‘Creation itself ‘De schepping is at stake’ staat op het spel’ Queen Beatrix’ views on the world De wereld volgens koningin Beatrix

Frans Bieckmann

Contents Inhoud

Prologue Inleiding Princess Beatrix Prinses Beatrix ‘The European ideal’ ‘Het Europese ideaal’ Colonial history Koloniale geschiedenis ‘The Dutch barbarians’ ‘De Hollandse barbaren’ International cooperation Internationale samenwerking ‘Poverty is a form of injustice’ ‘Armoede is onrecht’ Environment Milieu ‘The earth is slowly dying’ ‘Langzaam sterft de aarde’ Globalisation Globalisering ‘Change makes us insecure’ ‘Verandering maakt onzeker’ Safety Veiligheid ‘Freedom and social justice first, and only then peace’ ‘Eerst vrijheid en sociale rechtvaardigheid, dan pas vrede’ Internationalism Internationalisme ‘Egoistic nationalism is an impediment’ ‘Egoïstisch nationalisme is een hinderpaal’ International legal order Internationale rechtsorde ‘Sovereignty is no longer inviolable’ ‘Soevereiniteit niet meer onaantastbaar’ Epilogue Epiloog The influence of a head of state De invloed van een staatshoofd Afterword Nawoord Colophon Colofon 3 Koningin Beatrix bezoekt een stammendorp vlak bij Udaipur; ‘Tribal Village’ NLC. Tijdens bezoek aan India, 6 maart 1986 Prologue Inleiding

A head of state is above all the parties: she may not make it Een staatshoofd staat boven de partijen: zij mag het niet doen appear as if she is involved in politics; she avoids all political ideo- voorkomen dat zij aan politiek doet, zij vermijdt politiek-ideologi- logical statements. Moreover, in the Dutch structure of the sche uitspraken. En een koningin kan in het Nederlandse staats- Kingdom a queen is not free to say what see wishes to say; she bestel bovendien niet zomaar zeggen wat zij wil, maar moet daar- needs the approval of the prime minister. Therefore it is no easy voor goedkeuring hebben van de ministerpresident. Daarom is matter to discover Queen Beatrix’s precise current and former het niet eenvoudig erachter te komen wat koningin Beatrix views on the themes discussed in this booklet: international coop- precies vindt en vond van de thema’s waarover dit boekje gaat: eration and sustainable development. There is but one major internationale samenwerking en duurzame ontwikkeling. Slechts opportunity for the queen to vent her feelings without the direct één belangrijke uitlaatklep staat niet direct onder toezicht van de supervision of the prime minister: the Christmas speeches which premier: de kerstredes die de koningin sinds 1980 elk jaar heeft the queen has made each year since 19801. These therefore consti- gehouden1. Zij vormen dan ook een belangrijke bron voor dit tute an important source for this booklet. boekje.

Analysis of Queen Beatrix’s texts and speeches on international Analyse van de teksten en toespraken van koningin Beatrix over cooperation and sustainable development shows that her views internationale samenwerking en duurzame ontwikkeling leert dat cannot be seen separately from those of Prince Claus.2 For this haar ideeën niet los te zien zijn van die van prins Claus.2 Daarom reason the booklet is almost as much about the queen’s husband gaat dit boekje bijna net zoveel over de (in 2002 overleden) echt- (who died in 2002) as about Queen Beatrix herself. It is not always genoot van de koningin, als over Beatrix zelf. Wie wie beïnvloed clear who influenced whom. As far as the situation in developing heeft, is niet altijd duidelijk. Waar het heel specifiek de situatie in countries or development assistance in a restricted sense is ontwikkelingslanden betreft, of de ontwikkelingshulp in beperkte

1With thanks to the Netherlands Government Information Service (RVD) for 1Met dank aan de Rijksvoorlichtingsdienst (RVD) voor het verstrekken van de providing the speeches referred to in this booklet. in dit bestek aangehaalde toespraken. 2In writing this booklet I drew heavily on (the material for) my book on Prince 2 Bij het schrijven van dit boekje heb ik veel geput uit (het materiaal voor) Claus and his involvement with (people in) developing countries, which was mijn boek over prins Claus en zijn betrokkenheid bij (mensen in) ontwikke- published in April 2004: De wereld volgens prins Claus (Prince Claus’ views lingslanden, dat in april 2004 uitkwam: De wereld volgens prins Claus on the world) (Amsterdam, Mets & Schilt). (Amsterdam, Mets & Schilt).

5 zin, zal de stem van Claus overheerst hebben. Beatrix heeft onge- concerned, Prince Claus’ voice will have predominated. twijfeld weer invloed gehad op het internationaal politieke en Undoubtedly Queen Beatrix in turn influenced her husband’s volkenrechtelijke denken van haar man. De grote nadruk die views on international political issues and issues of international Claus legde op de rol van cultuur in ontwikkeling (en die voortge- law. The great emphasis Prince Claus placed on the role played by zet wordt in het Prins Claus Fonds), vond zijn weerklank in het culture in the development process (which is continued in the belang dat Beatrix hecht aan kunst en cultuur in eigen land. Prins Claus Fund), is echoed in the importance Queen Beatrix Het inzicht dat de twee zo samen hebben opgebouwd in de attaches to art and culture in the Netherlands. werking van culturen, van identiteit in een wereld die steeds klei- The insights the couple obtained together in this way into the ner en opener wordt, wordt nu weer opgepikt in het werk van working of different cultures, the concept of identity in a world prinses Maxima met integratie en allochtonen in Nederland. becoming increasingly smaller and more open, are now again Maxima lijkt de meest uitgesproken erfgename van het gedachte- being taken up in Princess Maxima’s work in the field of integra- goed van haar schoonouders: de aandacht voor internationale tion and migrants in the Netherlands. Maxima appears to be the samenwerking. Zij volgde haar schoonvader op als bescherm- most outspoken heir to the ideas of her in-laws: the call for atten- vrouwe van het Koninklijke Instituut voor de Tropen (KIT) en het tion to international cooperation. She succeeded her father-in-law Koninklijk Instituut voor Taal, Land en Volkenkunde (KITLV) en ze as patroness of the Royal Tropical Institute (KIT) and the Royal is voorzitter van het curatorium van de Prins Claus Leerstoel van Institute of Linguistics and Anthropology (KITLV) and she is chair- het Institute of Social Studies (ISS) en de Universiteit van Utrecht. person of the board of governors of the Prins Claus Chair of the De prinsen Constantijn en Friso hebben hun vader opgevolgd als Institute of Social Studies (ISS) and Utrecht University. beschermheren van het Prins Claus Fonds. Ook prins Friso’s Prince Constantijn and Prince Friso succeeded their father as vrouw Mabel past in de traditie van actieve betrokkenheid bij patrons of the Prins Claus Fund. Also Prince Friso’s wife Mabel fits ontwikkelingslanden, via haar werk voor het Open Society into the tradition of active involvement in developing countries via Institute en de Soros-stichtingen. her work for the Open Society Institute and the Soros founda- En kroonprins Willem-Alexander is zich, aangespoord door zijn tions. vader, gaan specialiseren in waterbeheer in ontwikkelingslanden. And Crown Prince Willem-Alexander, encouraged by his father, Die laatste keuze weerspiegelt de heikele balans die het konings- has specialised in water management in developing countries. huis moet zien te houden: het is een ogenschijnlijk technisch en This latter choice reflects the tricky equilibrium the royal family is neutraal onderwerp – niemand kan zich storen aan de inzet voor to maintain: on the one hand this appears to be a rather technical zo’n noodzakelijk goed - dat niettemin alle grote mondiale debat- and neutral subject - no one can object to commitment for such a ten in zich herbergt. Waterbeheer is essentieel in milieubeleid, het worthy cause - but on the other hand it does contain all the major voorkomen van conflicten om schaarse grondstoffen, landbouw global debates. Water management is an essential part of environ- 6 mental policy, preventing conflicts about scarce resources, agricul- en voedselvoorziening en geopolitieke belangen. En passant kan ture and food supply and geopolitical interests. In this context a ook Nederlands comparatieve voordeel, de grote expertise op het Dutch comparative advantage, its great expertise in the field of gebied van watermanagement, worden aangeprezen in het water management, can be extolled abroad. This way everybody is buitenland. Iedereen tevreden. happy. Vooralsnog gaat het aanstaande koningspaar veel praktischer, For the time being the king and queen to be are adopting a more technischer en minder breed om met ontwikkelingsthema’s dan practical, technical and less broad approach to development hun (schoon)ouders. Maxima vindt dat het bedrijfsleven ook een themes than their parents (in-law). Maxima is of the opinion that bijdrage moet leveren aan armoedebestrijding. Bedrijven moeten the business community should also contribute to fighting niet alleen korte-termijnwinst nastreven, maar ook lange-termijn- poverty. Companies should not focus on short-term profits only, investeringen doen om de miljarden potentiële klanten in ontwik- but also make long-term investments to reach the billions of kelingslanden te bereiken. In april 2005 kwam zij bijeen met jonge potential customers in developing countries. In April 2005 she met werknemers van ABN-Amro, DSM en Heineken om te praten over with young employees of ABN-Amro, DSM and Heineken to dit ‘Bottom of the Pyramid’ concept. Voor de prinses staan zelf- discuss this ‘Bottom of the Pyramid’ concept. For the princess the redzaamheid en zelfrespect van mensen in ontwikkelingslanden main thing is the ability of people to cope for themselves and the voorop. Vandaar haar inzet als boegbeeld van het Jaar van het self-respect of people in developing countries. This explains her Microkrediet. Een initiatief waar prins Willem-Alexander naar efforts as standard bearer of the International Year of Micro- verwees in een toespraak voor de VN-Commissie voor Duurzame credit. An initiative Prince Willem-Alexander referred to in a Ontwikkeling, op 21 april 2005 in New York. Naast het belang van speech before the UN Committee for Sustainable Development, een integrale strategie voor waterbeheer, voedselproductie en in New York on 21 April 2005. In addition to the importance of an milieu, benadrukte Willem-Alexander daar de centrale rol van integral strategy for water management, food supply and the envi- vrouwen in ontwikkeling. ronment, Willem-Alexander emphasised the central role played in Dat was ook de conclusie die prins Claus had getrokken. Claus this context by women in developing countries. stelde ooit dat ‘de vrouwen aan de macht’ moesten in Afrika. Een This was the same conclusion Prince Claus had reached earlier. andere keer antwoordde hij, op een bewering dat vrouwen in Prince Claus once stated that ‘women should assume power’ in Nederland nog te weinig inbreng hadden, dat hij dagelijks Africa. On another occasion he reacted, to the assertion that in the meemaakte dat het ook heel anders kon liggen. Netherlands women still had to little say, that he experienced this De vrouw op wie Claus doelde, staat centraal in dit boekje, dat differently on a daily basis. uitkomt ter gelegenheid van het vijfjarig bestaan van het The woman Prince Claus referred to occupies centre stage in this Handvest van de Aarde (of Earth Charter), dat in 2000 werd 7 ondertekend in het Vredespaleis in Den Haag, in het bijzijn van de booklet, which is published on the occasion of the fifth anniver- koningin. Het Handvest van de Aarde biedt een ethisch kader voor sary of the Earth Charter, which was signed in 2000 in the Peace een andere inrichting van de wereld. Beatrix was op verschillende Palace in The Hague, in the presence of the queen. The Earth manieren betrokken bij de totstandkoming van het Handvest, Charter offers an ethical framework voor a different organisation vertelt Ruud Lubbers, ‘Commissaris’ van het Earth Charter initia- of the world. Queen Beatrix was in several ways involved in the tief. Volgens hem voert het initiatief terug tot 1989, toen hij de The coming about of the Charter, according to Ruud Lubbers, Hague Declaration uitbracht, samen met de Franse premier ‘Commissioner’ of the Earth Charter initiative. According to Michel Rocard en de Noorse premier Gro Harlem Brundtland – Lubbers the initiative goes back to 1989, when he issued the The die een paar jaar eerder met een VN-commissie het rapport Our Hague Declaration, together with the French Prime Minister Common Future had gepresenteerd. ‘Die verklaring ging over de Michel Rocard and the Norwegian Prime Minister Gro Harlem noodzaak en de belofte om tot een mondiaal milieu- en natuur- Brundtland – who had presented the report Our Common Future plan te komen.’ De koningin was aanwezig bij de ondertekening together with a UN committee several years earlier. ‘That declara- van de Declaration. Tijdens de grote milieuconferentie in Rio de tion was about the necessity and the promise to arrive at a global Janeiro in 1992, de Earth Summit, werd opgeroepen tot een Earth plan for the environment.’ The queen was present at the signing of Charter, dat een paradigmaverschuiving moest beschrijven: van the Declaration. During the large-scale conference on the envi- een economische wereld naar een ecologische wereld. Na de top ronment in Rio de Janeiro in 1992, the Earth Summit, there were ging de voorzitter van ‘Rio’ verder met de Earth Council. De voor- calls for an Earth Charter, which was to describe a paradigm shift: malige Sovjetleider Michael Gorbatsjov was bezig met een verge- from an economic world to an ecological world. After the summit lijkbaar initiatief. Lubbers vertelt dat hij de twee bij elkaar bracht. the chairman of ‘Rio’ continued with the Earth Council. The ‘De koningin was ook buitengewoon geïnteresseerd in de samen- former Soviet leader Michael Gorbatchov was involved in setting werking tussen Strong en Gorbatsjov. Zij was bij de bijeenkomst up a similar initiative. Lubbers explains that he brought the two in het Vredespaleis die de fusie tussen de twee initiatieven together. ‘The queen was also extremely interested in the cooper- bekrachtigde. En zij was natuurlijk bij de ondertekening van het ation between Strong and Gorbachov. She was present at the Earth Charter zelf, in 2000.’ meeting at the Peace Palace at which the merger between the two initiatives was ratified. And of course she was present at the sign- Het Earth Charter is bij uitstek een project dat een Nederlandse ing of the Earth Charter itself, in 2000.’ koningin openlijk kan ondersteunen. Het benoemt geen politieke machtsverschillen of tegengestelde belangen. Het spiegelt een ver The Earth Charter is an outstanding example of a project a Dutch ideaal voor, een boven de partijen verheven reeks ethische princi- queen can openly support. It does not refer to political power pes waar niemand tegen kan zijn. Dat is de kracht én de zwakte differences or conflicting interests. It reflects a distant ideal, a 8 Koningin Beatrix op 29 juni 2000 voor het Vredespaleis in Den Haag na afloop van de bijeenkomst van ‘The Earth Charter’. Hierbij waren gasten uit vele landen aanwezig zoals deze vrouwen uit Peru in klederdracht. ANP Foto - Koen Suyk Koningin Beatrix op 29 juni 2000 voor het Vredespaleis in Den Haag bij de bijeenkomst van ‘The Earth Charter’. Medevoorzitter van Earth Charter Commisssion Michail Gorbatchov was een van de prominente aanwezigen. ANP Foto - Koen Suyk series of ethic principles, elevated above all political parties which van een staatshoofd, en van het Earth Charter. Het Handvest is nobody can be against. This is both the strength and the weakness het project van een verlichte elite van wereldleiders, die van of a head of state, and of the Earth Charter. The Charter is the binnenuit probeert de macht te hervormen. Dat betekent dat zij project of an enlightened elite of world leaders attempting to zich aan de spelregels van die macht moet houden. Ruud Lubbers reform power from the inside. This implies that they have to ziet het elitaire karakter van het Handvest niet als een probleem. comply with the rules of power. Ruud Lubbers does not see the ‘De koning en het staatshoofd worden natuurlijk gezien als deel elitist nature of the Charter as a problem. ‘The queen and head of van de macht, dus als de oorzaak van de huidige stand van zaken state are naturally seen as part of the power, therefore as the in de wereld. Maar dan wordt vergeten dat je de machtigen ook cause of the current state of affairs in the world. But people forget kunt sensibiliseren voor dingen die van belang zijn. Dat heeft that it is possible to make the rulers more aware of certain impor- eveneens voor mijzelf gegolden. Door de confrontatie en de tant things as well. This was also the case for me. Being ontmoetingen met ngo’s ben ik anders gaan denken.’ confronted with and having meetings with NGOs made me think Dat de betrokkenheid van de koningin niet alleen symbolisch is, differently about certain issues.’ blijkt volgens Lubbers uit de vier hoofdonderwerpen van het According to Lubbers the fact that the queen’s involvement is not Handvest: respect en zorg voor alle levensvormen; ecologische merely symbolic is apparent from the Charter’s four main integriteit; sociale en economische rechtvaardigheid; democratie, subjects: respect and concern for all forms of life; ecological geweldloosheid en vrede. ‘Het zijn de thema’s die in de kerstredes integrity; social and economic justice; democracy, non-violence steeds weer terugkomen.’ En dat klopt: zoals uit de navolgende and peace. ‘These are the very themes which keep returning in the hoofdstukken blijkt, vormen deze principes een rode lijn in de Christmas speeches.’ This is indeed the case: as will be shown in ideeën die koningin Beatrix de afgelopen decennia heeft uitgedra- the following chapters, these principles constitute a leitmotiv in gen. the ideas expressed by Queen Beatrix over the past decades. Het engagement van de koningin bij wereldwijde duurzame The queen’s commitment to global sustainable development is ontwikkeling is ethisch en religieus geïnspireerd en heeft, net als ethically and religiously inspired and, like the Earth Charter, has a het Handvest van de Aarde, een holistische inslag. Vandaar de titel holistic slant. This explains this booklet’s title, which also headed van dit boekje, dat ook boven haar kersttoespraak van 1988 stond: her Christmas speech of 1988: ‘Creation itself is at stake’. ‘De schepping staat op het spel’.

11 Prinses Beatrix Princess Beatrix

‘Het Europese ideaal’ ‘The European ideal’

‘Wij leven in een wereld waarin alles kookt, wij zijn getuigen van ‘We live in a world in which everything is in a state of flux, we are een geweldige strijd van ideologieën…. Waarom zeggen zovele witnessing a tremendous battle of ideologies…. Why do so many jonge Europeanen: de internationale politiek? Onnodig je daaro- young Europeans say: international politics? Nothing to get ver op te winden, daar kunnen wij toch niets aan doen. Dat is een excited about, there’s nothing we can do anyway. This is some- zaak tussen de Amerikanen en de Russen…. Een intellectueel, thing between the Americans and the Russians…. An intellectual, zodra hij met enige intelligentie over de dingen nadenkt, moet the moment he draws on his intelligence when reflecting on dubbel beseffen hoe verkeerd zulk een laisser-aller is. Ik ben ervan things, must be doubly aware of how mistaken such a laisser aller overtuigd dat de daad die deze stilstaande plas van onthouding attitude is. I am convinced that the action required to change this en berusting in beweging kan brengen, van de jonge intellectue- attitude of abstinence and passivity, has to come from young len moet komen.’ Aan het woord is een 23-jarige prinses Beatrix intellectuals.’ These are the words of a 23-year-old Princess Beatrix voor een gehoor van honderden Europese studenten in het speaking before several hundred European students in the French Franse Toulouse, onder wie Laurens-Jan Brinkhorst en Frans Alting city of Toulouse, among whom Laurens-Jan Brinkhorst and Frans Von Geusau (nu hoogleraar in Tilburg). Haar betoog over Europa Alting Von Geusau (today a professor in Tilburg). Her plea for als een soort alternatief voor de twee supermachten werd gehou- Europe as a kind of alternative for the two super powers was den in de hoogtijdagen van de Koude Oorlog: op 30 september made in a period dominated by the Cold War: on 30 September 1961 in een toespraak bij de afsluiting van de ‘rencontre’, georga- 1961 in a speech held on the occasion of the closing of the niseerd door het Franse Comité van de Europese Cultuur ‘rencontre’, organised by the French Committee of the European Stichting. Cultural Foundation.

Al begin jaren zestig, nog voordat wereldwijde protestbewegingen Already in the early 1960’s, even before worldwide protest move- de politiek in binnen- en buitenland op zijn kop zouden zetten, ments shook up the political establishment both in the dacht de prinses na over de toestand in de wereld. In eerste Netherlands and abroad, the princess was reflecting on the state instantie was zij vooral gegrepen door het Europese ideaal. Het of world affairs. Initially, she was affected primarily by the 12 European ideal. This was the intellectual idealism of a woman who was een intellectueel idealisme van een vrouw die vond dat de felt that the elite to which she belonged had a certain duty to the elite waartoe ze behoorde een taak had in de wereld. ‘De week world. ‘The week of reflection on the problems of a future van bezinning op de problemen van een toekomstig Europa… Europe…should trigger us into becoming the conscious and moet voor ons allen de zweepslag zijn die wij… nodig hebben om aware men and women which our country, our Europe, and de bewust levende mannen en vrouwen te zijn die ons land, ons indeed our world needs,’ she said in Toulouse. Europa, onze wereld nodig heeft,’ zei ze in Toulouse. This has always remained the leitmotiv in her way of thinking and Dat is altijd de rode lijn gebleven in haar denken en doen op her actions in the international arena: seeking to establish an internationaal terrein: het streven naar een verlichte elite van wijze enlightened elite of wise men and women with a broad outlook, mannen en vrouwen met een wijde blik, die de wereld naar recht- who are to guide the world towards fairer and more peaceful rela- vaardiger en vreedzamer verhoudingen moet loodsen. Zij dacht tions. Her thinking does/did?? not fit into a traditional left-wing niet traditioneel links; de materiële strijd voor gelijke kansen framework; the material struggle for equal opportunities is some- stond mijlenver van haar dagelijkse ervaring. Zij dacht evenmin thing which was far removed from her daily experience. Neither traditioneel rechts, wat toendertijd vooral anticommunistisch can her ideas be qualified as traditionally right-wing, which at that betekende. Maar zij was voor langzame hervormingen op basis time meant primarily anticommunist. Her thinking focused on van verdraagzaamheid en overtuigingskracht. slow reform based on tolerance and the power of persuasion. De jonge prinses hield in Toulouse een bevlogen pleidooi – een ‘cri In Toulouse the young princess made an ardent plea - which she du coeur’ noemde ze het zelf. Beatrix pleit voor ‘het vormgeven referred to as a ‘cri du coeur’ for ‘shaping our ideas in a European aan onze gedachten in een Europese geest…, het scheppen van spirit…, creating a communal sense of responsibility, a European een gemeenschappelijk verantwoordelijkheidsgevoel, een Europees consciousness’. She argued that her audience, as ‘future cultural bewustzijn’. Zij hield haar publiek voor dat zij, als ‘toekomstige elite’, had the obligation to commit themselves to the ‘ideal of a culturele elite’, de plicht heeft zich in te zetten voor het ‘ideaal van unified Europe’. The Princess spoke out against ‘aloofness and een verenigd Europa’. De prinses zette zich af tegen de ‘afzijdig- passivity, indifference… an attitude characterised by quietly and all heid en passiviteit, de onverschilligheid… die houding van rustig too easily keeping one’s eyes closed’. She observed that ‘in Europe, en gemakzuchtig de ogen sluiten’. Ze constateerde dat ‘in Europa, especially among the young, there is a feeling of emptiness: we vooral onder de jongeren, een leegte gevoeld wordt: wij missen miss a communal ideal…. We attempt to assuage this feeling of een gemeenschappelijk ideaal…. Wij trachten deze leegte te vullen emptiness with a rather negative materialism’. She was quite will- door een tamelijk negatief materialisme’. Zij wilde best naar ‘de ing to listen to ‘the older generations, on the condition that they oudere generaties’ luisteren, ‘op voorwaarde dat zij begrijpen dat understood that today’s youngsters will no longer allow them- de jeugd van nu zich niet meer laat paaien met fraaie woorden’. 13 Na het congres in Toulouse werd de Europese Werkgroep (EWG) selves to be fobbed off with fair words’. opgericht. Beatrix trad aan als presidente, Alting von Geusau als voorzitter. De prinses bezocht het kleine secretariaat in After the conference in Toulouse the European Working Group Amsterdam regelmatig, herinnert de laatste zich3: soms met een (EWG) was established. Princess Beatrix acted as president, Alting pan soep of om enveloppen te plakken. De EWG besloot een dorp von Geusau as chairman. The princess regularly visited the small te adopteren in het door een aardbeving getroffen Iran. Het werd secretariat in Amsterdam, recalls the latter3: sometimes with a pan Dousadj, op 180 kilometer van Teheran. In oktober 1962 was of soup or to help stamp letters. The EWG decided to adopt a Beatrix in het rampgebied. Haar bezoek aan de Sjah van Perzië en village in Iran, which was hit by an earthquake. The village’s name zijn vrouw Farah Diba paste in een negen weken durende reis was Dousadj, some 180 kilometres from Teheran. In October 1962 door het Midden-Oosten en Azië. Eind april 1963 riep Beatrix op Princess Beatrix visited the disaster area. Her visit to the Shah of televisie vrijwilligers op zich te melden voor de herbouw van het Persia and his wife Farah Diba fitted into her nine-week trip dorp Dousadj. ‘De grondgedachte van de EWG is diensten te through the Middle East and Asia. Late April 1963 Princess Beatrix verlenen aan anderen, in de meest ruime zin.’ In oktober 1963 appeared on television to call on volunteers to assist in the bezocht Beatrix Dousadj opnieuw. De tientallen vrijwilligers uit rebuilding of the village of Dousadj. ‘The underlying idea of the verschillende Europese landen hadden zo’n 120 huizen gebouwd. EWG is to offer services to others, in the broadest sense.’ In October 1963 Beatrix revisited Dousadj. The dozens of volunteers Het vrijwilligersconcept van de EWG paste niet alleen bij verge- from several European countries had built some 120 houses. lijkbare initiatieven in het westen – de Amerikaanse president Kennedy stichtte in 1961 het Peace Corps, later ontstond in The volunteer concept of the EWG not only fitted in with compa- Nederland de Stichting Nederlandse Vrijwilligers (SNV) – maar rable initiatives in the West – in 1961 the American president sloot ook aan bij de praktijk in Iran. Daar bestond een sociale Kennedy set up the Peace Corps, later in the Netherlands the dienstplicht, vertelt de latere SNV-directeur Will Erath. Erath Stichting Nederlandse Vrijwilligers (SNV) was formed – but is also werkte in de jaren zeventig nauw samen met prins Claus, toen in keeping with the situation in Iran. At the time Iran had a voorzitter van SNV, en zegt dat Claus in Nederland en de andere compulsory national service, explained the later SNV director Will rijke landen ook iets dergelijks wilde invoeren: ‘Prins Claus wilde Erath. During the 1970s Erath worked closely together with Prince

3 De informatie over de Europese Werkgroep en het Dousadj-project in Iran 3 The information on the European Working Group and the Dousadj project is afkomstig van de website van het VPRO-tv-programma Andere Tijden in Iran is from the website of the VPRO television programme Andere Tijden (www.vpro.nl/geschiedenis/andere tijden), dat hier op 24 februari 2004 een (www.vpro.nl/geschiedenis/andere tijden), which broadcast a programme on programma over uitzond. this theme on 24 February 2004.

14 Claus, then the chairman of the SNV, and according to Erath een nationaal overkoepelend programma, dat hij zelf graag wilde Claus wished to introduce something similar in the Netherlands leiden, van vrijwilligers in de Derde Wereld en in Nederland. Dat and other rich countries: ‘Prince Claus wanted a national umbrella vrijwilligerswerk hier werd naar zijn idee steeds noodzakelijker in programme, which he wanted to direct himself, of volunteers in verband met de stijgende arbeidsproductiviteit en de daardoor the Third World and in the Netherlands. In his view this volunteer stijgende lonen. Dat betekende dat bepaalde soorten werk, waar work was becoming increasingly important here in connection de arbeidsproductiviteit minder stijgt maar die wel noodzakelijk with the increasing productivity and the resulting increase of zijn voor de samenleving, onvoldoende worden gedaan. Daarvoor wages. This meant that certain kinds of jobs which showed a had je vrijwilligers nodig. Die dienst aan de gemeenschap was het lesser increase in productivity but which were nevertheless vital to cement van de samenleving. Het zou bovendien sociaal verrijkend society, no longer got done. Volunteers were needed for these werken als mensen zich niet in eerste instantie richten op hun jobs. This national service was what held society together. economische carrière. Prins Claus liet zich onder andere inspire- Moreover, it would enrich people from a social point of view if ren door de Iraanse Sjah – die Claus en Beatrix goed kenden. De they were less focused on their economic career. Prince Claus was Sjah was omstreden, vanwege het harde optreden van de geheime inspired, among other people, by the Shah of Persia – whom Claus diensten. Maar er zaten ook positieve kanten aan: de sjah wilde and Beatrix knew well. The Shah was a controversial figure, modernisering van zijn land. Het was een beetje een verlicht because of the harsh measures taken by the secret services. But despoot. Claus was onder meer gecharmeerd van de vrijwilligers- there were positive elements as well: the Shah wanted to organisatie die de Sjah had opgezet. Jongeren moesten, als een modernise his country. He was something of an enlightened soort sociale dienstplicht, enkele maanden op het platteland despot. Claus was impressed, for example, by the voluntary organ- werken. Zij mochten alleen terug naar de stad als ze een goede isation the Shah had set up. Youngsters had to work in rural areas beoordeling kregen van de bevolking waarmee ze hadden samen- for several months as a kind of national service. They were only gewerkt.’ allowed to return to the city when they received a positive assess- Het is erg waarschijnlijk dat Claus, die begin jaren zestig in ment from the people with whom they had worked.’ Latijns-Amerika en Afrika had gewerkt, de Perzische ervaringen It is very likely that Claus, who had worked in Latin America and vooral kende via de vrouw met wie hij in 1965 was getrouwd. Africa in the early 1960s, was familiar with the Persian experience mainly through the woman he had married in 1965. In 1968 werd de EWG opgeheven, nadat pogingen tot oprichting van een Europees Vrijwilligers Corps stukliepen in de concurren- In 1968 the EWG was discontinued, after attempts at setting up a tiestrijd met vergelijkbare – maar nationale – programma’s als European Volunteer Corps failed due to competition with similar – SNV. Beatrix nam de internationale taak van de jonge culturele but national – programmes such as the SNV. Beatrix took on the elite – zoals ze die in Toulouse had omschreven – met verve op 15 zich. Zij en prins Claus organiseerden vanaf 1968 informele international responsibility of the young cultural elite – as she had bijeenkomsten in hun kasteel Drakensteyn. Daar kwamen described in Toulouse – with a great deal of enthusiasm. From Nederlandse kunstenaars, schrijvers, musici en denkers eens in de 1968 she, together with Claus, organised informal meetings in twee maanden bijeen om te praten over actuele onderwerpen. Dat their castle Drakensteyn. Every two months Dutch artists, writers, kon over binnenlandse aangelegenheden gaan, maar ook bijvoor- musicians and thinkers met here to discuss topical subjects. These beeld over de Vietnam-oorlog of de staatsgreep in Chili. might include domestic issues as well as, for example, the Vietnam Beatrix en Claus volgden de gebeurtenissen in Chili op de voet. War or the coup in Chile. Hun vriend Huub Oosterhuis vertelt later over de linkse, marxisti- Beatrix and Claus kept a close track of the developments in Chile. sche priester Santiago Thijssen, die gevlucht was uit Chili. ‘Prins Their friend Huub Oosterhuis recounts an event involving the Claus en prinses Beatrix wilden hem ontmoeten. Dat is gebeurd, left-wing, Marxist priest Santiago Thijssen, who had fled Chile. bij mij thuis, in het voorjaar van 1974. Zij vroegen of zij iets ‘Prince Claus and Princess Beatrix wanted to meet him. This took konden doen om hem te helpen, bijvoorbeeld door financiële place at my house in the spring of 1974. They asked if there was steun te geven. Thijssen was een gepokt en gemazeld bevrij- anything they could do to help him, for example by providing dingstheoloog. Het gesprek ging over het engagement dat financial support. Thijssen was a tried and tested liberation theolo- christenen zouden moeten hebben. Volgens Thijssen was er voor gist. The discussion centred on the commitment Christians should christenen maar één optie geweest: steun geven aan het marxisti- have for the good cause. According to Thijssen there was but one sche regime van Allende. Beatrix reageerde redelijk terughou- choice for Christians: to support Allende’s Marxist regime. Beatrix dend, zij kon zich niet zo duidelijk uitspreken. Maar prins Claus exercised restraint, she was unable to speak out clearly, but Claus was het volledig eens met Thijssen, en liet dat ook merken.’ completely agreed with Thijssen, and made this quite clear.’ Beatrix bleef sympathie houden voor de bevrijdingstheologie, Beatrix remained sympathetic towards liberation theology, witness getuige een toespraak dertig jaar later, tijdens haar staatsbezoek, in a speech given thirty years later, during a state visit in Brazil, in maart 2003, aan Brazilië, waarin zij spreekt over de ‘indrukwekkende March 2003. She referred to the ‘impressive message propagated boodschap van Braziliaanse bevrijdingstheologen als Dom Helder by Brazilian liberation theologists such as Dom Helder Camara Camara en Paulo Evaristo Arns’. Prins Claus had contact met de and Paulo Evaristo Arns’. Prince Claus stood in contact with the Braziliaanse kardinaal Arns en bracht zijn zoon Willem-Alexander in Brazilian cardinal Arns and brought his son Willem-Alexander into aanraking met Arns. De aartsbisschop heeft Willem-Alexander in contact with him. The archbishop received Willem-Alexander in Sao Paulo uitgebreid ontvangen en met hem gesproken. style in Sao Paulo and had talks with him.

Latijns-Amerika stond in de jaren zeventig en tachtig in het In the 1970s and 1980s Latin America received a lot of interest. middelpunt van de belangstelling. Veel mensen spanden zich in Many people exerted themselves for the victims of dictatorships 16 Koningin Beatrix spreekt tot het Amerikaans Congres op 20 april 1982. voor de slachtoffers van de dictaturen in bijvoorbeeld Chili, in, for example, Chile, Argentina and Uruguay. In Central America Argentinië en Uruguay. In Midden-Amerika werd de bevrijdings- there was support for the struggle for liberation of the Sandinistas strijd van Sandinisten in Nicaragua en de verzetsbeweging FMLN in Nicaragua and the resistance movement FMLN in El Salvador. in El Salvador gesteund. De Verenigde Staten waren in veel geval- In many cases the United States was held responsible: it was this len de boeman: dat land steunde de staatsgrepen in Zuid-Amerika country which supported the coups in South America and en financierde en organiseerde een bloedige oorlog tegen financed and organised the bloody war against the Sandinistas Sandinisten en FMLN. Maar de VS waren ook een bondgenoot and the FMLN. But the US was also an ally of the Netherlands, van Nederland, dus moest een koningin op eieren lopen als zij op thus forcing the queen to tread on eggs when she undertook a staatsbezoek ging. Vlak voor dat bezoek, eind april 1982, waren in state visit. Shortly before this visit, in late April 1982, four Dutch El Salvador vier Nederlandse (IKON-)journalisten vermoord door journalists (for IKON) had been murdered in El Salvador by death de doodseskaders van het Salvadoraanse regime. Dat leidde tot squads of the Salvadorian regime. This resulted in strong protests felle protesten bij het Amerikaanse consulaat-generaal aan het before the American consulate on the Museumplein in Amsterdamse Museumplein. Amsterdam. Uit onlangs openbaar geworden ‘vertrouwelijke’ documenten van ‘Confidential’ documents of the State Department (the American het State Department (het Amerikaanse ministerie van ministry of foreign affairs) recently made public revealed that the Buitenlandse Zaken) bleek dat de VS flink in hun maag zaten met US were very troubled about the situation. ‘El Salvador is the real de situatie. ‘El Salvador is the real potential bomb shell in US- potential bomb shell in US-Dutch relations and could derail other Dutch relations and could derail other issues of importance to us’, issues of importance to us’, according to a briefing to Under stelt een briefing aan Under Secretary Eagleburger voor een Secretary Eagleburger before a meeting with the Dutch minister ontmoeting met minister van Defensie Van Mierlo op 26 maart of Defence Van Mierlo on 26 March 19824. ‘... The deaths of four 19824. ‘... The deaths of four Dutch journalists there has produced Dutch journalists there has produced a level of emotional inten- a level of emotional intensity in Holland not seen in years and has sity in Holland not seen in years and has resulted in sufficient resulted in sufficient violence to require our closing Consulate- violence to require our closing the Consulate-General in General in Amsterdam. The Dutch coalition parties on March 24 Amsterdam. The Dutch coalition parties on March 24 joined in joined in public appeal to Van der Stoel to recognize and give public appeal to Van der Stoel to recognise and give financial financial assistance to El Salvadoran guerrillas. … [naam gewist] assistance to El Salvadoran guerrillas. … [name deleted] privately

4 Briefing Memorandum March 25 1982, Confidential, Department of State. 4 Briefing Memorandum 25 March 1982, Confidential, Department of State. Afkomstig uit het National Security Archives in Washington en gepubliceerd From the National Security Archives in Washington and published on the op het Archiefforum (Eric Hennekam, Agora), http://forum.archieven.org. Archiefforum (Eric Hennekam, Agora), http://forum.archieven.org.

18 that this was done to placate public opinion.’ The document states privately that this was done to placate public opinion.’ In het docu- that: ‘It could also affect the backdrop against which Queen ment wordt gesteld dat: ‘It could also affect the backdrop against Beatrix pays a state visit in late April’. which Queen Beatrix pays a state visit in late April’.

When Queen Beatrix addressed the American Congress in Toen Beatrix op 21 april 1982 het Amerikaanse Congres in Washington on 21 April 1982, she must have meant the American Washington toesprak, zal zij het over de Amerikaanse Midden- Central American policy, when she said she ‘regarded it as her Amerika-politiek gehad hebben, toen zij zei het ‘als plicht en duty and as a wise policy to promote human rights’. She verstandig beleid te beschouwen om de mensenrechten te bevor- subscribed to the aim of ‘Life, liberty and the pursuit of happiness’ deren’. Zij onderschreef de doelstelling ‘Life, liberty and the in the American constitution and went on to say: ‘Should we then pursuit of happiness’ in de Amerikaanse grondwet en vervolgde: not make a protest when human rights are violated somewhere ‘Moeten wij dan niet protest aantekenen wanneer elders, waar else, wherever? I say wherever, because if we were to restrict ook, de mensenrechten met voeten worden getreden? Waar ook, standing up for human rights to those countries we perceive as a zeg ik, want als wij het opkomen voor die mensenrechten zouden threat to our democratic society, and if we were to refrain from beperken tot die landen die wij als een bedreiging voor onze making a protest when the same rights are violated in other coun- democratische samenleving beschouwen, en als wij zouden nala- tries, we would be using double standards. This would not only ten te protesteren wanneer diezelfde rechten werden geschonden undermine the effectiveness of our protest – but even more seri- in andere landen, dan zouden wij dubbele maatstaven hanteren. ous: we would be unfaithful to ourselves; we would damage the Daarmee zouden wij niet alleen de effectiviteit van ons protest credibility of our international society. It is the term “credibility” I ondermijnen – ernstiger nog: wij zouden ontrouw worden aan would like to ask your special attention for. It is only by the grace onszelf, wij zouden aan de geloofwaardigheid van ons internatio- of this credibility that a democratic system can function.’ naal samengaan schade doen. Ik zou voor dat begrip “geloofwaardigheid” met nadruk uw Also in another respect Beatrix and Claus’ leanings did not always aandacht willen vragen. Slechts bij de gratie van die geloof- follow the usual course of the Western alliance. They had a special waardigheid kan een democratisch bestel functioneren.’ interest in China, which they visited together in 1977. ‘Beatrix and Claus were fans of the People’s Republic of China,’ says Ruud Ook in een ander opzicht volgden de sympathieën van Beatrix en Lubbers. He recalls the sale of Dutch submarines to Taiwan Claus niet altijd de gebruikelijke weg van het westerse bondge- during the Van Agt government (1977-81), when Lubbers was chair- nootschap. Zij hadden een bijzondere interesse in China, dat zij in man of the parliamentary party CDA in the Lower House. The 1977 samen bezochten. ‘Beatrix en Claus waren fan van de queen and prince posed critical questions on the subject accord- Volksrepubliek China,’ aldus Ruud Lubbers. Hij vertelt over de 19 Prinses Beatrix en prins Claus in Mongolië, tijdens hun studiereis in China, september 1978. ANP-Foto Cor Mulde ing to Lubbers. ‘They did seem pleased with a tie I used to wear at levering van Nederlandse duikboten aan Taiwan tijdens het kabi- the time. The tie had a text in Chinese characters: long live the net Van Agt (1977-81), toen Lubbers zelf fractievoorzitter van het Chinese-Dutch friendship. The tie went back to the autumn of CDA in de Tweede Kamer was. De koningin en de prins stelden 1973, when as a young minister of Economic Affairs I opened the daarover volgens Lubbers kritische vragen. ‘Zij leken ingenomen Dutch industrial exhibition in Peking.’ Lubbers and former minis- te zijn met de das die ik toen wel eens droeg. Daarop stond in ter of the Interior, Schmelzer, together made up the so-called Chinese karakters de opdruk: lang leve de Chinees-Nederlandse Gang of Two. ‘In the CDA we were the only ones opposed to vriendschap. Hij dateerde nog uit het najaar van 1973, toen ik als supplying submarines to Taiwan. Van Agt and Van der Klauw jong minister van Economische Zaken de Nederlandse industriële pushed it through.’ Lubbers believes Beatrix and Claus were also tentoonstelling in Peking opende.’ Lubbers en voormalig minister against the idea: ‘But of course they were unable to say so van Buitenlandse Zaken Schmelzer vormden de Bende van Twee. publicly.’ ‘Wij waren in het CDA de enigen die tegen levering van duikboten aan Taiwan waren. Van Agt en Van der Klauw drukten dat door.’ The informal group conversations around and with the princely Beatrix en Claus waren ook tegen, zo schat Lubbers in: ‘Maar zij couple continued until 1978. When Beatrix had become queen, mochten dat natuurlijk niet openlijk zeggen.’ there were regular – more formal – seminars at the Palace on the Dam. These palace talks sometimes also covered international De informele groepsgesprekken rond en met het prinselijk paar issues, such as the housing problem in developing countries. gingen door tot 1978. Toen Beatrix koningin geworden was, Queen Beatrix regularly invites experts when preparing for a state vonden in het Paleis op de Dam regelmatig – meer formele – visit, to become informed of the situation in the country in ques- seminars plaats. Deze Paleisgesprekken gingen soms ook over tion. Every day she is informed by the ministry of Foreign Affairs internationale thema’s, zoals de huisvestingsproblematiek in about the major developments in the world. Once every three ontwikkelingslanden. Koningin Beatrix nodigt geregeld experts uit weeks she has a meeting with the minister of Foreign Affairs for in de voorbereiding van een staatsbezoek, om zich te laten inlich- extensive consultation, far more often than with the other ten over de situatie in het betreffende land. Ze wordt via het members of the cabinets, apart from the prime minister. Then ministerie van Buitenlandse Zaken dagelijks op de hoogte gehou- there are the foreign celebrities who visit her. An example is a den van de belangrijkste ontwikkelingen in de wereld. Eens in de lunch at the Noordeinde Palace in 2001 for Joe Stiglitz, the former drie weken ontmoet ze de minister van Buitenlandse Zaken voor economist of the World Bank, who had received the Nobel Prize uitgebreid overleg, veel vaker dan ieder ander kabinetslid, de the previous day. On this occasion, besides the queen, Prince premier uitgezonderd. En er komen buitenlandse beroemdheden Claus and their three sons, also Morris Tabaksblat, Paul Fentener, bij haar op bezoek. Een voorbeeld is een lunch op paleis Arnold Heertje, Jan Pronk and Hans van Mierlo were invited. Noordeinde in 2001 voor Joe Stiglitz, de voormalige 21 Wereldbankeconoom die de dag daarvoor de Nobelprijs had The queen regularly invites all the international judges who work gekregen. Daarbij waren, naast de koningin, prins Claus en hun in The Hague with institutions such as the International Court of drie zoons, ook Morris Tabaksblat, Paul Fentener, Arnold Heertje, Justice and the Yugoslavia Tribunal for a dinner at the Noordeinde Jan Pronk en Hans van Mierlo uitgenodigd. Palace. Once every few years Dutch professors of international law De koningin nodigt met regelmaat alle internationale rechters die are invited as well. One such professor, Nico Schrijver of Leiden in Den Haag werkzaam zijn bij instellingen als het Internationaal University, says: ‘I attended such a meeting twice. She delivers a Gerechtshof en het Joegoslavië Tribunaal uit voor een diner op brief speech, but for the rest it’s rather informal. It’s an opportu- Noordeinde. Eens in de paar jaar worden daarbij ook de nity for expanding one’s network. And it’s an opportunity for the Nederlandse hoogleraren internationaal recht geïnviteerd, aldus Netherlands to demonstrate its hospitality as seat for international een van hen, Nico Schrijver van de Universiteit van Leiden. ‘Ik ben law courts, as “legal capital of the world”, as is sometimes rather er twee keer bij geweest. Zij houdt dan een klein toespraakje, boastingly claimed.’ maar het is verder informeel. Er kan genetwerkt worden. En Nederland toont daarmee zijn gastvrijheid als vestigingsplaats voor dergelijke internationale gerechtshoven, als “juridische hoofdstad van de wereld”, zoals soms wat opschepperig wordt gesteld.’

22 Colonial history Koloniale geschiedenis

‘The Dutch barbarians’ ‘De Hollandse barbaren’

Colonial history can be seen as the ugly brother of development De koloniale geschiedenis is het lelijke broertje van de ontwikke- cooperation. Or better still: the wicked father. The debt built up in lingssamenwerking. Of beter: de foute vader. Wat er aan schuld is the past is to be settled in the present. Therefore in the opgebouwd in het verleden, moet in het heden worden goedge- Netherlands, as in each country, the deeds of previous generations maakt. De daden van vroegere generaties zijn daarom in are a politically very sensitive area. Especially for a queen, whose Nederland, zoals in elk land, een politiek zeer gevoelig terrein. forebears are moreover very much part of that same history. Zeker voor een koningin, wier voorouders bovendien nog eens During her visit to Brazil – where the Netherlands for a brief vergroeid zijn met diezelfde historie. Tijdens het bezoek aan period made only very little headway – she referred to this Brazilië – waar Nederland maar heel kort voet aan de grond heeft communal past, including the adverse role the Dutch played in gehad– refereerde zij aan dat gezamenlijke verleden, inclusief de this context. ‘This was almost four hundred years ago, to be kwalijke rol die de Nederlanders daarin speelden. ‘Dat was bijna precise in 1624, when Dutchmen settled in Brazil, incidentally, not vierhonderd jaar terug, om precies te zijn tot het jaar 1624, toen altogether without using violence…. In our country the departure Nederlanders zich, overigens niet zonder geweld, in Brazilië from your country was still deplored many years after the event. It vestigden…. Bij ons werd het vertrek uit Uw land nog lang was seen as a missed opportunity. On the Brazilian side feelings betreurd; men sprak van “het versuymt Brasil”. Aan Braziliaanse were more mixed. An inscription in a church in Olinda refers in a zijde bestonden echter gemengde gevoelens. In een kerk te less than flattering way to “os bárbaros holandeses”’, Beatrix Olinda, spreekt een opschrift op niet erg vleiende wijze over “os explained to the Brazilian president Lula. On the other hand, she bárbaros holandeses”’, sprak Beatrix tot de Braziliaanse president continued by explaining that her distant ancestor ‘Count Johan- Lula. Om daar vervolgens tegenover te stellen dat haar verre voor- Maurits van Nassau-Siegen, who even received the honourable vader ‘Graaf Johan-Maurits van Nassau-Siegen, die zelfs de nickname “the Brazilian”(“o Brasileiro”), was appreciated as a wise eervolle bijnaam “de Braziliaan”(“o Brasileiro”) ten deel viel, werd and enlightened governor’. gewaardeerd als een verstandig en verlicht bestuurder’.

23 Op 25 november 1975 was prinses Beatrix bij de viering van de On 25 November 1975 Princess Beatrix attended the celebrations onafhankelijkheid van Suriname in Paramaribo. Zij was daar al een in connection with the independence of Surinam in Paramaribo. aantal keren eerder met prins Claus geweest en wenste de She had already been there several times with Prince Claus and Surinamers veel succes met hun toekomst. Zij refereerde net als wished the Surinamese people much luck for the future. As in in Brazilië aan de positieve en negatieve kanten van het koloniale Brazil, she referred to both the positive and negative sides of the verleden: ‘Nederland mag wel twijfelen aan de wijsheid en recht- colonial past: ‘The Netherlands may doubt the wisdom and justice vaardigheid van vele van zijn daden en aan sommige gevolgen of many of its deeds and some of the consequences of a well- van goed bedoeld beleid. Dit doet geen afbreuk aan de bewonde- intended policy. This does not mar the admirable personal helpful- renswaardige persoonlijke dienstvaardigheid en daden van ness and deeds of many…. But the fact is that our communal velen…. Maar onze gemeenschappelijke geschiedenis geeft nu history does not only give cause for satisfaction. In the past eenmaal niet in alle opzichten reden tot tevredenheid. In de centuries the Netherlands and Surinam have often remained eeuwen die voorbij gingen zijn Nederland en Suriname dikwijls distant from one another, although mutual understanding has ver van elkaar gebleven, al is in de laatste decennia het wederzijds increased over the past few decades.’ As if she was looking ahead begrip gegroeid.’ Alsof zij vooruit zag naar de problemen enkele to the problems which were to take place several years later, when jaren later, toen Desi Bouterse de macht greep, zei de koningin: Desi Bouterse seized power, the queen said: ‘Where we see so ‘Waar overal ter wereld zoveel onnodige strijd wordt gevoerd, much unnecessary struggle in the world, where intolerance and waar onverdraagzaamheid en polarisatie leiden tot wantrouwen polarisation lead to distrust and hate, may you be spared from en haat, moge het u gegeven zijn deze heilloze weg niet op te taking this disastrous course and to disregard short-sighted self- gaan en over kortzichtige eigenbelangen heen te stappen naar interest for the more pressing needs of national interest and the dringendere eisen van landsbelang en de behoefte aan menselijk- need for humaneness.’ heid.’ The political relations with another former colony, Indonesia, were Met een andere voormalige kolonie, Indonesië, waren de politieke very difficult for many years. Queen Beatrix and Prince Claus’ state verhoudingen decennia lang erg moeilijk. Het staatsbezoek van visit to this country in August 1995 was surrounded by much sensi- koningin Beatrix en prins Claus aan dat land, in augustus 1995, tivity. Three years earlier the minister for Development was met tal van gevoeligheden omgeven. Minister voor Cooperation, Jan Pronk, had seriously run into the Indonesian Ontwikkelingssamenwerking Jan Pronk was drie jaar eerder al dictator Soeharto, who terminated development relations with the hardhandig in botsing gekomen met de Indonesische dictator Netherlands on 25 March 1992 because of ‘the exaggerated zeal Soeharto die op 25 maart 1992 een einde maakte aan de ontwikke- with which Dutch development aid is used as an instrument to lingsrelatie met Nederland, vanwege ‘de overdreven ijver om intimidate Indonesia’, as Soeharto put it. Pronk had dared to criti- 24 Overzicht proclamatie souvereiniteit van Suriname, 25 november 1975 Nederlandse ontwikkelingshulp in te zetten als werktuig om cise the use of Indonesian violence in East Timor and even Indonesië te intimideren’, zoals Soeharto het omschreef. Pronk demanded an investigation into the perpetrators. The state visit in had gewaagd kritiek te hebben op het Indonesische geweld in 1995, on the occasion of the celebrations of fifty years of inde- Oost-Timor en zelfs een onderzoek naar de daders te eisen. Rond pendence, was surrounded by a fierce debate in the Netherlands het staatsbezoek in 1995, bij de viering van vijftig jaar onafhanke- on the question whether the queen should apologise on behalf of lijkheid, woedde in Nederland een felle discussie of de koningin the Netherlands. Prime Minister Kok was against the idea; namens Nederland haar excuses moest aanbieden. Premier Kok allegedly the queen was in favour of it, according to De Volkskrant was daartegen, de koningin zou vóór zijn geweest, stelde journalist Jan Hoedeman5. He quoted Jan Pronk: ‘Prime Minister Volkskrant-journalist Jan Hoedeman5. Hij citeerde Jan Pronk: Kok did not want Queen Beatrix to attend the commemoration. ‘Minister-president Kok wilde niet dat koningin Beatrix er tijdens She was not allowed to hold a serious speech on decolonisation. de herdenking was. Een behoorlijk verhaal over de dekolonisatie Beatrix wished to apologise for the Dutch violations of human mocht ze niet houden. Beatrix wilde haar excuses aanbieden voor rights. But Kok did not want this to happen and he simply refused de Nederlandse schendingen van de mensenrechten. Maar Kok it, without providing a proper explanation for his position. He was wilde dat niet en zei gewoon nee, zonder dat inhoudelijk te bear- afraid of internal Dutch opposition, for example from the veterans. gumenteren. Hij was bang voor de interne Nederlandse oppositie So short-sighted, complete rubbish! This is an example of being zoals de veteranen. Kortzichtig, flauwekul! Dat is achter de overtaken by history.’ geschiedenis aanlopen.’ In response to this Kok6 said: ‘I feel compelled to emphatically In reactie daarop stelt Kok6: ‘De juistheid van het bericht in De refute the accuracy of the report in De Volkskrant in April of this Volkskrant in april dit jaar over het staatsbezoek aan Indonesië year on the state visit to Indonesia. Contrary to what is said, moet ik met klem bestrijden. In tegenstelling tot wat onder among others by Pronk, it is simply not the case that the queens andere Pronk zegt is er géén sprake van geweest dat de Koningin wished to apologise to Indonesia.’ Also Jan Pronk7 himself denies excuses aan Indonesië wilde aanbieden.’ Ook Jan Pronk7 zelf having said this, when confronted with the quote in De Volkskrant ontkent dit gezegd te hebben, als hem het citaat in De Volkskrant and Kok’s statement: ‘I am not familiar with the quote in the en de uitspraak van Kok wordt voorgelegd: ‘Ik ken het citaat uit de supplement to De Volkskrant. It’s the first time I’ve seen it. I never Volkskrant-bijlage niet. Ik zie het nu pas. Ik heb dit nooit gezegd. said this. I never at all make any statements on what a member of Ik zal mij nooit of te nimmer uitlaten over hetgeen een lid van het the Royal Family does or does not intend or say. There was a

5 Volgens Volkskrant Magazine, 23 april 2005, blz. 31-32. 5 According to De Volkskrant Magazine, 23 April 2005, p. 31-32. 6 In een interview dat ik met hem had, eind juli 2005. 6 In an interview I had with him, late July 2005. 7 In een interview dat ik met hem had, eind juli 2005. 7 In an interview I had with him, late July 2005.

26 difference of opinion between Wim Kok and myself on whether Koninklijk Huis wel of niet beoogt of zegt. Er was een verschil van the cabinet would suggest that the queen attends the commemo- mening tussen Wim Kok en mij over de vraag of het kabinet zou ration of fifty years of independence of Indonesia. This was an voorstellen dat de koningin de viering van vijftig jaar onafhanke- internal debate within the cabinet. I have no idea whether Queen lijkheid van Indonesië zou bijwonen. Dat was een interne discus- Beatrix was aware of the existence of this debate. Neither do I sie in de boezem van het kabinet. Ik heb geen idee of koningin have any idea of her views on the matter. The debate between Kok Beatrix wist dat die discussie speelde. Ik heb ook geen enkel idee and myself did not even centre so much on the question of the hoe zij daar zelf over dacht. De discussie tussen Kok en mij ging queen’s presence in Indonesia, as on the question whether the niet eens zozeer over de vraag naar de aanwezigheid van de Netherlands should in any way apologise for its colonial practices koningin in Indonesië, maar over de vraag of Nederland zich op and for the violation of human rights during the police actions. enigerlei wijze zou dienen te verontschuldigen voor de koloniale Kok indeed used domestic political arguments to oppose this, praktijk en voor de schendingen van mensenrechten tijdens de including the argument that the veterans were not up to this yet. I politionele acties. Kok hanteerde inderdaad binnenlands politieke found, and still find, that this line of reasoning does not do justice overwegingen om daartegen te zijn, ondermeer het argument dat to the importance of the matter itself and to the political respon- de veteranen er niet aan toe waren. Dat vond en vind ik nog sibility, it a form of “being overtaken by history”. The soldiers and steeds een argumentatie die geen recht doet aan het belang van veterans were sent there. Politicians are responsible and it is the de zaak zelf en aan de politieke verantwoordelijkheid, een vorm politicians, or their successors, who should accept responsibility van “achter de geschiedenis aanlopen”. Soldaten en veteranen zijn for their actions. Feelings were running high, partly because Kok gestuurd. Politici zijn verantwoordelijk en zij, dan wel hun opvol- accused me, before the entire cabinet, of having the pretension of gers, dienen verantwoording af te leggen. De twist liep hoog op, “having the national conscience in my portfolio and using it as if mede omdat Kok mij in de volle vergadering verweet de pretentie it were my personal monopoly”. I felt that this was ungentlemanly. te hebben “het geweten in mijn portefeuille te hebben en daarop But Kok is entirely right when he says that there was never any een monopolie te willen uitoefenen”. Ik vond dat beneden de intention of the queen wishing to apologise to Indonesia. It is not maat. Maar Kok heeft geheel gelijk dat er geen sprake van is known what the queen wanted, nor was this relevant to the politi- geweest dat de Koningin excuses aan Indonesië zou willen cal debate from a constitutional point of view and it was not aanbieden. Wat de koningin wilde was niet bekend, deed in de discussed anyway. This is a fabrication by a journalist who never politieke discussie staatsrechtelijk niet terzake en kwam niet ter showed me the quote in question.’ sprake. Dit is een verzinsel van een journalist, die mij het bewuste citaat nooit heeft voorgelegd.’ Anyway, in 1995 Beatrix and Claus did not arrive in Indonesia on 17 August, the day of independence, but only on 21 August. The Hoe dan ook, Beatrix en Claus kwamen in 1995 niet op 17 27 augustus, de onafhankelijkheidsdag, aan in Indonesië, maar pas op Netherlands still held on to the date of the transfer of sover- 21 augustus. Nederland hield immers nog steeds vast aan de eignty: 27 December 1949. The queen was not allowed to apolo- datum van de soevereiniteitsoverdracht: 27 december 1949. De gise, but subtly let her Indonesian hosts know that she had not koningin mocht geen excuses aanbieden, maar liet de forgotten the first date. In her speech held during the state dinner Indonesische gastheren subtiel weten die eerste datum niet te zijn she said: ‘The fact that we arrived in Indonesia several days after vergeten. In haar toespraak tijdens het staatsdiner zei ze: ‘Het feit the 17th of August, the day on which your country proclaimed its dat wij in Indonesië zijn aangekomen enkele dagen na de 17e independence fifty years ago, gives this state visit a special dimen- augustus, de dag waarop Uw land vijftig jaar geleden zijn onaf- sion.’ That was as far as she went in her speech, in which each hankelijkheid uitriep, geeft aan dit Staatsbezoek een bijzondere world had doubtlessly been carefully considered. On the colonial dimensie.’ Verder ging ze niet in de speech, waarin ongetwijfeld era and the policy of the Dutch East India Company – Holland’s elk woord zorgvuldig gewogen was. Over de koloniale tijd en het first multinational which brought it enormous wealth – the queen beleid van de Verenigde Oost-Indische Compagnie - Nederlands commented only: ‘The opening up and economic exploitation of eerste multinational die het land een enorme rijkdom heeft these territories must have involved severe consequences for the gebracht - zei de koningin slechts: ‘Ook moeten de ontsluiting en Indonesians then alive.’ economische exploitatie van deze gebieden harde gevolgen met The queen was thus not allowed to give her views on the final zich hebben meegebracht voor de Indonesiërs van toen.’ episode, the so-called ‘police actions’ by the Netherlands against Over de laatste episode, de ‘politionele acties’ van Nederland an independent Indonesia: ‘Originally the Netherlands was not tegen het onafhankelijke Indonesië, mocht de koningin dus geen prepared to accept the Indonesian pursuit of complete and imme- oordeel uitspreken: ‘Nederland was aanvankelijk niet bereid het diate independence. Because of this the partition of our countries Indonesisch streven naar volledige en onmiddellijke onafhanke- became a protracted process, which involved much pain and a lijkheid te accepteren. De scheiding tussen onze landen is fierce struggle. When we look back on this period, which is now daardoor een langdurig proces geworden, dat veel pijn en bittere almost fifty years ago, it makes us very sad that so many died in strijd heeft gekost. Wanneer wij terugblikken op deze tijd, die nu this struggle or were scarred for life.’ bijna vijftig jaar achter ons ligt, stemt het ons bijzonder droevig Prince Claus will have spoken also on behalf of the queen when dat zovelen in deze strijd zijn omgekomen of er hun leven lang shortly afterwards he let slip to an assistant that it had been a de littekens van hebben moeten dragen.’ capital error of the Netherlands not to have been present on 17 Prins Claus zal mede namens de koningin hebben gesproken toen August.8 hij zich vlak daarna tegen een medewerkster liet ontvallen dat het een kapitale fout van Nederland was geweest dat ze daar niet op Even more sensitive than Indonesia – where the police actions 17 augustus waren.8 took place half a century ago – was the mass murder in Srebrenica 28 in that same year of 1995, under the eye of the Dutch soldiers. It is Nóg gevoeliger dan Indonesië – waar de politionele acties een one of the few crucial events in Dutch international politics to halve eeuw oud waren – was de massamoord in Srebrenica in which no reference has been made in one of the queen’s hetzelfde jaar 1995, onder het oog van de Nederlandse militairen. Christmas speeches. Het is een van de weinige cruciale gebeurtenissen in de Nederlandse internationale politiek waar níet in een kersttoesp- Until far into the last century the colonial ties with South Africa raak van de koningin aan is gerefereerd. were the source of much commotion. Even if only for that one Dutch word which stood symbol all over the world for a heinous De koloniale banden met Zuid-Afrika zorgden nog tot ver in de racist political system: apartheid. Inextricably bound up with this is vorige eeuw voor beroering. Al was het maar vanwege dat ene the name of Nelson Mandela. Mandela is one of Beatrix’s best woordje uit de Nederlandse taal dat wereldwijd symbool stond international friends – and undoubtedly the most famous one9. He voor een duister racistisch politiek systeem: apartheid. visited the Netherlands several times and then stayed at the Onlosmakelijk daarmee verbonden is de naam van Nelson palace as a guest. Beatrix en Claus also visited Mandela in South Mandela. Mandela is een van de beste internationale vrienden van Africa and in Mozambique. Long before Mandela was released in Beatrix – en ongetwijfeld de beroemdste9. Hij was een aantal 1990, the Royal Family had always supported the struggle against keren in Nederland en logeerde dan in het paleis. Beatrix en Claus apartheid in South Africa, as is confirmed by several Dutch anti- bezochten Mandela ook in Zuid-Afrika en in Mozambique. Al lang apartheid activists from the time. In the 1980s Beatrix and Claus voordat Mandela in 1990 werd vrijgelaten, steunde het koninklijk

8 It would be another ten years before the Dutch government in the person of 8 Het zou nog tien jaar duren voordat de Nederlandse regering, in de persoon minister of the Interior, Ben Bot, was present on 17 August, implying that, in van minister van Buitenlandse Zaken Ben Bot, aanwezig zou zijn op 17 the words of Bot the Netherlands ‘politically and morally accept’ this date. augustus zelf, waarmee Nederland deze datum, in de woorden van Bot But also on this occasion Bot carefully avoided the word ‘apology’. He stated ‘politiek en moreel accepteert’. Maar ook toen vermeed Bot zorgvuldig het on that day in 2005, during the commemoration of sixty years of Indonesian woord ‘excuus’. Hij stelde op die dag in 2005, tijdens de herdenking van independence, that the Netherlands ‘had found itself on the wrong side of zestig jaar Indonesische onafhankelijkheid, dat Nederland zich ‘aan de history’ and expressed his ‘deep regret’, a phrasing prime minister Kok had verkeerde kant van de geschiedenis heeft bevonden’ en betuigde zijn ‘diepe used earlier. spijt’, een formulering die premier Kok eerder ook al gebruikt had. 9 This friendship is confirmed by, among others, two close friends of Beatrix 9 Deze vriendschap wordt bevestigd door onder andere twee naaste vrienden and Claus, the former president of the World Bank, James Wolfensohn and van Beatrix en Claus, ex-Wereldbankpresident James Wolfensohn en VN- UN secretary general Kofi Annan, whom I both interviewed in connection secretaris-generaal Kofi Annan, die ik beiden interviewde in de voorbereidin- with the preparations for the book on Prince Claus. gen voor het boek over prins Claus.

29 huis de strijd tegen apartheid in Zuid-Afrika, zo wordt door received many well-known opponents of apartheid, such as Tutu, verscheidene Nederlandse anti-apartheidsactivisten uit die tijd Beyers Naude, Chikane, Boesak and the Mozambique president bevestigd. Beatrix en Claus ontvingen in de jaren tachtig veel Machel. In this context the guests were often amazed about the bekende tegenstanders van apartheid, zoals Tutu, Beyers Naude, queen and prince’s wide ranging knowledge and interest. Chikane, Boesak en de Mozambiquaanse president Machel. Initially the bond with Mandela – now the world’s favourite Daarbij verbaasden deze gasten zich over de grote feitenkennis en grandpa – was not entirely unquestioned. He used to be the de belangstelling van de koningin en de prins. De band met leader of an armed resistance movement that propagated revolu- Mandela – nu wereldwijd troetel-opa nummer 1 – was aanvanke- tionary changes. The opponents were the ancestors of Dutch lijk niet volledig onomstreden. Hij was de leider van een gewa- colonists. Support for such resistance constitutes a clear political pende verzetsbeweging die revolutionaire veranderingen voor- statement. Incidentally, neither Beatrix nor Claus ever openly stond. De tegenstanders waren de voorouders van Nederlandse expressed their support for the armed struggle of the ANC, but kolonisten. Ondersteuning van dergelijk verzet is dan een duide- they have always explicitly supported the resistance against lijk politiek statement. Overigens heeft Beatrix noch Claus ooit apartheid. openlijk steun uitgesproken voor de gewapende strijd van het In a more general way the queen has legitimised certain forms or ANC, maar het verzet tegen apartheid altijd wel expliciet onder- armed resistance, by linking the Dutch resistance in the Second steund. World War to the struggle against injustice and for universal Meer in het algemeen heeft de koningin wel bepaalde vormen values such as compassion and freedom. In her 1994 Christmas van gewapend verzet gelegitimeerd, door het Nederlandse verzet speech she spoke about the upcoming 50-year anniversary of the tijdens de Tweede Wereldoorlog te koppelen aan de strijd tegen liberation of the Netherlands. After having put into perspective onrecht en voor universele waarden als mededogen en vrijheid. In the heroic role of the Dutch, most of whom did not offer any haar kersttoespraak van 1994 ging zij in op de komende viering resistance or even collaborated, Beatrix continued: ‘… van 50 jaar bevrijding van Nederland. Nadat zij de heldhaftige rol Gratefulness predominates when we remember those who set an van Nederlanders, die merendeels niet in verzet kwamen of zelfs example in their personal choice against evil, without compromis- collaboreerden, had gerelativeerd, ging Beatrix verder: ‘… ing in any way…. A great resistance fighter described it as “a deep Dankbaarheid overheerst als we terugdenken aan hen die een human secret of not being able to do otherwise; resistance as an voorbeeld gaven in hun persoonlijke keuze tegen het kwaad, attitude, as decency, … the act of a human being, who in his fear zonder enig compromis…. Een groot verzetsstrijder omschreef and desperation and with his meagre powers testified to his het als “een diep menselijk geheim van niet anders kunnen; het meagre greatness… not for the state, not for the fatherland, but verzet als houding, als fatsoen, … de daad van een mens, die for the values of state and fatherland, which apply to yesterday, angstig, vertwijfeld en hulpeloos met zijn schamele kracht zijn today and the future”. These values are universal. Compassion, 30 concern and love which together constitute life’s basic values, can schamele grootheid beleed… niet om de staat, niet om het vader- be summarised in one word: humaneness…. He who wishes to be land, maar om de normen van staat en vaderland, die voor giste- free must take up the fight against injustice…. Fifty years after the ren, heden en morgen gelden”. Die waarde is universeel. end of the war we in Europe are facing the challenge, together Mededogen, zorg en liefde die samen het bestaan zijn grondslag with those countries who only regained their full freedom five geven, kunnen in één woord worden samengevat: menselijk- years ago, to lay the foundations for a community based on the heid…. Wie vrij wil zijn moet de strijd aangaan tegen het equality of people….’ onrecht…. Vijftig jaar na het einde van de oorlog staan wij in Nelson Mandela was well aware of the historic role of the Europa voor de uitdaging samen met de landen die pas vijf jaar Netherlands in South Africa. According to the former ambassador geleden hun volledige vrijheid herkregen, de fundamenten te in Mozambique, Roeland van de Geer10,Mandela was not embit- leggen voor een gemeenschap die haar grondslag vindt in de tered by the acts committed by the Netherlands in his country. gelijkwaardigheid van mensen….’ ‘He realised that the Royal Family had played a role in the emanci- Nelson Mandela was zich zeer bewust van de historische rol van pation process. He had a very positive view of the Netherlands. It Nederland in Zuid-Afrika. Volgens voormalig ambassadeur in fascinated him that the more progressive European countries (the Mozambique Roeland van de Geer10 was Mandela niet verbitterd Netherlands, the Scandinavian countries) were all monarchies.’ Van over de daden van Nederland in zijn land. ‘Hij zag ook dat de de Geer claims to know that Claus and Beatrix exerted much Oranjes een rol hadden in het emancipatieproces. Hij had een pressure, behind the scenes, to put an end to apartheid. ‘Already zeer positieve visie op Nederland. Het fascineerde hem dat de for a long time Prince Claus believed that the system in South progressieve Europese landen (Nederland, de Scandinavische Africa was unsustainable. But he felt that the transition should be landen) allemaal een koninkrijk waren.’ Van de Geer zegt te weten peaceful because of the destructive effect this would otherwise dat Claus en Beatrix veel druk uitoefenden, achter de schermen, have. And because the South African infrastructure would collapse om een eind te maken aan de apartheid. ‘Prins Claus had al heel due to violence. As early as 1982 he advocated the whites to lang de mening dat het systeem in Zuid-Afrika onhoudbaar was. autonomously relinquish power. In the end things went as he Maar hij vond dat de overgang zonder geweld moest zijn, wished them to go, or hoped them to go.’ vanwege de destructieve werking die daarvan uitgaat. En omdat Mandela played a crucial role in the peaceful transition, as he did de Zuid-Afrikaanse infrastructuur in elkaar zou storten door in the later process of atonement in South Africa. Perhaps this is geweld. In 1982 zei hij al dat de blanken zelfstandig afstand what Beatrix referred to in her 1998 Christmas speech: ‘… In a moesten doen van de macht. Het is gegaan zoals hij het wilde, of world full of differences many feel oppressed by hostility and hoopte.’

10 Quoted in more detail in De wereld volgens prins Claus, p. 307-309. 10 Uitgebreider geciteerd in De wereld volgens prins Claus, blz. 307-309.

31 In die vreedzame overgang heeft Mandela een cruciale rol violence between the inhabitants of this earth…. In countries gespeeld, net als bij het latere verzoeningsproces in Zuid-Afrika. which have witnessed the end of protracted injustice and oppres- Misschien dat Beatrix daarnaar verwees in haar kersttoespraak van sion, there is a greater willingness to pursue ways of peacefully 1998: ‘… In een wereld vol tegenstellingen voelen velen zich living on together. This requires a painful process of uncovering beklemd door vijandschap en geweld tussen de bewoners van the truth and facing the suffering that has been inflicted…. Only deze aarde…. In landen waar aan langdurig onrecht en onder- atonement can result in durable peace.’ drukking een einde is gekomen, wordt meer en meer gezocht naar wegen om samen vreedzaam verder te leven. Dat vereist een pijnlijk proces van openleggen van de waarheid en het onder ogen zien van het leed dat is berokkend…. Alleen verzoening kan uitmonden in een bestendige vrede.’

32 International cooperation Internationale samenwerking

‘Poverty is a form of injustice’ ‘Armoede is onrecht’

Beatrix and Claus divided their work in such a way that the Prince Het werk was tussen Beatrix en Claus zo verdeeld dat de prins was mainly occupied with development cooperation. The queen zich vooral bezighield met ontwikkelingssamenwerking. De inte- was and is more interested in large-scale umbrella themes such as resse van de koningin lag en ligt meer bij grote overkoepelende the (international) environment and sustainability and more tradi- thema’s als (internationaal) milieu en duurzaamheid en meer tional subjects such as international law, international peace and traditionele onderwerpen als het volkenrecht, internationale vrede security issues. In the course of years these subjects would en veiligheid. In de loop der jaren zouden deze thema’s steeds increasingly overlap one another. Both the prince and the queen meer in elkaar overlopen. Het onderlinge verband werd door emphasised the correlation between these subjects. And it became zowel de prins als de koningin benadrukt. En steeds meer werd increasingly clear that both poverty and depletion of the environ- duidelijk dat zowel armoede als milieubederf slechts in een ment could only be tackled effectively in a global context. mondiale context daadwerkelijk aangepakt kan worden. This informal division of tasks does not alter the fact that Beatrix Die informele taakverdeling neemt niet weg dat Beatrix wel dege- was certainly very interested in developing countries. The travelled lijk grote interesse had voor ontwikkelingslanden. Zij maakte extensively. Sometimes this involved state visits or other official regelmatig reizen. Soms waren dat staatsbezoeken of andere offi- events, but she also went on holiday with her husband and friends ciële evenementen, maar zij ging ook op vakantie met haar man to, for example, Peru, Burma and various African countries. The en vrienden in bijvoorbeeld Peru, Birma en verschillende royal family – in particular Prince Bernhard – had a special rela- Afrikaanse landen. De koninklijke familie – vooral prins Bernhard – tionship with the Tanzanian president Julius Nyerere, whose devel- had een bijzondere relatie met de Tanzaniaanse president Julius opment policy in the 1970s was also applauded by Prince Claus. Nyerere, wiens ontwikkelingsbeleid in de jaren zeventig ook door Early 1973 Beatrix and Claus visited Ivory Coast and Cameroon, prins Claus werd toegejuicht. Begin 1973 brachten Beatrix en where they were pursued by a journalist for De Telegraaf who Claus een bezoek aan Ivoorkust en Kameroen, waar ze achter- subsequently wrote a series of articles which were very critical volgd werden door een Telegraaf-journalist die daarna een serie about the development organisation SNV, of which Claus was to zeer kritische artikelen schreef over de ontwikkelingsorganisatie 33 Prinses Beatrix aan haar bureau op Drakestein, 14 februari 1967. ANP foto Ruud Hoff become chairman in that year. In 1974 Claus and Beatrix visited SNV, waar Claus dat jaar voorzitter van zou worden. In 1974 maak- Tanzania and Kenya. ten Claus en Beatrix een reis naar Tanzania en Kenia. The 1970s were a turbulent period in which the prince was criti- De jaren zeventig waren een turbulente periode waarin de prins cised because of his views on politically sensitive subjects. After onder vuur lag vanwege zijn standpunten over politiek omstreden the Lockheed scandal surrounding Prince Bernhard some thema’s. Na het Lockheedschandaal rond prins Bernhard werd het restraints were imposed on the royal family. Early 1978 the new koninklijk huis aan banden gelegd. De net aangetreden premier prime minister Van Agt visited Crown Princess Beatrix and Prince Van Agt ging begin 1978 op bezoek bij kroonprinses Beatrix en Claus, he recalls twenty-five years after the event. ‘I then put prins Claus, vertelt hij een kwart eeuw later. ‘Ik heb toen aan de before the hostess and the host the question whether it was advis- gastvrouw en gastheer de vraag voorgelegd of het voor prins able for Prince Claus to continue his involvement in politically Claus wel raadzaam was zich te blijven bezighouden met politiek sensitive subjects. And let it be clear: development cooperation is gevoelige onderwerpen. Let wel: ontwikkelingssamenwerking is because of its nature always a delicate field. For example, the par nature een delicaat domein. Zo kan de vraag welke landen wel question which countries are or are not eligible for development of niet voor hulpverlening in aanmerking worden gebracht, en op aid, and under which conditions (say upholding human rights), welke voorwaarden (denk aan het eerbiedigen van de rechten van can be politically a very sensitive matter.’ Van Agt was therefore of de mens) politiek heel gevoelig zijn.’ Van Agt vond dus dat Claus the opinion that Claus should refrain from public involvement in zich niet meer in het openbaar moest bezighouden met ontwikke- development cooperation. ‘To pose these questions, is equivalent lingssamenwerking. ‘Deze vraag opwerpen is een antwoord to suggesting the answer. Both the crown princess and the prince suggereren. Zowel de kroonprinses als de prins schrok daar hevig were unpleasantly surprised. They were even upset that the issue van. Ze waren zelfs ontdaan dat die kwestie gesteld werd. Na was even raised at all. After internal consultation within the cabi- intern beraad in het kabinet, in het bijzonder met Jan de Koning net, in particular with Jan de Koning, the then minister of die toen minister voor Ontwikkelingssamenwerking was, heb ik de Development Cooperation, I decided not to make an issue of it.’ zaak verder laten rusten.’

Once Beatrix had become queen, it became even more difficult to Toen Beatrix eenmaal koningin was geworden, werd het nog propagate political positions on the state of affairs in the world. moeilijker politieke standpunten over de toestand in de wereld uit Still, during her visit to the United States in 1982 she criticised the te dragen. Toch bekritiseerde zij tijdens haar bezoek aan de low American expenditure on development aid. Undoubtedly Verenigde Staten in 1982 de lage Amerikaanse uitgaven aan prompted by Prince Claus, she drew attention to the ‘moral obli- ontwikkelingshulp. Ongetwijfeld ingefluisterd door prins Claus, gation’ to provide aid and the international agreement to use 0.7% wees zij op de ‘morele verplichting’ van hulp en de internationale of the Gross Domestic Product for this purpose. In the afspraak om 0,7% van het Bruto Nationaal Product daaraan te 35 besteden. Nederland zat toen op 0,99%, de VS zaten op een frac- Netherlands this was 0.99% at the time, for the US it was but a tie daarvan. ‘Dit simpele cijfer kan een appel inhouden aan de fraction of this. ‘This simple figure may constitute an appeal to eigenschappen die wij… in de mensen van uw grote land waarde- those qualities we… appreciate in the people of your great nation: ren: hun gulheid en hun voorkeur voor een grootse aanpak…. their generosity and their preference for thinking big…. Support Steun aan de misdeelden kan men niet als barmhartigheid en of the deprived cannot be seen as charity and certainly not as a zeker niet als een luxe beschouwen, maar veeleer als menselijke luxury, but rather as a human obligation and as sound policy.’ plicht en als verstandig beleid.’ In the Netherlands it originally appeared as if only references to In Nederland leken in eerste instantie alleen verwijzingen naar generally accepted notions such as peace and justice were possi- algemeen aanvaarde noties als vrede en gerechtigheid mogelijk. ble. In 1984 the queen in her Christmas speech commented on In 1984 zei de koningin in haar kersttoespraak over Jezus: ‘Hij Jesus: ‘He was born (as) a pauper among paupers…. He identified werd geboren als arme onder de armen…. Hij vereenzelvigde zich himself with what the Bible refers to as “the humblest”, some- altijd met, wat de Bijbel noemt, “de minsten”, soms in onze eigen times in our own environment. We see them also in large parts of omgeving. Wij zien hen ook in grote delen van de wereld waarin the world in which they, due to hunger and malnourishment, do zij, door honger en ondervoeding, het einde van de dag niet not even make the end of the day. We find them in refugee halen. Wij vinden hen in vluchtelingenkampen, in oorlogsgebie- camps, in war zones, in areas hit by disaster…. Our life becomes den, in streken getroffen door rampen…. Zin krijgt ons leven meaningful in particular if we are prepared to side with those vooral, als wij bereid zijn te gaan staan aan de kant van rechtelo- without any rights and with the oppressed….’ zen en onderdrukten….’ Nevertheless, this implicitly contains a political stand, as is the Toch zit hier impliciet een politieke stellingname in, zoals ook in case with the definition of poverty used by the queen in her 1987 armoededefinitie die de koningin aanhaalt in haar kerstrede van Christmas speech: ‘Poverty is a form of injustice’. This was the 1987: ‘Armoede is onrecht’. Het was de periode dat haar echtge- period in which her husband was honorary chairman of the noot erevoorzitter was van de Society for International Society for International Development (SID) and participated in Development (SID) en deelnam aan zittingen van de aan de SID meetings of the affiliated North South Round Table. This was a verbonden North South Round Table. Dit was een wereldwijde worldwide think tank of prominent intellectuals in the field of denktank van vooraanstaande intellectuelen op het gebied van development, including Maurice Strong, the first director of the ontwikkeling, onder wie Maurice Strong, de eerste directeur van UN Environmental Organisation UNEP, former director of the de VN Milieuorganisatie UNEP, voormalig Wereldbankdirecteur World Bank Robert McNamara and his advisor Mabub ul Haq, as Robert McNamara en zijn adviseur Mabub ul Haq en de well as the Dutchmen Louis Emmerij and Jan Pronk. Nederlanders Louis Emmerij en Jan Pronk. From these circles emerged various approaches to development problems which are still trend-setting today in for example the Uit deze kringen kwamen benaderingen van het ontwikkelings- UNDP and the World Bank and other more progressive develop- vraagstuk voort die anno 2005 nog steeds toonaangevend zijn in ment donors. Mabub ul Haq laid the foundation for a new devel- bijvoorbeeld de UNDP en de Wereldbank en onder progressievere opment model – Development with a human face – and until his ontwikkelingsdonoren. Mabub ul Haq legde de basis voor een death in 1997 headed the Human Development Report. Haq’s nieuw ontwikkelingsmodel – Development with a human face – en great source of inspiration in turn was Amartya Sen, the person leidde tot zijn dood in 1997 het Human Development Report. who thought up the Human Development Index. Grote inspirator van Haq was weer Amartya Sen, de bedenker van At that time a new description of poverty was created, which only de Human Development Index. now, two decades later, is starting to be accepted. Poverty is no In die tijd ontstond een nieuwe omschrijving van armoede, die longer seen as a material issue, but as a lack of many basic human pas twee decennia later aanvaard begint te worden. Armoede rights, such as safety, freedom, democracy and participation, wordt niet meer alleen gezien als een materiële zaak, maar als het cultural identity, access to basic social facilities (a house, water, ontbreken van tal van basisrechten van mensen, zoals veiligheid, health care, education) and dignity. Defined in this way, combating vrijheid, democratie en inspraak, culturele eigenheid, toegang tot poverty is transformed from charity into a highly political act. sociale basisvoorzieningen (een huis, water, gezondheidszorg, In her Christmas speech of 1987, which was undoubtedly drawn up onderwijs), en waardigheid. Zo gedefinieerd verandert armoede- in close consultation with Prince Claus, Queen Beatrix makes use bestrijding dan van liefdadigheid in een zeer politieke daad. of elements of this progressive view of global poverty: ‘… By far In haar kersttoespraak van 1987, die ongetwijfeld tot stand is geko- most of the homeless live in developing countries. Hundred of men in nauw overleg met prins Claus, verwerkt koningin Beatrix millions of people in these countries do not have a roof over their elementen van deze vooruitstrevende kijk op wereldwijde heads, do not have a place where they can find shelter. Also many armoede: ‘… Veruit de meeste daklozen leven in ontwikkelingslan- people are forced to live in slums under degrading circumstances. den. Honderden miljoenen mensen daar hebben geen dak boven Then there are millions of children wandering on the streets, with- het hoofd, geen eigen plek waar ze beschutting kunnen vinden. out a home or any sense of security whatsoever…. The core of the Ook moeten tallozen wonen in krottenwijken in mensonwaardige problem of the homeless is poverty…. Poverty is a form of injus- omstandigheden. Daarnaast zijn er miljoenen kinderen die op tice. Poverty robs people of their freedom. Therefore this is a straat zwerven, zonder thuis en zonder enige vorm van geborgen- problem which concerns society as a whole….’ heid…. De kern van het daklozenprobleem is armoede…. Armoede is onrecht. Armoede ontneemt mensen hun vrijheid. Daarom is dit een probleem van de hele maatschappij….’

37 Milieu Environment

‘Langzaam sterft de aarde’ ‘The earth is slowly dying’

De aandacht van koningin (en prinses) Beatrix voor het wereld- The attention of Queen (and Princess) Beatrix for the worldwide wijde milieu en klimaatveranderingen gaat minimaal terug tot changes in the environment and climate go back to at least the begin jaren zeventig. Een zeer goede en oude vriend van prins early 1970s. A very good and old friend of Prince Claus, Joseph Ki Claus, Joseph Ki Zerbo, vertelt veel later over een ontmoeting die Zerbo, much later described a meeting that took place at the time. toen plaats had. De filosoof, historicus en politicus Ki Zerbo, The philosopher, historian and politician Ki Zerbo, originating afkomstig uit Burkina Faso, sprak in Berlijn op een conferentie van from Burkina Faso, spoke at a conference of the Club of Rome in de Club van Rome. Op de eerste rij zat een echtpaar te luisteren, Berlin. In the first row a couple was listening who, according to Ki aldus Ki Zerbo, dat na afloop op hem afstapte. ‘Zij stelden zich Zerbo, later came to meet him. ‘They introduced themselves as voor als prins Claus en prinses Beatrix uit Nederland en zeiden Prince Claus and Princess Beatrix from the Netherlands and they tegen mij: “Aujourd’hui nous avons entendu la voix de l’Afrique”. said: “Aujourd’hui nous avons entendu la voix de l’Afrique”. Today Vandaag hebben wij de stem van Afrika gehoord.’ Het was het we have heard the voice of Africa.’ It was to mark the beginning of begin van een lange vriendschap tussen Claus en Ki Zerbo, wier a long friendship between Claus and Ki Zerbo, whose ‘On ne ‘On ne développe pas, on se développe’ (men wordt niet ontwik- développe pas, on se développe’ (people are not developed; people keld, men ontwikkelt zichzelf) nog vaak door de prins zou worden develop themselves) would still frequently be quoted by the prince aangehaald. later on. Het voorval toont aan dat Beatrix en Claus zich al in die tijd The incident showed that already at that time Beatrix and Claus verdiepten in het rapport ‘Grenzen aan de Groei’ van de Club van had engrossed themselves in the report ‘Limits to Growth’ of the Rome. Prins Claus sprak zich een aantal malen op een radicale Club of Rome. Several times, Prince Claus made quite radical manier uit over het milieu. In een artikel voor het Vakblad voor remarks about the environment. In an article for Boomerang, the Werkende Jongeren Boemerang schreef Claus in 1972: ‘In steeds journal for working youngsters, Claus wrote in 1972: ‘At an ever snellere stroomversnelling heeft de mens zijn omgeving veran- increasing speed, mankind has changed his environment… with- derd…. out consideration for the fact that the earth, home to all people of 38 all times, has its limits. There are limits to the use of air, water, soil Zonder oog voor het feit dat de aarde, het huis voor alle mensen and organisms. Limits due to contamination and depletion…. In van alle tijden, zijn grenzen kent. Grenzen aan gebruik en our so-called developed countries, the environmental issue was verbruik van lucht, water, bodem en organismen. Grenzen door prompted by an increase of our prosperity…. Modern technology, vervuiling en uitputting…. Bij ons, in de zogenaamde ontwikkelde the economic system, the mere vision of “growth”, have been the landen, is het milieuvraagstuk ontstaan door de toename van de causes of our depletion of the environment…. Existing political welvaart…. De moderne technologie, het economisch systeem, de structures need to be changed. Different priorities need to be loutere “groei”-visie, zijn de oorzaken geweest van ons milieube- chosen, as well as penalties imposed on spillage.’ derf…. Bestaande productiestructuren zullen moeten worden gewijzigd. Andere prioriteiten gekozen. Straffen gesteld op Many of these aspects would return in Prince Claus’ texts in the verspilling.’ decades that followed, but also in speeches delivered by Queen Beatrix. In her Christmas speeches, for example, a number of Veel van deze aspecten zouden in de decennia daarna terugko- elements frequently turn up, for example doubts about how we men in de teksten van prins Claus, maar ook van koningin Beatrix. think about progress, and the infallibility of science; criticism of In haar kersttoespraken wordt bijvoorbeeld een aantal elementen consumerism, self-interest and the pursuit of material well-being; regelmatig aangestipt: twijfel aan het vooruitgangsdenken en de and attention for the rapid depletion of the environment both in onfeilbaarheid van de wetenschap; kritiek op consumentisme en the Netherlands and in the rest of the world. eigenbelang en het nastreven van materiële welvaart; en aandacht The Christmas speech that the Queen delivered in 1988 was the voor de snelle afbraak van het milieu in Nederland en de rest van most explicit. Titled ‘Nature itself is at stake’, the Queen drew a de wereld. fairly dramatic picture of ‘a world clouded by human egoism and De kerstrede die de koningin in 1988 uitsprak is de duidelijkste. lust for power over fellow men and nature. This darkness is some- Onder de titel ‘De schepping zelf staat op het spel’ schetst de thing that we experience today in all its oppressiveness now that koningin een vrij dramatisch beeld van ‘een wereld verduisterd the future of nature itself is threatened. What we are now experi- door menselijk egoïsme en heerszucht over medemens en natuur. encing is not the destruction of our earth in one bang, but drawn- Die duisternis ervaren we vandaag in al zijn benauwdheid nu de out drama. Our world is suffering from deforestation, desertifica- toekomst van de schepping zélf op het spel is komen te staan. tion, contamination and poisoning of air, soil and water, extinction Wat wij thans meemaken, is niet de vernietiging van de aarde in of animal and plant species, damage to the ozone layer that is to één klap, maar in een stil drama. Onze wereld lijdt onder ontbos- protect us against harmful radiation, and a rise of the temperature sing, woestijnvorming, vervuiling en vergiftiging van lucht, bodem which has dangerous consequences, such as an increase of the en water, uitsterving van dier- en plantsoorten, aantasting van de sea level. Slowly, the earth will die and the unimaginable – the end ozonlaag die ons tegen gevaarlijke straling moet beschermen, en 39 stijging van de temperatuur met bedreigende gevolgen, zoals de of life itself – becomes imaginable as yet’. verhoging van de zeespiegel. Langzaam sterft de aarde en wordt When one realises this, one becomes overwhelmed by despera- het onvoorstelbare – het einde van het leven zelf – toch voorstel- tion, says the Queen, who at the same time warns us against baar’. despondency. She argues in favour of an optimistic attitude and Wie zich dat realiseert, wordt overmand door vertwijfeling, zegt de emphasising positive aspects: ‘Besides our self-interest, selfishness koningin, die tegelijkertijd waarschuwt voor moedeloosheid. Zij and eagerness for power, we also find our conscience, our beliefs pleit voor een optimistische positieve houding en nadruk op posi- and moral convictions on our path of life…. This world of mutual tieve aspecten: ‘Zo zijn er naast elk eigenbelang, zelfzucht en dependency forces us to act in a responsible way. Within the inter- machtsdrang ook het geweten, het geloof en de morele overtui- national community this is given shape based on the idea of “soci- ging als drijfveren en toetsen op onze levensweg….Deze wereld ety, which is to be maintained”.’ van wederkerige afhankelijkheid dwingt ons tot verantwoordelijk She made a clear connection between environment and poverty in gedrag. Binnen de internationale gemeenschap wordt hieraan the Third World. ‘Not only affluence and greed, but also poverty vorm gegeven vanuit de gedachte van de “samenleving, die and an urge for survival appear to be threats to man’s natural bewaard moet worden”.’ environment. We, who are living in the rich one-third part of the Zij legde een duidelijke relatie tussen milieu en armoede in de world, should therefore accept co-responsibility for the two-thirds Derde Wereld. ‘Niet alleen overvloed en hebzucht, maar ook of the world faced with the very material needs that lead to armoede en overlevingsdrang blijken bedreigingen te vormen disruption of nature’s balance.’ voor de natuurlijke omgeving van de mens. Wij die leven in het The Queen argued on the basis of an ethical and religious obliga- rijke éénderde deel van de wereld moeten alleen al daarom mede- tion of man to treat nature in a much more responsible way. The verantwoordelijkheid aanvaarden voor het tweederde deel van de holistic worldview, on which for example the Earth Charter is aarde, waarin het juist de materiële nood is, die leidt tot verstoring based, is also hinted at in Beatrix’ emphasis on a new balance van evenwichten in de natuur.’ within ‘one creation’: ‘In the process of contemplation, which the De koningin redeneert vanuit een ethische en religieuze plicht die World Council of Churches together with the Roman-Catholic de mens heeft tot een veel verantwoordelijker omgang met de Church have incited, guarding creation is put in a wider context, natuur. Het holistische wereldbeeld dat onder meer aan het together with peace and justice. Man and nature were created as Handvest van de Aarde (Earth Charter) ten grondslag ligt, sche- allies, as partners in one creation…. Now we are faced with the mert ook door in Beatrix’ nadruk op een nieuw evenwicht binnen challenge to find a new relationship to nature, characterised by ‘één schepping’: ‘In het proces van bezinning, waartoe de respect for ecological balance, cautiousness and careful manage- Wereldraad van Kerken en de Rooms-Katholieke Kerk tezamen ment.’ hebben opgeroepen, wordt het bewaren van de schepping in een 40 This ethical perspective also resulted in the Queen taking a critical breder verband gebracht met vrede en gerechtigheid. Mens en view of biotechnology. Already in 1969 Princess Beatrix, together natuur zijn geschapen als bondgenoten, als partners in één schep- with Prince Claus, founded the Bio Sciences and Society ping…. Nu staan we voor de uitdaging een nieuwe relatie tot de Foundation. This foundation was engaged in the social and ethical natuur te vinden, gekenmerkt door eerbied voor ecologisch even- consequences of biological and medical research. In the second wicht, behoedzaamheid en zorgvuldig beheer.’ half of the 1980s the debate focused on biotechnology. At a symposium of the foundation Prince Claus spoke about the Die ethische invalshoek leidde er ook toe dat de koningin zich threats of biotechnology. Increasingly, man interferes in life kritisch uitsprak over biotechnologie. Al in 1969 richtte prinses processes and living organisms, Claus told the audience, in the Beatrix samen met prins Claus de Stichting Biowetenschappen en context of which economic motives are dominant. ‘Unfathomable Maatschappij op. Deze stichting hield zich bezig met de maat- forces that interact with one another in secret ways may get schappelijke en ethische consequenties van biologisch en medisch control of the new processes and determine which applications onderzoek. In de tweede helft van de jaren tachtig ging de discus- are continued and which are not. The wish to manipulate is only sie vooral over biotechnologie. Op een symposium van de stich- human. The power to manipulate is in our hands. But we must ting sprak Claus over de bedreigingen van biotechnologie. Er know precisely what we wish to achieve…. As to the environment wordt steeds meer ingegrepen in levensprocessen en in levende much Western technology starts from the assumption that man organismen, stelde Claus, waarbij economische motieven over- holds absolute sway over nature.’ heersen. ‘Ondoorgrondelijke krachten die op verborgen manieren This way of thinking could also be heard in the Christmas speech op elkaar inwerken kunnen de controle krijgen over de nieuwe of 1990 (‘Does everything that is possible also need to be done?’). processen en bepalen welke toepassingen worden doorgezet en The Queen cast fundamental doubts on how we think about welke niet. De wil om te manipuleren is menselijk. De macht om progress in the western world: “We are on the verge of an era in te manipuleren is in onze handen. Maar we moeten zeker weten which science and technology can overcome the many limitations wat we precies willen bereiken…. Op milieugebied gaat veel to which man appeared to be subjected. We are able to control westerse technologie er nog van uit dat de mens heer en meester techniques that allow us to influence every living creature. This is van de natuur.’ presents us with fundamental questions and responsibilities… In Een echo van dit denken was te horen in de kersttoespraak van the history of mankind the emphasis was initially on subjecting 1990 (‘Moet alles wat kan ook kunnen?’). De koningin zette funda- nature, which restricted and hampered human existence. From mentele vraagtekens bij het vooruitgangsdenken in de westerse this emerged a belief in progress that was aimed at exceeding the samenleving: ‘Wij staan op de drempel van een tijd waarin weten- limits rather than respecting them. Today, it is not so much about schap en techniek vele beperkingen waaraan de mens scheen te what we can do, but what we may and must do…. Science has zijn onderworpen, kunnen overwinnen. Wij beheersen technieken 41 waarmee wij alles wat leeft kunnen beïnvloeden. Dit stelt de brought us many good things. By divulging the secret of the mensheid voor fundamentele vragen en verantwoordelijkheden…. construction of life, we are able to combat hunger and prevent In de geschiedenis van de mensheid lag aanvankelijk de nadruk diseases. Knowledge about the way in which hereditary character- op het onderwerpen van een natuur die het menselijk bestaan istics are laid down biologically and transferred, opens up the beperkte en belemmerde. Hieruit ontstond een vooruitgangsge- possibility to change these very characteristics. But this also brings loof dat eerder gericht was op het overschrijden dan op het us to a limitation that compels us to contemplate the question: respecteren van grenzen. Vandaag gaat het niet zozeer om wat Does everything that is possible also need to be done? kan, maar om wat mag en moet…. De wetenschap heeft veel goeds gebracht. Door de onthulling van geheimen over de ‘We will regret our hunger for more’ opbouw van het leven worden wij in staat gesteld honger te bestrijden en ziekten te voorkomen. Kennis van de wijze waarop Beatrix and Claus were also united in their criticism of the limited erfelijke eigenschappen biologisch zijn vastgelegd en worden economic thinking that characterises and determines the world’s overgedragen, opent de mogelijkheid die eigenschappen ook te progress. Claus, who already in 1982 used the phrase ‘sustainable veranderen. Maar daarmee is tevens een grens bereikt die noopt development’ (although later he expressed doubts about such tot bezinning. Moet alles wat kan, ook kunnen?’ concepts on account of their universal meaning and vagueness), argued in favour of including environmental costs in calculating ‘De zucht naar meer breekt ons op’ prices. When you include this environmental burden, you also get another picture of the (distribution of the) affluence in the world. Beatrix en Claus waren ook eensgezind in hun kritiek op het ‘If you consider this, one person in North-American and Western- beperkte economische denken dat de voortgang in de wereld Europe consumes ten to twenty times as much energy and essen- kenmerkt en bepaalt. Claus, die al in 1982 de term ‘duurzame tial raw materials’, he said in an interview with NRC Handelsblad ontwikkeling’ gebruikte (al zou hij later ook twijfels uiten over in 1990. One year later, in India, he argued in favour of a new dergelijke begrippen, vanwege de alomvattendheid en vaagheid paradigm in which economic progress is measured differently. ervan), pleitte voor het meenemen van milieukosten in de bereke- Our conventional economic thinking was far too limited, because ning van prijzen. Als je het milieubeslag meerekent krijg je ook it ignored the impact on the physical, biological and social een heel ander beeld van de (verdeling van de) rijkdom in de systems. wereld. ‘Dan gebruikt gemiddeld 1 persoon in Noord-Amerika en West-Europa tien tot twintig keer zo veel energie en essentiële In a similar way Queen Beatrix in her Christmas speech in 1997 grondstoffen’, zei hij in een interview met NRC Handelsblad in put the concepts of ‘impoverishment’ and ‘enrichment’ in a new 1990. Een jaar later pleitte hij in India voor krimp in de rijke perspective. She entered into the changes caused by globalisation. 42 (‘The world is becoming smaller and has even been characterised landen en voor een nieuw paradigma waarin economische voor- as a ‘village’). ‘Many find the developments ensuing from ongoing uitgang op een andere wijze gemeten zou moeten worden. Het modernisation positive. But we also risk losing track of the down- conventionele economische denken was veel te beperkt, omdat side: poverty, destruction of the environment, and loss of a sense het de impact op de fysieke, biologische en sociale systemen niet of community…. meenam. In a period of rapid developments in science, technology and economics the concept of progress has been redefined. Op een vergelijkbare manier zette koningin Beatrix in haar kerst- Increasingly, value was measured against material well-being. An toespraak van 1997 de begrippen ‘verarming’ en ‘verrijking’ in een increase of material well-being was considered as enrichment; a nieuw perspectief. Zij ging in op de veranderingen die de globali- decrease on the other hand was seen as impoverishment…. sering met zich meebracht (‘De wereld wordt kleiner en is zelfs al Enrichment, when exclusively related to money and material als “dorp” gekenschetst’). ‘Velen ervaren de ontwikkelingen die uit goods, evokes a shadow of greed…. A higher standard of living de voortdurende vernieuwingen voortvloeien als positief. Maar can be accompanied by a deterioration of the environment, daartegenover staat het risico dat wij het zicht verliezen op de production of useless things for a consumer society, banal forms keerzijde: armoede, milieuvernietiging en verlies aan gemeen- of mass entertainment, increased unsafety on the streets, and schapsgevoel…. meaningless violence. Obviously, the great problem of material In een periode van snelle ontwikkeling in wetenschap, technologie poverty continues to demand our full attention… But our society en economie heeft het begrip vooruitgang een andere inhoud cannot do without a sense of standards that reaches beyond self- gekregen. Steeds meer werd waarde afgemeten aan materiële interest… Impoverishment can also be found in the attention we welstand. Nam die toe dan werd dat gezien als verrijking; afname pay to and our concern for the natural environment. We know that daarentegen werd als verarming ervaren…. Verrijking, uitsluitend many decisions and developments inevitably lead to the depletion betrokken op geld en goed, roept een schaduwbeeld op van inha- of irreplaceable resources, contamination of the air, soil and water, ligheid…. Een hogere levensstandaard kan gepaard gaan met deforestation and the extinction of scores of costly plant and verslechtering van het milieu, productie van nutteloze dingen voor animal species. All too often people shirk their responsibility for een wegwerpmaatschappij, banale vormen van massavermaak, the environment. We are all accessory to material enrichment at toenemende onveiligheid op straat en redeloos geweld. Daarnaast the cost of our natural heritage….’ blijft vanzelfsprekend het grote probleem van de materiële armoede alle aandacht vragen…. Onze maatschappij kan niet In the years following the fall of the Wall in 1989, there was a zonder een normbesef dat verder reikt dan eigenbelang… Ook in sense of euphoria across the world. Progress had definitively won. de aandacht en zorg voor de natuurlijke omgeving is in onze The end of the Cold War also meant an end to history, as wereld sprake van verarming. We weten dat vele beslissingen en 43 ontwikkelingen onontkoombaar leiden tot uitputting van onver- propounded by Francis Fukuyama in his controversial book The vangbare hulpbronnen, vervuiling van lucht, grond en water, End of History and the Last Man. The liberal world order with its ontbossing en het uitsterven van talloze kostbare plant- en dier- capitalist system and Western democratic principles would for soorten. Te vaak onttrekken mensen zich nog aan de verantwoor- ever dominate the world. In his most acrid speech in a series of delijkheid voor het milieu. Aan materiële verrijking ten koste van three for the world conference of the SID, Prince Claus in 1991 het natuurlijk erfgoed zijn wij allen medeplichtig….’ pointed to the disasters that had occurred in the ‘lost decade’ (the 1980s) in many developing countries: stagnation and shrinkage, In de jaren na de val van de Muur in 1989 heerste overal ter debts and increased poverty. ‘New issues of a global interest’ had wereld een grote euforie. De vooruitgang had definitief gewon- presented themselves: destruction of the environment, national- nen. Het einde van de Koude Oorlog betekende ook het einde van ism, a strong increase of the number of ‘economic refugees’ and de geschiedenis, zo verkondigde Francis Fukuyama in zijn more racial and ethnical conflicts. ‘There is reason to be geruchtmakende boek The End of History and the Last Man. De concerned about the erosion of the traditional powers of the liberale wereldordening met zijn kapitalistische stelsel en westerse national state, about the increasing power of NGOs in the area of democratische beginselen zou eeuwig heersen op aard. In zijn international, financial and economic relations and about the meest bittere toespraak, in een serie van drie, voor de wereldcon- ongoing growth of arms expenditure…’ ferentie van de SID wees prins Claus in 1991 daarentegen op de Claus argued that national and international organisations had to rampen die zich in het ‘verloren decennium’ (de jaren tachtig) in be fundamentally reformed and that a new paradigm had to be veel ontwikkelingslanden voltrokken: stagnatie en krimp, schulden found, because the development theory found itself in a crisis. en groeiende armoede. Er hadden zich ‘nieuwe kwesties van Especially economists had to take the rap for it, because they were mondiaal belang aangediend’: milieuvernietiging, nationalisme, too focused on economic growth whilst paying only little atten- een sterke toename van het aantal ‘economische vluchtelingen’ en tion to equality and the environment: ‘…If we look at the develop- meer raciale en etnische conflicten. ‘Er is reden tot bezorgdheid ment of economic theory over the past two hundred years, we can over de uitholling van de traditionele machten van de natiestaat, conclude with acceptable exaggeration that it was mainly over de groeiende macht van de niet tot de staat behorende concerned with the question how the rich can expand their wealth instellingen op het gebied van internationale financiële en econo- even further. Economists have hardly paid any attention to issues mische betrekkingen, en over de voortdurende groei van bewape- of distribution. Indeed, I believe that in many respects the main- ningsuitgaven…’ stream in economics represents an orthodox consensus that is Claus stelde dat nationale en internationale organisaties funda- demonstrably conservative. Such orthodoxy almost invariably tells menteel hervormd moesten worden en dat een nieuw paradigma us that we need more of the same… Possibly we need to await the moest worden gevonden, want de ontwikkelingstheorie bevond arrival of a “green” Keynes…. but then preferably a Keynes born in 44 and belonging to the South.’ Economic science, according to zich in een crisis. Daarbij moesten vooral de economen het Claus, should focus on often ridiculed values such as fairness and ontgelden, die te veel oog voor economische groei en te weinig justice and be ‘rooted in ethics and morals’. voor gelijkheid en milieu hebben: ‘…Als we naar de ontwikkeling van de economische theorie in de laatste tweehonderd jaar kijken, Queen Beatrix’s Christmas speech (‘The Fall of the Wall’) of two kunnen we met aanvaardbare overdrijving concluderen dat ze years earlier had precisely the same purport as this SID lecture voornamelijk begaan is geweest met de vraag hoe degenen die delivered by Claus. She asked the conquerors (the Western world) reeds rijk zijn, hun rijkdom nog verder kunnen vergroten. a number of fundamental questions: Can the West find answers to Economen hebben nauwelijks aandacht besteed aan kwesties van the many challenges within its own society? Are we able to control spreiding. Inderdaad geloof ik dat de voornaamste stroming in de the ever upward pressure of our own prosperity? Do we know how economie in veel opzichten een orthodoxe consensus vertegen- to cope with the ever more demanding requirements of the envi- woordigt die aantoonbaar conservatief is. Een dergelijke recht- ronment and the ongoing attacks on our planet? Will the new zinnigheid zegt ons bijna altijd dat we meer nodig hebben van Europe place itself in the service of a fairer global society? … We hetzelfde…. Wellicht moeten we de verschijning van een “groene” know that the world will never see peace if the great problems of Keynes afwachten… maar bij voorkeur een Keynes die is geboren hunger and poverty are not solved. This calls for leadership that is en behoort tot het Zuiden.’ De economische wetenschap moet prepared to bear responsibility that reaches beyond the mere naar Claus’ mening ook gaan over, vaak belachelijk gemaakte, interests of one’s own party, one’s own state, one’s own conti- waarden als billijkheid en gerechtigheid en ‘geworteld zijn in nent…. ethiek en moraal’. Hunger and poverty are not natural phenomena that nobody can do anything about. A mankind that puts its own interests first, that De kersttoespraak (‘De val van de Muur’) van koningin Beatrix van throws in its lot with those who are well off whilst ignoring the twee jaren eerder had exact dezelfde strekking als deze SID-lezing needs of others, is knowingly heading for disaster. What we need van Claus. Zij stelt de overwinnaars (het westen) een aantal funda- is a moral standard for the long term…. It is not so much prosper- mentele vragen: ‘Vindt het Westen antwoorden op de vele uitda- ity in itself that will cost us dear in the long term, but the continu- gingen in de eigen maatschappij? Kunnen wij de opstuwende ous hunger for more, combined with the inability to share. In our kracht van onze eigen welvaart beheersen? Weten we raad met de society egoism has become a driving force. Consumption has steeds dwingender eisen van het milieu en de voortdurende become the benchmark for success. The world will succumb to the aanslagen op onze aarde? Zal het nieuwe Europa zich in dienst illusion of “more is better”. stellen van een rechtvaardiger wereldsamenleving? … Wij weten In her Christmas Speech of 1992, Beatrix went even further. She dat de wereld nooit vrede zal kennen als de grote problemen van made a link between the unilateral pursuit of economic growth honger en armoede niet worden opgelost. Dat vraagt een leider- 45 Het bezoek van koningin Beatrix en prins Claus aan de VS. Het koninklijk paar in de PBX op weg naar huis. 29 juni 1982 and material self-interest and the egoism that leads to the disap- schap dat een verantwoordelijkheid wil dragen die verder reikt pearance of solidarity and eventually to violent conflicts, such as dan alleen de belangen van de eigen partij, de eigen staat, het those in the former Yugoslavia. ‘After the hope and expectation eigen werelddeel…. that followed the end of oppression and the Cold War, astonish- Honger en armoede zijn geen natuurverschijnselen waar niemand ment, despair and abhorrence are now dominating emotions. iets tegen kan doen. Een mensheid die haar eigenbelang voorop- Howis it possible that people living in freedom subject one stelt, haar lot verbindt aan degenen die het goed hebben en voor- another to so much evil? …. We cannot turn a blind eye to expres- bij gaat aan de noden van anderen, gaat zelf met open ogen haar sions of human cruelty and violence wherever in the world; we are ondergang tegemoet. Wat wij nodig hebben is een moraal voor de also involved in what is now happening in former Yugoslavia. An langere duur…. Het is niet zozeer de welvaart op zichzelf die ons understandable longing for identity becomes cramped national- op den duur zal opbreken, maar de voortdurende zucht naar ism, a disruptive force that is associated with blind hatred towards meer, in samenhang met het onvermogen tot delen. Het egoïsme aliens and all those who we do not reckon as belonging to our is in onze maatschappij geworden tot een drijvende kracht. own group…. Today, egoism is considered a very common thing. Consumptie werd het ijkpunt voor succes. Aan de illusie van As a social force it has indeed brought us material progress. But a “meer is beter” gaat de wereld ten onder.’ society whose only measures for human acts are self-interest, In haar kerstrede van 1992 gaat Beatrix nog verder. Ze legt een benefits and economic effectiveness, will fall apart…. We are living expliciet verband tussen het eenzijdige streven naar economische in a time of almost unlimited transfer of knowledge. But if we are groei en materieel eigenbelang en het egoïsme dat leidt tot het unable to inspire new generations to a community spirit and verdwijnen van solidariteit en uiteindelijk tot gewelddadige making sacrifices for the benefit of others, it will all be to no avail. conflicten, zoals die zijn uitgebroken in het voormalige The transfer of standards and values is however much more diffi- Joegoslavië. ‘Na de hoop en verwachting die volgde op het einde cult than passing on knowledge….’ van onderdrukking en Koude Oorlog, overheersen nu verbijste- Apart from the emphasis on morals and ethics as a basis of poli- ring, vertwijfeling en afschuw. Hoe is het mogelijk dat mensen in tics, Beatrix saw forms of international government (at a European vrijheid elkaar zoveel kwaad kunnen aandoen? …. Voor uitingen or global level) as the only way to solve the conflicts in the world. van menselijke wreedheid en geweld, waar ook ter wereld, kunnen ‘The problems we are facing today compel us to pursue a continu- wij ons niet afsluiten; bij wat nu gebeurt in het vroegere ing civilisation process in which the general interest is lifted to the Joegoslavië zijn wij eveneens betrokken. Een begrijpelijk verlan- level of the world community’. gen naar identiteit verwordt tot eng nationalisme, een ontwrich- tende kracht die gepaard gaat met blinde haat jegens vreemdelin- gen en allen die men niet tot de eigen groep rekent…. Tegenwoordig wordt egoïsme gezien als de gewoonste zaak van 47 de wereld. Als maatschappelijke kracht heeft het ons inderdaad materiële vooruitgang gebracht. Maar een samenleving die geen andere maatstaven kent voor menselijk handelen dan eigenbe- lang, nut en economische doelmatigheid zal uiteenvallen…. We leven in een tijd van bijna onbegrensde kennisoverdracht. Maar als het niet lukt nieuwe generaties te inspireren tot gemeen- schapszin en het brengen van offers ter wille van anderen, dient dit alles tot niets. Het overdragen van normen en waarden is echter veel moeilijker dan kennisoverdracht….’ Behalve het hameren op moraal en ethiek als grondslag van de politiek ziet Beatrix vormen van internationaal bestuur (Europees of mondiaal) als enige manier om de conflicten in de wereld op te lossen. ‘De problemen waarvoor de mensheid zich vandaag gesteld ziet, nopen tot een verdergaand beschavingsproces waar- bij het algemeen belang wordt opgetild tot het niveau van de wereldgemeenschap.’

48 Globalisation Globalisering

‘Change makes us insecure’ ‘Verandering maakt onzeker’

Not only conflicts, but also poverty, destruction of the environ- Niet alleen conflicten, maar ook armoede, milieuvernietiging, ment, migration and many other themes in world politics are migratie en tal van andere thema’s in de wereldpolitiek snijdt touched upon by Beatrix, and she puts them in a broader context; Beatrix aan, en verbindt ze in een breder kader; zij beschrijft de she describes the mutual relationship in a world with ever onderlinge samenhang in een wereld met steeds minder grenzen – decreasing borders - globalisation - and the need for an ethical globalisering – en de noodzaak voor een ethische basis die ruimte basis that gives room to the large diversity in this same world. In geeft aan de grote verscheidenheid in diezelfde wereld. In de kerst- her Christmas speech of 1993, the Queen says: ‘… Ever increasing rede van 1993 zegt de koningin: ‘… Steeds snellere veranderingen changes confront us with far-reaching decisions whilst making an plaatsen ons voor ingrijpende beslissingen en doen een appel op appeal to our personal responsibility…. Choices in our life and onze persoonlijke verantwoordelijkheid…. Keuzen in ons leven en how we live together are no longer free of obligations. The world samenleven zijn niet langer vrijblijvend. De wereld wordt gecon- is faced with an imminent environmental crisis, an unrestrained fronteerd met een dreigende milieucrisis, een ongeremde bevol- growth of the population, increased ethnical violence, an excessive kingsgroei, toenemend etnisch geweld, een te hoog opgedreven consumption culture, massive unemployment and unacceptable consumptiecultuur, massale werkloosheid en onaanvaardbare contrasts between rich and poor. Moreover, the confidence that all tegenstellingen tussen rijk en arm. Daarbij is het vertrouwen dat al these problems can be solved has been seriously undermined. die problemen oplosbaar zijn, ernstig ondermijnd. We had become accustomed to the idea of an orderly and We waren gewend geraakt aan het beeld van een overzichtelijke en controllable world. Science and knowledge, organisation and tech- beheersbare wereld. Wetenschap en kennis, organisatie en techniek nology turned man from creature into creator. The ideological maakten de mens van schepsel tot schepper. De ideologische contrast between East and West seemed clear: dictatorship and tegenstelling tussen Oost en West leek helder: dictatuur en onder- oppression versus democracy and freedom. But when after the drukking tegenover democratie en vrijheid. Maar toen na het einde end of the Cold War many new problems had to be solved, the van de Koude Oorlog vele nieuwe problemen moesten worden strength of the Western values failed to come to the fore. We opgelost, kwam de kracht van de Westerse waarden niet tot uitdruk- 49 king. We namen aan dat alles nu vanzelf wel goed zou komen, maar assumed that everything would turn out alright, but we were kwamen bedrogen uit. Het geloof in de samenhang tussen vrijheid mistaken. The belief in a correlation between freedom and en vooruitgang is verdwenen…. Vanuit landen waar nood heerst en progress has disappeared…. People from countries in need and ontbinding intreedt kloppen mensen met andere levensstijlen en on the verge of disintegration, who have different life styles and gewoonten bij ons aan en vragen om een plek…. Problemen elders habits, knock on our doors asking for a place to stay…. Problems raken ook ons en dwingen ons voortdurend tot nieuwe plaatsbepa- in other parts of the world affect us as well and constantly force us ling. Soms ontstaat de neiging zich hieraan te onttrekken en te to reformulate our own place. Sometimes we have a tendency to vluchten in wat “eigen” is – overzichtelijk, vertrouwd en veilig. Het withdraw and escape to what is familiar, orderly, and safe. All other andere wordt gezien als vreemd en waar het ontbreekt aan open- things are seen as alien and where openness and understanding heid en begrip gaan vreemd en vijandig samenvallen. are lacking, alien and hostile become synonymous concepts. Verandering maakt onzeker en angstig…. Een wereld in verande- Change makes us insecure and afraid… A world in change is also ring is ook een wereld van verschil. Het streven naar een éénvor- a world of differences. The pursuit of one single society does not mige maatschappij heeft geen zin. Verschillen moeten we niet make sense. We should not combat differences, but learn to live bestrijden; we moeten leren leven met verscheidenheid….’ with diversity….’ Het kan geen toeval zijn dat hier ‘een wereld van verschil’ wordt It is no coincidence that ‘a world of differences’ is quoted here. aangehaald. Twee jaar eerder had minister voor Ontwikkelings- Two years earlier, minister Pronk of Development Cooperation samenwerking Pronk een nota met diezelfde titel gepresenteerd. had presented a memorandum with the same title. ‘Cultuur geeft identiteit en zelfvertrouwen’ ‘Culture gives identity and self-confidence’

Bij de totstandkoming van Pronks ‘Een wereld van verschil’ was Prince Claus had been closely involved in Pronk’s ‘A world of prins Claus nauw betrokken geweest, vooral bij het hoofdstuk over differences’, in particular in the chapter on culture in developing cultuur in ontwikkelingslanden. Voor prins Claus was cultuur de countries. For Prince Claus, culture was the driving force behind motor van ontwikkeling, en dat idee kreeg een belangrijke plaats in development, and this idea was given a prominent place in the de nota. Claus definieerde cultuur niet zozeer als kunst, folklore of memorandum. Claus defined culture not so much as art, folklore oude tradities, maar ging uit van een veel bredere uitleg: de or old traditions, but he started from a much broader explanation: waarden en normen, de door de eeuwen heen gevormde, maar the values and standards, the customs, manners and social struc- steeds weer veranderende, gewoontes, omgangsvormen en sociale tures in a country or among a population. All this determines a verbanden in een land of een bevolkingsgroep. Dat alles bepaalt de population’s identity, its feeling of self-worth and self-respect. If identiteit van een bevolking, het gevoel van eigenwaarde en zelfres- this is denied, ignored or pulled to pieces, all attempts for 50 (economic) development are foredoomed to failure. In his first pect. Als dat wordt ontkend, genegeerd of afgebroken, zijn alle speech for the SID world conference in 1985, Claus foresaw ‘the pogingen om tot (economische) ontwikkeling te komen, tot misluk- upcoming fight for the social and cultural identity in the countries king gedoemd. In zijn eerste lezing voor de SID-wereldconferentie of the Third World…. But we should not understand this in a typi- in 1985 voorziet Claus ‘de opkomende strijd om de sociale en cultu- cally Western economic way. Independence in a purely economic rele identiteit in de landen van de Derde Wereld…. Maar wij sense does not exist…. We are to interpret it as cultural independ- moeten dit niet in de typisch westerse economische zin opvatten. ency, but then in the broadest sense of the word, encompassing Onafhankelijkheid in zuiver economische zin bestaat niet…. Wij the economy and many other issues. Therefore, culture in the moeten het verstaan als culturele onafhankelijkheid, maar dan meaning of civilisation…’. And he went on to emphasise that cultureel in de ruimste zin van het woord, waarin de economie en culture is not a constant and does not have a perpetual value. veel andere zaken zijn besloten. Cultuur dus in de zin van bescha- ‘Cultures as a reference framework are hardly constant and not ving…’. En hij benadrukt daarbij dat cultuur niet onveranderlijk en invariably applicable. We generally are dealing with open systems voor altijd geldig is. ‘Culturen zijn als referentiekader nauwelijks that are subject to interactions that constantly raise new problems constant en niet in alle gevallen toepasbaar. Wij hebben in het alge- which in turn constantly call for new solutions.’ meen te maken met open systemen, onderhevig aan wisselwerkin- This same idea about culture returns in Beatrix’ Christmas speech gen die steeds nieuwe problemen oproepen, en die op hun beurt of 1991, ‘The pioneer function of art’: ‘… Culture is no template, telkens om nieuwe oplossingen vragen.’ no united model that produces identical forms; it is always about Ditzelfde idee over cultuur komt terug in de kersttoespraak van unity and diversity, multiformity and individuality. Culture gives Beatrix in 1991, ‘De kunst als pionier’: ‘… Cultuur is geen mal, geen people an identity and self-confidence. It cannot be imposed, but eenheidsmodel, waaruit identieke vormen worden gegoten; het originates through tradition and acquisition….’ gaat altijd om eenheid én verscheidenheid, pluriformiteit én eigen- heid. Cultuur geeft mensen identiteit en zelfvertrouwen. Zij kan niet By the year 2005 the phrase multicultural society has become van buiten af worden opgelegd, maar ontstaat door overlevering en emotionally charged, but it is very important in our Dutch society. verwerving….’ This is demonstrated among other things by the special interest the theme receives from Princess Maxima, in the context of which Anno 2005 is de term multiculturele samenleving erg beladen she focuses on the position of migrant women. geworden, maar tevens van centraal belang in de Nederlandse The situation after the murder of Theo van Gogh, which greatly samenleving. Dat uit zich onder meer in de speciale aandacht die accelerated tensions between the autochthonous population and prinses Maxima aan dit thema geeft, waarbij zij zich vooral richt op (in particular) Islamic Dutch citizens, brings back memories of the de positie van migrantenvrouwen. year 1983, when a cold atmosphere of hopelessness and decline De situatie na de moord op Theo van Gogh, die de spanningen 51 tussen de autochtone bevolking en (vooral) islamitische was felt in the Netherlands. It was the year in which Kerwin Nederlanders enorm opvoerde, doet denken aan het jaar 1983. Toen Duinmeijer, a fifteen-year-old boy from the Antilles, was killed on heerste er in Nederland een kille sfeer van uitzichtloosheid en neer- the streets by a neo-Nazi. Queen Beatrix appeared to refer to this gang. Het was het jaar waarin de vijftienjarige Antilliaanse jongen during her Christmas speech, when she spoke about the fear, Kerwin Duinmeijer op straat vermoord werd door een neo-nazi. intolerance and hardening of society as a result of economic Koningin Beatrix lijkt hiernaar te verwijzen in haar kersttoespraak, decline: ‘Tolerance calls for an open attitude towards the als zij spreekt over de angst, de onverdraagzaamheid en de verhar- unknown, and for a breakdown of isolation. Where cultures meet, ding van de samenleving als gevolg van economische teruggang: there is no need for confrontation. Different social environments ‘Tolerantie vraagt openheid voor het onbekende en doorbreking van and ways of thinking that meet one another can enrich society as het isolement. Waar de culturen elkaar ontmoeten, hoeft geen a whole… In order to accept the other, we first need to see him. In confrontatie te ontstaan. De ontmoeting van verschillende leef- en a part of Africa, people greet each other saying: “I see you!” Really denkwerelden kan de gemeenschap als geheel verrijken…. Om de seeing one another, that, to me, is the task we need to face – the ander te kunnen aanvaarden moeten we hem eerst zien. In een deel prospect of Christmas’. van Afrika begroeten mensen elkaar met de woorden: “Ik zie je!” Elkaar werkelijk zien, dat lijkt mij de opdracht – het uitzicht van ‘A century full of contrasts’ Kerstmis.’ It was one of the few occasions on which the Queen did not end ‘Een eeuw vol tegenstellingen’ her Christmas speech with a reference to the ‘light’, a metaphor she used again and again to compensate her sometimes fairly Het was een van de weinige keren dat de koningin haar kerstrede gloomy analyses of Dutch events in the world11. The hope for a niet eindigde met een verwijzing naar het ‘licht’, een metafoor die better world that such language evokes was hard to find in Prince zij steeds opnieuw gebruikte om haar soms tamelijk zwaarmoedige Claus’ reflections. His three earlier speeches for the world confer- analyses van de toestand in Nederland en de wereld te compense- ence of the Society for International Development became ren11. De hoop op een betere wereld die uit zulk taalgebruik spreekt, increasingly acrid, culminating in a lecture for the ‘celebration’ of was ver te zoeken in de bespiegelingen van prins Claus. Diens drie, fifty years of development cooperation, in 199912, which was never eerder aangehaalde, toespraken voor de wereldconferentie van de Society for International Development werden steeds bitterder, en 11 See also the text analysis by Rudolf Geel of the Christmas speeches in De Groene Amsterdammer, 17 December 2004, p. 30-33. 11 Zie ook de tekstanalyse door Rudolf Geel van de kersttoespraken in De 12 See for elaborate quotes from this ‘prohibited speech’ my book, Groene Amsterdammer, 17 december 2004, blz. 30-33. chapter 10.

52 delivered, because the speech was too far removed from the culmineerden in een rede voor de ‘viering’ van vijftig jaar ontwikke- government position. In it, he stated that there was preciously lingssamenwerking, in 199912, die nooit werd uitgesproken, omdat little to celebrate: poverty and inequality had only increased and de inhoud te veel afweek van het regeringsstandpunt. Daarin stelde only a handful of countries had made progress, and then largely hij dat er bitter weinig te vieren was: de armoede en ongelijkheid on their own strength. In many cases, development aid had been waren alleen maar groter geworden en slechts een handvol landen counterproductive and globalisation and liberalisation of the was, grotendeels op eigen kracht, erop vooruit gegaan. economy involved great drawbacks for developing countries. Ontwikkelingshulp heeft in veel gevallen averechts gewerkt en aan Claus presented an extensive analysis as to the causes of such a de mondialisering en liberalisering van de economie kleven grote lack of results and stated that new points of departure were bezwaren voor ontwikkelingslanden. Claus analyseert uitgebreid needed that went beyond the materialistic argument. waar dat gebrek aan resultaten aan te wijten is en stelt dat nieuwe The Prince described globalisation as a two-edged sword that uitgangspunten nodig zijn, die het materialistische overstijgen. brought about good as well as bad things. ‘In our pursuit for De prins omschrijft globalisering als een tweesnijdend zwaard dat maximum benefit it should be acknowledged that globalisation zowel goede als slechte dingen met zich meebrengt. ‘In het streven does not encompass built-in mechanisms that make it sensitive to naar maximaal profijt moet erkend worden dat er geen ingebouwde principles such as social justice, equality and redistribution. If left mechanismen in globalisering zitten, die het gevoelig maken voor to its own merits, it will allocate the greatest benefits to the richer, principes als sociale rechtvaardigheid, gelijkheid en herverdeling. Als better educated and urban groups, whereas it will harm the het aan zijn eigen merites wordt overgelaten zal het de grootste weaker groups, including women.’ He put question marks to ‘the voordelen toewijzen aan de rijkere, beter opgeleide en stedelijke international trading systems with the WTO as key focus, which is groepen, terwijl het de zwakkeren benadeelt, inclusief de vrouwen.’ demonstrably more susceptible to the priorities and interests of Hij zet vraagtekens bij ‘het internationale handelssysteem met de nations with large companies than for smaller trading nations. WTO als kern, (dat) aantoonbaar veel ontvankelijker is voor de prio- These similarities will not only benefit the larger trading nations, riteiten en belangen van naties met grote ondernemingen dan voor but also pose limits to the developing countries’ domestic policy kleinere handelsnaties. Deze overeenkomsten zullen niet alleen in options. This will have consequences for the prospects of sustain- het voordeel zijn van de grote handelsnaties maar ook beperkingen able development’. stellen aan de binnenlandse beleidsopties van ontwikkelingslanden. Prince Claus wrote to be astonished about the lack of action Dat zal gevolgen hebben voor de vooruitzichten op duurzame against the warming up of the earth and climate change, and ontwikkeling’. foresaw many wars and much violence in the world. ‘The euphoria following the Cold War turned out to be short-lived…. Instead, we 12 Zie voor uitgebreide citaten uit deze ‘verboden toespraak’ mijn boek, have seen an increase of tension and conflict, incited by all sorts hoofdstuk 10. 53 Prins Claus schrijft versteld te staan van het gebrek aan actie tegen of forces including racial, ethnical, and religious disputes, a lack of de opwarming van de aarde en de klimaatverandering en voorziet base material, poverty and inequality. The present world is one of veel oorlog en geweld in de wereld. ‘De euforie als gevolg van het ineffable cruelty that forces us to increasingly use words like einde van de Koude Oorlog is van korte duur gebleken…. In plaats genocide.’ daarvan hebben we een groei van spanningen en conflicten gezien, aangewakkerd door allerlei krachten, waaronder raciale, etnische en Queen Beatrix also looked back in her Christmas speech at the religieuze geschillen, schaarste aan grondstoffen, armoede en onge- end of 1999: on the whole of the twentieth century. Claus’ key lijkheid. De huidige wereld is er een van onuitspreekbare wreedhe- element of the ‘prohibited speech’ returned: the two-sided sword’ den, waarin het nodig is steeds vaker gebruik te maken van woor- of globalisation and progress – with, on the one hand, material den als genocide.’ affluence and unprecedented technological possibilities and, on the other hand, increasing inequality, ineradicable violence and Ook koningin Beatrix blikte terug, in haar kersttoespraak aan het destruction of the earth”’… At the end of this century we are eind van 1999: op een héle eeuw. Daarin keert het centrale element stricken by an awareness of the “dark side” of mankind. Violence van Claus’ ‘verboden toespraak’ terug: het ‘tweesnijdend zwaard’ van appears to be ineradicable, and interfering in hostilities extremely de globalisering en de vooruitgang – met enerzijds materiële difficult…. It has been a century full of contrast and tension. welvaart en ongekende technologische mogelijkheden en ander- Unprecedented strong positions of power were built, both by zijds groeiende ongelijkheid, onuitroeibaar geweld en vernietiging states and companies and by individual persons. And yet, it has van de aarde: ‘… Tegen het einde van deze eeuw bedrukt ons het not only been a period of concentration and abuse of power, but besef van de “duistere kant” van de mensheid. Geweld lijkt onuit- also a century of development of the law…. roeibaar en ingrijpen in vijandelijkheden uiterst moeilijk…. Het was The last hundred years were also an era of modern science with een eeuw vol tegenstellingen en spanningen. Ongekend sterke pioneering inventions and of unbridled application of information machtsposities werden opgebouwd, zowel van staten en bedrijven and communication technology. This has opened up boundless als van individuen. Toch was dit niet alleen een tijd van concentratie possibilities for progress… But the technical developments have en ook misbruik van macht, maar evenzeer de eeuw van ontplooi- also brought about the horrifying power for destruction. Two ing van het recht…. world wars have shown us death and destruction on a massive De laatste honderd jaar waren ook het tijdperk van de moderne scale. But, after the aggressors had been defeated in the end, wetenschap met baanbrekende uitvindingen en van de ongebrei- there was the conviction of “Never another war!”. Western-Europe delde toepassing informatie- en communicatietechnologie. renounced nationalism, opting for collective safety and economic Hiermee zijn grenzenloze mogelijkheden geopend tot vooruit- unity. Political integration also came nearer, step by step. gang…. De technische ontwikkeling heeft ook het vreselijke vermo- Europeans are now faced with the task to permanently anchor our 54 regained peace and affluence in society. The main challenge in gen tot vernietiging meegebracht. In twee wereldoorlogen werd this context comes from the east…. massaal dood en verderf gezaaid. Maar nadat tenslotte de agressors Millions have benefited from an unimaginable improvement of waren verslagen, overheerste de overtuiging “Nooit meer oorlog!”. the well-being. However, at the same time inequality was greater West-Europa verwierp het nationalisme en koos voor collectieve than ever before. The struggle for daily life determines the lives of veiligheid en economische eenwording. Ook politieke integratie many: people who are vulnerable, poor, homeless, and alienated. komt stap voor stap dichterbij. Europeanen staan nu voor de In our century the conviction has grown that these people, too, are opgave de herwonnen vrede en welvaart voorgoed te verankeren in entitled to a reasonable existence. Social justice was also given a de maatschappij. De belangrijkste uitdaging ligt in oostelijke rich- different substance: both in our immediate environment and in ting…. the community of populations. Now that the world has been Miljoenen profiteerden van een onvoorstelbare verbetering van de opened up to such an extent, the pursuit for justice in the interna- welstand. Maar tezelfdertijd werd de ongelijkheid schrijnender dan tional economic relations has become more urgent. ooit. Dagelijkse zorgen om het bestaan bepalen het leven van velen: Meanwhile, the continuous increase of material production poses mensen die kwetsbaar zijn, arm, ontheemd en vervreemd. In onze a serious threat to the capacity of the earth. More and more the eeuw is de overtuiging gegroeid dat ook deze mensen recht hebben awareness is growing that our future is at stake. Slowly, the conse- op een redelijk bestaan. Daarnaast kreeg sociale gerechtigheid quences are becoming clear. For example, this century became the nieuwe inhoud: zowel in onze naaste omgeving als ook in de century of environmental awareness. Never before was our natural gemeenschap van volkeren. Nu de wereld zozeer is ontsloten, heeft environment affected to such an extent, but at the same time het streven naar rechtvaardigheid in de internationale economische man’s responsibility for creation – with all its creatures – was never verhoudingen een klemmend karakter gekregen. before taken so seriously. The earth is our heritage; the care for Intussen vormt de voortdurende toename van materiële productie our earth has been entrusted to mankind. People are now looking een ernstige bedreiging van de draagkracht van de aarde. Steeds for a new relation to nature and see themselves faced with the meer dringt het besef door dat onze toekomst op het spel wordt great task of taking proper care of it, also for future genera- gezet. Hieruit worden langzaamaan ook consequenties getrokken. tions….’ Zo werd dit de eeuw van het milieubewustzijn. Nooit eerder was onze natuurlijke omgeving zozeer aangetast, maar tegelijk werd de verantwoordelijkheid van de mens voor de schepping – met al haar schepselen – nimmer zo serieus genomen. De aarde is ons erfgoed; de zorg daarvoor is de mensheid toevertrouwd. Mensen zoeken nu naar een nieuwe verhouding tot de natuur en zien in de verplichtin- gen tot zorgvuldig beheer hun grote opdracht – ook jegens toekomstige generaties….’ 55 Veiligheid Safety

‘Eerst vrijheid en sociale ‘Freedom and social justice rechtvaardigheid, dan pas vrede’ first, and only then peace’

Hét centrale thema van de wereldpolitiek na 11 september 2001 is The central theme of world politics after 11 September 2001 was niet armoede, milieu of ontwikkeling, maar terrorisme en veilig- not been poverty, the environment or development, but terrorism heid. In de loop der jaren heeft koningin Beatrix de nodige woor- and safety. Over the years, Queen Beatrix has dwelled upon this den gewijd aan dit thema, waarbij zij impliciet of expliciet wel een theme many times, in the context of which she either implicitly or verband legt tussen vrede en veiligheid enerzijds en armoede, explicitly made a connection between peace and safety on the one ontwikkeling, mensenrechten en vrijheid aan de andere kant. In hand and poverty, development, human rights and freedom on haar allereerste kersttoespraak in 1980 – de Koude Oorlog woedde the other hand. In her very first Christmas speech in 1980 – the nog volop - ging zij al impliciet in tegen kernwapens, een onder- Cold War was still in its heyday – she already took a stance against werp dat de jaren daarna tot hevige controverses leidde in de nuclear weapons, a subject which in the years that followed led to Nederlandse politiek en in 1981 en 1983 met vele honderdduizen- strong controversies in Dutch politics and in 1981 and 1983, with den betogers de grootste demonstraties ooit opleverde: ‘… many hundreds of thousands of demonstrators, produced the Dikwijls zien wij ook niet de zin van wat gebeurt in onze wereld, largest demonstrations ever: ‘… Often we do not understand the die bedreigd wordt door toenemend geweld en onbegrensde sense of what is happening in our world that is threatened by vernietigingskracht. Wij staan machteloos bij het verscherpen van increasing violence and the unbridled power of destruction. We conflicten en het gebrek aan menselijke solidariteit. Wij zien het stand powerless in the escalation of conflicts and the lack of erger worden van armoede en honger. Het besef dat de meesten human solidarity. We are witness of the increase of poverty and van ons zoveel meer bevoorrecht zijn dan het overgrote deel van hunger. The awareness that most of us are so much more privi- de mensheid, stemt ons niet in dankbaarheid en schijnt evenmin leged than the vast majority of mankind does not leave us grateful te inspireren tot daadkracht. Soms lijkt het of wij ons zo laten and neither does it appear to inspire us to taking action. verlammen door het grote gebeuren in de wereld…. Wij kunnen Sometimes it seams as if we let ourselves become paralysed by 56 the great events in the world…. Whereas can also look for new ook zoeken naar nieuwe openingen en perspectieven voor meer openings and perspectives for more human happiness.’ menselijk geluk.’ Six years later, the Queen in her Christmas speech once again Zes jaar later gaat de koningin in haar kerstrede opnieuw in op de entered into the relationship between peace and freedom and samenhang tussen vrede en vrijheid en sociale rechtvaardigheid. social justice. Her speech contained elements which later return in In haar toespraak zitten elementen die later terugkomen in het the concept of human security and in the concept of human begrip ‘human security’ en in het, hiervoor al beschreven, concept development, described above. ‘human development’. Ontwikkelingsdenker Amartya Sen The evolution philosopher Amartya Sen in his book Development omschrijft ontwikkeling in zijn boek Development as Freedom als as freedom describes development as the pursuit of and access to het nastreven van en toegang krijgen tot ‘menselijke vrijheden’. ‘human liberties’. This concerns not only political freedom, but Daarbij gaat het niet alleen om politieke vrijheden, maar ook om also economic and social possibilities, transparency and safety. economische en sociale mogelijkheden, transparantie en veilig- These ideas were undoubtedly picked up by Prince Claus in the heid. Dergelijke noties werden door prins Claus ongetwijfeld North South Round Table of the SID, where they were frequently opgepikt in de North South Round Table van de SID, waar zij discussed. The Queen said in her Christmas speech: ‘… The year frequent onderwerp van gesprek waren. De koningin zei in de 1986 was proclaimed by the United Nations as Year of Peace. And kersttoespraak: ‘… Het jaar 1986 is door de Verenigde Naties yet, there has not been a day of genuine peace on earth. Our exis- uitgeroepen tot Jaar van de Vrede. Niettemin was er zelfs geen tence is constantly threatened by war, violence, oppression and dag waarop werkelijk kon worden gesproken van vrede op aarde. hunger…. The enemy of peace is fear: fear for war, for violence, for Het bestaan wordt voortdurend bedreigd door oorlog, geweld destruction, for suppression, fear for everything that man can do onderdrukking en honger…. De vijand van vrede is angst: angst to one another… Fear is not a commodity that can be traded voor oorlog, voor geweld, voor vernietiging, voor onderdrukking, against freedom. First comes freedom, and only then peace – not angst voor alles wat de ene mens de andere aan kan doen…. the other way round… Not combat, and not even war are the Vrede is niet te koop tegen de prijs van vrijheid. Eerst komt vrij- opposite of peace; peace stands opposed to lack of peace. Where heid, dan pas vrede – niet omgekeerd…. Niet strijd, en zelfs niet people misuse, exploit and fight one another, there is no peace. If oorlog is het tegendeel van vrede; vrede staat tegenover onvrede. we seek peace, time and again we need to give shape to freedom Waar mensen elkaar misbruiken, uitbuiten, buiten spel zetten, en and social justice.’ bevechten, daar heerst geen vrede. Willen wij vrede, dan moeten we steeds opnieuw gestalte trachten te geven aan vrijheid en soci- The same link between worldwide injustice and the danger of ale rechtvaardigheid.’ violent reactions to this is also made in the Christmas speech of 2001, the year of the terrorist attacks on the World Trade Centre in Hezelfde verband tussen wereldwijde onrechtvaardigheid en het 57 gevaar van gewelddadige reacties daarop wordt ook gelegd in de NewYork: ‘… In these days we are more than ever before faced kersttoespraak van 2001, het jaar van de terroristische aanslag op with the chronic and deeply rooted inequality on our overcrowded het World Trade Center in New York: ‘… In deze dagen beklemt planet. People have become frightened and insecure; from all ons meer dan ooit de chronische en diep gewortelde ongelijkheid sides life is threatened. Fanatical hatred and the destructive power op onze overvolle aarde. Mensen zijn bang en onzeker geworden; of evil hit the Western world this year with a shock that affected van alle kanten wordt het leven bedreigd. Fanate haat en de our feelings of security and deeply encroached upon our alleged vernietigende kracht van het kwaad troffen de westerse wereld dit well-being…. The problems of this world are so fundamental that jaar met een schok die gevoelens van geborgenheid aantast en people sometimes become paralysed in their insecurity. To rise diep ingrijpt in vermeend welbehagen…. De problemen van deze above our feelings of powerlessness, we need courage and wereld zijn zo ingrijpend dat mensen in hun onzekerheid soms wisdom. Vindictiveness is not the answer to expressions of verlamd raken. Om boven gevoelens van onmacht uit te stijgen is hatred…. Those who wish to turn against evil need to face their moed nodig en wijsheid. Tegenover daden van haat biedt wraak- own responsibility….’ zucht geen oplossing…. Wie zich wil keren tegen het kwaad zal ook de eigen verantwoordelijkheid onder ogen moeten zien….’ In her Christmas speech of 2003 Beatrix again drew a clear link between (the combat of) terrorism and the causes of it, worldwide In haar kersttoespraak van 2003 legt Beatrix wederom een duide- poverty and inequality. In doing so, she referred to the four liber- lijke relatie tussen (het bestrijden van) terrorisme en de oorzaken ties that were quoted by the American president Franklin daarvan, wereldwijde armoede en ongelijkheid. Zij refereert aan Roosevelt during the Second World War: ‘These liberties are the de vier vrijheden, waar de Amerikaanse president Franklin moral pillars of our civilisation. The first is freedom of speech and Roosevelt tijdens de Tweede Wereldoorlog naar verwees: ‘Die vrij- expression, the second freedom of religion and philosophy of life, heden zijn de morele pijlers van onze beschaving. De eerste is the third freedom from want and the fourth is freedom from vrijheid van meningsuiting, de tweede vrijheid van godsdienst en fear… For those who live in poverty the freedom from want is levensovertuiging, de derde vrijwaring van nood en gebrek en de central. We cannot shirk our co-responsibility for their daily exis- vierde het vrij zijn van angst en vrees….Voor wie in armoede leven tence. The hopeless situation in large parts of the world may never staat de vrijwaring van nood en gebrek voorop. Aan medeverant- be considered “normal”. Everyone is entitled to a dignified exis- woordelijkheid voor hún dagelijks bestaan, kunnen wíj ons niet tence that rises above bare survival. Inequality and injustice onttrekken. Uitzichtloze ellende in grote delen van de wereld mag continue to be unacceptable. More than half a century after the nooit “gewoon” worden gevonden. Iedereen heeft recht op een Four Freedoms were proclaimed, the first challenge for the inter- menswaardig leven, uitstijgend boven het barre overleven. national community is still to stand up for social justice…. Ongelijkheid en onrecht blijven onaanvaardbaar. Meer dan een Fear for unexpected and immoral terror undermines our safety 58 Koningin Beatrix bezoekt Stichting Vluchteling in Den Haag ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de organisatie. De stichting die geld inzamelt voor hulp aan vluchtelin- gen buiten Nederland. De koningin is beschermvrouwe van de Stichting. 12 juni 2001. ANPfoto Robin Utrecht halve eeuw nadat de Vier Vrijheden werden verkondigd, ligt de across the globe. The globalisation of violence therefore requires a eerste uitdaging voor de internationale gemeenschap nog steeds universal effort. Confidence may grow when both the immediate in het opkomen voor sociale gerechtigheid…. threats are combated and the causes of frustration and aggression Vrees voor onverwachte en gewetenloze terreur ondermijnt de are recognised and fought. This is not only a matter of enforcing veiligheid, waar ook ter wereld. De mondialisering van geweld the international legal order, but also of an actual fight against vereist dan ook een universele inzet. Vertrouwen kan groeien poverty and inequality. This way the different freedoms will remain wanneer zowel de directe bedreigingen worden tegengegaan als closely related to one another, rooted in human dignity.’ ook de oorzaken van frustratie en agressie worden onderkend en bestreden. Dit is niet alleen een kwestie van handhaving van de internationale rechtsorde maar ook van daadwerkelijke strijd tegen armoede en ongelijkheid. Zo blijven de verschillende vrijhe- den nauw met elkaar verbonden, gegrond in de menselijke waardigheid.’

60 Internationalism Internationalisme

‘Egoistic nationalism is ‘Egoïstisch nationalisme is an impediment’ een hinderpaal’

Prince Claus once said, in reply to the question how it felt to be a Prins Claus zei eens, in antwoord op de vraag hoe het voelt om Dutchman: ‘I have several loyalties. I am a world citizen and a Nederlander te zijn: ‘Ik heb verschillende loyaliteiten. Ik ben European citizen and a Dutchman.’ Queen Beatrix would not use wereldburger en Europeaan en Nederlander.’ Koningin Beatrix zal the same order, but she, too, has strong internationalist convic- het niet in die volgorde opnoemen, maar ook zij heeft sterke tions. She sees the correlations between international develop- internationalistische overtuigingen. Zij ziet de samenhangen ments and what happens in our country. She is convinced that tussen internationale ontwikkelingen en binnenlandse gebeurte- many problems can only be solved in an international context: nissen. Zij is ervan overtuigd dat veel problemen slechts in een European or worldwide. internationale context zijn op te lossen: Europees of wereldwijd. She is able to view Europe in this wider world context, as Zij kan Europa ook in die grotere wereldcontext zien, getuige evidenced among other things by her speech during her state visit onder meer haar toespraak tijdens het staatsbezoek aan India, in to India, in January 1986. In it, she presented Indian civilisation januari 1986. Daarin stelde zij de Indiase beschaving met zijn with its enormous scope, affluence and diversity, as an example for enorme omvang, rijkdom en verscheidenheid, aan Europa ten Europe. ‘This civilisation surprises us by its great tolerance, and by voorbeeld. ‘Die beschaving verrast ons door haar grote tolerantie, the way in which it has been able to process and integrate foreign door het gemak waarmee zij vreemde invloeden heeft weten te influences without losing its identity…. These strong linguistic verwerken en te integreren zonder haar eigen identiteit en and cultural diversity, incidentally, does not stand in the way of herkenbaarheid te verliezen…. Deze sterke linguïstische en cultu- unity and identity… In this regard this continent has a similarity rele verscheidenheid staat overigens eenheid en herkenbaarheid with Europe, which, likewise, shows a great patchwork of national niet in de weg…. Hierin lijkt dit werelddeel op Europa, dat evenzo and linguistic expressions without this being at the expense of a een grote geschakeerdheid aan nationale en linguïstische expres- communal identity. But India is also a political unity. Your country sies vertoont, maar daarom niet minder een gemeenschappelijke shows that unity can go hand in hand with respect for religious, identiteit bezit. Maar India vormt ook een politieke eenheid. Uw 61 Bezoek Beatrix aan Udaipur India, 5 maart 1986 linguistic and cultural diversity.’ land laat zien, dat eenheid goed kan samengaan met respect voor de godsdienstige, taalkundige en culturele verscheidenheid.’ If the Queen had been forced to give her opinion on the European Constitution, she would undoubtedly have been in Als de koningin gedwongen was geweest zich uit te spreken over favour of it. Already in 1982 the Queen said, in her speech during de Europese Grondwet zou zij ongetwijfeld vóór zijn geweest. Al the state visit to Germany: ‘Egoistic nationalism is an obstacle in in 1982 zei de koningin, in een rede tijdens het staatsbezoek aan the way towards a united Europe and should therefore be banned. Duitsland: ‘Egoïstisch nationalisme is een hinderpaal op de weg All this does not mean that we should not rejoice in our own naar een verenigd Europa en dient daarom te worden uitgeban- values and attainments, but we should abstain from proclaiming nen. Dit alles betekent geenszins dat wij ons niet mogen verheu- these as absolute standards…. From our own backgrounds we can gen in eigen waarden en verworvenheden, maar wij moeten die contribute to a new European cultural pattern that fits in with our niet tot absolute norm verheffen…. Vanuit onze eigen achtergron- rich history of our own continent, in which the individuality of den kunnen wij bijdragen tot een nieuw Europees cultuurpatroon, each country and population has a place besides the necessity of dat aansluit bij de rijke geschiedenis van ons werelddeel, waarin creating unity.’ het herkenbaar eigene van elk land en volk een plaats heeft naast In 1984 in a speech to the European Parliament in Strasbourg, she de noodzaak tot het vormen van eenheid.’ said: ‘The best defence of self-interest is the defence of the In 1984 zei ze in een toespraak tot het Europees Parlement in common interest.’ And she stated something that is now more Straatsburg: ‘De beste verdediging van het eigenbelang is de topical than ever: ‘It is about building a powerful community, in verdediging van het gemeenschappelijk belang.’ En zij stelde wat which citizens feel a sense of commitment: not a Europe of para- nu actueler dan ooit is: ‘Het gaat erom een krachtige gemeen- graphs, but a Europe of people.’ At that time already, the Queen schap op te bouwen, waarbij de burgers zich betrokken voelen: questioned the right of veto: ‘The now prevailing requirement of geen Europa van paragrafen, maar een Europa van mensen.’ Toen unanimity in taking all decisions is at odds with democratic princi- al zette de koningin vraagtekens bij het vetorecht: ‘De nu ples and this also means that in the Community we adhere to a geldende eis van eenstemmigheid bij het nemen van alle beslis- principle that we would never accept in our own countries.’ She singen staat op gespannen voet met de democratische beginselen pleaded in favour of more political involvement with Europe: ‘In en betekent bovendien dat wij in de Gemeenschap vasthouden the national debate and decision-making Europe is to take up a aan een principe dat wij in onze eigen landen nooit zouden major position. This applies to the same extent to the political aanvaarden.’ Zij pleitte voor veel meer politieke betrokkenheid bij parties: European party formation starts in one’s own country.’ Europa: ‘In de nationale discussie en besluitvorming hoort Europa When she received the Karlspreis in Aachen in 1996, Beatrix raised een belangrijke plaats in te nemen. In dezelfde mate geldt dit questions that now, more than ever, can be raised again: ‘How can voor politieke partijen: Europese partijvorming begint in eigen 63 land.’ we prevent the Europe of the Union degenerating into a simple Bij de ontvangst van de Karelsprijs in het Duitse Aken in 1996 riep meeting of national states, a reperformance of the powerless Beatrix vragen op die nu – meer dan ooit – opnieuw gesteld European concert of the nineteenth century? How can we ensure kunnen geworden: ‘Hoe kunnen wij verhinderen dat het Europa that our countries do not revert to their national own interests van de Unie verwordt tot een simpele vergadering van nationale that are only aimed at short-term benefits for the own country staten, een wederopvoering van het machteloze Europese concert and population?.... How can we prevent egoism becoming a steer- van de negentiende eeuw? Hoe kunnen wij zorgen dat onze ing force in Europe?’ landen niet terugvallen in nationaal eigenbelang dat zich slechts The European Union, the Queen said, is a unique construction: ‘… richt op het behalen van korte-termijnvoordelen voor eigen land A unity not based on power, but on justice.’ It is these very en volk?.... Hoe kunnen wij tegengaan dat egoïsme een sturende arrangements, these rules, this European legal order that prevent kracht wordt in Europa?’ ‘that the diktat of power may again rule over Europe’. De Europese Unie, zo stelde de koningin, is een unieke construc- tie: ‘… Een eenheid die niet gebaseerd is op macht, maar op To Beatrix, Europe is not only a project that takes place inside the recht.’ Juist die afspraken, die regels, die Europese rechtsorde European boundaries. Europe has a role, a task in the world, as voorkomen ‘dat het dictaat van de macht opnieuw kan heersen she already asserted in Toulouse in 1961. In a speech to the over Europa’. European Parliament in Strasbourg on 26 October 2004, she again elaborated on the ‘European ideal’ that she already talked about in Europa is voor Beatrix niet alleen een project dat zich binnen de 1961: ‘When I reread these words now, I recognise the enthusiasm Europese grenzen afspeelt. Europa heeft een rol, een taak in de that had us in its grip at the time.’ wereld, zoals ze al in 1961 in Toulouse stelde. In een toespraak Europe, according to the Queen, has something to propagate, an voor het Europees Parlement in Straatsburg op 26 oktober 2004 organisational model dominated by law and social justice instead gaat zij weer in op het ‘Europese ideaal’ waar zij al in 1961 over of the pursuit of power and material interests. Beatrix was refer- sprak: ‘Als ik die woorden nu herlees, herken ik de bevlogenheid ring to the Constitutional Treaty that was to be signed in Rome die ons toen in haar greep had.’ three days later. ‘The preamble contained the solemn declaration Europa heeft volgens de koningin iets uit te dragen, een organisa- that Europe would continue to devote itself to peace, justice and tiemodel waarin recht en sociale rechtvaardigheid de boventoon solidarity in the world. That is a far-reaching ambition. It under- voeren, in plaats van het streven naar macht en materieel belang. lines that this organised Europe feels united with the ideal of a Beatrix refereerde aan het Constitutionele Verdrag dat drie dagen likewise organised world. We respect and support the United later in Rome ondertekend zou worden. ‘De preambule houdt de Nations as a global structure that propagates the same principles plechtige verklaring in dat Europa zich wil blijven beijveren voor in the world. For any progress and development, peace is a 64 prerequisite. Peace is vulnerable and requires intensive care. The vrede, rechtvaardigheid en solidariteit in de wereld. Dat is een countries of the European Union that have been able to maintain vérstrekkende ambitie. Daarmee wordt aangegeven dat dit geor- peace inside their borders, now support peace missions in other ganiseerde Europa zich verbonden voelt met het ideaal van een parts of the world – and to do so send their soldiers. With the eveneens georganiseerde wereld. Wij respecteren en steunen de Constitutional Treaty, our countries also clearly indicate that they Verenigde Naties als mondiale structuur die dezelfde beginselen assume their responsibility towards the rest of the world and will in de wereld uitdraagt. Voor alle vooruitgang en ontwikkeling is relentlessly continue to fight against poverty, inequality and injus- vrede de eerste voorwaarde. Vrede is kwetsbaar en vereist inten- tice….’ sieve zorg. De landen van de Europese Unie, die de vrede binnen hun grenzen hebben weten te bewaren, steunen nu vredesopera- ties in andere delen van de wereld – en zenden daartoe hun soldaten uit. Met het Constitutionele Verdrag geven onze landen ook duidelijk aan dat zij hun verantwoordelijkheid nemen tegeno- ver de rest van de wereld en onverminderd strijd zullen blijven voeren tegen armoede, ongelijkheid en onrecht….’

65 Internationale rechtsorde International legal order

‘Soevereiniteit niet meer ‘Sovereignty is no longer onaantastbaar’ inviolable’

De expliciete steun, in haar toespraak voor het Europees parle- The explicit support, in her speech to the European Parliament in ment in 2004, voor de Verenigde Naties in relatie tot militaire 2004, for the United Nations in relation to military peace opera- vredesoperaties lijkt een nauwelijks verholen kritiek op het unila- tions appears to be hardly concealed criticism of the unilateral terale optreden van de Verenigde Staten in Irak. Het is een plei- action of the United States in Iraq. It is a plea for an international dooi voor een internationale rechtsorde, waarin mensenrechten legal order in which human rights and freedoms prevail. en vrijheid prevaleren. It was not the first time that she touched on this theme. In her Dat thema had zij al een aantal malen eerder aangeroerd. In haar speech during a state visit to Canada in May 1988, by putting the toespraak tijdens het staatsbezoek aan Canada in mei 1988 vatte Netherlands on a par with Canada the Queen implicitly de koningin impliciet samen wat voor Nederland de essentie van summarised what the essence of the foreign policy would have to het buitenlandse beleid zou moeten zijn, door Canada en be. Beatrix argued in favour of a form of international govern- Nederland op één lijn te plaatsen. Beatrix pleitte voor een vorm ment that goes beyond the present world order that is based on van internationaal bestuur die verder gaat dan de huidige, op national self-interest and organised through national states. She nationaal eigenbelang gebaseerde en langs nationale staten geor- emphasised the similarities between Canada and the Netherlands, ganiseerde wereldordening. Zij benadrukte de overeenkomsten both countries that ‘are very aware of the solidarity between the tussen Canada en Nederland, allebei landen waar ‘men zich bij other inhabitants of the earth. Increasingly, national decisions uitstek bewust is van de lotsverbondenheid met de andere bewo- have an influence far beyond a country’s own borders. More and ners van de aarde. In toenemende mate strekken nationale beslis- more governments are faced with tasks that they are unable to fill singen hun invloed uit tot ver buiten de grenzen. Steeds meer on their own’. Beatrix attached ‘another considerably more far- staan ook regeringen voor taken die zij niet meer alleen kunnen reaching meaning’ to the principle of responsible government, vervullen’. Beatrix kende het beginsel ‘responsible government’, in which in the beginning of the nineteenth century formed the het begin van de negentiende eeuw de basis van de Canadese basis for the Canadian type of government: ‘Our actions have 66 since become more international. Our present is more closely regeringsvorm, nu ‘een andere, aanzienlijk verder strekkende bete- linked to the future. Besides a country’s own citizens, towards kenis’ toe: ‘Ons handelen is sindsdien internationaler geworden, whom governments have an obvious responsibility, they feel an ons heden meer verbonden met de toekomst. Naast eigen increased responsibility towards those with whom they share the burgers, tegenover wie regeringen al zo vanzelfsprekend verant- world and the generations after us…. Responsibility for the fate of woording verschuldigd zijn, zijn zij zich daarom ook steeds meer the world as a whole is also apparent from the active involvement verantwoordelijk gaan voelen jegens degenen met wie zij deze of the two countries in the work of the United Nations. Canada wereld delen en de generaties die na ons komen…. has never been appealed to in vain for peace keeping operations Verantwoordelijkheidsgevoel voor het lot van de wereld als geheel … For both countries one of the main objects is to promote the blijkt ook uit de actieve deelneming van beide landen aan het international legal order in the world. Here we touch on the very werk van de Verenigde Naties. Bij “peace-keeping operations” essence of our responsibility for today’s world relations – a world werd op Canada nooit tevergeefs een beroep gedaan… Voor beide full of problems just one of which I would like to mention briefly: landen is een van de voornaamste doelstellingen de bevordering the deprivation of what we call the third world, this vast area van de internationale rechtsorde in de wereld. Hier raken wij de where fair relations are hard to find, not to mention an interna- kern van onze verantwoordelijkheid voor de verhoudingen in de tional legal order. Responsible government also implies an obliga- wereld van vandaag – een wereld vol problemen, waarvan ik er tion not to resign ourselves to this deprivation.’ Neither did slechts een wil aanroeren: de achterstand van wat wij de derde Canada and the Netherlands do this, according to the Queen, and wereld noemen, dat omvangrijke gebied waar rechtvaardige they dedicated themselves both to ‘directly combating poverty and verhoudingen het meest te wensen overlaten en waar van een long-term aid: the aid to help themselves… Responsible govern- internationale rechtsorde het minst sprake is. “Responsible ment in the field of development cooperation should however not government” houdt ook de plicht in niet in deze achterstand te continue to be emergency aid or charity. Also a transfer of capital berusten.’ Dat deden Canada en Nederland ook niet, aldus de and knowledge is insufficient. From an economic – and psycho- koningin, en zij spanden zich in voor zowel ‘directe armoedebe- logical – perspective the opening up of our markets is certainly no strijding als de hulpverlening op lange termijn: de hulp om zich- less important…. It is therefore worrying that some countries in zelf te helpen…. “Responsible government” op het gebied van the developed world are again considering protectionist meas- ontwikkelingssamenwerking zal echter geen noodhulp of liefda- ures…. By giving in to a tendency to protect ourselves we bring digheid mogen blijven. Ook overdrachten van kapitaal en kennis about all kinds of damage: we impede economic growth whilst zijn niet voldoende. Economisch – en psychologisch – is de open- increasing the world’s injustice.’ stelling van onze markten van zeker niet minder belang…. Het is In Beatrix’ Christmas speech of 1999 she declared herself in favour dan ook verontrustend dat sommige landen in de ontwikkelde of an international legal order – in which national sovereignty is wereld opnieuw protectionistische maatregelen overwegen…. 67 Door toe te geven aan de neiging tot zelfbescherming richten wij no longer an absolute given – that is to bring about worldwide meervoudige schade aan: wij belemmeren de economische groei social and economic justice and protection of the environment: en vergroten de onrechtvaardigheid in de wereld’. ‘We do now acknowledge that we may not stand by and do noth- In Beatrix’ kerstrede van 1999 sprak zij zich uit voor een internatio- ing when cruelties and atrocities are committed. In this century of nale rechtsorde – waarin nationale soevereiniteit geen absoluut wars the awareness has grown that exercising power – both gegeven meer is – die moet zorgen voor wereldwijde sociale en between states and within states – is to be assessed against the economische rechtvaardigheid en bescherming van het milieu: international legal order. Whereas in the past national sovereignty ‘Wel wordt nu erkend dat bij wreedheid en gruweldaden niet was an inviolable concept, today internationally accepted stan- werkeloos mag worden toegekeken. In deze eeuw van oorlogen is dards are increasingly gaining weight. Whoever commits a crime ook het bewustzijn gegroeid dat machtsuitoefening – zowel against humanity knows that the community wishes to see this tussen staten als binnen landen – moet worden getoetst aan de crime punished.’ internationale rechtsorde. Was aanvankelijk nationale soeverei- niteit een onaantastbaar begrip, nu winnen internationaal aanvaarde normen meer en meer aan gewicht. Wie misdrijven tegen de menselijkheid begaat, weet dat de gemeenschap zulke daden bestraft wil zien.’

68 Epilogue Epiloog

The influence of a head De invloed van een of state staatshoofd

The question remains what influence a Queen can have on the Rest de vraag naar de invloed die een koningin op veranderingen changes in the world. By connecting the international legal order in de wereld kan hebben. Door de internationale rechtsorde te to the ‘responsibility’ to create fairer and more equal relations at a verbinden aan de ‘verantwoordelijkheid’ om op mondiaal niveau global level, Queen Beatrix does not only speak as a head of state tot rechtvaardiger en gelijkwaardigere verhoudingen te komen, – the Netherlands is almost the only country that has the protec- kwijt koningin Beatrix zich niet alleen van haar taak als staats- tion of the international legal order anchored in its constitution – hoofd – Nederland heeft als vrijwel enige land de bescherming but she also attempts to bring the discussion a step further. ‘The van de internationale rechtsorde in de grondwet staan – maar Queen can be seen as the patroness of a special mission of the probeert zij de discussie daarover ook een stap verder te brengen. Kingdom of the Netherlands,’ says Nico Schrijver, professor of ‘Je kunt de koningin zien als de beschermvrouwe van een bijzon- international law. ‘In the field of the international legal order the dere missie van de Staat der Nederlanden,’ zegt hoogleraar inter- Netherlands has a name in the world. Partly at Queen nationaal recht Nico Schrijver. ‘Nederland heeft op het terrein van Wilhelmina’s instigation, two large Peace conferences were held in de internationale rechtsorde een naam in de wereld. In Den Haag 1899 and 1907. And it is of course host to the International Court werden, mede door toedoen van koningin Wilhelmina, in 1899 en of Justice and many other courts and tribunals. The head of state 1907 twee grote Vredesconferenties gehouden. En het is natuurlijk is expected to act in a certain way in this context. The Queen does gastheer van het Internationaal Gerechtshof en tal van andere this very well.’ hoven en tribunalen. Daar past een bepaald optreden van het The pleas for a strong international legal order and a reinforce- staatshoofd bij. Dat doet de koningin goed.’ ment of the multilateral institutions indicate that Beatrix goes De pleidooien voor een sterke internationale rechtsorde en further that traditional international law. ‘She starts from the idea versterking van de multilaterale instituties wijzen erop dat Beatrix that international law is to develop progressively, when she is verder gaat dan het traditionele volkenrecht. ‘Zij gaat ervan uit dat pleading in favour of including the environment, human rights het internationaal recht zich progressief moet ontwikkelen, als zij 69 pleit voor het opnemen van milieu, mensenrechten en ontwikke- and development in it’. According to Schrijver, this is the Queen’s ling daarin.’ Volgens Schrijver is dat de eigen inbreng van de own contribution. ‘It is no automatism or obligation that a Dutch koningin. ‘Het is geen automatisme of een verplichting die een head of state is to fulfil anyway’. Because she has such a promi- Nederlands staatshoofd nu eenmaal moet nakomen.’ Omdat zij nent position the Queen can certainly have some influence on the zo’n vooruitgeschoven positie heeft, kan de koningin wel degelijk international legal process, Schrijver believes. ‘Like Kofi Annan, she van invloed zijn op het internationaal rechtsproces, denkt is able to summarise things very expertly. Both the Queen and Schrijver. ‘Zij kan dingen op een heel fijne manier samenvatten, Annan discuss the – no longer very absolute – sovereignty of net zoals Kofi Annan dat bijvoorbeeld doet. Zowel de koningin als countries or the responsibility to protect, which allow for interfer- Annan bespreekt de – niet meer zo absolute - soevereiniteit van ence if governments oppress their own people. The fact that such landen of de “responsibility to protect”, die het mogelijk maakt in people continue to broach such subjects, makes that they do not te grijpen als overheden hun eigen mensen onderdrukken. Dat disappear under the table, as many countries would like to see’. dergelijke personen zulke thema’s blijven aansnijden, zorgt ervoor dat ze niet onder de tafel verdwijnen, zoals veel landen zouden The Queen not only encourages an international debate, she also willen.’ has an influence on the social and political debate in the Netherlands. Not primarily on the opinion makers, who often are Niet alleen het internationale debat wordt door de koningin gesti- rather sceptical of the royal family, but the wider public listens muleerd, ook op het maatschappelijke en politieke debat in with great interest to what the royal family has to say. A survey Nederland heeft het staatshoofd invloed. Niet in eerste instantie conducted by bureau Motivaction on the instruction of NCDO bij de opinieleiders, die meestal nogal sceptisch tegenover het showed that the Dutch considered Prince Willem-Alexander (in koningshuis staan. Maar bij het brede publiek wordt goed the autumn of 2004) the most credible on the subject of providing geluisterd naar de koninklijke familie. Een in opdracht van de information on developing countries. He scored 77%, followed by NCDO uitgevoerd onderzoek van bureau Motivaction wijst uit dat Marco Borsato (68%) and Ruud Lubbers (66%). To compare: minis- Nederlanders prins Willem-Alexander (in het najaar van 2004) het ter van Ardenne scored 16% (51% had not heard of her). The high- meest geloofwaardig vonden als het ging om informatie over est score for ‘not credible’ was for Prime Minister Balkenende: ontwikkelingslanden. Hij scoorde 77%, gevolgd door Marco 57% did not believe what he said about development. Borsato (68%) en Ruud Lubbers (66%). Ter vergelijking: minister Van Ardenne scoort 16% (en 51% kent haar niet). En de hoogste Beatrix’ international influence can also be concluded from the score voor ‘niet geloofwaardig’ kreeg premier Balkenende: 57% huge global network that she has. This is not confined, as it is with geloofde niet wat hij over ontwikkeling te berde bracht. some other dynasties, to the global jet set, but has a much wider scope and is aimed more at intellectual, progressive thinkers. 70 Beatrix has writers, artists and political leaders among her circle of Beatrix’ internationale invloed is ook af te lezen aan het enorme friends. Nelson Mandela is such a friend. UN secretary-general mondiale netwerk waarover zij beschikt. Dat beperkt zich niet, Kofi Annan is, too, as is the former president of the World Bank, zoals bij sommige andere vorstenhuizen, tot de mondiale jetset, James Wolfensohn. Kofi Annan visited the Netherlands regularly – maar is veel breder en meer gericht op intellectuele en vooruit- when his stepdaughter who has meanwhile moved to Switzerland strevende personen. Schrijvers, kunstenaars en politieke leiders was still living there – and when he did, he always stayed with the behoren tot de vriendenkring van Beatrix. Nelson Mandela is zo’n royal family at palace Huis ten Bosch. The same applied to vriend. VN-secretaris-generaal Kofi Annan ook. Net als voormalig Wolfensohn and his wife Elaine, who would stay with the royal Wereldbankpresident James Wolfensohn. Kofi Annan bezocht family in Tuscany, and invited Beatrix and Claus back to Wyoming Nederland regelmatig – toen zijn inmiddels naar Zwitserland in the United States13. The Wolfensohns went on holiday with verhuisde stiefdochter er nog woonde - en dan logeerde hij altijd Beatrix and her sons in the Galapagos islands and Kenya. in het koninklijk paleis Huis ten Bosch. Dat geldt ook voor Together, they flew in his airplane to South-Africa in July 2003, to Wolfensohn en zijn vrouw Elaine, die bij de Oranjes in Toscane celebrate Nelson Mandela’s 85th birthday, on which occasion also logeerden, en hen omgekeerd op hun buitenhuis in het Bill and Hillary Clinton were present. Wolfensohn says about his Amerikaanse Wyoming ontvingen13. De Wolfensohns gingen met friendship with ‘Claus and Trix’: ‘We have not become friends on Beatrix en haar zoons op vakantie naar de Galapagoseilanden en the basis of our positions, but because of our personal ideas and Kenia. Samen vlogen ze in juli 2003 in zijn vliegtuig naar Zuid- great interest in each other’s views. Because of shared values, irre- Afrika, voor de 85ste verjaardag van Nelson Mandela, waar ook Bill spective of our different historical and ethnical origins. Like en Hillary Clinton en andere beroemdheden aanwezig waren. Beatrix, Clause has a particular interest in development and Africa, Wolfensohn vertelt over zijn vriendschap met ‘Claus en Trix’: ‘Wij and they both have passed this on to their boys, and now zijn geen vrienden geworden op basis van onze posities, maar Alexander as well as Friso and Constantijn have a special place in vanwege onze persoonlijke ideeën en grote interesse in elkaars their hearts for Africa, and they all view the world from an egalitar- standpunten. Vanwege gedeelde waarden, ongeacht onze verschil- ian position.’ lende historische en etnische afkomst. Beatrix heeft net als Claus Wolfensohn says that their friendship really deepened when he een bijzondere gevoeligheid voor ontwikkeling en voor Afrika, en was invited by Beatrix to spend a special weekend on the estate zij hebben dat ook overgebracht op de jongens, zodat zowel HetOude Loo in Apeldoorn. In the mid-1990s, the German Alexander, Friso als Constantijn nu een speciale plek heeft voor President Richard von Weizsäcker, the German-British social Afrika, en ze allemaal vanuit een egalitair standpunt naar de

13 The information about Wolfensohn is from an interview that I had with him 13 De informatie over Wolfensohn is afkomstig van een interview dat ik met in preparation of the book on Prince Claus. hem had in de voorbereiding van het boek over prins Claus.

71 Nelson Mandela nam emotioneel afscheid van Koningin Beatrix op vliegveld Valkenburg. 12 maart 1999. scientist Ralf Dahrendorf, the Israeli diplomat Avi Primor and wereld kijken.’ Enrique Iglesias, president of the Inter-American Development Wolfensohn vertelt dat hun vriendschap echt diepgang kreeg toen Bank, among others, would gather here. Wolfensohn recalls a hij door Beatrix werd uitgenodigd op een speciaal weekend op special weekend: ‘It was in fact my first Dutch royal experience, landgoed Het Oude Loo bij Apeldoorn. Daar kwamen midden although I knew Beatrix and Claus from earlier Bilderberg meet- jaren negentig onder andere de Duitse president Richard von ings. No great pomp and circumstance, no ceremonies, but an Weizsäcker, de Duits-Britse sociale wetenschapper Ralf elegant atmosphere and beautiful surroundings. The weekend had Dahrendorf, de Israëlische diplomaat Avi Primor en Enrique an intellectual purpose. It was about an exchange of ideas. I Iglesias, president van de Inter-Amerikaanse Ontwikkelingsbank remember that I talked about development in particular.’ samen. Wolfensohn herinnert zich een bijzonder weekend: ‘Het was eigenlijk mijn eerste Nederlandse koninklijke ervaring, al The Bilderberg conference is perhaps the main vehicle for the kende ik Beatrix en Claus al van eerdere Bilderbergbijeenkomsten. international interests and concerns of Queen Beatrix. Already Pracht en praal en ceremoniële zaken ontbraken, maar het geheel since 1954 (when Prince Bernhard took the initiative for a first vond plaats in een elegante sfeer en een schitterende omgeving. meeting) these conferences have been organised every year under Het weekend had een intellectueel doel. Het ging om de uitwisse- Dutch secretariat. These are three-day meetings of the worldwide ling van ideeën. Ik herinner me dat ik vooral over ontwikkeling economic and political elite; they are a little mysterious because gesproken heb.’ the informal character is guarded so strongly that only few know what is actually discussed. According to Kofi Annan14 these are very De Bilderberg-conferentie is misschien wel het belangrijkste vehi- important network events, although he himself has never been kel voor de internationale interesses en bemoeienissen van konin- able to attend: ‘I was invited, but was unable to go. Many of my gin Beatrix. Al sinds 1954 (toen prins Bernhard het initiatief nam friends are a sort of regulars. They go every year, and often I talk tot een eerste bijeenkomst) worden deze conferenties jaarlijks to them before they go, or afterwards. It is a good thing if you onder Nederlands secretariaat georganiseerd. Het zijn driedaagse bring people from different countries and disciplines together to bijeenkomsten van de wereldwijde economische en politieke elite, talk about topical themes. We need more dialogue. Bilderberg has enigszins schimmig doordat het informele karakter zo sterk an excellent reputation. Therefore they manage to bring people bewaakt wordt dat slechts weinigen weten wat er besproken from senior ranks together to talk about peace and safety.’ wordt. Volgens Kofi Annan14 zijn het zeer belangrijke netwerkeve- According to Wolfensohn, the Bilderberg conferences are used by nementen, al kon hij er zelf nooit bij zijn: ‘Ik ben wel uitgenodigd, Queen Beatrix – and in the past by Prince Clause, too – to network maar kon niet gaan. Veel van mijn vrienden zijn een soort vaste

14 In an interview that I had with him in early 2004. 14 In een interview dat ik met hem had, begin 2004.

73 gasten. Zij gaan elk jaar, en vaak spreek ik ze voordat ze gaan of for specific themes. For Claus, this was Africa, or development daarna. Het is goed als je mensen uit verschillende landen en uit issues. ‘I think he was mainly interested in Bilderberg, not a place verschillende disciplines samen brengt om te praten over actuele where ordinary people meet, because he could remind people of thema’s. We hebben meer dialoog nodig. Bilderberg heeft een the development themes. He always did that. You are sitting there goede reputatie. Daardoor lukt het deelnemers van hoog niveau every day, for three days, having lunch and dinner at different bijeen te brengen om te praten over vrede en veiligheid.’ tables - Beatrix and Claus each had their own table – in an every Volgens Wolfensohn worden de Bilderbergconferenties door changing company. People like Henry Kissinger, for example, and koningin Beatrix – en in het verleden ook door prins Claus – the German chancellor or the head of the Deutsche Bank. And gebruikt om voor bepaalde thema’s te netwerken. Bij Claus ging senior government officials. It is the elite that meets there.’ het om Afrika of ontwikkelingsonderwerpen. ‘Naar mijn idee was Wolfensohn believes that Prince Claus prepared himself well and hij vooral geïnteresseerd in Bilderberg, waar geen gewone groep knew who his table companions were. ‘It is part of the royal game mensen bijeen komt, omdat hij daar mensen aan ontwikke- to gather information about the people you talk to. I know that lingsthema’s kon helpen herinneren. Dat deed hij altijd. Je zit daar Queen Beatrix does this sometimes.’ elke dag, drie dagen lang, met de lunch en het diner aan verschil- lende tafels - Beatrix en hij zaten ieder aan een eigen tafel - in Formally the Queen does not have any direct influence on steeds wisselend gezelschap. Dat zijn dan mensen als Henry government policy. Her role as head of state in a legal sense is Kissinger, de Duitse bondskanselier of het hoofd van de Deutsche phrased by minister of Justice Piet-Hein Donner15: ‘The position of Bank. En hoge regeringsfunctionarissen. Het is de elite die daar the head of state is simple. Politically, her majesty is not her own bijeen komt.’ Wolfensohn gaat ervan uit dat prins Claus zich goed person to the outside world. The prime minister is always respon- voorbereidde en wist met wie hij aan tafel kwam te zitten. ‘Het is sible. He must always be able to account for what the Queen says, deel van het koninklijke spel om je te verdiepen in de mensen die as if it were his own opinion.’ Minister Donner explains that the je spreekt. Ik weet dat koningin Beatrix dat soms doet.’ queen is a member of the government and chairwoman of the Council of State, the government’s main advisory body. ‘Her posi- Rechtstreekse invloed op het kabinetsbeleid heeft de koningin tion is therefore very broad. She embodies the unity of the state. formeel niet. Haar rol als staatshoofd in juridische zin wordt But her power is more limited. She hardly ever attends the verwoord door minister van Justitie Piet-Hein Donner15: ‘De posi- Council of State’. tie van het staatshoofd is eenvoudig. Hare majesteit is op politiek This is not to say that the Queen has no influence, although terrein geen eigen persoon naar buiten toe. De minister-president Donner is reluctant to say anything about this. ‘The Queen can

15 In een interview dat ik met hem had, september 2005. 15 In an interview that I had with him, September 2005.

74 draw attention to certain issues. She can indicate that this or that is altijd verantwoordelijk. Hij moet altijd kunnen verantwoorden could be done in a certain way. Every week she talks with the wat de koningin zegt, als ware het zijn eigen mening.’ Minister prime minister and also regularly with the other ministers. Donner legt uit dat de koningin lid is van de regering en voorzit- Everything that is discussed in this context is to be kept private. ter van de Raad van State, het belangrijkste adviesorgaan van de No minister is allowed to say anything about it. Her preferences regering. ‘Haar positie is dus heel breed. Zij belichaamt de or disapproval are not to become known to the outside world and eenheid van de staat. Maar haar macht is geringer. In de Raad van this does not happen, either. Because there will always be a part of State is zij bijna nooit aanwezig.’ the population that has an opposite view, and these people, too, Dat wil niet zeggen dat de koningin geen invloed heeft, al wil need to continue to identify themselves with the head of state. Donner daar niets over zeggen. ‘De koningin kan aandacht vragen Eventually it depends on the personality of the Queen how she voor zaken. Ze kan aangeven dat misschien dit of dat zo gedaan acts within the margins she has. And how she fills the space she is zou kunnen worden. Ze spreekt iedere week met de minister- given for her personal interests. It also depends on the prime president en ook regelmatig met de andere ministers. Alles wat minister: how strict is he in what you read between the lines and daar gezegd wordt, moet binnenskamers blijven. Geen enkele how do you interpret that. In the course of year, we have seen minister mag daar iets over zeggen. Dat moet je ook niet willen. some variation in this. It also differs per case. A speech in the Haar prioriteiten of afkeur mogen niet naar buiten blijken, en dat European Parliament is scrutinised more closely than her gebeurt ook niet. Want er zal altijd een deel van de bevolking een Christmas speeches’. tegengestelde mening hebben, en ook dat deel moet zich kunnen blijven herkennen in het staatshoofd. Therefore in this booklet her Christmas speeches have been Het hangt uiteindelijk van de persoonlijkheid van de koningin af analysed in great depth. Because Queen Beatrix as head of state hoe zij omgaat met de marges die haar geboden worden. En hoe has to perform a balancing act, and with her phrasing needs to zij de ruimte invult die zij krijgt voor persoonlijke belangstellin- remain on good terms with everyone, her own ideas can only be gen. Het hangt ook van de minister-president af: hoe krampachtig distilled through careful interpretation and reading between the gaat hij om met wat je tussen de regels leest en hoe je dat inter- lines. Apart from the content of her message one conclusion preteert. In de loop der decennia was daar wel enige variatie in. urges itself upon us when going chronologically through her Het verschilt ook per geval. Naar een toespraak in het Europees Christmas speeches: this Queen more than it would seem at first Parlement wordt nauwer gekeken dan naar de kersttoespraak.’ glance looks outside the own borders. For a national head of state speaking to her subjects, a notable number of passages are dedi- Daarom zijn in dit boekje haar kersttoespraken grondig geanaly- cated to international events. She frequently enters into topical seerd. Omdat bij koningin Beatrix de staatshoofdelijke even- issues that provoke discussion, such as globalisation, the environ- wichtskunst het zwaarst weegt en haar formuleringen iedereen te 75 Koningin Beatrix houdt dinsdag een toespraak in het Europees Parlement in Straatsburg. Het bezoek van de koningin aan het Europees Parlement vindt plaats in het kader van het Nederlands EU-voorzitterschap. 26 oktober 2004. ANP foto/Benelux Press Vincent Jannink ment, war, terrorism, and poverty. Moreover, there is almost vriend moeten houden, kunnen haar ideeën slechts door zorgvul- always a connection with the topical situation in the world, be it dig interpreteren en tussen de regels lezen worden gedestilleerd. cruise missiles, the fall of the Wall, the war in former Yugoslavia or Los van de inhoud van haar boodschap, dringt één conclusie zich 11 September 2001. Finally, there is almost always a plea for inter- duidelijk op bij het chronologisch nalezen van de kersttoespraken: national reforms and a fairer, freer and more sustainable world. deze koningin wendt meer dan het lijkt de blik naar buiten. Voor een nationaal staatshoofd dat tot haar nationale onderdanen spreekt, zijn er opvallend veel passages gewijd aan internationale gebeurtenissen. Ze gaat vaak in op actuele onderwerpen die discussie uitlokken, zoals globlisering, milieu, oorlog, terrorisme en armoede. Er is bovendien vrijwel altijd een koppeling met de actuele toestand in de wereld, van de kruisraketten, via de val van de Muur en de oorlog in voormalig Joegoslavië tot 11 september 2001. Tot slot zit er vrijwel altijd een pleidooi in voor internatio- nale hervormingen en een rechtvaardigere, vrijere en duurzamere wereld.

77 Nawoord Afterword

Deze uitgave staat in het teken van het zilveren jubileum van This edition is to mark the silver anniversary of Queen Beatrix koningin Beatrix 2005 en de viering van vijf jaar Earth Charter. 2005 and the celebration of five years of Earth Charter.

Daarbij gaat de aandacht uit naar de overeenkomsten tussen de The focus lies in the similarities between the way in which in the wijze waarop koningin Beatrix in de afgelopen 25 jaar inhoud past 25 years Queen Beatrix has given shape to her function as heeft gegeven aan de functie van staatshoofd - daarbij tot zijn head of state – hereby assisted until his death in 2002 by Prince overlijden in 2002 actief bijgestaan door Prins Claus - en het Claus – and the Earth Charter; always looking for connections in Earth Charter; verbindend en motiverend op weg naar een duur- promoting a sustainable and peaceful world. zame en vreedzame wereld. NCDO publishes this booklet on the occasion of the international NCDO brengt deze publicatie uit ter gelegenheid van het interna- event ‘Earth Charter+ 5’. NCDO is the national ‘focal point’ for the tionale evenement ‘Earth Charter+ 5’. NCDO is nationaal ‘focal Earth Charter Initiative in the Netherlands. point’ voor het Earth Charter Initiatief in Nederland. Amsterdam, November 2005 Amsterdam, november 2005

Het ‘Earth Charter+5’ evenement is georganiseerd door NCDO, The ‘Earth Charter+5’ event is organised by NCDO, the global het mondialeEarth Charter Initiatief, Plan Nederland en het KIT Earth Charter Initiative, Plan Nederland and KIT (Royal Tropical (Koninklijk Instituut voor de Tropen). Institute).

78 Colophon Colofon

Text: Frans Bieckmann Tekst: Frans Bieckmann Final editing: Siska Mulder Eindredactie: Siska Mulder Design: Laurant en Bakker Vormgeving: Laurant en Bakker Photography: Hollandse Hoogte Fotografie: ANP Translation: VertaalCircuit Vertaling: VertaalCircuit Production: Projectgroep Communicatie NCDO Productie: Projectgroep Communicatie NCDO

Omslagfoto: Koningin Beatrix wordt maandag enthousiast door kinderen onthaald bij haar aankomst in Fort Oranje op Sint Eustatius. 22 januari 2001. ANP Foto Raymond Rutting

79