Ptaki Łšk I Mokrade³ Polski
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
IUCN - Program Europy Ptaki ³¹k i mokrade³ Polski (Stan populacji, zagro¿enia i perspektywy ochrony) Birds of Polish wetlands and grasslands (Population, threats, protection) (English summary see page 345) Praca zbiorowa pod redakcj¹ naukow¹ dr Jaros³awa Krogulca Koordynacja projektu dr Zenon Tederko Fundacja IUCN Poland Fundacja IUCN Poland Warszawa 1998 Pogl¹dy autorów wyra¿one w niniejszej publikacji nie zawsze odzwierciedlaj¹ opinie IUCN. Równie¿ zastosowany sposób prezentacji materia³u i nazewnictwo geograficzne nie wyra¿a jakichkolwiek pogl¹dów IUCN w sprawie statusu prawnego, pañstw, terytoriów, obszarów lub przebiegu ich granic. Wydawca: Fundacja IUCN Poland Foundation IUCN Poland Copyright: (1997) IUCN - The World Conservation Union i Fundacja IUCN Poland Reprodukcja niniejszej publikacji do celów edukacyjnych i na inne niekomercyjne potrzeby jest dozwolona bez uprzedniej zgody wydawcy. Reprodukcja w celu sprzeda¿y lub w celu innego przeznaczenia komercyjnego jest zabroniona bez uprzedniej pisemnej zgody wydawcy. ISBN: 2-8317-0471-5 Opracowanie edytorskie: Marta Radwan i Maria Bucka Fotografie w tekœcie i na ok³adce: Autorzy rozdzia³ów Sk³ad: Marek J.WoŸniak Projekt ok³adki: Fundacja IUCN Poland Druk: Pracownia Poligraficzna ARWIL s.c., Warszawa, ul. Czereœniowa 16 Dystrybucja: Fundacja IUCN Poland ul. Narbutta 40/21, 02-541 Warszawa, Polska Fundacja IUCN Poland dziêkuje Ministerstwu Rolnictwa, Zarz¹dzania Œrodowiskiem i Rybo³ówstwa Królestwa Holandii za pomoc finansow¹ udzielon¹ w ramach projektów Nr 75076 i 75194, administrowanych przez IUCN – Œwiatow¹ Uniê Ochrony Przyrody. The IUCN Foundation Poland would like to express its gratitude to the Ministry of Agriculture, Nature Management and Fisheries of The Netherlands for its financial assistance for the projects 75076 and 75194 administered by IUCN – The World Conservation Union. Od Wydawcy Od wielu lat Œwiatowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN – The World Conservation Union) podejmo- wa³a w ramach Programu Europy (wczeœniej Programu Europy Wschodniej) dzia³ania zmierzaj¹ce do oceny stanu zachowania oraz stopnia ochrony poszczególnych ekosystemów. Rezultatem tych inicjatyw s¹ liczne publikacje, m.in.: „The Lowland Grassland of Central and Eastern Europe” i „Wetlands of Central and Eastern Europe”. Mokrad³a w szerokim tego s³owa znaczeniu – zalewowe doliny rzek, zarastaj¹ce zbiorniki wodne, bagienne lasy i otwarte torfowiska – to cenne elementy naturalnego krajobrazu, ostoje wielu rzadkich gatunków zwierz¹t i roœlin, skuteczne biofiltry oraz stabilizatory przep³ywu wód podziemnych i powierz- chniowych. Tereny te, okreœlane anglojêzycznym pojêciem „wetlands”, nale¿¹ na ca³ym niemal œwiecie do najsilniej zagro¿onych typów œrodowisk. Na znacznych obszarach Europy, w tym tak¿e Polski, uleg³y one powa¿nym niekorzystnym przekszta³ceniom na skutek osuszenia zwi¹zanego z intensyfikacj¹ rolnictwa i regulacj¹ rzek, eliminuj¹c¹ naturalne zalewy, oraz w wyniku poboru wody do celów przemys³owych i komunalnych. Wœród ptaków – powszechnie uznawanych za dobry wskaŸnik zmian w œrodowisku – najliczniejsz¹ grupê gatunków zagro¿onych stanowi w³aœnie awifauna wodno-b³otna. £êgi nadrzeczne s¹ najbardziej zagro¿onym typem lasu nie tylko w Polsce, lecz równie¿ w ca³ej Europie. Obszary okreœlane jako hydrogeniczne nie s¹ jednorodne pod wzglêdem antropogenicznych prze- obra¿eñ. Tylko na ok. 15% swej ogólnej powierzchni siedliska hydrogeniczne pozostaj¹ w stanie wzglê- dnie naturalnym. Dyrektywa Wspólnoty 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. Dyrektywa Siedliskowa) na liœcie siedlisk szczególnie wa¿nych przyrodniczo i wymagaj¹cych ochrony wymienia równie¿ pó³naturalne podmok³e ³¹ki zio³o- roœlowe, zajmuj¹ce w Polsce ok. 20% powierzchni siedlisk hydrogenicznych i przewa¿nie nie objête ochron¹ formaln¹. Tereny te maj¹ czêsto niestabilny status w³asnoœciowy – nale¿¹ do Agencji W³asnoœci Rolnej Skarbu Pañstwa. Spraw¹ otwart¹ jest mo¿liwoœæ przyrodniczego kszta³towania wielu odwodnio- nych mokrade³, czêsto o du¿ym potencjale przyrodniczym. Charakterystyczne w ostatnich latach wycofywanie siê rolnictwa z odwodnionych mokrade³ wywo³a³o ma³o poznane i zagra¿aj¹ce œrodowisku naturalnemu zjawiska. Ustêpowanie tradycyjnej gospodarki ³¹kowo-pastwiskowej na obszarach podmok³ych powoduje zmniejszanie siê ich walorów przyrodniczych wskutek zakrzaczania. Na skutek zmian ustawowych z³o¿a torfowe przesta³y byæ obiektami rolniczymi, a sta³y siê kopalin¹ pospolit¹, pozostaj¹c¹ w gestii geologów wojewódzkich. Roœnie popyt na torf, który u¿ytkuje siê jako sk³adnik nawozowy w produkcji rolniczej i ogrodniczej, co poci¹ga za sob¹ nielegalne jego pozyskiwanie. Wci¹¿ podejmowane s¹ dzia³ania zmierzaj¹ce do odwadniania kolejnych obszarów oraz do hydrotechnicznej zabudowy rzek, w tym Odry i Wis³y. Nie rozwi¹zany pozostaje konflikt miêdzy tendencjami do nadania priorytetu ochronie œrodowiska i ekorozwojowi a intensyfikowaniem wykorzystywania przyrodniczych zasobów kraju. 7 Tereny mokrad³owe w Polsce zajmuj¹ ok. 13% powierzchni kraju. Z punktu widzenia ochrony przyrody, a zw³aszcza zachowania bogatej ró¿norodnoœci biologicznej, tereny te maj¹ du¿e krajowe i miêdzynarodowe znaczenie. Maj¹c to na uwadze, w 1990 roku podjêto w ramach wspó³pracy polsko- -holenderskiej realizacjê projektu, koordynowanego przez IMUZ, zmierzaj¹cego do zinwentaryzowania i zwaloryzowania terenów mokrad³owych w Polsce, znany pod nazw¹ „projekt botaniczny” (Vegetation Project). W latach 1990-1994 dokonano botanicznej charakterystyki wszystkich wa¿nych terenów mokrad³owych w Polsce. Wyniki tego projektu zosta³y w nastêpnych latach wykorzystane do opracownia koncepcji Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET-POLSKA. Istotnym zak³adanym komponentem pro- jektu zrealizowanego w latach 1990-1994 by³a ocena ornitologicznego znaczenia terenów mokrad³owych w Polsce, które znane s¹ w œwiecie ze swego bogactwa i znaczenia ornitologicznego. Tê jednak czêœæ projektu, ze wzglêdu na ograniczony bud¿et, rozpoczêto realizowaæ dopiero w 1994 roku, jako odrêbny projekt pt. „Ornitologiczne znaczenie mokrade³ i terenów trawiastych w Polsce” koordynowany przez Fundacjê IUCN Poland. W rezultacie tego projektu dokonano charakterystyki i oceny znaczenia orni- tologicznego 9 obszarów bêd¹cych przedmiotem badañ w ramach projektu zasadniczego, g³ównie terenów trawiastych po³o¿onych w dolinach rzek. Trzy spoœród tych obszarów zosta³y ju¿ wczeœniej uznane jako obszary ornitologicznie wa¿ne (Important Bird Areas – IBA). Kolejne trzy by³y po³o¿one w pobli¿u tych obszarów, a pozosta³e trzy nie mia³y jeszcze jasno okreœlonego statusu ornitologicznego. Przeprowadzone badania wykaza³y wystêpowanie na obszarach realizacji projektu wielu gatunków gniazduj¹cych ptaków (miêdzy 55 a 88 gatunków), w tym wielu zagro¿onych w skali globalnej, co w pe³ni jednoznacznie potwierdzi³o ornitologiczne znaczenie tych obszarów. Chocia¿ wszystkie te obszary objête by³y ochron¹ prawn¹ (osiem w ramach Obszarów Chronionego Krajobrazu, a tylko jeden w ramach parku krajobrazowego), to jednak ich status ochronny nie odpowiada³ randze i znaczeniu przyrodni- czemu tych obszarów. Ponadto, obszary te podlegaj¹ presji i zagro¿eniu, jakie niesie za sob¹ rozwój rolnictwa oraz melioracje terenów mokrad³owych i ³¹kowych w obrêbie tych obszarów. Wyniki tego projektu powinny s³u¿yæ jako istotny argument dla lokalnych w³adz odpowiedzialnych za ochronê przyrody koniecznoœci pilnego w³¹czenia tych obszarów do parków krajobrazowych lub utworzenia nowych parków tego typu. Stosunkowo nieliczna liczba obszarów bêd¹cych przedmiotem badañ, jak i fakt, ¿e stanowi³y one jedynie czêœæ znacznie wiêkszych kompleksów, uniemo¿liwia³a jednak okreœlenie ornitologicznego znaczenia mokrade³ i ³¹k w skali kraju, a tak¿e wskazanie obszarów o priorytetowym znaczeniu ze wzglêdu na ochronê ornitofauny w Polsce. Ze wzglêdu na to w 1995 roku w ramach kontynuacji wspó³pracy polsko-holenderskiej podjêto w Fundacji IUCN Poland kolejny projekt: „Wp³yw rolnictwa na ornitofaunê terenów mokrad³owych i ³¹kowych w Polsce”, zmierzaj¹cy do ornitologicznej waloryzacji terenów dotychczas ma³o poznanych w celu okreœlenia w skali kraju priorytetowych terenów przy- rodniczych do objêcia ochron¹ i w³¹czenia do Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET-POLSKA. Celem projektu by³o nie tylko okreœlenie statusu przyrodniczego badanych terenów, ale tak¿e okreœlenie wystêpuj¹cych tam zagro¿eñ przyrody, przede wszystkim ze strony rolnictwa, oraz zaproponowanie rozwi¹zañ, które umo¿liwi³yby skuteczn¹ ochronê bogactwa przyrodniczego tych terenów, zw³aszcza ornitofauny. W ramach tego projektu dokonano oceny ornitologicznego znaczenia blisko 100 ró¿nych obszarów, zlokalizowanych g³ównie w dolinach rzek. Wyniki tego i poprzedniego ornitologicznego projektu zosta³y porównane z wynikami „projektu botanicznego”, co pozwoli³o na uznanie ich za obszary priorytetowe w ochronie przyrody i w³¹czenie do Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET–POLSKA. Publikuj¹c niniejsze opracowanie, stanowi¹ce wynik dwóch projektów zrealizowanych w latach 1994-1996, Fundacja wyra¿a nadziejê, ¿e przyczyni siê ono nie tylko do pe³niejszego poznania stanu ornitofauny w Polsce, ale tak¿e bêdzie wspieraæ proces skutecznego zarz¹dzania na obszarach mokrad³owych i ³¹kowych cennych ornitologicznie, o niepodwa¿alnym znaczeniu ze wzglêdu na ochronê przyrody w skali krajowej, europejskiej i globalnej ochrony tych obszarów. Przekazuj¹c, niestety z opóŸnieniem, niniejsze opracowanie do r¹k Czytelników zwracamy siê z uprzejm¹ proœb¹ o nadsy³anie na adres Fundacji