Ludolph Van Ceulen in Hollandse Kringen NAW 5/11 Nr
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
1 1 Steven Wepster Ludolph van Ceulen in Hollandse kringen NAW 5/11 nr. 1 maart 2010 63 Steven Wepster Mathematisch Instituut Universiteit Utrecht Postbus 80010 3508 TA Utrecht [email protected] Geschiedenis Ludolph van Ceulen in Hollandse kringen In december van dit jaar is het vier eeuwen geleden dat rekenmeester Ludolph van Ceulen in deze competitiestrijd was om aan concurre- overleed. Op de webpagina www.ludolphvanceulen.nl is te zien welke activiteiten in het kader rende collega’s vraagstukken voor te leggen, van het Van Ceulenjaar plaatsvinden. Van Ceulens levensloop en wiskundige carrière worden waarbij je dan hoopte dat je ze zelf wel op kon hieronder beschreven door Steven Wepster. lossen maar de concurrentie niet. Soms wer- den zulke vraagstukken zelfs wel aangesla- Het waren roerige tijden in de Lage Landen naar eigen zeggen werd hij een paar jaar la- gen op openbare plaatsen. Zo bijvoorbeeld bij de Noordzee. Het verzet tegen de Spaanse ter ook rekenmeester [14]. Mogelijk heeft hij sloeg Willem Goudaen vraagstukken aan de overheersing groeide en leidde op den duur in Antwerpen contact gehad met rekenmees- kerkdeur te Haarlem, eenmaal in 1580 en nog tot de vorming van de Republiek der Zeven ters zoals Michiel Coignet, Jan Pauwels, en eens in 1583. Hierdoor raakte hij verwikkeld Verenigde Nederlanden. Vooral na de Spaan- Bartholomeus Cloot. Cloot vestigde zich om- in een ruzie met Klaas Pieterszoon van De- se Furie te Antwerpen in 1574, maar ook al streeks 1574 eveneens in Delft. Zestien jaar venter (ook wel bekend als Nicolaus Petri) eerder trokken veel Vlamingen naar het noor- later trouwde de weduwe van de toen over- en Ludolph van Ceulen. Alledrie hebben ze den en zorgden daar voor een enorme intel- leden Cloot met Van Ceulen, die inmiddels hun verhaal op schrift gesteld en uitgegeven, lectuele impuls. Leiden kreeg een eigen uni- weduwnaar was na het verlies van zijn eer- maar die van Goudaen is onvindbaar zodat versiteit in 1575. Prins Maurits, zoon van de in ste vrouw. Uit zijn beide huwelijken had Van we slechts op de getuigenissen van zijn te- 1584 vermoorde Willem van Oranje, behaal- Ceulen twaalf kinderen te onderhouden. genstanders kunnen afgaan. de belangrijke militaire successen met zijn Op het eerste pamflet uit 1580 loofde modern geleid leger. Maurits had hierbij veel Rekenmeesters Goudaen een kan wijn uit voor het vinden hulp van zijn vriend en vertrouweling Simon Met een school voor rekenen en´ schermen van de hoogte van een gegeven vierhoek (zie Stevin, een van de ge¨ımmigreerde Vlamin- in een van de belangrijkste steden van Hol- Figuur 1). Op verzoek van de Amsterdamse gen. Het was ook de tijd waarin de reken- en land vestigde Van Ceulen al snel de aandacht notaris en poorter Hermannus Grapheus los- schermmeester Ludolph van Ceulen zich ma- van kooplieden en regenten op zich. Scher- te Petri het vraagstuk op en deed de uitwer- nifesteerde. Vierhonderd jaar na zijn overlij- men behoorde met paardrijden, musiceren en king aan de opsteller toekomen, vergezeld den blikken we terug. dansen tot de essentiele¨ vaardigheden die el- van een vergelijkbare tegenopgave. Goudaen Op 28 januari 1540 werd Van Ceulen ge- ke jongeling van goeden huize zich behoorde vond de ingediende oplossing onvoldoende, boren in Hildesheim (in het tegenwoordi- eigen te maken. Daarnaast had de meester overigens zonder daarvoor inhoudelijke ar- ge Nedersaksen, ongeveer tussen Hannover verstand van rekenen en interest (rente) en gumenten te geven of zelfs maar te zeggen en Gottingen).¨ Over zijn jeugd en adoles- zodoende kon hij de vaders adviseren bij fi- dat de oplossing fout was. Ook loste hij Pe- centie weten we niet veel meer dan dat hij nanciele¨ aangelegenheden. tri’s tegenvraag niet op: in plaats daarvan na- met zijn broer enige tijd in Antwerpen ver- Rekenmeesters kwamen aan de kost door gelde hij die aan de kerkdeur alsof het een bleef. Lang voor de grote intellectuele uit- het geven van rekenles. Om voldoende in- vraagstuk van hemzelf was! Dat bracht Pe- tocht naar het noorden vertrok Van Ceulen al komsten te hebben moest er reclame ge- tri ertoe om met enkele getuigen (waaron- naar Delft. Blijkens een document in het Ant- maakt worden. De concurrentie was groot en der Grapheus) in Haarlem om opheldering en werps stadsarchief heeft Van Ceulen zich al er waren nog geen algemeen aanvaarde maat- de uitgeloofde kan wijn te gaan vragen. Weer in 1562 in Delft gevestigd als schermmeester; staven voor kwaliteit. Een veelgebruikt middel gaf Goudaen geen krimp. Dat kon Petri slecht 1 1 2 2 64 NAW 5/11 nr. 1 maart 2010 Ludolph van Ceulen in Hollandse kringen Steven Wepster Goudaen deze binnen drie maanden oploste, Archimedes te vertalen. Dat is een kort werk- zou hij aanspraak mogen maken op “een fij- je waarin Archimedes de verhouding tussen nen Silveren beker: welcke gratuiteyt ja meer- omtrek en diameter van een cirkel (tegen- dere hem van rechtsweghen sal toecomen als woordig wel bekend als het getal π) insluit 10 1 eenen hoochverstandigen die niet alleen met tussen 3 71 en 3 7 , verkregen door afschatten woorden dan oock met der daet bethoont van de omtrek van een in- en omgeschreven dat hy is (ghelijck hy hem selven beschrijft) 96-hoek. een Correcteur ende restaurateur der erreur- Van Ceulens belangstelling voor cirkelme- en inder vervallen (soo hy seyt) const Alge- ting kwam mede voort uit een tweede twist Figuur 1 Goudaens opgave. Gegeven: de lengte van de vier zijden, AE ⊥ DC ⊥ BC. Gevraagd: AE. Hint: het bra, den welcken ick God bevele van soo goe- waar hij bij betrokken was. Ditmaal was de q 44215 119 juiste antwoord luidt AE = 25 78961 + 3 562 . der herten als ick gaerne ware zijnen ende wederpartij Simon van der Eycke, oftewel Du een yder goede vrient.” Het zijn smakelijke Chesne vanwege zijn afkomst uit Frankrijk, verkroppen, en hij merkte op “dattet zij- verhalen om te lezen, daarnaast leren we er Doleˆ om precies te zijn. Die had in 1584 te ne scherpsinnicheydt ghehelicken niet en ook iets van. Zo was het blijkbaar gebruike- Delft (waar hij woonachtig was) een boek betaemt / yemants werck te reproberen oft lijk om een vraagstuk te beantwoorden met doen publiceren Quadrature du cercle: ou ma- straffen / dan op conditie / dat hy metter- niet slechts een uitwerking, maar daarbij ook nière de trouver un carré égal au cercle donné daet bewijse voor ooghen stelle ende wech een wedervraag. Verder zien we onze beide waarin hij verklaarde dat de verhouding van neeme de faulten [...] wandt t’betaempt ny- verslaggevers morele argumenten gebruiken: de omtrek en diameter van een cirkel gelijk 39 2 mandt een ander te straffen in t’ghene hy selfs ze verwachten een inhoudelijke afhandeling is aan ( 22 ) = 3.14256 .... Van der Eycke niet doen en can.” [8] in plaats van gegooi met modder, en ze ver- gaf hiermee weliswaar een goede schatting Aangezien Petri geen hoge pet op had wachten dat gemaakte beloften worden waar- die ook nog tussen de grenzen van Archime- van het oordeel dat Goudaen zelve over deze gemaakt. des in ligt (hij had dan ook diens 96-hoeken kwesties zou kunnen vellen, besloot hij zijn gebruikt), maar de aanspraak op exactheid verweer met het inroepen van de hulp van Regenten kon hij niet waarmaken. Waar hij 91 pagi- de “Mathematissche professeurs vanden uni- We zagen al dat Petri Van Ceulen in e´en´ adem na’s nodig had om dit resultaat wereldkun- versiteijt tot Leyden hoewel my onbekent” en noemde met Stevin. Dat betekent dat Van dig te maken, had Van Ceulen er slechts zes verder van Stevin, Van Ceulen, de Alkmaar- Ceulen in 1584 een zekere reputatie had die nodig (Kort claar bewijs dat die nieuwe ghe- se burgemeester en vestingbouwer Adriaan de grenzen van de stad Delft oversteeg. Reeds vonden proportie eens circkels iegens zyn di- Anthonisz., Coignet, en wie hem maar als ge- vier jaar hield hij toen zijn schermschool in de ameter te groot is ende over zulcx de qua- degen wiskonstenaar voorkwam [8]. De enige kapel van het Sint Agathaklooster. Dat deed dratura circuli des zelven vinders onrecht zy) die op dat moment voor mathematische pro- inmiddels niet meer als klooster dienst maar om te laten zien dat de omgeschreven 192- fesseur door kon gaan was de extraordinarius bood onderdak aan het hof van Willem van hoek al een kleinere waarde voor π impli- Rudolf Snellius, vader van Willebrord. Oranje. Vandaar dat het tegenwoordig beter ceert. Onverschrokken publiceerde Van der Van Ceulens versie van de gebeurtenissen bekend staat als het Prinsenhof. Vermoede- Eycke daarop in een nieuw boekje (Claerder kunnen we lezen in zijn eveneens in 1584 ge- lijk heeft Willems zoon Maurits er schermles Bewys Op De Quadratuere Des Circkels...) publiceerde verslag [9]. Ludolph arriveerde op gekregen van onze schermmeester, die ove- een andere ‘exacte’ waarde voor π namelijk p√ 21 juni 1583 in Haarlem. Aanvankelijk wilde rigens een pensioen van 25 gulden ’s jaars 320 − 8 ≈ 3.14460 .... Hij zag zelf wel in Goudaen hem het inzien van de aangeslagen ontving van het stadsbestuur. In dat stads- dat dat buiten de Archimedische grenzen ligt opgave beletten, maar de Delftenaar bleef bestuur zat een paar jaar later Jan Cornets maar dat gaf blijkbaar niets [15]. Van Ceulen aandringen en kreeg tenslotte vluchtig inza- de Groot, kapitaalkrachtig handelaar, vader tenslotte maakte een eind aan de discussie ge. ’s Avonds loste hij de opgave op “also daer van de beroemde Hugo, en goed bevriend met de “tot dolen geboren” stadsgenoot van weynich constryckheyt in gheleghen was” en met Simon Stevin. De contacten van Stevin en Franse afkomst in het boekje Proefsteen en- de volgende dag wilde hij zijn uitwerking aan De Groot blijken onder andere uit hun geza- de claerder wederleggingh dat het claarder Goudaen geven, maar die weigerde het in ont- menlijke inspanningen tot het verbeteren van bewijs (so dat ghenaempt is) op de gheroem- vangst te nemen.