Uden Haugianernes Assistance Kan Ikke En Præst Udrette De Stor Ting"
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
SHP, Høgskulen i Volda: Kulturperspektiv på møte mellom bønder og embetsmenn. Prosjektseminar 3.–4. september 2008 Svein Ivar Langhelle: "Uden Haugianernes Assistance kan ikke en Præst udrette de stor Ting" I perioden 1820 til 1850 skjedde relativt dramatiske endringar av livsførselen på Sørvestlandet parallelt med at haugianismen vann stort innpass gjennom omfattande religiøse vekkingar. Dette galdt også blant dei som stod utanfor vekkingane. Noko av det som elles var lettast å få auge på, var nye skikkar kring fest og samkomer, arbeid på heilagdagar, deltaking i hussamlingar og andre religiøse møte, samt bruk av religiøs litteratur.1 Eg går berre ganske kort inn på dette nå og lar det stå som eit bakteppe til det eg skal leggja fram. Eg vil her særleg sjå på noko av det som skjedde i Nord-Rogaland. I 1854 summerte presten Johan Peter Berg opp forholda i Skjold prestegjeld. Sjølv om talet på haugianarar i prestegjeldet ikkje var “meget stort” og dei “vakte” var i mindretal, var stemninga sterkt påverka av haugiansk pietisme. Omgangstonen mellom folk var prega av alvor og stille framferd, dei snakka og lo ikkje høgt. Folk gjekk og rei fort berre i nødsfall. Plystring, moroskap, utbrot av glede, sinne eller iver var teikn på at ein var eit “Verdensbarn” og gjorde at vedkomande ble “udsat for Mistanke og Omtale”.2 Avaldsnes var, ved sida av Vikedal, det prestegjeldet i Nord-Rogaland som då var minst prega av haugianismen. Likevel ser me at prost Sinding i Avaldsnes i 1853 skriv at ”Enkelte Mænd… have haft en Slags Fuldmagt til at fungere som Paamindere og Raadgivere i aandelige Ting… Almuens Skikke og Tankemaade i det Hele taget er ikke lidet paavirket af Haugianismen”, og at det derfor var vanskelig å ”afgive noget brugbart Skjelnemærke mellem Haugianere og Ikke-Haugianere”.3 Hans Nielsen Hauge var sjølvsagt svært viktig som ideologisk kraft og førebilde for dei lokale haugianarane, men på det lokale planet var det John Haugvaldstad frå Rennesøy og Stavanger som var høvdingen og den absolutt mest sentrale haugianaren. Eit ord frå John skal ha vore ”som eit Ord frå Gud”. I hans lære måtte ein halda seg unna alt ”verdsleg”, slik at Gud til slutt blei det einaste. Djevelen var listig og stadig ute etter folk, så ein måtte alltid vera på vakt mot å gå på gale vegar. Ein av metodane til Djevelen var å få folk til å gløyma ”det eine nødvendige” for ei tid ved å lokka med verdslege gleder.4 Eg skal ikkje her gå inn på alle faktorane som låg bak og kan vera med å forklara endringane, men heller sjå litt nærare på samspelet mellom haugianarar og presteskap. Denne utviklinga gjekk i perioden gjennom tre fasar, der den første var 1820-åra. Då levde det haugianske, religiøse livet nokså adskilt frå det offentlege og prestestyrde. Haugianarane blei betrakta som utgruppe, prestane omtalte dei gjerne som ”svermarar og villfarne”. Som smitta av ”Houges Lære maa de nok overlades til sig selv”, skreiv prost Knudsen om nokre haugianarar etter visitasen i Hinderå kyrkje i 1822.5 Eller haugianarane blei ikkje omtalt i det heile. Me kan kanskje seia at prestane i denne perioden prøvde å marginalisera den haugianske rørsla. 1 I 1831 kalla den same prost Knudsen haugianarane i Vikedal ”fromme, gode og christelig sindede Mennesker”, før han la til noko som kan oppfattast både som eit hjartesukk og ei programerklæring: ”Kunne de kuns aflade Proselytmagervæsenet var Intet paa dem at udsætte”.6 Med dette var dagsorden i fase to sett. Haugianarane var nå blitt ei mektig kraft som prestane måtte ta omsyn til, men som dei hadde eit ambivalent forhold til. På den eine sida utfordra haugianarane prestane sin autoritet i religiøse spørsmål – noko som ofte blei oppfatta som eit trugsmål mot orden og stabilitet i samfunnet – og som dessutan braut med Konventikkelplakaten. På den andre sida levde haugianarane betre opp til dei fleste prestane sine ideal for eit kristent menneske enn det folk flest gjorde, samstundes som det også viste seg at dei i så måte hadde positiv påverknad på andre. I 1835 skreiv bisp Sigwardt brev til departementet om ”svermeriet” i Skjold og Skudenes prestegjeld, både i form av haugianarar og kvekarar. Når det galdt dei siste, hadde bispen sett det som si plikt å be amtmannen om hjelp til å få bort ulovleg praksis.7 I juni 1836 går Sigwardt inn for å halda på Konventikkelplakaten, for på den måten å ha kontroll med dei religiøse samlingane.8 I april 1837 hadde bispen kome fram til at ”Erfaring til alle Tider har viist, at Sværmerie ved derimod anvendt physisk magt aldrig lader sig undertrykke, men meget mer derved vinder forøget Styrke”, og at arbeidet mot ”svermeriet” difor måtte skje gjennom opplysning og liknande. Bispen hadde såleis nå kome til at det beste var å oppheva konventikkelplakaten, som altså virka mot sin hensikt.9 Som me ser, standpunkta forskyvde seg nærast frå år til år. Med dette hadde bispen skapt opning for det som skulle bli tredje fase, som var prega av samarbeid mellom presteskap og haugianarar. I samband med den store undersøkinga om fattigvesenet av 1839 ser mange av prestane ut til å ha vore usikre på om haugianarane kunne reknast som ”religiøs sekt” eller ikkje. Presten Brun sin kommentar om at det i Avaldsnes ikkje var religiøse sekter, ”med mindre man dertil regner etslags Haugianere eller saakaldte Hellige” er eit døme på at det, Holfeldt i Klepp sin merknad, om at haugianarane kunne ”vel næppe regnes til nogen Sect,” eit av mange andre. 10 Presten Fredrik Krog i Skudenes, som i 1834 ”med Taarer bestræbte sig for” å hindra at to av presten sine medarbeidarar og fleire lærarar slutta seg til haugianarane11, måtte i 1840 innrømma at han hadde endra syn på dei. Krog skriv nå at han, ”som flere Sjælesørgere”, hadde ”ei betimeligen nok bleve opmærksomme paa” korleis haugainarane hadde ”virket velgjørende paa denne Menighed”. Vidare var det også hans ”temmeligen grundede Formening, at næsten overalt hvor Haugianerne under ret christelig Tolerance i længere Tid har virket, og hvor Tiden i Forbindelse med det rene Ords Forkyndelse har lutret den fra det Overspendte og Sværmeriske, er man kommen til den glædelige Erfaring, at Haugianerne og sunde evengelisk-Lutherske Troesbekjendere, alt mere og mere i Lærdom, som i Omgang og øvrige Livsforholde, have nærmet sig hverandre som Brødre og Søstre i Christo, hvilke paa een og samme Vei vandre deres evige Maal imøde”. 12 Presten Brun i Avaldsnes omtalte i 1834 haugianismen som ”en hvis sværmerisk Aand, der ingenlunde kan bestaae med den sande Christendom”.13 I 1838 omtalar han framleis haugianismen som ”svermeri”, men denne karakteristikken har han gått heilt bort frå i 1842. Han trudde nå ikkje at haugianarane ”havde noget som helst skadelig Indflydelse paa Menigheden”.14 I juli 1845 kunne Brun så fortelja at han i den siste tida ”havde havt Anledning til at slutte sig nærmere til de saakaldte Haugianerne” i prestegjeldet og at han var blitt overbevist om ”at der i deres Troes bekjendelse aldeles ingen væsentlig Forskjel finder 2 Sted fra den evangelsk lutherske”.15 I eit brev til bispen nyttårsafta 1845 skriv Brun at han hadde innsett at det var viktig for han som prest å samarbeida med haugianarane, ”… Saavel deres Exempel, som deres Tale virker velgjørende paa Mange i Menigheden… Det er mig aldeles Klart, at en præst uden sin Menigheds Assistance, uden at denne vil anvende sine aandelige Kræfter til Guds Riges Udbredelse, ikke vil kunne udrette store Ting”.16 Gjennom denne prosessen meinte fleire av prestane at den lokale haugianismen hadde lagt noko av ekstremismen bak seg og endra seg i ein mindre provoserande retning – eit tilpassingsfenomen som heller ikkje er ukjent for andre rørsler som er i ferd med å koma nærare ein maktposisjon. Dette skjedde mellom anna ved å tona ned kvinnene si synlege rolle i rørsla og elles unngå unødvendige konfrontasjonar. I 1854 meinte prost Sinding at haugianismen i Karmsund prosti hadde ”aabenbart ophørt i den Betydning at være et Kirkeligt Phenomen, som for en Deel Aar tilbage – det begynder mer og mer at vise sig, at den kan assimileres af Kirken, indgaae i Organismen og vorde et Naadens Kar”. Rett nok gjekk ”Overgangen” seint og var prega av ”flo og ebbe”, men ”vistnok tør vi, som Evangeliets Forkyndere i hans rette Menighed, trøstigen sætte uden for Betragtning, at Mange i denne endnu ere – Haugianere”.17 Under høyringa av Hjelm sitt lovforslag om religionsfridomen i 1840 var fråsegnene frå det sterkt haugiansk prega Nord-Rogaland18 klårt meir restriktive i høve til ikkje-lutheranarar enn det som gjeld for landsgjennomsnittet. 19 Det var berre kommunestyret i Avaldsnes, med presten Brun som ordførar, som eksplisitt gjekk inn for religionsfridom for ikkje- lutheranarar.20 Utanom Brun konkluderte prestane med å gå mot religionsfridom for dissentarar, det same gjorde dei fleste formannskapa. Essensen i formannskapa sine fråsegner kjem fram i det som blei vedtatt i Torvastad etter framlegg frå ordføraren, bror til ein av haugianarane i bygda: ”Alle og Enhver bør at bekiende sig til Christelige Lutherske Lære”.21 Når det gjeld Hjelm sine forslag om restriksjonar på dei religiøse forsamlingane som ikkje presten sjølv styrte – altså i høve til konventikkelplakaten, kjem det essensielle fram i uttalen frå formennene i det sterkt haugiansk prega Skudenes prestegjeld. Dei ba om at samlingane ikkje måtte vera forbodne, ”med mindre den Lutherske Lære forfalskes”,.22 Konventikkelplakaten hadde negativ symbolverdi, men ingenting tyder på at den var noka hindring for haugianarane i Nord-Rogaland kring 1840. Føresegnene i konventikkelplakaten om å melda samlingane for presten hadde aldri vore praktisert i Vikedal, skriv presten Løberg i 1840. Samtidig fortalde presten Halvorsen i Skjold at ”de samle sig ofte til gjensidig Opbyggelse, uden at de i Forveien gjøre derom Anmeldelse til mig”.23 Krog i Skudenes var nokså typisk for prestane i Nord-Rogaland og deira haldningar.