CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
loh hi a ziak pawhin kan ziak dik lo nghal duh hle bawk. Entir nan: “A pawi hle mei”, “Chibei a buk a” “A tui in a lo hal ta a” tih ang te hi.
Duhthusamah chuan paragraph tih hi thu ngai hlir “a ni” tih ang tein tawp lo se a \ha.
A tawp berah chuan essay hi tumchhinna (attempt) a ni vek tih hriat THU HMAHRUAI tur a ni. |ha famkim, full mark hmuh theihna khawpin essay puitling a ziah theih loh va. Mahni inring tawk chunga uluk thei ang bera kan ziak chin He zirlai bu hi zirlai ten Zo \awng ziak leh chhiara hma an chinah lungawi thiam a \ha a. Essay ziak thiam tak ni tur chuan hriat zau, sawnna atana buatsaih a ni a. Heng thuziak hrang hrangte hian Mizo mahni inrintawk leh uluk a \ul a ni. \awng kal hmang chhiartute a hriattir rualin, ziak a\anga dap chhuah ______theih - culture, thlirna (perspective) hrang hrangte pawh a ngaihtuah thiamtir kan beisei. Ngaihnawm emaw zirtir nei \huziakte hi zirlaiten an sawtpui ngei kan ring. A chhunga thute hi tihsual palh awm a nih chuan inhriattir nise, lawm tak siam \hat zel a ni ang.
BIAKCHUNGNUNGA LALTHANZUALA SAILO Chairman Chairman Kuki-Mizo Language Text-book Committee Advisory Committee
______
Buatsaihtute: Ramthianghlima, Lalnunsanga
Phek 114-na Phek 1-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
|HEN KHATNA : LITERATURE |awngkam uchuak deuh te, zahmawh rawng kai thu te, hla thu sei tak tak te telh loh a \ha. HLA (poetry) Essay ziak tifiahtu atan tehkhin thawnthu tawi te ziak theih a nih 1. Ani Chu An Hnenah A awm A chuan thil \ha tak a ni. Nuih tiza thei thu tawi te, awmze nei site pawh zeh tel - Lalsiamliana ………………………………………………….6 thiam a \ha.
2. Lalpa, I Khawngaihna Essay tichiangtu atan paragraph bulah emaw, paragraph tawpnaah - Lalnunsanga…………………………………………………..8 emaw hla chang tawi deuh ziak chhawn tur remchang tak a nih chuan, kha hla kha hrilhfiahna ziak tel duah tawh si lovin ziak chhuah tel mai tur a ni. 3. Zofate Inpumkhatna Amaherawhchu, essay-ah hian mi thusawi sawi chhanw emaw, hla chang - C. Chhuanvawra…………………………………………….10 emaw telh loh pawhin essay puitling a ziak theih tih hi hriatreng tur a ni.
Essay ziak chu a bul a\anga a tawp thlengin narration pakhat a ni tlu- 4. Mahriakten Ar Ang Ka Vai E Parte anchhuak parh tur a ni. Thupui te dah tel a \ul lo. Underline thupui te siama - Lalzova………………………………………………………12 hrilhfiahna, a thatna te, a \hat lohna te, khawikhawmna tih ang chi ziak tel hi essay ziakah chuan tih loh a \ha. 5. Pipu Chhuahtlang Hlui - Liandala……………………………………………………...14 Hawrawp chawh chhiata ziak \hat leh awm lo thei ang berin essay chu ziak hram hram tur a ni. Loh theih lohvah erawh chuan tihsual na na na chu a Thu (prose) dik loh ang anga awmtir ai chuan vawi khat pena thai phei a, a chung hmunawlah a dik zawk ziak leh mai tur a ni. 1. Mizote leh an nihna - B. Lalthangliana……………………………………………..17 Kan thu \an phatna sentence leh a Essay hnu kharna sentence-ah rilru khawih veng veng thei tur thu kan hman theih chuan a duhawm khawp ang. 2. Thangfenpabawp Entir nan, Essay thupui chu ‘Kum thar’ tih ni se, “Kum tinin kum a thar - Sailiana Sailo…………………………………………………23 \hin” ti ang tein bul han \an ila. Tin, ‘In\hianna’ tih essay ziak ni ta ila, kan ziak tur dang kan ziah zawh vek hnua a sentence hnuhnung ber “|hian \ha
hmuh fuh chu tuifinriat kama \iauvut tam tak zinga lunghlu hmuh fuh tlukin a 3. Raja Bahadur Dokhuma Sailo hlu a ni,” ti tein a tlang kawm theih a ni. - JD Mawia…………………………………………………….28 Essay ziak paragraph engah pawh a bul \an nan, ‘Awle’ tih hi ziak a \ul 4. Tlemte ka zir a, ka pass tho lem lo, thu chuangtlai a ni. - Zikpuii pa…………………………………………………….40 Esaay ziaktuin a hming, khua, sikul leh a nihnate a tilang lo tur a ni a. 5. Zawlbuk Tin, first person thu zim bik, ‘Keini hmeichhiatee hian’ tih emaw ‘Keini - Remkunga……………………………………………………46 thingtlanga sei liante chuan’ tih ang chite emaw pawh ziak lan loh thiam a \ha.
A sawia sawia \awngkam dik lo ni lem lo hi ziaka han dah meuh chuan sentence dik lo leh \awng pai a lo awm thei \hin. A lama kan lam rik dan dik
Phek 2-na Phek 113-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
ESSAY WRITING Rapid Reading Esaay zawhna kan chhan dawnin kan chhan thiam ber tur nia kan hriat thlan tur a ni. Zawhna number leh kan essay ziak tur thupui chu Tualte Vanglai hawrawppuia ziaka a hnuai rin a \ha. Essay thupuiah “i” tih tel a awm chuan - Pastor Nikhuma………………………………………………..52 “ka” tia thlak tur a ni. Entir nan, “Politician i ngaihsan ber” tih chu “Politician ka ngaihsan ber” tia thlak tur. |HEN HNIHNA: GRAMMAR & COMPOSITION Mizo \awng tluang pangngai thei ang bera ziak tur a ni a. A thumal tlukpui Zo tawng a awm ngang lo a nih loh chuan, \awng dang thumal hman Grammar loh hram hram tur. Zo \awng mi tinin an la hriat tlan loh leh la hman vek loh thumal erawh chu, a Zo \awng chher chawpa hman luih tum \alh ai chuan, 1.Parts of speech \henkhatte: khawvel pum huapa \awng tlanglawn ni tawh chu a sipel pangngaia hman Verb…………………………………………………………….82 mai a \ha zawk. Adverb…………………………………………………………..86 Postposition……………………………………………………..91 Paragraph khat hi sei lutuk lo se. Exam chhanna paper phek tluana - C. Lalhmingthanga paragraph awm miah lova ziak tlar chhuah parh phei chu, endiktu tan rilruah mark pek san a chakawm lo thei \hin. 2. Mizo \awng thumal \henkhat ziah zawm hun leh ziah zawm loh hun Ziak zawm leh zawm loh tur te, hawrawpui hman ngeina tura awm ve ve chite hawrawppui hman hram te, full stop leh comma ang chi-te a hmun dik taka - C. Chhuanvawra……………………………………………….94 hmang chunga Essay ziak chhuah tum \hin tur a ni. Kutziak mawi tak leh chhiar nuam thei ang bera ziak tur a ni a, hmanhmawh luat avanga ziak 3. Mizo \awng hman dik leh dik lo \henkhat chhiar hleih theih loh khawpa kutziak hi pumpelh hram hram tur. - Remkunga………………………………...…………………...102
Thu chhinchhiah bik tur, inverted commas chhunga khung tur ang chi Composition ziak tel a \ulin, inverted commas hmang kher lovin tih dan a awm a. Kan thu chhinchhiah bik tur chin kha pen tui rawng chi dang, a hring emaw, a eng 1. Mizo thufing……………………………………………………108 emawa ziak theih a ni. Exam chhanna paper a nih chuan pen tui sen erawh 2. |awng upa……………………………………………………...109 chu hman tur a ni lo.
Exam zawhna kan chhanin zawhna pakhat chhanna phek khata kan |HEN THUMNA: WRITING ziak zo lo a nih a, phek danga kan pakhaiin, a zawhna number vawi khat Essay ziah.…………………………………………………………113 kan ziak tawh kha phek tharah ziak nawn leh tawh miah loh tur a ni. Vawi khat zawhna number ziak kha a tawk.
Essay tawi aiin essay sei tawk tak ziak hi exam chhanna atan chuan a \ha zawk. Thumal zat biktuk a awm a nih pawhin thumal sawmhnih-khata pelh hi thil pawi lutuk chu a ni lem lo tih hriat bawk tur. Essay ziak sei vanga kutziak tihchhiat erawh chu a \ha lo. A bul a\anga a tawp thlengin kutziak \hat lam inang pat thei se, a duhawm.
Phek 112-na Phek 3-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
writing HLA (POETRY)
Phek 4-na Phek 111-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
Se zawl chhuah: Inthiamkamna awm lo va kaltir, kaltir ANI CHU AN HNENAH A AWM ANG tawp. - L.Siamliana
Suar khata tla: Duh dan thuhmun; ngaih dan inang 1. Ani chu an hnênah a awm ang, tlang. Anni chu a mite an ni ang a; Pathian ngei chuan a awmpui ang, Tang ang mai: Hmel hmuh tur awm lova a thawm chauh An mit ata mittui a hru fai ang. hriat. “Tuihâl apiang hnênah chuan, Thing tlu kar nun: Thi si lo; hmasawn bawk si lova nung ve Nunna tuikhura mi, hram hram. A thlâwnin ka pe ang’” Aw, thlarau tuihâlte chuan va in rawh se. Thi leh thau pawlhin: Theih tawp chhuahin; theihpatawpin. 2. Thihna a awm leh thei tawh lo vang; Thlasik mau puah: |awng ve phawng phawng; a dik a Lungngaihna te, tah leh natna te pawh, dawk thlu lova tawng pawng \awng mai A awm leh thei tawh lo vang a; mai. Thil hmasate zawng zawng pawh an ral ta.
Tumthang hnah tla ang: Mu zan; ngil taka mu thlap. 3. “Ngai teh, thil engkim ka siam thar e, Ziak rawh hêng thu hi a rinawm,” a ti; Uipui tui lian thlir: Thlir mai mai; tih leh ngaihna hre loa Tin, ka hnenah a lo thleng ta, thlir ringawt. “Kei Alpha leh Omega - a bul leh tâwp”.
Vawkpui inbual ang: Inbual si fai chuang lo; inbual bal zawk 4. A hmasa ber leh a hnuhnûng ber, mah. Nunna thing chungah chuan thu an nei thei; Khuaa an luh theihna tûra, Zawng pân nei ang: Kheuh kheuh, khawih khawih, sawisa Insufaite chu an eng a thâwl tawh ang. reng.
A phuahtu chanchin tawi: L. Siamliana (1894-1962) hi Chênkual lal Kairûma leh Roch- hingpuii te fa 6 zinga a pathumna niin kum 1894 khan Nâlzâwl khuaah a piang a. A hming pum hi Lalsiamliana a ni a, ‘Siamliana’ tiin emaw, ‘L.Siamliana’ tiin emaw a hming hi dah a ni \hin.1917-ah Tripura-ah a lo chhuk a, October 11,1920-ah Tlangsang Biak inah Thangluaii nen an innei a, Rev. H.K. Dohnuna kutah an innei a ni. 1918-ah a piangthar a, ziak leh chhiar a zir thar leh a, tirhkoh hna pawh kum khat vel chu a thawk ve nghe nghe a ni.
Phek 110-na Phek 5-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
Dam rei nghah thil: La ri lo, a lo thlen tur chin hriat loh; Ani chu an hnenah a awm ang tih hla hi Tlangsanga a awm lai 1921- a mihring chin hriat loh. phuah niin, Thupuan Bung 21:3 tlawhchhana a phuah a ni. 1917 a\anga 1930 thleng Tlangsang, Jampui tlangah a awm a. 1931 khan Kawrthahah pem Fahrah puan hlai: |ha mang si lova pawng hlai; a leilung \ha chhovin 1934 khan Kohhran Upa atan nemngheh a ni. Kum ruk emaw hnu mang si lova zau duai ringawt. lekah Vaisâm, Mizoramah a pem leh a. May 16, 1962 khan a Lalpa hnênah a châwl ta a ni. Hniak phawi lova daw: Chawp leh chilha daw; rawng taka daw.
Siamliana hi mi lungleng thei leh Pathian pawl mi a ni a. A chang Hnung lama sa barh: Hriat sa loha thil lo thleng phut; inrin loh chuan chaw ei lovin ni hnihte a thang bo \hin. Zai a peih em em a, amah laia thil lo thleng thut (thil \ha leh lawm- chauh pawhin tui takin a zai thei \hin. awm lamah hman a ni deuh)
Inmû leh âr: inngeih lo; inhmelmak; indo.
TIH TURTE Khawvar lam arsi ang: Khat pharh; awm phoh phoh; awm inkar hlat. 1. Heng zawhnate hi tawi te tein chhang rawh: (a) ‘Ani chu an hnenah a awm ang’ tih hla hi tu phuah nge ? Khuang lova chai ang: Kokim lo; khingbai; tel tur tel loh vanga ho (aw) Engtik kuma a phuah nge ? riau. (b) “An mit ata mittui a hru fai ang”. Tunge a mite mittui hrufaitu tur ? (ch) Tute nge “An eng a thâwl tawh ang” a tih ? Khualpang zin: Khualzin; zin satliah.
2. He hla châng 2-nain khawvela mihringte chunga hrehawmna lo thleng Khuavâng rî kham sa: In hmun emaw, huan emaw, thlawhhma \hin a sawite kha engte nge? Chung hrehawmna awm tawh lohna hmun emaw inrina remchang tak kawr emaw, nawm turzia i suangtuahna han sawi teh. leilung pianhmang remchang bik tak awm. ______Kutkem nei: Rukruk hmang; a neitu hriat loha mi thil lâk mai ching (thil tenau deuh a kawk)
Nei thinglung khawng: Neih zawng zawng hmang zo; a vaia hmang vek.
Puan hnuai: Thukru; puan hnuaia tihrûk, rukrûk.
Rih artui phur ang: Kal sâwt thei lo; a ngaia awm reng.
Sahuai ni do ang: Kun reng; hnuai lam en tlat.
Satel mau la ang: Muangchang; chak lo; rikna ngaia ri reng.
Phek 6-na Phek 109-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
|AWNG UPA LALPA, I KHAWNGAIHNA - Lalnunsanga Aipui leh aite nei: a chhan leh avang sawi tur pawh awm lova lungawi leh biak nawm viau hun(aipui) leh, 1 Lalpa, i khawngaihna hi a va thuk em! lungawi loh leh biak nawm loh viau hun(aitê) Chhui chhuah rual a ni lo ve i hmangaihna; nei Nangma laka mi hrang lo ni tawhte tân, I chatuan roluahpui theih nân Krista min pe. A ni leh thla a dang lo: Hun rei kal hman lo; rei lo tê, a thla pawh la rei lo Ka lo kir e, simin i hnenah Lalpa, Ka sual thupha chawi nân Krista thisen hlû A phuk a phak hre lo: Engmah hre lo; a lam hawi leh a zawmzia A chhuak tih ka hria, Kraws lêrah chuan, pawh hre lo. Lalpa, ka tân i va \ha em !
Arbawma suk rawlh ang: Thawl lutuk; intu lo lutuka thawl. 2 Aw Lalpa, misual ka nih avâng hianin, I mithmuh a thil sual chu ka ti \hin a; A surhu lai: A hlimchhawn; a tir tê. Mahni tâ ka ni tawh lo chung hianin, Ka lo phatsan leh \hin che a, min ngaidam rawh. A rana rana lo: Thil la chiang lo; chin hriat loh; ni mai thei. 3. Lalpa, thlêmna karah hian ka buai fo \hin; A serh zinga mei ang: Tel ve ziah; bang thei lo; tel ngei ngei. Keimah vânga i hming sawi chhiat a awm hi, Min lo ngaidam la, tunah chuan i tan chauh Arpui mei ang: Inchen \hap; sei hlei awm lova inrual tlang. Nungin mite hmaah ka \an tlat zel ang che.
Awmni kham: Hnathawk lova ina awm ni; hna thawk lova khaw chhunga awm ni A phuahtu chanchin tawi: Lalnunsânga hi Lalmuana Ralte leh Lalliankungi te fa 6 zinga a Belvâl vala vâl: A hminga tlangvâl ve mai mai; nupui la neih pathumna niin December 15, 1962 khân a piang a. Lungthirek Primary Siku- loh vanga tlangvâl hming pu ve. lah Pawl 4 thleng a zir hnuin kum 1975 khan Vanghmun, Jampuiah an pêm (Note: ‘belval’ chu bel hun chhan atana thil a. Vanghmun J.B.School (tunah Vanghmun High School)-ah Pawl 5 zir kual siam, hrui an hmang ber.) zawmin, Madhyamik (matric) chu 1981 khan Jampui High School a\angin a passed a. Hemi kum vek hian Shillong-ah College a kal chhunzawm a, 1985 Chala phûng tawp: Thil \ha lo chhuia a tawpna chiah leh mawh khan St.Edmund’s College a\angin a B.A.(Three Year Degree Pass Course) phurtu ber zovin a graduate a,sikula thawk chungin kum 1989 khan Govt.Aizawl Col- lege atangin B.A.Hons.(Hist.) a zo leh bawk. Kum 1991 khan B.Ed a zo. Chan tawka khaw rel: chan tawk ‘khua’ – in a rel; chanvo tawka Tichuan, sorkar hna thawh thlang lovin Jampui leh a chheh vela tribal nau- ‘khua’-in a siam. pangten zirna \ha an neiha, phai ram hla zawk pan ve thei lote pawhin awlsam zawka Matric an pass chhuah theih nan Kohhran sikula thawh a Chuan chham: Chaw chhum tur tlachham; ei tur nei lo. thlang ta a. He a thil tum (dream) pawh hi a hlawhtling hle nghe nghe a ni. Kum 1985 a\angin St.Thomas English Medium High School, Jampui-Sakhan Baptist Association hnuaiah thawkin Headmaster a ni chho ta a ni.
Phek 108-na Phek 7-na
CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
Lalnunsanga hian Pathian fakna hla hi 6 emaw vel chauh a phuah a, hla phuah bakah magazine hrang hrangah article engemaw zat a ziak tawh MIZO THUFING bawk. Tunah a hla kan zir mek hi kum 1987, October ni 28-a a phuah a ni. Tunah hian a nupui fanaute nen Vanghmun, Jampui, Tripura-ah an cheng mek a ni. 1. Aia upate zai an ngâi e. 2. Inhnial nikhuaah aia upate aiin tawng hnuhnungah an tang ngai lo. TIH TURTE: 3. Sunhlu kungah thei dang a rah ngai lo. 1. Heng zawhnate hi sentence khat lek lekin han chhang teh: 4. Tui baw hnu a ruh leh theih loh. (a) He hla phuahtuin “Chhuichhuah rual a ni lo” a tih kha eng nge? 5. Tuikhur leh kawngkam tui an tiduhdah ngai lo, nun chhiatna a ni ngai e. (aw) Pathian chatuan roluahpui theihna atân eng nge pek a nih? 6. Mi â – a in an ât man an chawi seng lo, mi fingin an fin man an ei sêng (b) “Sual thupha chawina” a tih chu engnge ni? hek lo. (ch) “Ka buai fo \hin” a tih khan engah nge a buai \hin? 7. Mahni infak leh sakhi ngalah eng mah a bet lo. (d) ‘Lalpa I Khawngaihna’ tih hla hi tu phuah nge? 8. Thing chu a kung a that leh a rah a tha a, a kung a chhiat leh a rah pawh a chhia. 2. He hla thu hian engnge a sawi han sawi zau teh: 9. Mi rawngrâ an damrei ngai lo. “Mahni tâ ka ni tawh lo chung hianin 10. Nu leh pa kutthlâk ching chuan anchhia an dawng thin. Ka lo phatsan leh \hin che a, min ngaidam rawh” 11. Rannung an sawisa ngai lo, fa piangsual an hring duh. 12. Rukhmang leh tualthahna kut chu mal a sâwm ngai lo. 3. ‘Lalpa, I Khawngaihna’ tih hla chang thumnaah hian hla phuahtu hi engtin 13. Thinur lain thu an pawt chat ngai lo. nge Pathian hnenah a au chhuah? 14. Tual laiah zu an rui ngai lo, phûngin an keuh duh. 15. Tui thiam tuiah an tla a, thing thiam pawh thingah an thi. ______16. Hmeichhe sualin laina an um darh. 17. Thing delh loh lung delh loh chu an seilian ve mai. 18. Ar talh dan chi khat chauh a awm lo. 19. Tumna a san leh tlâkna a sâng. 20. Tualthah chu mahni chungah a tlâk loh pawhin thlahte chungah a tla.
Thu har hrilhfiahna Rawngrâ - mi nunrawng Phung keuh - a titu hriat lohva kut tuar.
Phek 8-na Phek 107-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
ZOFATE INPUMKHATNA - C.Chuanvâwra
1. Zofa hnam tin laimi zawngte, Zârva ianga lungrual tawh hnu; Zoram tlâng tin mual tin bâwma, Za ten hlim ten kan lên lain; Zuam loh kawrvai tui ang lo lian, Zofa sam ang min then darh e.
2. Lênna tlângpui a dang tual tual, Lung a dam lo, thinlai a nâ; Lungrual têa Zofa zawngte, Lên ni her chhuak leh tak ang maw? Luahlai Zoram lûmtu tal hi, Lungrual tein lêng za ila.
3. Kan ram âr hmai tiat lekah hian, COMPOSITION Kan lêng Zofa uihûm zat lek; Kan ram Zoram tawk sa lo hian, Kan phiar \hin e, bik leh bing thil; Kan ram, kan hnam inpumkhatna, Kan mausâm e, hrân rêl zawngten.
4. I hum ang u, kan ram leh hnam, Inpumkhatna kumtluang chenin; I hril ang u, \hahnemngaiin, Inlungrualna mitin zingah; I \ang ang u, Zofa zawngte, Inhmangaiha lêng za turin.
A phuahtu chanchin tawi: Kum 1941 khan Leithum khuaah C.Chhuanvawra hi a piang a, a pa hi Pu Hrangthiauva a ni a, kum 1975-ah B.A. a zova, kum 1972 a\anga Middle School zirtirtu hna thawkin, kum 2009 June thlaah Middle School Headmas- ter hna a\angin a pension a. Tin kum 2002-ah National Award to Teachers a dawng nghe nghe.
Thu leh Hla a tui a, a thawh hlawk hle. A bikin Mizo Grammar lamah a
Phek 106-na Phek 9-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
lut thuk a. Hla 70 vel a phuah tawh a, Lemchan bu hnih leh lehkhabu dang lo lal in nge ni hnam tlawm in a chen na hriat a ngai lo hei erawh min chhang pahnih a ziak tawh bawk. teh mi rin awm a ni em le a lo ti a zo ram mi pui te hian chu ti chuan ti \heuh i la kan hnam nun hi a dang lam ngei ang. Thu har hrilhfiahna laimi - mihring sam ang \hen - in\hen ______lûmtu - luah mektu, luah lumtu âr hmai tiat - zim tê, zau lo tak uihûm zât - tlem tê, tam lo tak mausâm - hnawl, duh lo
TIH TURTE
1. Heng \awngkam hmang hian sentence han siam teh. (a) bik leh bing (aw) chûn leh zua (b) man leh mual (ch) pian leh murna (d) chi leh kuang
2. He hla tlar hnih chauh hi a sawi tum han ziak teh. “Luah lai Zoram lûmtu tal hi, Lungrual têin lêng za ila”
3.‘Zofate Inpumkhatna’ tih phuahtuin “Lung a dam lo, thinlai a nâ” a tih chhan sawi la, a lungdamna tur nia a sawi chu tarlang bawk rawh.
4. A hnuaia hlate hi a \obul a\anga chhuiin hrilhfiah rawh: (i) “Zuam loh kawrvai tui ang lo lian, Zofa sam ang min \hen darh e”
(ii) “Kan ram kabn hnam inpumkhatna, Kan mausâm e, hrân rêl zawngten”
(iii) “Lungrual tea Zofa zawngte, Lên ni her chhuak leh tak ang maw?”
______
Phek 10-na Phek 105-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
3. Heng thumalte hi a hman theih dan chi hrang hrang ziak chhuak la, a hmaa MAHRIAK TEN AR ANG KA VAI E PARTE thu nena inzawm tur chi leh inzawm lo tur chi thliar fel rawh: - Lalzova
(a) Pui: 1. Mahriak ten âr ang ka vai e Pârtê, ______Min hnemtu lêng rêng ka tawng si lo; ______Kan lênna kâwlvalênchham kârah, ______Eng tikah dâr ang tawng leh ang i maw? ______Hmanah suihlung ruala lêng hmun \hin, (aw) San: Sam ang kan in\hen rei ta êm mai; ______Dâwn changin suihlung zawng maw a lêng e. ______2. Nang lo chu thinlai hnemtu an awm lo. ______Tinkim dawn changin nun hlui ka ngai; Ngai lo ang hian mual an liam zo ta, (b) Lo: Eng tikah dâr ang tawng leh ang i maw? ______Chhung kim dâr ang kan lênna rûn nen, ______Khuarei kumsûl vei mah ten ka nghak, ______Dâwn changin suihlung zawng maw a lêng e.
3. Chung tûra ni aw a liam zân tlaiah, 4. Heng thute hi a \awngkam hman dan dik lo lai apiang a dikin thlâk rawh: Siangah an lawi mi hrailêngte zawng; (a) Kutdawh khawngaihthlakawm deuha lang khan pawisa a nei ngah Kei chu khawiah nge siang ka lawi ang, lutuk. Thangvân chawrthla êng ruai hnuaiah maw ni? (aw) Thu sawi an tam deh duah lutuk a, ka ning. (b) Nachina rauh sur khan min tlak huh vek. Hmana nun hlui kan va ngai awm ve, (ch) Hna dil thu te pawh a sawi nêl nual chuan ka hria. Thliah loh thing chhâwl kan pawm lai di nen, (d) In vawk chu a va thau her huar ve. Aw! Min tingai êm mai kan nun hlui zawng. (e) Kawr tial bei buai hak ka duh lo. (f) A chiang lo rei ruai em mai. (g) Nachinah khan ka mutthilh a chhuak lutuk a. A phuahtu chanchin tawi: (ng) I va tum nasa beu buau ve. Lungleiah kum 1924 khan Lalzova hi a piang a, a pa chu Hnuna a ni. Lunglei Rahsi vêngah zirna bul \anin Serkawn leh Aizawlah a zir zawm a. C. 5. A hnuaia thu hi ziah dan dik takin ziak tha rawh: |huamluaia’n (thu ziak thiam hmingthang) Calcutta-ah zir zawm turin a hru- Kan tun lai khaw vel ah hi chuan mi tam zawk chuan thil hmuh theih ai a, lemziak lamte pawh a zir nghe nghe. Mahse a lung a lên êm avangin, a lehhman theih chi an thla hlel ber a nun dan leh ril ru lam a that na hi an- chhungte pawh râwn lovin a haw a, a zir zawm ta lo. ngai sang lo zawk chu ngaih dan chuan van tlang nun hi a hruai akan kris- tian nun pawh a ti awn in a ti dal hle ni in kan sawi hlawm thin ni mah se Lalzova hi hla lamah a tui hma hle a, pawl 5 a zir zawh kum 1943 vel la kan zing a mi tam tak chuan mi rin awm leh rin tlakkan zawng thung te khan \ing\ang leh violin tum te, hla phuah te a tuipui hle. Hla 43 vel a Hrâwva chuan tu pawh a thing hlim phawt chuan a chhuah na hriat a ngai
Phek 104-na Phek 11-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
phuah a, Lêngzêm hla a phuah ber. Mi tam berte rilru putzia phawk chhuakin ‘Tarmit bun’ leh ‘tarmit vuah’: Tarmit hi bun chi a ni lo va, vuah mai chi a a phuah a, mi chungah a lêng lo a, mi tam berte mil tawka a phuah \hin ni. Kut leh ke hmawr lamah chauh thil kan bun \hin. Nghawng a chin avangin nula leh tlangvalin a hlate hi an sa duh em em a, Mizoram pum a fan chunglamah engmah kan bun ngai lo. Bun tur chuan thil kual chhuak a awm chhuak zung zung \hin. Kum 21 chauh niin 1945 khan Typhoid natna a ngai bawk. Heng thil pathumte avang hian ‘tarmit’ chu ‘vuah’ chi a ni a, avangin a lunglenna ram khawvêl chu a lo chhuahsan ta a ni. ‘bun’ chi a ni lo.
‘Tatu’ leh ‘neitu’: Tatu, intitatu tih te hi kan pi leh pute hman ngai loh kan TIH TURTE chin thar mai mai a ni. Neitu,intineitu tih hi Mizo \awng dik pangngai chu a ni. 1.A hnuaia hla tlar hi a \obul a\anga chhuiin hrilhfiah rawh. “Chhung kim dâr ang kan lênna rûn nen, ‘Thi’ leh ‘hlum’: ‘Thi’ chu verb a ni a; ‘hlum’ chu adverb a ni. “Ka vua a, a Khuarei kumsûl vei mah ten ka nghâk, thi” tih a dik a; “Ka vaw thi” tih chu a dik lo, “Ka vaw hlum” tih tur a ni. “A Dâwn changin suihlung zawng maw a lêng e.” hlum tawh em?” ti lovin, “A thi tawh em?” tih tur a ni.
2. He hlaa innghat hian a phuahtu lunglen dan tur han ziak teh. ‘Tlu’ leh ‘thlu’: Tlu chu verb a ni a, “Ka tlu” tih a dik. Thlu chu adverb a ni a, “Ka tawlh thlu” tih tur a ni. “Ka tawlh tlu” tih a dik lo. “Min nam tlu” ti 3. Pitar leh putarte hian an hun mual liam an thlir kir changin, eng lai nge lovin “Min nam thlu” tih tur a ni. Titlu ai chuan tithlu tih a dik zawk bawk. ngai bera i rin, a chhan nen han sawi teh. ‘Vulh’ leh ‘khawi’: Ran kan vulh a; ramsa kan khawi \hin. “Vawk 2 kan 4. He hla phuahtu hian, “Siangah an lawi mi hrailengte zawng, Kei chu khawi” tih a dik lo, “… kan vulh” tih tur a ni. Zawngte chu kan khawi \hin, khawiah nge siang ka lawi ang?” a ti a. Lenna tur hre lo tlangval kan vulh ngai lo, ramsa a nih vang a ni. lungleng leh khawhar taka a hawi vel lai suangtuahna ni awma i ngaih sentence 5 velin han ziak teh.
______TIH TURTE
1. Heng sentence te hi a ziah dan dik lo lai tidik rawh. (a) Tun lai hian damdawiin ah dam lo an tam hle. (aw) Ramdangmi hnawh chhuah tur zawng chhuak turin ka kal dawn. (b) Zirlaibu hi chu mithiam tak hlir in ziak se la a tha. (ch) Thusawi thiam hi ka ngaisâng a, mi rinawm ka ngaisâng leh zual. (d) Inlam leh ramlama thangchhuah v eve hi Thangchhuah kim an ti.
2. Heng thute hu modified form ziak rawh. (a) Intivengva ______(aw) Keng lo ______(b) Sat thlu ______(ch) Hre chiang ______(d) Ding chhuak ______(e) Dawngsawng tha ______
Phek 12-na Phek 103-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
Koh leh vuah: Sâpin called an tih zawng zawnga koh tih vek a dik lo. “The biggest hall in Aizawl is called Vanapa Hall” tih hi “Aizawl– a hall lian ber PIPU CHHUAHTLANG HLUI chu Vanapa Hall ti-a koh a ni” ti lovin ‘… ti-a vuah ani’ tih a dik zawk. - Liandâla “Thanga/Mapuii ti-a koh chu a thi” tih te chu a dik. 1 Pipu chhuahtlang hlui a mawi mang e, Lai leh zet: A zat sawia tam tihna a kawk ve ve. “Cheng za lai ka nei” ka tih Thar khaw chhuah tlangah dawn lung an rem, chuan, “ ₹ 100 ka nei a, a tam khawp mai” ka tihna a ni. Zet chu a zat kan Se hrân sa hrâng lu a tlar bung e, sawi aia tam hret sawina A ni. “Cheng za zet ka nei” ka tih chuan ₹ 100/- aia Thanlai siamtu mihrâng leng fam awih nan. tam hret a ni. “Lirthei chesualah mi 12 zet an thi” tih aiin “… 12 lai an thi” tih a dik zawk. 2. Thingte talhkhuang chawm iang an khawng ri, Kulva mei chang sei bêl lian an târ; Lei leh leilawn: Lui chunga kal kaina hi leilawn ni lovin lei a ni. A lawna Mangpuan an zâr dâwnlung tlaitlânah, lam ngai chi lei hi leilawn tih a ni a; in chung lawn nana kan hman thin te hi Zawhzazopa thanlai puan diar tial nên. leilawn chu a ni. Leihlawn a ni lo. 3. Lêngin chhâwng an hnawt chûn hraileng nên, Nachin leh nichin: Nakin a awm a, nichin a awm bawk a; nachin a awm lo, Sâ leh buhchangrum, bawhâr tui nên; hman lo tawp tur a ni. Zua tin an hlim vângkhawpui an lawm, Tlai ni nêm duai lenkâwl thiang kârah hian. Nam leh nem: ‘Nam’ thluk ang chiaha ‘nem’ tih hi Mizo \awngah a awm lo. Nem chu \hahnem tiha hnem ri ang tur a ni. Tichuan, nam chu a phei zawng a 4. Tlai ni tla sen siar sûl lo an hmuak, ni tlangpui. Motor te kan nam a; hmaa mite kan nam bawk \hin. Nem chu Hrai tin an ngir e, dâi lungrâwnah; chhuk zawng a ni tlangpui. Hming ziak thiam lovin kutzungpui an nem \hin. Chûn an haw, zua haw, zalêng an haw, Sûl tum chalngêng hnutiangan sûl a haw. Paih leh peih: Bawlhhlawh kan paih \hin a, kan peih ngai lo. “Infiam ka peih lo” te kan ti a, “Infiam ka paih lo” tih a dik lo. 5. Pi pu chhuahtlâng hlui hi thlir ve u, |huvate lailên tluang lam zawhna; Pek leh pawh: ‘Pawh’ hi adjective a ni a, hming emaw hming aiawh emaw Changsial an ngir, dai phûllêng an mawi, dawtah a awm \hin. “Lala pawh”, “kei pawh”, “ani pawh”. ‘Pek’ erawh chu Sawmfâng lawr tûr \uan rel an her liamna. adverb a ni a, verb dawtah a awm \hin. “Lalan a duh pek ang”, “a duh leh pek ang”. Tin, ‘pek’ chu hun dangah pawh lo ni tawh \hin, ni nawn leh sawina a ni. ‘Pawh’ hmanna tura ‘pek’ hman hi sim a \ha. “Kei pek”, “ani pek”, A phuahtu chanchin tawi: “Mawii pek” tih te a dik lo. “Kei ta pek chuan”, “ani ta pek chuan” – tih ang Liandala hi Dophunga leh Vanhnuaithangi te fapa a ni a. Kum 1901- chi erawh hi chu hman ve \hin a ni. a piangin Hnanthial Kiang Thiltlangah a selian a. Kum 1919-ah Middle a zir zova, 1922 khan Khuanghlum Primary Sikul zirtirtu hna a thawk \an ta Sam met leh lu met : Mipain, lu kan met \hin a; hmeichhiain sam an tan a, chumi hnuah chuan Serkawn Sikulah a thawk chhunzawm ta zel a ni. \hin. Sam met tih hi a dik lo va, lu met tih zawk tur a ni. Met hi tichhum tihna Serkawna a awm lai hian hla phuah leh lehlin kawngah a inhmang nasa hle. aiin tifai tihna a ni zawk. Sam chep chhumin lu kan tifai \hin a; chu chu lu met a ni. Kum 1964-70 chhung khan Lunglei Govt. High School-ah a thawk leh a, chuta tang chuan 1975 khan a pension a. December ni 19, 1980-ah Sat leh chek : A hmanrua azira hman hran tur a ni. Chemin kan sat a; hreipui khan a chatuan ram min lo pansan ta a ni. te bawngtuthlawh tein kan chek \hin.
Phek 102-na Phek 13-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
MIZO |AWNG HMAN DAN DIK LEH DIK LO |HENKHAT Liandala hi hla phuah thiam tak a ni. A hla phuah leh lehlinte hi 57 Rozama chawngthu lai a ni a, chung zinga 23 chu ama phuah a ni. A hlate zinga lar deuh deuh te chu, Pipu chhuahtlang hlui (1937) te, Kan tlang ram par vulna te, Kan Bih leh veng: Hmeichhiain puan an bih \hin a, mipain an veng \hin. Veng chuanna tlang te, Chhura leng ui te a ni. chu a chhing a, a kawng lam pawh a hniam deuh \hin.
Daih leh tlin: Daih chu thil a tam lam chhiar theihah an hmang deuh ber a; TIH TURTE tlin chu thil pakhatin a khuh phak emaw a thlen phak emaw sawina a ni. “Puan kan indaih/intlin lo.” Indaih lo kan hman chuan kan insem a, kan 1. Heng a hnuaia zawhnate hi sentence khat lek lekin chhang rawh: chang kim thei lo tihna a ni a; intlin lo kan hman chuan kan inzawn a, min (i) Kawtchhuah lungdawhah khan engte nge an târ? khuh kim thei lo tihna a ni. (ii) Naupangte khan tute nge kawtchhuahah khan tute nge an lo hmuah? (iii) Dawnlung tlaitlânah khan engte nge an zâr? Dûn leh tlang/ho: Dûn hi chu mi pahnih chungchang sawina a ni a; tlang (iv) Chhâwng an hnawh khan engte nge an inbarh? leh ho chu mi pahnih aia tam chin sawina a ni. “Mawia nen kan lo kal dun” (v) ‘Pipu Chhuahtlâng Hlui’ tih hla hi tu phuah nge? tih tur. “Mawia te nen kan lo kal ho” “…. Kan lo kal tlang” tih chu a dik.
2. Hengte hi a awmzia han sawi teh: Fakau leh lek: Fakau chu a \ha leh lian lam sawina a ni a; lek chu te tham, (i) Thanlai siamtu mihrâng. nep tham lam sawina a ni. “Pen cheng za man chu engti ang leka \ha ni ang (ii) Chhawng hnawt. maw?” ti lovin “… engti fakauva \ha ni ang maw?” tih tur a ni. (iii) Hrai tin an ngîr. (iv) Sâwmfâng lâwr tûr. Ngaih leh ngeih : “Ka damdawi ei ka ngaih a, ka dam thuai” tih a dik lo va, “… ka ngeih…” tih tur a ni. Ngaih chu ‘ngai’ tihdanglam a ni a, “Ngaih a na 3.‘Pipu Chhuahtlang Hlui’ tih hla a\ang hian hmanlai Mizo pipute nun lo e” tih te a dik. langte han sawi teh. Ngawl vei leh ngai : Ruih veleha sual ta tlat hi ngawl vei a ni a; miin zu in 4. Pipute hun laia chhawng an hnawh dan han sawi teh. tan tir chauh mahse, a ruih veleh a sual chuan zu ngawl a vei a ni. In fovin zu tel lovin awm hlei thei lo mahse, a ruiha a sual chuan loh chuan zu ngawl ______vei tih an ni ngai lo. A tel lova awm thei lo, tidawklak hi ‘ngai’ chu a ni a; zu erawh chu ngai tia sawi a ni ngai lo.
Hawh leh puk : Mi dang thil eng emaw kan mamawh pêk kir leh atâna kan hman hian kan hawh a ni. Puk erawh chu – pawisa emaw, thil dang emaw, a anpui emaw, a tlukpui emaw pek leh tura lâk hi a ni.
Hla leh thui : Aizawl leh Silchar inkar chu KM 180 a ni a. Silchar chu a hla a ni. Silchar kawng chu a thui ve thung. ‘Hla’ kan hman chuan hmun awmna kan sawi a; ‘thui’ kan hman chuan a kawng kan sawi a ni.
Kawngka leh kawngkhar : Kawngka chu kal tlangna, a kua hi a ni a; a tihphuina hi kawngkhar chu a ni. Kawngkhara lut lovin kawngkaah kan lut \hin. Phek 14-na Phek 101-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
Thla: Verb leh adverb ni ve ve thei ‘thla’ hi enthla(v) leh ngaithla(v) chauh lo chu a hmaa thu nên ziah zawm lo tûr a ni. Entir nân: bih thla chhuk thla hnûk thla let thla lum thla rap thla paih thla sât thla theh thla zuang thla
Thlêr: ‘Thlêr’ hi verb leh adverb a nih chuan a hranga ziah tûr a ni. Entir nân : chep thlêr pawt thlêr rap thlêr sât thlêr vai thlêr tai thlêr
‘Kawthhler’ erawh chu noun thumal a ni a, ziah zawm tûr a ni.
Thlu: Verb te, adverb te ni thei ‘thlu’ hranga ziah \hin tûr a ni. A modifica- tion ‘thlûk’ pawh ziah zawm loh tho tûr a ni. Entir nân: bawh thlu chêk thlu nghêng thlu kit thlu keuh thlu lên thlu nawr thlu rêl thlu sawi thlu thlêm thlu zuan thlu THU (PROSE) ‘Muthlu–mutthluk’(v) erawh chu thumal a ni a, ziah zawm tur a ni.
Vêl: Thumal ‘vel’ (sourrounding) hi a hmaa thu nên ziah zawm loh tûr a ni. Entir nân: chheh vêl dai vêl hual vêl nuai vêl phur vêl sîr vêl thang vêl zâwt vêl leh a dangte.
Amaherawhchu, ‘khawvêl’, leh ‘sûvêl’ te hi chu noun thumal an ni a, ziah zawm tûr a ni.
Zâwng: ‘Lam’ tihna ang deuha hman (as for, as to – tihna) ‘zawng’ hi ‘ngaihzawng’(n) leh ‘ngaizawng’(v) tih loh chu a hmaa thu nen zawm lova a hranga ziah zel tur a ni. Heti ang hian: awh zâwng châk zâwng duh zâwng ngei zâwng ngeih zâwng huat zâwng len zâwng sân zâwng sei zâwng thiam zâwng thûk zâwng vei zâwng
Phek 100-na Phek 15-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
MIZOTE LEH AN NIHNA Khami kha chu ka duh lo. (thil) B. Lalthangliana Sâwmi piahah sâwn lungpui a awm. (hmun)
Zirlai lo \hang lian zêlte hian mahni hnam \obul, chanchin kal zêl, Hêng – chu, he, kha, khu leh saw – te hi a ri tawia lam tûr a ni. nunphung leh \awng thu te hi a tlangpui tal an hriat a pawimawh êm êm a. Hnam dang zinga an awm hunah a \ulzia a lang chiang lehzual \hin a, chu- Ziah zawm loh tûr chite: vangin tawi têin zir kan tum dawn a ni. ‘Mi’ tih chu mihring sawina a nih chuan a hranga ziah tur a ni. Heti ang hian: 1.Mizo chanchin: Pi pute titiah chuan Mizote hi ‘Chhinlung Chhuak’ nia he mi chu mi kha mi sawi a ni a, hei hi a tlanglawnin hlaah te pawh a lâr hle a. |henkhat chuan saw mi khi mi khu mi Chhinlung hi China ram khawi laiah emaw awmin an ring a. mahse vawiin ziak mi van mi mi â thleng hian a awmna hmun hriat a ni rih lo. Hmasang titi satliah pawh a ni mi fing mi sual mi rethei mai thei. mi hausa
Tuna kan hriat theih chinah chuan Mizote hi Mongol hnam lian pui Nân: ‘Na atân’ leh ‘na tûrin’ tihna ni thei ve ve ‘nân’ hi a hmaa thu nên (race) zinga peng pakhat ‘Mongoloid’ zinga mi kan ni a. |awng lamah chuan ziah zawm lova a hranga dah \hin tûr a ni. ‘Tibeto – Burman’ \awng hlawm zinga mi kan ni thung. Chung ‘Tibeto – Entir nân: Burman’ \awng hmangte chènna hriat theih hmânlai ber chu Tibet chhim an hriat nân a nih theih nân chhak, China ram hmar thlang lam, Knsu bialah kum BC 2000 vêla an chen buh phurh nân tihchian nân thu a ni a. Chung hun lai chuan lung hriamhrei hmangtute hnukhawi lam awm danin an khawsa a ni. Ral: ‘Awm tawh lo’, ‘thi’, ‘tâwp’ tihna ‘ral’ (v) kan hman telna \awngkam zîngah boral leh unau zînga chawrche bîk sawina chehral te hi kawh bîk Heng hunlai hian Chinese-ho chuan lawi, bawng leh vawk an vulh a. neia thumal anga kan lo hman \hin a nih avângin ziah zawm zêl tûr a ni. A Tibeto – Burman \awng hmangte chuan kêl leh beram an vulh thung a. An dang zawngah erawh chuan ‘ral’ hi a hmaa thu nên ziah zawm lova a hranga ran vulhte tlatna tur hmun inchuhin an intibuai \hin a. Tibeto – Burman \awng ziah tûr a ni. hmangte chuan an ngam loh avangin an tawlh chhuak a, khawthlang lam Entir nân : panin an kal taa sawi a ni. dek ral deh ral hmang ral hman ral, kang ral kan ral luang ral luan ral, Tibeto – Burman \awng hmang zinga tel Mizo thlahtu bulte chu China mawih ral nuai ral nêk ral zawh ral leh Tibet ramri hrûlah an tawlh chhuak a, mi dang laka tla hrang hret hretin, sem ral thâm ral tawih ral zuih ral kum zabi 4–na (AD) vel khan Burma ram hmâr lam Hukuang valley an thleng a. Zawi zawia thlang tla zelin Chindwin luipui an zawh a, Kâwl phâi Sâng: Adjective leh adverb–a hman theih ve ve ‘sâng’ hi a hmaa thu nên (Kabaw valley) tia hriat, Tahan, Khampat leh Tamu phaiah kum 800 – 850 ziah zawm lova a hranga dah \hin tûr a ni. (AD) vêl khan an thleng awm e. Helai ram hi a \hain tui a nuam a, ei leh bar Entir nân: zawn a awl a, phâizawl a ni bawk a, chuvangin pi pute chu in leh lo din chawi sang dah sâng ngai sang kai sâng kawngah te, silhfên lamah te leh kawng hrang hrangah an hniam lutuk loin a leh a dangte. rinawm a. Kum 400 lai (800 – 1200 chhung) ang chêngin a lang nghe nghe. ‘Hlimsang’ leh ‘hmasâng’ erawh chu noun thumal a ni a, ziah zawm Kâwphâi an chhuahsan dawn hian pi pute chuan bûng an phun tih tûr a ni. Lusei te, Hmâr te, Lâi, Halkha leh paite upate chuan titiah an sawi a,kawl upate pawhin an sawi bawk. Hei hian thlahkhat leh chhuahna thuhmun kan
Phek 16-na Phek 99-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
Amaherawhchu, hêng zîngah hian lehnghâl te, lehthal te, lehzêl te hi nihzia a tilang hle. China ram atangin Shan – ho an lo tawlh thla hum hum a, ziah zawm loh hun a awm; heti ang chi–ah hian: an tam zawk avang leh râlthuam an neih that zawk avangin pi pute chu Kâwl leh nghâl : Va kal la, lo kîr leh nghal ang che phâi atang hian an nawr chhuak ta a, a rem rem inkawpin an darh ta chum leh thal : Nupa an insual a, a mipa zâwk a leh thal tlat mai. chum niin a lang. Kawl phai an chhuahsan hun hi Shan history lam atanga leh zêl : Ka chhuak hman lo, mi be tûr an lo kal leh zêl si a. chhuiin kum AD 1200 vel nia rin a ni.
Lo: ‘Ni lo’ tiha ‘lo’ (adv) hi a hmaa thu nên ziah zawm lova a hranga ziah tûr Kâwl phai atanga hmâr lam pana chhuak kal hmasa ber mizo hnahth- a ni. lâkte chuan Manipur ram hi kum AD 1350 velah an thleng mai thei a. Khaw- Entir nân : thlang lam pana kal hmasate chuan Tripura ram hi kum 1450 – 1500 vêlah awm lo chak lo chhawrbâwk lo an thlenga rin a ni a, a thleng hla berte chuan Chittagong (tunah Bangladesh) chiangkuang lo duh lo dukdak lo hi kum 1730 vêlah an thleng âwm e. fumfe lo hamtawng lo hawihhai lo hre lo khawpkham lo meuh lo Mizo hnahthlak zinga a hlawm lian ber, tuna Mizorama chêng mêkte mumal lo namai lo namên lo chu Thân tlâng leh Rûn lui panin an chhuak a. Helai ram hi a chhengchhiain nei lo ni lo nikhua lo leilung a chhe hle a. Thân tlâng hi a sângin a vawt êm êm bawk a, Rûn lui tuitang lo kuam lah a thûk hle si a. Chuvangin, harsa takin an khawsa hram hram a. Amaherawhchu, Kâwl phâi atanga an kal chhuahna a la rei lutuk loh deuh Hêngte erawh hi chu ziah zawm \hin tur a ni: vang a ni mai thei, an indo thu pi pute chuan an sawi ri lo. Khawsak a harsat alo elo bengtlalo êm avangin Thân tlâng leh Rûn kam vêlah hian an cheng rei lo va, Kum 100 damlo englo hnaisailo – 150 vel (Kum 1250 – 1400 chhung) emaw chauh an khawsa a ni mai thei; ilo kaw\halo lêlo an sûlhnu hmuh tur leh an chanchin sawi tur pawh a tlem hle. khawilo khawlo lawilo ramtuleilo rualbanlo \âwmkailo Khawthlang lam panin an tawlh thla hret hret a, kum 1450 vêlah chuan Lên tlâng leh Tiau inkâr an thleng a. Ram a pharh nuamin a leilungte pawh a Mi: Hun leh hmun leh thil leh mihring sawi nana hman theih ‘mi’ (n) hi thu lo \ha a, ei leh bâr lamah pawh an hnianghnâr ta deuh a. Lalte pawh an nei ta dâng nêna hman kawpa noun a la nih tho chuan ziah zawm tûr a ni. a, lal hmasa ber chu Zahmûaka a ni a, kum 1580 – 1600 vêl khan a lal \an Entir nân : âwm e. Tlângkhuaa an awm lai chuan an lo ngelnghet ve ta viau tih hla hlui mihring mipa pami a\angin kan hmu: mihlim milem milim Tlangkhaw hrinin sum tin an khâwl a, keimi thumi rammi Sum tin khawl tian dâr a vuai reng e; tlângmi rawmi hrami Tlângkhuaah nghosâi a kûal an ti, thîngmi michhia mi\ha Luailungah kirin ka ring lo ve. milian tih te pawh an phuah ve a. A tawi zawngin, a nâwlpui chuan kum 1700 – ah leh a dangte. |iau kânin thlang an tla zêl a, Mizoram kan tihah hian awm hmun an bengbel ta a ni. Tin, ‘mi’ chu hun leh hmun leh thil sawina a niha demonstrative ad- jective – he, chu kha, khu leh saw nêna hman kawp a nih chuan demonstra- 2. Mizo Nunphung: Pi leh pute Kâwl phaia an chên lai hian in leh lovah te, tive adjective – te leh mi chu ziah zawm tûr a ni. silhfên lamah te an hniam lutuk a rinawm loh thu kan sawi tawh a; a chhan Heti ang hian: chu, inhnaih tak leh inpawh taka an khawsakpui Kâwl (Burmese) hote Chumi lai chuan ruah a lo sûr a. (hun) kawng hrang hrangah an san thawkhat tawh vang a ni. Tin, tunlai thlenga Hemi hmunah hian lo kal ang che. (hmun) Mizoten rimawi lama hnam rova kan neih - darkhuang te, darbu te leh
Phek 98-na Phek 17-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
darmang te hi heng hun lai a\anga an hman tawh, thlang an tlâkpui zêl Lai: ‘Lai’ telna thu chu noun thumal a nih chuan ziah zawm tûr a ni. a\angte hian rin theih a ni. Entir nan: awmlai (natna) banglai lallai (thing) Kâwl phâi an chhuahsan a, Thân tlâng leh Rûn lui kama an chên lai zanlai kawtlai laihâwl hian, a ram leilung a chhia a. Thân tlâng lah a sângin a vawt êm êm a, chu- khawlai tuallai valai vangin buh a chin theih loh va, la a pâr thei bawk lo. An chaw ber chu bal, vânglai zirlai (student) zirlai (lesson) kawlbahra, buhtun, vaimim leh fangrâ te a ni a. Tunlai thleng hian he laia chêngte chuan an la ching a, hmun dang a\anga an chaw lut a nih loh chuan a Adverb thumal lulai, hmânlai leh tûnlai pawh hi ziah zawm tûr a ni. rinpui ber a la ni. Tin, Kâwl phai a\anga an neih an silhfênte a lo chhe tawh Hêng bâkah hian hla thua thinlai te, lunglai te leh in laichîn tihna chinlai te a, han lam leh turin hmêlma an lo awm tawh si a. Chuvangin, hmeichhiain pawh ziah zawm tûr a ni. hruikhau hih thil khawm ‘siapsuap’ leh mipain hruikhau hlai deuh hih ‘hrenpereng’ leh ‘hnawhkhal’ te an lo inbel ta hial a ni. Lang: ‘Lang’ hi verb te, adverb te, adjective te a ni thei a; chuvângin, a hmaa thu nên ziah zawm tûr a ni lo. Thlang an tla hret hret a. Lên tlâng leh Tiau inkara an chen hnu chuan Entir nân : ram a parh nuam a, leilung a \hat tak avangin buh an ching a, la an ching thei chawi lang dah lang hai lang ta bawk a, thlai leh thil dang dang chingin an lo changkâng ve ta deuh a. Pu- nawr lang pho lang thai lang ante tahin hmeichhiain an inbel a, kawr dum, a lai rang rek ruk, ‘Dawlrêm târ lang kawr’ an tih te pawh an nei ta a. Saiha bengbehte pawh mipain an beh tih leh a dangte. upaten an sawi a. Laa tah ‘Hren pereng’ an kaih \hin bawk âwm e. Tin, an lo ngelngheh tak deuh avangin sakhuate pawh an ngaihsak thei ta a. Mahse, ‘Challang’ leh darthlalang erawh chu ziah zawm tur a ni. Thân tlâng leh Rûn kam vêl a harsa taka an khawsak lai khan, sakhaw lama an puithiamte an lo thi zo tawh a, chuvangin thiam hla hria pawh an awm Lam: ‘Lam’ hi a hranga ziah tur a ni. tawh lo va, “Pi biakin lo chhâng ang che, pû biakin lo chhâng ang che” ti Entir nan: ngawtin an lo \an leh ta a ni. Lên tlang leh |iau inkâra an chen hnu phei hi chhak lam thlang lam chhim lam chuan a ram leh leilungin a zir tak avangin buh an thar thei a, la a pâr thei hmâr lam he lam chu lam bawk a. An thluak leh rilrua thiamna awm an inrochun chhâwn zêl chu kha lam saw lam chhung lam hmangin hmui te, herâwt te leh a dang dang an lo siam leh ta a, thiamhnâng pawn lam chung lam hnuai lam chi hrang hrang an lo buatsaih thei ta bawk. Chuvangin, silhfên leh khawsak phung kawng hrang hrangah hmâ an sawn ta viau niin a lang. Hêng – danglam, lehlam leh salam te erawh hi chu thumal leh thil hming an ni a, ziah zawm tur a ni. 3. Mizo \awng: Mi thiamte chhui danin Mizo \awng hi ‘Sino – Tibetan’ ( or Chinese – Tibetan) \awng hlâwm lian a mi ‘Tibeto Burman’ zinga tel a ni. A Leh: ‘Leh’ hman telna thute zîngah hêng hi thumal, kawh bîk nei a nih tawi zawngin, pi pute Kâwl phâia an chen ho vek lai chuan \awng thuhmun avângin inzawma ziah \hin tûr a ni. an hmangin a rinawm a. Amaherawhchu, Kâwl phâi a\anga Shan hovin an Entir nân: nawr chhuaha hmun hrang hranga an tai darh hnu chuan an \awng te, a lam lehburh lehchhâwng lehnghâl dan leh a thlûk dan te a danglam hret hret ta a, kum za têl a ral a, Indo leh lehhawi lehzêl lehkhalh inrun an china, an intlawh pawh loh hnuah phei chuan a lo danglam ta viau lehkhawn lehlam lehzual a. Chhuahna thuhmun leh unau za an nih te pawh an hai ta hial a ni. lehpêl lehthai leh tawng
Mizote chenna ram hrang hrang chu British hovin an la a, an awp
Phek 18-na Phek 97-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
Fiah: ‘Fiah’ hi adjective a ni a, a hmaa thu nên inzawm lova hman \hin tûr nghal zêl a. Mizoram pawh kum 1890 khan an \hut nghet a. Indo, inrûn leh a ni. râwlrâla inbeih an khap tlat a, inkal pawhna kawng a theih ang angin an sial Entir nân : a. Missionary hmun hrang hrangah an lût a, lehkhate siamsakin sikul an en fiah hmu fiah hre fiah hawng zêl a, Bible, hla bu leh lehkhabu hrang hrang an chhuahsak bawk a. lang fiah sawi fiah zâwt fiah Mizoramah Missionary kum 1894 January khan an thleng a, a aw b kum leh a dangte 1894 March vêl khan an siamsak a. Tichuan, Mizo hnahthlak ram hrang hranga chêngte chu zawi zawiin an inpawh tawn leh ta a, an \awngte pawh a Hrilhfiah leh finfiah erawh chu a inzawm hian verb thumal an ni a, lo hlawm \an leh ta a tih theih. ziah zawm tûr a ni. Kum 1901-ah Mizoram–ah zaa 87–in Mizo \awng an hmang a, kum Khat: ‘Pakhat’ tihna ‘khat’ hi adjective te, verb te, adverb te a ni thei a. 1961–ah phei chuan zaa 96 chuangin an hmang a. India hmarchhak Mizo Chuti ang a nih \um chuan a hmaa thu nên ziah zawm lo tûr a ni. hnahthlak zingah zaa 53 zetin an hmang bawk. Kum 1981 khan India ram Entir nân : pum Mizo hnahthlâk zaa 63 chuang zetin Mizo \awng an hmang tih chhin khat chhuan khat chhûl khat chhiarpui a\angin kan hre thei a ni. Mizo hnahthlâk \awng hrang hrangte hi chhûng khat kawng khat kil khat Mizo \awng pêng (dialect) a ni vek a. Tuna hman tlanglawn ber hi ‘Mizo pêng khat than khat thawh khat \awng’ (common language)–ah pawm thei vek ila, a hahdam awm e. Thiam tum khat \hang khat ni khat \heuh pawh tum ila, inpawh tawn nan leh inunau nan a thain a pawimawh êm \hen khat vawi khat zan khat êm a ni. leh a dangte. 4. ‘Mizo’ hming hi: A \obul leh a hman \an hun hi chhui chian a awlai lo hle ‘Luah kim vek’ tiha ‘khat’ pawh hi ziah zawm loh tûr a ni – Thlarauva a. Thawnthu leh hla hluiah a lang lo va, mi \henkhatin ziak bawk mahse, khat, êm khat, hall khatin leh a dangte. pawm nahawm tak a vang rih hle. Mizo hnahthlâk zawng zawng hi khaw- chhak lam chuan ‘Chin’ tiin khawthlang lam chuan ‘Kuki’ tiin tun hma Amaherawhchu, ‘khat’ nêna inzawmna kawh bîk nei thumala hman chuan an sawi \hin a. Capt. T.H. Lewin chuan kum 1874 khan ‘Dzo’ tiin a lo \hinte chu ziah zawm tûr a ni. ziak hmasa ber a ni. Hêngte hi: Mizorama chêngte chuan anmahni insawi nan ‘Mizo’ tih hi an hmang angkhat chhûngkhat (laina) hnahkhat (nula) hmâ hlein a hriat a. Bengkhuaian kum 1871–a a man Sap naupang Mary kalkhat kamkhat (hau) kaukhat Winchester chu ‘Zoluti’ tiin a hming an sa a. Kum 1894–a Missionary lo lût pakhat thukhat sakhat hmasa ber pawh ‘Zosâp’ tiin hming an phuah a. Mizo \awnga lehkhabu \henkhat (some) chhuak hmasa ber kum 1895–a chhut chu ‘Mizo Zir Tir Bu’ an vuah a, chanchinbu hmasa ber, 1898–a mi pawh ‘Mizo Chanchin Laisuih’ an ti Khâwm: ‘Khâwm’ (v.t) hi adverb a ni thei bawk. A hmaa thu nên inzawma bawk. thumala kan lo hman than tawh – lêngkhawm / lênkhâwm, thukhâwm/ thutkhâwm leh khaikhâwm te hi chu ziah zawm tûr a ni. A dang zawng Hengte hi ngun taka kan zirin pi pute khan anmahni inkoh leh insawi erawh chu a hranga ziah tûr a ni. nan an hman loh chuan Missionary leh Bawrhsap te khan an duh danin hnam Entir nân : hming atan an vuah ngawtin a rinawm loh hle. Chi leh chi pêng \hahnem awm khâwm belh khâwm chhuak khâwm deuh awmin \awng hrang hlek hlek hmang thliah mahse, kawng tinrêngah dah khâwm hui khâwm kal khâwm zâi khata luang thei an nihzia an hmu chiang a. Chuvangin, tlânglawn taka la khâwm ro khâwm sawi khâwm inkoh leh insawi nana an hman, lungawi taka an hman tlan theih, an zavaia têl khâwm zai khâwm huap thei hming ‘Mizo’ tih hi an hmang zêl niin a lang. leh a dangte.
Phek 96-na Phek 19-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
‘Mizo’ tih hi tunlai phei chuan a tlânglawn ta hle a, a huap zau hle A hnuaia mite erawh chu ziah zawm loh tur a ni: bawk a, miten an ngaina ta hle a tih theih nghe nghe. Tin, ‘Mizo hnahthlâk’ Entir nân: han tih hian bul bik leh neitu bik an awm lo va, Mizo chi leh chi peng (clan chawk chhuak chhâk chhuak chhan chhuak & sub clan) hrang hrang a huam vek a. Chung zinga ‘Mizo’ inti apiangte chu chhui chhuak hmu chhuak hnawt chhuak a neitu leh a bulpuite chu an ni mai zawk. Hetianga tu ‘sa’ mah phun lova hre chhuak hnâwl chhuak hrût chhuak inchhunfin theihna hming a lo awm hi a vânneihthlak hle a tih theih awm e. luh chhuak nam chhuak nawr chhuak Pum khata luan khawm theih nana hming \ha leh mawiah pawm vek theih ni pe chhuak sawi chhuak theh chhuak sela, a tihziain a hahdamthlâk hle ang. um chhuak zin chhuak zun chhuak mut chhuak luak chhuak ko chhuak
TIH TURTE Dang: “Mi dang an la awm em?” tiha ‘dang’ ang chi hi adjective a ni a, a hmaa noun nên ziah zawm loh tûr a ni. 1. In zirlaiin a sawi angin heng kumte hi han dah teh. Entir nan: (i) Kansu biala awm kum ______chi dang mi dang ni dang (ii) Hukaung Valley thlen kum ______ram dang thil dang thu dang (iii) Kâwlphâia awm chhung ______(iv) Kâwlphâi chhuahsan fel kum ______Hêng–indang (fapa indang) leh lamdang te erawh hi chu ziah (v) Thân tlâng leh Rûn kam vela awm hun _____ zawm tûr a ni. (vi) Lên tlâng leh Tiau inkara awm hun ______(vii) Mizo lal neih tan kum ______Dam: ‘Dam’ leh a hmaa thu dang hman kawp zîngah hêng hi chu a inzawm (viii) Mizo nâwlpuiin |iau kân kum ______thumala hman an nih avângin ziah zawm tûr a ni. (ix) Mizo hnahthlâk kal hmasa berten Manipur an thlen kum ______Hêngte hi: (x) Mizo hnahthlâk kal hmasaten Tripura an thlen kum ______chângdam chhandam ngaidam (xi) Mizo hnahthlâk thleng hla berten Chittagong an thlen kum hahdam zaidam ______Hêng erawh hi chu thumal din a nih ve ve avângin a hranga ziah tûr a 2. Thân tlâng leh Rûn lui kam vela pi pute an chen lain, engte nge an ei a, ni: eng silhfente nge an inbel, in zirlaiin a sawite kha ziak chhuak rawh. chhem dam hmet dam pai dam thawi dam zût dam 3. Heng kuma thil pawimawh bik thleng te, lehkhabu, chanchinbu, hla chhuakte han ziak teh. Dîl, lui, tlâng: Dîl te, lui te, tlâng te hi a hming tak nên inzawm lova a (a) 1890 ______hranga ziah tûr a ni. (aw) 1894 ______Entir nan : (b) 1894 January ______Rih dîl Palak dîl Tlawng lui (ch) 1871 ______Tiau lui Lurh tlâng Silakal tlâng (d) 1874 ______(e) 1895 ______Amaherawhchu, hêng |amdîl, Rungdîl leh Sêrlui te hi dîl leh lui tel (f) 1898 ______lova sawi a ni ngai lo; hmasâng a\anga hming pangngaia hman \han an nih avângin exception–a ngaih tûr a ni a, ziah zawm tûr a ni. .
Phek 20-na Phek 95-na
CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
4. Mizo nunphung hmasawn dan leh a \obul ni âwma in zirlai buin a sawite Heti ang hian : kha han sawi teh Biak bûk chhâwl bûk khual bûk pawl bûk riah bûk 5. ‘Mizo’ tih hming mipuiin an pawm dan leh a darh zau zêl dân te kha sei lutuk lovin ziak rawh. Zawlbûk erawh hi chu thumal anga lo hman \han tawh a nih avangin ziah zawm tûr a ni. 6. ‘Mizo’ tih leh ‘Mizo \awng’ tih hian Mizo hnahtlâk a huap kim theih nan leh inpumkhat nan hman a pawimawh dan in zirtirtu hovin sawi ula, fim Chhan : ‘Chhan’ hi adverb a nih chuan a hmaa thu nên ziah zawm lova a khur ngai leh in tih ve theihte han dap chhuak teh u. hranga ziah tûr a ni a, a hmaa thu nêna hman kawpa noun a nih erawh chuan inzawma ziah tûr a ni. A hawrawp inang reng pawh a nih dân leh a kawh 7. Mizote hi eng hnam penga mi nge kan nih sawi la, ‘Kansu’ biala an inang lo a awm theih nual avângin sentence siamin lo entîr ila: awm lai kha engtik hun vel nge? An ran vulh hmingte sawi bawk rawh. I silai behchhan (n)/ (n) kha a va \ha lo êm! Tui i chawi chuan chhuanchhan (n) \ha kha hmang rawh. 8. Mizote Lên tlang leh |iau inkara an khawsak dan tlângpui sawi rawh. Kan sa chhum han suan teh; amaherawhchu, a so nasa si a. Suanchhan (n) tha tak hmang rawh. A lei chawi chhan (adv) i hria em? ______I thil rawn dah hi eng nge i dah chhan? (adv) Ka dam chhan (adv) ka luah zo si lo. |hutthleng hi nghenchhan (n) nei chu \hut a nuam bîk. Chawhmeh kha a bêlin hûnchhan (n)–ah hung mai rawh. He bêl hi eng nge i rawn hûn chhan? (adv) Silai i rawn ken chhan (adv) chu eng maw? Lung pu tûrte chuan putchhan (n) \ha tak neih a \ha. I hming hi an sak chhan (adv) i hria em? Nula puan tah tlawhchhan (n) i siam thatsak fo hmêl e. Naupang hi i tlawh elo? Eng nge i tlawh chhan? (adv) Inhruipawhah chuan \anchhan (n) \ha a vang. Sipaia i \an chhan (adv) han sawi teh. Ar leiah chuan vawnchhan (n) siam loh rual a ni lo.
Chhuak : ‘Chhuak’ leh a hmaa thu inkawp thumal a siam zîngah hming bîkte leh kawh bîk neia thumala kan hman thinte hi ziah zawm tûr a ni. Entir nân : Dêngchhuaka Chhakchhuak. Pâwlchhuakho Tlângchhuak upa Chînchhuak kamchhuak. Kutchhuak pachhuak Puakchhuak(rilru) ramchhuak Thuchhuak tluanchhuak
Phek 94-na Phek 21-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
THANGFENPA BAWP Sailiana Sailo MIZO |AWNG |HENKHAT ZIAH ZAWM HUN LEH ZAWM LOH HUN AWM VE VE CHITE Kan \awng leh kan thil hriat dan hi a inunau hle a ni awm e. Thil ri - C.Chhuanvawra kan bengin an hriat dan rêng rêng hi kan \awng thiam zulzui deuh zel niin a lang tlat mai! Kan awmna Agartala Mission Compound bul thinglerah Mizo \awnga thumal \henkhat ziak zawm leh zawm loh hun turte lo hian kum tin mai hunbi nei takin sava pakhat a hram \hin a, znah hian a zir ila. hram tam zawmah a. Kan ngaihthlak vang vang hian a hram dan chuan: “Thangfenpa bawp, Bawh : ‘Inbawh bet’ tiha ‘bawh’ (v.t) ang chi hman telna thumal zîngah Rulin a chuk, bawhbel (n) leh bawhtah (n) te hi chu thil hming pangngai an nih avângin An zawn tel tel” ziah zawm tûr a ni. Hêng ang chi erawh hi chu ‘bawh’ dawta thu hi adverb tih chiah hian ka hria a. A hram rik dan chu mu chung hian rilruin ka lo an nih avângin leh ‘bawh’ nêna a inkawpa verb la ni thei tho te an nih zawm ve \hin a. Hnam dang bengah chuan engtin tak ri ve maw ka ti rilru avângin ‘bawh’ nên hian ziah zawm lovin a hranga ziah tûr a ni. neuh neuh \hin. Tichuan, khawnge hnam dangho hi kan zawt chhin reng Entir nân: teh ang ka ti ta a.. Bawh bet bawh chhan bawh chhia bawh kân Bawh khûm bawh liam bawh pêl bawh pelh Debbarma pa kan zawt hmasa ber a. “‘Thangfenpa bawp’ a ti Bawh pherh bawh thlu bawh zui alawm,” ti ve mai turah kan ngai rawk a; a teuh lo mai! “ ‘Phan tawk chak khawi’ tiin a hram,” a ti ta daih mai. ‘Phantawk’ chu bawkbawn tihna a ni Bo: ‘Bo’ hi a prefix nêna hman – tibo, tihbo tih ni lovah chuan a hmaa thu a. An \awng hman lar tak mai behchhana an hriat dan a ni ve tlat. “Phantok nên ziah zawm loh tûr a ni. chakkhwi” kan ti ve lauh lauh a, a rem ve thlupin ka hria a. Heti ang hian: Bi bo chawk bo dah bo feh bo Debbarma \awng, Kokborok an ti mai laichin hnai deuh deuh hmang- Hnawt bo kal bo nawr bo paih bo tuho, Tuikuk(Bru), Jamatia, Noatia, Koloi leh Uchoi te kan zawt leh den Sawi bo sawisêl bo tlân bo ûm bo den a. Tuikukpa chuan “ ‘Phan thau chauhkhlui’ a ti e,” a ti a. Jamatia pain a hriat dan chuan “Phanthau chakkhui” a ni. Uchoi hriat ve dan chu ‘Bangbo’ erawh chu thumal a ni a, ziah zawm tûr a ni. “Pathau chakhklui” a ni ve leh a. A inang tlang deuh hle nain, a danglam hlek hlek vek a ni. ‘Bawkbawn chingal bai’ tihna chu a ni vek mai. Pakhat Bu: ‘Bu’ hi noun a ni a, a hmaa noun dang nên ziah zawm lova hranga ziah khat hian kan lam ri diat diat a, thangfen hram dan nen chuan inmil vekin tûr a ni. ka hre leh ta a. Entir nân: Zirlai bu hla bu sava bu. A ngaihna ka hre ta lo deuh a. Office-ah chuan vai pachal ka zawt ve Khawinghal bu a. Ani chuan a sawi duat duat ta mai a. “Kan sawi dan pakhat chu ‘Bo ko- tha ko’ tih a ni a, mahse, ‘Choter nago, Boro bo saise, kathal khaito’ tih hi Amaherawhchu, hêng hi chu hming atâna kan hman \hin thumal an ni a, a pawmawm ber ang,” a ti ve leh ta daih mai. ‘Bo kotha ko’ chu ‘Monu ziah zawm tûr a ni: \awng (thu sawi) rawh’ tihna a ni a, a dawttu hi chu ‘Chaitra thla (March ni darbu hnutebu laibu 15–April ni 13) a lo thleng ta! Ka hnam \ha chhinchhiahna la hrual kha lehkhabu meibu mutbu min han pe teh; Monu u ber (Unau zinga upa ber nupui) a lo leng a’ tihna a puanbu thembu chanchinbu ni. Hei pawh hi kan chham chhin lauh lauh chuan thangfen hram dan ni ve tlatin ka hre leh ta a. Bûk: ‘In’ tihna leh ‘in’ ang deuh chi sawi nana hman ‘bûk’ hi in (noun) a hranga kan ziak ang bawka a hranga ziah ve tûr a ni.
Phek 22-na Phek 93-na
CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
Takam pa ka zawt ve leh a. Takam hi vai zinga cheng rei tawh, vai 4. Heng Postposition hmang hian sentence han siam teh: \awng pawh tam tak chu an \awnga seng lut tawh an ni a. Chuvangin, an azârah, angin, azirin, kamah, piahah. benga thil ri hriat dan pawh a Bengali riau a. Takam bengah pawh “Kattul pagok, mamu eizuk” tiin a ri a. chu chu ‘lamkhuang hmin thuai se…” tihna 5. A hnuaia thute hi a ziah dan dik lo laite han ziak dik teh: a ni a. ‘Mamu’ hi pa te u emaw nau emaw mipa kohna a ni. Hei pawh hi kan (a) Officeah a kal ti ve chhin a, a ni ve chiah mai! (aw) Lung in a delh. (b) Headmaster in thu a sawi. Khawnge ka ti a, Manipur lam kan hawi leh a. Manipuri chi khat (ch) Motor hnung ah ding suh. Bisnupriyaan tih mai, Tripuraa hun rei tak lo cheng tawh chu kan zawt ve (d) Y.M.A. a tel loh chu a zahthlak. leh a. Bengali zingah lo tal tam ta na na na chuan beng hriatah pawh a lo kai (e) Principal Roomah dil lovin lût suh. her viau tawh mai a lo ni. Thangfen hram dan chu “Kathalna kake” tiin an (f) A zâi a piang in a lungchhia. hria a. ‘Kathal’ chu lamkhuang tihna a ni a, ‘kake’ erawh chu awmzia a nei hran lo. Manipuri Meitei inti kan zawt ve a, an \awng ziding deuh hmang ta 6. Postposition thumal hrang hrang hmang telin in khua/vêng chanchin ziak chu an hriat dang a lo dang daih mai. “Tinggong kakong” tiin an hria a, a la, Postposition thumal hnuaiah chuan rin (underline) zel ang che. awmzia phei chu a nei dang awm lo ve.
7. Postposition hnuaiahte hian rin rawh: Pachang ti tawh na sa sa ka ti a, ka zuk mawm leh a. kan zawt dek dek (a) Bazarah a kal. a, rang zet maiin , “ ‘Wak watetbo’ a ti alawm,” an lo ve ti thung a. A va (aw) Aizawla chêng a ni. inkhan lo hlawm e! ka ti deuh neuh neuh a. A awmzia lah chu “Vawk kha (b) Kawng sirah ding rawh. chhuah rawh u” tihna a ni lehnghal a. Kan sawi nawn ve nuah nuah a, a tira (ch) Tui ata a lo chhuah veleh an man. ni lo tlata ka hriatna chu kan thiam nal ve hnu chuan a bo ve leh a, ni thlapin (d) Huanah bâwng a lût. ka hre thei leh ta a. (e) Pathian zârah kan dam e. Tun mi selo lo u, Kan Mizopuite lam kan hrut teh ang ka ti leh a. Mualthuam (anni chun Molsom an inti) pa chuan “Manta tor kok” tiin min hrilh a. ‘Manta’ chu bawkbawn tihna a ni a, ‘torkok’ erawh chuan awmzia a nei dang lem lo. Kaihpeng inah kan leng lut a. (Anni chuan Kaihpeng ti lov- in ‘Kaipeng’ an inti) a in neitupa chuan thangfen hram dan chuan “ ‘Meitei kangkok’ a ni e,” a ti ve lah a. A awmzia phei cu a sawi thei lem lo va. ‘Manta torkok’ tih leh ‘Meitei kangkok’ tih chu kan sawi chhawk leh ta lauh lauh a. Thangfen hram dan nen chuan inang leh riauin ka hre leh a. Hrangkawlnu kan pan leh a. Ani pawh chuan awlsam takin “Tentui Bakong” a lo ti ve leh zaih a. ‘Tentui’ erawh tengtere tihna a ni ve thung. He thumal hi Vai \awng a nih a rinawm hle. Tengtere hi phai thing a ni a, kan pi leh pute khan an hmu pha ve lo a ni mai thei. Tichuan, ‘Tentui Bakong’ pawh chu thangfen au hla nen chuan inrilrem leh riauin ka hre leh ta a.
Tunah chuan Kuki lam ve thung ka ti a. Hawaibari–ah ka intipir chho a. Kuki zinga Ruankhum inti pakhat chu ka han zawt ve a (Ruankhum hi Rokhum an ni awm e). Lung tileng raih hian “Thlangkawr natawt” an ti dat dat a. “Uai, hei chu a va dangdai em! Thinlung chhung a nghawr rawih mai
Phek 92-na Phek 23-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
a!” ka ti rilru a. Thlangkawr chu hla thu a ni a, khawtlang vai tihna mai a ni Motor–ah a chuang. a, nawtawk erawh chuan awmzia a nei hran lo. Lungkaih raih chuan kan lam Bêlah tui tlêm a awm. ve dat dat a. Thangfen hram dan nen chuan a inzawl leh hlein ka hria a. Dar- Keimahah awm reng rawh u. long ve thung ka ti a, an khawpui Darchawiah kan lut chho ve leh a. T.V. –ah thu a sawi. Hmelhriat pakhat inah thingpui no dawm pawhin kan zawt ve leh chawih Zing dar 5–ah ka tho \hin. mai a. Rin loh lam deuhin “ ‘Bekok Bakak’ tiin a hram e,” a ti ta daih mai. Ruankhum ang deuha hla thu deuh ngiai mai beisei rilruk nak alaiin, thu IN–(ri hniam) hi noun emaw, pronoun emawa behtira ziah zawm tur a ni. ngaihnobei lo zet mai “Bekok Bakok” a ti lawl lawl ta mai a. Mittui chu a Chuti chuan noun emaw, pronoun emaw chu thil titu (subject) a lo ni \hin a. parawl chuang lo pawh ni lovin, a tawmim nasa lutuk chuan mit chunglam Hnam dang \awng nêna ziah zawm chuan hyphen (-) dah tûr a ni. vun chu a nek pawng \helh awm e. Heti hian : Sazuin buh a seh. A, a buaithlak a nih hi. Khawnge Langrawng leh Chawrei lamah Taxi–in a su. lung tileng thei deuhte a awm mahna tih beiseiin Zoitang lamah kan thle phei Thingin a delh. leh a. Dawr kawta thingpui in pahin hmnlai chanchin te kan han sep leh leh Doctor–in a zai. te te a. Ngaihtuahnaah leilung a chiahhnip ta maw tihah thangfen hram dan chu kan zawt ve ta sat mai a. Engtin tak sawi ang maw tia ka ring ka san IN–(ri sang) hi Postposition–a hman a nih chuan noun hnunga behtirin ziah awk awk lai chuan, hmulthidin uaih uaihna mai tur hian “Kuang kang bai- zawm tûr a ni. Hetia noun nêna ziah zawm a nih chuan noun chu thil tihna kuang” an rawn tithum hlut hlut ta mai a. Chhei raw! A va han mak danglam hmanrua a lo ni \hin. em!” ka ti rilru leh a. Thangfen chu fiah takin a hram lauh lauhin ka hre si a. Heti hian : “Kuang kuang baikuang” tia han hriat tak daih mai chu ka ti rilru a, ka mur Tiangin an vua. deuh uaih uaih hian ka hria. Chawraiho pawhin hetiang hian an hre ve an la Penin ka ziak. ti ta deuh deuh a. A thu hian awmzia a neih awm pawh ka hre lo. Keimah Bengin ri kan hria. zawk chuan ‘baikuang’ hi chu ‘bai fian’ tihna a ni lo maw te ka ti letling. Phone–in an hrilh. Phur lo zet chuan “Kuang kuang baikuang” chu tim uai uai chung chuan kan ti ve hlut hlut a, thangfen hram chu a ang lo tulh tulhin ka hre lehnghal a. Ni khat leh chawhma kan khuang dut dut hnu meuh chuan ang ve thei mai awm TIH TURTE chuan ka hre thei ta a. m’ leh d’ sanga beih chuan hlauhna pawh a tireh rang khawp mai. m, leh d, hniama ka lo beih rei deuh avang khan rilruin thlahrang 1. Postposition awmzia fiah taka sawi thei tûrin a hrilhfiahna hi han vawng hmuh a lo tin deuh \o mai kha a lo ni lek a. teh.
Hnam hrang hrangin thangfen ri kan hriat dan chu a inang lo tih chu 2. Postposition atân ‘in’ ri sâng leh hniam kan hmanna noun dinhmun lo kan hre ta a. Engnge a chhan kan tih chuan a ngaithlatu \awng leh danglam dân kha a entirna pêin han sawi teh. ngaihtuahna inan loh vang a ni. Ri lauh lauha hria an awm lain ri deuh duai duai a hria te an awm a. Mi \awng kan hriat dan pawh hi hetiang chiah tho hi 3. Hêng Postposition hmang hian a âwlte hi dah khat rawh: a ni. Mizo Vai \awng thiam map lovin Vai \awng chu ri chel chul karah “A [thlengin, aiin, atân, apiangah, aiah] biri bara” ti ang deuhin a hria a. Vaiho chuan Mizo \awng chu “Phung (a) Inkhawm ______Bible ken tûr. phang ching chawng ching ching” ti ang deuhin an hre deuh ber bawk a. (aw) Tihdam ______invên a \ha. Sava hram kan hriat dan nen a danglamna a awm hauh lo. Mawi deuh a hriat (b) Isua Krista kan ______a inpe. tum chuan a hre mawi deuh a, vin deuha hriat tum chuan vin deuhvin a hre (ch) Van thlen ______min hruai dâwn. mai a ni. (d) Meizûk hi hrisêlna ______a tha lo.
Phek 24-na Phek 91-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
POSTPOSITION A, chuti ngawt chu a ni bik lo ve. Sava mawi leh mawi lo te, a chet tlat dan tein eng emaw chen chu a hril ve bawk asin! |huro hi sava mawi leh Thu kan sawi leh ziaha noun emaw, pronoun emaw leh kan thu sawi pawisawi lo deuh mai, kan hla phuah thiamte pawhin “|huro nunnem” an lo mêk inlaichinna tilangtu atâna kawhhmuhna \awngkam kan hman \hin hi tih hial a ni a. Chuvang chuan, a hram dan pawh “Chuk chu ri kur kur” tiin Postposition a ni a. Noun emaw, pronoun emaw dawt chiahah dah \hin a ni. lungkuai raihin kan hria a. Choak arte lak tuma vir reng mai an hram chu bal taka “Ak, ak” ti hluai hluaiin kan hre tlat mai. Chuvangin, sava chet tlat dan Postposition thumal leh a hmanna sentence–in eng emaw zat lo entir leh an pumrua neih danin awmzia a neiin, an hram hretute beng a verh danah ila: sul a su hle a ni In chungah lawn suh. Sikul chhûngah lût rawh. Thangfen hi a hram dan ring deuhin han zir ila, a aw ki a san a, vin In hnuaiah awm suh. takin awrawl a chhuah duh khawp mai. “I va vin ve” han ti ila, “Nang hlei Mual sirah ding rawh. hlei kha” min han ti ve a. “Ir er che chuan” han ti leh ila, “Nangmah ir er” Kawng laiah motor dah suh. min han ti ve leh hian a hriat theih a ni. “Ka ti mai mai” tiin han thawi dam A kilah thu ang che. leh ila, “Kei pawh, kei pawh” an ti ve leh a. “I mawi zin zen” han tih phei Ka bulah zêl awm ang che. chuan “Nang hlei hlei kha” a ti ve nghal zel mai a ni I kiangah ka awm zel ang. Ka hmâah kal rawh. Thangfen hram a\ang hian thil zir tur kan nei tlat mai. Sappui \awng Lungleia zin a duh. han hawh ila, mi kan ‘approach’ dan hi pawimawh khawp mai. Mi fela kan Bazâr a\angin a lo kal. ngaiha \ha taka kan biak biak hi chuan an lo fel viau zel a, \ha takin mi lo be Aizâwlah a chêng. ve zel mai. Chuti nilova, dengkhawng \alh maia kan va pawngtawng biak Chemin a sât. mai hi chuan a sawhkhawk pawh hi a tur at mai a. Sir lam hawi hian kan (A dum bik apiang hi Postposition chu a ni) inpel fua fua tawh mai a ni. Kan han inmu leh ar dawn \ep pawh hian \ha taka kan han biak leh siam siam hi chuan an aw ki hi a awn ruai ruai ve mai a ni. A, AH leh IN – Postposition – a kan hman dan :- Mi biangbiak thiam hi a pawimawhin zir tham a tling reng a. Thangfen hram kan hriat apiangin he thil pawimawh tak hi i hre nawn fo \hin ang u khai. A–hi Postposition–a hman a nih chuan suffix a nih avangin a hmaa noun emaw, pronoun emaw nên ziah zawm mai tur a ni a. Tawng dang leh figure nên zawm a nih chuan hyphen (-) dah \hin tur a ni. Mission Compound, Agartala th th Heti ang hian: September 14 & 15 , 1997 |hutthlenga \hut tûr. Classroom–a a awm laiin a lû a nâ. Tuia silfai theih a ni lo. Petrol–a sil a ngai. TIH TURTE Kum 10–a upa a ni. 1. A chhanna dik han thlang chhuak teh: AH–hi Postposition atâna hman a nih chuan suffix a nih avangin a hmaa (a) Kan \awng leh thil ri hriat dan hi noun emaw, pronoun emawah behtirin ziah zawm tûr a ni. Hnam dang \awng (i) A inpersan nasa hle. leh figure nên hman kawp a nih chuan hyphen (-) dah tur a ni. (ii) Chi hrang hrang a ni. Heti hian: (iii) A in unau hnai hle. Tuiah a tla. (iv) A inang vek a ni.
Phek 90-na Phek 25-na
CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
(b) Thangfen hi (i) Lui lam si chikhat a ni. (ch) Sechal a kal ( bek bek / buk buk ) mai. (ii) Sava chikhat a ni. (d) Uitêin saruh a khel (bup bup / bep bep) mai. (iii) Ramsa a ni. (e) Khua a dur (khep / khup) mai. (iv) Thing hming a ni. (f) Mupui a thlawk (ve ve / duai duai) mai. (g) Khawpui a ri ( her her / dur dur ) mai. (c) Meiteiho chuan thangfen hram an hriat dan chu (ng) Dar a ri ( hum hum / bel bel ) mai. (i) Kathak kake. (ii) Meitei kangkok. 4. A awl laite hi Adverb of Manner leh Adjectival Adverb hmangin dah khat (iii) Tentui bakong. rawh. (iv) Thlangkawr natawt. (a) A hre ______mai. (aw) Sakei a rum ______mai. (b) Sazu a tlan ______mai. 2. Heng zawhnate hi tawi te tein han chhang teh: (ch) Ka pum a na ______mai. (a) Jamatia hnamin engtin nge thangfen hram dan an sawi ve? (d) Ka hre chiang ______che. (b) Thangfen hram dan han zir hian engtin nge an lo tih ve kha? (e) A nui ______mai.
3. Heng zawhnate hi han chhang teh: 5. A hnuaia thute hi a inhmeh tur tak zawngin sentence siam nan hmang (a) Thangfen hram dan a\anga zirtur kan neih zirlai ziaktuin a tih kha eng rawh: nge? hliam hluam, hluam hluam, hlim hliam (b) Thangfen hram kan hriat apianga thil pawimawh tak kan hriat tur chu der der, dar dar, dur dur eng nge ni? zeih zeih, zaih zaih, zuih zuih fia fia, fi fia, fia fua. ______fer fawr, fir fer, fer fur. chum chum, chem chem, chem chum chung chung, cheng chung, ching cheng. biai buai, bii biai, liai luai, lii liai chil chel, chel chul, chûk chûk, chîk chêk ziau zuau, ziu ziau, zuau zuau. kal kal, kel kel, kel kul, kil kel, kel kawl.
6. Adverb thumal hrang hrang hmang telin “Taihmak pawimawhzia” ziak la, adverb thumal hnuaiah chuan rin zel ang che.
Phek 26-na Phek 89-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
A lo la nghek lovang maw? RAJA BAHADUR DOKHÛMA SAILO Tui chu a tling puau lo vem ni? (1873 - 1932) A kut chu a durh lung lo em ni? J.D.Mawia Theihai a ak \euh lo maw? Mizoram leh Zofate rawn indin chhuahna ṭ obul chu kum 1600 AD vel laia Seipui khuaa Zahmuaka te chhungkua an ni ber a. Zahmuaka ṭ hâlbe aṭ anga Sailo chi-hnam lo piang chhuak chuan tlâng hrang hranga Zo hnahth- TIH TURTE lâkte ṭ hui khawmin Lushai Hills an rawn din a. Lushai Hills chuan Mizo hnam, Mizo ṭ awng leh Mizoram te hi a rawn hring chhuak ta a ni. Thlang 1. Adverb leh a \hen hrang hrangte kha hrechiang turin han vawng teh. rawn tla zela ṭ iau lui an kân hnuin Zahmuaka thlah, Sailo lal pariatte chu Selesih khuaah infin khawmin hotu an insiam a, inthuruala ṭ anho an thiam 2. A hnuaia thumalte hi adjective leh adverb an ni thei ve ve a; adjective leh avângin lal dangte tân pawh cho rual loh, deh loh sakei huai an lo ni a. adverb a nih tichiang turin sentence siam \heuh bawk rawh: Selesih-ah chuan sakhaw biak dân te, serh leh sang leh khawtlâng invawnna, Chhuk, ring, nalh, hriam, thlum, thar, chhia. hnam dân leh nunphungte rel chhuakin rorêlna fel tak an din a. Chu khaw- tlâng inawpna dan chuan Mizo tlâwmngaihna pawh hi awmze fel tak neiin a 3. A hnuaia ziak dum bikte hi adverb an ni a, eng adverb nge an nih han sawi rawn hring chhuak a; tlâwmngaihna chuan huaisenna te, hawihhawmna te, ai teh: û zahna te leh nun dan mawi tam tak pawh a keng nung ta zêl a ni. Tin, Kût (a) Lo kal nghal ang che. (Festival) hman dân te, hnam thuam leh incheina te pawh tihdan inang tlanga (aw) A nui sen sen mai. kalpuiin, Zo ṭ awng hman danah pawh zai khatin an luang thei ta bawk a. (b) A fel khawp mai. Chung zawng zawng avâng chuan, Selesih chu Zofaten rorêlna khâwl kan (ch) Sawtah kal tawh suh. bun hmasak berna leh Mizoram khawpui (Capital) hmasa ber lo niin, Mizo (d) Hmanah kan inhmu tawh. history-a kan pholêng sâng ber a lo ni ta a. Kan pi leh pute chuan kha ang (e) A khalh chak lutuk. khaw lian kha an la hmuh ngai loh avângin a ropui thei ang bera sawi nan, (f) A meng kel mai. ‘Selesih in 7000’ an ti hial ṭ hin a ni.
4. A hnuaia thu hi Adjectival adverb te, Double adverb te leh Emphatic ad Pian leh mûrna: verb te an ni a, han thliar fel teh: Zahmuaka aṭ anga chhuan riatna, Mizoram khaw thlanga lal ropui leh Chen chen kek kuk theuh theuh thiltithei tak, Mânga fapa pathumte zînga upa ber, Suakpuilal Sailo chuan Tam tam pheng phung luah luah fapa riak 12 a hring a, chungte chu: Lalchhunga, Sailianpuia, Kalkhama, Bap bap chur chur hreih hruih Hrângkhupa, Lianphunga, Lalhrima, Lalsavunga, Thanrûma, Tulêra, Lal- Piai puai duak duak bek bek savuta, Zahrâwka leh Dokhûma te an ni a. Sailo lal ropui bera sawi, Mânga Thiah thuah ngal ngal chak chak chu kum 1812 khan Reiêkah a thi a, chung lai vela mihring rêng rêng chuan Khep khup kauh kauh diah diah an sûn nasa êm êm a, khawtlâng a ngui ruai a; a thih zân chuan âr pawh a khuang miah lo an ti. Chutiang chhungkaw thlaha mi, Suakpuilala fa tlum 5. Negative leh Affirmative chauva hman rem Adverb (a thu awm sa ring ber, Dokhûma Sailo chu kum 1873 khan Hreichuk khuaah a piang a. Nau- lovin) pathum ve ve ziak la, sentence siam nan hmang nghal rawh. pang pian ṭ ha leh hrisel tak a ni a, a lo puitlin chuan tlangval pumraw lian zet zawt, chak tak a rawn ni a; nu leh pa thu a awiin a nungchang pawh a ṭ ha 6. Kualkhung chhunga thu inhmeh leh dik zawk thlang chhuak rawh: hlein an sawi. Suakpuilala chuan a thih hmain a fapa, Sailianpuia hnenah (a) Ruah hmi a tla (buan buan / ser ser) mai. thuro a chhiah a, chu a thuro chhiahah chuan,”I nau, Dokhuma hi a puitlin (aw) Putar a kal (khun khun / terh terh ) mai. hma chuan i hnenah a awm ang a, a lo puitlina nupui a neih hun chuan a (b) Ka pi lung lêng chu a tap (kerh kerh / kurh kurh ) thin.
Phek 88-na Phek 27-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
lalna tur tlang i sat ngei tur a ni,” a ti a. Suakpuilala chu kum 1881 khan a Phei - He kawng hi a phei nuam.(Adjective) thi a; a pa thih hian Dokhûma chu kum 8 mi chauh a la ni. Sailianpuia chuan Kal phei zel rawh. (Adverb) a pa thuro chhiah ang chuan a nau, Dokhûma chu duhsak taka awmpuiin a Sang - Feli chu a sâng hle mai.(Adjective) enkawl ta a. I va lawn sâng ve.(Adverb) Heti ang chi thumal, adverb – a kan hman thin hi Adverb of man- Lal nihna leh Chhungkaw din: ner an ni. Dokhûma chuan mahni kea ding turin tlang hrang hrang a zuan a, kum 1901-a kum 28 mi a lo nih chuan Chhippui (West Phaileng)-ah kaiin lalah a Mizo \awngah chuan Adverb \henkhat negative chauva hman rem ṭ hu ve ta a. Hetih lai hian nupui neih a hun ve tawhin amah pawhin neih a bik leh affirmative chauva hman rem bik kan nei a. Chungte chu : duh hle tawh a. Chhippui nula tleirawl hmeltha, Laingovi chu neih a duh a, mahse a upaten lalnu meuh ni tur chuan a la naupan êm avangin an duhpui si Negative chauva hman rem adverb–te: lo va. Chhippuiah hian kum khat chauh awmin, kum 1902 khan Serhmun Adverb A hman dan khaw thar satin a pêm leh a. Heta a pêm kawng, West Phailêng khaw thlanga Chhawrbawk - Motor nei ve si an chhawrbawk lo hle mai. luite pakhat Teirei lui fintu chu tun thleng pawh hian ‘Dokhûma thlangtlâk Chiangkuang - I thu sawi ka hre chiangkuang lo. lui’ tih a la ni nghe nghe. Serhmun khua hi khawtlang ṭ ha tak a ni a; Mang - Ka hmu ngai mang lo. Pasalṭ ha leh mi huaisen an nei ṭ hain, tlawmngaihna kawngah pawh thangṭ hat Fumfe - An rorel dan chu a fumfe lo riau mai. an hlawh hle a ni. Dokhûma chuan 1902 kum bulah khan Serhmun khawtlan- Lêm - Ka duh lêm lo. gah hetiang hian a tlângâutir: Serhmun in 300 khuaah Taitesena a Hauh - A tel ve hauh lo mai. tlawmngai ber tiin, he tlangau dan dangdai tak hi Mizo history-ah a nung ve Meuh - A tho peih meuh lo a ni. reng tawh ang. Serhmun hi Lal leh upate khawtlang enkawl dânin a zir avângin Heng kan han sawi takte hi zawhna anga kan hman chauhvin ‘lo’ Pasalṭ ha hmingthang leh mi tlawmngai an nei ṭ ha hle a; tlâng hrang hranga tel pawha hmanin a dih thei tho. mite hriat pawh an hlawh reng a ni. Dokhûma chuan Sêrhmun a kâi kumin a Entir nan : khaw nula, Rothanghluti chu nupuiah a nei a; chuta a fanu duhawm tak lo I motor chu i chhawrbawk ngut em ni? piang chu an khaw hmingthan chawiin, Lalthansângi tih an sak phahnghe A hre chiangkuang bik dawn em ni? nghe. A fa dang zawngtechu Rêngpui rama piang vek an ni a, Dokhuma Min mamawh lem em ni? chuan nupui pali neiin, pathum lakah fa 13 (mipa 6 leh hmeichhia 7) a nei a I thawk duh meuh dawn em ni? ni. Affirmative chauhva hman rem Adverb – te : Thlang tlak: Adverb A hman dan Dokhûma leh Hrângvungate pafa hian Rêngpui ram (Tripura)-a thlang Mial Ani hian a lo hre mial ang a. tlâk zâi an lo rêl dun fo tawh ṭ hin a. Amaherawh chu, Dokhuma chuan Phian A fel phian mai. tunhma lama an pi leh pute thlang tlâk anga mahni duh thua pêm thlâk mai Nghek Mau a pu nghek a nia. chu dikin a hre lo va. Rêng lal, Maharaja biak rem a, a hnen aṭ anga pêm Puau Tui a tling puau mai. phalna fel tak neih hmasak chu ṭ ulin a hria a. Tichuan, kum 1903 favang Teuh Theihai a ak \euh. tawp lam khan Rêngpui be turin a chhuak a, Darlong lal pahnih: Vânkhûma leh Dârbawiha (Vaiṭ awng thiam)-te hruaiin Agartala-ah Rêng lal chu a zu Heng affirmative chauhva hman remte hi zawhnaa kan hman chuan hmu thei ta mai a. Rêngpui hmaah Dokhûma chuan Hrângvunga nen an ‘lo’ tih telhin hman \hin a ni. khua leh tuite hruaia pêm an duh thu a han sawi chuan Rêng lal chuan mak a Entirn nan: ti hle a. Mizo lalte chu mi run hmang, lu la hnam angin a lo hre chiang hle a. Anni chanchin hi i hre mial lo maw? “Ka khua leh tuite rûna umdarhtu, mi lu la hnam, thei ngat se keimah ngei Dawmdawi atan a \ha phian lo maw?
Phek 28-na Phek 87-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
Hetah bawlhhlawh paih suh. pawh min that duhtu turte maw..” a lo ti phiar phiar ta mai a. Dokhûma te Kahtah engnge i tih? chuan chutianga lal ber han âng vel chu nuam lo an ti hman hial a. Mahse, Rêng chuan, “Ka han fiam mai che u a nia, thinur lai thu kan hriatreng Adjectival Adverb: Mihring emaw, thildang emaw, awm dan leh nih dante chuan a ṭha hlei nang, lo chhuk thla ula ka lo ṭanpui ang che u” a ti ta a. bâkah, a zia leh pianphung thlenga sawi fiah kawp thei thu kan hman \hin hi Rêng lal chuan Dokhûma han biak vel chu engemawti takin nuam a ti riau ni Adjectival Adverb a ni. tur a ni: Mizoho chu mi lu lâk hmang, thisena tuihal ṭ hin anga lo hriain, heti Entir nan : hiana zawt a, “I pute leh i pate chuan mihring thluakin em nian chawm Pi Muani chu a \hu hnûr mai. che,” a ti a. Dokhûma chuan, “mihring sa kan ei ngai lo, mihring lu lâk hi mi A vin hlar mai. huaisen chhinchhiahna ropui takah kan ngai a, mihring thah leh râl lu lâk hi Remi chuan min en kar mai. kan chawisâng êm êm ṭhin a. Mahse, tunah chuan he thil âtthlâk tak hi kan Pitar a kal dên dên mai. duh tawh lova, kan ti tawh ngai lo,” tiin a chhâng hmiah a ni.Hetiang hian an Satel a kal boh boh mai. vawi khat inhmuhnaah hlim taka inbiain, Dokhûma’n a ram chhunga pêm luh a duh thu a han sawi chuan Maharaja chu a lawm hle a. He Mizo lal hian Sentence pakhatna hi kan en chuan hnûr hian Pi Muani chu nu lian duh ngat se, a ram khawii lai pawh a rûn thei êm êm a; mahse chutia a a nih leh nih loh tarlangin, nu lian, thau lam a ni tih a tilang a; chutih rualin khawngaihna a dîl ta zâwk chu mak a ti hle a, duhsak taka ram a pêk dawn Pi Muani \hut dan (position) pawh chiang takin a tilang tel bawk a. Tin, chuti thu leh unaua siam a duh thute thlengin a sawi ta hial a. Dokhûma chu a lo ang bawkin sentence palinaa dên dên hian pitar chu cher ria lam a nih leh chhuk thlâk hunah pawh Jampui tlangah awm lovin, amah nen an inhnaih kun deuhvin, zawi muangin a kal a ni tih a tilang a. Heti anga Adjective leh zawk theih nan, Kailashahar bul hnaia awm tura a duh thu thlengin a hrilh ta Adverb tilang kawp thei hi Adjectival Adverb chu a ni. nghal vek a. Dokhûma pawh chuan a duh ang ngeia awm tura hrilhin hlim takin Serhmun lamah a kir chho leh ta a. Double Adverb : Adverb thumal \henkhat chu kan hmang nawn \hin a. Heti anga a thumal khat chauh pawha awmze nei, hman kawp a nih pawha a Kum 1904 a rawn inher chhuah chuan, Sêrhmun khawtlang awmze ngai tho pu zui zêl hi Double Adverb chu a ni. Chungte chu – êm êm, mipuite chu Rêngpui rama pêm turin an inbuatsaih ta mup mup mai a. Pêm tak tak, ngei ngei, mai mai, pui pui, zuai zuai leh a dang te. ve lo turte pawh puitling chu a tam thei ang ber pêm hruaia kal tur an ni bawk a. Kum bul, February thla chuan Sêrhmun in 300 aṭ anga in 100 chuang Emphatic Adverb: Thil nih dan leh awm dan fiah leh uar deuh taka kan sawi zet (mi 600 dawn lai)-te chu an lal hovin Rêngpui ram pan chuan an chhuak chhuahna thu hi Emphatic Adverb chu a ni. Chung te chu – têk tâwk , deng ta nguai nguai mai a. Pasalṭ haten hma hruai zêlin, Serhmun aṭ angin dung, thliah thluah, cherh churh, rem rum, khep khup leh a dangte. Thâidawr tlâng an lawn chhuak a, chuta ṭ anga kal zêlin Sabualah riah hmun Entir nan: siamin an riak a (hêng hun lai hi chuan Jampui tlangdung chu luahtu awm lo, Khua a vawt têk tâwk hle mai ngawpui vek a la ni). Sabual hmuna an riah zan hian Chawngbera nu’n nau a In lo chu a zau deng dung hle mai. nei ta hlauh mai a, chuvang chuan ni khat an châm phah nghe nghe a. Sabual I kawr ah pen tui a kai thliah thluah mai. aṭ ang chuan hmâr lam panin Jampui tlangdung an zawh zêl a, An zahawm khep khup hle mai. Behliangchhip khaw hlui hmun aṭ angin tlâk lam panin an liam thla a, helai hmun hi ‘thlang tlâk mual’ tih a ni ta a. Thlang tlâk mual tawpah hian Rûl- pui lui fintu luite an pawh thla a, he luite pawh hi ‘thlang tlâk lui’ tih a ni ta ADVERB HMAN DAN |HENKHATTE bawk. Ṭ hâl lai a nih avângin Rûlpui luiah hian tui a tlem a, nunau tân pawh harsatna awm lovin an zawh thei a, Nêlkâng lui a finna laiah riah hmun an Thumal \henkhat chu sentence siam dan azirin Adjective emaw Ad- siam leh a. (Nêlkâng lui hi Tuikukhoten Mizo lam anga lam thiam lovin verb emaw a ni thei. ‘Dêrgâng’ an ti a, chu chu Vaihovin an ṭ awng mila kailek ve lehin ‘Deo’ an Entir nan: chak - Bawla chu a chak hle. (Adjective) ti a, Sorkarin ‘Deo River’ tiin an record ta a ni. –Ziaktu). Nêlkâng aṭ ang Rema chu a tlan chak. (Adverb)
Phek 86-na Phek 29-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
hian kawng zawng chawp zelin Laljuri an zu thleng a, chuta ṭ ang chuan ADVERB Pecharthal bula Vai thing la (Cachari) hoten an lawngin an hruai kai a, chutah chuan riah hmun siamin an riak leh a. A tûkah chuan an awmna tur Adverb chu verb te, Adjective te leh amah Adverb vêk sawi fiah nana hmun, Kumarghat chhak tlang (Darchoi kiang)-ah khaw thar Hmunṭha sat- kan thu hman hi a ni. Adverb kan hman rêng rêngin a sawifiah – verb emaw in hmun leh hma an rem ta a.Heng hun lai hi chuan Darlong khaw lian ber, adjective emaw adverb emaw a awm ta zêl a ngai \hin. Darchoi (Kristian khua tura kum 1923-a din) leh Kumarghat techu a la awm lo va, Hmunṭ ha tlang pawh ngawpui vek a la ni bawk. An thlangtlâk kawng Adverb hi hman dan azirin chi hrang hrang parukah \hen a ni. Chungte dung hi a thui hle a, Maharaja nena an inbiak laia a duh ang ngeia Jampui chu: tlang kal pêlin helai hmunah hian khaw thar sâtin awm hmun a rem ta a ni. Adverbs of manner: Adverbs of Manner chu thil a nih dan emaw, thil awm Dokhuma ho thlangtlâk chanchin hi kan hre thui lo hle, mihring 600 dawn dan phung pangngai emaw sawi nana kan thu hman hi a ni. Heng–takin, hle, lai nunau chhangchhe bungbâwr tak hruaia kawng mumal pawh awm lohna viau, fu, riau, lutuk, êm, tak, ngei tih leh a dangte hi Adverbs of Manner an ngawpui kâra an kal chhung zawng hian eng ang buaina leh harsatna te nge ni. an tawh a, kal kawngah zan engzat nge an riah chiah pawh kan hre chiang lo Entir nan: hle a ni. In khua chu a hla fu mai. Chak takin kal rawh. An pêmna ram chu an tum ang a lo ni lo hle a, ‘Chênna ngai loh ram Ka lu a na riau mai. fan’, tih ang maiin, an thiampui lo hle a. Tlângram ngaw hual vel kâr, zodai I thingpui siam a thlum lutuk. thlifim lênna rama chêng ṭ hangte tân chuan phai khaw lum uap churh leh A va duhawm êm! thosi tamna ram, chirh diak thuk tak tak dai ngai deuh reng mai bawk chu, khawsak harsa an ti êm êm a. An chheh vela tlangmi hnam hrang hrang leh Adverbs of Time: Thil chu tih a nih hun emaw, tih a nih hun tur emaw, a rei Bengali-hote lah an la hmuh ngai loh vek mai an niin, anniho lahin Lushai leh rei loh emaw sawina thu hi Adverbs of Time a ni. Heng – tunah, vawi- (Mizo)-ho te chu hnam kawlhsen leh ṭ ihbâiawm, hnam maksak taka ngâiin inah, thuai, fo, vat, chiah, hma, tlai, a chang changin, nawn, kumin, chhen an lo thlamuan loh phah hlemai bawk a. An Silai neihte lah chu khen pawh leh a dangte hi Adverbs of Time an ni. a ni lo va, duh hun hunin an keng chhuak a, sa an hmuh apiang an kâp a; an Entir nan : vela mite ei ngai loh, ui vâk velte lam pawh an hmuh apiangte chu an talh a, Tunah thawk nghal rawh. an ei mai zel a. An inchei dan te, an inthawi dan te, se lu an lâm dan te, se Vawiinah hna kan thawk. chhun khuangchawi leh Kût ni vangthla an hman dan te chu hmuhnawm an Ka mu thuai ang. ti em em mai a, hlau chung chungin an en thin. Chung lai vela mi chengte Tho vat rawh. chu Suakpuilala te, Lianphunga te, Sutthlaha tehovin kum 1862 vel lai khan Ka nute an rawn thleng chiah. Kailashahar thlengin an lo zu run hrep tawhte an nih avangin, Mizo tawh I va lo haw hma ve. phawt chu an hlau em em a, an hlauh tlawn a ni ber a. Unau ena an zu en Sikul tlâi ngai lo vang che. ber, Darlonghote ngei pawhin a tir lamah chuan an ngaina lo hle a. Mahse, Lo lêng fo rawh. Rêng lal berin duhsak taka a lakluhte an nihzia an hriat tak hnu chuan endan pawh an thiam ta deuh va. Reng lal chuan a tiam ang ngeiin, Dokhuma leh a Adverbs of Place : Thil nihna hmun leh tih a nihna hmun sawina \awngkam khua leh tuite chu nasa takin a lo tanpui a, buhfai, chi seh leh eng ilo an hi Adverbs of Place a ni. Chungte chu - Chhung lam, hnung lamah, pawn- mamawh chi hrang hrangte pein a ngaihsak hle a. Chung an mamawhte petu ah, chutah, heath, khatah leh a dangte. atan chuan Ngûra Darlong a hmang a, mahse Ngûra chu hun rei vak lovah a Entir nan : thih tâk avângin a âiah Khalim Mia (Mosolman) a ruat leh a. Khalima chuan Chhung lamah \hutna a la tam. rawsawtte chu lawngin Pecharthal bul, Hmunṭ ha kaiah a pe ṭ hin a; an buhfai Hnung lamah \hut ching suh. ei chu zo buh ei ṭ hangte chuan tui an ti lo hle a. An khawsakna hmun chu Pawnah chhuak suh. Chutah chuan ka awm rei lo.
Phek 30-na Phek 85-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
6. Heng auxiliary verb–te hi verb pangngai nêna hmang kawpin sentence tunhma lama an chenna nen a inan loh em avangin, hrehawm an ti tak meuh han siam teh: va; a boruak a rit an tiin, nuho phei chuan an khaw hlui, Serhmun chu an ngai Ang ______ngawih ngawih ṭ hin a ni. Dawn ______Fo ______An zu chênna ram chu a tirah chuan hreawm ti bawk mah se, a ram a Ngai ______ṭ hain lo neih tur ram a zau va, sa a tam bawk a, rei vak lo hnu chuan nuam an Mai thei ______ti ta deuh va. An kâi kum chuan buh-chi leh thlai chi hrang hrangte chu unau Ngam ______bera an neih, Darlonghote an dil a, ṭ henkhatten lo duhsaka phal taka an pek laiin, ṭ henkhatte erawh thung chuan an pe phal lo mai pawh ni lovin, an lo 7. A hnuaia verb chi hrang hrangte hi thu hmabet (prefix) leh lawm lo hle a. Zu rui chungte hian ṭ awng chhe tak taka ân khumin suam mai thuhnungbet (suffix) hmangin verb–ah tho han siam teh: duhte pawh an awm ṭ hin niin an sawi a. . Chu lai hmun chu Suakpuilala Entir nan :- farnu, Vanhnuaithangi (Dokhuma nî) chuan a pasal, Hrangvunga Darlong Hmu - in + hmu = inhmu nen inhmu thiam lova a kir leh chungchangah Suakpuilala ten Darlonghote Au - au + tir = autir an lo suamna hmun a nih avângin, ‘Suam lui’ an tih phah a ni. Zai - in + zai = inzai + tir = inzaitir. Tuihri avânga thihna râpthlâk leh Hmunṭha vânglai: Bia hruai buan An pêm kum chuan engtin tin emaw khawsa nawk nawkin, Entir chhiar zir Bâwktê te an han khawh fel meuh chuan kum an hmang zo chu a ni ta mai a. Thui su tlân A kum leh, 1905-a vahsan an lak fel hnu June thlain ni khat thil thuah tuihri Ei sil vit an vei thut mai a. Nu pakhat a thi a, khawthalo satliaha ngaiin fimkhur na- Sat siam sawn châng hre hek lo, thawk leh khatah tuihri chu a darh ta chiam mai a. Tumah Man pe seh inbawi leh inbuaipui tur chuang pawh awm lovin chhung tinin an vei ta chum Pawt sin sawisêl chum mai a; ṭ henkhat lo lama thlamah te an tlân a. Chhungkuaa pakhat Puang in siam chauh dam chhuak te an awm a, thi mang ṭ hak chhungkuate pawh an awm hialin an sawi. He hripui avâng hian Hmunṭ ha khuaah mi 100 dawn lai an thi 7. Thiltih (verb) thumal a tam thei ang ber hmangin ‘Bazar’ chanchin han a, hetiang hi Mizote hri veiah chuan a la râpthlâk ber ang an ti hial a ni. A tir ziak teh. lamah chuan thlan pakhatah mi pahnih pathumte an phûm a, a tawp lamah phei chuan inphûm tur pawh awm hlei thei lovin, an thlawhhma vauah ui thi 8. A hnuaia verb hman dân dik lo zâwk zâwk hian (X) dah ang che: paiha paih mai mai takte pawh awmin an sawi: an va lainatthlâk êm! An hri (a) Ka pain puan a bih/veng. vei kum hian buh leh bal pawh an thar meuh lo va; lungngaih mangan sawi (aw) Tarmit vuah/bun a hun. hleih theih loh an tuar a ni. Dokhuma khuain heti taka hripui râpthlâk an tuar (ch) Balhla lawh/tuk a hun. tih Rêng lalin a hriat chuan a ngaihtuah hle a, an tlâkchham thilte nasa taka (d) Ka nuin bâl a tuh/ling. ṭ anpuiin kum tâwp lamah chuan an khawsak pawh a lo zia-awm ta deuh va. (e) Khauiin Lali a she/zuk. Hemi kum hi Rêng lalin Dokhûma chu duhsak taka ‘Raja’ nihna a pêk (f) Siami – ten sava an vulh/khawi. kum a ni nghe nghe. An tuihri vei chu reh fel tawha an ngaih hnuin a kum (g) Sa hi lo zai/chan rawh. leh, 1906-ah pawh chuan an vei nawn leh ta mai a. Mahse, kum kal ta lam âi (h) Khawlaiah bawlhhlawh paih/peih suh. chuan inven dan leh fimkhur dan an thiam ta deuh va; chuti chung chuan mi 40 laiin an thih phah leh ta tho va. 9. Double verb sawm ziak chhuak la, sentence siam nan hmang nghal ang che. Kum 1908 khan vanduaina dang, kângmei an tâwk hlauh mai bawk a. He kângmei chhuakah hian a khaw nawta ṭ angin meisâ an tầwng a, Phek 84-na Phek 31-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
in sawm lai a kan hnuin an ṭ helh mit thei ta hram a ni. Hêng an chhiat tawhte Prefix ‘in’ belhin: inhmu, intithianghlim, insual, invua. avang hian mi tam tak an zâmin, an khaw hlui Sêrhmun chu an ngaih ngawih 1. Mawia nen kan inhmu. ngawih ṭ hin a. Kangmei avâng chuan mihring chu an inhloh lo va, an bun- 2. Lo intithianghlim rawh u. graw neih chhunte chu chân bawk mah se, mihring ber an chân loh avangin a 3. Lala leh Duha an insual. tuara te tân pawh a zia tak a awm a. Mahse, tuihri râpthlâk tak avangin 4. Amah leh amah a invua. chhungkaw tam tak an kim ta si lo va. Chu chuan an nunah sawi hleih theih loh lungngaihna thlenin, lungchhe vânkâiin an ṭ ap kun tlawk tlawk a; Suffix ‘tir’ belhin: kaltir, entir, thuttir, hriattir. Serhmuna chhung kim lai nîte an ngai ngawih ngawih ṭ hin a ni. 1. Sangi chu kaltir rawh u. 2. A thu ziak min entir. Hun hian thil tam tak a liampuiin, thil dang tam tak a her chhuahpui 3. Chhuatah a \huttir. bawk ṭ hin ang hian, Hmuntha khuate pawhin an lungngaih mittui tlâk nî leh 4. He thu hi naupang hnenah hriattir rawh. thlate pawh hun chuan a liampui ve leh ta tho va. Chutianga khuanu ruat hun inher chuan an tân hun tha rawn her chhuahpuiin, Hmunṭ ha khua chuan buh leh balahnasa takin malsawmna an dawng ve leh ta a. Sava leh ramsa a tamin Adjective \henkhat chu Verb–a kan hmanin lam rik dan kan Pasalṭ hate chuan nuam an ti thei hle ṭ hin a. Pasalṭ ha ni ve kher lote paw’n tidanglam \hin. sairawkherh leh thangte hmangin sava leh sa tênaute chu an nghei bik lo: an Entir nan: rapchung a mawm tlâng vek a ni ber mai. Sorkar pawhin Dokhuma khua leh Dum - Ka nuin sam a dum. tuiten Silai khen loh an neih ṭ euh chu an hai hauh lova, an tha en ve mai a. Pi Al - Bai – ah chi ka al tawh. pute duhthusam angin Serhmun chu a ram a ṭ hain buh leh bâl a hlawk a, zu Mawi - Ani hian kan in a mawi ber mai. leh sa chenin, sechhun leh khuangchawi te an uar thar leh ta a. Chhak tlang Zum - Pencil hi zum rawh. aṭ anga an thlang tlak lai khan Sial an ken theih loh avangin, Se-chhun dawn apiangin an Darlong unaute hnen aṭ angin a lei ṭ hin a. Chutiang chuan an tân hun thar a rawn inher chhuak leh ta a ni. TIH TURTE
An lal Dokhuma chu Rêngpui meuhvin unauvah siamin, Raja nihna 1. Verb chi hrang hrang hrilhfiahnate kha chiang taka hriat tumin han nen a chawimawi tak bawk avangin a hming a thang ta hle a. Hnam dangte vawng teh. pawhin a mihrinna ṭ hatzia leh rorêl a thiamzia te an hriat chiang deuh deuh tâk hnu chuan an zahin, an ngaisang ta hle a. Tripura hmar bial pum pui 2. Verb hma lama ‘in’ belh leh verb hnunga ‘tir’ belha verb kan siam chuan Raja Dokhuma chu pa enin an en a ni ta ber a. Ni tin mai hian hnam chhawn dan ang khan thumal dang sawm ve ve han siam teh. hrang hrang hotute amah hmu duh an insul pel zut reng a. Reng lal, Maharaja be theia an ngaih avangin, an harsatnate Dokhuma hnenah chuan an thlen 3. Adjective \henkhat verb anga kan hmana, a lam rik dân kan tihdanglam thin a ni. \hin, thumal i hriat theih anga tam ziak chhuak la, sentence siam nan hmang nghâl rawh. Phâi tual lam, Hmunṭ ha tlângah kir leh ila, nikhua a lo rei hret hret a, hrite pawh a lo kiang tain buh leh bâlah an hmuingil chho leh ta a. Khawsak 4. Transitive verb leh intransitive verb danglamna sawi la, a entirna kawnga an lo phuisui leh deuh deuh tâkah chuan, an khawtlâng nun pawh a pathum tal siam ve ve bawk rawh. nuam leh ta deuh va. Sechhun khuangchawi, mitthi râwp lâm leh sa lu aihte an ching chhovin, an hlim leh ta hle a; hetih hun lai, kum 1907-1909 hi 5. Verb sawm ziak chhuak la, sentence siam nan hmang nghal ang che. Hmunṭ ha vânglai leh nawm ber lai bera an sawi pawh a ni. Dokhuma hote chuan Hmuntha-ah hian hmasawnna lam sawi tur em em an nei lo nain, thil chhinchhiahtlak tak tak erawh an nei nual. He rama hnam dang, Mizote min
Phek 32-na Phek 83-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
A lo kal dawn. hlauvamin rap em em thinte nen inunauna leh inlaichinna tha tak kan neih Inkawmkhawmnaah ka hmu \hin tanna chu Hmuntha hi a ni. Ka hre ngai lo. Delhi – ah ka zin mai thei. Tin, he rama Zofaten kan thil thar chhuah ang angte bazara zawrh Chaw ei a \ûl a ti lo. nachang kan hriat tanna leh kan la tawn ngaih loh mite ningkhawng kan Hmarcha a ei ngam lo. hriatna bul a ni bawk. Rengramah hian hmakhawsang atang tawh khan Mizo hnam chi hrang hrang lal neiin an lo awm tawh thin a, Reng lalte nen pawh hriat chu an inhre zet a. Mahse, khawlai hriata inhria ang lek an lo niin a Double Verb: lang: sulhnu chhinchhiahtlak engmah hriat tur leh hmuh tur an nei lo. (i) thiltih (verb) uar deuh taka kan sawiin kan hmang nawn \hin a, chu chu Dokhuma erawh chuan, Reng lalte chu unauah siamin inlaichinna tha tak a ‘Double Verb’ tih a ni. Mizo \awngah chuan hman tam pawl tak a ni. thlunpui a, Dokhuma chu Durbar leh Mizo lal (Lushai/Kuki/Darlong)-te in- Entirnan : kara inpawhna leh inlaichinna siamtua ni a. He rama Mizo lal awm zawng 1. Chhiar chhiar la i hre fiah mai ang. zawngte tan ‘Pa’ chan a chang a, chu chu Reng lalte paw’n Dokhuma an en 2. Mei zu zu suh, i cancer phah ang. dan leh a chunga an rilru puthmang pawh a ni bawk. 3. Ui bauh bauh chu tu ui nge? 4. Tiranga ei ei suh, taksa tan a \ha lo. Jampui tlâng lama kir leh chungchâng: 5. Hnung lama thute kha \awng \awng suh u. Hmunṭ ha khuain hripui râpthlâk tak leh kângmei an tawrh hnu chuan ngai awh chho lehin khawtlang nun pawh nuam leh viau tawh bawk mah se, (ii) A chhang chuan a kara Pronoun tlain heti ang hian hman nawn a ni \hin: mi tam tak chuan chhuahsan an duh êm êm reng a. An lal, Dokhûma ngei 1. Zai a zir a zir a, a thiam tawh hle. pawhin Hmunṭ ha chu awm hlenna turah a ngai bawk lo va. Chhuahsana 2. Awmpuii chu a nu ngaiin a \ap a \ap mai. Jampui tlang lama kir chhoh leh chu rilruah neiin, a Khawnbâwl upate pawh 3. Sava a thlawk a thlawk \hin. a sawipui fo va. Hripui an tuar tirh pawh khan tlân chhuahsan leh nghal rum 4. Hindi ka zir ka zir a, ka thiam tawh. rum mai âwm tak pawh a ni a. Mahse, duhsak taka lo dawngsawngtu, Maha- 5. Kalkawngah i kal i kal chuan i hah ang. raja lakah rinawmna lantir a duh tlat avângin, amah ngei pawhin hreawm tam tak tuarin rilru leh taksa hahna a tuar nasa êm êm a. Chuvângin, Maha- (iii) Double verb \henkhat chu a hnunhnung zawk tidanglamin heti ang hian raja nen inhrethiam tak chung zela thiltih a duh a, an awm zêl dan tur chu kan hmang \hin: ngun taka ngaihtuah chungin, hun ṭ ha a nghâk a ni. Tichuan, kum 1910 khan 1. Naupang vua vaw suh, a \hat phah chuang lo vang. kum 6 zet an lo khawsak tawhna, Hmunṭ ha chu chhuahsanin, Jampui tlan- 2. Ani kha bia be suh. gah an lo kir chho leh ta a. Jampui tlang hmar lamah khaw 3. Buhfai kha tibua tibaw lovin hai \ha rawh. thar,Hmawngchuan an din a. Chuta lal in tursaa sût khur an laihnaah thil 4. Bungruate tichhia tichhe suh. mak danglam tak, rangkachak ni ngeia an hriat balhla thlar ang deuhva bawr ṭ huah mai hi an lai chhuak hlauh mai a. He an thil laih chhuah hi Dokhûma chuan Rêng lal a pe vek a, rangkachak a lo ni ngei a ni ang, chu thil chu VERB SIAM CHAWP DAN. Tripura Rêng lalte chuan an hausak phah ta niin an sawi ṭ hin. Hmunṭ ha aṭ anga an pêm kum hian buh an ngah hle a, an sawi dan chuan kâkzawn te, Mizo \awngah hian verb–a thu dang belhin verb tho kan siam \hin. chemsât te an nei a, chawhrualin chhung tinin chemsât nei angin an inchhal a ni. Chûng an buh zozaite chu kenzia a awm loh avangin an kalsan vek a. Verb hma lama thu dang belh (prefix) leh verb hnunga thu dang belh An in leh lo leh buh leh bâl kalsante chu Tuikuk Choudhuri, Thandomoni (suffix)-in, heti ang hian verb kan siam chawp \hin: hoten an rochun ta vek a, chuta chinah chuan Hmunṭ ha khua chu Tuikukin an luah a. Mahse, hun eng nge maw lai atang khan Darlong khua a lo ni leh
Phek 82-na Phek 33-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
ta a. PARTS OF SPEECH |HENKHAT - C.Lalhmingthanga Hmawngchuana an awm ṭ an kum hian vânduaithlâk takin mau a tâm hlauh mai a. Mau tâm avâng chuan lo an nei ṭ ha thei lova, ei tur an VERB harsat phah hle a. Damchhora bazar-a Vai sumdawng-te be thiamin kum ṭ hat Mihring leh thildang rêng rêngin thil an tih sawina thu hi verb a ni. kuma rulh turin sum an pûk thei hlauh zawk pawh a, chuti ni suh se chuan an Heti ang chi hi: kal, ei, ziak, chhiar, mu, tlan, en, siam, vua, ding, inbual leh mangang hle ang. Hmunṭ ha aṭ anga Hmawngchuan kai zawng hi in 100 niin a dangte. an inchhal a, an awmna hmun hi hmanlaia an pi leh pute lo awm tawhna niin an sawi nghe nghe. Hmawngchuana an awm laia an sa lâkna hmun ber chu Tin, thiltih ni chiah lo pawh verb ni thei a awm tho bawk. ‘Maudo sih’ an tih lai hmun a ni a. He sih ruamah hian sa chi hrang hrang an Entir nan: ring - Pathian ka ring. tam hle a, Samak pawhin a tlân ve ṭ hin a; Pu Vênga chuan a kâp tlu nghe ngaihtuah - Hma lam hun tur a ngaihtuah. nghe a ni. Kum 3 pawh an la awm hma, 1913 kum khan khawsikpui an vei chiam ta mai a, mi 25 zetin an thih phah leh ta mai a. He khawsikpui an vei Mizo \awngah chuan Verb chi hrang hrang kan hmang \hin. chhan nia an ngaih chu, an tuikhur tlan kiangah bûng kung lian pui a awm a, chu bûng velah chuan an duh loh an hmu ṭ hin a. Chu chu ‘Phûng’ (ramhuai) Transitive verb: Thu kan sawia, kan thiltih (verb) khan pakaina emaw, lianpui dum run mai hi a ni a, chu Phûng chu hri lêntirtuah an ngai a ni. thiltih lo tuartu (object) emaw a neih chuan chu verb chu Transitive Verb a Hêng hun lai hian Pathian rawngbâwla zin ṭ hin, Rêngrama Pastor hmasa ber ni. ni ta, Zabiaka chuan Dokhuma hoten Jampui tlang rawn bawh pawpa khaw Entir nan: thar an din chu zu tlawh a duh thu a sawi fo va. Kum 1913 khan, Tirhkoh 1. Ball kan pêt. 2. Lehkhabu a chhiar. 3. Thingpui ka in. Phâwka (a hnua Pastor ni ta), Bawichhunga leh Durtlâng lal fanu, Biaki te 4. Puan an su. nen Hmawngchuanah hian Pathian thu hrilin an zu kal a, chutih laia Hmawngchuanah chuan Kristian pakhat mah an la awm loh thu Zabiaka Heng sentence – verb – pêt, chhiar, in , su te hian pakaina leh chuan a sawi. tuartu – ball, lehkhabu, thingpui, puan tihte an nei a, heti anga pakaina leh tuartu nei hi Transitive Verb a ni. Behliangchhip din leh Influenza hripui: Chutianga an duh loh thil an hmuh ṭ hin avâng leh khawsikpui Intransitive Verb: Intransitive Verb chu thiltih pakaina emaw tuartu avanga mi 25 lai an inhlohna chu hmun ṭ ha lovah ngaiin, chhuahsan mai zâi (object) emaw nei lo; mahse, a thu awmzia famkim tho si hi a ni. an rêl a. Hmawngchuan khua pêmsan an duh chhan chu Phûng an hlauh Entir nan : vâng ni lovin, an awmna chu hmun hrisel lovah an ngai a. Hmunṭ ha aṭ ang 1. A kal 2. Kan zai 3. An ding tawhin hri laka ṭ huanawm an nih tawh avangin, an zâm êm êm tawh a; chu- 4. In mu vângin hmun danga insawn chu an tum leh ta a ni. A tira awm an tumna chu Jampui tlang chhim lam ‘Rawthla kâwn’ an tih lai hmun a ni a. Mahse, tui Heng sentence-a kal, zai, ding, mû – te hi verb an ni a, pakaina tlan tur a ṭ hat loh avângin a hmâr lam hret, 1904 kuma an thlangtlâkna mual emaw tuartu (object) noun emaw engmah a awm lo va. Heti anga object nei hmun rem, thengthaw nuam takah chuan tui tlan tur a lo ṭ ha bawk nen, chu lo verb–te hi Intransitive Verb an ni. lai chu an thlang fel ta a. Chu laiah chuan khaw thar, Behliangchhip sâtin, kum 1914 khan a bo a bâng awm lovin an kâi vek a. An khaw tharah chuan Auxiliary Verb : Hei hi Verb \anpuitu tih a ni. Verb dang tel lo chuan amah in hmun lo ramte rem felin khawsak bul an ṭ an thar leh ta a. mai chuan hman a ni ngai meuh lo. Chung Auxiliary Verb te chu – thiam, thei, dawn, thin, ngai, ngam, ang, mai thei, \ûl te hi an ni. Verb dang nen heti Indopui 1-na tawp lam, kum 1918-ah khan khawvel pumah Influenza ang hian hman a ni \hin: (âwmnâ hrî) a leng a. He hri hian Raja Dokhuma Sailo khua Behliangchhip A zâi thiam. Thingah a lawn thei.
Phek 34-na Phek 81-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
khua pawh nasa takin a hrut ve a ni.
Maharaja’n Mizo lalte a chawimawi: Sawi tawh angin, Rêng lal chuan Dokhûma chu unauah siamin, an chhuk thlâk kum leh mai, 1905 khan lal 140-na, Radha Kishore Manikya chuan Raja nihna zahawm tak a hlân kha a ni a; hemi hma hian Tripura Rêng lalten hetiang nihna (tttle) leh chawimawina hi tumah an la hlan ngai lo. Rêng lal chuan Dokhûma chu a hrechiang deuh deuh va, a rilru ṭ hatzia leh a rinawmna te avângin a ngainain a ngaisâng hle a. Hmunṭ haa a awm lai aṭ anga hnam dangte ngainat leh zah, hnam hrang hrangte kâra remna si- amtuah a ngai a; chungte avâng chuan ram zau tak pêka a lalna tihnghehsak deuh deuh a duh a. Kum 1920 khan Maharaja chuan Dokhuma leh Mizo lal dangte ram pêkna leh chhiah lâk dân a siam a, he ram pêkna lehkha hi ngun taka han zir hian, Mizo (Kuki) lal dang zawngte pawh hian Dokhûma zâra dawng ve chauh an niin a lang.
India rama Rêng lalte rorêlna Court, Durbar chuan, Maharaja pian champhaphak lawmna ‘Garden Party’ tia vuah chu ropui taka buatsaihin, Tribal lal zawng zawng a sâwm a. He hun ropuiah hian hnam dang lalte dawn ve loh, Mizo lalten chawimawina an dawng tlat mai. He ram lal 141- na, His Highness Maharaja Birendra Kishore Manikya Bahadur Dev Varma GRAMMAR Dokhûma Sailo leh Lalsutkhama Darlong te chu ‘Raja Bahadur’ nihna ropui takin October 24, 1922 (Nilaini, tlai dar 5) khan hlan an ni a. He chaw- imawina hian rangkachaka chei mawi kawrfual-4, rangkachak ṭ hi-1, rangkachak chalbel-2, rangkachak banbun-2, Ngûnhnâm-2, Elhbun Silai phir -1, Suit dum-1 leh tangka fai, cheng za thum leh sawmnga a keng tel bawk. He hun vekah hian, Hrângvunga Sailo leh Ngûrsailiana Dârlong te ‘Raja’ nihna pêk an ni bawk. Hemi ni aṭ ang hianRaja Dokhûma Sailo chu, Raja Bahadur Dokhûma Sailo a lo ni ta a ni. Tribal lal dangte eng nihna mah pêk ni ve si lo va, Mizo lalten hetiang nihna nen ropui taka chawimawina an dawng hi a mak hle. Heta Dârlong lal tia kan dahte hi record lamah chuan ‘Kuki’ tih vek a ni, Tripura-ah hian sorkar record-ah chuan Darlong hnam hming hi a lang lo.
A chunga târlan tawh angin, kum 1920-ah khan Rêng lal chuan Dokhûma leh Kuki lal dangte ram a lo pe tawh kha a ni a. Raja Bahadur nih- na a pêk hnua Dokhûma lal ram (a rorêlna huang chhung) tura a ruatsak chu a zau hle. Kumarghat thlang, Monu lui aṭ angin hmâr lamah Damchera lui, chhim lamah Reserved ngaw (Chittagong Hill Tracts), chhak lamah Mizoram depa Langkaih lui a ni. Hemi chhungah hian Dokhûma chuan lei man
Phek 80-na Phek 35-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
(chhiah leh fathang) te a la thei vek a. Maharaja Durbar-in Raja Bahadur nih- (ch) Chhunthanga. na chunga thuneihna a pêk hi a sâng hle, mihring tihhlum theihna hial pawh (d) Kâpkima. nei a; tin, a khua leh tuia mi a nih phawt chuan hum theihna a nei bawk. A bial chhungah hian Tribal hnam hrang hrang: Darlong, Ranglawng, Reang 8. A hnuaia thu i duh zawk zawk hi han sawi teh: leh Chakma-te chu Dokhuma hnenah lei-man pein an awm ve hlawm a; lal (a) Sairamchhuah tuma riahbuka Vanapa thukhawchang sawi rawh. dang awmte pawh Dokhuma hnuaia mi vek an ni bawk. Bengali-te erawhchu (aw) Thlaler ramchhuah tuma upa ho rorel dan leh tleirawl pakhatin a a dam lai chuan Kumarghat chhak lamah hian an la awm meuh lo. Dokhu- bawhchhiat dan. man Jampui tlang a awp chhung kha kum 22 (1910-1932) chauh a ni a, chung lai chuan Jampuiah khaw 8 a awm a, chungte chu Mauro, Kawnpui, 9. Vanapa hova ralruna an rammut tuma Vanapa leh Rualtinkhûma te Phuldungsei, Sabual, Tlangsang, Behliangchhip, Vanghmun leh Hmunpui te. tlawmngaihna lanchhuahtir dan kha han sawi teh. Heng khua zawngah hian chhungkaw 330 velchauh awmin, mihring 1700 vel awm anga chhut theih a ni a. Heti khawpa an la tlem avang hian, Dokhuma 10. Sairamchhuak lo haw leh ral run lo haw hmuah tuma |hakimi thil kente lal ram zau tak pawh luahtu tur an awm miau loh avangin hnam dangten an kha han sawi teh. luah lo thei lo va. He laia cheng, tribal hnam hrang hrang leh Bengali-hote chuan Dokhuma ram chhunga awm an nih hre hlawm tak ang maw! 11. A hnuaia thu te tu sawi nge han tarlang teh: (i) “Khawnge ka han buan hmasa ber teh ang.” A hun hnuhnung: (ii) “Naktip zanah an thu in han ngaichang leh a ni ang chu.” Sêrhmun a\anga an thlangtlâk kum, 1904 khan Dokhûma chu kum (iii) “Zan pawh a rei ta e, \in zai i rel tawh ang u.” 31 mi, fa pakhat nei, ṭhalai chak vânglai a ni a. Ram hla takah mipui tam tak (iv) “Kan chanchin a va thang ropui lutuk em ve aw!” hruaia pêm tur chuan lal mah ni se, a mawhphurhna a sâng êm êm lo thei lo (v) “Kha laia tlangval taima awm mai mai te kha, lo chho ula, in \hiante va. Chuvângin, a hun a thlang thiam hle a ni: a upat deuh huna pêm chu ni se, han \anpui rawh u.” harsatna a tâwk nasa lehzual ngei ang. Eng ber nge Rêngpui rama pem tura a ngaihtuahna nawr kaltu kan hre lo va; lo neih tur ram ṭha zuana pem duh an ______ni thei a. Tin, khanglai hun khan, Zoramah Kumpinu lalna hnuaia Mizo lalte dinhmun lohniam zel leh Sipai puakphur tura phûtluih hnatlâng tam lutukte thlawhbosan duhna an nei pawh a ni thei bawk. A enga pawh chu ni se, a thlangtlâk chanchina Genesis thu kan tarlan ang khian, Dokhûma chu a khaw lam atâ leh a laichînteho lak atâ kal chhuakin, tlangahte an chho va, kawrahte an chhuk a, Pathianin ram a entir tur chu an thleng ta a. Tichuan, amah hruai- tu, Pathian chuan mal a sâwm a, chi ropui taka siamin, Raja Bahadur nihna lal lukhum khumtirin a hming a tiropui a, chu a nihna ropui tak chu a hnam- puite tan leh a mihringpui dangte tân pawh malsâwmna a lo ni ta a ni.
Serhmun aṭanga a thlangtlâkpui upahote chuan, Dokhûma chu pa pumraw lian tawk tak, hmel ṭha veh vuah a ni a. A mihrinna a ṭhain a nun a ngil em em a, a ngilneiin a zâidam hle bawk, tute pawh an nihphung leh dinhmun ang zela hriatthiamna sâng tak nei mi a ni a.Ṭawng hmang erawh a thiam viau lo va, mi ṭawng tui tam a ni bawk lo va; mi huaisen leh rilru nghet tak pu mi, a nihzia te an sawi thin. A naupan têt atâ nu leh pa thu zawm mi, ai ute thu hnial ngai lo a nih angin, a rorêlna khawtlângah pawh thu inawi tlân chu a duh êm êm a. Remna hi a thupui hle a, Hmunṭhaa an awm lai
Phek 36-na Phek 79-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
Zâwngchal: kel chal hmul sei tak, rawng duma chhum leh pawhin hnam hrang hrangte inkara buaina chhuak thinah pawh remna siamtu rawng sena chhum leh a var te nena phiar pawlh, ber a nih avangin,mite zah leh ngaihsan a ni a. Hnam hrang hrang chawhlui mihrâng filawrte chawimawina nana an khim tir thin. la kilho ngai reng reng lote pawhin, Dokhûma avângahlim taka chawhlui kilho thei ta an nihzia te an sawi chamchi ṭhin. Vâikan: vaimim kan puah chaw atana han rin mai theih. Chung zawng zawngte chu kal tlangin, Jampui tlângah a chipuite Keptuam: phengphehlep chi khat lian tak, pi leh puten hmuh hma khua tur kawng a sât hawng ta a ni. Thil hluite chu an ral a; ngai teh an thiang loa an ngaih a ni. lo thar leh ta, tih ang khan, Jampui hmasa kha chu a rawih zo tawh a. Thil hlui laih chhuah tlema zâwngte chauh lo chu kan pi pute sûlhnuhriat phâk Thinglubul: thing zik bul, la hring si zar leh hnah pawh nei lo a ni. pawh kan neih tawh lohna tlâng ngei chu min din tharsak leh ta a ni. Pi leh puten hmuh thiang lova an ngaih a awmna pawh Dokhûma chu ‘Architect of Modern Jampui Hills’ kan ti thei ang. lo atan an neih ngam loh a ni. Maharaja lal ram chhunga Zofate tâna kawng buatsaihtu, Raja Baha- Kah te khat: silai vawikhat atâna silai hlo (zen) thun tur zat tehna, dur Dokhûma Sailo chua khua leh tuiten an la thlâkhlelh êm êm lai, February mautheite khat. 8, 1932 (khawvar lam zîng dar 2:30) khan, TB natnain, Behliangchhipah a lei zin kawng zawh tawpin mual a liam a. Tichuan, a thawhrimna zawng zawng atâ chatuana chawl tawh turin, a chipuite zîngah hruai hawnin a awm ve ta a ni. Dokhûma khan a tunhma lam rilru puthmang ang lo takin, kristian hi TIH TURTE sakhaw ṭha takah a ngai ta a; mahse a inpe thei tlat si lo: a chhan chu a nu leh pa kalna pênsan a duh loh vâng a ni. A nu leh pa a hmangaihzia leh a dah 1. Tualte vanglai tih thuaa \awng upa awm zawng zawngte ziak chhuak la, a chungnunzia han thlirpui hian, a nu leh pa chu a lei Pathian-ah a pawm nghet thu awmzia hriat tum ang che. hle a ni, tih a hriatthiampui theih awm e. Chuti chungin, Pastor Phâwka leh Mission Zirtirtu, Thangtêa ten Lal Isua chanchin an hrilh ṭhin chu a thin- 2. Zudapa te chhungkaw bechhanin ‘Zu in \hat lohzia’ point nga(5) han ziak lungah a vawng reng a, a thihna khumah chuan, Lal Isua chu a Lal leh teh. Chhandamtua a pawm thu a puang ta a ni.
3. Mizo inneih chungchanga Lawichal mawhphurhna han sawi teh. Mizo lalte zînga Rêngpui be pawpa unaua siamtu, lal ṭha leh fing, mi nun ngil, zaidam leh ngilnei, mi taima leh chhel tâwpthang, khua leh tuite 4. Mizo pi leh puten hlamzuiha thi an ngaihdan leh an sawngbawl dan hmakhaw ngai mi, Raja Bahadur Dokhûma Sailo chu he leiah hian kum 59 sawiho rawh u. chhûng a lo zin a; a lei zin chhunga a hnathawh ropuite avângin hriatreng a ni ang a: Zofate chanchinah bung pawimawh a luah kumkhua tawh ang. 5. Mizo pipu ten nupa \ang \hen tur entirna nia an ngaih kha eng thil nge han sawi teh. TIH TURTE 6. Tualte vanglaia an ropui zia an khaw \henawmten an sawi dan, tlangauvin a sawi chhawn dan kha han tarlang teh. 1. A chhanna dik ber thlang chhuak rawh. (a) Suakpuilal fate zinga Dokhuma sailo hi (i) A upa ber a ni (ii) A tlum ber a ni 7. A hnuaia mite hi tute nge an nih han sawi teh: (iii)A pathumna a ni. (iv) A upa ber dawttu a ni (a) Chawngduma. (aw) Vanchiauva. (b) Chawngi.
Phek 78-na Phek 37-na
CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
(b) Dokhûma piana khua chu Thu har hrilhfiahna: (i) Hmun\ha a ni (ii) Serhmun a ni (iii) Hreichhuk a ni (iv) Tuahzawl a ni Hring hnawl: ram chhuak turten an ram chhuahnaah in lama hriin emaw khawhringin emaw a zui zel loh nana khawhring hnawl (c) Dokhûma hova Rênpui rama an pem kum chu nana silai an kah hi. (i) 1911 (ii) 1906 (iii) 1904 (iv) 1910 Tarpilu: Fanghmir var bu, lei tlang anga inhlawm khawm tlat; ram riak ten thosi leh rannung hlauh atan an mût \hin. (d) Sechhun an neih dawnin sial an leina chu (i) Darlong hnen a\angin Tlangtlir: Sakâp lo hawten khawchhung mite hriattir nan van lam (ii) Chakma hnen a\angin hawiin silai an kap thin, chu chu tlangtlir a ni. (iii) Rênglal hnen a\angin (iv) Vaiho hnen a\angin |au meichher chhi: Zanah ramhnuai leh khamahte ramhuaiho meichher chhia (e) Rêng lalin Dokhuma hnena ‘Raja Bahadur’ nihna inzui diah diah niawm tak an hmu \hin a, chu chu ‘|au a pek kum chu - meichher chhi’ an ti. (i) 1905 (ii) 1922 (iii) 1918 (iv) 1870 Pheichham: ramhuai chikhat ke pakhat chauh nei a ni. Miin a hnuha a 2. Heng zawhnate hi chhang teh: man chuan, “Enge i duh?” a lo ti a, A mantuin thaw lova a (i) Sailianpuian a nau Dokhûma hnena a thu rochhiah kha han sawi teh. duh zawng a sawi chuan, pheichham chuan a pe thei niin an (ii) Pasaltha Taitesena kha engtin nge Dokhuman a chungchang a tlangau sawi. tir? (iii) Dokhuma ho kha Rengram an lo chhuk khan khawiah nge an awm Chhawihfa: Zânah thil êng, sang vak lova thlawk zuai zuaia reh leh ta hmasak ber? mai an hmu \hin a. In a\anga chhuak a nih chuan ruang a chhuak dawn niin an ngai \hin. 4. Heng zawhnate hi han chhang teh: (i) Dokhuma mizia in zirlaibu atanga i hriatte han sawi teh. Arkeziak (ii) Tuihri avanga an tawrhna rapthlak tak chanchin kha tawi kim deuhin (arkezem): la tluak var sei tak, rawng chi hrang hrang zem pawlh, a han sawi teh. hmawr tawn tawna pehbuk awm, arke ang taka siam a ni; ral thattu, milu khai neite an tawntir \hin chu a ni. ______Sam hram put chhung: lusunna tuar nat zual chhung.
Fa lu rul tur: chi thlah kal zel mang lohna tur.
Ar zangtuak: rem ar talh, innei te inrem taka an awm dun zel theih nana inneih zana puithiamin mipa lam ar leh hmeichhe lam ar a talh kawp chu a ni.
Phek 38-na Phek 77-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
êm mai a. ‘Khuangchawinu’, ‘Khuangchawipa’ an lo ni dun ta a. Tichuan, in TLEM TE KA CHHIAR A, KA PASS THO lamah leh ram lamah thang an chhuah bawk a. Lua kelsan \ovin, hlim tak leh Zikpuiipa nuam ti takin, tar kun khup bihin an dam a. An tu leh fate pawh mi chhuanawm tak tak an ni hlawm a. Tlêm tê chhiara pass tho \hin ka ni a, chu chu eng emaw lai chuan uanpui tehah hian ka neih \hin a. Chutianga uang ve dang tun hnua ka hmuh Vanapa chu a lo upa ta hle mai a. A hming hi Zoramah chuan a thang hian khawngaih leh zahpui ka fâwm ve deuh \hin. Mi \henkhat chuan tlemte chhuak a. Zan khat chu Zawlbukah tlangvalho a ko khawm vek a, “Naute u, chhiara sang taka pass thei nih an duh a, \hiante hriat lohvin nasa takin an tunlai khawtlang leh hnam hruaitu mi tlawmngai leh mi huaisen leh mi nun chhiar a, mi hmuh laiin ngaihsak âwm lo deuhin an awm leh a. Chutiang chu \hate hi naktip nakthaiah khian hnah hlui angin an la \il ang a. Nangni hi an khawngaihthlak mai pawh ni lovin ngeiawm nihte pawh an kai rum rumin hruaitu in ni thuai dawn a. Thu rum leh \awng dengkhawng hman ai chuan, ka hria; rilru hrisel lohna nasa tak a ni. Mi \henkhat chuan nasa takin an zaidamna leh thuhnuairawlhna hi mipui hruaina hriamhrei \ha zawk a ni tih chhiar a, nasa taka chhiar nih an zak lo va, an exam result chu a chhia emaw eng lai mahin theihnghilh suh ang che u” a \ha emaw zahpui lo va. Mi hausa ni ila ka hnuaiah hlawh tam taka rawihna tur hna nei ta ila, chutiang mi chu ka duh ber fovin ka ring. A chhan chu mi “Kan upate chuan, ‘Lo in neih dawn chuan hniak tam lam apiang zawh inngaihlu an ni lo va, an taima a, an rinawm a ni. ula, in dailen dawn chuan kawng chhak pan ula, thing hlim in pan dawn chuan khiang hlim pan ula. |hutphah tur hnah chhawl in thliah dawn chuan Kan pate ruala an lehkha zir dan ber ni awma lang chu, Zirlai bu hulhu hnah thliak ula. Lampui chhungkhatah pawh mikhual tumah be chhe kha a bul a\anga a tawp thlengin inang pâtin an chhiar a, pawimawh lai suh u. In phungchangte pawh an lo ni maithei asin,’ an tih \hin hi \hangthar thlanga pawimawh lo lai hnawl an neih loh avangin a bu pumin an hria a. thleng pawhin chhinchhiah tlak zel tlak a ni. Aia upa zah te, hotute thuawih Tin, exam-naah chuan Third division-ah pawh pass se an lawm tho; an lawm te, tlawmngaih te leh taihmak te, zaidam leh ngilneih te, huaisen leh thah- tho angin thiam pawh an thiam viau rêng a ni. An tihfuh changin Second nemngaih te hi i chawisang zel ang u. Tawngthu chhelo kan khuaah hian division-ah te pawh an pass \hin. Chuvangin, pass ve hrim hrim hi kan pate mihring kan \hahnem ve fe tawh a, thil bo reng reng a awm ngai lo. Rinawm- rual chuan an hmusit lêm lo. Eng emaw hun lai vêl atang khan kan ûte na hi ava hlu em!” rualin lehkha zir dan an lo thiam lehzual a, a pawimawh lai thlang chhuakin a pawimawh lo lai chu a awmze tlangpui hre tawk chauhvin an chhiar a; tai- “Thangthar nun hi a lo danglam deuh deuh ang a, Kan nun hlui hi ma taka a pawimawh laia theihpatâwp an chhuah avângin University puma puan angin an la rawn hnawl zel ang. Hei hi mihring awmdan a ni. Chu- position hmute pawh an awm fo a ni. Brig. |henphunga Sailo chuan, “Kan vangin ‘|hasiama pawh \hangthar nun ningin a thi’ an ti a. Eng ang pawhin lehkha zir lai chuan hnam dang hi khum vek kan tum a ni – lehkhaah pawh, kan hnam nun hi lo \hang danglam mah se, tunlaia kan hnam timawitute leh inkhelhah pawh, insualah pawh,” a ti. Rilru hriselna a va ni tehlul em! tinuamtute hi an pawimawh zui zel ang,” tiin a hrilh dap dap a. Amaherawhchu, hun rei fê lehkha lama a hnam puma kan lo chau Tichuan, Vanapa chu mi zaidam leh mi nun ngil a nih angin, lûa deuh anga a lan chhan chu, kan ûte rual laiah khan lehkha thiam thiam thei kelsam \ovin a dam a. A tawpah chuan a lo thi ve ta a. A zaidamzia te, a tak mai, mahni zirlai ngaihsak mang si lova, hehêu bo mai mai exam-naa tlawmngaih theihzia te, a taihmakzia te, a finzia te, a huaisenzia te, a nun sâng thei viau si an awm a ni âwm e. Mi chutiang mi ngaisânga thiam thei lo \hatzia te hi Zoramah a thang chhuak a. A taksa chu phum bovin awm tawh deuh nuihzatbûrna chu a lo chhuak a. Keinite ang rual lehkha zirlai chuan mah se, a hming hi eng tikah mah a dai lo vang. lehkha chhiar taima tak chu pa dârlum deuhte tih awm chauhva ngaihna a awm lek lêk \hin. Tichuan, chung mithiam thei, piangphunga mi vanneite el Tualte Vanglaiho chu inher liam tawhin, an mi hmingthang zawng chuan thiam ve thei lo khan tih kan han tum ve a; a tawpna chu zawngte mual liam tawh mah se, an tlawmngaihzia te, an pasal\hatzia te chu hlawhchhamna, mahni phâk ve ngei tur phâk lohna a ni. Piangphunga mi lungphun angin a la ding luah mai a. Tun thlengin ‘TUALTE VANGLAI vanneite el mai zawng thawh âtna chi khat zawng a ni ve rêng a ni. Pi- ZET CHU’ tih huai huai a la ni ta fo a ni. anphunga hmel\ha hrim hrim Lianchiate ang deuh an awm a, pianphunga
Phek 76-na Phek 39-na
CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
hnutetui an sawr bawk a, an phum ta a ni. zaithiam hrim hrim Buizovate ang deuh an awm a, pianphunga chak hrim hrim Saizahawlate ang deuh an awm bawk a; chutiangin piangphunga thiam Lungdup khaw tlangvâl khual hi an khaw tlangvâl ber pakhat a ni a. thei hrim hrim pawh an awm ve ngei bawk a ni. Chuti ang mite thil Tualte tlangvâl chuan buan an châk em em mai. A duh lo chung chu an kai thlawnpek dawn chu hla phuah thiam Awithangpate dawn ang a ni. Chung lui ta deuh ngawt mai a. Zawlbûkah chaun a han inbuan ta a. Lalbela chuan, mite chung chuan bikna chu mi naran tan thil ti theih loh chu ka ti hlek lo “Khaw nge, ka han buan hmasa ber teh ang,” a ti thawr thawr a. Val upa va; a dik tak chuan nunphunga thei rêngte hi kawng tam takah lehkhalh theih pakhat chuan, “Nang hi i khauphar thawven a, i rawn inrawlh ve leh rawk fê an ni. Amaherawhchu, zawi zawia fimkhur tak leh taima taka inthlahdah \hin a. I buan ve ngam dawn em maw ni?” tiin a lo fiam a. A han inbuan a hlek lova hun rei fê tum ruh taka kan beih a ngai a ni. mikhual chuan a keuh ta nghek mai a. A ban vei lam ruh pelh a, \hem an
dawh a, a ban chu a awrh ta reng mai a. Mizo hi midang entawn mi tak kan ni a. Kan ngaihsan zawngte chu an thiltih ang apiang kha kan han ti ve zen mai a. Mi entawn hi sualna rêng Tlangval dangte nen chuan an han inbuan leh a, an inhneh tawk hle rêng a awm lo va; fimkhur tak leh taima taka bei kan nih phei chuan hma- zel mai a. Tleirawl \henkhat chuan tlawm an ngai khawp a, |hakimi te ina sawnna bul tak a ni ve thei a ni. Mahse, fimkhurna leh taihmâkna tel lova Rualtinkûma leng chu an va ko ta chawt mai a. “Kan khaw tlangval kan hna pawng zuan ngawt mai chu thawh âtna kan vuah ngawt mai loh chuan mualpho dawn e, hneh kan la awm bawk si lo. Chak dang \henkhat ram- vuah tur dang awmin ka hre lo. Nula leh tlangval zai tam fe ka ngaithla tawh chhûaka an kal bo lai a ni si a,” an ti a. thin a, tam tak chuan Pat Boone-a aw ang emaw, Bing Crosby-a aw ang |hakimi chuan a va inhliam ang tih mawlh a hlauhpui a, mahse, a langa han emawa an aw han thleh nova, runthlâk tak maia pawhfân emaw an han tum ui beh viau chu a zak deuh bawk si a. “Lalbela ban ruh pawh a keuh tliak,” a. Mahse, an aw ten a lo tlin ve lo va, chuvang chuan an lamte a lo chiang an han ti lehnghal a. Tichuan, a kal ve ta a. Mikhual nen chuan an han in- lova. Tin, tlin loh pui tih tum ta chu an nui hmel vel siam chhiatte emaw a lo buan ve ta a, an tlu dun nghek nghek mai a. Rualtinkhûma chuan, “Tih tak ngai a; zah nachang an hriat siloh phei chuan keimah hi ka lo zak ta zawk tak arpa tuihâl meuhvin aw,” a ti a. An han inbuan leh chu a keuh ta chawrh thin a. Kil khatah hian tai na urhin ka lo ip ta mai \hin a. Chutianga mi ka mai a, tlangvalho chu an au dur dur mai a. Mikhual pa ban ruh chu tliâk ve hmusit ka zahpui \hin lai chuan lehkha thiam theite ela an tih dana tlêmte ta hlauh mai a, pawi an ti hle hlawm a. Tichuan, \ha takin \hem an dawhsak chhiara pass san ve deuh te ka lo beisei lai kha kan han hre chhuak a; tu tih ta a. danah emaw ka zak chu thutthleng hnuaia luh chuk chûk tak mai ka nâp a.
Mahni ngûm khâk hmu lova thiante ngûm khâk va hmuh ngawt mai hi Inneihna tura an zu sak chu a lo thlum ta a. Zakâpa chuan man leh zâwng chauh tih tur a nih phei chuan incheina chhuak thar ber ber ha si hian, mual kengin palai a tir a, an han inrem ta a. Mo lawi zan chuan nasa taka thîm pawh zing ûk si lovin zâwng hi kan lo ni zeuh zeuh hlawm thin ang tih mo lawi theh tur chuan tleirawlho a fuihpawrh a. Vut sawh te, se ekte a lo te pawh ka hlau rum rum a ni. dah khawm ru a. Zanah chuan Lawichalin hma a hruai a, lawi – âr an khai
iak noh noh va. Mo leh a \hian nula \henkhat leh hmeichhe naupanghoin an Tlêmte chhiara pass ve \hin i nih a, chu chu uanpui tlâka ngai i nih zui a. Kawng sir luhkapui hnuai a\ang chuan tleirawlho chuan vut sawh leh chuan, ti teh, kan awm dan chu ngun deuh hlekin i han chhût teh ang. Mi se ek chuan an rawn theh ta tuarh tuarh mai a. Nula leh naupangte chu an \e rilru chak bik nangiang zawng an awm; mahse, englai mahin chutiang mi chel chul mai a. Lawichalin a han hrawk a, kawmkar lamah an tlanchhe chu an tam ngai lova, za zêla pangnga awm ang velah i han dah teh ang. Tin, rawk rawk a. |hakimi chu Rualtinkhûma inah a lui lut ta riau riau mai a. rilru chak lo nangiang pawh an awm a, chutiang pawh za zelah panga lo liam an ni lo vang. Tichuan, thiam thei zual bik leh thiam thei lo zual bik An nupain khawn \hiang an khawnduntir a; âr zângtuak an talh a, lawi chu belhkhawmin za zela sawm ang vêlah han dah chhin la, a dang za zêla âr an talh bawk a, âr sawhchiar an pir a. An mo lawm chu an ri ta bung bung sawmkua mi naran zinga inchhiar tel kha zahthalak i ti em âw..? Kei ka duh mai a, an hlim em em mai a ni. dan chuan lehkha zir Mizo tlangvâl nazawng hi mi chutiang mi-ah chuan inchhiar tel phawt se \hain ka ring - inngaihniam lo, inngaisang lem lo, Tichuan, nupa inlungrual tak leh induh thiam tak an lo ni ta a. Fanu khawvêl mimir zinga a vantlâng anga inngaiin. Chuti ang mi vantlâng chuan leh fapa \ha pui pui an hring a; buh leh balah leh ran vulhah an hmuingil êm
Phek 40-na Phek 75-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
ta a, “Inneih zu sa nghal mai ila, a thlum hun hunah kan insawi a ni ang chu,” kan University syllabus ang ngawt hi chu tlêm chhiarin a pass theih reng a tiin an titlu a. Zakâpa an hrilh leh a, tichuan, hlim takin inneih zu tur chu an ni. Amaherawhchu, an pass sâng ngai lo. sa ta sauh sauh mai a. Tlêm te chhiara an pass mai theih dan chu a pawimawh lai tlêm Rualtinkhûma leh |hakimi chu an lawm em em mai a. An inneih tur tlêm an chhiar lâwr a. An rilrua a cham lai takin Exam hall-ah an luhpui a. hi a lo thangchhuak ta si a, Lalbela tan chuan thil hriat nuam lo ber leh thu An hriat zawng zawng bakah rinthute pawh a pawi lo lai chu an belh a ni lungchhiatthlak tawpkhawk a ni thung. Kan upaten, “Arpui lungchhia, sang- âwm e. Tin, result alo chhuak a, hming hi chu ropui tak a ni. Tlangvâl chumi har lung lawm,” an tih ang chauh hi a ni ta si a. Lalbela chu chaw kawpuar khami chuan B.A a pass emaw, nula chumi khami chuan B.A. a pass emaw pawh a ei thei tawh lo va, zanah lah mutmu pawh a tuah thei tawh hek lo, a an rawn ti a; khawvêl hawiher hre lêm lo khawimaw lai chhangchhe nu ang cher tawlh tawlh mai a, te chuan, “Aw mi fate tak hi chu maw!” an lo ti a ni awm e. Amaherawhchu “Min ngai lo ngaiin ka kur thlawn e, engmah hai lo, mahni fela fel hi an tam tawh êm mai a, chuti ang mi chuan Sirah min hnawl, hnutiang min chhawn ta si e, “Kan tunlai B.A. ho hi!” an lo ti a, kum a ral a. chuti ang B.A chuan thiante Ka zam ral mai awm e, Valrianga,” titi an dawn an sawi chhawn leh mai loh chu cu mi zinga han theh chhuah tiin lungleng takin a zai vang vang a. A biangah chuan mittui a luang nguah êm êm tur pawh an hre lo. Amaherawhchu, B.A. emaw, a enga pawh a nguah mai a ni. Course siamtu tum ang kha thleng thei hrâm ila ka ti a ni.
Chutih lai chuan, an Lal khawnbawl fa sên chu hlamzuih in a thi a. University-a pass tur ringawt chuan Exam hma thla hnih emaw vel, Lungdup khuaa an unaute ko turin zualko kal a \ul ta a. Kal turin tleirawl ni tin dârkâr tam lutuk lo chhiarin a tlingtlak ve theih mai a. Mahse, \ha taka taima chu an insiam sang sang a, mahse Val Upa pakhat chuan, “Tleirâwlho pass tur chuan kum tluana inpeih ruh fê chu a ngai a ni. Inbuatsaihna inhau- hi tlawmngai thei tak vek in ni a. Kal in inchuh vek mai a, keiman kal tur chu tak hleih dan hi, a mark inthlauh ang ngawt hi a ni lo va. Za zêla mark li, ka ruat mai zawk ang e,” a ti a, an zinga pathum a ruat a. Heti ang hian thu a mark nga hmuh belh tur pawhin hian a lêta tan a ngai a ni. Tin, Matric \heuh chah a, “Kan fa sên hi mi hrang ngaihah chuan tuisik mai a la ni a. Khual \heuh, B.A \heuh \heuh, pafa ang deuh thawin an inthlau thei a ni. khuaa unaute han inkohna tham a ni hleinem tih tur a ni a, mahse, ‘fa pariat lai kan nei tawh a; a ûte hi hmeichhia vek an ni a, a hnuhnung berah mipa tê Mi an nihna ang taka ngaih dan dik tak mipuiin an lo neih thlarh hi a lo piang a. Kan upa tawh em a, fa dang han hrin leh pawh kan inring thlarh hian mi felte inelna a tihlawhtlingin a hnam pum tan malsawmna a tawh hek lo. Kan fa lu rul tur a nih hi kan ti a, kan inhnemna ber a ni a, ka tan siam theiin ka ring tlat a ni. Amaherawhchu, hei bâk hi nang leh keiin sawi chuan leng lâi thi tlukin ka tuar nâ a ni,’ a ti e han ti ang che u,” a ti a. An phâk loh thil kan nei a ni. Churchill-a a naupan lai leh a lehkha zir chhung liam ta vang vang a. zawngin lehkha thiam thei tia sawi a ni ngai lo. Ka hriat sual loh chuan As- sam Chief Minister hlui Pu Chaliha pawh khan thui lutuk a zir lo a ni a Zualko chu an han thleng a, an thuchah chu kim takin an hrilh a. An pa âwm e. Chung chu pianphunga nihna nei sâng sa, fimkhur lo taka nang leh leh an tlangvâl chu an lo kal vang vang a. Nausen thlan chu thingkhawn keiin kan entawn mai mai loh tur ka tihte zinga mi kha an ni. huaiah an lai a. An phum dawn chuan upaho chuan, “A nu khan nausen kutphahah khan a hnute tui han sawr sela, a kut lehlamin artui hum bawk Lehkha zir hi a awl thei ang ber a sawi pawhin rampui vah ang a ni, a sela, a tui hal hun apiangah a kuta a nu hnute tui kha a liak ang a, tuihal mang hrehawmzia chu hling hmun vah ang a ni. Hmahmawha tih mi a ni lo va, tha lovin mitthi khua a lut thei ang. Tin, nausen a la nih avangin amah mai chuan ruma pawng nek ngawt mi lah a ni hek lo. A ninawmzia chu la hnawk, mitthi khaw kalkawng a la hre lo vang a, a bo nghal mai dawn a. A artui ken chingchivet lui eltiang phelh tum ang a ni a. Chak taka hmasawn a harsatzia hi a hmaah a lum ang a, artui hi a zui zel ang a, mitthi khuaah a hruai lut chu mangchhia kan man zana hlauhawmin emaw min ûm a, kan tlan \ha dawn nia. Hei hi alawm hla phuahtu pakhat pawhin: mang lo ai hian a sawt lo zawk. Nimahsela, tunlai nun leh khawvel êng “Lum biang biang la bawartui lung fingte, (civilization) hian lehkha thiam turin min phut lui tlat si a ni. Thuneihna leh Tuaiin sul a zui.” zahawmte hi dinhmun a thu mai hi a ni lo nasa a. Thiamna, hriatna, a hmuha a lo tih kha,” a ti a. A kut leh lamin artui an humtir a, a kut leh lamah a nu
Phek 74-na Phek 41-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
hmuh hi a lo ni zawk êm êm a lo ni a. Tunlai khawvêlin thiamna a mamawh tiin bawhhla a han han cham vang vang mai a. A tawpah chuan silai chu an zia chu, thiam lo leh hre lo na nâ nâ chu lal\hutthlenga \hu lalte pawh an tla kap ta tuarh tuarh mai a. A hmuak turin mipui chu an lo tawlh chhuak ta dul tawp tawp mai a, a thiam leh a hre na nâ nâ chu ‘mi chhe daikil kara an ni’ dul mai a. Nualate chuan arkeziak an siam sawk sawk a. |hakimi puantah pawh tawh ti ti mahse, an kalna apiangah laifei leh ngûnhnâm tle zâwr zâwr chu a tho va, zufang tuitling leh vaihlo tui leh arkeziak chu kengin a chhuak khawpin chibai bûk an hlawh reng mai a ni ve a. Mipui an lo hnai dawn ta tih chinah chuan, silai an thun \ha leh sauh sauh va. Vanapa chuan Rualtinkhûma hnenah chuan, “Khuma nang, Bawh Mizovin Laltlawma kan tih mai, Prince of Wales ni \hin kha, a hla han han chham ve thung teh khai,” a ti a. Khuma chuan: pain lal tura a buatsaih lai chuan, sikul lam zirna tluanga zirtirtu thiam takin “Zu din e, Zanah khan e, duh tawka a enkawl hnuah, a tleirawl tur chu a pain lawng sipaiah \ang ve se Valin ka hrang an ti thiau ve; a ti tlat mai a. Lalber chuan a fapa chu lawng sipai zinga train-tir ve mai loh Ral lian e, vawm thaw king khaw, chuan a kawngka dik takah chuan luh tlang tir ve kher a tum tlat mai a. Duh- Rua bang than tluang va ding ulaw..” sakna tel hlek lova luh tlang theihna khawp Mathematics, Science leh Histo- tiin, ring deuhin a han chham vang vang mai a. A tawpah chuan silai chu an ry han hriat chu, kum sawm pathum mi tan chuan thih thaa beih a ngai reng a kap ri leh ta ruih ruih mai a. ni. Expert chi hrang hrang leh lawng sipai hotu lianten mi mal an duh ang an thlan chhuah hnuah, za zingah thiamna lama inelna an han nei leh a. Chumi Hmuaktute an lo thleng a, nulate chuan pasal\haho chu arkeziak an zingah pawh chuan pakhatna a ni leh a. Lal fapa a nih avangin a lal hunah tawntir a, zawngchal an khimtir a, zu tuitling an pe a. |hakimi chuan mi lawng sipai lalber ni ngei dawn mah sela a apain an hriattir ve vek chu a duh dang aiin Rualtinkhûma chu a hmu hmasa ber a, zu leh vaihlo tui chu a pe a ni. thuai a. Tichuan, hmuaktute nen chuan ropui takin khaw kawtchhuah a\ang chuan khaw lam an pan ta dul dul mai a, mi lu chu pûmah man thlen ta a. Chuti ang bawkin America ram mi hausa William Henry Ford chuan, a sum leh ro tam tak mai chu a thih hunah chuan a fate ta tur a la ni tho vang A tukah chuan ralngul an phun a. Bûr phelah hian chaw leh sa leh tih chu hre reng mahse, a fate chuan khâwl ropui tak mai enkawltu Engineer artui hi mitthi an chhiah a. Zakâpa chuan ral aih nan sechal a talh a, ruai an tê ber dinhmun a\angin, finna samzâi phel tiat pawh hmaih lo turin, midang \heh mup mup mai a. Chawhnu herah chuan pasal\haho chuan mualah ralthu- angin mahni thawhchhuah eiin a mifing lâwr khawmte tluk turin inelnaah a am kima inthuamin an hrânglam a. Ral lu chu ban kakah an khai tlar tuar mai luh tir ve vek tih a ni. a. Tumphit an ham a, khuang leh dar nen an ri bung bung mai a. A khat tawkin pasal\haho chuan Bawh hla an chham a, ral lu chu an kâp leh \huai Tichuan, Zoram pawh khawvêl êngah kan lo pen lût ta a. Kan duh \huai \hin a. Nulaten zû an sem a. Khua alo tlai ta a, ral lu chu tlak lam liam, emaw duh lo emaw, he nun tuipui fawn vel hian min hrut reng reng mai daipawn thing lerah an khai a. Pasal\haho chuan Bawh hla chhamin an kap dawn a ni. Chu tuifâwna inchhek lânga kan éng chu mi mit hmuhah êng ve leh \huai \huai a. Tichuan, an tin darh ta hum hum mai a. tura kan duh si chuan, hming leh târ mawi ringawt mai chu a tawk ta lo a ni. B.A. te M.A. te a numbera kan chhiar a \ul tawh hek lo. He nun hmasâwn zêl Lalbela erawh chu ral run a kal ‘Ram mû’ ho an lo hmuah dawn lai vel leh khawvel inelna kherkhiap tak mai kâra him taka min hruai tur chuan khan |hakimi puan tahna bulah a lo bawk a. A lo muhil daih mai a, an lo kai hriatna, thiamna, finna, a hmuha hmuhna a ni kan mamawh tak ni. tho theihnghilh a. Kawtchhuah lama an liam fai duak hnuah a \hangharh a, a zakin a thinrim em em mai a. Hrânglamnaah pawh khan a tel zak a, luhka Khawvel finna leh hmasawna hi ngaihdam theih banah a innghat lo va, tlângah mipui kar a\angin a thlir a. |hakimin Rualtinkhûma leh pasal\haho ban rintlâkah a ni a in nghah ni. Chuti ang bawkin Zoram \hanna leh hma- dang zu a tulh lai chu a lo en reng a, a mit a kham hle mai a. “Rammut leh sawnna pawh a ni ang. Ka \hian, i rintlak em! Ril takin Pu Rokunga hla: hunah chuan ka kal ve tawh phawt ang maw le,” tiin hachang a \hial a. A “Tual kan lênna sâng mahse thinrim chu a insawh a insawh mai a. Rual kan china awm si lo Chutin nun a tâwk lo ve.” Tunah chuan a kiang ta duak mai a. Zakâpa chuan Vanapa te chu zawl- thu thlung turin Hrângkunga inah chuan a tir leh ta a. |ha takin an thlung thei
Phek 42-na Phek 73-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
ramchhuahpui leh tak ang? Ka la tiam lo, nun tawi, \hen che ka tiam lo,” tiin tih te hi i sa tawh ngai em? Khawvel êng hmu tur hian thawhrim a va ngai a \ap ta rawih rawih a. A ruang chu pathlangah an zalh a. em! Kan hmuhsa chelh zui turte hlei hlei hian \an nasat a va ngai em! A chunga kan han sawi tâk thilte khi theih lovah i ngai a nih chuan, nang nen A tukah chuan an kawtah thlan an lai a, tlangvâlho chu hah hman lêk chuan mi hrang kan nih chu. Kei chu, kan bawngtuthlawh ha tlâk khat tê tê lovin an inchhawk zung zung mai a. Thlan laihna thlang deuhvah chuan inbelh khawmin Lunglei khawpuia motor a hruai thleng ang khan, chatlak tlangvâl zawmthaw deuh pathum, Lalbela leh mi dang pahnih hi an ding a. hlek lova kan zan tin thawhna inbelh khawm chuan, ni khua a reiah chuan In chhung a\anga Vanapa lo chhuak chuan a zuk hmu fuh hlauh mai a, “Kha tuifinriat ral a la dêng ve ngeiin ka ring tlat a ni. Chuti ang hun te a lo thleng laia tlangval taima awm mai mai te kha, lo chho ula, in \hiante han \anpui thei ngai a nih chuan, \hangtharte zârah hranghluite pawhin mawina an rawn rawh u,” nem duai hian a ti a. Zak tak chungin an lo chho thuai a. awrh chhuak ve leh tawh ang a; miten enga maha min ngaih loh lai, thing leh mau kârah kan chên mai mai lai pawha kan nun mâwl takin nun tuikep a lo An khawhar chhung chu tlangval tlawmngaiten chhuat khatin an riah- pai ru reng a ni tih miten an hriat chhuah hunah chuan, pui a. Rualtinkhûma chu mi inngaitlawm leh tlawmngai thei deuh mai a nih “Zotui thiang luang zel la, avangin vawk chaw bel bulah a mu \hin a. Mi rualpawl tak a nih avangin a Kawrvai chhun rawh; chhun a zanin mitthi raltute chu an inah an \hu khat hmur reng a. Rualtink- Sakhming mawi chul hnu kha, huma leh Kimi te chuan inhmuh falna hun reng reng an nei thei hauh lo. An Luanpui zêl rawh; sam hram put chhung chu thla hnih thla thum lai a nih dawn avangin, chumi Ram tin kil tin thang khawk ang che, hnu lamah lo chuan inneih thu chu puahchah rual a ni lovang tih chu an hre Hring nghial lêntu chhawi hnuaiah; reng a. Thatna lo sâng ber se, Kan ram nuamah” Zan khat chu Vanapa hovin ral runa rammut an rawt a. Pasal\ha deuh tih hi lungawi takin kan sa tawh ang. Chuvangin, hawh u i bei ang u. He deuh chu an insiam ta sung sung a. Hmar lamah an thawk chhuak ta a. Ni khawvel intlansiakna hmunah kan lut ta sa sa, rilru tîm lo leh inzahpuina nei sawm lai an thang hnuah pawh an khaw run tur chu an la thleng awzawng lo hlek lovin tlan ila; he nun hling bawm hmun, mi thatchhia leh dawihzepte sut mai a. An vaikan ken lah chua an ei zo ani tawh mai si a. An ken zawng ngam loh ho \hiat darh vek turin, mahni inringin, Pathian malsawmna dawng zawng chu an han chhungkhawm a, kah teh khata an inhming kim chauh a lo tlâkin i thawk ang u. ni tawh si a. An ril a \am em em mai tawh a. An kalnaah chuan sunhlu kung hi an hmu a, a lo rah bawk hle a. Ei hlan an nghakhlel em em \heuh a. An TIH TURTE zinga tlawmngai deuh ber Rualtinkhuma chu a han lawn a. An \amchhawl hi a ni tawh a. Ei hlan an nghahhlelh dawn tehlul nen, a han lawn chhung chuan 1. Heng thu hmang hian sentence han siam teh. a tlawmngaih theih êm avangin pum khat mah a hmawm miah lo. Hnuai la- (a) Ngaihsan zawng ______ma lo tla chu Vanapa’n a lo chhar a. A chhar chhung chuan pum khat mah a (b) Pianphung ______hmawm hauh lo bawk a ni. Sunhlu chu puar khawpin an ei a, an kal ta zel a. (c) Zawi zawi ______(d) Runthlak ______A tawpah chuan an khaw run tur chu an va thleng a. Daipawnah an \hu (e) Nangiang ______khaw thim a. Zanah an va run ta a. Ral lu pawh an hawn deuh \heuh va, sal (f) Rau rau ______pawh an kai bawk a. Hlawhtling takin an lo hawng a. An khaw kawtchhuah (g) Pawng nêk ______an lo thlen chuan silai an thun kim sauh sauh va, Vanapa chu a rawl a \ha (h) Chingchivet ______bawk a, ring deuh mai hian: (i) Tawp tawp ______“Arsi e, thlapa chawlaw. (j) Thai bingbilet ______Ralvawn zal ang ka duhin e, (k) Su ngam ______Hawihhawm e, thanglung thawn e, Ka do rimnampa ka tlun e,”
Phek 72-na Phek 43-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
2. Heng thute hi modified form-in dah la, sentence siam nan hmang ve ve Hemi ni hian Lalbela chu a vanduai asiamin, khawsikin a tlun chiam Rawh: mai a. A khawsik a reh chu lu na ber bur chungin, luhkapui a\angin a va (a) Ngaihlu______thlir a. Chai kual put zingah chuan Rualtinkhûma leh |hakimi chu hlim êm (b) Chhangchhia ______êm hmel pua inkaihkuahin a han hmu a, a mit a kham hle mai a. A tan (c) Thiat ______chuan thinglubul leh keptuam hmuh ai mahin hmuh a hreawm lah tak a. (d) Hlawhtlin ______Len lai chân ngawt niin a inhria a, a thin tawtin a puak keh lek lek mai a. (e) Inthlau______Rei pawh en lovin in chhungah a lut leh ta mai a. (f) Hring ______Tlai lamah chuan nuhoten thlengin buh leh sa leh artui hmin sa an 3. Prince of Wales chu a pain a enkawl dân leh William Henry Ford an a fate rawn chawi chhuak a, buh leh sa an inbarh a. Nula leh tlangvâl naupangte a kaihhruai dan, in zirlaiin a sawi dan kha han sawi teh. pawh an lo tel chiam mai a. Tichuan, ni thum leh zan thum an kût a. Chhun leh zan an chai a, nuam an ti em em mai a. Mimkut chu mitthi pual a ni a, 4. Khawvelah thiamna hmanga Mizo ten rual kan ban phak ve theih nan, eng ‘|ahna kût’ a ni; Pawl kût lah naupang pual kût a ni a. Chapchar kût meuh anga zir nasat nge Zikpuii pa hian \ul a tih sawi la, chu kawng chu hi chu mi zawng zawng hlimna ni a ni a. Rualtinkhûma leh |hakimi chuan nangmah ngeiin zawh ve i inhmuam em tih te nen han sawi zawm teh. an kham lo hle.
5. Kan nu leh paten bawngtuthlawha Lunglei motor kawng an laih zawh thei Bung VII – na anga chatlak hlek lova kan thawhrim chuan, engnge awm tura Zikpuii pain Chawfak hun lai a ni a, pa tar \henkhat chuan Zawlbûk luhkaah a rin kha? hnâng an hlai a, an thu khawm laih mai a. An puithiam Chhunthanga chu Kâpkima te in a\angin alo chhuak a, Zawlbukah chuan a lo kal ve a, “I 6. Zikpuii pain “Kan nun mawl takin nun tuikep a lo pai reng” a tih kha eng damlo en chu a \ha deuh tawh em?” an lo ti a. Ani chuan, “|ha deuh teh nge ni ang? In zirtirtute nen han sawi ho teh u. suh e, a hnuk a la chat lo deuh chauh a ni. Kan khaw sa kap thei ber kan chânn dawn a ni a, a pawi dawn ngei mai. Kan pi leh pu ten ‘thiang lo’ an 7. Zikpuii pain, “An taima a, an rinawm a ni,” a tih kha eng ang mite nge ni tih hi chu a lo dik dawn ngei mai. Nimin piah zan khan, naupang pawn han sawi teh. tovin an in a\angin chawihfa thlawk chhuak kha an hmu a. Nimin chaw fak hun lai khan kan khaw chungah hian muvanlai nupa hi an lo thlawk kual 8. “Tlemte ka chhiar a, ka pass tho” tih thuziaktuin, “Thawhatna chi khat pap pap a, an hram lauh lauh va. A tawpah chuan pakhat chu chhim lam zawng a ni,” a tih kha eng nge ni han sawi teh. hawiin a thlawk ta nal nal mai a; pakhat chu hmar lam hawiin a thlawk ta bawk a. Hei hi kan nu leh paten, “Nupa \ang \hen tur entirna a ni ngai e,” an 9. Zikpui pain ‘lehkha zir’ a sawifiah dan kha sawi la, chak taka hmasâwn ti a. A ngaihzawn theih hle dawnin ka hria,” a ti a. harsatzia a sawi dan kha han tarlang teh. Chumi hnu tuibur hmuam da lekah chuan Kâpkima te in a\ang chuan 10. ‘Thiamna’ hi he essay in zir hian eng ang taka pawimawhin nge a sawi silai a lo ri ta dur mai a. In chhunga mite chu an \ap thum ta mum mum mai ziak chhuak teh. a. Zawlbûka mite chuan, “A chat ta a nih chu!” an ti a, an pan chho ta dam dam a.
An Lal Vanhnuailiana leh Vanapa chu zu bel puin an lo lut a. An Lalpa chuan, “Ka sa bel a keh ta maw! Mi va han run kher em!” a ti a, a \ap ta kuang kuang a. Vanapa chuan rawl chhuah meuhvin, “Ka nau Kapkim, i û hi mi va phatsan hma em! Mûal i liam mai dawn em ni? Tu nge ka
Phek 44-na Phek 71-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
nat ve mai mai a. Ka han chhuah ve dâwn meuh hian, fapa mal tumbu vuiha ZAWLBUK mal vuih ngâwk mai hi ka ni si a. Ka huai si a, ka va thih palh hlauh chuan ka - Remkunga nu leh ka pa chu an hrawk hrui a chat zui a ni nghal mai dawn si a, chu lovah chuan |hakimi pasal ni hman lova sâr thih mawlh mai hi ka hlau va, chu- vangin chaw sain mi kângdâi leh \hin a ni,” a ti a, a nui kuk kuk a. |hakimi Zawlbûk hi kan pipute hian englai a\ang khan nge an lo neih \an tih chuan, “I lo va dawn kim thiam nge nge \hin êm ve aw? Nupa kawp chawia chu kan hre thei chiah tawh lo va. Mahse, an chanchin kan han hriat chian \o dun tura Pathian samsuih kan nih dawn chuan a hun hmaa vânvawm khua phak deuh chinah chuan khaw tinin Zawlbûk chu an nei \heuh niin a lang. i zawn mai chu, chunga Pathianin a phal dâwn êm ni?” a ti a. Tlangvâlho chu Mizorama an luh thlaka awmhmun an han benbel ngheh deuh a\ang kha an nui leh ham ham a. Chutih lai chuan Kâpkiman, “Kimi, ka âwm a na êm chuan an nei zui mai ni âwm tak a ni. Khawchhak râl hlau rêng rêngin an mai. Mi va tung tho la, mi han \ângkham teh,” a ti a. Kimi chu a tlan phei awm a; tin, anmahni leh anmahni pawh indo \hinin, râl enin an inen fo a. thuai a, tlangvâlho chuan, “Zan pawh a rei ta a, i \in tawh ang u,” an ti a, an Khawtlâng phawkhai rual taka chêt theih nan te, fel taka rorel a nih theih nan chhuak ta a. Rualtinkhûma chu a \hiante rual chuan a chhuak ve ngei a, leh inpun khawm nan a remchang êm êm a ni. Zawlbûkah chuan rei lo tê a zuk \hu ve a. Kimi te inah a lo chho leh thuai a, Kâpkima enkawlin a meng tlaivâr ta zawk a. Zawlbûk chu in naran aia lian fe-in an sa a. A sak dan pawh a danglam bik a. A sakna hmun pawh khaw chhung hmun laili deuh, lal in kiang hnaiah Chapchâr lai a ni a, tûk\huan ei laiin tlangau chuan, “Khai! Khai! a ni kher \hin. Khai! Ka \awng lo ngaitha rawh u khai! Tuna chin ni sawmah khian Chap- châr Kût kan nei dawn a. Kût sa zawng \heuh ula, zu sa \heuh bawk rawh u,” A sak dan tiin a lo au lauh lauh a. Tichuan, kût sa chu an zawng sup sup a. Lal leh Zawlbûk chu kawtthler zau laiah emaw, hmun âwl remchang laiah Upain zû an sa bawk a. Lalbela chuan sahdâl thang 66 a kam a, koro pakhat emaw chho hawi zawngin an sa ber \hin. A luhka chu lei nen insi rengin an chauh a âwk a, a hlawhchham êm avangin a zak hle a. Rualtinkhûma chuan dawh a. A kawmchâr lam erawh chu a sang viau zel a ni. Khaw lian deuh beai thang 77 a kam a, ramar 1, vahrit 2, varihaw 3, varung 4 a âwk a, an in a chuan lian puiin an sa mai a, khaw tê deuh chuan lian vak lovin an sa a. A thlen hmain |hakimi te inah a han kal hmasa a. |hakimi puan tah bulah pianhmang erawh chu a thuhmun vek âwm e. A luhka a\anga a sumhmun chuan Labela chuan a hlawhchham thu a lo sawi zut zut a, “Ka pa thlengin thing pum kham phui emaw, thing hem phel kham phui emaw chu a Hrângkung, kût sa in zawng thei em?” a ti a. “Thei e, a zawngtu ber tur lah chhuat a ni nghal mai a. A luhka leh a sumhmun inrina chungah chuan ramtuileilovin a kulcho rih si a. Keimahin dai kiangah beai ka va kam ve a, nghawng thleng vêl a\anga a chung thlengin bang an ping chho va, chu chu a naupang lawm tur varung 3 chu ka âwk ve asin,” a lo ti a. Rualtinkhûma bang hmai a ni a. A hnuai lam zawng chu a âwng thla huai mai a, chu chu chuan, “Kei chu ka hlawhtling viau a sin. Hei hi a belhchhah atan lo nei ve ‘âwkpakâ’ an ti a; a kawngka a ni nghal mai. rawh u,” a ti a, vahrit leh varihaw chu chhuatah a theh thla a, biak hman loh- in a chhuak leh ta daih mai a. |hakimi chuan a en vawng vawng a. A sumhmun leh a chhung daidanna atan chuan, a in vang tluanin kâwng thleng vela sângin thing pum an kham phui a. A chungnung ber chu lian tak, Kût niah chuan nula hovin an puan thûl khung \ha ber ber an rawn sin a pil thel, mam tak a ni a. Chu chu ‘bawhbel’ an ti a, mi thenkhat chuan chhuak a, vakiria an tawn a, nalh deuh maiin an rawn infam a. Tlangvâlho ‘pawmpual’ an ti bawk. A chhunga lut tur chuan chu chu kal kahlên a ngai a, pawh puan thar sinin thimkual ke sei an tawn a, mual zâawlah chuan an naupang tan phei chuan harsa thei tak a ni. Bawhbel rinchhanin a pawn lam inkaihkuah tlar pût mai a, an châi a: sir vei lamah, sumhmun chanve emaw kha bawhbel leh bang hmai inkâr chu “Chhim tlângah kawlngo lêng dêr e, bawhbel chen leka sângin an ping chho va. A bang hmai kha chumi chin chu Chhâwn vuai mah ka tawng lo lungruni; an ping phui thla bawk a, chu lai pin hual chhung chu thing dah nan an Ngai leh ngai kârah ngai lo tawng, hmang a. Zawlbûka tuah tur naupangten an thing nawi fawm chu chutah Siktui ang luang nâwi e..” chuan tlai tinin an keuh khawm \hin a ni. tih hla an sa a, an su dup dup mai a, nuam an ti êm êm mai a. Naupanghote chuan chaiho kha zû an lo tulh \hin a.
Phek 70-na Phek 45-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
thlun ngheh nghal mai leh inneih zû tur sak nghal pawh ka lo rawt ru zo di- A chhungah chuan a lai velah tlûng dotu sût an phun a. Chumi sût leh am tawh a; mahse, mahse nimin piah zânah khan Kimi u, Kâpkima hi a mut bawhbel inkarah chuan tap zau tawk tak an chhep a. Chu tapah chuan nau- hlanin a lo na hlauh mai a. Nimin a\ang khan chaw pawh a thlah ta hlauh pang thingnawi fawm chu a tel telin an tuah alh hluah hluah \hin a. Tap velah mai a, nizânah pawh mumal a nei lo va, z \awngvai zankhua mai a. Ani hi chuan thlasik laiin tlangvâl puanthuah nei \ha lo deuhte chu an mu \hin. han dam fel leh phawt sela inneih lam pawh kan puahchah thei mai ang chu,” a lo ti a. Vânapa chuan, “Awle, in thu a vâwt tha hle mai. Min lo Sût a\anga a kawmchâr lam chu a chhuat zau lai ber a ni a. Chutah khawngaih duh dawn awm takin in lang a, min ti thlamuang ngei mai. Kima chuan naupang leh tlangvalte chu an infiam \hin a. Inchaina leh inbuanna pawh chu tlâng hrileng a tawng fuh ve mai chauh a ni êm ang am, a lo tho hmun ber a ni. A kawmchar lam hlam zeta sei chu a vang tluanin a chhuat harh leh thuai ang chu,” a ti a, an chhuak leh ta a. Thu awmzia chu kim takin ngûntâng chen lekin an dawh sâng bik a, chu chu ‘dawvân’ an ti. Chumi Zakâpte chhung chu an hrilh vek a. dawvân chin chu a sir bang lehlam ve ve leh a kawmchâr bang tluanin tawng khat emawa sângin a bang chu ban chhung lamah an ping a, mau phêkin, Kâpkima nâ chu a zual tulh tulh a, an puithiam Chhunthanga chu an mam takin an chep a. A chung lam ngûntâng emawa sang, ban pawn lamah a va ko va, putar hrawl pui, hmuihmul leh khabehmul tuak vâr vo tawh hi a ni sir bang leh a kawmchâr bang chu a chung thlengin an ping chho thung a. a. A lo lût a, damlo mar chu a han dek vung vung a, “I mar a va lian êm! Tichuan dawvân chu a velin tukverh ang deuhva âwngin a vel chhuak a. Ram mar a nih hi. Ramhuai leh tuihnuaiin an man che a nih hi le! Daibâwlin Chumi âwng chu dawvâna thu chunga pawn lam thlir theihna rem tak a ni. thawi che ila i dam leh mai ang,” a ti a. Tichuan, tui huai tan ârpa, ramhuai Chumi âwng chu ‘âwkpakâ’ an ti ve leh bawk a ni. tan ârnu chu daipawnah an va talh a. Puithiam chuan a thiam hla a chham a, a serh chu ramhuai leh tuihuai hnenah chuan an va hlân a. Inhthawina sa chu A sir bang chu ban pawnah chhuat a\anga liang thlengin bang pin dan dâipâwnah an va ei zo va. Mahse, a natna chu a zual ta deuh deuh zawk a. pangngaiin an ping a. A chhungthlâk chin chu a dawvân chin tel lovin ban Puithiam chuan, “Kêl khâlin i thawi thung ang u,” a ti a, kêl tuaiin an thawi chhung lamah, âwm thleng vela sângin an ping leh a. Chumi chungah chuan leh a; mahse, \hat zawk a hnêkin a zual tial tial a, thla ruk lai chinah chuan bang pawnlâng zawk rinchhanin tlangvâlte chuan an puanthuah têlte an dah lungtât pâi ang maiin a pum chhungah hian thil hlûm ruh deuh mai hi a lo \hin a ni. awm ta a. Puithiam chuan, “Dâwi a nih hi,” a ti ta a. Hringâi tan te, khângpuizâm te, mubuzial te, dawi sûtna chi tinrêngin an thawi a, eng mah A chung chu inchung pangngai ang bawka tlûng neia siam a ni a. A lai sawt aram rêng a awm thei ta hauh lo va. sût zawn kha a tlûng sang lai ber a ni a, chuta \anga a kawt lam leh a kawm- châr lam chu tlema hniam deuhvin an siam \hin a. Chuvangin, Zawlbûk Kum chanve ai maha rei innei hleithei lova an awm tak avangin Lal- chung chu satel kâwr ang deuh hian a kûl deuh khûn \hin a ni. Zawlbûk hi bela chuan an \hulh hlen ta niin a ring a, a lawm rilru hle a. Nula thinlung paho leh tlangvâl zawng zawngin a pachhuakin hnatlangin an sa \hin. kawih her tumin |hakimi rim chu a ngawrh sauh sauh va. Zan khat chu Kimi hmaah chuan a uang a, “Sai ram chhuah leh hunah chuan ka thawk ve ang a, Zawlbuk tangkainate a pachal ngho tha zet ka rawn kâp ang e. Hmanni sapui zim ni pawh khan ka a) Rikrum thilah a \angkai: Zawlbuk hi paho leh tlangval zawng zawng hmaah lo chhuak ngat sela chuan ka lo kâp let tawp mai ang chu ka ti a ni a. inpun khâwma chim huk an neih fona a ni a. Râlin an khua an rawn beih Sapui pawhin mi huaisen hma hi chu an hai hek lo,” a ti phur phur a. Ru- chang leh sa tlâk chang te, kângmei chhuah chang te, mi zâwn tur awm altinkhûma leh tlangval dangte chu an ngawi \hap a. |hakimi chuan nui changte leh chutiang thil dang lo awm changte hian a remchang em em a ni. hmel pu chung hian, “Nang hi i huaisen teh nâ a, ‘ramchhuah leh hunah ka Khawtlâng nghawr thei thil a lo awm rêng rêng chuan a hre hmasa apiangin tel ve tawh ang’ i ti ziah mai a, lâiking pawnpui tah tur ang ami i ni a, i in- Zawlbûkah an thlen a, chuta \ang chuan a khaw pum hriat turin an puang thiam khêk rei deuh bawk a ni,” a ti a. A tih dik êm avangin tlangvâl ho chu darh thuai thei \hin. Tichuan, a \ul dan ang zelin mipui pungkhawm chuan an nui dar dar a. thil an ti ta \hin a ni. b) Zawlbûk chu khawtlâng rorelna hmun ber a ni: Khawtlang inawpna Lalbela chuan, “I tidik ngawt mai. Buichhe laih loh chu han inpuang chungchanga rorelna chu Lal in a ni nâin vântlâng huap thil tam tak chu tai la, a rawt chhuah hi ka taima a, awmhmunah hian ka chawngkawr thâwm
Phek 46-na Phek 69-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
Hrângkunga chuan, “In rawn ti tak takte a nih chuan keini tak kan Zawlbûka Lal Upa leh paho chuan rel leh tihpuitlin a ni \hin. Lal leh Upa lawm ang chu. Kan \awng tu khaw huatthu ni suh sela, kan khuaah hian anni rorel pawhin mipui vantlâng ngaih dan hi an ngai pawimawh êm êm a, aia chuang liam leh duhawm an chuang hleinêm. Kan fate phei hi chu an ât ‘Zawlbûk thu chhuak’ chu an paih mai mai ngai lo. Tin, mipui vantlang in- tehlul nen hian, chutia min lo hrawn chhâwk peih dawn phawt chuan kan pun khawma rorel hona chi- ngawi dawh thu te, sa zim thu te, sakei huai beih lawm eltiang ang chu. Engzat chauh nge in rawn lenpui rêng?” a ti a. Vânapa thu te, sangha tlâng vuak thute leh chutiang lam thil rêng rêng rel hona hmun chuan, “Se ngâ chu a ni a, charsut phawi tur hi kan nih dawn avangin se ruk a ber chu Zawlbûk hi a ni. ni ang a, thuam in rawn neih dawn chuan Se sarih a ni ang chu,” a ti a. Hrângkunga chuan, “Naktuk zingah kan chhungkua pawh kan lo inrawn ang c) Khawtlâng nun siam \hatna hmun a ni: Hmanlai chuan sikul te a la awm a, kan nula pawh kan lo bia ang e. Min duh phawt chuan kan inrem ngei ngei lo va, mipa naupang ram la \ang tham lote chu zalen takin khawlaiah leh dai ang,” a ti a. Tichuan, Vânapate chu lawm takin an chhuak a. |hakimi pa vêlah te an tei mai mai a; nu leh pa tam tak chuan an fate nun dan \ha \awng zawng zawng chu Zakâpa an hrilh a. Ani pawh a lo lawm êm êm a, kawhhmuh an thiam tawk lo va, naupangte pawhin nu leh pa thu an zawm “Naktip zanah an thu in han ngai leh a ni ang chu,” a ti a. tawk \hin loh avangin Zawlbûk hi naupang nun siam \hatna hmunpui a ni. Naupang sual bik leh thu awih lote chu Zawlbûkah an \hiante mit hmuhah A tûkah chuan Lalbela chuan a nula duh ber chu a huphurh ber Ru- tlangvâl hovin an hrem \hin a. Chu chuan naupang nun a siam \hain kawng altinkhûman a bia tih a hre thawi ta a. A mangang ta êm êm a, a chaw ei dik a kawhhmuh a, an \hatpui em em \hin. Tin, tleirawl leh tlangvâl \henkhat pawh a tui thei tawh hek lo. A mangang lutuk awm ngaihna hre lo chu silai awm dan thiam tawk lo, mi tana hnawksak deuhte pawh Val upain Zawl- puin amah chauhvin a ramvak a, ama hriat tawk lekin heti ang hian a \awng bûkah an zilh \hin a, chu chuan a siam \ha hle a ni. chhuak a. Zawlbûkah chuan tlangvâl leh paho chhuak khawmin khawtlâng nun “Aw, ka duh ber |hakimi hi ka chan loh hlauh teh chuan, ka va dan \ha an sawiho \hin avangin naupang leh tleirawlten awm dan duhawm an khawngaithlâk lutuk dawn êm! Rualtinkhûma hi kei aiin a thlang zawk dawn zir phah a; a sualte hremna a nih ang bawkin awm dan \ha chhar chhuahna em ni aw! Sai leh sakei a kah chinah khan mi tlâktlum khalh ta em ni dawn hmun a ni bawk. Zawlbûk titi a\ang hian tleirawl leh tlangvalten huaisen te, chu le! Aw, zawlaidi an tih hi han chhar teh hlauh ila, Thakimi ka hnawih tlawmngaih te, chhel te, thilphal te, taihmak te leh nun dan \ha dang tam tak ang a, awm hlei thei lo khawpin min ngaizawng mai tur hi a ni a! Ka naupan an neih phah a. Rual pawl an thiam phah bawk. lai khan ka pi khan, “Pheichham chu ramhuai ke pakhat nei a ni a, a hmu apiang hnenah, ‘Eng nge i duh?’ a ti a, an sawi apiang a pe thei zêl a. Ralte d) Thil zirna leh hriatna dawnna hmun a ni: Zawlbûk chu tlangval leh tlangvâl pakhat nen pawh an inhmu phut mai a, eng nge i duh? a ti a. Pheich- paho inkawm khawmna a nih avangin chanchin thar inhrilhna leh mite awm ham chuan Ralte \awng alo thiam ve si lo va, ‘I duh ang chuan lal bangah bet dan inhriattlânna a ni a. Khaw chhunga thil lo thleng leh khual khuaa thil ang che,’ a ti a. Chuta chin chu Lal bangah a bet kumkhua ta mai a ni,” tiin thlengte hriat thuai thuai theihna hmun a ni. Mipa tan Zawlbuk leh pûm chu min hrilh \hin a. Aw, vawiinah hian pheichham tal chu han tawk hlauh ila ka chanchin inhriat tawnna a ni \hin. Hmeichhe tan tuikhur hi chanchin inhriat va ti êm! ‘Eng nge i duh?’ mi han ti ngei ang a, ‘|hakimi pasal nih ka duh tawnna hmun ber a ni thung. Tin, upa titi a\angin hmanlai thu te, mi huaisen ber,’ tiin ka han chhang vat mai tur,” a ti a, a rilru a buai ru hle mai a. leh tlawmngai thu te, chanchin ngaihnawm dangte naupang leh tlangvalten an hriat phah \hin. Ni hnih hnuah chuan Vânapa te chu Hrângkunga inah chuan an han lêng leh a, “Tunah chuan in lo inrâwn zo tawh châwk ang a, min khawngaih Tin, paho hnâng tah hnen a\angin naupang leh tleirawlte pawhin hnâng thei hrâm dawn âwm em?” an ti a. Hrângkunga chuan “Inrâwn tawh e, Kimi tah dante an zir ve a. Nu leh pa nei lo, hnâng deh zirtirtu tur nei lote pawhin pawhin ‘in thu thu a ni ang chu’ a ti a, midang lah hian kan remti tlâng êm Zawlbûka pa themthiam hnâng tah a\angin an thiam phah bawk \hin. êm hlawm bawk a. Zakâpa te chhung zawng mi thluak nêm chhungkua an ni a, kan nula hi a â–in a thinchhe nasa si a. Anni khuan min lo duh der ve te a e) Tlangvalho riah khawmna hmun a ni: Hmanlai chuan tlangvalte hi nih zawngin a mualpho lohna ber tur niin ka ring a. Tunah hian zâwl thu mahni inah an riak ngai lo va, Zawlbukah an riak vek \hin. Hei hi rikrum thilah leh zualko tlân leh mi zawn tur awm chang tein a remchang em em
Phek 68-na Phek 47-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
mai a. Mikhual tlangvalte pawh Zawlbûkah an lenpui \hin a. A chang chuan hma takah chuan a ding a, an lâmpui huau huau va, A tawpah chuan khawtual tlangvalten an lo buan a. Chutianga an fiam hnu chuan nula an rim- Hrangkunga chuan Sakei hnenah chuan: pui a. Zawlbûkah vêk hawpuiin an riahtir a, tlangvalho chuan puan an thuah “I nuin ka nu a tluk hek lo, I pain ka pa a tluk hek lo, \hin a ni. Mikhual tlangvâl leh khawtual tlangvâlte nena inelna hmun \ha tak Eng lai mahin ka chungah I lêng lo vang; mai a ni. Chutiang chuan Zawlbûk \angkaina chu tam tak a sawi theih a; Nang kawng hnuaia I kal leh, kei kawng chungah, ‘Khawtlâng buzawl’ tih hiala vuah theih a ni. Kan pi pute hun lai khan Zawl- Muvanlai angin ka chungnung zêl ang; bûk hi awm ta lo se, kawng tam takah an harsat phah hle ang tih a hriat a ni. Tunah artui kan ei rual ang a, Tu ei zo hmasa sa?” Amaherawhchu, Zawlbûk chuan \angkaina tam tak a nei nâa, sualna lo a ti a,.Ani chuan a ei a, sakei chu sailungvâr a barh a, artui a ei zawh veleh; chhuahna a nih theihna pawh a awm bawk. Tlangvâl \henkhat chuan zah- “Kei chu ka ei zo ta e, mawh sawina hmunah te an hmang a, naupang nun an hruai sual changte a I la ei zo ve lo maw?” awm \hin. Tin, eng emaw lungawi lohnate an neih chuan midangte nen \an- a ti a. A kawlhnâm chuan sakei lu–ah chuan a sat ta sawk sawk a, sakei an gruala nula chungah thil \ha lo tih phah nan te an hmang a. Pawngpawrh leh lâm chhung zawng chuan khuang leh dâr chuan: tawrawt taka chêtna neih phah nante pawh an lo hmang bawk \hin a ni. “Chhimbu leh peng peng into A lu lam kawng, lu lam kawng” A tlangpui thua thlir erawh chuan Zawlbûk chuan remchanna leh tiin an lo rem tlut tlut reng a. Tichuan, an \in darh ta hum hum a. \angkaina an ngah em em a ni. Zawlbûk chu hmeichhe hmun a nih loh avangin hmeichhia chuan an tlawh ve ngai lo. Bung VI – na Mizoramah Kristianna a lo thleng a, Zosap-ten ‘a aw b’ siamin sikul an Zanriah ei hun lai a ni a. Zakâpa chuan an chhungkuaa chawhlui an hawng a. Zirna avangin Zawlbûka riah vhu zirlaite tan a remchang lo va, râl kil kim \hap laiin heti ang hian thu a rawt a: “Khûma, i rualpuite pawh nupui hlauh tur a awm ta lo bawk a. Hmasawnna avangin Zawlbîk \angkaina tam nei lo rêng an awm ta lo. I nu leh pa pawh kan lo upa ta a, kan dam lai ngeia tak kha a tel lovin a awm theih ta a. Hengte avang hian Mizo khawtlang nun nupui i neih hi kan duh a ni. |hakimi nen hian kum thum lai in inlawm ta a, chu a lo danglam ta hle a. Tichuan, khawtlang tana \angkai tak Zawlbûk chu tlangvâl laka a rinawmzia te, a tlawmngaih theihzia te, a taihmâkzia te pawh Indopui II-na zawh hnu deuh khan a lo tawp ta a ni. Mahse, Mizote thin- i hria a, hei hi fa mo atana ka it ber a ni a, hnawn hmasak ber nan han hmang lungah erawh a châm kumkhua dawn a ni. phawt ila, a \ha ang e,” a ti a. Rualtinkhûma chu a lawm ru hle a; mahse, nupui duh tawh anga han lan chua a zak deuh va, “Nupui neih ka la duh lo; mahse, \ul in tih chuan in thu alawm,” a ti a, a chaw ei kham chu a chhuak ta A ziaktu chanchin tawi: a. Kum 1927 khan Chhipphir khuaah Remkunga hi a piang a, a pa chu Pu Chalhnuna a ni. Harsatna tam tak karah taima takin lehkha a zir fat fat a, Zakâpa chuan Vânapa leh Laltinchhawna chu pali turin a tir a, an han sikul a kai chhungin an pawlah pakhatna a ni deuh zel. Hna a thawh hnuah lêng ta a. In va hlauhawm khup khup êm!” a ti a, \hutthleng chu a lo pe sawk Private-in B.A. leh M.Ed a pass a ni. Zirtirtu hna Chhipphir, Serkawn leh sawk a. Vânapa chuan nem duaiin, “Hlauhawm awkawng lo ve. Kan lo bâk- Sialhawkah a thawk a. Normal Training School-ah leh SCERT-ah te a in- chhe len ve mai mai a nih hi,” a ti a. A \hu a, Hrângkunga chuan tuibur chu a sawn hnuin, kum 1991 khan Professor-in a pension ta a ni.. hmuam a, an lên chhan chu an sawi \an ta a. Vânapa chuan, “Zakâpan min rawn tir a ni a. In nula |hakimi hi Rualtinkhûma tan hian kan rawn dil dawn Lehkha ziak lamah a tui hle a, tun hma deuh khan sikul zirlai bu eng che u a ni. Kan sang khaw nula zawng zawng zingah hian Khûma hian Kimi emaw zat a ziak a. Zirlaite English-Mizo Dictionary leh Mizo Dictionary hi a duh ber mai a, khaw dang rêng rêng a hawi thei mawlh si hek lo le. Sum changtlung tak a ziak te hi mi taima fal deuh bik thawh chi a ni hlawm. leh pai te chu kan neih lohzia lah in hai lo va, phu lo teh che u mah ila, kan Amah hi kawng tinrênga invawng, nun uluk a ni a. A fate enkawl kawngah duh êm si che u avangin ‘Zah fâkah lû va chhum suh’ tiin in khawngaihna pawh a hlawhtling hle a, pa entawn tlâk niin miten an sawi \hin a ni. kan rawn dil ngawt mai che u a ni,” a ti a.
Phek 48-na Phek 67-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
chuan thi a tling rui zêl a, a chau hle tih chu an hria a. TIH TURTE An upate chuan, “Naute u, fimkhur takin i che ang u. Kan inhliam palh hlauh dah ang e,” an ti a, an chhui chhuk zêl a. |ul pik hnuaiah hian a 1. A hnuaia duh thlan tur a\ang hian a chhanna dik ber thlang chhuak rawh: lo rum ngul ngul mai a. Pasal\ha Chhunkima chuan a han kâp zawt a, a (i) Zawlbûk hi khaw lian leh khaw teah a pian hmang: tawm chawih mai a. A che thei tawh lo emaw tiin pasaltha \henkhatte (a) a hrang vek a ni. (b) a thuhmun vek a ni. chuan feia chhun tumin an bawh phei ta mai a. A hûk vak a, a zuang leh ta (c) mahni duh ang angin a sa mai thin. (d) an inentawn ngai lo. duai duai mai a. Pasaltha Chawngduma hmaah alo chhuak a, a zakdawh takah a lo kâp leh \huai mai a. Lehlamah a her phei a, a piah lawka Ru- (ii) Zawlbûk hi paho leh tlangval zawng zawngin: altinkhûma chu a pan phei a, zuan tuma a awp hniam lai tak hi a chal darah (a) an insak chhâwk \hin. (b) an sa ngai lo. a han kâp nghek a, a tlu tawp mai a. A chalchâng chu a ke a leng vuat vuat (c) ni khat chhungin an sa zo vek \hin. a. Siama chu a lo tlan phei a, “A mei sat thlatu–ah ka han \ang teh ang,” a ti (d) a pachhuakin hnatlângin an sa thin. a, a fei ken chuan a rawn chhun hlum ta a. Mipui an lo pung khawm a, a lenzia chu an han teh a, sûm ruk zet a lo ni a. (iii) Zawlbûk chu Indopui II-na zawh hnu deuh khan: (a) bul \an \hat leh a ni. (b) sak \hat leh vek a ni a. Tichuan, a zawnna tur hlang an phan a, in lam hawiin an zawn a. (c) a lo tawp ta a. (d) sorkarin a khap a. An haw haw hluah hluah mai a, tleirâwl pahnih zualko atan an tlantir a. Khuaa miten an lo hriatin hmuak turin a khawnawtin an lo chhuak a, kaw- (iv) Mipa tan Zawlbûk leh pûm chu: tchhuahah chuan hmuaktu mipui an phu lui lui mai a. Sa ruang chu an rawn (a) chanchin inhriat tawnna a ni \hin. kalpui zêl a, kawtchhuah an thlenpui a, mi tin mai chuan, “A va lian êm! A (b) zahmawh sawina hmun a ni ber. ngho a vat ]ha kher êm! Tu kah nge?” an ti sup sup a. Tleirâwlho chuan (c) tlawh fo a \ul lem lo. “Rualtinkûma kah,” an ti a; mahse, sakei hi thah thiang lova an ruat kum- (d) mi rêlna hmun a ni. khua a nih avangin an upate chu an puithu hle a. “Sapui hi tumahin a chun- gah hriam thlâk kan awm lo ve, amah hi a vanduai a, \ek khamphei a tawk (v) Zawlbûk thu chhuak chu: palh mai a ni e,” tiin an au lawng lawng a. Khua an luh chuan mual zawlah (a) thutakah an ngai lo. (b) nula hovin an hlau hle \hin. an dintir ûr mai a. (c) an paih mai mai ngai lo. (d) lalin a lo ennawn leh \hin.
A tûkah chuan a aih nan Hrângkunga chuan a se chal chu a talh ta 2. Hêngte hi tawi te tein sawi fiah rawh: a, a inah chuan nu tar leh pa tar leh pasal\haho chuan nilêngin zû leh sa an (a) âwkpakâ (b) bawhbel (c) thingnawi fawm (d) dawvân tlan a. Chawhnu thlangherah chuan sakei lu lam tur ho chu an in puahchah (d) tlûng (e) sa tla a, hlâng an phan a, a chungah chuan hnâng tah pum hi an dah; chu chu sakei vunin an tuam a, chu chu Pasal\haho chuan mualah an rawn zawn 3. Zawlbûk \angkaina in zirlaiin a sawi kha tawi kim deuhvin han sawi teh. chhuak a, darkhuang te, kawlkhuang te, chawmkhuang te an vaw ri bur bur a. A zawntute hmaah khan pasaltha \henkhat chu sapui tawng turin an ding 4. Zawlbûk awm zel tawh loh chhan kha han sawi teh. a, an inrâlthuam a. Tichuan, sa ruang zawntute nen khan intâwng angin an innawr tawn hup hup mai a, mipui chuan an lo thlir \huap a. Hrângkunga 5. Zawlbûk hi tunlaiah din thar leh dâwn ta ila, a \hatna leh \hat lohna tur leh Pasal\ha \henkhat chu hmeichhe lemah an rawn inchei a, tuibûr an zu a, nia i hriatte han sawi teh. an ham khu sut sut a, hmuithlûr an rawn thlûr a, sakei a hnuaichhiahzia entir nan hmuithlurin sakei lu – ah a vua a. Chumi zawhah chuan hmeichhe ______lema incheite chu in chhungah an lut leh a. Pasal\ha inthuamin an va in thu- am leh a, Hrângkunga chuan silai a pu a, kawlhnam a keng a, sakei ruang
Phek 66-na Phek 49-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
theihai hmin chu a han bun chhuak ruih mai a. “In vaiin ei rawh u khai,” a ti a, an ei ta mar mar a. Lalbela erawh chuan \hiante thei lawhsa han ei chu a zak deuh a, “Ei rawh u, ka châk lo ve,” a ti a. |hakimi chuan, “Ei châk e a! I ei ve loh maiin titi a rual nang. Kan upate pawhin ‘Sem sem dam dam, ei bil thi thi’ an ti alawm. A thlum tehlul nen, i ei tlang dial ang u. Taima zâr nge nge a thlum \hin mang e,” a ti a, an vaiin an ei ta a.
Tapchhakah chuan |hakimi pa chu a \hu a. Rualtinkhûma chuan, “Ka pa Hrângkung, in sepui ruang chu pasal\hahote hian an zawng hla lutuk a, an hmu zo lo a ni. Nikum hmasaa in lo hlui mawng kawrte kamah khan sakei a seh a, a khel ti chu a ei zo vek a, a sa pawh lak tlâk a la ni e,” a ti a. Tichuan, an \henawmte nen a sa phur turin an thawk ta a.
Zanah chuan tlangvâlho chu Zawlbûkah an lo chhuak khawm a. Vânapa chuan, “Naute u, kan sakei huai kawl hi engtik khawtikah mah kal bo a mawi a ni lo va. Sepui ruah tuar ngawt hi in ning tawh êm êm mai a; in mita lungte phum ang mai a ni tawh tih pawh upaho hian kan hria a. Naktûk rapid chu i zim tawh ang u hmiang. Hrângkungan a sechalin aih a huam e,” a ti a. Tlangvâlho hahawlh zawng tak a ni a, an lawm chu kut an beng a, an au rual dur dur mai a. Khawvâr hlân nghâkhlel tak chungin nula rim turin an chhuak reading darh ta sung sung a.
A tûkah chuan tûk\huan ei khamah pasal\haho chu kawtchhuahah an innghak kawm \hup mai a; an kim chinah chuan ram lam panin an liam ta nguah ngauh a. Sakei hnu chu an han chhui a, a sa sehna thlang hmun zawl \ul pik takah chuan tawmin an ring a, pasal\ha pathum laiin hla deuh takah an zuk kal hual a. A chhuak lam hnû rêng an hmu lo va, \ul zawl pikah chuan a awm tih an hre ta a. Vânapa hovin thlang lamah a lo chhukna turah chuan an tlan khalh a, sa khan deuh deuhvah chuan an insem sung sung mai a. Sa khan \ha deuhva \ang ngam lo tleirâwl \henkhat chu Lalbela hovin an lo ding bial laih a, Vânapa chuan, “Kha laia pasal\haho chu sa khânah in lo la \hu hman lo a ni maw?” a ti a. An \anna tur chu a kawhhmuh ta zung zung a, an kal lo ngam si lo va. Hlau deuh chungin an \hu ve ta far a. A hlauhawm lai deuh deuhah chuan pasal\ha hmingthang deuh deuh an \ang a, hual lu lamah chuan khuang leh dâr nen mipui an lo ri chhuk bûng bûng a. Sakei chu a lo chhuk thla a, Rualtinkhûma hma takah chuan a lo chhuak a, a lo kap nghêk mai a. A huk tuar a, êk a cheh phung mai a. Vânapa lam hawiin a zuang chhuk a, a tlan lai chu a lo kâp ve piap a, \ul pikah a zuang lut a, a rum ta hum hum mai a. Pasal\haho chu an lo kal kawm a, a \hen thlang lama \ang turin an chhuk a. Chhak lam a\angina \henkhatin a hnu an chhui thla a, a bawhna apiangah .
Phek 50-na Phek 65-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
a, tun chinah chuan a awm dan pawh sim daih a tum tawh asin. ‘Zu rui thu TUALTE VANGLAI thu ni suh, chakai sa sa ni suh,’ an lo ti rêng \hin asin. Chuvangin, in pa rui - Pastor Nikhama \awngte chu tawn tlâkah ruat mah ta che. Insiam la, i haw leh thuai ang u. In pa khawharin a mangang nasa a nia,” a ti a. A nu\a pa chuan, “Insiam sawk Bung I – na sawk la, kal thuai rawh u. Tlânna awm leh awm loh pawh thlu lova hmeich- Favang khaw thengthâwt nawm lai tak a ni a. Vân a thiang kûk mai a, he tlân châmchi hi ka huat zawng tak a nia,” a lo ti a. Tichuan, lungawi takin tlâng lal deuh deuh hlim chu khaw chhak lamah a intheh kai \an sung tawh an ko haw leh ta a. a; chaw chum hun lai a ni a, Zawlbûk luhkâah chuan pa tar leh paho hi an \hu khawm a, vaibêl an zu a, an khupah puan an suih a, thlalêr ramchhuah an rawt a, tui takin thu khawchang an sawi a. Nu \henkhat chuan luhka tlâng Bung V – na sângah vawk chaw pêk tumin, “Rî teh, rî teh!” tiin an ko ral ral a, chaw Chutih lai chuan Tualte khuaah sakei huai a lo tla a, a nghal êm êm a, chhum hunlai a nih avangin in tin a\ang chuan mei a lo khu chhuak chêl chêl sial 7 leh vawk 8 lai a seh tawh a. Tlangvâl ho chuan zim an chak êm êm êm a, Nu \henkhat chuan sumhmun ata arbawm an rawn khai chhuak a, a, mahse, upa hovin an phal rih lo va. Hrângkunga sepui hi a bo daih mai a, “Chi..ri..,chi...ri!” tiin âr an lawi a, an vir ruai hlawm a. Zawlbûk kawt ding an mangang hle mai a. An khuaah hian zawlnei hmingthang tak Chawngi a lamah chuan mipa naupang an inhnawk a, a kawt zawlah chuan tlangvâlho awm a, Lurh leh |ân tlânga lasi khi a zâwl a, a zawlte hming chu Lurhthanga chuan lung an indensiak a, nula \henkhat chuan luhkapuiah la an her ri ruai leh |anchhingi an ni. A zâwl hi a kai chhuak a, a hnenah hian \hum an vâwr ruai a. huai huai mai \hin a. Hrângkunga mangang chuan a sepui bo chungchangah chuan \hum a va vâwr ve a. Chawngi chuan, “I sepui hi lasiin kan veng him Chutih lai tak chuan vêng chhak a\angin tleirâwl pakhat hi \ap kumkhua a, kan ven loh chhungin sapui kutah a boral ta a ni,” a lo ti a. chungin an in lam panin a lo hawng a. Zawlbûk sir ding lamah an in a awm Hrângkunga chuan, “A ruang chu khawi laiah nge a awm?” tiin a zawt a, ani a, an in a luh dawn chuan in chhunga a nu chu a lo chhuak thuai a, “Rûma, chuan, “Chhuah lama a awm loh leh tlak lamah a awm ang,” a ti a. Tichuan, engati nge i \ah? Tlangvâl i ni ve tawh a, \ap mai mai rual pawh i ni tawh laina an sawm a, chhuah lam leh tlâk lam chu an zawng a, ni thum lai an hlei nêm,” a ti a. Ani chuan, “Thangzachhingan min vel pek a ni,” a ti a. A zawng a, an la hmu zo ta lo va. nu chuan, “A huat thu i sawi em ni?” a ti a, ani chuan, “Sawi teh suh e, a nghal hrim hrim a, tun hi vawi sawm min velhna a ni ta. Kan râmvakho va, Lalbela chuan |hakimi laka tlâktlum a duh avangin amahin ni thum ramah chuan amah ngeiin inbuan a rawt a, kan inbuan ta hlawm a, mi lo lai chu a zawng ve a; mahse, ram ril a thlen ngam loh avangin a hlawhchham hneh bik ta lo va, a thinchhe khawp si a, a thin a rim ta phut mai a, min vaw leh \hin a. Rualtinkhûma chuan an la hmu lo fo tih a hriatin silai a pu a, amah ta hrep mai a ni. Kan \hiante \henkhat pawh a vel nek a, naupang leh tlêirawl chauhvin sakei chênna ram ril lam chu a zuk fang chhuak ta a. Se ruang chu rêng rêng hian hlau lo leh haw lo rêng rêng kan awm lo,” a ti a. Rûma nu hnahchhâwl a sah khuh a, a chhak lawka thei hmin chu a lo \euh va, a haw ta chuan a fa hmai vung bûr chu a hmuhin a thin a ur ta êm êm mai a, luhka nal nal a. Khua chu chawfâk hunin a thleng a. Chaw a ei sawk sawk a, a tlangah chuan ring zet hian, “Mi zawng zawng apui apangin Thangzach- inchei a, theihai hmin kha ipte chanve chu a chhungte ei turin fawngah a bun hinga sualzia tih tak huai huai mai chu! A vawhlum \helh che a nih hi. Mi chhuak a, a dang chu a puan hnuaiah a ak a. |hakimi te in chu hmanhmawh sual khiti ang khi tun hnuah chuan kawm ve tawh suh ang che,” tiin a âng takin a pan chho va, an kawt a han thlen chuan |hakimi puan tah bulah hlawih hlawih a, an nufain in chhungah an lût ta a. chuan Lalbela chu lunglêng awm fahran hian, “Chuti ruai ruaia ka lunglên chu, A âng thawm chu Zawlbûk luhkâa mite chuan an hre phâk vek a, an Tuar ve reng se, kan chhuahtlang thing lenbuang hian, zingah chuan Thangzachhinga pa leh Vâl Upa \henkhat pawh an awm a, A kurpui ngei ang ka lunglen hi,” pawi an ti êm êm a. Tichuan, khua a lo tlai ta a. Naupangte chuan luhkâ tiin a lo zai vang vang a. “Ka duh tawka ka han zai meuh hi chuan Buizova atangin, “Ka pa, lo haw tawh rawh, chaw kan ei dawn e,” tiin Zawlbûka an an tih pawh hian mi chhing chuang bik dawn em ni aw!” a lo tih lai takin pate chu an rawn ko nak nak a, chaw ei turin an \in darh leh ta a. Tichuan, Rualtinkhûma chuan kawngkhâr a rawn hawng a, |hakimi hmaah chuan thim hlimah chuan mi tin mai chu mahni inah an lut pil ta duak a.
Phek 64-na Phek 51-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
Thangzachhinga erawh chu an inah a haw duh ta lo va, a pûte inah hmeh an chhim hawng chuan a nupui a vel pek a ni maw?” a ti a. |hakimi chuan, “A neih \hat deuh avangin chaw a ei a. Lo haw sela chuan a pa hian nasa taka lo nih tâk pek chu maw le! A pawi \hin mange aw! Ka pa Zûdapa khu, a ruih zilh a tum a; mahse, hemi zânah hian an in a rawn tlawh ta lo va. loh chang chuan pa nun \ha êm êm leh zaidam tak mai hi a ni a; upain ‘A ka pawh zen ila mi seh lo vang e,’ an tih pawl hi a ni a. Chhungkaw inrem tak Zanriah ei khamah chuan tlangvâlho chu zawlbûkah an lo chhuak pawh an ni \hin a. Mahse, zû a heh êm êm ta mai a, a zû ruih a chhe si a, zû sung sung a, mei an tuah alh hluah mai a. Tlangvâl hotu Zahrâwka chuan manah chuan engmah ui a nei hlawl lo va; ârpui awp lai leh buh hâk lai pawh tleirâwl leh naupang a ko khawm a, zawlbûk kawtah chuan an ding tlim a chawi thla ngam zêl a ni a. A zû ngawl vêi khu an kawnkaw phah ngawt hmur mai a. An hnenah chuan, “Naute u, mahni inchhung khur leh Zawlbûk mai. Zû hi chhungkaw \henkhat tan hi chuan a va han hnawksak tak êm! Pa hi thu \ha, thu pawimawh tinrêng sawina hmun a ni a. Kan naute hian fing tak leh pa zâidam tak pawh hi zû an lo ruih tawh chuan pa â tak leh huaisen kawngah te, tlawmngaih kawngah te, taihmak kawngah te, zaidam thinchhe tak an lo ni ta mai \hin a,” a ti a. Lalbela chuan, “Pa pawh lo ni ila, kawngah te hian rual el nachang hriat in tum \heuh tur a ni. Aia upa zah te hi khuti anga ruih bûk bûk khu chu ka duh ve hauh lo vang,” a ti a. |hakimi thil \ha leh thil mawi a ni ngai e. Nun chhiat leh suahsual chingte in awm chuan, “Pa in nih ve hunah chuan eng ang rua che u maw? Kan pi leh puten, chuan sim hmanhmawh rawh u. Vawiinah kan tleirâwlte zinga mi pakhat chu ‘Nulât tlangvâl lai chu ze inthup lai’ an tih hi a dik viau mai a, nula leh chimawm taka khawsak ching in awm tih Zawlbûka kan awm lai ngeiin nu tlangval tan chuan Chainaah leh Chawngchenah te chauh lo chuan, zû hmun pakhat âng thawm a\angin ka hria a ni. Kan upaten, ‘|hiante êk cheh hi kan nazawnga tel ve hi a mawi si lo va. Chuvangin, in zia in thup hrâm hi a ni chehpui ta vek a’ an tih \hin ang hian, mi pahnih khat lek sualna hian min chauh lek law maw chu,” a ti a. tihmingchhe vek thei a ni. Hmân zân vêng chhak leh vêng thlang naupang inchilnaah pawh khan, tleirâwl \henkhat chu an thinrim deuh mai e, an tih Rualtinkhûma chuan, “Mi tam ber chu i sawi ang hi kan ni chauh che u kha. Infiamnaah rêng rêngah thinur suh u. |hiante aia in sual bik chuan hlawm ta ve ang. Zû hi kan in zawngchhang zel chuan chin tâwk neih thiam kan vaw hrep ang che u a, thingnawi in vawi bawk ang,” a ti a. A thusawi a harsa êm mai \hin a. Nu \ha leh pa zahawm tihhmingchhetu leh timualphotu chu an ngaithla \huap mai a, a sawi zawh chuan , “Awle, pawnto tawh rawh u ber chu zû hi a ni chawk mai tih chu ka pawmpui ngawt che asin,” a ti a. Si- le,” a ti a. An darh ta ham ham a. ama chuan, “Zân pawh a rei ta e, \in zâi i rel tawh ang u,” a ti a. Tichuan, an \in darh ta a. An Vâl Upa zilhna chuan Chhinga rilru chu a hneh hle a; mahse thawklehkhata han dawl nghal mai chu a zak deuh va. A thiante nena khaw- Khua a lo vâr a. Zingah chuan Zûdapa chuan a fate chu an nu a kohtir lai dunga an kalho lai chuan an hnenah, “Kan Vâl Upa khan keimah hi min a; mahse, a lo haw duh ta hauh lo mai a. Khua a lo thim a, zanriah an eikham han ti deuh vei a ni maw? Ka awm dânte chu ka va sim chuang awm phi- hnuin a nupui tlan ko turin Vânapa leh Hrangkunga a tir a, anni chuan angsen lo êm ve aw! Ka hlau bik tawh chai si lo va. Engtik hunah emaw Zûdapa nupui hnenah chuan, “Khai le, in pa a khua a har ngang mai a. I tel lo chuan amah kha kha ka la nuai hrep ang e,” a ti a, a inhrosa khar khar a. chuan a khawsa thei ta hauh lo mai. Tunah chuan a rui kha a lo harh leh tawh Tichuan, nula rim turin tleirâwl hmêl\ha fêl tha fêt inah chuan an lût ta a. a, a hauhna che leh a vuakna che pawh kha a inchhirin a zak êm êm mai a, a indawm kun reng mai a ni. Lo kal rawh, i haw leh mai ang,” an ti a. Ani A tûk zingah chuan Chhinga chu chaw ei turin an inah chuan a hawng chuan, “Ami vuak na rêng a na mai a, ka haw duh tawh lo. ‘Nupui tur chu ka a. A pa chuan a fapa zilhpui turin a laichinte a lo khâwm khap mai a. Heti lungngai lo, an tam mai’ a tih kha. Chuti taka nupui tur hre hnem chuan a hian a lo zilh a, “Chhinga, kan khaw tleirâwl zawng zawng zinga a thinchhe duh ber chu nei ang hmiang. A zû heh hi kan kawnkaw phah a, a ruih chang ber leh tlawmngai lo berah i thang ta a. I hming hian a chhe zawngin khua a apiang hian huat tur hi a zawng a. Khuang emaw hi mi ti a, mi vua mi vaw fang chhuak takzet ta. I chhungte leh i leichinteho pawh hian hawina leh mai a ni a, tu fa mahin an hrawn peih bik lo vang,” a lo ti hlawih hlawih a. menna rêng kan hre ta hlei nêm le! Nang lah chuan zah nachang rêng i hre si lo va; I awm dân hi i sim loh chuan nupui pawh i hmu zo lo vang a, \henrual Vânapa chuan aw nêm duai hian, “E, a ni ngei mai tak e. I thiam pawh i nei thei bawk hek lo vang. Kan pi leh pute pawhin “Nungchang chhia ngawt mai. In pa Zûdapa hi a thiam lo chhiava a ni. Dapa hi pa alaia pa \ha leh suahsual hi chu sim theih a ni a, hmêlchhiat erawh hi chu sim theih a ni lo ber leh zâidam ber pawl a ni a, zû hian mi a tikhawlo thei êm mai tak a. Kan ve,” an lo ti \hin a; hei hi a dik tak meuh a ni. I tum phawt chuan i awm dân sawi tawh ang khan a inchhir nasa khawp mai a. Kan han hau hrep lehnghal
Phek 52-na Phek 63-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
thawk kim hle pek nghe nghe pek ang a, chuvangin, keini pawh i thawk kim hi i sim leh thei ngei ngei ang. I \hian, i rualte zawng chuan tlawmngaihnaah- hle ang u,” a ti a. te rual an el a, an phe suau suau mai si a. Tlangvâl i ni ve tawh a, engmah i hai bik tawh hleinêm. I awm dân hi thlâk hmanhmawh mai rawh. Mahni thua Tichuan, mitthi ruang chu Vânapa hovin a zan a zanin, ruahpui tal mai mai hi chu a nuam ber \hin reng a; mahse, chu chu thil \ha a ni ngai hnuaiah chuan an zawn chhuak a. Tlangvâlho chuan, “Tawngna maha ‘A uih lo. Kan Upaten, ‘A \ha lam kawng a chho va, a chhe lam kawng a phei a ni,’ zawn ang vut vutin i kal ang u,’ tih a ni a, chak deuh maiin i kalpui ang u,” an tih hi a lo dik ngei mai a, chuvangin, tun chinah chuan \hatna kawngah an ti a. An haw haw liam ta hluah hluah mai a. An khaw piah kawng lang sei mawlh hian rual el ve tawh ang che,” a ti a. tak maia an kal lai chu khaw chhunga mipuite chuan an thlir \huap mai a. An meichher chhit chu ‘\au meichher chhi’ ang mai hian a de tlar tuar mai a. An zilhna chu ngun takin a ngaithla kar a, a pawm thiam ta êm êm mai Lungdûp khaw tlangvâlte nen chuan an intâwk a, mi zawn chu an inchuh ta a. An hnenah, “Awle, ka chhungte leh ka laichinteho hian mi khawngaih a, an inkeuh va, kawng thlangah te an intheh thla duai duai mai a. An ngawt mai tih ka hria a, chuvangin, tun chinah chuan ka awm dân hlui sim ka intawhna lai chu hrui tung hling bawnpui hmun hi a ni a, hrai hmun zet chu tum tawh ang e,” tiin \ha takin a chhang ta a. Hemi achin hi a awm dân a lo an chên pe hun mai a. Tuibûr hmuam da emaw chinah chuan Vanapa chuan, danglam ta a, tumahin a thinrim hmêl an hmu ta ngai lo va. A nungchang “Khai le! Naute u, kan infiam hi a tâwk ta e. Tumah uang tur chuang kan danglam takzia mawlh chu an sawi ta huai huai a, khua chu a thang chhuak ta awm lo ve. A khawii lam pawh kan chak tlang a ni ber e. Keini Tualte khua vek a. Mahse, tlangval \henkhat chuan, tun hma lama a nungchang kha an chu i kir leh tawh ang u,” a ti a. An meichher an siam \ha sung sung a, an han ngaihtuahin, sim mai sên rual niin an hre lo va, fiah tumin an lo thawk ta khaw lam panin an haw ta nguai nguai a. An khua an luh chuan khuan hmasa a. Chhinga chuan Zawlbûkah chuan hrei hâ a lo suih malh malh a, a hnenah a khuang \hat \hat a. chuan an lo kal hnai a, “E, Chhinga, hrei hâ i suih a ni maw?” an ti a. Ani chuan, “Aw, hei, a tha ngût dawn emaw ni ka han suih ve chhin a nih hi,” a Zan khat chu Rualtinkhûma te, Lalbela te, Siamate leh tlangvâl lo ti a. Anni chuan, “Khaw nge ka han en teh ang,” an ti a, an laksak a, “A dang \henkhatte nen |hakimi–te inah an lêng a. An mi zawn inchuh thu kha \hat niau loh hi,” an ti a, dai thlang lamah chuan an paihsak ta daih mai a. tui takin an sawi a, an nui dar dar reng a. Chutih lai chuan an kawmthlangpa Ani chuan aw nem takin, “Vai vai takai! Ka zuk chhar leh mai ang chu,” a ti zû chhim chu a lo hawng a, kawtthlêr a\angin a nupui chu a rawn ko va. A a; thinrim hauh lovin a zuk char leh ta mai a. A \hiante chuan mak an ti êm nupui chuan meichher a rawn chhi a, a lo hmuak a, a rui nasa khawp a, a kal êm a. pai \awng \awng mai a, a nupui chuan a banah a kai a, “Keimah Khuangbuaii pa ka ni ngai e. Mi kawlh sa kawlh hmaah ka tlan ngai lo. Tu nge ka chungah A \hian \henkhatte chuan an la ringhlel cheu va. Ni khat chu fiah lêng? Muvanlai ka chungah a leng; chu lah chu an kâp thla si. Ni leh thla tumin an inah an va lêng a. Ani chuan hnam a lo tah malh malh a. Anni chauh lo chu tunge ka chungah lêng?” tiin an au vak vak a. In chhung chu a chuan dawhthleng hnuaia chem chu an la a, a hnam tah lai chu an laksak a, “I va lût a, a nupui hnenah chuan, “Ka ril a \am. Chaw ei siam thuai rawh,” a ti hnâng hi a ram êm a, a \ha thei lo a nih hi!” an ti a, an tan chhumsak hmarh a. A nupui chuan a han siamsak a, “Eng nge chawhmeh i siam?” a ti a. Ani hmarh mai a. Ani chuan zâidam takin, “Hmarh hmarh takai! Ram a mi ka pu chuan, “An\am tuihâng leh hmarchapui sawh,” a ti a, “Engah nge sa i siam leh mai a ni ang chu,” a ti leh ta mai a. Tichuan, tihthinrim mai mai zawh loh?” a ti a. A nupui chuan, “Sa awm hek lo, ei mai rawh,” a ti a. Sawh chu a rual loh khawpin a lo zâidam ta tih an hmuhin mak an ti nasa ta êm êm a. A han pir a, a thinur ta a. “I hmarcha sawh a thak lutuk êm mai, ka ei duh lo. chanchin hlir mai chu khaw chhungah an sawi ta huai huai a, nulahote Engah nge sa i siam loh? Chawhmeh pawh siam thiam hlei lo che. Ka ma pawhin an thingphurhna hmunah chuan thil dang reng an sawi chang ta lo. duai duai ang che. Hmeichhiate mai mai chu ka ren hleinem che u! Nupui tur te hi la lungngai emaw min ti vei chei elo? Hmeichhiate chu Vai khaw thleng Tichuan, zâidam kawngah te, tlawmngaih kawngah te, taihmâk thlengin an awm alawm! Ka duh i ti em?” a ti a, thingfâk a la a, a hem ta kawngah te an khaw nula tlangvâl hruaitu ber a lo ni ta a. An khuaa nula nghek nghek mai a. An fate an \ap chûl a. Tichuan, a nu\ate in lamah a tlan- hmêltha leh nungchang \ha ber chu nupuiah a nei a, fapa duhawm tak mai hi san ta a, amah chauh chuan a âng zankhua ta mai a. a hring a, a hmingah chuan “Vânchiauva” an sa a. Fapa neih chinah hian Thangzachhinga tiin an ko ta lo va, “Vânapa” tiin an ko ta zawk a. Tin, an Chutih lai chuan Rualtinkhûma chuan, “In kawmthlangpa zû khua a\angin khaw thar an kai zêl a, a tawpah chuan Tualteah an kai ta a, an
Phek 62-na Phek 53-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
awmna khua apiangah Vânapa hi tlangval hruaituah a \ang zêl a, an lal bulah mi dang an lo ding hnai ta hlawm êm a, kam khat mahin a chhang lo pawhin a chhuang êm êm mai. va. A hmui hmaiah erawh chuan, ‘Tuichâng a lehluan hma loh chuan ka theihnghilh lo vang che’ tih thinlung a pu tih chu Rualtinkhûma chuan a hmêlah a chhiar thei nghal mai a. Bung II – na Tualte vanglai meuh chu a nuam êm mai tak a. Sang khua zet an ni a, Zû leh tuibûr al an in\heh zawh chuan Vanapa chuan, “Khai le! Kal i a chhunga chengte chuan an khua tluka khaw nuam rêng rêng hi vân hnuai siam leh tawh ang u hmiang,” a ti a. Naupang sai chal lu zawn khan hma an leichhinah hian khaw dang rêng rêng awm vein an ring hauh lo. Zan khat chu hruai a, an hnungah nunauvin an zui a, a hnuhnung berah pasal\ha ho chu an paho leh tlangvâl zanriah ei kham chu Zawlbûkah chuan an lo chhuak kal a, kal chungin hlado an chham a: khawm \up \up a, mei an tuah alh hluah mai a, tumah inngaithla awm chuang “Sai lian e, khêk chêl chûl e, mang lo hian an \awng mur mur a; bahzâr lamah chuan tleirâwl \henkhat chu Hming \ha, Laldânga than nan e. an inbuan a, an au leh dar dar \hin a. Tlangvâlte chuan nula rim tumin kal Vâl zawng e, an zâm zo ve. chhuah an tum a, “Zanin chu tunge kan rim ang aw?” an ti nak nak a. Chutih Zâm lo pathlâwi vâl thang e.” lai tak chuan tlangau Laltinchhawna chu a lo lût a, a laiah a ding a, ring tak- an ti a, silai an kâp dur dur reng a. Ni chu suk chen a nihin khua chu an lût in, “|hiante u, ka thu hi lo ngaithla lawk teh u. Kan khaw \henawmah hian hum hum a, in chhunga mi zawng zawng chu an lo chhuak a, luhka tlângah laichin unau kanin, khualpang zinin ni 14 lai ka thang bo va. Khaw thum lai an rah tup a. “Tu kah nge? A ngho a va \ha kher êm! A kaptu chu a vannei ka va tlawh a, kan khaw chanchin hi an lo sawi nasa khawp mai a. An sawi mang e,” an ti mur mur a. Tichuan, sa lu chu Rualtinkhûma–te inah an zawn dan ber leh kan than dan ber chu heti ang hi a ni: Tualte khawpui meuh chu lût ta a. an vanglai tak a ni bawk a, mipui hi an tam khawp a, an phu lui lui mai a. Vêng tinah hian zawlbûk lian pui pui hi an sa riau ruau mai a. Tlangvâl hi Khua a lo thim a, sa kaptu inah chuan zû chu an rawn pu lut zung zawlbûkah chuan an khat mum mum vek mai a. An khua chu kulhin an hung zung mai a. Nula leh tlangvâl kim takin an khawm a, hlim takin sai chal lu chhuak vek a, a khat tawkin râlvên buk hi an sa tlar thluah bawk a. An lawmin an zai tlaivâr ta a. Lalbela pawh a lo tel ve a, mahse, nuam a ti tlangvâlte chu an chakin an huaisen êm êm vek mai si a, râlven bûkte pawh fahran lo. |hakimi leh Rualtinkhûma chu sût ban bulah hian inhmatawnin an chu Zawlbûk ang main a lun a, an vei huai huai mai a ni. Nula leh tlangvâlte thu a, lunglêng takin sa lu lâm hla an sa a,an hlim êm êm a. A tukah chuan chuan tlawmngaihna hi an chawisangin chawn leh lâmte hi an uar thiam sai chal aih nan Rualtinkhûma pa Zakâpa chuan a se chal chu a talh a, ruai khawp a. An feh chhuakte chu leilung lan a\ang hian a hmasa berte chu an an theh mup mup a, nileng leh zankhuain an zai leh ta dur dur a. chhuak \an a; inumphâk tâwkin an kal nguah nguah reng a. A hnung berte chu fehrehsânin khaw hmâwrah an la awm a ni. A kal hmasa berten chirhdi- ak kerêk thlenga an daina kha a hnuhnung berte chuan vaivut an chhir khu Bung IV – na sat sat tawh \hin a ni. Ni khat phei chu an tam chhuangin khawmualah hian Fur chhe lai a ni a, ruah sur deuh cherh cherh reng a, tlangvâl Zawl- sangha an vaw chiam mai a, a vawtu an tam êm avangin nau rual chhung bûka lo lut chu nula rim tûrin an chhuak fai duak tawh a. Rualtinkhûma leh khat tla zet chu an man thei mai a ni, tiin an lo sawi huai huai zêl mai a. Kan Lalbela te pawh chu |hakimi te inah an lo \hu nghet hman tawh a. Tangau khua hi kan lo thang ropui nasa ngei mai,” a ti a. chuan ring deuh mai hian, “Khai! Khai! Khai!.. Tlangvâl zawng zawng kha lo chhuak vek rawh u, mi zawn tur a awm e,” a rawn ti lauh lauh va. Chu Vânapa chuan, “Chhawna, i thu hriat chu ngaihthlâk a va nuam êm ve veleh tlangvâlho chuan meichher an siam sawk sawk a, Zawkbûk kawtah le! Kan naute tlawmngaihna leh huaisenna hi a inthup bo mai theiin ka ring chuan an lo chhuak khawm tup tup a. Tlangaupa chuan ti hian a han sawi a: lo rêng a ni. Kawng \henkhatah erawh chuan kan Upaten, “Khual thuthang “Lungdûp khaw pa pakhat a lo zin a, a cham chhungin a damlo va, a nâ a leh âr pân chuk a pûn” an tih \hin angin kan awm dân aia kan chanchin an zual ta tawlh tawlh a, zanriah ei lai tak khan a hnuk a chat ta a. A hnuk chah sawi nasat zawkna laite pawh a awm bawk ang. Mahse, kan naute hi ka lo veleh tlangvâl tlawmngai pahnih zualko turin an tlan ta vang vang a, tunah chhuang ve hle tawh rêng a ni. I thu hriat hi veng thlang Zawlbûkah leh vêng chuan an thleng thui hle tawh ang. Lungdûp saw 500 khua zet an ni a, an lo dang Zawlbûkah te pawh sawi chhuak vek nghe nghe ang che. Naute u, chu
Phek 54-na Phek 61-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
tlang tlirna silai chu a ri tuarh tuarh a. A hmuak turin mipui chu kawtthlêrah chu kan than mawi dân a ni a, tlawmngaihna kawngah te, nungchang \hat leh an tawlh dûl dûl a, |hakimi chuan an kawmchhak nula Kap\huami chu a au hawihhawm kawngah te tumah i duai lul suh ang u. ‘Tlâwmmâkah Vânzêma va, “Emaw,” a ti a. Ani chuan, “Eih,” tiin a rawn chhang a. |hakimi chuan, a thi’ tih a ni asin; kan hming a chhiat mai ai chuan thih kan ngam zâwk tur a “Ramchhuak lo haw thawm chu i hria em? Hmuah i tum ve em?” a ti a. Ani ni e,” a ti a. Tichuan, tlangvâlho chu nula rim turin an chhuak darh ta sung chuan, “Tum e, ka û pawh a ram chhuak ve a. Nang pawh i û kha a ram sung a. chhuakin ka hria a, ka rawn sawm ang che,” a ti a. An insiam sawk sawk a, Thakimi chuan tuibûr al zet leh vaihlo khu hmui tui tak leh zufâng tui tling Hetih lai hian tlangvâl pakhat chu Vânapa zâidamna leh no thei hnih a keng a, an chhuak ta a. Lalbela chu an chhuah rualin a tlawmngaihna zir tum ngat hi a awm a, a hming chu Rualtinkhûma a ni. chhuak ve a, ama lam rêng an bengkhawn tâk mawlh loh avangin a lungawi Tlangvâl pian thiam tak leh chak pawl tak a ni a, a taimain a huaisen bawk a. lo ru hle mai a. Thakimi chuan, “Bela, lo kal ve ta che,” a ti a. Mahse, \hi- Mahse, zakzum deuh tak a ni; a naupan lai a\anga a kawmngeih êm êm leh a ante ramchhuak han hmuah chu a zak deuh si a, aw ban deuh tak hian, tleirâwl tirh a\anga an khaw nula zawng zawnga a ngaihzawn ber chu an lal “Aw….le, kan inah ka va hawng phawt teh ang. Lo han kal hmasa mai Khawnbawl fanu |hakimi a ni. |hakimi hi tlangvâl dang pawhin an ngai- rawh u,” a ti a. A kal pah chaun, “Ramchhuah leh hunah chuan ka thawk ve zawng viau hlawm a; mahse, a pa a zahawm êm avangin a ngaizawngtu tawh phawt ang maw le,” a ti phei nung nung a. nazawng chuan an rim \ha ngam meuh lo va, amah chu nula lian tâwk tak, ngo paw vah mai, châwn mawi zet mai, sam \ha hnêp hnâwp, ha tawi rual Tichuan, kawtchhuah chu an han thleng a. |hakimi chuan a u hmerh hmawrh, aw tliang \ha tak, dâr lai aw ang mai, nui mawi deuh mai hi Kâpkima chu a hmu hmasa ber a, tuibur al leh zu nothei khat leh vaihlo fun a ni a. Nula dang zinga a han awm ve chu, se rual zinga se rang ang buai mai khat chu a pe thuai a, “Ka û, in va dam em? Sai chal hi tu kah nge?” a ti a. hi a ni a. A heh chu englai pawhin senhri par ang maiin a sen siah reng a. Ani A û chuan, “Dam e a, Rualtinkhûma kah a nih hi,” a ti a. Rualtinkhûma pawh hian an khaw tlangvâl zawng zawng zingah chuan Rualtinkhûma hi a hming a han lam lai chuan Thakimi lâwm lutuk chu a rilru a mit deuh sulh ngaizawng deuh ber a, mahse, nula fing tak leh inthup thiam tak a nih a. A han hawi phei a, kawng chhak ko a\angin Rualtinkhûma chuan khaw avangin tumahin a ngaihzawng bik rêng an hre thei ngai hauh lo va. Sadâwt dang hawi phal lêk lovin a lo en reng mai tih mipui kârah chuan a han hmu fapa Lalbela chuan |hakimi hi awm hle hle thei hlawl lo khawpin a ngai- a, a pan chho va, zufâng tui tling nothei khat leh vaihlo khu hmui tui tak fun zawng a, zan tin mai hian a rim tlut tlut mai a. Lalbela chu mi sang thlerh khat chu a pe ta a. “I va dam maw? In thang hlânin chil ka hak leh \hin a, in thlawrh, dawihzep deuh tak, vaupung nâ deuh mai si, zai thiam tak leh hlawhtlin hi ka ring ta rêng a. Nizân ka mumangah chuan i ruang hi mipuiin lungleng thei fahran hi a ni a. Mahse, |hakimi hian a ngaizawng ve hauh lo an lo zawn a, an haw haw hluah hluah mai a. Mi lo run êm êm a, ka lo \ap va. chiam \hin a, ka lo \ap chhuak ta a. Ka pa chuan, “Kimi, engati nge i \ah? I mangah eng nge i hmuh?” a ti a. Kei chuan, “Ka mumangah mitthi ka hmu |hakimi hi \henrual kawm thiam tak a ni a, a fingin \awngkam a thi- a ni,” ka ti chauh va. Chumi a\ang chuan sa i rawn kah hi ka ring ta deuh am êm bawk a. A ina tlangvâl lo chuangkai tawh phawt hi chuan “Kei hi min rêng a; mahse, tu nu kût ringhlel an sawi emaw ang hi ka ni a, duh luat duh ber a nih hi,” tiin ngaih\ha fahranin an haw ve a; tumah vui hmui pua avangin ka ring \ha ngam bawk si lo va. Ka û ka hmuh veleh, ‘Tu kah nge?’ chuak rêng an awm ngai lo. Chuvangin, Lalbela pawh hian rilrua ngaih\hatna ka ti thuai a, i hming a han lam veleh ka lawm lutuk ka rilru ….” a ti hman nei rânin a rim tlut tlut mai a ni. chauh va, tlangval dang chuan, “|hakim, min rawn hmuak ve maw?” an rawn ti a. Zawlbûka tlangau thusawi an ngaihthlak zawh khan Rualtinkhuma chuan \hian pakhat Siama a hruai a, za deuh tak chungin |hakimi–te inah Chutia mi dangte nena an inbiak zawh hnuah chuan Rualtinkhûma chuan an han lêng \ham \ham a. Lalbela chuan intineitu fahran hian, “Lo lêng chuan, “ I zû chu a va thlum tui êm ve aw! I vaihlo lah a khu hmui tui si a, i ve rawh u, inlêng kan hnar ngai lo ve,” a lo ti lang lang a. |hakimi chu va han ti \ha em! Kan va thang rei em a, min lo theihnghilh hman hial tawh dawhthlêngah a \hu a, pa thlang lam hawiin la a kai ham ham a. Lalbela chu ang chu ka ti a, ka lo mangang ru hle tawh asin. I hmêl ka hmu a, ka harh ta dawhthlêng hmâwr khum – âi depah a \hu a, a huaizia te, a chakzia te, zai a huai mai,” zawi deuh tak hian a ti a. Thakimi chuan chhan a duh hle nâ a, a thiamzia te, nula dangten an ngaihzawn hlawm zia te a sawi siah siah a. |hakimi chuan Siama te \hian dun a hmuh veleh a tho thuai a, “Lo lêng rawh
Phek 60-na Phek 55-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
u, in va lo lêng duh ve lo êm!” a lo ti a, \hutthlêng chu a lo pe sawk sawk a. Chu a lo inhrosa kûk kûk a, a khêk ruai ruai mai a. Thawm dim takin an veh Rualtinkhûma chuan zak deuh tak leh lawm ru deuh fê chung hian, “Kan lo phei ta a. Mi pathum chuan an han inrawn leh zawt zawt a, chu veleh chuan lêng fo alawm,” a ti a. |hakimi \hutthleng pêk chu a la a, tuiûm hunna bulah an lam hawiin a rawn phin phei ta chiam mai a. Mau rawp chu a rawn phin chuan a \hu ve ta a. |hakimi chuan, “Mei lum hi rawn hnaih chho rawh u. In lêng chum chum mai a, anniho chu an darh hak a, an hnungtawlh a. Ru- awm dân ka huat zawng in ni tehchai êm mai,” nui hmêl pu chung hian a ti a. altinkhûma chu sai hma zawn taka ding a nih avangin a rawn man \helh a, a Anni chuan, “Kan lo la chho ang e, mei kha min han pe phawt teh,” an ti a. ngho kâra maupui têl invaw zep chuan a hliah hlauh avangin a man ta lo |hakimi chuan meiling a han pe a, tichuan, vaibel an zu a. Lalbela titi sawi hrâm a. Rualtinkhûma chu zawi tein maubul kârah a tawlh lût a, a silai a thun chu an ngaithla ve ta a. sawk sawk a, hnai ngial maiah hian a han kâp leh nghek mai a. Sai chal chu a awp ta ruai ruai a. Chu veleh sai chal ruang chungah chuan a zuang kai a, Lalbela titi sawi zawhah chuan Rualtinkhûman Zawlbûka an tlangau hlado a chham ta vang vang mai le. thusawi leh Vânapa thusawi kha kim takin a han sawi chhawng a. |hakimi chuan, “Kan chanchin a va thang ropui lutuk em ve aw!” a ti a. Rualtink- Tichuan, a sa chu an chan a, riah bûk lamah chuan an thiar phei zung hûma chuan, “A zahthlâk zawk ngawt mai,” a ti a. Lalbela erawh chuan, zung a. An riahbûk bulah chuan sa rêpna sei tak an dawh phei zui mai a, sai “Kan nih ang chiah a nih rêng chu. Kei ang tak hian kan khaw tlangvâl hi sa chu lungthu tiat tiatin an chan a, an rêp tlar tuar a, meiin an ur ta dur dur a. chakin huai vek phei ila chuan van khi kan hem thla thei hial ang chu,” tiin Riah bûkah chuan Vânapa’n heti ang hian thukhawchang a sawi a: uangthuang takin a \awng phur phur a. Chumi hnuah chuan, inlâwm an rawt “Naute u, in pasal\hat leh tlawmngaihna avangin sai chal ngho \ha pui mai a, hlim taka an inkawm hnu chuan zân a lo rei ta hle a. Rualtinkhûma chuan, chu kan hawn dawn a ni a, a lawmawm ngawt a ni. In lamah lah, chhiatni “Zan pawh a rei tawh hle awm e. Naktûkah Vânapa hovin thlalêr ramchhuah \hatniah, chhûn zân tlânah, a thim a vâr thlu lovin, a sûr a sa hnuaiah, kan rawt a. Zan 12 lai kan thang bo dawn a, nizan ka mumangah mitthi kan tlawmngai tak leh taima takin in phe chûk chûk zel a. Hmasâng, \uan leh lo zawn a, kan va hlawhtling mial dawn a nih pawh ka ring deuh a. Kan mâng ata tawh nula leh tlangvâlte pasal\hatna leh tlawmngaihna hi khaw- thang chhung zawng chu mang \ha tak lo mang \hin ang che. Kan va hlawht- tlang chhe tur tungdingtu leh humhimtu a ni a; ram leh hnam tan kulhpui a ni lin chuan min lo hmuak ang chu maw?” a ti a. |hakimi chuan, “Hmuak teh- a. In nun mawina te, in zâidamna te, in ngilneihna te hi mipui tan pangpâr lul e a! Sai chal ngo \ha deuh mai rawn kâp ang che u. In thang chhung mawi leh rimtui ber a ni asin. Chuvangin, nun chhiat leh suahsual hi chu tu zawng chu nangni pawh mang\ha u le. Zan a la rei loh tehlul nen, hawn in mahin i ching lul suh ang u. |hiante aia nun chhe bik leh suaksual bikte phei duh hmâ êm mai,” a ti a, tichuan, an kal chhuak ta a. hi chu hmasâng kan upate pawh khan, ‘Heti ang hi zawng dam reiah pawh an tlâk lo ve’ an ti \hin a, tar kun khup biha dam pawh hi an awm ngai lo va, Lalbela erawh chu a la haw ve duh lo va. A \hiante chu amah tluk thla hlei an vei ngai lo. Mi nute uire hmang leh zân vah chingte lek phei hi zeta tlatluma a hriat avangin a awm a nuam ta mang lo va. |hakimi chuan, chu sapui kutah an thi ngei \hin a ni,” a ti a. Zân a lo rei ta a, an mu leh ta a. “Ramchhuak a kal i tum ve em?” a ti a. Ani chuan, “Kal chu ka châk teh nâ a, ka kal ve lo mai ang. Fapa mal ka ni a, ka huai si a, ramsa kawlh beih hi An thang hlân chuan Lalbela khan |hakimi chu a chhûn a zânin a lo thih palh a awl êm êm mai a. An va hlawhtling ngût pawhin ka ring lo ve,” a rim a, a thinlung chu lo kawih her hman a beisei a; mahse, nula rinawm tak, ti a. |hakimi chuan, “A ni ngawt tak e. Mipa hi chu in huaisen lutuk a, sa- nu leh pate thu pawm thiam tak a nih avangin a pawt her thei chuang miah kawlh leh râl kuta in thih mawlh hi ka hlauhpui hluah hluah mai \hin che u lo. asin,” a ti a. |hakimi pa zu chhim chu a lo hawng a, Lalbela pawh chu a haw ve ta a. Ni chu chawhnu thlang her a ni a. |hakimi chuan puan a tah dap dap a, a kiangah chuan Lalbela chu a lo bawk a. Lunglêng âwm takin a zai vang A tuk zing tûk\huan eina hmunah chuan |hakimi pa Hrângkûnga vang a. |hakimi chuan Lalbela hla sak chu a ngaihtuah chang hauh lo va. A chuan a fate hnenah hetiang hian thu a sawi a: “Tunah hei a hming chuan rilruin, vawiin chu ram chhuakho lo thlen ni tur chu a ni tawh a. Engtik hu- nula pahnih in awm a. Tlangvâlte hian ngaih hmingchhiat tumin an la rawn nah chuan lo thleng ang maw? Rualtinkhûma khan sai chal ngho \ha deuh bei ang che u a. Mipa hi zawng nula lakah hian dawt heh tak kan ni a. An mai kha rawn kâp mial mai teh sela, tia a lo ngaihtuah lai takin, kawtchhua- thutiamna che u hi dâwt a ni tih hre phawt ula. In nulat thianghlimna hi hah chuan ramchhuak ho chuan hlado an rawn chham ta vang vang mai a.
Phek 56-na Phek 59-na CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU CLASS –X ZO |AWNG ZIRLAI BU
a. Mi dang hauhna zawng zawng ai hian Vanapa \awng hi nâ a tiin a zak ber tihmingchhe lul suh u. Tlangvâlte hi chu uang hmâ tak an ni a, in puan a. hmawr in dehtir vaih chuan an uan khum mai ang che u. Tumah be chhe suh Ni hnih leh chawhma zet an kal chinah chaun sai ram chu an thleng ula, \ha takin hlim takin kawm ula, tihchhiat che u duh awma an lan chuan ta a. Sai hnuhma chu a lo thar khawp mai a. Rawpui kârah chuan sai tluang nel suh u. Tlangvâl i ngaih chaun an nei duh leh si lo ang che u a, in tûm chu lamlian tiat zetin a lo thlûr seng sung mai a. Lui te kamah hian riah bûk tawk a hniam kâwk mai ang. Lo nei zui duh dawn che u pawh ni se, inngaih an sual chawp ta chûk chûk a, thâwm dim takin an mu ta a. A ni thum ni hmingchhiat zeta inneih ai chuan thianghlim taka tawnsabawp ngata inneih chuan sai an pêl tan ta a. Vanapa leh Rualtinkhûma leh Chhunkima chu an hi a mawiin a ropui zawk nasa êm êm mai a, chu ngei chu tum nghet tlat thlah fâl a, mi dang chuan hnung deuhah an zui a. Maupui kârah chuan an rawh u. Ka thu awih lova tlangvâl in ngaih vaih chuan nuam in sa lo vang. kal zêl a, sai chuan thar deuh maiin maute chu a lo kuai pawr seng sung mai Tin, tlawmngaihna leh taihmâkna leh zaidamna hi ro aiin a hlu a, pangpâr a, a hmasa fâlte chuan sai thawm an hre ta a. Fimkhur takin an va enthla dêk aiin a mawi a ni. In lawmte chawfun leh tuhthlawhte phurhsak ula, an puan dêk a, sai rual pui hi an lo tla noh noh mai a. An hma lawk sai bualah chuan leh kawr bâlte sûk faisak \hin ula, ei tur bâr turah pawh tlawmngaihna na- sai chal ngho sei pui mai hi a lo ding luah mai a, chu chu kah tumin an tin chang hriat a \ûl a ni,” a ti a. An fanu tleirâwl chuan, “Ka pa, puan hmawr vang vang a, an pathum chuan an han inrawn \hawt mai a. An kah veleh deh mai mai te chu a pawi em ni?” a ti a. A pa chuan, “Bawihi chu i â mang chuan a khêk chhuai a, sai rual pui chu an tlan darh ta chum chum mai a, an tak e aw! Chhurtumbunga ngawt i ni mai a, puan hmâwr dek tih chu upa tlan thawm chu thlipui tleh ang maiin a ri buan buan a, a ram nghinin a \awng a ni a, hnute dek tihna a ni ngai e,” a ti a. nghing dur dur mai a. Tichuan, a pachal chu an bei bik a, nilêngin an ûm a, an kâp ri dum dum reng a; mahse, khua a lo thim dawn ta a, riah bûk lam Bung III – na panin an haw leh ta thluah thluah a. Tûk\huan ei khamah chuan Tualte tlangvâl ram chhuak tur chu an khaw kawtchhuah lungdawhah chuan Vanapa hovin an innghâk khawm \hup mai Riahbûk bulah chuan tlangvâl taimaten thing an han fawm a, hmaithai a. Lungdawhah chuan an silai chu an tung tlêp tuar a. Kawng chhak kovah in tia laiin an chhep vum thur mai a. |henkhatin tui an chawi a, \henkhatin chuan an bawm an nghat tlar thluah bawk a. Rualtinkhûma pawh a tel ve a. hnah an la a. Rualtinkhûma leh Siama chuan zana muh khuk turin tarpilu an Rei fe an innghah hnuah chuan Vanapa chuan, “Kan kim tawh a ni lo’m ni? zawng a, an va hmu fuh hlauh va, zanriah ei dawn ah chaun an lo thleng a. Kal zai i rêl tawh ang u hmiang,” a ti a. Tichuan, an bawm chu an phur sung Hlim takin chaw an ei a, an ei khamah chuan Vânapa chuan tlangvalho sung a, an han inchhiar a, 70 zet an ni a. Vanapa chuan, “Khai le! Pasaltha hnenah, “Naute u, in tlawmngaih zia leh in taihmâk zia ka hmuhin tumah pakhat khan hring han hnâwl rawh u le,” a ti a, Rualtinkhûma chuan, “Hnam rêng rêng tirh ngai lovin in phe sung sung mai a ni a. In zinga awm a va tin hring kir rawh,” a ti a, in lam hawiin silai a han kâp thuai mai a. Tichuan, nuam êm! In pasal\hatzia lah chu mi kawlh sa kawlh hmaa tlanchhiat tum sai ram lam hawiin an kal ta thluah thluah a. Ram an thleng ril deuh deuh va, rêng in awm hauh lo mai a, thlâ in timuang thlâwt mai. Mipa fa chu kan pian sa a lo tam ta tulh tulh a; mahse, sai ngat kha an kah tum a ni a. Tichuan, tirhin kan nu leh paten ‘Ral in hâl tur’ tiin meichher min lo humtir vek tawh upaho chuan hetiang hian ro an rel a: “Sa dang rêng rêng chu engtiang a, chuvangin, mipa chu mi kawlh sa kawlh hmaah hian tlanchhe mai mai tur pawhin hmu hnai mah ila, min rawn liak dêu dêu chauh lo chu i kap lo vang kan ni lo rêng a ni. Kan upaten ‘Khuavang laiah chhan a awm e,’ an tih an- u,” an ti a, an inkhap \hap a. gin, sâr thi tura Khuavangin mi lo ruat lâwk lêm loh chuan thih mai theih a ni bik ngai lo ve. Naktûkah pawh sa hliam chu kan va ûm leh ang a, thlasik an- Ni hnih an kal hnu chuan sa a lo tam ta êm êm a. Sazuk leh sakhite chu ga khêl lovin man ngei pawh kan tum tawh ang a, chunga Pathianin min pui ban phâk lek lekah hian an hmu ta zut mai a. An zinga tleirâwl pakhat chuan ang a, kan hlawhtling chêk ang,” a ti a. An mu ta a. hnai deuh maiah hian sakhi a hmu a, a it ta ngang mai a, a kâp ta pawp mai a. “Tu nge sai hmêl hmuh hmaa silai hmet puak ta mai? Engnge a kah?” an A tûk zingah chuan an sa hliam chu bei nawn leh turin an chhuak a, rawn ti ta huai huai a. Sakhi a kâp a ni tih an hriatin upaho chuan, “Sai a hnai a hliam a nat êm avangin a \hiante pawh a lo ûm phâk peih tawh lo va. An tawh a, thawm dim a tul tehlul nen, engah nge heti ang mai mai i lo kah chu kalsanna a\ang khan fing hnih emaw chauh a kal a, hmun zâwl rem tak, mau le? I va sual phir pher em! Upate thu pawh awih ve duh hlei che, ramchhuak pui hmunah hian a lo ding luah mai a. An thawm a hriat veleh a hliam kawlh ve tlak i nih hrep loh hi,” an ti a, an hau hlawih hlawih hlawm a. Vânapa erawh chuan aw nêm duai hian, “Nauva, a rawn liak deu deu che em ni?” a ti
Phek 58-na Phek 57-na