5 -minuten versie voor Provinciale Staten

Directie DLB Afdeling Samenleving en Economie Reaistratienummer provincie HOLLAND ZUID

Datum vergadering GedeputeerdeStaten Verzenddatum Geheim 22 maart 201 1 Nee 2 2 MRT2011 Portefeuillehouder Paraaf Provinciesecretaris Termijn Dijk, JWA, van ttr/wd 22 maart 201 1

Onderwerp Monitor Glastuinbouw Zuid-Holland 2010

Bijlagen

Monitor GlastuinbouwZuid-Holland 2010

Voorstel van GS aan PS: kennis nemen van bijgaande stukken op basis van het PS-besluit van 10 november 2010 jl. waarin is aangegeven elke twee jaar het glastuinbouwareaal te monitoren. Het monitoren is bedoeld om PS inzicht te geven in hoeverre de ontwikkelingen passen in het provinciaal beleid voor de glastuinbouw.

l. Onderwerp in kort bestek

De monitor glastuinbouw Zuid-Holland 2010 betreft een analyse aan de hand van de meest recente CBS gegevens mbt de oppervlakte glastuinbouw voor 2009. De laatste monitor verscheen in december 2008. De monitor glastuinbouw Zuid-Holland is ervoor bedoeld om de ontwikkelingen in het glastuinbouwareaalin Zuid-Holland te volgen om zo meer inzicht te krijgen in de totale hoeveelheid glas en de verschuivingen in de loop van de tijd. Waar verdwijnt glas, waar wordt nieuw glas gerealiseerd enhoeveel. Welk deel is gespecialiseerd glas en welk deel ondersteunend. Dit is van belang in verband met de 'saldo-nul' afspraken die het provinciaal bestuur in 2000 heeft gemaakten de doelstelling in het coalitie-akkoord 2007-201 1 om 5800 hectare teeltareaal voor glastuinbouw in de provincie te behouden.

2. Afbakening van (wettelijk) kader en partijen

a. Europeeslnationaallprovinciaal wettelijk en beleidskader Geen.

b. Relatie andere interne beleidsterreinen De monitor is een beleidsarm product, dat door beleidsveld Economische Zaken is opgesteld.

c. Relatie externe partijen Nee. provincieZUID HOLLAND

3. Procesbeschrijving en rol Staten

a. Voorgeschiedenis Op basis van het besluit van PS 30 juni 2004, is aangegeven over welke jaren en met welke gegevens GS het glastuinbouwareaal Zuid-Hollland kan monitoren. Er zijn jaarlijks monitorrapporten verschenen van 2004 tot en met 2008. Elke rapportage bevat de getallen van voorgaande jaren, de oudste gegevens over 'netto glas' dateren van 1998. De getallen over 'fysiek glas' worden ontleend aan luchtfoto's die&n keer per drie jaar worden gemaakt en gaan over de jaren 1997,2000,2003,2006 en 2009.

b. Waar staan we nu? De bedoeling van de analyse is om aan te geven hoe het ruimtbeslagvan de glastuinbouw in Zuid-Holland zich ontwikkelt aan de handvan CBS-gegevens ('netto' glas') en luchtfoto's ('fysiek glas') in verband met het bewaken van 'saldo-nul' beleid. De rapportage zelf is beleidsarm, maar kan wel als input worden gebruikt voor discussies en evaluatie,c.q. het bijstellen van beleid.

c. Vervolgprocedure In Provinciale Staten is door de gedeputeerde toegezegd, dat de glastuinbouwmonitor vanaf nu om de twee jaar wordt gemaakt. Voorts kan worden vermeld dat Greenport Nederland werkt aan een Greenportatlas. In de Greenportatlas komen alle gegevens testaan, die de feitelijke ruimtelijk-economische situatie en de internationale concurrentiepositievan het Nederlandse tuinbouwcluster weergeven, inclusief trends en ontwikkelingen. Het kan zijn dat ook de monitorgegevens glastuinbouw Zuid-Holland 2010 inde atlas worden opgenomen.

4. Financiële aspecten (dekking en risico's)

Nee.

Technische & proces vragen en informatie bij

Ambtenaar Telefoon 070 - 441 8146 T. Hendrikse Kamer Monitor glastuinbouw Zuid-Holland 2010

Den Haag, februari 201 1

Programma Greenports Bureau Economische Zaken Provincie Zuid-Holland Inhoud

1. Doel en opzet

2. Verantwoording kaarten en definities

3. Leeswijzer

4. Netto glas in Zuid-Holland totaal en regio's 2009

5. Netto glas per gemeente in Zuid-Holland 2009

6. Ontwikkeling netto glas per gemeente 1998- 2008 in Zuid-Holland

7. Gespecialiseerd en ondersteunend glas in Zuid-Holland

8. Fysiek glas in Zuid-Holland 2009

9. Aantal bedrijven in Zuid-Holland 2009

10. Ontwikkeling aantal bedrijven 1998- 2009

1 1. Economische kengetallen Greenports

12. Planologische ruimte en verspreid glas in Zuid-Holland

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland 2010 1. Doel en opzet

De Monitor glastuinbouw Zuid-Holland is een tweejaarlijks rapport om de ontwikkelingen in het glastuinbouwareaal in Zuid-Holland te volgen. Dit is van belang in verband met de 'saldo-nul' afspraken die het provinciaal bestuur in 2000 heeft gemaakt en de doelstelling in het coalitieakkoord 2007-2011 om 5800 hectare teeltareaal voor glastuinbouw in de provincie te behouden. Met het PS besluit van november 2010 komt het totaal areaal in Zuid-Holland uit op 5.550 hectare teeltareaal.

Daarnaast dient de monitor om meer inzicht krijgen in de totale hoeveelheid glas en de verschuivingen in de loop van de tijd. Waar verdwijnt glas, waar wordt nieuw glas gerealiseerd en hoeveel. Ook van belang is inzicht te krijgen in welk deel van het areaal onder verspreid glas valt en welk deel onder geconcentreerd, en welk deel gespecialiseerd glas en welk deel ondersteunend glas is.

In de monitor wordt geen nieuw beleid te geformuleerd. Wel biedt de monitor informatie ter ondersteuning van de vorming en uitvoering van het beleid.

Dit is de vijfde uitgave van de monitor met gegevens over 1998 tot en met 2009. Bij de analyse is aandacht besteed aan de ontwikkelingen tot en met 2009 en zijn ook de betreffende kaartbeelden toegevoegd. De kaartbeelden worden dit jaar niet op postcodeniveau gemaakt. Het CBS levert dit jaar, in verband met licenties, geen cijfers voor 2009 op postcodeniveau. Om deze reden worden in deze monitor enkel kaartbeelden op gemeenteniveau gebruikt.

In deze monitor is een aantal aanvullende gegevens opgenomen. Het gaat om informatie over papieren glas buiten de concentratiegebieden (de planologische mogelijkheden in bestemmingsplannenom glastuinbouw uit te breiden) en informatie over de economische betekenis van glastuinbouw in Zuid-Holland uitgedrukt in een drietal indicatoren.

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland 201 0 2. Verantwoording kaarten en definities

In deze monitor worden de ontwikkelingen en geografische verschuivingen rond het netto glas, fysiek glas, het gespecialiseerd en ondersteunend glas en het aantal bedrijven gevolgd en geanalyseerd. De gegevens van het netto glas, de bedrijven en het ondersteunend glas zijn afkomstig van het CBS en worden jaarlijks gemeten. De gegevens van het fysiek glas komen van waarnemingen van luchtfoto's van de provincie zelf en zijn elke drie jaar gemeten. In 2009 zijn voor het laatst luchtfoto's gemaakt en geanalyseerd. In 2010 heeft de provincie de Provinciale StructuurVisie (PSV) vastgesteld. Deze vervangt de streekplannen. In deze monitor wordt de planologische ruimte beschikbaar in de PSV meegenomen.

In de onderstaande figuur staat de betekenis van de verschillende definities weergegeven.

Netto glas is de hoeveelheid glas exclusief bermen, paden, ketelruimten en dergelijke, dus alleen het oppervlak van de teelt. Dit wordt gedefinieerd als 'tuinbouw onder glas', de teelt in kassen bedekt met glas of plastic of in betreedbare plastic tunnels.

Fysiek glas is het werkelijke glasoppervlak. Dat is dus al het glas wat zichtbaar aanwezig is, ongeacht wat zich daar onder bevindt. Hierbij zijn plastic tunnels niet meegenomen.

Bruto glas is het uit te geven areaal aan tuinbouwkavels.

Brutolbruto is de oppervlakte van het gehele tuinbouwgebied in zijn omgeving; dat is inclusief landschappelijke inpassing, groenstroken, voorzieningen e.d.; de omvang van het plangebied. Hieronder wordt ook de planologische ruimte voor glastuinbouw uit streekplannen verstaan.

Gespecialiseerd glas omvat de glasopstanden op bedrijven waar het grootste gedeelte van het ondernemersinkomen wordt gerealiseerd binnen glastuinbouw. Dit zijn de glasgroentebedrijven (CBS NEG type 212) en de glasbloemenbedrijven (NEG type 222).

Ondersteunend glas is de glastuinbouw die binnen de bedrijfsvoering slechts een beperkte functie vervult, maar wel direct verbonden is aan het bedrijf. Definitie: de glasopstanden op bedrijven waar het grootste deel van het ondernemersinkomen buiten de glastuinbouw gerealiseerd wordt (meer dan 213).

Bronnen -CBS landbouwtelling 1998-2009 - Gekarteerde luchtfoto's Provincie Zuid-Holland, 2009 - Provinciale StructuurVisie, 2010 - Vectortopografie 1:250.000 - Gemeentegrenzen 2009 - Scan papieren glas, RBOI, 2009 - Indicatoren voor de kracht van de Greenports Zuid-Holland, 2009 - Rapport inhoudelijke monitor Greenports, 2009 - Greenport(s) Nederland, Bestuurlijke uitvoeringsafspraken 2007-2011, Stappen vooruit!, juni 2009

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland 2010 3. Leeswijzer

In elk hoofdstuk wordt een deel van de ontwikkelingen gepresenteerd aan de hand van cijfers, tabellen en kaartbeelden, waarbij opvallende zaken worden toegelicht. Op de kaarten is de aanwezigheid van netto glas in een gemeente weergegeven, dit in tegenstelling tot de kaartbeelden van fysiek glas waar de exacte locatie van glas zichtbaar wordt gemaakt.

In deze rapportage wordt een aantal regio's en gebieden genoemd. Deze regio's bestaan uit de volgende gemeenten: - Greenport Boskoop: Rijnwoude, Reeuwijk en Boskoop; - Greenport Duin- en Bollenstreek: Noordwijkerhout, , , , , en ; - Greenport Westland-Oostland: Westland, Pijnacker-Nootdorp, , , Zevenhuizen- Moerkapelle, Leidschendam-Voorburg, Midden-Delfland, en Nieuwerkerk aan den IJssel; - Rijn- en Veenstreek: Kaag en Braasem en (dit gebied is onderdeel van de Greenport Aalsmeer); - Hoeksche Waard: Oud Beijerland, Korendijk, Cromstrijen, Strijen en Binnenmaas; - Voorne: Westvoorne en ; In 2009 heeft zich een gemeentelijke herindeling voorgedaan. De gemeenten en Jacobswoude zijn per l januari 2009 gefuseerd tot gemeente . Per 1 januari 2010 zijn Zevenhuizen-Moerkapelle, Moordrecht en Nieuwerkerk aan den IJssel gefuseerd tot gemeente . Dit is echter nog niet relevant voor deze rapportage over 2009.

De exacte grenzen van de bovenstaande regio's en gebieden zijn niet in alle gevallen gelijk aan de gemeentegrenzen. De cijfers zijn echter alleen op gemeenteniveau bekend, en worden in deze rapportage op dit niveau weergegeven.

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland 201 0 4. Netto glas in Zuid-Holland totaal en regio's 2009

Definitie Het netto glas is de hoeveelheid glas exclusief bermen, paden, ketelruimten en dergelijke. Het CBS inventariseert dit jaarlijks bij de landbouwtellingen, gedefinieerd als 'tuinbouw onder glas'. Hieronder wordt verstaan: de teelt in kassen bedekt met glas of plastic of in betreedbare plastic tunnels (NEG-typen 626, 635 en 673).

Cijfers Het netto oppervlak aan areaal glastuinbouw in 2009 in Zuid-Holland bedraagt 5.268 ha. Dit is zowel gespecialiseerd als ondersteunend glas.

Over de periode 1998 - 2009 is de oppervlakte netto glas afgenomen met 738 ha (-13,3%). Vanaf 2009 was er een toename van 82,2 ha (1,6%). Dit is de eerste stijging sinds 1999. In de periode 2007 - 2008 daalde de oppervlakte netto glas nog met 151,3 ha (-2,8%). In de periode 2005 - 2006 was de afname van het teeltareaal het sterkst met 186,l ha (-3,3%).

Greenports en regio's In Nederland zijn vijf Greenports aangewezen, waarvan er drie in de provincie Zuid-Holland liggen. Dit zijn Westland- Oostland, Boskoop en Duin- en Bollenstreek. Greenports zijn economische clusters van productie, toelevering, veiwerking, kennis, handel en afzet in de glastuinbouw, bloembollensector en bomen- en heesterteelt.

Als gekeken wordt naar het teeitoppervlakte van glastuinbouw (netto glas) binnen deze clusters, hebben de drie Greenports (op gemeenteniveau) gezamenlijk 4.403,9 ha teelt onder glas in 2009. Dit is 83,5% van het totale oppervlak netto teelt onder glas in de provincie Zuid-Holland. De Greenport Westland-Oostland heeil hier verreweg het grootste aandeel in met in 2009 4.164,6 ha netto teelt onder glas.

On In ae rireenport Westland-Oostland is het areaal netto glas sinds 1998 afgenomen met 492,8 ha (-10,5%). Deze daling wordt voornamelijk veroorzaakt door de daling in de gemeente Westland. In de Greenport Boskoop is het netto areaal glas sinds 1998 met 19,3 ha toegenomen tot 81,5 ha. Dat is een relatieve stijging van 31%. De Greenport Duin- en Bollenstreek laat sinds 1998 een daling van 29,6 ha (-16,3%) zien. In 2009 is er een oppervlakte van 151,6 ha glas. In de regio's Rijn- en Veenstreek en Hoeksche waard is het areaal glas sinds 1998 afgenomen met respectievelijk 48,3 ha (-17,3%) en 2,8 ha (-49%). In de regio Voorne is in de periode 1998 - 2009 een toename zichtbaar van 33,l ha (18,2%).

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland 201 0 Grafiek netto glas per regio 1998 - 2009 en trends In de grafiek zijn de ontwikkelingen in het areaal netto glas per regio weergegeven voor de periode 1998 tot en met 2009. Greenport Westland-Oostland steekt er duidelijk met kop en schouders bovenuit. De daling van het totale areaal glastuinbouw, die vanaf 2000 zichtbaar is, lijkt zich in de periode 2008 - 2009 niet verder door te zetten. In de Greenport Boskoop en de regio Voorne is het areaal glastuinbouw gestegen. Het netto areaal glas in Voorne was in 1998 ongeveer gelijk aan het areaal in de Greenport Duin- en Bollenstreek. In de afgelopen 11 jaar is het areaal glas in de regio Voorne gestegen en benadert de oppervlakte van de regio Rijn- en Veenstreek. In Greenports Westland-Oostland en Duin- en Bollenstreek is de oppervlakte gedaald. Ook in de regio's Rijn- en Veenstreek en Hoeksche Waard is de oppervlakte gedaald.

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland 2010 5. Netto glas per gemeente in Zuid-Holland 2009

Cijfers In onderstaande tabel staan de 10 gemeenten weergegeven met de grootste absolute hoeveelheid netto glas in Zuid- Holland in 2009. De cijfers zijn weergegeven voor 2008 en 2009. De top 10 van gemeenten in Zuid-Holland met het grootste areaal netto glas is ten opzichte van 2008 onveranderd. Wel is de volgorde veranderd. GemeenteAlkemade en Jacobswoude zijn gefuseerd tot de gemeente Kaag en Braassem, waardoor de oppervlakte hier groter is geworden dan in Brielle. In de periode 2008 - 2009 is het oppervlak in veel gemeenten gestegen, behalve in Westland, Kaag en Braassem en Katwijk. Van onderstaande gemeenten steeg het oppervlak in Lansingerland hetmeest (51,8 ha), gevolgd door Midden- Delfland (18,4 ha) en Pijnacker-Nootdorp (10,l ha).

Grootste oppervlakte netto glas 2009 in ha Westland Lansingerland Pijnacker-Nootdorp Midden-Delfland Zevenhuizen-Moerkapelle Nieuwkoop Westvoorne Kaag en Braassem Brielle Katwijk

In totaal is de oppervlakte netto glas in 22 gemeenten gestegen in de periode 2008 - 2009. In 9 gemeenten is het gelijk aebleven en in 32 gemeenten is een daling te zien. naart percentage fiaiir) glas per gemeente Op de kaart is het percentage netto glas ten opzichte van de totale oppervlakte per gemeente aangegeven. De gemeenten met het hoogste percentage netto glas, te weten Westland, Pijnacker-Nootdorp, Lansingerland,en Zevenhuizen-Moerkapelle,zijn met een donkere kleur duidelijk te herkennen. Omdat de oppervlakte netto glas als percentage van de totale oppervlakte van de gemeente is bekeken, is een aantal kleine gemeenten die niet voorkomen in de top 10 van gemeenten met het grootste oppervlakte netto glas donker gekleurd.Boskoop en Nieuwerkerk aan den IJssel zijn hier voorbeelden van. Daarnaast valt op dat er maar weinig gemeenten zijn waar helemaal geen glastuinbouw voorkomt.

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland201 0 6. Ontwikkeling netto glas per gemeente 1998-2009

Cijfers In onderstaande tabel staan de 10 gemeenten met het grootste netto areaal glas weergegeven voor 1998 en 2009. In veel van deze gemeenten is het areaal netto glas de afgelopen 11 jaar gedaald, maar in Lansingerland, Zevenhuizen- Moerkapelle, Westvoorne en Brielle is een stijging te zien sinds 1998. In de periode 2003 - 2004 hebben er bij gemeentelijke herindelingen grenscorrecties plaatsgevonden. Hierdoor is de oppervlakte vooral in Midden-Delfland in deze periode sterk gedaald. Het areaal glas in de gemeente Westland is hierdoor gestegen.

Grootste oppervlakte netto glas 2009 in ha 1998 2009 Westland 2.757,O 2.441,8 Lansingerland 674,5 817,3 Piinacker-Nootdorp 424,3 338,8 ~idden-n elf land 460,2 255,9 Zevenhuizen-Moerkapelle 157,8 198,9 Nieuwkoop 139,3 120,5 Westvoorne 106,7 111,7 Kaag en Braassem 1393 110,O ~rielle 75,l 103,l Katwijk 93,O 81,l

In totaal is tussen 1998 en 2009 in 14 gemeenten het areaal netto glas toegenomen. In de gemeente Nederlek is het areaal gelijk gebleven en in 50 gemeenten is het areaal netto glas afgenomen.

Kaart ontwikkeling netto glas per gemeente 1998 - 2009 Op deze kaart is de ontwikkeling van het areaal netto glas over de periode 1998 - 2009 aangegeven geaggregeerd naar gemeenteniveau. De kaart laat zien hoe de absolute oppervlakte netto glas zich de afgelopen 11 jaar heeft ontwikkeld. Te zien is dat in veel gemeenten de laatste 11 jaar een relatief grote daling van het areaal netto glas heeft plaatsgevonden. Omdat de ontwikkeling in percentages wordt weergeven, kan er een vertekend beeld ontstaan, doordat in gemeenten met erg weinig glas de kleinste vergroting al een hoge procentuele groei oplevert.

De daling van het netto areaal glas in de meeste gemeenten de afgelopen 11 jaar wordt deels gecompenseerd door een toename in een aantal grotere concentratiegebieden, bijvoorbeeld in de gemeenten Lansingerland, Zevenhuizen- Moerkapelle en Boskoop. De daling vindt echter ook plaats in een aantal gemeenten waar concentratie van glastuinbouw juist gewenst is, zoals het Westland en Pijnacker-Nootdorp.

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland 2010 De gemeentendie donkergroen zijn gekleurd op de kaart hebben de afgelopen11 jaar een stijging van het areaal glas gehad van meer dan25%. Dit zijn de gemeenten Brielle, Boskoop, Zevenhuizen-Moerkapelle,Oostflakkee en . Maassluis is een voorbeeld van een gemeentemet een klein oppervlak glastuinbouw, waardoor een kleine uitbreiding een grote procentuele stijging tot gevolgheeft. Een aantal gemeenten is niet ingekleurd. Hier is inde afgelopen 11 jaar geen glastuinbouw aanwezig geweest.

Absolute toename netto glas per gemeente (ha) In onderstaande tabel staande 5 gemeenten weergegevenmet absoluut de grootste groei overde afgelopen 11 jaar. Net als voorgaande jaren kent Lansingerlandde sterkste stijging.

1998 2009 Toename Lansingerland 674,5 817,3 142,8 ha Zevenhuizen-Moerkapelle 157,8 198,9 41,lha Brielle 75,l 103,l 28,O ha Boskoop 46,9 71,8 24,9 ha Oostflakkee 83 21,4 12,9 ha

Absolute afname netto glas per gemeente (ha) In onderstaande tabel staan de5 gemeenten weergegevenmet absoluut de grootste afname overde afgelopen 11 jaar. Dit overzicht is niet veranderd ten opzichte van vorigjaar. In de gemeenten Westland, 's-Gravenhage en Nieuwerkerk aan den IJssel is de oppervlakte ook in 2009 gedaald. In Midden-Delflanden Pijnacker-Nootdorpis het oppervlak het afgelopen jaar juist gestegen.

1998 2009 Afname Westland 2.757,O 2.441,8 315,2 ha Midden-Delfland 460,2 255,9 204,3 ha 's-Gravenhage 150,4 41,8 108,6 ha Pijnacker-Nootdorp 424,3 338,8 85,6 ha Nieuwerkerkad IJssel 94,5 56,l 38,4 ha

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland201 0 7. Gespecialiseerden ondersteunend glasin Zuid-Holland

Definitie Gespecialiseerd glas omvat de glasopstanden op bedrijven waar het grootste gedeelte van het ondernemersinkomen wordt gerealiseerd binnen glastuinbouw. Dit zijn de glasgroentebedrijven (CBS NEG type 212) en de glasbloemenbedrijven (NEG-type 222).

Onder ondersteunend glas wordt het glas verstaan dat binnen de bedrijfsvoering slechts een beperkte functie vervult, maar wel direct verbonden is aan het bedrijf. Definitie: de glasopstanden op bedrijven waar het grootste deel van het ondernemersinkomen buiten de glastuinbouw gerealiseerd wordt (meer dan 213).

Cijfers

7000

6000 --

i Gespecialiseerd ghs i Ondersteunend gias u.

Oppervlakte gespecialiseerd glas en ondersteunend glas 1998-2008 (in ha)

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Gespecialiseerdglas 5.682,8 5.760,7 5.601,2 5.558,8 5.455,6 5.372,9 5.332,2 5.308,3 5.126 5.071,44.919,54.990,4 Ondersteunendglas 323,2 292,O 299,2 296,l 313,7 296,O 286,O 306,2 302,5 265,6 266,3 277,6

Het areaal gespecialiseerd glas bedraagt in 2009 4.990,4 ha. Voor het eerst sinds 1999 is er in het afgelopen jaar weer een stijging in de oppervlakte gespecialiseerd glas te zien. De stijging in de periode 2008 - 2009 bedraagt 70,9 ha (1,4%). Sinds 1998 is de oppervlakte gespecialiseerd glas gedaald met 692,4 ha (-12%). Het gespecialiseerd glas bedraagt 95% van het totale areaal glastuinbouw in Zuid-Holland. Sinds 1998 varieerde de verhouding van 94,4% tot 95,2%. Hieruit blijkt dat deze verhouding zeer stabiel is.

i Gespecialiseerd glas

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland 2010 Het oppervlak ondersteunend glas bedraagt in 2009 277,6 ha. Dit is 5% van het totale areaal glastuinbouw. Het ondersteunend glas bevindt zich vooral in Boskoop (70 ha), Westland (62,2 ha) en (14,2 ha). Ten opzichte van 1995 is het areaal ondersteunend glas afgenomen met 45,6 ha (-14%). De grafiek laat duidelijk zien dat de oppervlakte ondersteunend glas in de loop der jaren wel wat schommelingen kent, maar dat de onderlinge verschillen klein zijn.

In de periode 2008 - 2009 is het areaal ondersteunend glas toegenomen met 11,3 ha (4,2%). Vergeleken met 2008 vindt de grootste stijging van ondersteunend glas plaats in gemeente Westland (11,6 ha). Het ondersteunend glas nam ook redelijk toe in de gemeenten Zevenhuizen-Moerkapelle,'s-Gravenhage en Boskoop. De grootste daling is te zien in gemeente (-2,8 ha).

i Ondersteunend glas

Kaart verhouding ondersteunend I gespecialiseerd glas Op de kaart is de verhouding ondersteunend glas en gespecialiseerd glas per gemeente aangegeven. In het Westland is, vergeleken met andere gemeenten, weliswaar relatief veel ondersteunend glas aanwezig, maar dit is slechts 2,5% van de totale oppervlakte glastuinbouw in het Westland. Op de kaart is te zien dat de glastuinbouw in de Greenport Boskoop voor een groot deel uit ondersteunend glas bestaat. Daarnaast valt op dat in het oosten van de provincie in gemeenten als Giessenlanden en Nieuw-Lekkerland en in het zuiden de gemeenten Goedereede en Middelharnis procentueel veel ondersteunend glas hebben, maar dit gaat slechts om kleine hoeveelheden.

. -- .,

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland 201 0 8. Fysiek glas in Zuid-Holland 2009

Definitie Het fysiek glas is het werkelijke glasoppervlak. Dat is dus al het glas wat zichtbaar aanwezig is, ongeacht wat zich daar onder bevindt. Dit oppervlak wordt verkregen via de kartering van luchtfoto's. Hierbij zijn plastic tunnels niet meegenomen. Deze gegevens dateren van 2009,2006,2003, 2000 en 1997.

Cijfers In 2009 is er een nieuwe kartering op basis van luchtfoto's gemaakt. Het fysiek glas is ten opzichte van 2006 met 145,8 ha gedaald. Een daling van 2,1%. In 2006 is het fysiek glas afgenomen met 82 ha ten opzichte van 2003. Dit was een daling van 1,2%. Tussen 2000 en 2003 nam het areaal af met 200 ha (-23%) en tussen 1997 en 2000 groeide het areaal met 163 ha (2,3%) Over de gemeten periode 1997-2009 is dit een afname van 265,3 ha (-3,7%).

Grafiek ontwikkeling netto glas en fysiek glas In de onderstaande grafiek is te zien dat zowel het netto als het fysiek glas de afgelopen jaren een daling hebben doorgemaakt. Het netto glas is sterker gedaald dan het fysiek glas. Het verschil is sinds 1998 steeds groter geworden. Het netto glas is het afgelopen jaar weer gestegen, waardoor het verschil tussen netto en fysiek wordt verkleind.

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland 201 0 Kaart fysiek glas Op de kaart is de exacte hoeveelheid glas op locatie aangegeven.

Fouten Door de kwaliteit van de luchtfoto's zijn kassen soms moeilijk te onderscheiden van andere opstallen of landbouwgrond. Bij de kartering heeft een controle plaatsgevonden waardoor de meeste fouten zijn geëlimineerd.

Verhouding neao-i '-k De hoeveelheid fyi glas is groter dan de hoeveelheid netto glas. Dit is logisch omdat in onbruik geraakte of voor andere doeleinden gebruikte kassen (zoals opslag van caravans) ook onder het fysiek glas vallen. Ook nieuwe, nog niet in gebruik genomen kassen tellen mee. Daarnaast bevinden zich soms ketelhuizen, wateropslag en zaken als verwerking (verpakking) onder glas. In 2000 besloeg het netto glas 81% van het fysieke glas, in 2003 is dit iets afgenomen tot 80%, in 2006 is het verder afgenomen tot 773% en in 2009 is het afgenomen tot 76,8%. Andersom gesteld is de verhouding nettofysiek gelijk aan 1:1,23 in 2000, 1:1,25 in 2003,1:1,29 in 2006 en 1:1,30 in 2009. De gestage ontwikkeling, waarbij bedrijven minder teeltoppervlak per hectare hebben, zet zich verder voort.

Per gemeente In de periode 2006 - 2009 is het fysieke glas in Zuid-Holland afgenomen met145,8 ha. De grootste daling vond plaats in de gemeente Westland. Hier daalde de oppervlakte fysiek glas met 117,2 ha (-3,7%). De grootste stijging vond plaats in Lansingerland. Hier is een stijging te zien van 355 ha (3,6%).

Absolute toename fysiek glas per gemeente (ha) In onderstaande tabel staan de gemeenten met de grootste absolute stijging van fysiek glas in de periode 2006 - 2009. Als we in deze gemeenten de ontwikkeling van het netto teeloppervlak bekijken in dezelfde periode, valt een aantal zaken op. In de gemeente is de netto oppervlakte afgenomenmet 3,l ha. Dit terwijl er een toename van 8,42 ha in de fysieke oppervlakte heeft plaats gevonden. Ditzelfde geldtvoor de gemeente Boskoop.

Toename Lansingerland 35,54 ha Boskoop 12,27 ha Ridderkerk 8,42 ha Reeuwijk 7,23 ha Noordwijkerhout 4,62 ha

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland 2010 Absolute afname fysiek glas per gemeente (ha) In de tabel hieronder staan de gemeentenmet de grootste absoluteafname van fysiek glas in de periode 2006 - 2009. Bij alle vijf deze gemeentenis in dezelfde periodede oppervlakte netto glasook gedaald.

Afname Westland 117,22 ha Pijnacker-Nootdorp 15,22 ha Nle~rkerkald IJsset 13,69 ha 's-Gravenhage 10,78 ha Zevenhuizen-Moerkapelle 8,32 ha

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland2010 9. Aantal bedrijven in Zuid-Holland 2009

Definitie In de landbouwtellingen van het CBS wordt ook het aantal bedrijven bijgehouden.

Cijfers In 2009 bevinden zich 2.752glastuinbouwbedrijven in Zuid-Holland. In de gemeente Westland liggen verreweg de meeste bedrijven, namelijk 983.

Kaart aantal bedrijven per gemeente 2009 In de kaart is het aantal bedrijven per gemeente weergegeven. De Greenports Westland-Oostland en Boskoop en de regio Rijn- en Veenstreek laten een hoge dichtheid aan bedrijven zien.

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland 2010 10.Ontwikkeling aantal bedrijven 2002-2009

Cijfers Het aantal glastuinbouwbedrijven in Zuid-Holland is in vergelijking met 2008 gedaald met 210 bedrijven (daling van 7,1%). De dalende trend over de afgelopen jaren wordt voortgezet.

I e11 U~LICIIILC: V~II IJJO 13 IICL aalltal y~a~t~~~~~~~~bedrijvengedaald met maar liefst 53,2%. In absolute getallen is dit een verschil van 3.129 bedrijven. Het aantal bedrijven loopt echter verder terug dan hier inzichtelijk is. Dit komt doordat bedrijven zich organiseren in telersverenigingen. Zij opereren niet meer als zelfstandig bedrijf, maar als een groep ondernemers. Deze telersverenigingen zijn niet bij het CBS bekend. De bedrijven die zijn aangesloten bij een telersvereniging worden wel als afionderlijk bedrijf geregistreerd.

In vergelijking met 2008 is het aantal bedrijven in het Westland verminderd met 84. Dit betekent dat 40% van de afname van het aantal bedrijven in Zuid-Holland tussen 2008 en 2009 is gerealiseerd in het Westland. In verband met de schaalvergroting is dit een positieve ontwikkeling. Met het oog op het afnemende areaal netto glas in Westland is de ontwikkeling minder positief.

De gemiddelde bedrijfsgrootte is toegenomen van gemiddeld 1 ha per bedrijf in 1998 tot 1,9 ha per bedrijf in 2009. Dit betekent dat de schaalvergroting binnen de glastuinbouw zich verder heeft doorgezet en in 11 jaar tijd grofweg is verdubbeld.

Ontwikkeling aantal bedrijven en gemiddelde bedrijfsgrootte (in ha) in Zuid-Holland 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 5.881 5.662 5.288 4.895 4.625 4.390 4.156 3.931 3.585 3.263 2.962 2.752

1 1,l l,l 12 12 1,3 1,4 1,4 1,5 1,f3 13 1,g

Kaart ontwikkeling aantal bedrijven 2002-2009 In de kaart is de ontwikkeling van het aantal bedrijven weergegeven door de groei, gelijk blijven of afname tussen 2002 en 2009 in kleur per gemeente te onderscheiden. De cijfers van het aantal bedrijven per gemeente is pas sinds 2002 beschikbaar. Per gemeente wordt de ontwikkeling sinds 2002 bekeken. Opvallend is de gemeente Boskoop. Hier is de netto teeltoppervlakte gestegen, maar het aantal bedrijven sterk afgenomen. Dit is ook te terug te zien in de gemiddelde bedrijfsgrootte in deze gemeente.

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland 2010 b-..

Grafiek ontwikkeling gemiddelde bedrijfsgrootte per regio in Zuid-Holland 2002-2009 De gemiddelde grootte van een bedrijf in Zuid-Holland is 1,9 ha. De tendens dat de glastuinbouwbedrijven in omvang toenemen is duidelijk te zien en geldt voor alle regio's, behalve Hoeksche Waard. In Greenport Westland-Oostland zijn de bedrijven relatief groot, met gemiddeld 2,7 ha per bedrijf. Van de genoemde regio's hebben de bedrijven in Greenport Westland-Oostland en Voorne een grotere gemiddelde bedrijfsgrootte dan gemiddeld in de provincie Zuid-Holland. Bedrijven in Hoeksche Waard, de Rijn- en Veenstreek, Greenport Duin- en Bollenstreek en Greenport Boskoop zijn gemiddeld kleiner dan gemiddeld in Zuid-Holland.

Greenport Westland-Oostland

Voorne

Zuid-Holland

Hoeksche Waard

Rijn- en Veenstreek

Greenport Duin- en Bollenstreek

breenport Boskoop

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland 2010 11. Economische kengetallen Greenports

Dit hoofdstuk geeft informatie over de economische betekenis van glastuinbouw in Zuid-Holland uitgedrukt in een drietal indicatoren. In het rapport 'De Kracht van de Greenports" wordt een advies gegeven over het monitoren van diverse kengetallen per Greenport. In deze monitor is gekozen voor het monitoren van drie volgende indicatoren:

- bruto toegevoegde waarde - arbeidsinzet (in arbeidsjaareenheden) - arbeidsvolume (personen) ten opzichte van de potentiële beroepsbevolking

nel GUIIGC~L uieeiipuii-ycu~~~ is ontwikkeld door de Provincie Zuid-Holland in samenwerking met Van de Geijn Partners. Het concept is beschreven in de nota 'Greenports van de toekomst; Doorkijk en actielijnen voor 2020 (2007). Onderstaande tekst is geciteerd uit deze nota. Het 'Greenport-gebouw' telt vier elkaar versterkende 'etages': teelt, logistiek, technologie & diensten en vitaliteit. De ondernemers hebben het primaat op de etages. De etages worden gedragen door vier 'pijlers': ruimte 8 infrastructuur, innovatieklimaat, duurzaamheid en arbeidsmarkt & onderwijs. De overheid heeft het primaat op de pijlers. Etages en pijlers vormen in onderlinge samenhang de unieke dynamiek van de Greenports.

De etages De vier etages hebben te maken met ingrijpende veranderingen: - teelt: steeds hoogwaardiger producten aangejaagd door de veredelingssector die sterk gericht is op productresearch; steeds hoogwaardiger productieprocessen aangejaagd door de sterke technologiesector; drastische schaalvergroting; steeds intensiever ruimtegebruik; en in toenemende mate nutsfuncties, bijvoorbeeld op het gebied van energie. - logistiek: sterk toenemende afiet van alle Greenports via internationale retailketens; gesloten en gecontroleerde ketens van oogst tot schap;mondialisering van afiet; en productie en multimodale netwerken (wegvervoer, vervoer over zee, binnenvaart, spoor). De strategischeversterkingtussen de Greenports en de mainports van Rotterdam en Schiphol wordt steeds belangrijker. - technologie en diensten: het cluster van technologische bedrijven en verwante bedrijfstakken en dienstverleners. Het technologisch cluster ontwikkelt zich tot een maakindustrie van formaat, met vooroplopende kennis die ook elders toepasbaar is en noodzaakt tot samenwerking met wereldspelers op het gebied van energie, licht, klimaat, ICT, water en sensoring. -vitaliteit: de behoeften en emoties van de consument als drijvende kracht, met aansluitingen naar life science, lifestyle en de creatieve industrie.

o toegevoe understaande taoei Drengr de bruto toegevoegde waarde van de primaire sector, de andere schakels in de keten, de 5 kerngebieden in de Greenport@)en de satellietgebieden in beeld.

Bruto toegevoegde waarde binnenlandse grondstoffen in miljoen Euro per schakel (2007) Alle bedrijven WestlandIOostland Aalsmeer Venlo Boskoop Bollenstr Greenports Satellietgebieden Nederland Primaire sector 1.320 210 255 25 85 1.890 550 3.540 Toelevering 1.025 130 125 1O 55 1.355 225 1.615 Verwerking 110 85 nihil nihil nihil 200 nihil 200 Distirbutie 290 160 45 1O 45 560 95 715 Totaal 2.745 585 425 45 185 4.005 870 6.070 Bron: agrarische input-outputtabel, LEI, bewerkt ihk van monitor Greenports 2009

De bruto toegevoegde waarde is de productiewaarde minus de kosten voor ingekochte grond- en hulpstoffen. De bruto toegevoegde waarde is te bepalen voor alle schakels in de keten.

Uit de bovenstaande tabel is te herleiden dat de primaire sector verantwoordelijk is voor 58 % van de toegevoegde waarde van de keten. Ruim 80% van de toegevoegde waarde van de keten is geconcentreerd in de 5 kerngebieden. Voor een idee van de ontwikkeling van de toegevoegde waarde is onderstaande tabel toegevoegd. Deze geeft uitsluitend informatie over de primaire sector. Op basis van cijfers over twee jaren is het moeilijk om te spreken van een ontwikkeling. Duidelijk is dat de glastuinbouw absoluut gezien de meeste toegevoegde waarde oplevert.

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland 2010 Ontwikkeling toegevoegde waarde primaire sector over de jaren 2006 en 2007 Sector 2006 2007 Exportwaarde Toegevoegde waarde Exportwaarde Toegevoegdewaarde (mlj euro) (mlj euro) (mij euro) (mij euro) Glastuinbouw 5.455 2.995 5.608 2.984 Bloembollen 420 160 465 175 Boomkwekerij 494 387 554 378 Bron: LEI, Land- en tuinbouwcijfers

VI IUCIDLQQI IUC LQUCI UICIIYI uc WCI nyc1cyc111 ICIU 11I uc 11I ~diresector in beeld, met een toedeling naar de greenports en de rest van Nederland. Dit wordt weergegeven in Arbeidsjaareenheden (aje), waarbij 1 aje overeenkomt met een fulltime dienstverband. In de getallen voor de greenports is de werkgelegenheid voor de satellietgebieden niet meegeteld. Deze cijfers betreffen uitsluitend de vaste arbeidskrachten in de sector. Naast deze vaste krachten maakt met name de primaire sector ook veel gebruik van uitzendkrachten.

Het LEI heeft voor 2007 de werkgelegenheid in aje per kerngebied, voor de satellietgebieden en voor Nederland totaal in beeld gebracht. Deze gegevens zijn weergegeven in onderstaande tabel. Ook hier betreft het de vaste arbeidskrachten in de primaire sector

Werkgelegenheid in de primaire sector over 2007 (in aje)

Locatie Glastuinbouw Bollenteelt Bomenteelt Totaal WestlandlOostland 15 665 206 55 15 925 Adsmeer 2.120 50 105 2.275 Ven10 4.222 361 1.385 5.968 Boskoop 30 Nfhll 665 695 Duin- en Bollenstreek 645 780 130 1 555 Greenports totaal 21.355 1.240 2,270 24.865 Satellietgebieden 5 275 2 235 i 390 9 500 Nederland 36 295 6 705 10 395 53 395 Bron: LEI, rapportage ikv de brochure Stappen vooruit 2009

De totale werkgelegenheid binnen de keten staat weergegeven in onderstaande tabel. Deze tabel geeft zowel informatie over de glastuinbouw als de bollen en de bomen. Tevens laat de tabel de werkgelegenheid zien voor de 5 kerngebieden, greenports, voor de satellietgebieden en voor Nederland totaal. Het betreft de vaste arbeidskrachten.

Werkgelegenheid in de keten over 2007 (in aje)

Locatie G$sUilnhouw Bd.t#It Bomenteelt Totaal WestlandlOosPand 24.950 21 5 85 25 250 Aalsmeer 4.030 140 200 4.370 Venlo 4 365 355 1.765 6.485 Boskoop 35 NMI 1.230 1.265 Duin- en Bollenstreek 8íM 1 135 250 2.185 Greenports totaal 34.200 1.845 3.525 39.570 Satellietgebieden 11 345 4 560 4 475 20 380 Nederland 58.545 10 160 14 800 83 505 Bron: LEI, rapportage ikv brochure Stappen vooruit 2009

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland 2010 I I IGGI1 uaaiiiaasi ==i 8 81 iawiaiiii gemhani val I I ICL iviaai aai iiai WCI nnemers in het greenportcomplex. Hierbij zijn naast de vaste arbeidskrachten ook werknemers op onregelmatige basis, ondernemers die op het bedrijf werkzaam zijn en gezinsarbeidskrachten meegenomen. In de studie van het LEI, Ruimte voor Greenports, achtergronddocument, 2006 is op bovenstaande manier het totaal arbeidsvolume bepaald voor de primaire productie voor 2003. De verhouding tussen het aantal aje en het totaal arbeidsvolume was in 2003 1: 1,7. Deze factor is aangehouden voor 2007. Ook voor de keten is het totale arbeidsvolume ingeschat uitgaande van het aantal vaste werknemers, hier is een verhouding van 1.9 gehanteerd. Het LEI komt daarmee op een totaal aantal werknemers van 160.000 voor de keten voor de 5 kerngebieden en de satellietgebieden samen (zie onderstaande tabel).

Arbeidsvolume van de greenports en satellietgebieden voor 2007

Totaal beroeps- Primair Overig keten Totaal aantal bevolking (aantal (aantal werknemers (aantal personen werknemers) werknemers) Uitzend- (incl uitzend- Arbeids- Tuinbouw gebieden X1 000) (AJE*1,7) (AJE*1,9) krachten krachten) volume WestlandIOostland 177.400 26.600 17.800 22.900 67.300 38% Aalsmeer 130.600 3.800 4.000 3.300 11.O00 8% Venlo 160.100 7.400 3.900 6.300 17.600 11% Boskoop 36.900 2.600 1.100 1.000 3.300 9% Bollenstreek 83.200 1.200 1.200 2.200 6.000 7% Totaal Greenports 588.200 41.500 28.000 35.700 105.200 18% Satellietgebieden 309.800 15.900 20.700 18.400 55.000 18% Totaal Greenports plus overige gebieden 898.000 57.400 48.600 54.1O0 160.200 18%

Bron: LEI, rapportage ihk van de brochure Stappen Vooruit

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland 2010 12. Planologische ruimteen verspreidglas in Zuid-Holland

Definitie De planologische ruimte in Zuid-Holland is de totale ruimte (brutolbruto) die gereserveerd is in de Provinciale structuurvisie (PSV) voor glastuinbouw. In deze definitie is het zogenaamde 'papieren glas' niet meegenomen. Onder papieren glas worden alle gronden verstaan welke voorzien zijn van een niet gerealiseerde bouwtitel voor glastuinbouw in het bestemmingsplan. Fysiek verspreid glas omvat alle zichtbare glasopstanden die zich buiten de in de PSV aangewezen concentratiegebieden bevinden. Hieronder valt zowel het gespecialiseerd glas, dat in de toekomst deels gesaneerd of verplaatst zal worden, als het ondersteunende glas waarvoor geen actief beleid is.

aart fysie uctuurvisie 201 0 De provincie Luid-Holland heelt in de ZUIU de Provinciale structuurvisie vastgesteld. Hierdoor is het mogelijk een goede actualisatie van het fysiek verspreid glas te maken, wat op onderstaande kaart is weergegeven. Alle in de PSV aangewezen concentratiegebieden voor glastuinbouw zijn lichtgroen weergegeven. Daarbinnen is het aanwezige fysiek glas aangeduid.

In donkergroen is al het fysiek glas aangegeven dat zich buiten de in de PSV aangewezen concentratiegebieden bevindt. Dit betreft grotendeels verspreid glas. Hier valt echter ook glas onder dat om een andere reden niet in de concentratiegebieden is opgenomen. Het betreft onder andere het glas in het boom- en sierteeltgebied van de Greenport Boskoop en het bollenteeltgebied van de Greenport Duin- en Bollenstreek.

Cijfers planologische ruimte en fysiek verspreid glas op basis van de Provinciale stri In de Provinciale structuurvisie bedraagt de planologische ruimte voor glastuinbouw lu.olzha. De planologische ruimte betreft de bruto-bruto ruimte. Dit is de oppervlakte van het gehele tuinbouwgebied in zijn omgeving; dat is inclusief landschappelijke inpassing, wegen, woningen, groenstroken, voorzieningen e.d.; de omvang van het plangebied. De hoeveelheid fysiek glas binnen de concentratiegebiedenvoor glastuinbouw betreft 5.347 ha. De overige planologische ruimte betreft slechts voor een klein deel ruimte voor nieuwe glastuinbouw, de rest bestaat uit landschappelijke inpassing zoals hierboven benoemd. Voornamelijk in oude gebieden is de ruimte minder efficient ingedeeld, waardoor meer bruto-bruto ruimte nodig is voor fysiek glas.

Van de totale hoeveelheid fysiek glas bevindt zich 22% buiten de in de Provinciale structuurvisie aangewezen concentratiegebieden. Dit is 1.510 ha.

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland 201 0 i i.raa=i ,,.=tfysiek aanwezige glas bestaan er ook planologische mogelijkhedenom glas te realiseren, vastgelegd in bestemmingsplannen.Deze mogelijkheden zijn in de praktijk niet altijd benut. Het gaat daarbij zowel om "niet verzilverde" glasrechten als om uitbreidingsruimtebij bestaande glastuinbouwbedrijven. Deze onbenutte planologische mogelijkheden worden ookwel aangeduid met de term papierenglas.

In een recent onderzoek (ProvincieZuid-Holland, Scan papieren glas, RBOI, 2009) is een inventarisatie gemaakt van het papieren glas buitende concentratiegebieden. Geblekenis dat in de provincie Zuid-Holland zichin totaal ruim 150 ha papieren glas bevindt. Het papieren glas bevindt zich vooralin de Hoeksche Waard, Westvoorne, Katwijk, en Vlist. In onderstaande tabel is een overzicht te zien van gemeenten waar papieren glas aanwezig is.In bijna al deze gemeenten is een saneringsplan of bestemmingsplanherzieningin voorbereiding.

gemeente oppenrlak papieren glas risico's in ha Bergambacht 0, 1 HoekscheWaard 48 +* Leidschendam-Voorburg O Midden-Delfland 2 +

Nieuwkoop 20 +* Ouderkerk aan den IJssel O Pijnacker-Nootdorp O Vlist 8 + Voorne-Putten - ~p Brielle O Spijkenisse Westvoorne 45 +*

Waddinxveen +5 +* Zevenhuizen-Moerkapelle 4 +* Alblasserwaard-Vijkeerenlanden O Bodegraven O Dordrecht onbeperkt - bp Duin- en bollenstreek 16,2 Hillegom O Katwijk 16,2 Lisse O Noordwijk O Noordwijkerhout O Teylingen O Goeree-Overfiakkee 0, 1 - Jacobswoude 2 + Reeuwijk O Rijnwoude O

+ Risico of prioriteitstelling groot. - Risico of prioriteitstelling laag. * Reeds saneringsplan in voorbereiding. bp Reeds een bestemmingsplanherzieningin voorbereiding.

Monitor glastuinbouwZuid-Holland 201 0 Colofon In opdracht van: Bureau EconomischeZaken, Provincie Zuid-Holland

Uitgevoerddoor: Inicio, Rotterdam www.inicio.nl

Met dank aan: Bureau DatamanagementProvincie Zuid-Holland

Provincie Zuid-Holland Den Haag, februari 201 1

Monitor glastuinbouw Zuid-Holland 2010