Galicia²¹ Journal of Contemporary Galician Studies Issue I · 2019 - 7181 design: desescribir / issn 2040

Ipomoea indica (Burman) Merrill Specimen no.: Determinavit: Legit: Date: HerbarioPlace SANTof origin: 74273 / Karlóm LópezHabitat: / Karlóm López / 20.09.2017 / A Coruña, Infesta, Betanzos / On the side of the road http://www.usc.es/herbario/?SANT_74273 Galicia 21 · Issue I. Journal of Contemporary Galician Studies Year 2019 Index issn 2040-7181 Transnational Encounters: Crossing Borders in Galician Translation and Interpreting Studies www.galicia21journal.org

Editorial Transnational Encounters 04 Olga Castro (University of Warwick) and Laura Linares (University College Cork) Translation Practices of Kalandraka and oqo Publishers and Their Multi-local Dynamics: Two Cases of Pride, Profit and Success in 11 Galicia Miriam Sánchez Moreiras Editoras de nova xeración e políticas de tradución en Galicia no século XXI 30 Ana Luna Alonso Factores que inflúen na escolla do galego como lingua de traballo na interpretación en Galicia: análise sociolingüística dunha 52 traxectoria profesional Lara Domínguez Araújo and Ana Iglesias Álvarez To What Extent Has the Role of Dubbing Contributed to the Promotion of the Linguistic Standard in Galicia: a Diachronic, 74 Corpus-Based Approach Craig Neville A experiencia de autotradución poética de Corpo de Antiochia: un exercicio de tensión textual e paratextual froito dunha realidade 100 asimétrica Tamara Andrés Migrant Shores: en prol dunha ecoloxía da atención e da tradución 125 Manuela Palacios Ledo Andión, Margarita (ed.) Para unha historia do cinema en lingua galega. [1] 146 Marcas na paisaxe José Colmeiro López, Teresa; Malingret, Laurence e Torres Feijó, Elias J. (eds.) Estudos literarios e campo cultural galego. En honra do profesor Antón Figueroa 150 Pablo García Martínez Rodríguez Castelao, Alfonso Daniel. Forever in Galicia 155 Translation by Craig Patterson Keith Payne Galicia 21 · Issue I. Journal of Contemporary Galician Studies Year 2019 issn 2040-7181

www.galicia21journal.org Estévez Grossi, Marta Lingüística Migratoria e Interpretación en los Servicios Públicos. 160 La comunidad gallega en Alemania Gabriel Pérez Durán Constenla Vega, Xosé O colapso territorial en Galiza 167 Xosé M. Santos Pena Presas, Montse Feminismos e literatura infantil e xuvenil en Galicia 171 Iria Sobrino-Freire Transnational Encounters: Crossing Borders in 04 Galicia 21 Galician Translation and Interpreting Studies

Editorial There is, however, a shortage of voices [...] in ecolinguistics in general, from traditional and indigenous cultures around the world. Within these cultures are a great multitude of stories, some of which may be invaluable in the reinvention of self and society in the transition to new ways of living and being. (Stibbe 2015: 193, in Cronin 2017: 120) It is only through existing in the mode of translation, constant translation, that we stand a chance of producing a multicultural understanding of […] society. (Butler 2004: 228)

1 Exploring the ways in which languages and cultures interact across borders becomes particularly relevant in our increasingly interconnected Viceversa,For more information about the only Galician journal world, as it ultimately enables an in depth understanding of how societies entirely devoted to translation, influence each other. Translation and interpreting, as mediating forces in see https://revistas.webs.uvigo. transnational encounters, offer critical insights into this continuous cross- es/index.php/viceversa. This journal was first published in cultural dialogue and negotiation. Of special interest for the Galician 1995, just a few years after a new context, researchcultural turn into translation and interpreting —especially after the Department of Linguistics and so-called in the discipline— has often exposed asymmetrical Translation Studies was created power relations between languages and cultures and put forward at the Universidade de Vigo, alternatives to challenge them. Indeed, this has been one of the recurrent bringing together a community of researchers in the field. The tropes in Galician Translation and Interpreting Studies scholarship since journal was discontinued in 2014, the 1990s. Viceversaafter having published 20 issues. One of the most influential contributions to the development will be reinstated as an of Translation Studies as an independent field of enquiry within the electronic journal in 2020. supradiscipline of Galician Studies has arguably been Xoán González Millán’s pioneering article ‘Cara a unha teoría da tradución para sistemas literariosViceversa. “marxinais”: Revista a situacióngalega de tradución galega’ (1995), published in the inaugural issue of .¹ Calling for the articulation of a theory of translation in Galicia based on the social experience of inequality, González-Millán emphasized the crucial role that translation plays in marginal societies, defining it as ‘un campo idóneo para o estud[i]o dos confli[c]tos interculturais e as leis de interferencia literaria’ (1995: 63). His work set the stage for discussions on power differentials among cultures and literatures from a Galician perspective. Building on these theories, a vast amount of scholarship was published studying the challenges and opportunities of conceiving translation (and, to a lesser extent, interpreting) as an essential force for the standardisation and normalisation of Galician language, as well as for the dignification of its literature and culture. However, inspired by the notion of ‘cultural nationalism’ (Kearney cultural1997: 5), we nationalargue that there have been frequent overlappings between the and dimensions in research in translation in Galicia. Indeed, if González-Millán and Antón Figueroa already criticized the reductive understandings of Galician literature as a result of a ‘nacionalismo literario’ (González-Millán 1994; Figueroa 2001), we would posit that some sort of ‘nacionalismo tradutolóxico’ also took place in the 20th century, with most research in translation traditionally participating in nation-building efforts and contributing to the prioritisation of the nation as the monolithic defining aspect of Galician culture (see Castro 2010). 05 Galicia 21 At the turn of the 21st century, however, different attemptsnational were Issue I ‘19 made to conceptualize Galician culture beyond universalizing Editorial narratives: from Kirsty Hooper’s initial proposal of adopting a ‘post- Olga Castro national approach’ (2006, 2012), to the ‘transnational perspective’ Laura Linares postulated by Burghard Baltrusch (2008), scholars focused on emphasizing the understanding of a nation’s cultural identity as an evolving process while liberating it from any essentialist underpinnings. In line with critical approaches to the nation that argue for a more nuanced conceptualization of Galician culture in which the ‘national identification is inflected by other geo- and bio-political markers such as race, ethnicity, class, language and location’ (Miguélez-Carballeira and Hooper 2009: 201) —in addition to the 2 markers of gender and sexuality—, it is our contention that exploring the According to Miguélez- transnational encounters facilitated by and in translation will not only serve Carballeira and Hooper (2009: as a basis for new approaches to the ever more complex Galician culture 201), most of the work in this and its place in the world, but it will also provide a better understanding of direction has been done in relation the multifaceted power relationships affecting it.² Indeed, Galicia’s position to the markers of gendered at the crossroads between hegemonic cultures (as part of Europe and the identities and sexualities. Indeed, critical approaches problematizing global North) and non-hegemonic contexts (as a minorized culture) makes the oppresive patriarchal model it a particularly productive space to reflect and discuss the political aspects of the nation abound in recent of translation and the deep implications of linguistic exchange and cultural scholarship in Galician Feminist border-crossing. Literary Studies (see for example González 2005) and in Galician In recent years, new approaches to Galician Translation and Feminist Translation Studies (see, Interpreting Studies have included complex and innovative reflections on among others, Baxter 2010, Castro the role of intercultural communication when it comes to (re)-positioning 2010 and 2011, Reimóndez 2009 and Galicia in the world, often approached from different interdisciplinary 2015, Palacios 2009 and 2014, and perspectives, ranging from linguistic analyses to paratextual, audiovisual, Ríos and Palacios 2005). literary or cultural studies,Galicia among 21: Journalothers. of It Contemporary is within this Galician framework Studies that this special issue of brings in scholars from different academic contexts, traditions and areas of research, weaving an interdisciplinary, multifocal overview of Translation and Interpreting Studies in the Galician context. Through discussions about global, local and cross-border publishing practices in translation, audiovisual translation, participant observation research on interpreting in professional contexts and virtually unexplored areas like poetry self- translation and new indirect translation initiatives, the six articles in this issue contribute to these new understandings of the role of translation and interpreting for the positioning of Galicia on the map and new explorations of the evolving diglossic relationship between Galician and Spanish at present. This special issue is openedglocal by Miriam Sánchez Moreiras’ reflection on the role of translation in the dynamics of the Galician market for children’s literature. More specifically, she analyses the success of the publishing houses Kalandraka and OQO in order to ascertain the best avenues towards sustainabilitypride inprofit Galician global publishing practices. Through themulti-local trope of cosmopolitanand (Hellerlocalism and Duchêne 2012) and the notions of and (Manzini 2003; Manzini and Jégou 2013), Sánchez Moreiras explores the role of translation practices and discusses collaborative, ‘multilocal’ relationships as a protection strategy from the demands of the global market. Expanding on the role of translation in publishing flows, Ana Luna Alonso provides a thorough analysis of the catalogues of three Galician small independent presses focused on publishing translations (Rinoceronte, Urco Editora and Hugin e Munin), paying special attention to the literary 06 Galicia 21 and linguistic context where the source texts are coming from. Central Issue I ‘19 to Luna Alonso’s argument is the impact of translation planning on the Editorial introduction of external elements into a culture: this is showcased in the Olga Castro growing number of languages and women writers included by publishers Laura Linares in their translation catalogues. Her article also discusses the role of the Bourdieusian categories of social, cultural, economic and symbolic capital for a better understanding of the ways in which Galician publishers aim to survive in the industry while maintaining their independence. Lara Domínguez and Ana Iglesias discuss the presence of Galician in interpreting settings. Through a participant observation analysis of all simultaneous interpreting performances made from English into Spanish and Galician by one of the co-authors of the study between 2003 and 2018, they particularly explore the challenges faced by both the interpreter and the mediating agency when negotiating the target language with the client or commissioner, considering the diglossic context in which this negotiation takes place. Their study not only reveals attitudes towards Galician and its communicative and symbolic value, but also demonstrates how these may have an impact on Galicians’ own perception and other speakers’ attitudes about this language. Craig Neville’s contribution brings in audiovisual translation. He analyses a diachronic corpus of dubbed TV shows from English into Galician, looking to ascertain to what extent normative language has been used in the period from 1985 to 2009. His rigorous corpus-based linguistic analysis, carried out by contrasting dubbing practice with Ramón Novo’s linguistic recommendations for dubbed language (Novo 2010), evidences the impact of diachronic linguistic change and language contact in dubbed language, and provides Neville with an opportunity to define the different stages that the Galician mediascape has experienced in the past 35 years. Galician poet and translator Tamara Andrés reflects on the distinctive challenges of poetry self-translation, where attention has to be paid to the content but also the form, in a diglossic context. Her contribution highlights the ideologies conveyed by translation decisions at textual and paratextual level, affecting the target audience’s understanding both of the translated text and of the relationship between the two languages.Corpo Usingde Antiochia her own Spanish self-translation of her Galician poetry book (2017) as a case study, she illustrates the conflicting situations she encountered when discussing (and negotiating) the transfer of the textual and paratextual elementsCuerpo with de Antiochia the editor and publisher who commissioned the self-translation (2018). The volume concludes with Manuela Palacios’ guest essay, in which she reflectsMigrant on her Shores: experience Irish, Moroccanas editor &of Galicianthe multilingual Poetry translation. anthology (2017) Palacios frames translation within the ecological principles of biological-cultural diversity and heterarchical relations and argues that Cronin’s trope of the ‘ecology of attention’ (2017), which aims to visibilize the translation process, its connection to migration and its dialogical potential, may be particularly useful when aiming to put a hegemonic language (English, in this case), to the service of subaltern cultures. These articles cover a varied array of approaches to Galician Translation and Interpreting Studies, that we present here in a circular relationship: departing from the literary publishing world in order to understand children’s literature publishers’ strategies in a global market (Sánchez Moreiras) and small independent publishers’ translation 07 Galicia 21 catalogues (Luna Alonso), we move on to two more linguistically driven Issue I ‘19 pieces on the study of diglossia in professional simultaneous interpreting Editorial (Domínguez and Iglesias) and the use of standard language in dubbing Olga Castro (Neville), to then return to literary themes, focused on poetry self- Laura Linares translation from Galician into Spanish (Andrés) and on the multilingual anthologies of poetry written in non-hegemonic languages in our guest article (Palacios). This tapestry of approaches and fruitful debates is indicative of the dynamism of Galician Translation and Interpreting Studies, which in turn brings mutually enriching benefits for both disciplines: first, reflections on translation bring to the fore issues related to contact, borders, movement and exchange in Galician Studies, which have proven to be particularly productive in recent scholarly publications (see, for example, Hooper and Puga Moruxa 2011, Romero 2011, Miguélez- Carballeira 2014, Colmeiro 2018, Sampedro Vizcaya and Losada Montero 2019). Secondly, approaches from minority contexts, lesser translated languages and stateless nations are of great relevance for broader theoretical and methodological debates in Translation and Interpreting Studies, inasmuch as they help visibilize understudied areas of knowledge and can provide with new understandings about the role of translation in transnational encounters.

Olga Castro EditorsLaura Linares Works Cited 08 Galicia 21 Issue I ‘19 Corpo de Antiochia Editorial ANDRÉS, Tamara, 2017. (Vigo: Galaxia). Olga Castro Cuerpo de Antiochia Laura Linares —, 2018. (Madrid: Libros del Aire).

BALTRUSCH, Burghard, 2008.Grial ‘Tradución e nación: Galicia entre a lusofonía e o posnacionalismo’. 179: 60-67.

BAXTER, Robert Neal, 2010. ‘ApproachingGalicia 21: AndrocentrismJournal of Contemporary in Galician Galician StudiesTranslation: Trends and Patterns’. , Issue B: 3-25. Undoing Gender BUTLER, Judith. 2004, (London and New York: Routledge). Tradución, xénero, nación: cara a unha teoría e práctica daCASTRO, tradución Olga, feminista 2010. . Unpublished doctoral dissertation, available at the Facultade de Filoloxía e Tradución library. (Vigo: Universidade de Vigo).

—, 2011. ‘Galician Women Translators in the 20th Century: RewritingMonTi the History of Translation from a Gender and National Approach’. 3: 107-153. Peripheral Visions / Global Sounds: From Galicia to the WorldCOLMEIRO, José, 2018. (Liverpool: Liverpool University Press). Eco-translation Translation and Ecology in the Age of theCRONIN, Anthropocene Michael, 2017. . (London and New York: Routledge). Nación, literatura, identidade. Comunicación literaria e camposFIGUEROA, sociais en Antón, Galicia 2001. (Vigo: Xerais). Elas e o paraugas totalizador. Escritoras,GONZÁLEZ xénero FERNÁNDEZ, e nación Helena. 2005. (Vigo: Xerais).

GONZÁLEZ-MILLÁN, Xoán, 1994. ‘Do nacionalismo literario a unha literatura nacional.Anuario Hipóteses de Estudos de traballo Literarios para Galegos un estudo1994 institucional da literatura galega’, : 67-81.

—, 1995. ‘Cara a unha teoría da tradución para sistemas literarios “marxinais”.Viceversa. A situación Revista galega’, galega trad. de tradución de Silvia Carril Caldelas e María Sola Bravo, 1: 63-73. Language in Late Capitalism.HELLER, PrideMonica and & Profit Alexander DUCHÊNE, eds., 2012. (London and New York: Routledge).

HOOPER, Kirsty, 2006. ‘Novas cartografías nos estudos galegos: Anuario de estudosnacionalismo galegos 2005literario, literatura nacional, lecturas posnacionais’, : 64-73.

—, 2012. ‘Revisitando as “novas cartografías”Galicia 21: Journal da cultura of Contemporary galega: lecturas Galician Studiesposnacionais, lecturas relacionais’, , Issue D: 44-56. Contemporary 09 Galicia 21 GalicianHOOPER, Cultural Kirsty Studies: & Manuel Between PUGA the Local MORUXA, and the Global eds., 2011. Issue I ‘19 (New York: Modern Editorial Language Association). Olga Castro Postnationalist Ireland. Politics, Culture, Philosophy Laura Linares KEARNEY, Richard, 1997. (London and New York: Routledge).

MANZINI, Ezio, 2013. ‘Small, Local,Design Open Observer and Connected: Resilient Systems and Sustainable Qualities’, , 2 June 2013. https:// designobserver.com/feature/small-local-open-and-connected-resilient- systems-and-sustainable-qualities/37670 Sustainable Everyday. ScenariosMANZINI of Urban Ezio &Life François JÉGOU, eds., 2003. (Milan: Edizioni Ambiente). A Companion to Galician Culture MIGUÉLEZ CARBALLEIRA, Helena, 2014. (Suffolk: Boydell and Brewer).

MIGUÉLEZ CARBALLEIRA, Helena & Kirsty HOOPER, 2009. Bulletin‘Introduction: of Hispanic Critical Studies Approaches to the Nation in Galician Studies’. 86(2): 201-211. Tradución para a dobraxeMONTERO en Galicia, DOMÍNGUEZ, País Vasco e Cataluña: Xoán Manuel, experiencias ed., 2010.investigadoras e profesionais

(Vigo: Servizo de Publicacións da Universidade de Vigo).

NOVO, Ramón, 2010. ‘Control Lingüístico das traducións para a dobraxe na TVG’, in Montero Domínguez 2010: 155-172.

PALACIOS, Manuela, 2009. ‘Within and BeyondEuropean the Nation. Journal of English Studies,Contemporary Irish and Galician Women Poets’, 13(2): 193-206.

—, 2014.Women’s ‘Translation Studies in International the feminine: Forum, Theory, Commitment and (good) praxis’, Volume 42, January-February 2014: 87-93. Migrant Shores. Irish, Moroccan & Galician Poetry —, ed., 2017. [Translated by Paula Meehan, Máighréad Medbh, Susan Connolly, Hugh O’Donnell, Catherine Phil MacCarthy, Norddine Zouitni, Bard Group, Eiléan Ní Chuilleanáin, Lorna Shaughnessy, Maurice Harmon, Celia de Fréine, Keith Payne, Breda Wall Ryan, Mary O’Donnell. Calligraphy by Hachemi Mokrane]. (Cliffs of Moher: Salmon Poetry).

REIMÓNDEZ, María, 2009. ‘The Curious IncidentGalicia of Feminist 21: Journal Translation of Contemporaryin Galicia: Courtcases, Galician Studies Lies and Gender N@tions’. , Issue A: 68-89. Teorías e prácticas da tradución feminista e poscolonial no contexto galego: un—, percorrido 2015. pola ideoloxía. Unpublished doctoral dissertation, available at: http://hdl.handle.net/11093/423. (Vigo: Universidade de Vigo). 010 Galicia 21 RÍOS, Carmen & Manuela PALACIOS, 2005. ‘Translation, Nationalism and Issue I ‘19 Gender Bias’, en Santaemilia 2005: 71-80. Editorial Contemporary Galician Culture in a Global Context: Olga Castro MovableROMERO, Identities Eugenia, 2011. Laura Linares (Lanham: Lexington Books).

SAMPEDRORerouting VIZCAYA, Galician Studies. Benita Multidisciplinary & José A. LOSADA Interventions MONTERO, eds., 2019. (London: Palgrave Macmillan). Gender, Sex and Translation. The Manipulation of IdentitiesSANTAEMILIA, José, ed., 2005. (Manchester: St. Jerome). 11 Galicia 21 Issue I ‘19 Article Translation Practices of Kalandraka and oqo Publishers Keywords Galician Publishing Industry Children’s Picture Book and their Multi- Translation Practices Internationalization local Dynamics: Multi-local Two Cases of Pride, Palabras Profit and Success clave Industria editorial galega Álbum ilustrado para crianzas in Galicia¹ Prácticas de tradución Internacionalización Multi-local Miriam Sánchez Moreiras Regis University, Denver Abstract

1 The launch of the publisher Kalandraka in 1998, with its innovative proposal of producing its own children’s picture books, followed by oqo I am especiallyGalicia grateful 21, to the guest editors of as well as in 2005 from an internal split of the company, was a salutary lesson in the to Paz Castro and Silvia Tato, from Galician publishing market for children’s literature. In addition to the Kalandraka, for all the help given excellence of their products, recognized inside and outside of the Iberian in the preparation of this article. Peninsula, both publishers are characterized by the multilingual and international commitment of their respective projects. After pointing, in a glocalgeneral way, to the reasons for their success in the global market with the dynamics that govern it, this article will focus on the particularities of the translation practices developed by Kalandraka and oqo and the features that stand out from the rest of the Galician publishing industry. The analysispride will be profit,based on the theoretical framework provided by the notions of and as formulated by Heller andmulti-local Duchêne (2012)cosmopolitan from localismthe field of Sociolinguistics, and by the notions of and proposed by Manzini (2003, 2013) from the field of Sustainable Design. Its ultimate purpose is to consider the possibility and viability of sustainable models in the Galician publishing translation practices. 12 Galicia 21 Resumo Issue I ‘19 Translation Practices of A irrupción da editorial Kalandraka en 1998 coa súa proposta anovadora Kalandraka and oqo de álbum ilustrado de produción propia para crianzas, seguida por oqo no Publishers and their Multi-local Dynamics: 2005 a partir dunha división interna da compañía, supuxo un revulsivo no Two Cases of Pride, Profit mercado editorial galego de literatura infantil. Amais da excelencia dos seus and Success in Galicia produtos, amplamente recoñecida dentro e fóra da Península Ibérica, as Miriam Sánchez Moreiras dúas editoriais caracterízanse pola vontade plurilingüe e internacional dos seus proxectos. Tras apuntar,glocais de modo xeral, ás razóns do seu éxito no mer- cado global coas dinámicas que o rexen, este traballo céntrase nas particularidades das prácticas de tradución desenvolvidas por ambas as dúas editorias e os trazos que as fan destacar do resto da edición galega. A análise —pride—realízase a partir do marco teórico—profit— provisto polas nocións de prestixio e beneficio económico formuladas por Heller emulti- localDuchênelocalismo (2012) cosmopolita dende a sociolingüística, así como polas nocións de e propostas por Manzini (2003, 2013) dende o campo do deseño sostible. Ao cabo, trátase de considerar a posibilidade e viabilidade de modelos sostibles nas políticas de tradución do sector edito- rial galego. Introduction 13 Galicia 21 Issue I ‘19 Translation Practices of This article will analyze the success of the Galician Kalandraka and oqo publishers, Kalandraka and oqo, in the context of the Publishers and their Multi-local Dynamics: Galician children’s picture books publishing industry. Two Cases of Pride, Profit It seeks to demonstrate how one of the main reasons and Success in Galicia for their success lies in the efficacy of their translation Miriam Sánchez Moreiras practices when operating in the global marketplace. Special attention will be paid to the external factors that shape these practices. As Luna Alonso points out in her analysis of the history of translation and export of Galician children’s literature, some of the economic and ideological extraliterary factors that must be considered include: the evolution of markets, the institutions and the production structures such as patrons, publishers and media, ‘los que deciden la evolución de la literatura y planifican las relaciones intersistémicas’ (Luna Alonso 2012: 130-131). Two main theoretical notions pridefrom the profitfields of Sociolinguistics and Sustainable Design are applied: the and tropes, as formulated by multi-localHeller and Duchênecosmopolitan (2012: localism 1-21) from Sociolinguistics; the concepts of and , elaborated by Manzini (2003) from Sustainable Design. Through the pride and profit tropes, the paper will glocalization,address the vertical power relationship, characterized by the dynamics of as formulated by Robertson (1995: 25-44), to explain the double movement toward the local, on the one hand, and the global on the other in the socioeconomic and cultural exchanges of the contemporary world.cultural The diversityconcepts of multi-localintercultural and cosmopolitan localism, connected to the and notions and ruled by the principle of sustainability, will underpin the exploration of the horizontal, collaborative relationships among the different locals, that is, the many socio-cultural and economic contexts that work at a local level, as a protection strategy from the demands and power of the global market. These concepts could help explain the complexity of the negotiations —especially those dealing with translation— that the independent publishers Kalandraka and oqo, both coming from a minority socio-cultural context such as the Galician one, experience in a glocalized world. The publishers face delicate, balance-of- power forces between the global and the local so as not to compromise the ethics and autonomy of the latter. These concepts could also complement previous research on the Galician children’s books industry and, specifically, on the translation dynamics happening there. Compared to previous approaches to the subject, the translation practices of Kalandraka and oqo are considered here mainly from a theoretical perspective. Our intention is not to offer an exhaustive list of sales figures and number of published volumes, as that task has been accomplished by several studies, such as those carried out by the Bitraga research group (the Galician Translation Library project from the University of Vigo, see for example Luna Alonso 2012; Galanes Santos 2016). Taking the successful translation practices of Kalandraka and oqo as an example, we intend to reflect on models of translation practices in the field of the independent publisher industry. Finally, we also intend to open a dialogue about the future challenges of developing sustainable translation policies by local publishers in the context of the globalized market.

Galician Children’s Literature in the 21st Century and the Children’s 14 Galicia 21 Picture Book Issue I ‘19 Translation Practices of Kalandraka and oqo The high esteem in which both Kalandraka and oqo are held by public Publishers and their Multi-local Dynamics: institutions and the sector industry at a Galician, Spanish and international Two Cases of Pride, Profit level is proven by the many awards and recognitions that both have and Success in Galicia received since their foundation. Although Kalandraka and oqo represent Miriam Sánchez Moreiras a milestone in the Galician publishing world of children’s picture books, their success is accompanied by the good health that Galician children’s literature is experiencing recently, despite the crisis affecting the book sector in general, as diverse studies have shown (Muñoz Carrobles 2006: 85-92; Roig-Rechou 2008; Gracián 2011). The children’s book writer and scholar Gracián (2011) refers to the increasing consolidation of children’s literature and the quality of its products, pointing to several efforts made by the publishing industry, such as the opening of new book series and the commitment to local authors, the high demand of the market, the investment in updating school libraries, the creation of literary awards and campaigns to encourage reading. She also notes the increasing interest that the mass media, cultural fairs, new study plans and diverse public discussion forums show for this particular literary genre. Additionally, the industry has witnessed the development of several groups and lines of research in the field of children’s literature. The genre of children’s picture books, in particular, allows for text and illustration to complement each other and have the same creative importance, to the point where their products can be considered artistic objects. It is relatively recent in Galician literature and has led to new book series and innovative proposals by Galician publishers. Its development is largely a result of the launch of Kalandraka, which since its foundation in 1998, has revolutionized the publishing industry beyond regional and national borders. From an internal split of the company in 2005, the publisher oqo emerged, specializing also in children’s picture books. As a further step in its effort to consolidate, innovate and improve the picture book genre, Kalandraka created the International Compostela Prize for Picture Books in 2007 in collaboration with the Santiago de Compostela City Council. In addition to Kalandraka and oqo, other Galician publishers are relying on the publication of picture books with different editing qualities, such as Galaxia (with its series of picture books of Galician authorship and illustration) and Xerais (with the ‘Merliño’ series), followed by other publishers such as Do Cumio, Embora, Baía, A Nosa Terra and Sotelo Blanco (Gracián 2011). Discarding collaborations with large national and international publishers (e.g. Xerais with the Anaya group), of the twenty-one publishers consulted that appear in the 2018 catalogue of the Galician Association of Books for Children and Young Adults (galix), only Kalandraka and oqo hold a consolidated, independent multilingual project. The remaining publishers either work exclusively in Galician or combine the publication of books in Galician and Spanish, as is the case of Embora and Bululú. As it will be analyzed in detail later, some reasons may explain why Kalandraka and oqo stand out above the rest of Galician children’s literature publishers. Among them, their commitment to an independent, multilingual and multicultural project of international projection; their commitment to the normalization of the Galician language; their 15 Galicia 21 publication of high quality, innovative picture books; the production of Issue I ‘19 a good part of their own translations into other languages; an effective Translation Practices of promotional campaign that includes being present at important Kalandraka and oqo international book fairs; their productive collaboration with other Publishers and their Multi-local Dynamics: publishers within and outside of the Iberian Peninsula; a significant sale Two Cases of Pride, Profit of copyrights; their support of Galician creators as well as of Galician and Success in Galicia translators, some of them prize-winning professionals such as Moreiras Miriam Sánchez Moreiras (Plácido Castro Award 2010), Almazán (National Translation Award 2014) and Veres (Realia Award 2017). Both publishers offer successful business models to be followed by other Galician independent publishers, whose features bring them closer to the profile of resilient and sustainable models, as Manzini conceives them from the field of sustainable design. For Manzini (2013), the rigid and vertical organizational models dominant in industrialized societies are being replaced by fluid and horizontal models characterized by four

adjectives: small, local, open and connected (sloc).The new sloc scenario opens the door to developing and implementing sustainable translationtranslation ecologypolicies by the publishers of minority languages, in line with the proposed by Cronin, defined as ‘a translation practice that gives control to speakers and translators of minority languages of what, when and […] how texts might be translated into and out of their languages’ (Cronin 2003: 167), in order to simultaneously ensure distinctness and relatedness; cultural diversity and cultural collaboration (2003: 172). In the case of Kalandraka and oqo, their flexibility to adapt translations to respect cultural diversity and their protection of local professional translators can be considered examples of sustainable translation practices.

Linguistic Normalization, Spanish Projection and the Need for Translation

The consolidation that Galician children’s literature is experiencing in the 21st century is the result of a development process initiated in the 1980s, thanks in large part to the Law of Linguistic Normalization, enacted in 1983 by the Galician Government. The purpose of this law was to protect the Galician language. Among other measures, it made teaching Galician a requirement in schools. Scholars such as Kenfel and García (2007), Roig-Rechou (2008) and Gracián (2011) point out the importance that the educational sector, with its new demand for school readings in Galician, had in boosting the market for the translation of children’s literature in the 1980s and 1990s. Because the catalogue of Galician children’s books was not robust at the time, publishers had to resort to translations from other languages to cover the market demand. The great majority were translations of Spanish versions of universal and contemporary classics of children’s literature. At that time there was a proliferation of indirect translation, mainly rendering books into Galician from an intermediate Spanish version instead of translating from the source text, because of the lower fees charged for this language combination. This practice resulted in a decrease in quality (Kenfel and García 2007: 97-121). In 2010, the controversial ‘Decreto do Plurilingüismo para o ensino non universitario’ completely changed the scenario because it considers English, Spanish and Galician as languages of equal status and states that one-third of the academic subjects in schools and high schools must be taught in each of the 16 Galicia 21 three languages. A consequence of the decree was an increased demand for Issue I ‘19 school readings in English. As will be seen later in this article, Kalandraka Translation Practices of and oqo benefited economically by their English translations of books. Kalandraka and oqo The import of translations in Galician children’s and youth literature, Publishers and their Multi-local Dynamics: together with the decisive and innovative role played by Kalandraka Two Cases of Pride, Profit and oqo, with the introduction of new repertory models to the market, and Success in Galicia have already been analyzed by Isabel Mociño (2015: 105-26). In her study, Miriam Sánchez Moreiras Mociño explains the predominant import of Iberian literatures, mainly from Castilian and Catalan, in the 1980s and 1990s, as well as the import of well-known universal and contemporary classics. Two examples of the dependence of the Galician children’s literature system on the Castilian and Catalan ones offered by Mociño are the series ‘O Barco de Vapor’, coedited by Galaxia with SM, which included the winners and finalists of El Barco de Vapor Award; and the four series that Sotelo Blanco coedited with the Catalan Edicions de L’Abadia de Montserrat. This dependence on the st Castilian and Catalan systems changes at the beginning of the 21 century when Kalandraka, followed by oqo, introduced works from new Galician authors and universal and contemporary, ‘ classics from other European literatures in its series ‘Demademora’ Maremar’ and ‘Tiramillas’. Even Kalandraka’s publication of well-known universal classics in its series ‘Os Contos do Trasno Comodín’ is an improvement over previous editions carried out by other Galician publishers because of the quality of both the picture book and the translation, always done directly from the source language. In her analysis of intra-translations (translations made from other languages into Galician) and extra-translations (those made from Galician into other languages), Galanes Santos (2016: 153-75) does not hesitate to place the current Galician children’s literature in the autonomous stage of translation. This term, coined by the publisher Lema (2009: 120-35) from Bourdieu’s notion of literary field, refers to the stage of translation characterized by a balance between imports (from the Spanish and international fields to the Galician one) and exports (from the Galician field to the Spanish and international ones), and liberated from conditions alien to those of the literary field. An important part of this balance between import and export in the Galician children’s literature field is a result of the exchanges that take place among the four official languages of Spain, through the collaborations among nation-state publishers, as well as the entry into the Galician market of the large Spanish publishing groups. Following the example of the sm publisher’s imprint Xerme in Galicia, different companies create ‘nuevos sellos para publicar en las lenguas propias de las distintas comunidades’ (Luna Alonso 2012: 135). In the field of Galician children’s literature, the majority of exports and extra-translations happen, then, at the Spanish level and are destined for the other co-official languages of Spain. Hence, at a general level, we can speak of a consolidation of the Spanish projection of Galician children’s literature rather than of an international one. To better understand the consolidation of Galician children’s literature at a Spanish level, although not at an international one, it is necessary to point out that beyond the legitimate discourse on autonomy, the Spanish market cannot be considered a ‘foreign’ market. Hence, Galician publishers will have fewer economic and administrative complications to translate and sell in the Spanish territory than in the rest of the world. In the same way, a Spanish publisher will have fewer difficulties to establish or collaborate with the Galician market than 17 Galicia 21 a foreign publisher would have for the same economic and administrative Issue I ‘19 reasons. This distinction calls into question the previous statement made Translation Practices of by Galanes Santos about the autonomy of Galician children’s literature and Kalandraka and oqo it allows for valuing any effort of internationalization on the part of the Publishers and their Multi-local Dynamics: Galician publishing sector to a greater extent. Two Cases of Pride, Profit In his overview of Galician children’s literature, Muñoz Carrobles and Success in Galicia (2006: 85-92) considered that the internationalization and access to foreign Miriam Sánchez Moreiras markets would present future challenges. More than ten years later it can be said that the challenge has been tackled only by Kalandraka and oqo, with their offer of a multilingual project of international projection that export titles worldwide. 2

Bourdieu’s distinction is used Kalandraka, oqo and their Successful Multilingual Publishing Projects by Luna Alonso to explain the situation of the Galician publishing industry, torn between the cultural In their study ‘Pride and Profit. Changing Discourses of Language, Capital project, ‘que arriesga, procura and Nation-State’, Heller and Duchêne (2012: 1-21) analyze the new state of textos renovadores y defiende las identidades culturales y affairs that minority languages have been experiencing since the late 1990s. lingüísticas’, and the commercial Using primarily the example of French in Canada until the mid-1990s, they project (the field of large argue that the assistance of the Government, with its policies of funding production), ‘que compite dentro cultural and linguistic activities, was of vital importance for the survival y fuera de su espacio económico’ (Luna Alonso 2012: 137). of the minority languages, as well as of other public institutions. However, from the second half of that decade, discourses emerged that treat minority languages in economic terms and focused on their capability to generate profit. Minority languages, bilingualism and multilingualism became, in this way, added profitvalues for economic development. The new discourse of the language as , Heller and Duchêne explain, does not replace the previous discourse that, first of all, considers languagepride as a political and national question, a question of cultural identity or , but complements it in a complex way:

We argue that the dominant discourse and ideology of language as whole, bounded system inextricably tied to identity and territory is central to the legitimation of the nation-state as a particular historical mode of regulation of capital […] we argue that we find ourselves now at a particular moment in this process that we can call late capitalism, and that stretches the system of national regulation of markets to and possibly beyond its limits. The resulting tensions in the nation-state regime give rise to new discursive tropes in which language plays a particular central role not only because of its place in regulation and legitimation of political economical spaces but also because of the emergence of the tertiary sector as a defining element of the globalized new economy. (Heller & Duchêne 2012: 3)

The identification of the pride and profit tropes by Heller and glocalization,Duchêne not only allows for a new reading of Robertson’s concept of but problematizes the distinction established by Bourdieu (1992) between restricted production and large production, because the symbolic capital held by the local minority languages can now be a generator of profit.² It is important to take into account the dynamic of reciprocal feedback between local and global in late capitalism, the mutual necessity between pride and profit, in order to understand the protection of minority languages and the defense of multilingualism that happens in 18 Galicia 21 the contemporary world. As Heller and Duchêne note, in the Modernity Issue I ‘19 Age the discourse of a hegemonic language and the consequent repression Translation Practices of of minority languages assured the idea of the nation-state and the kind of Kalandraka and oqo economic system to which it was linked: ‘Being a proud citizen of a country, Publishers and their Multi-local Dynamics: or member of a nation, and treating its symbols (flag, language, literature, Two Cases of Pride, Profit map) with respect, are essential dimensions of inhabiting nation-state and Success in Galicia versions of what Bourdieu referred to as “habitus”’ (Heller & Duchêne Miriam Sánchez Moreiras 2012: 5). Nevertheless, in the global, capitalist system, multilingualism is, precisely the generator of profit. The diversity inherent to glocalization to this double aspect —global and local— that the term incorporates, and the profit that, the local brings as a differentiated brand of prestige and authenticity is advantageous for minority languages and, consequently, for peripheral cultures. Therefore, one of the global economy engines is the existence of the authentic, the need for creating unique, original commodities that happen in the local sphere and that the global market will be responsible for exploiting: a new dynamic that can also be seen in the case of the Galician language and culture. Several works have analyzed Galician cultural practices from a glocal and transnational perspective, highlighting the increasing presence of Galician culture at an international level (Hooper & Puga Moruxa 2011; Romero 2012; Losada & Sampedro 2017; Colmeiro 2018; Rábade Villar 2018). Hooper and Puga Moruxa (2011: 1-18) refer to the historical marginalized and limited position of Galicia with respect to Spain and how Galicians seek to develop new ways of articulating and experiencing their nation’s relationships so that its literature, culture and identity are not only an adjunct to Spain but a vital contributor to a global system of cultures. It is in this transnational context that we must situate the multilingual publishing projects of Kalandraka and oqo and their translation practices, which can be considered also an act of language policy because they go beyond the limits of the Spanish national territory by targeting a broader Iberian market, which includes Portugal. Kalandraka’s chief editor Ballesteros explained it in these terms:

Desde nuestro nacimiento hemos apostado por ofrecer a los lectores de los países que conforman la península la posibilidad de leer en su propia lengua los mejores títulos que fuésemos capaces de publicar. Lo hacemos porque respetamos la diversidad cultural y deseamos contribuir a la normalización de todas las lenguas ibéricas. (Babar 2014)

As for the complex relationships between centre and periphery in the Galician case, a good example is the national literary awards that, to a great extent, are the donors of legitimacy and prestige (Mociño 2015: 122- 124). In the case of Kalandraka, we refer to the recognition that awards such as the Spanish National Illustration Award or the Spanish Award for the Best Cultural Publishing Work provided. The centre-periphery opposition was recently challenged by Rábade Villar (2018), who critiques the reductionist understanding of the dialectic between the global and the local as a tension between centre and periphery. Starting from ,the tar topographies such as the actor-network theory by Latour (2008) characterized by its, resistance to any vertical articulation and its emphasis on connectivity Rábade Villar proposes a conception of Galician culture that is more attentive to heterogeneity than to unity and 19 Galicia 21 less dependant on the standardization of cultural repertories than of the Issue I ‘19 possibilities of mutation in its journey through different spaces. Translation Practices of Heller and Duchêne insist on the complexity and the relation Kalandraka and oqo of necessity between the global and the local in the current economy Publishers and their Multi-local Dynamics: in reference to the role that language is playing today, ‘tied to the Two Cases of Pride, Profit commodification of national identities in the form of the marketing of and Success in Galicia authenticity; on this terrain, the trope of profit appropriates the trope of Miriam Sánchez Moreiras pride, in ways that are often rife with tension’ (Heller & Duchêne 2012: 10). The authors identify five interconnected processes in this complex discourse: (1) Saturation of markets, which leads to the creation of a distinct, personal product different from the majority; (2) expansion as 3 a result of the saturation of markets, which leads to the hunt for new The sources of the information markets and cheaper sources of goods and labor; (3) distinction (or added provided below are Kalandraka’s value), which occurs in different ways and focuses on what makes a set and oqo’s webpages (www. of consumers distinctive, adding material or symbolic value to products. kalandraka.com, www.oqo. Both goals can be achieved through the use of identity symbols that make es), the presentations delivered it possible to define symbolically distinctive goods and niche markets; by representatives of both publishers, Castro and Mejuto, (4) tertiarization, or the development of the tertiary sector, centred on at the Facultade de Filoloxía e information, services and symbolic goods. The tertiary sector owes its Tradución of the University of growth to the necessity of managing global networks of production and Vigo in September 2011, and consumption; (5) flexibilization, or the capability to quickly shift sites and personal communications with Pérez Tato from Kalandraka and modes of production, niche markets or sources of distinction, because of Administración oqo through 2018 market requirements. We will discuss how these five processes, with the and 2019. tensions between ‘profit’ and ‘pride’ implied in them, are present in the 4 way that Kalandraka and oqo work in order to explain the success of their The title of the book is offered publishing and translation policies.³ in English when the English version is available; otherwise, 1. Saturation of markets the title is offered in Galician if a version is available and in Spanish if it is not. Despite the crisis experienced by the Galician publishing industry in general, one reason for Kalandraka’s success was recognizing and filling the lack of quality picture books that existed in Galician children’s literature, satisfying the need of a particular niche market, mainly formed by the children’sCrear educators, mundos as Ballesteros indicates in an interview for the magazine (2005). Through the years, Kalandraka was able to put together a unique catalogue, which combines works of its own production, both of universal classics and of new authors —many of them Galician writers and illustrators— together with works purchased from international labels by prestigious authors such Aas Taste Leo ofLeonni, the Moon Arnold Lobel and Tomi Ungerer. Its biggest bestseller, ,⁴ by Michael Grejniec, has so far printed five editions in Galician and eleven in Spanish, with the publisher owning the copyrights for the entire world. As for oqo, its catalogue consists only of works of its own production. The company, sells copyrights, but it does not purchase them as Kalandraka does which is one of the main differences between the two companies. Together with the publication of authored works, oqo has the scope to recover traditional stories and legends from different cultures, such as Burkina Faso, Ethiopia, Mongolia, Turkey, Québec, Brazil, Russia and Canada. oqo works with Galician illustrators, but also with illustrators from countries such as China, Israel, Japan and Russia, seeking a more plural aesthetic sense (Mejuto 2011). Opposite to Kalandraka, which focuses exclusively on publishing paper books, oqo fills the market need for digital 20 Galicia 21 content with its collection of digital books, available in an interactive Issue I ‘19 format through the library loan platform of the Galician public libraries Translation Practices of ChocolateGaliciaLe.Fiercewolf So far, fourThe titles Thing are that available Hurts Most in Galician, in the World SpanishThree and Wishes.English: Kalandraka and oqo , , and Publishers and their Multi-local Dynamics: The digital book model, complementing and in some cases replacing Two Cases of Pride, Profit the paper book model in the field of children’s literature, opens up an and Success in Galicia interesting debate about the sustainability of both formats. For Ballesteros Miriam Sánchez Moreiras (in Lorenzo Gil 2014), it is clear that the physical book is the most sustainable and ecological choice, as well as the most democratic, because of the rapid obsolescence of digital media, which forces a continuous renewal and investment of money. It is worth remembering that in the case of Kalandraka and oqo, exquisitely printed hardcover books with authentic art texts are produced with the intent to stand the test of time. Considered from the context of translation practices, it is interesting to have an account of the different opinions of a professional translator, such as Moreiras, responsible. for the translation of Kalandraka’s book series ‘Inventario ilustrado’ According, to Moreiras (2018), who specializes in videogame, translation a field in which the text is permanently revisable for a book to be authentically sustainable it would have to be in a digital format because the physical format is immovable. Instead of being sold as the current version at the time of purchase, it would have to be sold as a download, so as to have the most updated version possible. Clearly, a variety of aspects must be taken into account by the publishing industry in its commitment to sustainability, a topic that can very well be the subject for another article.

2. Expansion

Most of the Galician-language books produced and sold in Galician bookstores, at least until the 1990s, did not belong to Galician publishers but to companies located mainly in Madrid and Barcelona. As Ballesteros explains (in Lorenzo Gil 2014), in its beginnings Kalandraka’s owners asked themselves if it would not be possible to produce books in Galicia and sell them abroad. It was a matter of time before they could place made-in-Galicia books on the Spanish, Catalan, Basque and Portuguese circuits, very often through publishers’ alliances, such as with the Basque Pamiela and the Catalan Hipòtesi. The territorial boundaries grew and the Portuguese, Latin American, Anglophone and Asian markets joined the Spanish one. The international projection was completed with the creation of the Kalandraka label in Mexico, Brazil and Italy. In the 2018 list of authors’ picture books whose copyrights were sold to international publishers, according to the Kalandraka webpage, a total of sixty-six titles, can be counted, predominantly sales in Italian, European Portuguese Chinese and Korean. Other sales were in Slovak, French (including Canadian French), German, AmericanButterfly English, Ears,Estonian and Japanese. The stars of copyrightAmelia sales Wants were athe Dog, titles with rights sold in six languages, and with rights sold in seven languages. Although Kalandraka initially published only in Galician, after two years it quickly started opening to other languages until becoming a multilingual project with a self-sufficient translation model. In 2000, the company started publishing in Spanish also, then in Catalan and Basque, followed by Portuguese, Italian and English. It has more than 100 titles published in Galician and Spanish, and more than thirty titles 21 Galicia 21 were published in Catalan, Basque, Portuguese, Italian and English. Issue I ‘19 Accounting only for the picture books for first readers, listed in the 2018 Translation Practices of catalogues available on the webpage, sixty-three titles are in Galician, Kalandraka and oqo sixty-one in Spanish, twenty-eight in Italian, twenty in English and Publishers and their Multi-local Dynamics: sixteen in Basque. In the 2017 Portuguese catalogue forty-nine titles are Two Cases of Pride, Profit listed and twenty-three are included in the 2017 Catalan catalogue. The and Success in Galicia success of the internationalization of its project allows the company to Miriam Sánchez Moreiras opt for public tenders in Latin America and to be viable without the financial help of the Galician Government or the Spanish Ministry of Culture (Lorenzo Gil 2014), which despite their past support for the book sector drastically decreased any tenders for culture, largely because of 5 implementing austerity measures since the financial crisis that started in The Little White Rabbit can 2007. be considered the foundational As for oqo, it began publishing in Galician and Spanish —all the text for several reasons. It is titles in its catalogue are published first and simultaneously in these two the successful result of the languages— but its purpose of internationalization and intercultural collaboration between Kalandraka encounter soon enabled oqo to develop an important relationship with and Óscar Villán, a young artist related to the Faculty of Fine Arts the Portuguese public, as well as with Portuguese authors, illustrators in Pontevedra, University of Vigo. and translators, to the extent that much of the catalogue is made up of In addition, the local is reinforced Portuguese illustrators. After three years in the business, oqo tried the by the text itself, because it is French market in 2008, with many publishers interested in buying rights the adaptation to the Galician language, made by Ballesteros, of a to publish in French, despite being one of the most competitive and story belonging to the Portuguese protectionist markets in children’s literature (Mejuto 2011). AfterO, a recent oral tradition, opposite to the first search on its website of the 2018 catalogue of the collection its main publications based on the most collection of picture books, 126 titles are in Galician and Spanish, eighty- well-known children’s stories of seven in Portuguese, fifty-seven in English and eighty-three in French. No the universal classics. titles are offered in Basque or in Catalan, as opposed to Kalandraka.

3. Distinction

Kalandraka’s and oqo’s success is not just a consequence of the large number of picture books published to fill in the Galician market’s demand for children’s literature, but of the quality of their books. The recognition by official institutions of the distinctiveness of their books came swiftly. Barely a year after its foundation, Kalandraka was the recipientThe Little of the White Rabbit1999 National Illustration Award, given to Oscar Villán for .5 Taking another step toward its cultural prestige, the publisher is the promoter of the International Compostela Award for Picture Books and of the International City of Orihuela Award for Children’s Poetry, both since 2008, giving new authors the opportunity to become known. Kalandraka’s multilingual approach is not only a strategy for profit that allows the company to access a wide range of markets, but also an act of cultural commitment aimed, among other things, at the protection of minority languages. One example of suchWhere commitment the Wild Things is its Aretranslation into Mayan of Maurice Sendak’s classic in August 2016, coinciding with The Indigenous People’s Day. The protection of minority languages bycosmopolitan Kalandraka localism, exceeds the limits of the Iberian Peninsula as an example of which features the multi-local society and is characterized by the balance between being localized, i.e., rooted in a place and in the community related to that place, and being open to a global flow of ideas, information, people, things and money (Manzini 2003). The multi-local happens when the 22 Galicia 21 local becomes politically conscious, by focusing not only on preserving its Issue I ‘19 own identity but also helping to preserve and give voice to other cultures, Translation Practices of often challenging and questioning the demands of the global market and Kalandraka and oqo the monopolies. It entails a network of complex relationships regulated Publishers and their Multi-local Dynamics: not just for profit. It considers prestige, ethical positions, moral values, Two Cases of Pride, Profit personal connections, affective and historical relations, respect for the and Success in Galicia environment, protection of vulnerable communities together with their Miriam Sánchez Moreiras cultures and languages and social commitment, which includes giving voice to the oppressed. In short, it includes aspects that do not fall under profit, occupying a space between the global and local. Kalandraka’s commitment ,to inclusiveness and education is exemplified in its series ‘Macaquiños’ consisting of picture books aimed at children with special needs and made in collaboration with Bata, the association for autism treatment. The controversy between Kalandraka and the mayor of Venice, Luigi Brugnaro,Butterfly over Ears the censorship of the Italian edition of the picture book , can be considered another example of Kalandraka’s commitment to inclusiveness, the main subject of the censored book. This book was a finalist for the Cittá di Bella National Award in Italy and one of the forty-nine titles that the Venice mayor withdrew from nurseries and public schools, all of them included in the ‘Read without stereotypes’ program, developed by the previous local government and aimed at protecting gender difference. With respect to oqo, the success obtained in the French market should be highlighted because it is a very protectionist and demanding market. The First International Award for Children’s LiteratureChocolate awarded in 2007 by the Swiss foundation ‘Espace Enfants’ to the book is an example, among many others, of the recognition of the quality of oqo’s picture books by the French market. This prize increased oqo’s prestige, which has opened the door to other markets. Another important factor concerning the distinction of Kalandraka and oqo’s picture books is a translation policy aimed at ensuring the quality and care of their translations, as both publishers confirmed in personal communications. Regarding Kalandraka’s translation policies (Pérez Tato 2018-2019), the company does not prioritize any language over another, although Galician is the main language; and most of the picture books are produced either originally in, or translated into, Galician. The publisher attempts to release all books in Galician, Spanish, Basque, Catalan and Portuguese at the same time. It does not use bridge languages, ​​ but professional translators translate from the source language. The communication between translators and authors is fluid, when possible, depending on the language from which the book is translated (Pérez Tato 2018-2019). The company works with authors and illustrators from many countries and it tries to translate its own production works into as many of the languages offered in its catalogues as possible atthe ​ same time, although simultaneous publication is not always possible. On some occasions this is due to catalogue requirements, because not all catalogues publish the same number of new items per year, and on other occasions it is due to distribution issues. There are times when the texts contain very local idiosyncrasies or are rhymed, so their translation takes more time and, in some cases, they are never translated. In the case of rhymed texts, the translations include a high level of adaptation by a translator specialized in children’s literature, who is also a writer herself or himself. Some good 23 Galicia 21 examples are the poems and the rhymed texts of the writer Antonio Issue I ‘19 Rubio. Although his books in the series ‘Do berce á lúa’ are available in Translation Practices of SpanishAlmanaque (twelve), musical Galician (nine), Basque (eight) and Catalan (six), his Kalandraka and oqo book is available only in Galician and Spanish, and his Publishers and their Aurelio Multi-local Dynamics: book is available only in Spanish, its source language, because Two Cases of Pride, Profit of the difficulty of preserving the rhyme from the sourceOs ratos text. da casa Another and Success in Galicia example of a translation done by a writer is the book , by Miriam Sánchez Moreiras Oli. Written originallyRatones in Galician, de casa the writer himselfSouris was par in ci, charge souris parof làcreating the Spanish ( ) and French ( ) translations, in this case becoming author-translator or self-translator. We offer an example of rhymed text extracted from the Galician and French versions: ‘O monte, / pouquiño a pouquiño, / subindo e baixando, / achega o camiño’; ‘La montagne / d’un fil très fin… / dessine le chemin’. In some cases, the adaptation of the text to another languageLúa affects even the illustrationLlargia itself, as it happened with Rubio’s book and its Basque version , translated by Olaso. The two syllables of ‘lúa’ opposite to the three syllables of ‘ilargia’ forced the illustrator to remove a moon from the illustration of the Basque version in order to fit the number of images to the number of words. The Galician text ‘lúa / lúa / lúa / / lúa / lúa / sol’, distributed across two pages, is illustrated with three moons on one page and two moons and a sun on the following page; the Basque text ‘ilargia / ilargia / / ilargia / eguzkia’, also distributed across two pages, is illustrated with two moons on one page and one moon and a sun on the following page. In the case of oqo (Administración oqo 2018-2019), publications are always made from source texts in Galician or Spanish, although occasionally some editions have also been Osmade mil brancosfrom source dos esquimós texts in other languages, such as Portuguese A(e.g. grande viaxe A caixa dos recordos by Isabel Minhós Martins), Italian (e.g.Árbores no camiño and by Anna Castagnoli), FrenchCan de (e.g. cristal by Régine Raymond- Garcia) or English (e.g. by Frank Baum). In these cases, no bridge language is used. All are translations from the source text made by professional translators without communication with the authors (Administración oqo 2018-2019). All titles in the catalogue are published in Galician and Spanish. In other languages, only some titles are published, always previously published in Galician and Spanish.

4 and 5. Tertiarization and Flexibilization

The notion of a multi-local society, a network of creative and interconnected communities and places which are, at the same time, open and localized (Manzini 2003), is a useful reference framework to understand and, ideally, to reshape the dynamics that govern the practices and exchanges happening in the tertiary sector; flexibilization being one of its important features. The interconnectivity of the different locals considered in equal terms of collaboration can somehow be found in the way that Kalandraka and oqo work, which is characterized by a constant investment in the development of the tertiary sector. From the beginning, Kalandraka has counted on the complicit support of bookstores, teachers, Redelibroslibraries and mediators. It was with this purpose of collaboration that was created, based on the conviction that the alliance among social networks is one of the most valuable ways to promote reading 24 Galicia 21 (Gracián 2011). Promoting reading is an essential pillar for Kalandraka. In Issue I ‘19 its bookstore in Vigo, Libros para soñar, it offers free storytelling sessions, Translation Practices of meetings with authors and illustrators and exhibitions. In addition, Kalandraka and oqo Kalandraka’s reading promotion team travels to schools and libraries both Publishers and their Multi-local Dynamics: inside and outside of the country, participating in the national reading Two Cases of Pride, Profit programs of Colombia, Mexico, Italy and Portugal. and Success in Galicia One of its most iconic campaigns to promote reading is the Miriam Sánchez Moreiras ‘Campaña Municipal de Animación á Lectura’ that Kalandraka organizes in collaboration with the Santiago de Compostela City Council, in which schools, families and the city council are involved. Since 2009, the campaign has been based around the winning picture book of the Compostela award with an exhibition of Simon’sits illustrations. Vegetable GardenIn its XVIII edition (April 2018), the winner was the book , by the Argentinian writer and illustrator Rocío Alejandro. Around 4,500 children participated in this campaign and different activities were offered according to age: story telling activities for the youngest children; a meeting with the illustrator Óscar Villán, who showed the illustration process to the first readers; and a creative writing workshop led by Xosé Pérez, the coordinator of the campaign, for children of nine to ten years old. As for oqo (Mejuto 2011), it also carries out activities to promote reading, collaborating with institutions, universities and libraries in several countries, such as China, Guinea Bisau and Brazil, where the company works with children from disadvantaged backgrounds.A sombra The dos collaborationanacardios with Guinea Bisau resulted in the picture book , which addresses the problem of AIDS, affecting a high percentage of the child population in this country. Furthermore, oqo participated in the European project ‘Os contos do camiño’ with France and Portugal, aimed at exchanging traditional stories in different languages and which resulted in the publication of the book of the same name. Some of the last oqo workshops to promote reading are ‘O dedo máxico’ (activity carried out at the Instituto Cervantes in Rome in December 2017), where technology, tablets and plastic resources are used in the creation of stories; and ‘Coas mans na masa’, a workshop in which schoolchildren learntMaría the process of making bread, creating scenes from the picture book with bread dough and a brush (activity framed within the reading dynamization programme ‘Ler conta moito’ of the Network of Public Libraries of the Galician Government). Another aspect to highlight is the publishers’ promotional work, whether publicizing themselves through their respective webpages, mass media or with their attendance at international fairs. A good example of the former is the launching of a digital television channel by Kalandraka (www. kalandraka.tv) in 2018, with specialized information content in the field of children’s and youth literature. Its purpose is to contribute to the promotion of the genre and to be a training tool for creators and professionals linked to books and reading. The publisher’s participation in prestigious international fairs, such as the Bologna International Children’s Book Fair, the Frankfurt International Book Fair, the Guadalajara Book Fair and the Buenos Aires Book Fair, allows the company to promote its books internationally, carrying out important trade agreements and instigating collaborations with other publishers, resulting in co-editions, where the role of translation is key (Villarino Pardo 2016: 73-92). In Kalandraka’s case, one of its best trades was the recovery of the bibliographic legacy of the North American author Maurice Sendak. The Galician publisher also has a strong presence 25 Galicia 21 in some of the main Latin American book fairs, with the help of publishers Issue I ‘19 like Ediciones Iamiqué in Argentina and Polifonía Editora in Peru, which Translation Practices of act as mediators and distributors of Kalandraka’s books in their respective Kalandraka and oqo countries. Thanks to Kalandraka’s promotional work worldwide, the books Publishers and their Multi-local Dynamics: of Galician authors can be read in a variety of languages. Two Cases of Pride, Profit oqo also attends international fairs, where it sells many copyrights and Success in Galicia and begins collaborations with publishers from other countries, such as Miriam Sánchez Moreiras the Italian publisher Logos Edizioni or the Polish publisher Tako,Maryna which KukurykcurrentlyCocorico offers twenty-fiveMama bohatera titles fromA nai oqo do’s heroe catalogue, such as , ( ) or ( ). These publishers do the translations into their languages, while oqo handles composing the books in Pontevedra. oqo also shares a catalogue with the Basque publisher Txalaparta, whose series ‘txo!’ is the Basque sisterAzazkalo of oqo andCamuñas publishes Toninochildren’s literature in Basque with titles such as ( ) and . It also collaborates with the large Brazilian publisher Positivo, which specializes in education and uses famous writers as translators, increasingA princesa the prestigeMaribel of theA máscara Brazilian do market.leão Some examples are the titles and , translated respectively by the well-known Brazilian writers of children’s and youth literature Leo Cunha and Adriano Messias. It is pertinent to bring up here the reflection that Rábade Villar (2009, 2011) makes about the spectrality of the author’s translation in the Galician literary field. As she explains, from the 1980s and following the process of cultural normalization and planning, translations done by professional literary translators would come to replace translations done by writers as the type of translation desirable by cultural agents, so the commercial project (profit, exchange value) is privileged over the cultural one (pride, use value): ‘Ou, por formulalo en termos da socioloxía marxista, a tradución profesional converte en valor de cambio o que na tradución de autor era valor de uso’ (Rábade Villar 2011: 160). However, in the case of the Brazilian book market, the pride implied by the author’s translation is, simultaneously, profit; a case that should be added to others showed earlier where the discourses of pride and profit feed back instead of opposing each other. Several examples of external conditioning factors of translation are offered by Eva Mejuto (2011), such as the fact that Belgian publishers asked for the version in English instead of French for marketing purposes. As for the Hispanic American market, it needs to adapt the Castilian Spanish translation (the one following Spain’s standard variant) to the Spanish standard variant of the country where the book is going to be published; in fact, using the local variant is a requirement in Mexico and Argentina when working with public institutions. Furthermore, presence in the US-American and Canadian markets is complicated because the product becomes more expensive as a result of transportation and customs costs. Regarding the effort to enter the United Kingdom market, Mejuto points out that the more experimental aesthetics of oqo’s books do not suit the aesthetics of the British market, seemingly too sophisticated and ‘continental’ for the public, distributors and booksellers, who also consider that the hardcover picture books take too much space on their shelves. The English translations experience much success, however, in the Spanish, French and Portuguese markets focused on language teaching. In some cases, censorship also acts as an external conditioning factor of translation, such as that experienced by some of Kalandraka’s books in the US-American market (Pérez Tato 2018-2019). In the concrete 12 poemas de Federico García Lorca 26 Galicia 21 case of the book , its sale of rights to the Issue I ‘19 US-American publisher hmh (Houghton Mifflin Harcourt) also implies Translation Practices of permission to remove any reference to ‘death’ from the text, a subject Kalandraka and oqo considered inappropriate for the US-American youth reader. Censorship Publishers and their Multi-local Dynamics: affects parts of the biographical introduction as well as in the poem11 poemas Two Cases of Pride, Profit de‘Despedida’, Federico García which Lorca was eliminated. The title would then become and Success in Galicia . Miriam Sánchez Moreiras Conclusion

Considered from a glocal, vertical perspective, the success of Kalandraka’s and oqo’s translation practices is a result of the delicate and complex balance between two elements closely interconnected. On the one hand, the elaboration of a high quality product that has its origin in a very localized sphere, on which the ‘pride’ of the product depends, i.e. the distinctiveness which its minority status adds; and on the other hand, the placement of the product in circulation in the several settings provided by the global market, on which the ‘profit’ of the product depends. If the high quality of their product gives publishers the recognition of the experts, their investment in a multilingual project of international dimension capable of filling and adapting to the market’s needs assures their economic profitability. From a multi-local and horizontal perspective, other factors have to be considered as reasons for their success as well. Among them, the publisher’s willingness to collaborate with other Spanish and international publishers can be noted: their commitment to linguistic normalization, minority languages, education, reading promotion, cultural diversity, inclusiveness, sustainability; as well as their support of local professional translators. All of the above makes Kalandraka’s and oqo’s translation practices a successful commercial and cultural project. They offer a valid model to be considered by other independent publishers, while opening a dialogue on the possibilities and future challenges of implementing sustainable translation policies by the publishing industry. Works cited 27 Galicia 21 Issue I ‘19 Translation Practices of ADMINISTRACIÓN OQO, 2018-2019. (personal communication). Kalandraka and oqo Publishers and their Babar Multi-local Dynamics: BABAR, 2014. ‘Entrevista a Xosé Ballesteros’, 2014. . 6 February 2014. Two Cases of Pride, Profit http://revistababar.com/wp/entrevista-a-xose-ballesteros-kalandraka/ and Success in Galicia Les règles de l’art (Genèse et structure du champ Miriam Sánchez Moreiras littéraire)BOURDIEU, Pierre, 1992. (Paris: Éditions du Seuil).

CASTRO, Paz, 2011. ‘A literatura infantil e xuvenil, pica de lanza no mercado exterior da literatura galega. Editorial Kalandraka’, paper delivered at the Universidade de Vigo on 27 September 2011. https:// tv.uvigo.es/video/5b5b69498f42080e7360fefc Peripheral Visions/Global Sounds: From Galicia to the WorldCOLMEIRO, José, 2018. (Liverpool: Liverpool University Press). Crear mundosCREAR MUNDOS, 2005. ‘Cuando el libro es una obra de arte’, 2005. 3. http://www.crearmundos.net/primeros/revista03especial%20libros/ entrevista%20kalandraka.htm Translation and Globalization CRONIN, Michael, 2003. (London: Routledge).

FEATHERSTONE,Global Modernitie Mike, Scott LASH & Roland ROBERTSON, eds., 1995. s. (London: Sage).

FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ Áurea, Iolanda GALANES SANTOS,Traducción Ana deLUNA una cultura ALONSO emergente. & Silvia La literatura MONTERO gallega KÜPPER, contemporánea eds., en 2012. el exterior (Bern: Peter Lang).

GALANES SANTOS, Iolanda, Ana LUNA ALONSO, Silvia LaMONTERO traducción literaria.KÜPPER Nuevas & Áurea investigaciones FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, eds., 2016. (Granada: Editorial Comares).

GALANES SANTOS, Iolanda, 2016. ‘La traducción literaria gallega contemporánea. Intratraducción y extratraducción’, in Galanes Santos, Luna Alonso, Montero Küpper & Fernández Rodríguez 2016: 153-75. Galician Books for Children & Young Adults 2018 GÁLIX, 2018. (Santiago de Compostela: Xunta de Galicia). http://www.galix.org/2018/03/novo-catalogo-de-literatura-infantil-e. html

GRACIÁN, Ánxela, 2011. Novas‘Un horizonte de libros de consolidación para a literatura infantil e xuvenil galega’, , 22 February 2011. http://www. editoresgalegos.org/gl/revista_ndl/lix/lix Language in Late Capitalism.HELLER, PrideMonica and & Profit Alexander DUCHÊNE, eds., 2012. (New York: Routledge). 28 Galicia 21 ___, 2012. ‘Pride and Profit. Changing Discourses of Language, Capital and Issue I ‘19 Nation-State’, in Heller & Duchêne 2012: 1-21. Translation Practices of Contemporary Kalandraka and oqo HOOPER, Kirsty & Manuel PUGA MORUXA, eds, 2011. Publishers and their Galician Cultural Studies: Between the Local and the Global Multi-local Dynamics: (New York: MLA). Two Cases of Pride, Profit and Success in Galicia ___, 2011. ‘Introduction. Galician Geographies’, in Hooper & Puga 2011: Miriam Sánchez Moreiras 1-18.

KALANDRAKA EDITORA. http://www.kalandraka.com Reensamblar lo social. Una introducción a la teoría del actor-redLATOUR, Bruno, 2008. (Buenos Aires: Manantial).

LEMA, Carlos, 2009. ‘Importación e exportación de textosGrial. literarios. Revista Galega Unha decrítica Cultura á noción de literatura mundial como paradigma’, 182: 120-35.

LORENZO GIL, César, 2014. ‘Xosé Ballesteros: “Os libros Biosbardiapara nenos están tan ideoloxizados coma calquera outro produto cultural”’, , 9 June 2014. https://biosbardia.wordpress.com/2014/06/09/xose-ballesteros- os-libros-para-nenos-estan-tan-ideoloxizados-coma-calquera-outro- produto-cultural/

LUNA ALONSO, Ana, 2012. ‘La proyección de la literatura infantil y juvenil gallega a través de la traducción’, en Fernández Rodríguez, Galanes Santos, Luna Alonso & Montero Küpper 2012: 129-48. Literaturas extranjeras y desarrollo cultural. Hacia un cambio de paradigma___, 2015. en la traducción literaria gallega (Bern: Peter Lang).

MANZINI, Ezio, 2013. ‘Small, Local,Design Open Observer and Connected: Resilient Systems and Sustainable Qualities’, , 2 June 2013. https:// designobserver.com/feature/small-local-open-and-connected-resilient- systems-and-sustainable-qualities/37670 Sustainable Everyday. MANZINIScenarios of Urban Ezio &Life François JÉGOU, eds., 2003. (Milan: Edizioni Ambiente).

MEJUTO, Eva, 2011. ‘A literatura infantil e xuvenil, pica de lanza no mercado exterior da literatura galega. Editorial OQO’, paper delivered at the Universidade de Vigo, 27 September 2011. http://tv.uvigo.es/video/5b5b 694a8f42080e7360ff04?track_id=5b5b694b8f42080e7360ff0a

MOCIÑO GONZÁLEZ, Isabel, 2015. ‘Literatura infantil y juvenil gallega: la importación de traducciones’, in Luna Alonso et al. 2015: 105-26.

MOREIRAS CORRAL, Fernando, 2018. (personal communication, 26 September 2018).

MUÑOZ CARROBLES, Diego. 2006. ‘Os nenos tamén queren ler. MadrygalPanorama da literatura infantil e xuvenil en lingua galega no século XXI’, 9: 85-92. 29 Galicia 21 OQO EDITORA. http://oqo.es Issue I ‘19 Translation Practices of PÉREZ TATO, Silvia, 2018-2019. (personal communication). Kalandraka and oqo Publishers and their Multi-local Dynamics: RÁBADE VILLAR, María do Cebreiro, 2009. ‘Políticas e Galiciapoéticas 21. de Journal Two Cases of Pride, Profit ofsegunda Contemporary man: A Galician espectralidade Studies no proceso da tradución’, and Success in Galicia Issue A: 56-67. Miriam Sánchez Moreiras Fogar impronunciable. Poesía e pantasma ___, 2011. (Vigo: Galaxia).

___, 2018. ‘Un lugar onde nacer e un lugar onde morrer. Desprazamento e radicación na cultura galega contemporánea’. Keynote speech at the III North American Simposium of Galician Studies, Denver (Colorado), 18 October 2018.

ROBERTSON, Roland, 1995. ‘Glocalization: Time-Space and Homogeneity-Heterogeneity’, in Featherstone, Lash & Robertson 1995: 25-44. La Literatura Infantil y Juvenil Gallega enROIG-RECHOU, el siglo XXI. Seis llavesBlanca para Ana, entenderla 2008. mejor / A Literatura Infantil e Xuvenil Galega no século XXI. Seis chaves para entendela mellor (Madrid/Santiago de Compostela: Asociación Española de Amigos del Libro Infantil y Juvenil/ Xunta de Galicia). Contemporary Galician Culture in a Global Context MovableROMERO, Identities Eugenia, 2012. : (Lanham, MD: Lexington Books).

RUZICKA Kenfel, Veljka & Lourdes LORENZO GARCÍA, 2007. ‘A tradución de Literatura infantil e xuvenil en España e a súa situación Boletín galego de literatura particular nas comunidades autónomas bilingües’, 38 (2): 97-121.

VILLARINO PARDO, María del Carmen, 2016. ‘Estrategias y procesos de internacionalización. Venderse y mostrarse en las ferias internacionales del libro’, in Galanes Santos, Luna Alonso, Montero Küpper & Fernández Rodríguez 2016: 73-92. 30 Galicia 21 Issue I ‘19 Article Editoras de Keywords Galician Culture Translation Studies nova xeración Translation for Publishers Catalogues e políticas de Analysis Tools tradución en Palabras clave

Galicia no Cultura galega Estudos de tradución século XXI Tradución editorial Catálogos Ferramentas de análise Ana Luna Alonso Universidade de Vigo - BITRAGA Abstract

The aim of this article is to offer some insights into the politics of translation of three new Galician private publishers emerging at the beginning of the 21st century. My analysis will be focused on translated products, namely those texts imported by a minorised culture within a bilingual community. By combining the observational study of the publishers’ catalogues with interviews with the publishers, in this pilot study I will discuss the translation planning of small Galician publishers to determine to what extent it influences the introduction of cultural elements (that may be enriching or not) into the target system. In order to do this, I will begin by setting the cultural context of the publishing industry where texts are produced in order to establish the conditions in which they are conceived. Resumo

Con este traballo pretendemos analizar as políticas de tradución de tres novas editoras privadas galegas nadas a principios do século xxi. Centramos a análise no produto traducido e restrinxímolo ao fenómeno da importa- ción de textos por parte dunha cultura minorizada dentro dunha comuni- dade bilingüe. O artigo que propoñemos consiste nun estudo experimental que procura explicar mediante a observación dos catálogos e a realización de entrevistas cal é a planificación dunha pequena editora e en que medida inflúe a súa existencia na introdución de elementos culturais (enriquecedo- res ou non) no sistema de chegada. Para levar adiante esta análise partimos do necesario coñecemento do contexto sociocultural da actividade edito- rial onde se producen os textos co fin de establecer as condicións nas que se conciben. Introdución1 31 Galicia 21 Issue I ‘19 Editoras de nova xeración As políticas editoriais inflúen sobre a recepción social e políticas de tradución en de editoras e obras. Fukari (2005: 144-145) cita os catro Galicia no século xxi criterios básicos que nos permiten medir os diferen- Ana Luna Alonso tes capitais dos que pode dispor ou que pode mobili- zar unha editora: o ‘capital económico’ ou volume de negocio e dimensións da empresa; o ‘capital cultural’ ou prestixio dos títulos cos que conta no seu catálogo; o ‘capital social’ ou a rede de contactos e influencias que pode exercer; e o ‘capital simbólico’, isto é, o lugar que 1 ocupan editora, autorías e obras que se publican no campo editorial nacio- Traballo vinculado ao Proxecto nal e internacional. Consideramos que ese é un bo punto de partida para ed431b 2017176. Bitraga, grupo proceder a unha análise do fenómeno que queremos estudar. Trátase de integrado en bifega, financiado avaliar a existencia dunha planificación en tradución dende o punto de vista pola Consellería de Cultura, editorial e describir o capital social, económico, cultural e simbólico dos Educación e Ordenación diferentes axentes que interveñen nos distintos procesos de exportación e Universitaria da Xunta de Galicia no marco do Programa de importación dos textos (Bourdieu 1992, 1999). Consolidación e Estruturación Con este estudo queremos contribuír ao coñecemento das formas de Unidades de Investigación nas que a tradución facilita que unha cultura como a galega incorpore obra Competitivas (2017-2019). A allea ao seu patrimonio. A análise céntrase nos catálogos de pequenas edi- autora do traballo está integrada no proxecto ‘Nuevas estrategias toras independentes creadas na última década, que procuran distintos ocos de promoción cultural. Las ferias de mercado entre as grandes ou medianas empresas do sector. A metodo- internacionales del libro y la condi- loxía adoptada é fundamentalmente observacional, parte dos catálogos de ción de invitado de honor’, grupo cada empresa e das referencias dispoñibles na páxina web das editoras, ade- culturfil da usc, financiado por mais de cotexar os resultados coa base de datos do grupo bitraga e a do feder/Ministerio de Ciencia, Innovación y Universidades- isbn.2 O sistema combina o exame dos resultados co da entrevista realizada Agencia Estatal de Investigación por correspondencia electrónica a cada unha das persoas responsables de con referencia: ffi2017-85760-p. comunicación das empresas, ás que se lle fai chegar un cuestionario para 2 obter información sobre a liña e o plan editor, imaxe de marca, estratexia En: http://bitraga.gal. de mercado, escollas, informes de lectura, perfil de público lector e aspec- 3 tos concretos de xestión.3 Algúns dos parámetros considerados fundamentais no traballo son Queremos manifestar aquí o a tipoloxía textual importada (discriminamos a literatura do ensaio), a cul- noso agradecemento ás persoas res- ponsables dos proxectos analizados tura e lingua de procedencia, a distancia temporal da edición do orixinal e que responderon ao cuestionario: da tradución, a temática das obras e as autorías de orixinal e de tradución. Anxa Correa, de Rinoceronte Ao se tratar dun estudo sobre tradución, queremos pór en valor o labor da Editora; David Cortizo, de Urco persoa que traduce, así como os nomes e autorías responsables, aínda que Editora e Alejandro Tobar, de Hugin e Munin. non trataremos aquí de comportamentos tradutivos concretos nin de estra- texias adoptadas. Mesmo se as limitacións de espazo non permiten con- siderar de xeito individualizado cada un dos textos, non se esquecen os fenómenos de distribución, promoción ou recepción crítica como discursos que conforman un canon e achegan capital cultural e simbólico. Así, para completar a proposta, faise unha cala nos condicionantes que interveñen no desenvolvemento e promoción das empresas obxecto de estudo que confor- man unha parte do campo editorial da tradución no marco da comunidade cultural galega. Propoñemos a observación de catálogos de tres editoras novas cen- tradas na publicación de texto traducido, literario na súa maioría, e desti- nado a público lector adulto: Rinoceronte Editora, Urco Editora e Hugin e Munin. Ao termos en conta o contexto galego, cómpre salientar que esta- mos a tratar de empresas pequenas, que malia teren un certo volume de produción na actualidade, teñen que calcular os beneficios ao non 32 Galicia 21 depender de ningunha outra editora nin grupo editorial forte que se poidan Issue I ‘19 permitir gastos de mercadotecnia ou desprazamentos para acudiren a feiras Editoras de nova xeración internacionais.4 e políticas de tradución en O estudo de editoras alternativas especializadas pode levarnos a con- Galicia no século xxi firmar a hipótese de que as autorías e culturas de partida, e mesmo determi- Ana Luna Alonso nadas obras, escollidas para seren traducidas, son unha clara manifestación da procura da independencia e da alteridade. Segundo Bourdieu (1999), a independencia non sempre é garantía de calidade ou orixinalidade, pero si é certo que, en xeral, as pequenas editoras asumen un maior risco que as grandes porque queren descubrir novas autorías e obras de calidade proce- dentes de culturas coas que o público adoita estar menos familiarizado. A 4 dinámica non está só condicionada, xa que logo, pola procura dun oco de Editoras pequenas son aquelas mercado, senón porque as pequenas empresas non poden asumir os eleva- cunha produción prevista total, dos custos de dereitos de tradución de autorías consagradas ou de éxito, nin igual ou inferior a cen libros; as contan con tamaño abondo para influíren de xeito decisivo nas condicións medianas son as que editan entre da oferta ou da demanda. 100 e 1.000 libros e as grandes as que van máis alá de 1.000. (mcd 2014: 2) Panorama editorial galego. Novos proxectos de tradución 5

Véxase Figueroa (1996, 2010 e A principios dos anos oitenta fórxase a etapa que será decisiva na institu- 2015) para o caso do campo literario galego. cionalización social do sector editorial galego (Galanes 2018). A década dos noventa mostraría unha renovada expansión que tería como resultado a consolidación comercial e institucional das editoriais xa establecidas, a aparición doutras especializadas en determinadas materias (ensino, ensaio, poesía, etc.) e unha vontade vangardista nalgúns dos novos proxectos dedi- cados á creación e/ou á tradución literaria (González-Millán 2000: 13). A principios de século o panorama editorial é rico e vizoso no tocante á crea- ción e á tradución. De feito, xorden novas editoras independentes, dedica- das case en exclusiva á importación de textos, que conviven coas medianas xeneralistas, algunhas pertencentes a grandes grupos. O fenómeno da edición e o da tradución en lingua galega é un pro- ceso que se desenvolve dende o inicio do período autonómico,5 caracteri- zado pola ausencia de apoio planificado por parte das institucións públicas responsables, e isto ten consecuencias negativas, aínda que tamén positi- vas, para a conformación do sistema. A ausencia de control por parte das responsables das políticas públicas permite rachar con certas dinámicas de poder, grazas ao capital simbólico e cultural existente nas estratexias de resistencia; mais en comunidades minorizadas como a que é obxecto do noso estudo, a falta de soporte institucional impide a normalización do fun- cionamento cultural (Luna & Galanes 2018). A visibilidade que unha editora posúa non depende só do seu capital económico (presenza económica), senón tamén do capital ou valor simbó- lico, social e cultural que teña, e sobre todo do peso social do que dispo- ñan as autorías e obras dos seus catálogos, e, claro está, da súa permanencia no mercado. Pode e mesmo debe existir certo equilibrio entre os diferen- tes valores mencionados. Non debemos esquecer que unha editora é unha empresa que busca consolidar un produto cultural e iso non impide que tamén procure obxectivos como a canonización estética e a consolidación da súa lexitimación social. A proxección comercial e profesional dunha edi- tora, a súa dinámica, o aumento e diversificación das coleccións dentro do fondo bibliográfico resulta ser un ámbito privilexiado para estudar os com- portamentos dun espazo cultural concreto nun determinado período. 33 Galicia 21 Aínda que a evolución non é lineal no tempo, no tocante á tradución Issue I ‘19 editada en lingua galega pasouse dunha fase na que a tradución procuraba Editoras de nova xeración o prestixio da lingua como fenómeno que pode reproducir textos de impor- e políticas de tradución en tante capital simbólico, a que Lema (2009: 128) denomina ‘fase filolóxica’, Galicia no século xxi a unha ‘fase comercial’, sobre todo nos libros cuxo destinatario é o público Ana Luna Alonso infantil e xuvenil; para rematar nunha arelada aínda que non acadada, ‘fase autónoma’ na que a produción tradutora cumpriría coa súa función natural, isto é, a da incorporación de novidades, tanto estilísticas como temáticas á cultura de chegada e a exportación da produción propia. No sitio web da Asociación Galega de Editoras (age) figuran algo máis de trinta empresas que producen o 95% dos libros elaborados en Galicia, aínda que chegou a haber ata cincuenta na primeira década do século xxi, antes da entrada da crise económica internacional en 2007. Algúns proxec- tos que teñen a súa orixe nos primeiros anos da transición (especialmente a partir de 1980) están xa consolidados, mais existe un bo número que foi absorbido por grupos editoriais potentes ou mesmo xa están desaparecidos como A Nosa Terra, Everest Galicia, Sotelo Blanco ou a emblemática Ediciós do Castro. Tres empresas editoras galegas facturan algo máis dun millón de euros: Kalandraka Editora, Edicións Xerais de Galicia e Galaxia Editorial. A moita distancia estarían Hércules, Galinova, Nova Galicia, Xerme (delega- ción de sm) ou Rinoceronte (ocg 2018: 370). A paisaxe da dinámica editorial correspóndese coa percepción da marca e dos nomes dos distintos proxectos. Os catálogos, xunto con outras fontes documentais, ofrecen información moi útil sobre cal é e cal foi a polí- tica editorial na súa traxectoria; así como cales son as tendencias ou modas nun determinado campo literario. Segundo Polo Pujadas (2011: 55-56), ­ ‘[e]l catálogo explica cómo es la empresa, cómo se planifica el fondo editorial y qué características participan de los diferentes proyectos’. O propio catá- logo xa é unha obra de referencia de seu:

Un catálogo resume el sentido de la editorial, tanto por el conti- nente como por el contenido. Desde el diseño hasta la planificación o estructura, su presentación determina el modelo que representa. Se trata de la muestra actual, pero también de la muestra anterior, del patrimonio cultural de la editorial. Los catálogos son referentes identificadores de las editoriales y signo de su identidad profesional. (Sánchez Vigil 2009: 330)

Segundo González-Millán (2000: 15), a función dos catálogos é tripla: en primeiro lugar, serven para clasificar e ordenar o fondo bibliográfico; adoi- tan tamén ser utilizados para promocionalo e lexitimalo; finalmente, transmi- ten unha imaxe pública (visibilidade social) da política editorial da empresa. A táboa que segue permite reparar na falta de percorrido editorial abondo dalgunhas empresas galegas novas. Propoñemos o estudo de catálogos das editoras de recente creación centradas na publicación de textos traduci- dos, especializadas e non xeneralistas, que teñan certo volume de actividade a principios de século no territorio galego: Rinoceronte Editora, Urco Editora e Hugin e Munin. Non nos imos deter noutros proxectos máis pequenos como Barbantesa, Irmás Cartoné e Novovinilo ou en propostas emerxentes como Catro Ventos, Aira Editorial ou Tulipa Editora, que con diferentes liñas dis- poñen de catálogos de tradución por construír. Todas cunha clara función social e cultural mais con escaso traxecto como para poder analizarmos o seu peso no panorama editorial máis recente. Produción total de tradución destinada a público adulto. 34 Galicia 21 (Fonte: Elaboración propia) Issue I ‘19 Editoras de nova xeración Editoras Ano Coleccións Tradución e políticas de tradución en Galicia no século xxi Vétera (antes xix) (23) / Nova (xix en diante) Ana Luna Alonso (21) / Outras: Contemporánea (29), Clásica (11) / 97 Rinoceronte 2005 Outras: Poesía (2), Bagaxe de Peto (3) / Outras: Novela gráfica (8)

34 Urco 2007 Gótica (21) / Fantasía (11) / Outras (2)

6 6 Barbantesa 2010 Comunicación persoal por correo electrónico o 21 de novem- xxi (4) / xx (35) / xix (14) / xvii (1) / Vólvense os 70 Hugin & Munin 2011 bro de 2018. paxaros contra as escopetas (16)

18 Irmás Cartoné 2014

6 NovoVinilo 2015

5 Catro Ventos 2016

1 Aira 2017

4 Tulipa 2017

Descrición do corpus de estudo

Como xa adiantamos, focalizamos no que se denominan editoras indepen- dentes. Mantemos os criterios discriminatorios do volume de facturación e da autonomía. Presentamos a continuación cada unha das empresas que conforman o noso corpus de análise: Rinoceronte, Urco e Hugin e Munin, seguindo a súa orde de creación. As tres publican obra traducida, na súa maioría narrativa literaria destinada a público adulto. Co fin de observar- mos o impacto da tradución no sistema de acollida, centrámonos nas colec- cións de autoría máis contemporánea e nova. Rinoceronte é a primeira editorial especializada na publicación de obra traducida ao galego. A empresa nace en Cangas do Morrazo en 2005 coa intención de importar para a lingua galega literatura estranxeira, en especial de ámbitos culturais e lingüísticos inéditos en galego. Nos últimos anos incorporaron distintos selos na procura de variedade de temáticas e públicos (Sushi Books, Morgante, Barbantesa e Pulp Books), de maneira que aumentou o capital económico da empresa. Nunha entrevista realizada a Anxa Correa, responsable de comu- nicación de Rinoceronte, aseguraba ser ‘a editora galega de referencia en tradución’.6 Segundo Correa, a escolla do catálogo procura autorías de cali- dade, ‘descoñecidas no noso contexto literario e cultural’, e quere ofrecer obra de autoría recoñecida, recente ou inédita en galego. A media de pro- dución de tradución é de quince obras/ano. Malia ter un plan de edición fixo, renovaron varias veces as liñas editoriais (Novela Gráfica, Audiolibros, Colección Nova, etc.). Cambiaron en función da demanda e do propio 35 Galicia 21 interese por determinados temas. Na actualidade contan con tres colec- Issue I ‘19 cións: Nova, Vétera e Outras, que recollen as anteriores e reimprimen Editoras de nova xeración segundo demanda. A iniciativa empresarial conta co apoio financeiro de e políticas de tradución en dous socios e o aval de subscricións. O seu capital social, cultural e simbó- Galicia no século xxi lico vese confirmado por un público lector consolidado e increméntase co Ana Luna Alonso beneplácito da Asociación de Tradutores Galegos (atg) e premios recibidos como o Fervenzas Literarias á mellor editorial galega (2011) ou o Plácido Castro concedido a varias das persoas que traducen para a editora. A editorial Urco nace en 2007 en Santiago de Compostela e publica só en galego tradución e creación. A empresa está dirixida por dúas persoas e forma parte da cooperativa Sacauntos. Segundo a súa propia definición: 7 ‘é unha empresa que veu encher un oco histórico no sistema literario: a Comunicación persoal por publicación sistemática e especializada de literatura de fantasía, ciencia correo electrónico o 23 de novem- ficción e terror’. Co tempo, ampliou a oferta de catálogo a outros ámbi- bro de 2018. tos como o ensaio ou literatura infanto-xuvenil (nove coleccións en total). 8 Andrea Jamardo, unha das responsables da editora, declaraba nunha entre- A subscrición ofrece tres vista que externalizan a tradución, así como o deseño e a revisión ortográ- modalidades: a básica, a destinada fica (Lecturafilia.com 2018). Orixinalmente a colección de tradución estaba ao apoio docente e a específica para dividida nas subcoleccións Urco Gótica, Urco Fantasía e Urco Ciencia a xuventude menor de trinta anos. Ficción, mais esa taxonomía eliminouse a partir de 2016 para englobar 9 toda a obra de tradución nun mesmo espazo. A marca da empresa está en Comunicación persoal por constante evolución. Segundo a comunicación que mantivemos con David correo electrónico o 25 de novem- Cortizo,7 outro dos responsables da empresa, hai propostas internas e exter- bro de 2018. nas que veñen a través de persoas que se achegan ao proxecto. O volume de 10 tradución non adoita superar as seis obras ao ano. Expresión do acervo popular A finais de 2011 xorde en Santiago de Compostela a editora Hugin compostelán. e Munin, que ao igual que as anteriores conta cun sistema de subscrición 11 e edita oito libros ao ano.8 O cadro de persoal está formado por dúas per- A Gala do Libro Galego iniciou soas socias e un corrector habitual. Segundo o seu responsable, Alejandro a súa andaina en 2016 e o Plácido Tobar, o número de lectorado está próximo ás cen persoas.9 Trátase dunha Castro en 2001. iniciativa pensada para introducir no mercado galego unha serie de títulos 12 de prestixio de literaturas en lingua inglesa e francesa, literaturas nórdicas O galardón, de convocatoria e literaturas minorizadas como os seus ‘campos de batalla’. Coidan moito bianual, recoñece traducións inédi- os textos e escolman as obras en función da súa calidade, sen prestar aten- tas á lingua galega de obra narrativa ción aos ‘clixés que leva implícito dividir por xéneros’. Na actualidade com- publicada por Hugin e Munin. A putan cinco coleccións definidas polo criterio cronolóxico (xxi, xx, xix e obra gañadora é cedida á Biblioteca Virtual (bivir) da atg pasado un xvii), ademais dunha colección alternativa que representa o 20% do catá- ano da súa publicación. O i Premio logo denominada ‘Vólvense os paxaros contra as escopetas’,cunha periodi- de 2017 foi para AntíaDetrás Veres da máscara: Gesto, cidade de tres títulos ao ano. 10 Segundo Tobar, a acollida desta colección opola poder tradución dunha muller, de é boa, tendo en conta que son tiraxes reducidas: ‘máis da metade dos libros de Louisa May van xa pola segunda reimpresión e supoñen o 40% das vendas porque teñen Alcott. En 2019 quedou deserto. uns prezos módicos respecto da colección principal’. Dende o sitio web da editora accédese ás recensións recollidas de cada obra publicada. Hugin e Munin coida o seu capital social con eses detalles. Está presente nas redes sociais, dá conta dos galardóns recibidos (Gala do Libro Galego ou Plácido Castro)11 e participa na presentación pública das novidades en librarías de Galicia. Unha particularidade que lle engade valor simbólico e cultural ao proxecto é que convoca practicamente o único premio de tradución en lingua galega con dotación económica na actualidade. Trátase do Premio Realia de Tradución Literaria, en colaboración co Concello de Santiago de Compostela.12 Análise do corpus 36 Galicia 21 Issue I ‘19 Editoras de nova xeración En Rinoceronte asume as tarefas de tradución en numerosas ocasións o res- e políticas de tradución en ponsable da editora, Moisés R. Barcia, tradutor dende o inglés, o italiano Galicia no século xxi e o francés. Infórmase no sitio web de que todas as obras están traduci- Ana Luna Alonso das directamente da lingua orixinal de creación.13 As persoas selecciona- das para realizar ese labor son mulleres e homes, case en número igual; mais é frecuente que sexa unha tradutora a que traduce unha(A escritora.casa de Mango StreetAsí, Alicia Meléndez traballa coa obra de SandraOnte Cisneros , 2008); Isabel MexillónsGarcía con para Agota cear Kristof ( , 2010); Eva Almazán con Birgit VanderbekeA balada ( do café triste , 2010); Salomé Rodríguez con Carson 13 McCullersOs ditosos anos ( do castigo , 2010); Cristina González con FleurO maletínJaeggy Cabeza de can, Para do dina- do( mestre , 2010); Mona Imai con HiromiPurga Kawakami ( marqués Morten Ramsland non se , 2012); Tuula Ahola con Sofi FestaOksanen no xardín ( , 2011); e Estela Villar indica a lingua de tradución. Na fai o propioOryx con e CrakeKatherine Mansfield ( , 2016) e con Margaret mesma colección Nova, o propio Atwood ( , 2018). Moisés Barcia apunta na webUnha que As persoas que traducen adoitan traballar con dúas linguas: Eva traduce dende o castelán vida enteira, Almazán (alemán e inglés), Fernando de Castro (checo e húngaro) ou Jairo do austríaco RobertGottland, Seethaler e dende o inglés Dorado (serbio e húngaro). Repiten en varias ocasións proxectos Isabel do polaco Mariusz Szczygieł. García Fernández, Elías Portela, Estela Villar, Fátima Tourari, Mona Imai e Rafael Salgueiro. Son profesionais aos que se recorre con frecuencia 14 para a mesma autoría, como sucede con Saleta Fernández cando versiona a Rinoceronte ten previsto inau- Chinua Achebe ou con Xesús Fraga para Julian Barnes. Aínda que no cues- gurar unha nova marca dedicada tionario realizado aseguraron que a planificación do catálogo é resultado de a libros finlandeses denominada propostas internas, observamos que moitas das tradutoras son axentes pro- Esplandi. motoras de proxectos, en calidade de lectoras informadas e garantes de cali- dade profesional. Son contadas as ocasións en que o traballo está realizado por dúas persoas: SergioAo de norte la Ossa unha emontaña Veronika Gergely fano co húngaro László Krasznahorkai ( , 2014)O ano e da Tuula lebre Ahola e Tomás González Ahola co finlandés Arto Paasilinna ( , 2018). No catálogo de Rinoceronte son doce as linguas de procedencia. Así a todo, a lingua dende a que máis se traduce é o inglés, en maior número autoría estadounidense e en menor número autoría de procedencia aus- traliana (Helen Garner), neozelandesa (Katherine Mansfield) ou cana- dense (Margaret Atwood). Séguenlle as literaturas de expresión francesa ou alemá. Do Senegal chega Ousmane Sembène, de Suíza, Agota Kristof e de Afganistán, Atiq Rahimi. En alemán o catálogo reúne obra alemá de Thomas Mann e austríaca de Robert Seethaler. O finés e o italiano están equilibrados en volume de publicacións.14 Da Suíza de fala italiana son Fleur Jaeggy e Stefano Marelli. Tamén hai unha significativa presenza de autorías húngaras consagradas e islandesas máis novas, nas que é probable que teña moito que ver a asesoría de Elías Portela como escritor e tradu- tor. As linguas do Estado español están completamente ausentes do catá- logo de narrativa contemporánea. Rinoceronte destaca por ser a editora que publica por vez primeira un texto en lingua galega procedente de lin- guas como o húngaro (Sándor Márai) ou o xaponés (Hiromi Kawakami e Natsume Soseki). O proxecto contempla tamén a importación de obra inédita ao galego como a do serbio Branimir Šćepanović, a do checo Karel Čapek ou a do ruso Aleksandr Solzhenitsyn. Se consideramos que a vixencia prolongada dunha autoría nun catá- logo a cualifica como parte do canon, observamos que en Rinoceronte, as autorías máis traducidas son aquelas que xa están no canon alleo como o finlandés Arto Paasilinna, o nixeriano Chinua Achebe e o estadounidense 37 Galicia 21 James Thompson. O inventario recupera autoría premiada cos Nobel: Thomas Issue I ‘19 Mann, Heinrich Böll ou Aleksandr Solzhenitsyn; e a obra recoñecida no seu Editoras de nova xeración país, levada ao cinema, traducida e premiada con galardóns internacionais de e políticas de tradución en László Krasznahorkai (Hungría), Chimamanda Ngozi Adichie (Nixeria), Joël Galicia no século xxi Egloff (Francia), Mariusz Szczygieł (Polonia), Morten Ramsland (Dinamarca) Ana Luna Alonso e Sigurjón Birgir Sigurðsson (Islandia), máis coñecido como Sjón, Premio de Literatura de Islandia en 2013. A mención dos distintos recoñecementos son detalles protagonistas nas recensións que presentan as obras nos paratextos. A colección contemporánea inclúe autoría clásica e cuxa obra está en parte no dominio público. Isto permite que a inxección de capital previo sexa menos elevada que ter que arriscar a lanzarse a captar novo talento e com- 15 pensa en certo modo o investimento xeral do catálogo. Tal é o caso do finlan- No momento de redacción dés Aleksis Kivi, do húngaro Deszö Kosztolányi ou de Sándor Márai. Outro deste artigo, Urco estaba levando tanto sucede co estadounidense F. Scott Fitzgerald, co italiano Italo Svevo, o a cabo unha restruturación do seu xaponés Natsume Soseki ou o checo Karel Čapek. catálogo: unha consulta persoal a Katherine Mansfield é a única muller que carece de dereitos de tra- Tomás G. Ahola, un dos fundadores dución no catálogo. A primeira escritora traducida foi Sandra Cisneros, da editora, indica que as tres colec- cións das que se fala no corpo do reeditada en tres ocasións. Na colección contemporánea computamos nove artigo están, de feito, en proceso mulleres e vinte e sete homes. Na Nova, das dezanove autorías, só seis son de fundirse nunha soa para facilitar mulleres: Agnès Desarthe, Caitlin Moran, Chimamanda Ngozi Adichie, a publicación de libros que non Margaret Atwood, Mary Ann Shaffer e Annie Barrows. As autorías máis se axustan a eses compartimentos Lamentacións dun prepucio estancos tan facilmente. novas son o estadounidense Shalom Auslander con Purga 16 (2010) e tres mulleres:Como a finlandesa ser muller Sofi Oksanen, con (2011), a británica Caitlin Moran,O hibiscocon púrpura (2017) e a nixeriana Chimamanda Ngozi A subscrición implica a opción Adichie, con (2017). de precompra e desconto. Segundo as declaracións dos responsables da editora, a imaxe da empresa quere proxectar, entre outras cousas, a diversidade cultural e lin- güística, os dereitos humanos, a protección do medio, o debate e a respon- sabilidade social, etc. O compromiso social e a reivindicación pola igualdade parecen ser dous aspectos que interesan nas últimas incorporacións no plan editorial. Así, a italiana Michela Murgia, a británicaOryx Caitlin e Crake Moran ou a canadense Margaret Atwood, traducida en 2018 ( O mundo), resplandecente teñen conti- nuidade en 2019. Mesmo na colección Vétera aparece , de Margaret Cavendish, da man de María Fe González: ‘a primeira utopía escrita en inglés por unha muller’, sinala o paratexto na web. A segunda das editoras analizadas é Urco, que publica creación e tra- dución. A política editorial de tradución ten, no momento de redactar este artigo, tres liñas ben definidas, marcadas pola temática de terror, fantasía e ciencia ficción recollidas nas tres coleccións de Gótica, Fantasía e Outras.15 Así pois, en materia de tradución, a empresa procura un público destinatario (tamén mediante subscrición) que busca un produto concreto e sabe onde atopalo.16 A colección Gótica conta con 11 volumes da mesma autoría, o escritor estadounidense H. Phillips Lovecraft. Os libros están traducidos na súa totali- dade pola mesma persoa, o prolífico tradutor Tomás González Ahola, respon- sable da empresa editora. A serie iníciase en 2009 e ten continuidade ata 2013. O comentario do sitio web indica que a Biblioteca Lovecraft pretende ofre- cer unha colección deFungos 14 volumes de Yuggot. que Poemasincluirá impíos a narrativa completa, xunto cun libro de poemas ( O terror sobrenatural na literatura, 2011) e un ensaio sobre a literatura de terror ( , 2012). Na colección Fantasía preséntanse as aventuras completas de Conan de Cimmeria, perso- naxe creada por Robert E. Howard, historias que se fixeron famosasAlmuric polo seu paso á banda deseñada e ao cinema. Da mesma autoría son tamén e Salomon Kane Contos das 38 Galicia 21 illas extraordinarias. Ademais do Atlántico dos volumes citados, a colección acolle os Issue I ‘19 Eric ollos brillantes, de T.W. Higginson e obraO clan dos dos británicos Lupercos H.O Editoras de nova xeración bosqueRider Haggard:do alén do mundo e William Morris: e e políticas de tradución en . O catálogo de tradución de Urco medrou mantendo Galicia no século xxi O fidelidadeescultor de Gárgolas ao xénero de terror coa incorporación na colección Outras de Ana Luna Alonso , de Clark AshtonLaura Smith. das neves Entre e a associedade últimas literaria achegas do atopanove - mos obra contemporánea como , do premiado finlandés Pasi Ilmari Jääskeläinen, traducido por González Ahola en 2016. O catálogo de Urco incorpora de xeito maioritario obra literaria angló- fona (estadounidense ou británica). A colección de Ciencia Ficción é a máis variada a respecto da procedencia dos textos e na que Ahola segue a ter pro- tagonismo como tradutor, pero tamén como axente que escolle as obras. Nas últimas entregas externalizáronse as encargas de tradución a Helena Bermúdez, Ana Iglesias Otero, Cristina Felpeto, Tuula Ahola, Rodrigo Vizcaíno Bravo, Alejandro Tobar ou María Reimóndez. A falta de informa- ción na web, procuramos as datas de edición en bitraga e constatamos que os primeiros textos publicados Apertencían princesa e o atrasno Edwin A. Abott e Edward Bellamy. A casaesta noproposta contín seguíronlle Unha, de George viaxe á MacDonaldlúa e , de W. H. Hodgeson, así como , de George Tucker, todos traducidos por Francisco X. Álvarez Cid. Entendemos que o criterio fundamentalCrónicas do mañá: de escolla 50 anos é de a temática,contos cubanos de aíde que ciencia se editaseficción, a antoloxía titulada: antologada por José MiguelO anxo Sánchez,da revolución ‘Yoss’, e traducida por RodrigoO castelo Vizcaíno, dos Cárpatos, e proxec- tos como , de George Griffith; de Jules Verne e varias novelas de Jack London, Arthur Conan Doyle, William Hope Hodgson, Edgar Allan Poe, Ursula K. Le Guin, Bram Stoker, Abraham Merritt, Joseph Sheridan Le Fanu ou o Nobel Rudyard Kipling. Podemos comprobar a práctica ausencia de escritoras no catálogo e un maioritario volume de textos clásicos carentes de dereitos. A partir de 2016 fixeron cam- bios importantes, mudanzas que renovan e actualizan a oferta editorial en constante adaptación, abríndose a todo tipo de xéneros, tanto en creación como en tradución, na procura de textos vangardistas, feministasA cámara e inclusivos do san- guede calidade literaria. Así, entre as novidades cómpre sinalar , de Angela Carter, en tradución de María Reimóndez. Na derradeira editora obxecto da nosa análise, Hugin e Munin, asume as tarefas de tradución en numerosas ocasións o seu responsable, Alejandro Tobar, tradutor dende o inglés, o francés e o español nas coleccións xx e xxi. O noso interlocutor na empresa foi o propio Tobar, quen nos asegurou que a editora ten un calendario pechado a case dous anos vista, aínda que que- dan ocos para posibles incorporacións inesperadas. Perto da metade das tra- ducións do catálogo son externalizadas a uns vinte profesionais que realizan o seu labor dende a lingua orixinal de creación e con prazos de seis meses mínimo para cada encarga. As persoas seleccionadas para levar adiante os proxectos son mulleres e homes en número igual, mais é moi asidua no catá- logo a presenza de Isabel Soto, Antía Veres Gesto e Marie Abraira. Ademais, tamén é frecuente que sexa unha tradutora a queHistoria traduce dunha unha granxa escritora. africana Así, Begoña R. Outeiro con Olive SchreinerUn ( matrimonio provinciano , 2015); Isabel SotoA obracon Marquesa Colombi ( ,Oroonoko 2015) e Bruno Sperani ( , 2016); MaríaMaría Fe González con Aphra Behn ( , 2012)Kallocaína e Mary Wollstonecraft ( , 2013); Marta DahlgrenUn amante con Karin fantasma Boye ( , 2015); Antía VeresDetrás Gesto da máscara: con Vernon o poder Lee dunha ( muller , 2015), Louisa May Alcott ( , 2017) e Unha muller perdida 39 Galicia 21 Willa CatherA ( novela de Violette , 2018); e Marie Abraira con Marquesa de Issue I ‘19 Mannoury ( , 2014). Editoras de nova xeración As persoas que traducen adoitan traballar só cunha lingua, como é o e políticas de tradución en caso de Xavier Senín, Marta Dahlgren, Alfonso Blanco, Begoña R. Outeiro, Galicia no século xxi María Fe González, Benxamín Constante, Isaac Xubín, Diego Ameixeiras, Ana Luna Alonso Irina Stépanova e Jairo Dorado. Como Hugin e Munin non repite autorías no seu catálogo, as e os profesionais traballan só por combinación lingüís- tica e todas aparecen nas diferentes coleccións. Así a todo, hai participa- cións esporádicas, que entendemos como propostas persoais dun único proxecto como son a presenza de Adrián Estévez, Ánxela Gracián, Eduard del Castillo ou Moncho Iglesias. 17 Son reiteradas as ocasións en que o traballo é o resultado da cola- A editora anuncia que publi- boración a dúo: o tándem que forman Isabel Soto e XavierLocus Senín solus é o máis cará en tradución directa dende o recorrente para os textos franceses de RaymondA Eva futura Roussel ( , 2012) aranés obra premiada de autoría ou de Auguste Villiers de L’Isle-Adam ( , 2014); outro tanto feminina. ocorre con SusanaA asasina Lodo e Margarita Olivar para o grego con Alexandros Papadiamandis ( , 2013);Nós Elena Sherevera e Lourenzo Maroño fano co ruso Evgenii Zamiatin ( , A2017); traba e Mathias Louwen e Sabela Tobar coa británica Mary Cholmondely ( , 2018). Hugin e Munin traduce dende trece linguas. O inglés e o francés son as que teñen máis presenza no catálogo, equilibrados os espazos centrais de orixe británica e estadounidense, mentres que no francófono Francia é a clara protagonista. A estas literaturas séguenlles as de expresión italiana e sueca. Menos numerosas son as que escriben en alemán, catalán, croata, español, éuscaro, grego, portugués e ruso. Prodúcese unha certa cadencia na incorporación de novos idiomas dende os que traducen a partir de 2013.17 Nas coleccións do xvii e xix hai obra de Ludvig Holberge Joseph Hall, redactada orixinalmente en latín e traducida por Alfonso Blanco. Procedente de Austria é a obra clásica de Arthur Schnitzler, e de Alemaña a de Theodor Storm. O italiano está representado por Ugo Foscolo, Marquesa Colombi e Bruno Sperani. Na colección xx localizamos a Pier P. Pasolini e a premio Nobel Grazia Deledda, autorías que chegan por primeira vez ao galego da man desta editora. A coleccióneSPedición xxi ofrece dúas achegas dende o éuscaroO xogo versionadas das cadeiras por Isaac Xubín: (2017), de Juanra Madariaga e As valgadas bravas (2018), de Uxue Alberdi; e na do xx, obra de orixe catalá: (2013), de Raimon Casellas, en tradución de Eduard del Castillo. Nesa mesma colección hai autoría contemporánea con- sagrada como a do ruso Evgenii Zamiatin ou de Porfiri P. Infántiev; e as do sueco Hjalmar Söderberg, de Karin Boye e Torgny Lindgren; ou o grego Alexandros Papadiamandis, a primeira vez que se traduce narrativa contem- poránea grega ao galego. O casteloHugin dos Cárpatos e Munin coincide con Urco en publicar obra de Jules Verne ( ) e con Rinoceronte con Chinua Achebe, autorUn do home que do poboforon precursores en galego coa versión de Begoña R. Outeiro de en 2013, ao igual que coa italiana Bruno Sperani. Como adoita suceder, a presenza de mulleres escritoras importadas é feble ata ben entrado o século xx. Nos primeiros tres anos de vida da edi- tora, as obras escritas por mulleres representaron unha porcentaxe máis pequena. Esta tendencia inverteuse nos últimos tempos na procura do equi- librio. De feito, na colección do xx, detectamos un cambio naOroonoko planificación e comprobamos como se incorporaMaría no catálogo a Aphra Behn ( , 2012) ou a Mary WollstonecraftElías Portolu ( , 2013), traducidas por María Fe González; a Grazia Deledda ( , 2013), traducida por Isabel Soto; a Karin Kallocaína 40 Galicia 21 BoyeDetrás ( da máscara:, 2015), o poder da dunha man demuller Marta Dahlgren; a Louisa UnMay amante Alcott fan - Issue I ‘19 tasma( , 2017) e a Vernon Lee ( Editoras de nova xeración , 2015),Un mapa en dólartradución de Antía Veres; así como as premiadas Randa e políticas de tradución en Jarrar ( , 2015), traducida por Moncho Iglesias, e Yasmina Rezza Galicia no século xxi Unha desolación ( , 2016), traducida por Xavier Senín.O verán Jarrar sen e homesRezza, xunto Ana Luna Alonso coas recentemente incorporadas Siri HustvedtO ( xogo das cadeiras , 2016), tra- ducida por Alejandro Tobar, e Uxue Alberdi ( , 2017), tra- ducida por Isaac Xubín, son as últimas escritoras incorporadas no catálogo. Son catorce mulleres en total, fronte a trinta e nove autores homes, sen ter- mos en conta a colección ‘Vólvense os paxaros contra as escopetas’, ondeA das noveladezaseis de Violetteobras, só teñen entrada a francesa Marquesa de MannouryA traba con en 2014 e a británica Mary Cholmondely con en 2018. Esta colección, que inicia a súa andaina en 2014, conta con autorías como F. Bacon, B. Constant, J. Kepler, G. Maupassant, M. Cholmondeley ou Voltaire e os textos escollidos son ‘rarezas’ que procuran valor simbólico e cultural no catálogo, tal e como reza a web: ‘obras de narrativa que non encaixan co criterio editorial fixado para a colección orientada aos subscritores; non por unha cuestión de calidade literaria; as razóns cómpre buscalas na extensión, na temática ou no formato’. Segundo Alejandro Tobar, na práctica totalidade dos casos os proxec- tos abordados nacen no seo da editorial. Con todo, o tradutor apunta que, no caso de linguas máis afastadas do sistema literario galego ou menos acce- sibles (croata ou éuscaro), si foron iniciativa de quen máis tarde resultou ser tradutor das obras. Sobre a escolla, Tobar afirma que sempre adoitan facer informes de lectura, agás que sexan obras deJude enorme o escuro relevo que deben ser Atraducidas contrafío ao galego, e cita como exemplos:Últimas cartas de Jacopo, de Ortis, Thomas Hardy; As, de damas Joris-Karl verdes Huysmans; A besta na xungla de Ugo Foscolo; , de George Sand ou , de Henry James. Con independencia do xénero, o criterio seguido é cubrir ocos, é dicir, importar novelas de relevancia histórica ausentes do corpus de tra- dución ao galego, e ofrecer títulos de calidade para lectorado esixente que, segundo Tobar, son sobre todo lectoras.

Parámetros de exploración e posta en común

Con este estudo comprobamos que o perfil de pequena empresa editora ana- lizado dispón dun capital económico limitado e segue un modelo de xes- tión con certas semellanzas. Cada unha delas suple esa carencia coa procura de capital cultural, simbólico e social. Con modalidades diferentes, e malia ocupar distintos ocos de mercado nos que evitar ter que competir, as tres coinciden en contar con variado formato de subscrición e descontos que fidelizan e establecen vínculos de confianza entre a editora e a persoa lec- tora. Hugin e Munin ofrece un paquete con dúas novas obras cada trimes- tre ata completar oito anuais. Urco procura subscricións mediante o boletín de novidades. Rinoceronte envía unha obra da colección Nova e outra de Vétera. Nas respostas, Barcia confirma que a fórmula reduce necesidades de promoción ante o seu público: ‘é moi difícil que as nosas publicacións interesen a persoas que non forman xa parte do noso público consolidado’. A subscrición parte do voluntariado de país, da militancia lectora en lingua galega e ten a pexa de que non permite elixir os textos. Trátase dunha cues- tión de ‘confianza cega’ no que se envía ao domicilio, tamén como parte do capital simbólico acumulado e polo que atesoura como proxecto cultural. 41 Galicia 21 As novas tecnoloxías da edición dixital facilítanlles ás editoras Issue I ‘19 pequenas realizar un mínimo investimento en infraestruturas e regular as Editoras de nova xeración tiraxes en función da demanda, o que lles concede marxe para aforrar en e políticas de tradución en almacenaxe. As tiraxes son reducidas (entre 200 e 250 exemplares), pois Galicia no século xxi limítanse a imprimir os libros que, dalgún xeito, xa están vendidos, aínda Ana Luna Alonso que algúns contan con reimpresións e reedicións. Ademais, o sistema de subscrición permítelles facer unha previsión das vendas e dispor dunha maior estabilidade contable. Así a todo, as obras tamén se poden adquirir na web ou nas librarías que apoian o libro en galego e lles dedican espazo nos escaparates, mesas de novidades ou feiras. Nas tres casas editoras, as per- soas responsables asumen o groso do traballo: adoitan ser editoras e tradu- toras e ocupan moito do seu tempo no aproveitamento de recursos para así facer sostible o negocio. Só Urco pertence ao colectivo Asociación Galega de Editoras, e a explicación que nos ofrece o seu responsable permítenos intuír nesa asocia- ción unha fonte de capital social. Dende Urco aseguran que formar parte do colectivo facilita estar ao día das novidades do sector e participar directa- mente na toma de decisións. Rinoceronte apunta que mesmo se consideran que estar asociado é importante, ‘xa que visualiza o colectivo das editoriais e pon de manifesto a súa condición de industria ante interlocutores como as institucións e outros colectivos, estar representados nas feiras, etc.’, o custo é relativamente alto sen retorno tanxible. Para Hugin e Munin a impre- sión é semellante, porque a súa editora traballa en exclusiva coa literatura estranxeira traducida ao galego e non acababan de ver ‘que rédito lle podía sacar ao feito de estar asociada, alén da posibilidade de ter presenza nos cir- cuítos de cooperación coa Administración’. A respecto das obrigas legais, as tres cumpren coa lexislación da pro- piedade intelectual ao dar a coñecer o nome da persoa que traduce nos créditos dos libros. Con todo, non todas as editoras visibilizan do mesmo modo nas cubertas e nos seus sitios web as profesionais. Rinoceronte adoi- taba facelo no anterior formato das coleccións Clásica e Contemporánea; mais dende que renovou e fundiu as coleccións, só imprime o nome da per- soa que traduce na cuberta da colección Vétera, centrada nas obras ante- riores ao século xix, especialmente de literatura clásica e medieval. Hugin e Munin faino na súa web e Urco é o que menos espazo dedica á promoción da persoa que traduce, tanto nos epitextos como nos peritextos. A implicación cultural é manifesta no discurso dos responsables de cada unha das editoras. Son iniciativas que só editan en galego ou tradu- ción dende e para o galego. Estes aspectos engádenlles aos proxectos un forte capital simbólico no campo da produción editorial e no campo da pro- dución cultural galega en xeral, fráxil e descoidado pola Administración. As tres empresas acumulan prestixio grazas ao recoñecemento concedido polos axentes do campo. Con todo, en períodos de crise, o lugar dedicado á tradución sempre se ve máis afectado fronte ao da creación, porque as auto- rías propias precisan manter a súa visibilidade fronte ás alleas, que no caso galego adoitan chegar en castelán, un mercado hexemónico este último, co que o galego comparte espazos en manifesta desigualdade. O compromiso das empresas exprésase nas razóns que explican a súa aparición. Nesas necesidades que veñen cubrir as tres editoras, nas que tamén se considera o feito de que a autoría ou a obra estea por vez primeira en galego, amais do feito de que canto máis afastado estea o espazo lingüís- tico de orixe, maior capital cultural e simbólico achega ao campo literario termo. Cómpre insistir na orixe lingüística, pero tamén na cultural, porque 42 Galicia 21 iso permítenos constatar que, no caso da obra procedente de espazos afas- Issue I ‘19 tados, esta adoita ser literatura escrita en inglés ou francés como linguas de Editoras de nova xeración imposición colonizadora da metrópole. Así a todo, o volume de produción e políticas de tradución en de cada unha das coleccións demostra que hai unha procura consciente dun Galicia no século xxi necesario equilibrio entre a novidade e o texto clásico, entre a obra clásica Ana Luna Alonso descoñecida e a que non o é, entre o ‘exótico’ xa coñecido fóra de Galicia e o aspecto renovador que ten que ter de seu a incorporación da tradución a un novo sistema. A aposta por valores seguros recoñecidos no marco da República mundial das letras occidental parece complicada de atravesar. Quizais pode ser unha vantaxe, cando menos no caso do galego, traspasar a raia do politi- 18 camente establecido, do que non teña un aval previo ou un forte recoñece- Os datos do Observatorio da mento interno na cultura de partida. Afastarse das prioridades comerciais e Cultura Galega confirman que das inercias marcadas pode permitir que teñamos unha actitude máis aberta a metade da poboación galega a outras posibilidades de tradución. Traer textos contemporáneos direc- endexamais le nada en galego e que tamente dende as linguas orixinais na que foron escritos e superar todos as axudas á tradución por parte da os atrancos que iso implica para o campo cultural e literario galego é unha administración baixaron un 50% respecto do ano 2009. vitoria empresarial diaria que celebrar, mais convén analizar os conceptos 19 de literatura universal e a procedencia das obras así consideradas, por veces obra escrita por varóns en linguas hexemónicas (Reimóndez 2017: 21 e ss.). A listaxe é pública e pode con- Claro que cómpre recoñecer o mérito que pode ter para un sector minori- sultarse en: https://bit.ly/2pvRLjc 20 tario de seu convivir coa presión económica de grandes grupos que publi- Jude o escuro A Eva futura, can en castelán no mesmo territorio. ou A ausencia de vontade política provoca que o mercado do libro en contan con 504 e 416 páxinas, galego sexa cada vez máis precario.18 De feito, o colectivo da Asociación respectivamente. Galega de Editoras alerta de que só 4% do lectorado escolle o galego (fgee 2018). A práctica ausencia de axudas á tradución, conxeladas e reducidas dende hai anos (Montero Küpper 2016 e 2017), pon en risco a permanencia no mercado destas microempresas culturais que sobreviven nun territorio minoritario e minorizado. O orzamento para a tradución de obras ao galego e do galego a outras linguas mantense en 200.000 euros, 100.000 menos do que se dedicaba en 2009. Tal e como indica Montero Küpper, moitas soli- citudes foron excluídas ao non acadaren unha puntuación mínima do 50% do máximo total (2017: 111), de maneira que malia diminuír a dotación anual sobran cartos. Non imos mencionar cada unha das obras que recibiron axu- das nas últimas convocatorias, mais si podemos contrastar na táboa 2 que Rinoceronte é a maior beneficiaria das tres, e este factor resta independen- cia e autonomía á súa liña editora, subsidiaria das decisións da comisión que avalía os proxectos e das partidas destinadas pola Administración para este fin.19 O responsable de Hugin e Munin declaraba na entrevista que os proxectos beneficiarios representan un pequeno volume, aínda que si reco- ñecía que adoitan ser os máis extensos en número de páxinas.20

Proxectos de importación con axuda da Xunta de Galicia. (Fonte: Elaboración propia)

Ano 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Rinoceronte 14 8 13 9 12 19 22

Urco 9 0 1 1 5 2 0

Hugin e Munin 0 2 0 1 2 3 4 43 Galicia 21 Calquera proxecto de tradución, teña dereitos ou non, pode recibir Issue I ‘19 unha axuda para ser traducido e editado. Cando os ten, cómpre demostrar Editoras de nova xeración que están adquiridos (axente, autoría, herdeiros ou a editorial de orixe). e políticas de tradución en Así pois, a supervivencia das pequenas editoras que traducen depende desa Galicia no século xxi necesaria harmonía entre as coleccións e a alternancia en número entre clá- Ana Luna Alonso sicos libres de dereitos e ‘recoñecidas’ obras contemporáneas que aínda han tardar en pertencer ao dominio público. Das corenta editadas na colección Contemporánea de Rinoceronte, trinta teñen dereitos, e das vinte da colec- ción Nova, dezasete manteñen ese custo engadido para unha editora. No caso de Urco, das trinta e catro obras do catálogo de tradución, só un 5% terían dereitos. Para Hugin e Munin, un 30% das obras do total conservan 21 os dereitos. A viaxe a Budapest (Hugin e Sobre a negociación, Urco indicounos que as axencias adoitan pedir Munin, 2012), do escritor bilbaíno un adianto axustado á propia realidade editorial do idioma ao que se tra- Daniel Barredo. duce. Poden pedir unha previsión de tiraxe e/ou do pvp que vai ter o libro. Isto é, as axencias ‘adáptanse’ nalgún caso ás circunstancias, calculan un adianto e por contrato cobran unha porcentaxe das vendas á persoa pro- pietaria dos dereitos (adoita ser do 10%). Hugin e Munin asegurounos que o comportamento das axencias non ten en consideración o feito de tratar cunha empresa pequena, ‘mercan a tanto alzado pagando unha primeira tiraxe de 500 exemplares e deixan aberta a opción de renegociación para futuras reimpresións’. O custo medio por proxecto adoita ser de 400 euros. Calquera achega novidosa pretende encher necesidades non cuber- tas. Este aspecto ten relación directa coa independencia destas empresas respecto do que fan outras editoras dentro do espazo galego, pero tamén con relación ao que se aplica para outras linguas e de que canon se vai con- formando mediante as escollas e os discursos que establecen as persoas que participan, de xeito directo ou indirecto, na conformación do campo literario. Así, Rinoceronte apunta no seu sitio web o ‘exotismo’ da lingua de saída como un criterio de primeira magnitude á hora de seleccionar uns títulos e non outros. Algúns dos ámbitos culturais e lingüísticos de pro- cedencia eran inéditos en galego ata o momento da aparición da tradu- ción no seu catálogo: finés, serbio, húngaro e islandés. Tamén procuraron textos procedentes de espazos e culturas distantes da galega como os do senegalés Ousmane Sembène; a da australiana Helen Garner; a do afgano Atiq Rahimi; a do nixeriano Chinua Achebe; ou a da canadense Margaret Atwood. Claro que moitas das autorías citadas xa eran ben coñecidas con anterioridade á súa aparición en galego e por veces xa traducidas dentro do espazo ibérico próximo. Os proxectos editoriais galegos centrados na tradución xurdiron des- pois de que nacese Rinoceronte e semella natural que os que viñeron des- pois buscasen algún elemento diferenciador, ben na temática, no xénero, etc. Para Hugin e Munin, o criterio prioritario é traducir literaturas de expresión inglesa e francesa, nórdicas e literatura minorizada. Constatamos que as primeiras son maioritarias a respecto das contadas obras procedentes do grego, portugués, croata ou sueco, todas de autoría clásica e consagrada. Confirmamos que nos tres catálogos hai unha clara ausencia de diálogo entre as comunidades literarias do Estado, unha eiva que quizais se empeza a remediar tamén nas últimas entregas sobre todo por parte de Hugin e Munin coa obra do catalán Raimon Casellas e das procedentes do éuscaro de Harkaitz Cano, Uxue Alberdi e Juanra Madariaga. Os resultados analiza- dos mostran que o castelán ten unha presenza absolutamente testemuñal.21 44 Galicia 21 O catálogo acumula capital simbólico ao contar con literatura procedente Issue I ‘19 das comunidades lingüísticas máis pequenas e próximas dentro do Estado Editoras de nova xeración español. No caso do éuscaro cómpre salientar a reducida distancia temporal e políticas de tradución en entre a creación e a tradución das obras e autorías traducidas. Na procura Galicia no século xxi da rendibilidade, mais tamén na calidade como valor seguro do proxecto e Ana Luna Alonso do capital cultural que implica poder ofrecer títulos de prestixio de refe- rencia, a proposta de Hugin e Munin busca un público lector fidelizado con espírito crítico, que sabe maioritariamente feminino. Nas respostas ofrecidas por Urco identificamos unha clara vontade de renovación, aínda moi recente como para poder ter unha visión panorámica e mesmo de detalle. Pasaron de centrar a súa actividade editora na tradu- ción de texto clásico de terror, fantasía ou ciencia ficción de autoría clásica de expresión inglesa ou francesa a sumar novas propostas. Co fin de ampliar o espectro lector con ideas que non son exclusivas do espazo de importa- ción de obras, xorden no catálogo o finlandés Pasi Ilmari Jääskeläinen e a británica Angela Carter. Como se apuntou anteriormente, nove son as autoras das trinta e seis que conforman ata o de agora a colección Contemporánea de Rinoceronte: Sandra Cisneros, Helen Garner, Fleur Jaeggy, Hiromi Kawakami, Agota Kristof, Katherine Mansfield, Carson McCullers, Sofi Oksanen e Birgit Vanderbeke; moitas pioneiras no compromiso coas desigualdades sociais como a homosexualidade, o racismo, o adulterio ou o alcolismo. Seis son as escollidas para formar parte do elenco das 20 novidades na colección Nova: Margaret Atwood, Agnès Desarthe, Caitlin Moran, Chimamanda Ngozi Adichie e Mary Ann Shaffer xunto con Annie Barrows; todas elas xa reco- ñecidas no seu territorio de orixe. En Hugin e Munin queda traballo por facer na procura do equilibrio autorial. Catro son as escritoras das catorce que conforman a colección xix; dez das trinta e cinco da xx e dúas das catro que presenta a colección xxi. Na colección xix atopamos autoras pioneiras na reivindicación feminista, ignoradas pola sociedade patriarcal como Marquesa Colombi, George Sand, Olive Schreiner ou Bruno Sperani. Na colección xx está Aphra Behn, cuxa obra ficou durante séculos no territorio da invisibilidade; pero tamén Louisa May Alcott, Karin Boye, Grazia Deledda, Randa Jarrar, Vernon Lee, Yasmina Reza e Mary Wollstonecraft. Xa no século actual, aparecen no catálogo Uxue Alberdi e Siri Hustvedt. Na colección de ‘Vólvense os paxa- ros contra as escopetas’, transgresora dentro do que son obras de autorías clásicas, o catálogo só ofrece obra de Mary Cholmondely e Marquesa de Mannoury. No catálogo de Urco a paridade estaba ausente ata hai ben pouco tempo (das trinta autorías só dúas son mulleres), e só nos últimos tempos hai evidente preocupación por incorporar autoras como Angela Carter e Ursula K. Le Guin. Outro tanto pode ocorrer coas persoas que traducen, onde a presenza feminina está bastante equilibrada. Así a todo, as persoas respon- sables das empresas eran ata hai pouco Tomás González Ahola en Urco; Moisés R. Barcia en Rinoceronte, e en Hugin e Munin Alejandro Tobar, que asumen ademais das funcións de xestores responsables a de tradutores. As editoras adoitan manifestar nos seus sitios web o porqué do inte- rese de traer determinada obra e autoría dende a cultura de partida. A calidade da obra e o éxito acadado no país de orixe son os alicerces que permiten asentar e mesmo garantir o interese dos textos. Non é doado que un texto supere os atrancos da exportación sen que antes acade o galar- dón interno. Por poñer un dos numerosos exemplos paratextuais que 45 Galicia 21 exemplifica a lícita e lexítima necesidade de manter un negocio cultural, Issue I ‘19 na web de Rinoceronte preséntase así a islandesa Kristín Ómarsdóttir, cuxo Editoras de nova xeración éxito nos eua, nun espazo anglófono que normalmente non traduce, certi- e políticas de tradución en fica a valía da creación: Galicia no século xxi Ana Luna Alonso As súas obrasDraumar recibiron á hvolfi varios premios,Meu amor, como eu morro o Premio Nacional de Teatro por . Por e outras dúas nove- las súas foi nominada ao Premio de Literatura Islandesa, mentres que a obra Ástarsaga 3 foi nominada ao Premio doHér Consello Nórdico de textos Childrendramáticos. in Reindeer As súas Woods últimas novelas,Milla (traducida ao inglés como ) (2011) e (2012) chegaron tamén 22 ao mercado norteamericano. (Rinoceronte, en liña) Biosbardia, Caderno da Crítica, Criticalia, Fervenzas literarias, La Voz Nas lapelas dos libros e nas biografías das autorías das web das edito- de Galicia, Sermos Galiza, A Sega, ras, obsérvase que na escolma pesan os premios acadados, os cales consti- entre outras. túen, segundo Casanova (1999: 200), a parte máis visible dos mecanismos de consagración e institución sancionadora. Outros aspectos como as autorías exiliadas, o feito de teren xa obra traducida ou mesmo o labor de tradutor, son tamén valores que se engaden como recoñecementos da obra que se importa (capital simbólico), aínda que non sempre se publique o texto máis coñecido da produción da autoría (Fernández 2017). Por veces os paratextos dan conta de prototipos (a imaxe da literatura propia) así como dos estereo- tipos (a imaxe das literaturas alleas) (Lécrivain & Narbona 2009: 199) que procuran un lectorado implícito e cómplice. Un traballo de interese para a investigación é analizar o discurso compracente que se desprende dos comentarios:

Nos anos 50, un equipo de mergulladores norteamericanos exponse a unha serie de perigos e aventuras para recuperar o tesouro da Batalla de Rande. (Rinoceronte, en liña) O clan dos Lupercos Esta novela [ ] foi unha das principais inspiradorasO señor dos aneisde J.R.R. Tolkien, o mestre da fantasía heroica, para o seu , e agora sae do esquecemento para entrar de cheo na literatura galega. (Urco, en liña) As damas verdes , un relato da francesa George Sand que Rosalía de Castro tiña en moi alta estima. (Hugin e Munin, en liña)

Así, as novidades adoitan ser ben recibidas polos medios de comuni- cación como proxectos ousados en períodos de crise e acostuman obter boas críticas por parte das persoas expertas e da autoridade académica (Montero Küpper & Luna Alonso 2019). Isto resulta ser unha proba manifesta de que as pequenas empresas acumulan capital social e cultural. Constatamos que cada vez é menor o espazo dedicado de modo xeral á crítica de libros edita- dos en lingua galega, e á crítica de obra traducida en particular. Trátase de crónicas que as máis das veces se limitan a dar conta da boa nova que supón a incorporación dun texto ao campo e os titulares adoitan manifestalo nese sentido: ‘Unha traduciónPraza Pública directa do sueco ao galego gaña o xv Premio Plácido Castro’ ( 2016).22 As máis das veces son as propias edi- toras as que se fan eco das presentacións, das reportaxes nos medios ou das recensións nas redes sociais como textos que achegan importantes novi- dades á comunidade, compartíndoos nos seus propios catálogos, nos seus 46 Galicia 21 blogs ou nas redes sociais. Descoñecemos cal é o impacto real da tradución Issue I ‘19 importada na cultura de chegada e na creación propia. Sabemos que hai un Editoras de nova xeración lectorado fiel de autoconsumo, que segue con atención manifesta as novida- e políticas de tradución en des; pero non temos noticia por parte das editoras de cal é a recepción dos Galicia no século xxi textos agás os datos de subscricións. Aquí tamén será preciso distanciarse Ana Luna Alonso algo máis no tempo para analizar a proxección e o impacto dos tres proxec- tos editoriais.

Reflexións finais

Este traballo permite achegarse ao coñecemento do sector editorial galego máis recente que dedica parte fundamental da súa actividade a publicar tra- dución. Analizamos os catálogos das tres empresas que contan cun volume significativo de textos no marco dun sistema minorizado como o galego e tiramos conclusións sobre a función da incorporación de obra allea na con- formación do campo literario. Mostramos cal é a política de cada unha das casas editoras mediante a observación dos catálogos e cotexamos a informa- ción obtida coas declaracións das persoas responsables de cada proxecto. Ofrecemos así unha serie de resultados que permiten concluír cal é o espazo que ocupan as tres pequenas editoras independentes no campo de importación de textos literarios (capital simbólico), cal é o seu volume de negocio (capital económico), cal é o prestixio dos títulos no seu catálogo (capital cultural) e cal é a rede de contactos e influencias que poden exer- cer (capital social). Trátase de tres proxectos con elementos en común e con diferente proxección cultural e social. Mediante o estudo confirmamos que, malia seren editoras especializadas, para asegurar o equilibrio e sobrevi- vir entre editoras xeneralistas ou editoras pequenas centradas na creación, deben manter o sistema de subscrición para poder sobrevivir. Constatamos que existe unha constante vontade de renovación como clara manifestación de procura da independencia, mais a escolla dos textos, alternando clásicos e contemporáneos que traten temáticas de actualidade, por veces recuperadas do pasado, teñen que ‘restrinxirse’ a obras distin- tas das que se distribúen en castelán no mesmo espazo lector. A fraxilidade económica das empresas impídelles apostar por obra contemporánea que esixa un alto custo de dereitos, e só Rinoceronte conta con forte apoio da Administración, ademais de ofrecer un catálogo que inclúe creación e for- necer servizos lingüísticos. A diferenza de Urco e Hugin e Munin, proxec- tos que se basean no afianzamento do capital social e cultural, Rinoceronte é unha empresa que aposta pola importación de obra de éxito. Os paratex- tos centran o discurso comercial nos criterios de recoñecemento externos e mesmo parámetros de tendencia que convén analizar polo que poden ter de efémeros. As tres casas aseguran que traducen directamente dende as linguas de orixe, e a ese valor engadido de normalización (simbólico), cómpre sumarlle o feito de que algúns dos traballos de mediación estean realizados por persoas que se complementan no proceso ao incorporaren a necesa- ria competencia cultural de partida así como a de chegada: é dicir, trabá- llase en tándem de xeito que unha persoa é especialista na cultura e lingua de partida e outra na cultura e lingua galega. A tradutoloxía máis ortodoxa apunta nesta liña, aínda que esta ‘norma’ poida ser cuestionada ao falarmos de linguas de menor difusión (non sempre pequenas), necesitadas de lin- guas francas para atravesar fronteiras. 47 Galicia 21 Se ben non analizamos caso por caso, podemos afirmar que a ten- Issue I ‘19 dencia é que a obra clásica e contemporánea de éxito traducida xa exista Editoras de nova xeración noutras linguas do Estado como o castelán e o catalán. O cotexo sobre a e políticas de tradución en existencia de tradución previa á versión galega noutras linguas será un tra- Galicia no século xxi ballo necesario para os Estudos de Tradución en Galicia como liña de inves- Ana Luna Alonso tigación sobre políticas editoriais. Cómpre coñecer que obra xa é accesible noutras linguas do Estado para confirmar a frescura e a diversidade dos catálogos en galego e a súa capacidade para crear un sistema de valores independente e un canon de seu. O estudo das editoras seleccionadas manifesta que hai un claro obxectivo de seren alternativas. De feito, moitas das autorías e algunhas das culturas de partida escollidas para seren traducidas, e mesmo certas obras, son unha clara manifestación da procura da independencia; mais a reali- dade mostra que a elaboración dos planos de edición resulta ser un xogo de equilibrios para poder sobrevivir. Cómpre nivelar a novidade transgresora coa obra clásica inédita en galego, procedente de linguas centrais e cultu- ras hexemónicas, para asegurarse dun mínimo de vendas mediante a subs- crición. Así, hai pouco diálogo entre culturas e linguas minorizadas, mesmo coas máis próximas dentro do Estado español. Tamén evidenciamos que o peso da muller escritora nos catálogos semella avanzar cara a unha certa paridade, aínda que nin a súa procedencia nin a súa condición socioeconómica na cultura de orixe sexa diversificada. Claro que cómpre ter en conta que a inercia do canon e a época de proce- dencia dos textos na que as mulleres estaban obrigadas a se agochar (mesmo detrás de pseudónimos) dá mostra de que contadas eran as que conseguían a oportunidade de ver publicada a súa obra en vida. Sabemos que ser femi- nista non é condición exclusiva de ser muller e que algúns dos textos que xa están afastados no tempo seguen vixentes na actualidade, por iso manifes- tamos o desexo de que a temática reivindicativa feminista siga a acompañar tamén a renovación en feminino na escolma das editoras. Se ben a presenza de tradutoras é semellante á de tradutores na auto- ría das encargas, cómpre facer (e mesmo refacer) un estudo sobre o recoñe- cemento social (capital cultural e social), sobre a relación entre o prestixio da persoa que traduce e a obra traducida, sen esquecer as condicións labo- rais (tarifas, etc.) e os propios procesos tradutivos. Cando unha tradutora ou un tradutor son responsables dunha tradución, o resultado non ten por que (pre)supoñer a perspectiva feminista na estratexia adoptada. Aríns, por exemplo, denuncia este fenómeno (2017). Comprobamos que hai que seguir impulsando a igualdade (e non só no mercado editorial) e reflexionando sobre o lugar e a maneira en que se potencia a visibilización da muller na nosa área de investigación. É evidente que a análise das políticas editoriais de tradución e as posibles conclusións que se deduzan en futuros traballos deben ir acompa- ñadas de estudos sobre aspectos do propio proceso de tradución que aquí non tratamos polo miúdo, como é a relación entre persoas tradutoras e tex- tos traducidos. Do mesmo xeito, cómpre analizar outros elementos consi- derados externos que condicionan esta práctica social na que interveñen diferentes axentes implicadas na cadea de produción e difusión dos textos, na crítica, na opinión do lectorado, etc. Convén considerar os factores que interveñen na declaración de determinadas obras como imprescindibles e cales son as persoas mediado- ras que participan na garantía da súa calidade, isto é, os discursos lexitima- dores que enriquecen o capital simbólico do fondo editorial, a xerarquía 48 Galicia 21 das coleccións e a que intereses económicos ou ideolóxicos obedecen. É Issue I ‘19 preciso estar alerta e non ser conformista cos discursos oficiais, coas ten- Editoras de nova xeración dencias determinadas por certos intereses e mesmo as modas que por veces e políticas de tradución en deciden o canon. Sendo conscientes de que o que ofrecemos son pautas e Galicia no século xxi parámetros de exploración para continuar o noso obxecto de investigación, Ana Luna Alonso isto é, observar o impacto da tradución no sistema de acollida por parte de editoras, consideramos que moitos dos elementos mencionados non poden ser obviados como parte fundamental da metodoloxía nun posterior estudo a partir dos catálogos. Obras citadas 49 Galicia 21 Issue I ‘19 Editoras de nova xeración AGE. Asociación Galega de Editoras. http://www.editorasgalegas.gal e políticas de tradución en Galicia no século xxi ARÍNS, Susana,A Sega 2017. ‘Todas as pessoas teríamos que ser feministas, mesmo Ana Luna Alonso as tradutoras’. . Agosto 2017. https://bit.ly/2PVNjpI

ATG. Asociación de tradutores galegos. http://tradutoresgalegos.com/

BITRAGA. Biblioteca da Tradución Galega. https://bitraga.gal

BIVIR. Biblioteca Virtual da ATG. http://tradutoresgalegos.com/bivir.html Actes deBOURDIEU la recherche ,en Pierre, sciences 1999. sociales ‘Une révolution conservatrice de l’édition’, 126-127: 3-28 (París: Seuil). Les règles de l’art. Genèse et structure du champ littéraire ___, 1992. (París: Seuil). La République Mondiale des Lettres CASANOVA, Pascale, 1999. (París: Seuil).

FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, Áurea, 2017. ‘ElTransfer Premio Nacional a la obra de un traductor y el perfil de los premiados’, xii: 1-2, 29-55. Fervenzas literarias. Revista de literatura galega FERVENZAS LITERARIAS. . http://fervenzasliterarias.gal/ Informe de Resultados. Hábitos de Lectura y Compra de Libros enFGEE, España| 2018. 2018 . http://federacioneditores.org/lectura-y-compra-de- libros-2018.pdf Lecturas alleas FIGUEROA, Antón, 1996. (Santiago de Compostela: Sotelo Blanco). Ideoloxía e autonomía no campo literario galego ___, 2010. (Santiago de Compostela: Laiovento). Marxes e centros. Para unha socioloxía do campo cultural ___, 2015. (Santiago de Compostela: Laiovento).

FUKARI, Alexandra, 2005. ‘Les maisons d’édition - Freins ou moteurs du processus de traduction?’, en Peters 2005: 141-150.

GALANES SANTOS, Iolanda, 2018. ‘A proxecciónBoletín exterior Galego da de literatura Literatura galega e Carlos Casares: obstáculos e estratexias’. 53 (2), 31-81.

GONZÁLEZ-MILLÁN, Xoán, 2000. ‘Producción, clasificación e comer- cializaciónAnuario da literatura.de Estudios OsLiterarios catálogos Galegos de Edicións 2000 Xerais de Galicia (1980– 1995)’, : 11-41.

HUGIN E MUNIN. http://www.huginemunin.com/ Base de datos de libros editados en España ISBN. . https://bit.ly/2Gt0prI 50 Galicia 21 LÉCRIVAIN, Claudine & Inmaculada DÍAZ NARBONA, 2009. Issue I ‘19 ‘L’approcheÇédille, interculturelle revista de estudios d’un projet franceses éditorial: littératures émergentes en Editoras de nova xeración espagnol’, 5: 198-214. e políticas de tradución en Galicia no século xxi LECTURAFILIA.COM, 2018. ‘Entrevista Andrea Jamardo Seijo, de Urco Ana Luna Alonso Editora: A Lecturafilia,editorial naceu en plena crise así que xa vai no noso ADN a loita continua’, 19 de maio. https://bit.ly/2Th7Aa0

LEMA, Carlos, 2009. ‘Importación e exportación de textosGrial. literarios. Revista Galega Unha decrítica Cultura á noción de literatura mundial como paradigma‘, 182: 120-135.

LÓPEZ, Teresa,Estudos Laurence literarios e MALIGRENT campo cultural galego & Elias José TORRES FEIJÓ, eds., 2018. (Santiago de Compostela: CIPPCE-Universidade de Santiago de Compostela).

LUNA ALONSO, Ana e Iolanda GALANES SANTOS, 2018. ‘A tradución entre culturas minorizadas na cultura galega. Intercambios contemporá- neos’, en López, Maligrent & Torres 2018: 181-204.

MCyD, 2014. Estadística de la Edición Española de Libros con ISBN. Metodología. 1-5 (Madrid: Ministerio de Cultura y Deporte). https://bit. ly/2GAS6sg Panorámica de la edición española de libros 2017 ___, 2018. (Madrid: Ministerio de Cultura y Deporte). https://bit.ly/2sSoznk

MONTERO KÜPPER, Silvia, 2016. ‘Políticas. La para traducción la traducción literaria. deNuevas textos investigacionesliterarios’, en Galanes Santos, Iolanda et al : : 53-71 (Granada: Comares).

___, 2017. ‘SobreMadrygal. las subvenciones Revista de Estudios públicas Gallegos a la traducción editorial gallega (2008-2016)’, 20: 103-112.

MONTERO KÜPPER Silvia & Ana LUNA ALONSO, 2019. ‘The Public Image of Book Translators in the Digital Press’, en Túñez-López et al. 2019: 313-328. Diagnose da cultura galega.OBSERVATORIO Datos para unha DA estratexia CULTURA cultural GALEGA no século, xxi2018. (Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega).

OLIVEIRA, Vanesa, 2010. ‘Libros ás marxes dos catálogos. Nace Barbantesa, dirixida ás literaturas recuadas e periféricas’, Galiciahoxe.com, 11 de maio. https://bit.ly/2FSV5yq La traduction. De la théorie à la practique et retour PETERS, Jean, ed., 2005. (París: PUR). Creación y gestión de proyectos editoriales en el sigloPOLO xxi PUJADAS. Del papel a, laMagda, era digital 2011. (Servicio de Publicaciones de la Universidad de Castilla La Mancha). 51 Galicia 21 PRAZA PÚBLICA, 2016. ‘UnhaPraza tradución Pública directa do sueco ao galego gaña Issue I ‘19 o xv Premio Plácido Castro’. , Cultura, 24 de xuño. https://bit. Editoras de nova xeración ly/2H0m5v7 e políticas de tradución en Galicia no século xxi Corpos exorbitantes. Rosalía de Castro, tradutoraREIMÓNDEZ feminista, MEILÁN en diálogo, María,con Erín 2017. Moure Ana Luna Alonso (Santiago de Compostela: Concello de Santiago).

RINOCERONTE. http://rinoceronte.gal/editora/ La edición en España. Industria cultural porSÁNCHEZ excelencia. VIGIL Historia,, Juan proceso, Miguel, gestión, 2009. documentación (Gijón: Ediciones Trea).

TÚÑEZ-LÓPEZ, Miguel, Valentín Alejandro MARTÍNEZ-FERNÁNDEZ, Xosé LÓPEZ-GARCÍA,Communication: Xosé RÚAS Innovation ARAÚJO & & Quality. Francisco Studies CAMPOS- in Systems, DecisionFREIRE, and eds., Control 2019. (Berlín: Springer).

URCO. http://urcoeditora.com/ 52 Galicia 21 Issue I ‘19 Article Factores que inflúen na escolla do galego como Keywords

Interpreting lingua de traballo Galician Promotion of Minority Languages na interpretación Languages’ Social Image en Galicia: análise Palabras sociolingüística clave Interpretación Galego dunha traxectoria Normalización Imaxe social das linguas profesional Abstract Lara Domínguez Araújo Ana Iglesias Álvarez Interpreting, as a power-mediated transnational space, is a very insightful Universidade de Vigo field of study about language as both a communicative and symbolic tool. The choice between Galician and Spanish in international conferences or business meetings —in which simultaneous and consecutive interpreting are used to enable communication among the speakers— implies revealing usages upon attitudes towards Galician and its communicative and symbolic value, having an impact in Galicians’ own perception and other speakers’ attitudes about this language. This article analyses the presence of Galician in interpreting settings. Particularly, it first reviews the literature from interpreting studies, and then presents the study’s methodology, analysis, results and conclusions. It focuses on the influence of variables such as ‘interpreting mode’, ‘theme’ and ‘initiator’ on the choice between Galician and Spanish in all interpreting performances made from English into Spanish and Galician by one of the co-authors of the study between 2003 and 2018. Quantitatively analysed results are complemented by information from participant observation during the hiring and interpreting process. Conclusions —despite and thanks to their personal traits— draw an actual picture of the situation of Galician in professional interpreting, its language- promotion potential and the variables and agents that have a say on it, and suggest best practices to improve its presence and contribute to the promotion of Galician in those prestige areas. 53 Galicia 21 Resumo Issue I ‘19 Factores que inflúen na escolla A interpretación, como espazo de mediación transnacional no que operan do galego como lingua de as relacións de poder, é un ámbito de estudo moi elocuente sobre o valor da traballo na interpretación en Galicia: análise sociolingüística lingua como instrumento de comunicación e de status simbólico á vez. A dunha traxectoria profesional escolla entre galego e castelán en congresos internacionais, conferencias ou reunións de tipo empresarial, nas que se emprega a interpretación simultá- Lara Domínguez Araújo Ana Iglesias Álvarez nea ou consecutiva para facilitar a comunicación con falantes doutras lin- guas, comporta, de feito, formas de uso reveladoras de actitudes sobre a lingua que inflúen en gran medida na percepción propia e allea sobre esta e o seu valor, tanto comunicativo como simbólico. Neste artigo abordamos a presenza do galego como lingua de interpretación en Galicia. En primeiro lugar, facemos un repaso dalgunhas achegas realizadas ata o momento desde o ámbito da investigación en interpretación. En segundo lugar, presenta- mos a metodoloxía de estudo dun corpus comparativo de interpretacións desde o inglés (ao galego ou castelán), no que analizamos a influencia das variables modalidade, temática e axente iniciador na escolla do galego ou castelán como lingua de interpretación desde o inglés. Os datos extráense, a través do método da observación participante, dos traballos de interpre- tación realizados en Galicia, ou para axentes galegos, por unha das inves- tigadoras, tamén intérprete, entre 2003 e 2018. A análise cuantitativa do conxunto de resultados obtidos compleméntase cunha análise cualitativa de tres casos concretos de especial interese. As conclusións achegan unha instantánea real que, malia o seu carácter persoal —ou precisamente por este—, deita luz sobre a situación do galego na interpretación profesio- nal, o seu potencial normalizador e as variables e axentes que inflúen nela e apunta boas prácticas para aumentar a súa presenza e contribuír á normali- zación da lingua en ditos ámbitos de prestixio. 1. Introdución 54 Galicia 21 Issue I ‘19 Factores que inflúen na escolla Calquera proceso de normalización dunha lingua mino- do galego como lingua de rizada precisa dunha continua diversificación de usos traballo na interpretación en Galicia: análise sociolingüística lingüísticos e, neste sentido, a presenza da lingua na dunha traxectoria profesional interpretación pode resultar un indicio moi significa- tivo do nivel normalizador atinxido, xa que esta adoita Lara Domínguez Araújo Ana Iglesias Álvarez empregarse en situacións comunicativas cun nivel alto de formalidade e sobre as máis variadas temáticas. Polo tanto, a inclusión dunha lingua minorizada nestes espa- zos contribuirá sen dúbida a aumentar o seu prestixio social, así como a desenvolver e consolidar o seu proceso de estandariza- ción. A pesar do anterior, a presenza do galego no ámbito da interpreta- ción e o seu peso relativo con respecto ao castelán son liñas de investigación practicamente inexploradas e asemade complexas debido, como recolle Baxter (2013b: 231), a tres circunstancias: o carácter efémero da interpreta- ción, que non deixa rastro; o feito de as axencias e intérpretes non deixa- ren facilmente acceder aos seus rexistros e facturas e, por último, a falta de cifras oficiais sobre as linguas que se empregan nos actos organizados, patrocinados ou subvencionados polas institucións públicas galegas. Nos escasos artigos que abordan o panorama da interpretación en Galicia (Currais Arcay 2010, Alonso Bacigalupe et al. 2003-2004), a inter- pretación en galego noméase como un elemento máis, en absoluto defi- nitorio nin central, e cun peso relativo que reflicte máis a súa situación de lingua minorizada que a súa condición de lingua cooficial e propia de Galicia. Con iso e con todo, e sen haber ningunha axuda directa que sub- vencione a interpretación desde ou para o galego (Baxter 2013b: 230), tanto a experiencia dunha das coautoras deste artigo, como a oferta de servi- zos profesionais dos membros da Asociación Galega de Profesionais da Tradución e da Interpretación (agpti, vid. apartado 2) dan conta da posi- bilidade do emprego desta lingua en reunións de carácter internacional tales como os congresos, un tipo de reunións que se realizan en Galicia con bastante asiduidade, nas que a interpretación é unha peza fundamental (Currais Arcay 2010: 130) e das que mesmo se vén producindo un auxe nos últimos anos (vv. aa. 2019). Co fin de contribuír á descrición da realidade da interpretación entre o galego e outras linguas, este artigo presenta, en primeiro lugar, as principais características da interpretación en Galicia e repasa os antece- dentes de investigación sobre as circunstancias nas que se adoita utilizar a lingua galega. En segundo lugar, exponse a metodoloxía e a delimitación do corpus empregado, para centrarse finalmente na análise dos factores que facilitan ou promoven a interpretación do inglés cara ao galego, partindo da traxectoria dunha intérprete profesional que exerce maioritariamente en Galicia.

2. A interpretación co galego como lingua de traballo

A primeiros de século viviuse un tempo de crecemento na celebración de congresos e outro tipo de reunións internacionais que precisaban interpre- tación, impulsado pola construción de instalacións destinadas a este tipo de actos, polo sector da pesca (e a dinamización previsible deste como con- secuencia do establecemento da Axencia Europea de Pesca) e por 55 Galicia 21 iniciativas institucionais como o Xacobeo (Alonso Bacigalupe et al. 2003- Issue I ‘19 2004: 26). Neste contexto, a interpretación en Galicia, un mercado relati- Factores que inflúen na escolla vamente pequeno (Currais Arcay 2010: 130), reflectía a desigualdade entre do galego como lingua de galego e castelán —a favor deste último— na interpretación en congresos traballo na interpretación en Galicia: análise sociolingüística internacionais, especialmente nos do eido científico. dunha traxectoria profesional Con todo, si se comezaba a observar unha tendencia á interpretación cara ás dúas linguas oficiais nas reunións patrocinadas ou financiadas polas Lara Domínguez Araújo Ana Iglesias Álvarez autoridades autonómicas (Alonso Bacigalupe et al. 2003-2004: 25), algo que se puido notar lixeiramente durante o goberno bipartito de carácter progre- sista, de psdg e bng na Xunta de Galicia (Baxter 2013b: 233, Baxter 2013a: 244). Dito goberno, así e todo, non aplicou unha política clara de promo- 1 ción do galego mediante axudas directas á interpretación nesta lingua, Segundo a versión galega da como parte do proceso de normalización lingüística, tal e como sería pre- Guía práctica para contratar servizos ciso segundo Alonso Bacigalupe et al. (2003-2004: 25), Currais Arcay (2010: de interpretación, de Chris Durban, 131) e Baxter (2013b). En 2010 o crecemento continuou pero a un ritmo traducida pola agpti (2011), a inter- menor, como consecuencia probablemente da crise económica e dos cam- pretación simultánea emprégase bios no goberno galego (Currais Arcay 2010: 130), e isto reflectiuse na inter- ‘en conferencias, congresos, con- vencións de vendas e reunións máis pretación cara ao galego, a primeira en caer por razóns económicas (Baxter ou menos técnicas que requiren 2013b: 231-33), ao considerarse esta lingua coma unha lingua foránea e non unha tradución especialmente áxil’, como posible lingua vehicular (ou pivot, na xerga interpretativa) dos con- interprétase ‘dentro dunhas cabinas gresos, coa única excepción dos casos nos que os encontros son organizados insonorizadas’ e ‘o público asistente escoita a tradución por uns auricu- por colectivos cun claro compromiso coa lingua e cultura galegas. lares’ (Durban, traducido por agpti Por unha banda, é certo que, sobre todo na interpretación 2011: 6). simultánea,adoita interpretarse do inglés debido á presenza de persoas 2 foráneas, como poñentes ou asistentes, e que a escolla do castelán fronte Incluímos aquí a interpretación ao galego como lingua de interpretación se xustifica co argumento de que de enlace, acaída para roldas de tamén é frecuente a presenza de persoas do resto de España (Currais Arcay prensa, cursos de formación, visitas 2010: 132).¹ Debido a que estas empregarán o castelán como lingua de comu- guiadas e reunións políticas de alto nicación, óptase pola combinación lingüística castelán-inglés-castelán e as nivel (Durban, traducido por agpti persoas galegofalantes que asistiren vense na obriga de empregar o caste- 2011: 8). 3 lán, malia iso conculcar os seus dereitos lingüísticos. Porén, a nosa análise pon de relevo, como intentaremos demostrar, que moitas veces a combina- Interpretación simultánea en ción galego-inglés-galego é unha posibilidade que non se contempla, nin voz baixa a carón da oínte, sen sequera naquelas xuntanzas nas que non hai asistentes do resto de España mediación tecnolóxica. 4 que puidesen xustificar a escolla da combinación castelán-inglés fronte ao galego-inglés con criterios puramente económicos. En efecto, segundo os últimos Os contextos e características da interpretación consecutiva, en cam- datos do ige dispoñibles (referentes a 2013), a porcentaxe de compren- bio, ofrecen outras posibilidades.² En primeiro lugar, porque se adoita tra- sión oral da lingua galega (‘enten- ballar moito tempo seguido nunha mesma dirección (Alonso Bacigalupe et demento do galego falado’) ascende al. 2003-2004: 16). Así, en función do tipo de encontro e do número de per- a un elevado 95,83% no conxunto soas anglófonas, a carga da interpretación será maior cara ao inglés ou cara da poboación. ao galego/castelán. Nas roldas de prensa, cursos ou conferencias maxistrais —nas que hai unha persoa anglófona convidada e un público que precisa entender o seu discurso—, adoita interpretarse maioritariamente desde o inglés cara á lingua do público, con apenas interpretación en inversa —só no caso de as persoas asistentes faceren preguntas, que se interpretan na modalidade de murmurio á oradora convidada.3 Nestes casos, dado que en Galicia practicamente toda a poboación comprende o galego, sexan ou non galegofalantes habituais, o argumento da non comprensión que se adoita empregar nos congresos especializados con interpretación simultánea perde validez.⁴ Polo tanto, só no caso de reunións técnicas con poucos partici- pantes —nas que a interpretación consecutiva desde o inglés se realiza 56 Galicia 21 unicamente cando intervén a persoa foránea e no resto do tempo se inter- Issue I ‘19 preta en inversa para esta persoa na modalidade de murmurio— nas que Factores que inflúen na escolla as demais persoas sexan do ámbito hispano e, por tanto, precisen interpre- do galego como lingua de tación cara ao castelán, podería fundamentarse a escolla desta lingua nun traballo na interpretación en Galicia: análise sociolingüística argumento comunicativo e non ideolóxico. dunha traxectoria profesional Ademais, nas recentes xornadas “Tomamos o pulso ao mercado da interpretación en Galicia”,⁵ ante a pregunta de cal é a presenza do galego Lara Domínguez Araújo Ana Iglesias Álvarez na interpretación de congresos, a resposta xeneralizada das axentes media- doras foi que ‘non se solicita’.⁶ Isto, en primeiro lugar, confirma a nosa per- cepción da falta de oferta de galego como lingua vehicular nos congresos e, en segundo lugar, pon de relevo o papel determinante das entidades orga- 5 nizadoras dos congresos en dita escolla lingüística, isto é, dos axentes ini- Xornadas organizadas pola ciadores. Segundo Currais Arcay (2010: 131-32), de feito, esta cuestión fica Asociación Galega de Profesionais totalmente nas súas mans e só solicitan sistematicamente servizos de inter- da Tradución e da Interpretación pretación cara ao galego as institucións e entidades que teñen como política e celebradas o 5 de febreiro de habitual o uso e promoción da lingua galega. Algo semellante se deduce da 2019 na Facultade de Filoloxía investigación de Baxter de 2013, na que a porcentaxe de interpretacións cara e Tradución da Universidade de Vigo. A mesa redonda á que ao galego representa un terzo ou un cuarto —dependendo de se a contaxe se refire a cita reunía a axentes se facer por horas ou por traballos— dos servizos de interpretación pres- mediadoras na oferta de servizos de tados por dous profesionais entre 2002 e 2011, de xeito que a presenza do interpretación: unha representante galego resulta como moito anecdótica cando as entidades organizadoras non de empresas de organización de congresos, dúas xerentes de axen- teñen ningún vínculo con agrupacións comprometidas coa lingua e o país. cias de tradución e interpretación e Así e todo, se tomamos como referencia o buscador de profesionais da a directora dunha fundación para a Asociación Galega de Profesionais da Tradución e da Interpretación ­ promoción de Vigo como cidade de —no que só aparecen as persoas socias que traballan nestes eidos por conta congresos. propia ou allea e están dadas de alta como profesionais da tradución e inter- 6 pretación na seguridade social—, trinta persoas ofrecen os seus servizos de Esta resposta é moi elocuente interpretación cara ao galego no momento de redacción inicial deste artigo da situación de invisibilización do (outono 2018). Tendo en conta que este é un buscador público utilizado galego como lingua de congresos, para ofrecer e atopar profesionais que poidan cubrir un servizo de inter- xa que dela se deduce que non se ofrece como lingua de traballo pretación, non é desprezable como instantánea da oferta de servizos desde e, menos aínda, como lingua e cara ao galego. Destas trinta persoas, só dúas prestan unicamente servi- principal. zos de interpretación entre galego e castelán, mentres que as outras vinte e oito ofrecen interpretación directa do galego a polo menos unha lingua estranxeira (e viceversa): a maioría desde o inglés (17) ou cara a esta lingua (9), seguidas do portugués e francés (8 do portugués ou do francés cara ao galego, 6 cara ao portugués e 4 cara ao francés), do alemán e italiano (3 do alemán e unha cara a esta lingua, 2 do italiano e unha cara ao italiano) e do xaponés, serbio, croata, bosníaco e esloveno, dos que hai unha persoa en cada combinación lingüística, tanto en directa como en inversa. No que respecta á interpretación entre o galego e linguas estranxei- ras, vemos, xa que logo, que a combinación lingüística co inglés é a que máis peso ten na oferta de servizos, polo menos entre as profesionais desta orga- nización. Esta preponderancia do inglés, seguida do francés, o portugués, o italiano e o alemán, correspóndese coa radiografía descrita por Currais Arcay (2010: 131) no que respecta ás linguas de traballo de interpretación en Galicia na época á que fai referencia o noso estudo.

3. Hipótese e bases teóricas

Despois desta revisión sobre o estado da cuestión, detectamos unha caren- cia importante na análise do uso do galego no ámbito da interpretación, así 57 Galicia 21 como na valoración das posibles potencialidades que ofrece para o seu pro- Issue I ‘19 ceso normalizador. Ademais, consideramos que esta lagoa na investigación Factores que inflúen na escolla non reflicte a situación que se dá na práctica, onde a experiencia da coau- do galego como lingua de tora do artigo como intérprete e os datos de profesionais do directorio da traballo na interpretación en Galicia: análise sociolingüística agpti apuntan a que a presenza do emprego da lingua galega na interpre- dunha traxectoria profesional tación é maior da que se deduce dos escasos estudos realizados ata agora; por non falar do aumento das posibilidades grazas ás promocións formadas Lara Domínguez Araújo Ana Iglesias Álvarez desde hai vinte anos na licenciatura e grao en Tradución e Interpretación da Universidade de Vigo.⁷ Esta é de feito a nosa hipótese de partida: que a presenza do galego na interpretación é maior do que se podía pensar nun principio lonxe do 7 terreo. De feito, como xa se ten detectado en estudos sobre o emprego da Para profundar na importancia lingua galega noutros ámbitos (ver por exemplo Ramallo e Rei Doval 1997), de dita formación na interpretación en moitos casos a utilización do castelán responde máis a inercias esta- ao galego, de forma detallada blecidas que a un rexeitamento do uso da lingua propia. Así, a oferta do e contrastada en comparación emprego do galego é ben recibida polos clientes, aínda que sen esta suxes- coas demais linguas cooficiais de tión sería o castelán a lingua usada. Trátase dunha reprodución automática España, consúltese Baxter 2017. de comportamentos estereotipados que responden a prexuízos xa superados en moitos casos, total ou parcialmente, como que o galego non é válido para tratar certos temas. En concreto, o prexuízo que máis afecta ao noso estudo é o que denominamos ‘falso respecto ao castelanfalante’, que provoca a converxen- cia cara ao castelán ante a mínima posibilidade de que o interlocutor ou público non entenda o galego. Formoso (2013: 74) denomínao ‘amabilidade lingüística’ e defíneo como ‘a converxencia dos galegofalantes cara ao cas- telán cando interactúan con persoas que empregan, ou supoñen que poden empregar, esta lingua’. Esta autora atribúeo a unha característica da socie- dade galega, ‘hospitalaria e amable de seu’, de xeito que ‘calquera falante de galego pode sentirse mal se emprega a súa lingua diante de descoñecidos, pero non ten o mesmo sentimento se emprega o castelán aínda cando os interlocutores non teñan ningún coñecemento deste idioma’ (Formoso 2013: 75); isto é, o castelán funciona como lingua anónima, en termos de Woolard (2007). Este prexuízo ten a súa orixe na norma social que daba por feito a converxencia cara ao castelán dos galegofalantes, ‘cualificándose a diver- xencia como falta de educación’ (Iglesias 2002: 162): ‘falar galego cando hai alguén que non o fala é de mala educación’ (Núñez Singala 2015), baixo o argumento de que os castelanfalantes de Galicia descoñecían o galego e ademais estaban no seu dereito de non levar a cabo o esforzo de aprender a lingua do outro grupo lingüístico da comunidade (daquela considerado un privilexio do grupo dominante). Tal norma, como recorda Iglesias (2002: 163) ‘vai prexudicar sempre a lingua dominada, dificultando a súa introduc- ción en novos ámbitos ou a extensión a novos falantes’. Coa chegada da democracia e o inicio do proceso de normalización, rómpese a bilingüización asimétrica existente en Galicia durante sécu- los, de xeito que xa tamén os castelanfalantes da nosa comunidade se ven na obriga de aprender o galego (por exemplo a raíz da súa introdución no sistema educativo). Este cambio de status do galego, acompañado da gran proximidade lingüística entre as dúas linguas, deu lugar ao alto nivel de comprensión da lingua propia que encontramos na actualidade en Galicia, superior ao 95% segundo os datos do ige, como xa se mencionou. Polo tanto, o argumento no que se sustentaba o prexuízo desapare- ceu pero non necesariamente este nin o comportamento asociado, isto é, o 58 Galicia 21 hábito de cambiar ao castelán ante a presenza de interlocutores castelan- Issue I ‘19 falantes, sen importar se estes comprenden ou non o galego.⁸ Como afirma Factores que inflúen na escolla Formoso (2013: 76), ‘aínda que o discurso case sempre se apoia en facilitar- do galego como lingua de lle a comprensión ao outro, ao que non fala, o que realmente está detrás é traballo na interpretación en Galicia: análise sociolingüística un sentimento de minorización da lingua propia’. Así mesmo, a norma de dunha traxectoria profesional converxencia cara ao castelán tamén provocou a non aceptación das con- versas bilingües. Isto ten como consecuencia, por exemplo, que un falante Lara Domínguez Araújo Ana Iglesias Álvarez de italiano e outra de galego cambien ao inglés para falaren entre eles, cando en realidade se podían entender manténdose ambos nas súas res- pectivas linguas sen necesidade dunha interlingua, de partirmos da noción de intercomprensión entre linguas romances (Labraña, Vázquez, Klein e 8 Stegmann 2009). Na rtvg podemos comprobar Estes comportamentos derivados dos prexuízos mantéñense moi- como moitos locutores aplican este tas veces por unha cuestión de hábito (Triandis 1980: 216) e non tanto polo comportamento ante entrevistados prexuízo en si. De feito, nestes casos, a superación real do prexuízo dáse castelanfalantes, sen preguntarlles mediante o cambio da propia práctica, isto é, demostrando con compor- previamente se comprenden ou tamentos novos que as condutas antigas se enraizaban nunha base erró- non o galego, senón dando por feito que a postura máis adecuada é nea, algo do que encontramos numerosos exemplos na historia da lingua converxer ao castelán. galega.9 A forma máis evidente, xa que logo, de superación deste prexuízo, 9 é mediante a práctica consciente do que se coñece como ‘oferta positiva’ en galego, é dicir, sempre que se considere que as circunstancias son favora- Así, por exemplo, a mellor maneira de romper o prexuízo de bles, suxerir a interpretación cara a esta lingua. Recuperamos así esta pro- que a lingua galega non era o sufi- posta que xa se recollía no inmerecidamente esquecido pxnlg (vv. aa. 2004: cientemente elevada para cultivar 23): ‘a adopción do galego como lingua de contacto inicial entre a persoa o xénero poético foi utilizándoa que representa a Administración ou a empresa, e o cidadán ou o cliente’, de feito para a creación de poesía de calidade, como ocorreu no que ‘desinhibe o galego do interlocutor, permítelle saír da ocultación [...] Rexurdimento. Do mesmo xeito, no e elimina de raíz a barreira rutineira pola que un cliente ou un cidadán primeiro terzo do século xx, o uso lle oculta o seu galego a todo aquel que aparece revestido de máis poder do galego nos discursos públicos (administrativo ou comercial) ou autoridade’. rompeu a barreira de que esta lin- No caso dos servizos de interpretación, a oferta positiva do galego gua non era apta para o seu uso en textos orais formais, como mitins, por parte da intérprete (ou axente mediadora, xa for axencia de tradu- presentacións académicas, etc. ción, de organización de congresos ou similar) podería resultar crucial. 10 Con todo, cómpre ter en conta que a marxe de intervención de ambas, e da intérprete especialmente, sobre calquera asunto, depende de elementos Aquela interpretación que lle permite a persoas ou grupos dunha diversos, tales como a estabilidade económica, a experiencia profesional, a sociedade que non falan a lingua familiaridade co cliente, etc., cuestións interrelacionadas con outras máis oficial ou dominante acceder aos complexas e igualmente delicadas coma o poder ou a identidade nas que a servizos básicos e comunicarse coas lingua, xunto ao xénero, a idade, etc. é unha variable máis en xogo. persoas que fornecen ditos servi- zos, na definición de Shlesinger De feito, é no ámbito dos servizos públicos, ou ‘community recollida por Bancroft (2015: 219). ­interpreting’, onde as investigacións en interpretación fan cada vez máis 11 fincapé na visibilidade e marxe de intervención (‘agency’) da intérprete mesmo durante a interpretación (Angelelli 2004), e no seu potencial eman- Con todo, mesmo na interpre- tación de conferencias, a posibili- cipador naqueles casos nos que a lingua da que se interpreta é unha lingua dade da ‘non presenza’ como trazo minorizada.10 Isto resulta patente no ámbito da investigación en interpreta- de profesionalidade na interpre- ción en linguas de signos (Mole 2018), no que as diferenzas de poder entre tación —que sostén o discurso as persoas que precisan a interpretación resultan se cadra máis evidentes.11 tradicional sobre a interpretación Partimos, por tanto, de que a relación entre a intérprete e quen lle no que as intérpretes son meras mensaxeiras dos significados das encarga a interpretación non é igualitaria e vese atravesada por numero- persoas entre as que interpretan— sos elementos de poder —cuxa análise requiriría un estudo polo miúdo é un mito creado, seguramente, co de cada un dos casos— que inflúen na antedita marxe de intervención. En ánimo de manter o poder econó- calquera caso, pensamos que tal marxe existe e que o potencial da intér- mico e simbólico das intérpretes no seu labor profesional pero que, prete como dinamizadora lingüística non é desprezable e aumentará naque- lonxe de empoderalas, vólveas máis les contextos nos que se dean unhas condicións facilitadoras para o uso do vulnerables (Diriker 2001:34). 59 Galicia 21 galego. Xa que logo, neste estudo analizaremos cales son os factores que Issue I ‘19 facilitan o recurso ao galego nos intercambios que demandan a interpre- Factores que inflúen na escolla tación cara ou desde o inglés, isto é, indagaremos sobre cales poden ser as do galego como lingua de condicións facilitadoras deste comportamento, ou ‘facilitating conditions’ traballo na interpretación en Galicia: análise sociolingüística na terminoloxía de Triandis (1980). dunha traxectoria profesional Lara Domínguez Araújo 4. Metodoloxía e ámbito do estudo Ana Iglesias Álvarez

Co fin de recoller datos sobre os encontros que demandan interpretación en Galicia, dada a dificultade de acceder a este tipo de información (Baxter 12 2013b: 231), recorremos ao método da observación participante. En efecto, Estariamos ante o que se esta metodoloxía, que ten a súa orixe nos estudos antropolóxicos e etno- coñece na bibliografía especia- gráficos (Kawulich 2005: 3), permite ao investigador interactuar directa- lizada como ‘totalmente partici- mente cos informantes no propio contexto, de xeito que aquel desempeña pante’ (Piñeiro Aguiar 2015: 85) ou ao mesmo tempo un papel na interacción. En palabras de Bisquerra (2004: ‘participante completo’ (Kawulich 332), ‘la observación participante, como su nombre indica, consiste en 2005: 10), é dicir, un membro máis da interacción que oculta o seu observar al mismo tiempo que se participa en las actividades propias del papel de investigador, para evitar grupo que se está investigando’. No noso caso, unha das investigadoras e interferir na actividade normal. Por coautora do presente artigo foi ao mesmo tempo a intérprete dos casos ana- suposto, dada esta situación, por lizados, en concreto todas as interpretacións levadas a cabo por ela, pro- motivos éticos, garantimos en todo momento o anonimato dos demais fesional autónoma do sector, desde mediados do ano 2003 ata comezos do participantes nos encontros, vén- 2018. donos obrigadas, polo tanto, a omi- A gran vantaxe desta ferramenta é que reduce a incidencia da reacti- tir información que puidese revelar vidade, pois é a forma máis directa e natural de observar comportamentos e as súas identidades. dinámicas, ademais de que ‘faculta al investigador [sic] a recoger tanto datos 13 cualitativos como cuantitativos’ (Kawulich 2005: 6).12 O obxectivo é recoller No que respecta á combinación a información da forma menos intrusiva posible, algo que xa se ten feito na inglés-castelán-inglés, eliminamos investigación no eido da interpretación de conferencias (Bendazzoli 2010). aqueles casos nos que non se daba a Deste xeito, puidemos realizar tanto unha análise cuantitativa do conxunto, posibilidade de interpretar cara ao galego, dado que se trataba dunha como unha análise cualitativa dalgúns casos concretos, seleccionados por lingua totalmente allea ao contexto presentaren unhas características específicas e de especial interese para os do encontro, tanto polos organi- nosos obxectivos. zadores como polos participantes Así, na parte cuantitativa, co fin de sistematizar os datos e centrar o e o lugar de realización (en Lisboa noso foco de estudo, elaboramos unha táboa na que desagregamos a infor- e en Barcelona). Polo tanto, con- sideramos que a comparación só mación sobre cada encontro segundo as seguintes características: data, resultaba produtiva nos casos nos combinación lingüística, modalidade de interpretación, tema, ámbito (tipo que a interpretación desde o inglés de encontro), lugar xeográfico, local, duración, axente iniciador, axente podía darse tanto cara ao galego mediador e axente patrocinador. Unha vez clasificados os casos, decidimos como cara ao castelán, pois é nestes nos que o emprego dunha ou outra reducir o corpus ás combinacións lingüísticas inglés-galego-inglés e inglés- lingua de chegada supón unha elec- castelán-inglés e comparalas entre si, pois ademais de resultar maioritarias, ción lingüística. son as que máis peso parecen ter dentro do mercado da interpretación en Galicia (vid. apartado 3) e as que mellor nos permiten extraer conclusións sobre os factores que inflúen na escolla do galego ou do castelán como lin- gua de traballo, cando se dá a necesidade de interpretar desde a lingua estranxeira máis habitual neste tipo de encontros.13 O corpus resultante conta con 91 casos, que foron analizados por dúas investigadoras para acadar así a triangulación denominada ‘de investigador(a)’, que se considera presente sempre que dúas ou máis per- soas con experiencia en investigación pero antecedentes diversos explo- ran o mesmo fenómeno (Arias Valencia 2000: 18). En palabras de Aguilar e Barroso (2015: 74), ‘de esta forma incrementamos la calidad y la validez de los datos ya que se cuenta con distintas perspectivas de un mismo objeto 60 Galicia 21 de estudio y se elimina el sesgo de un único investigador’. Así, no caso que Issue I ‘19 nos ocupa, achamos fundamental aplicar este tipo de triangulación co fin Factores que inflúen na escolla de garantir a rigorosidade e validez metodolóxica da análise, ao permitirnos do galego como lingua de abordar o estudo desde dúas perspectivas diferentes e complementarias, traballo na interpretación en Galicia: análise sociolingüística sobre todo tendo en conta que unha das investigadoras é a propia intér- dunha traxectoria profesional prete participante nos casos analizados. A súa visión desde dentro contrás- tase coa perspectiva externa da outra investigadora, que pertence ao ámbito Lara Domínguez Araújo Ana Iglesias Álvarez da sociolingüística e non conta con experiencia nin práctica profesional no ámbito da interpretación. Deste xeito, cúmprense os requisitos para poder aplicar con garantía este tipo de triangulación: a) ambas investigadoras teñen un papel prominente no estudo; b) contan con experiencias de inves- 14 tigación diferentes e c) a perspectiva e posible desviación disciplinar é evi- Nestes dous casos concretos, a dente e distinta en cada caso (Arias Valencia 2000: 18). interpretación solicitouse desde o Das variables que interveñen en cada interpretación (data, moda- inglés cara ao castelán e viceversa, lidade, tema, tipo de encontro, lugar xeográfico, local, duración, axentes pero, debido a que algúns parti- iniciador, mediador e patrocinador), que empregamos para clasificar os cipantes empregaron o galego, a casos, centrámonos en tres, que son as que imos analizar polo tanto como intérprete tamén realizou a com- binación galego-inglés (aínda que variables independentes ou explicativas: o tema, no que, segundo vimos na non estaba prevista). Polo tanto, revisión bibliográfica, o galego parece estar excluído dos encontros cientí- non encaixaban no grupo inglés- ficos (Currais Arcay 2010: 130); o axente iniciador do encontro, que desem- castelán-inglés, pois nestes o galego peña un papel preponderante segundo a bibliografía (Currais Arcay 2010 e non intervén en absoluto, pero tampouco no de inglés-galego- Baxter 2013); e a modalidade (consecutiva ou simultánea), posto que adoita inglés, xa que a interpretación implicar diferentes tipos e tamaños de público e, xa que logo, consideramos desde o inglés se realizou cara ao que pode influír na escolla entre galego e castelán como lingua de chegada. castelán e só na inversa se deron No que respecta á análise cualitativa, engadimos o estudo de tres intervencións no sentido galego- intercambios concretos, que consideramos de especial interese, co obxec- inglés. Sen dúbida, dada a súa par- ticularidade, estes casos merecen tivo de profundar nas causas e motivacións dos comportamentos e nas unha análise máis a fondo que aquí actitudes que deles se derivan, información que se perde na análise cuan- non podemos abordar por falta de titativa. En calquera caso, non buscamos unha produción de datos espe- espazo, pero esperamos realizar en cífica para este fin (aplicando técnicas como a entrevista ou o grupo de futuros estudos. discusión), senón que a información se extrae así mesmo da observación participante realizada e, polo tanto, do propio desenvolvemento dos inter- cambios comunicativos entre a intérprete e os axentes iniciadores, así como das negociacións que se levaron a cabo para establecelos na maneira en que finalmente tiveron lugar. De cada un destes intercambios, a inves- tigadora-intérprete rexistrou as cuestións que lle pareceron máis relevan- tes, co fin de poder analizalos posteriormente cunha maior concreción e profundidade.

5. Análise cuantitativa dos datos

Durante o período de tempo analizado, dos 91 casos de servizos de inter- pretación prestados en Galicia —ou para entidades galegas— nos que o inglés é a lingua de partida, encontramos 42 interpretacións cara ao galego e 47 cara ao castelán, mentres que nos dous restantes se interpretou inglés- castelán pero tamén galego-inglés, polo que os incluímos nun subgrupo á parte (vid. táboa 1).14 Trátase de cifras bastante próximas e que, presentadas de forma illada e desde un punto de vista meramente cuantitativo, resultan positivas para o galego e indicadoras dun grao de normalización importante. Non obstante, cómpre analizalas con precaución, ao tratárense de casos dunha mesma intérprete, posto que isto inflúe tanto na repetición de traballos 61 Galicia 21 para un mesmo axente, como na proposta do galego como lingua de traba- Issue I ‘19 llo cando os axentes iniciadores non amosan unha preferencia particular Factores que inflúen na escolla por galego ou castelán nin un rexeitamento claro ao uso do galego, como se do galego como lingua de pon de manifesto na análise cualitativa (vid. apartado 6). Ademais, á hora traballo na interpretación en Galicia: análise sociolingüística de analizar as características de cada caso, encontramos tamén diferenzas dunha traxectoria profesional relevantes na escolla dunha lingua ou outra (interpretación cara ao galego ou cara ao castelán), en función sobre todo das tres variables xa menciona- Lara Domínguez Araújo Ana Iglesias Álvarez das: a modalidade (simultánea / consecutiva), o tipo de axente iniciador e a temática.

5.1. Con respecto á modalidade

No que se refire á primeira variable analizada, a modalidade, dos 42 casos de interpretación inglés-galego-inglés, 19 pertencen á modalidade simultá- nea e os 23 restantes á consecutiva. Por conseguinte, predomina esta última na interpretación cara ao galego, aínda que non nunha proporción moi ele- vada (55%). Porén, se comparamos estas cifras coas do castelán, encontra- mos que o número de interpretacións simultáneas para esta lingua ascende notablemente, pois dun total de 47, temos 34 desta modalidade, o que supón un alto 72%, fronte a tan só 13 (28%) da modalidade consecutiva.

Táboa 1. Modalidade de interpretación en función da combinación lingüística

Simultánea Consecutiva Total en>gal>en 19 (45 %) 23 (55 %) 42 (100 %) en>es>en 37 (72 %) 13 (28 %) 47 (100 %) en>es>gal>en 1 1 2

& total 54 37 91

Así, a modalidade introduce diferenzas relevantes entre as dúas com- binacións lingüísticas contempladas, xa que a simultánea favorece o caste- lán (64% do total de interpretacións desta modalidade), e a consecutiva, aínda que menos frecuente que a simultánea (36 casos fronte a 53), favorece o galego (tamén co 64% do total de interpretacións consecutivas), como queda patente na táboa 2. Isto parece indicar que, ante a percepción de condicións facilitadoras, tales como un público maioritariamente local, ao

Táboa 2. Combinación lingüística en función da modalidade da interpretación

Simultánea Consecutiva

(64 %) en>gal>en 19 (36 %) 23 (64 %) en>es>en 34 13 (36 %)

& total 53 (100 %) 36 (100 %) 62 Galicia 21 que se lle presupón comprensión tanto de castelán como de galego, existe Issue I ‘19 unha preferencia pola lingua propia. Polo tanto, estamos ante o prexuízo Factores que inflúen na escolla que denominamos ‘falso respecto á xente de fóra’ (vid. epígrafe 2); conside- do galego como lingua de ramos que este prexuízo, en consecuencia, habería que traballalo co fin de traballo na interpretación en Galicia: análise sociolingüística aumentar o uso do galego tamén na modalidade simultánea, especialmente dunha traxectoria profesional porque esta se dá maioritariamente en congresos cun gran prestixio simbó- lico (Baxter 2012: 15) e elevado número de participantes e asistentes e, polo Lara Domínguez Araújo Ana Iglesias Álvarez tanto, a repercusión normalizadora de usar o galego nestes encontros pode ser maior.

5.2. Con respecto aos axentes iniciadores

No que respecta á segunda variable analizada, os axentes iniciadores, ato- pámonos un total de sesenta e dous axentes,¹⁵ que agrupamos en función das súas características principais en nove tipos, como podemos observar no gráfico 1:

Axentes iniciadores en función da combinación lingüística: inglés-galego / inglés-castelán

Galego Castelán 2 4 6 8 10

(1) Asociacións culturais

(2) Partidos e fundacións políticas

(3) Grupos activistas

(4) Grupos especializados da industria ou da investigación

(5) Institucións ou servizos públicos

(6) Empresas españolas ou multinacionais

(7) Redes, foros ou agrupacións españolas, ibéricas ou europeas

(8) Foros ou fundacións do resto do mundo

(9) Persoas usuarias da administración de xustiza ou as súas representantes

Como podemos observar no gráfico 1, en tres dos nove tipos estable- cidos encontramos unha ausencia total do galego (tipos 7, 8 e 9) e o mesmo ocorre co castelán nos dous primeiros tipos (1 e 2). Comezando por estes dous (asociacións culturais e partidos ou fundacións políticas), dos que queda excluído o castelán, cómpre resaltar que no primeiro se trata sem- pre de asociacións galegas ou locais, o que facilita sen dúbida a presenza 63 Galicia 21 do galego, mentres que no segundo tipo encontramos en todos os casos par- Issue I ‘19 tidos que pertencen ao espectro ideolóxico progresista, dato que semella Factores que inflúen na escolla tamén bastante revelador, máis aínda porque no tipo 5 (institucións e servi- do galego como lingua de zos públicos), volvemos encontrar unha distribución semellante, xa que nos traballo na interpretación en Galicia: análise sociolingüística casos que demandaron interpretación ao galego predominan os gobernados dunha traxectoria profesional por partidos do espectro ideolóxico progresista, excepto nun caso, e os que solicitaron castelán dependían, en cambio, de gobernos do espectro conser- Lara Domínguez Araújo Ana Iglesias Álvarez vador. Polo tanto, parece reproducirse o prototipo segundo o cal se asocia a ideoloxía política progresista á normalización e defensa do galego e a con- servadora á falta de implicación co noso idioma. No que respecta ao tipo 3 (grupos activistas), a maioría foron inter- 15 pretacións cara ao galego, respondendo a ong galegas ou internacionais e O número non coincide co total redes de movementos sociais, en contraste coa única que tivo lugar cara ao de cada combinación lingüística castelán, que foi solicitada por unha ong española. En relación co tipo 4, os porque hai axentes que se corres- seis casos de interpretación cara ao galego correspóndense con centros de ponden con máis dun caso, pois a investigación locais ou interuniversitarios, agrupacións de sectores indus- intérprete traballou para eles en triais ou socios galegos dun proxecto europeo, mentres que os catro cara ao máis dunha ocasión. Isto é habitual, pois se o servizo prestado resulta castelán deste tipo refírense dous deles igualmente a centros tecnolóxicos ou satisfactorio para o cliente, este de investigación local, outro a unha agrupación galega do sector médico e o adoita contar de novo coa mesma cuarto a un socio galego dun proxecto europeo. persoa para interpretar. De aí que Ademais, cómpre aclarar que todos os casos de interpretación cara ao haxa menos axentes iniciadores que casos. galego responden á demanda dos propios axentes iniciadores, a excepción de dous, nos que foi consecuencia da proposta da intérprete. Un correspón- dese ao primeiro tipo (asociacións culturais) e, en concreto, a unha asocia- ción do ámbito da música clásica, e o outro ao único caso de interpretación ao galego do tipo 6 (empresas españolas ou multinacionais), en concreto, a unha empresa galega do ámbito técnico. En ambos casos, a resposta favora- ble dos clientes decantou a escolla cara ao galego. Trátase ademais de dous axentes cos que a intérprete volveu traballar noutras ocasións, de xeito que nestas de novo se empregou a lingua galega e agora xa sen necesidade de negociación previa, senón que o seu uso no primeiro encontro converteuna na lingua por defecto nestes casos, o que demostra o potencial normaliza- dor da oferta en galego (véxase o apartado 2 deste mesmo artigo) e de cuxos casos nos ocuparemos con maior profundidade na parte cualitativa. Polo tanto, no tipo 6, salvo este axente iniciador, os demais (empresas españolas ou multinacionais dos sectores farmacéutico, servizos, primario ou técnico, con sedes principais en Galicia ou España) solicitaron a interpretación ao castelán. Canto aos tipos 7, 8 e 9, nos que a ausencia do galego é total, corres- póndense dez casos aos sectores das artes, ciencias sociais, industria, pesca e tecnoloxía (tipo 7); outros catro casos, dentro do tipo 8, a axentes do sector económico e cultural (dous a cada un) e, para rematar, nove casos de per- soas usuarias ou profesionais do ámbito xudicial ou notarial e unha do ámbito sanitario (tipo 9) que se encadrarían baixo a denominación de interpretación nos servizos públicos. Dentro deste tipo, os axentes máis numerosos foron os que precisaban a interpretación para os tribunais de xustiza, o que reflicte o baixo grao de normalización do galego neste eido, onde efectivamente é moi reducido o número de profesionais que emprega a lingua propia no desem- peño das súas funcións. Esta situación minorizada queda patente no feito de que a aplicación informática que se utiliza nos xulgados, Minerva nox, non ofrece a opción da lingua galega, polo que os escasos profesionais que optan polo galego vense na obriga de realizar o esforzo extra de traducir os mode- los estandarizados, que só están dispoñibles en castelán.16 64 Galicia 21 Polo tanto, en primeiro lugar, cómpre destacar que a diversidade Issue I ‘19 de axentes é maior no caso do castelán ca no de galego. Así, nas 42 inter- Factores que inflúen na escolla pretacións cara ao galego só encontramos seis tipos (28 axentes diferen- do galego como lingua de tes), fronte a sete tipos nas 47 cara ao castelán (34 axentes distintos). Non traballo na interpretación en Galicia: análise sociolingüística se trata dunha gran diferenza, pero si debemos considerala tendo en conta dunha traxectoria profesional ademais que o volume de casos é semellante nunha lingua e noutra (unica- mente cinco casos máis de castelán). Isto supón un claro síntoma de menor Lara Domínguez Araújo Ana Iglesias Álvarez normalización no que respecta ao galego, xa que os casos concéntranse en maior medida nunha serie de ámbitos (asociacións culturais, partidos e fundacións políticas, grupos activistas, grupos especializados da industria e investigación, institucións e servizos públicos e un caso dunha empresa), 16 quedando excluídos da interpretación cara ao galego os casos de redes, Véxase algunha das noticias foros ou agrupacións españolas, ibéricas, europeas ou estranxeiras (tipos que denunciaron no seu momento 7 e 8), nas que o citado argumento da falta de comprensión, no caso de esta situación de discrimina- empregar o galego, pode ter máis peso. ción para o galego: https:// En calquera caso, como xa comentamos, este argumento pasa por www.europapress.es/galego/ alto a gran proximidade entre algunhas linguas románicas, e parte dun cri- noticia-xunta-responde-mesa-xa- solicitou-ao-estado-as-ferramentas- terio utilitarista da lingua segundo o cal o seu poder se basea no número de necesarias-disponer-do-minerva- falantes (Formoso 2013: 141; Iglesias 2002: 234) ou no seu ‘horizonte territo- galego-20110113190528.html; rial’ (Iglesias 2002) —máis valor canto máis falantes as usen e, sobre todo, https://cartaxeometrica.blogspot. canto máis diñeiro movan os seus respectivos estados—, criterio reducio- com/2010/05/xustiza-contra-o- galego.html nista e mercantilista co que non concordamos pero que, de aplicalo, valería 17 igualmente para defender o galego, como lingua intercomprensible co por- tugués e, xa que logo, con gran extensión territorial e poboacional. Sobre as percepcións e acti- Por último, hai dous tipos nos que, se ben hai presenza de ambas lin- tudes cara ao galego entre a clase dirixente económica en Galicia cf. guas, o reparto entre elas é moi desigual. Referímonos aos grupos activis- Pinto 2017. tas (tipo 3), que favorecen o uso do galego, e ao ámbito empresarial (tipo 6), que favorece en cambio o emprego do castelán, sobre todo nos estratos máis altos, isto é, xerentes, directores, etc., que son por outra parte os que demandan servizos de interpretación.17 De novo, o uso dunha lingua ou outra responde claramente ao estereotipo formado a raíz do inicio do pro- ceso de normalización do galego, ao que sempre foron máis receptivos os grupos de corte ideolóxico progresista e de contestación social. Sen dúbida esta asociación entre reivindicación social e lingua galega non é negativa, o problema radica cando ao mesmo tempo se exclúe de ámbitos con maior poder económico como é precisamente o empresarial.

5.3. Con respecto á temática dos encontros

No que respecta á terceira variable analizada, a temática dos encontros, atopamos reunións e congresos sobre eidos pertencentes a oito grandes áreas: cultura, política, sociedade, ciencia, empresa, turismo e patrimonio, ambiente e economía, tal como recollemos na táboa 3. Ao analizarmos a temática das interpretacións, volvemos comproLei de - normalizaciónbar como, despois lingüística de máis de trinta anos desde que se aprobou a (1983) e a pesar do aumento da presenza do galego en ámbitos de prestixio, como este propio artigo demostra, continua- mos a presenciar unha distribución lingüística marcada polos estereotipos e prexuízos. Así, a táboa 3 pon en evidencia como por exemplo no tema cultural predomina claramente o galego, con 14 casos fronte a menos da metade de castelán (tan só 6), mentres que, no tema científico e empre- sarial, a inmensa maioría dos casos interprétanse ao castelán, con 14 e 16 65 Galicia 21 casos respectivamente, fronte a tan só 3 e 2 de galego. No tema da política Issue I ‘19 volve superar o galego ao castelán, con 10 casos fronte a 2, pero lembre- Factores que inflúen na escolla mos que en parte a causa é que no noso corpus as interpretacións realizadas do galego como lingua de directamente a partidos e fundacións políticas (axente iniciador do tipo 2) traballo na interpretación en Galicia: análise sociolingüística corresponden todas ao espectro ideolóxico progresista. dunha traxectoria profesional De todos os xeitos, dentro dos temas tratados nas interpretacións cara ao galego, encontramos bastante diversidade, aínda sen saírmonos des- Lara Domínguez Araújo Ana Iglesias Álvarez tas grandes áreas temáticas. Así, tratáronse dentro do ámbito cultural desde temas relacionados co patrimonio mariño ata denuncia social ou feminismo.

Táboa 3. Clasificación de todos os casos estudados, segundo o tipo de axente iniciador, a temática, a modalidade e a lingua de interpretación.¹⁸

Turismo e Cultura Política Sociedade Ciencia Empresa Ambiente Economía Patrimonio

(1) Asociacións culturais galegas S:2 / C:7

(2) Partidos e fundacións políticas S:1 S:4 / C:5 S:2 S:1 / C:1 S:1

C:1 S:1 / C:3 (3) Grupos activistas C:1

(4) Grupos especializados da S:1 S:1 / C:1 S:1 / C:1 C:1 industria ou da investigación S:1 S:1 S:4

S:2 S:1 C:1 S:1 (5) Institucións ou servizos públicos C:2 S:1 S:1 / C:1 C:1

C:2 (6) (Grandes) Empresas S:2 / C:1 S:4

(7) Agrupacións de ámbito estatal ou S:3 S:1 S:3 S:6 S:2 internacional

(8) Foros ou fundacións estranxeiras C:1 S:1

(9) Usuarias de servizos públicos (ou C:3 C:2 C:5 representantes)

Total S:6 / C:8 S:5 / C:5 S:4 / C:4 S:1 / C:2 C:2 S:1 / C:1 S:1 / C:1 S:1 14 10 8 3 2 2 2 1

Total S:3 / C:3 S:2 S:2 / C:4 S:10 / C:4 S:11 / C:5 S:2 C:1 6 2 6 14 16 2 1

18 No ámbito político, tamén se abordaron temas tan dispares como a pesca Na fila coa tipografía en negro e o nacionalismo, ou na temática social, xa menos diversificada, os derei- recollemos a combinación inglés- tos humanos e a inserción social. No caso do castelán, as dúas áreas nas que galego e na de tipografía en gris os casos de inglés-castelán. Por outra predomina claramente este idioma, a científica e a empresarial, os temas parte, indicamos tamén se se trata concretos tratados abranguen desde a pesca ata a psicoloxía, pasando pola de modalidade simultánea (S) ou medicina, xenética, industria láser ou urbanismo. consecutiva (C). 66 Galicia 21 Sen dúbida, as imaxes que nos podemos formar dunha lingua ou outra Issue I ‘19 a partir destes temas son bastante diferentes e, unha vez máis, responden aos Factores que inflúen na escolla tradicionais prexuízos, segundo os cales o idioma castelán aparece máis vin- do galego como lingua de culado á modernidade, economía e novas tecnoloxías; mentres que o galego traballo na interpretación en Galicia: análise sociolingüística se asocia en maior medida á reivindicación da xustiza social e á construción e dunha traxectoria profesional defensa dunha identidade propia. Lara Domínguez Araújo Ana Iglesias Álvarez 6. Análise cualitativa focalizada de tres casos ilustrativos

Os datos recollidos e analizados cuantitativamente no anterior apartado abranguen un amplo abano de situacións nas que a intérprete participou de forma máis ou menos activa na oferta de servizos e aceptación de propos- tas de interpretación. Se ben en dito proceso poden intervir moitos axentes cuxa análise excedería os límites deste artigo, coidamos pertinente deternos na descrición e explicación polo miúdo de tres casos representativos do que consideramos exemplos de ‘oferta positiva’ en galego: dous deles que redun- daron na escolla desta lingua e utilización en ocasións posteriores, no caso da interpretación consecutiva e sen intermediación de axencias, e un terceiro, na modalidade simultánea, cuxa temática e condicións parecerían contribuír a priori ao emprego do galego pero no que, finalmente, esta non foi aceptada como lingua de traballo, a pesar da oferta positiva por parte da intérprete. O primeiro dos casos é a interpretación consecutiva nunha conferen- cia en inglés organizada por unha asociación de música clásica e o segundo unha interpretación bilateral de tipo empresarial no ámbito da fabricación de equipamento industrial para o sector da pesca. Tanto nun caso coma no outro, houbo cando menos dúas condicións facilitadoras da escolla do galego para a interpretación desde e cara ao inglés. A primeira delas, común en ambas, foi o feito de dirixirnos en galego ás persoas que se puxeron en con- tacto connosco e que elas continuasen a falarnos nesta lingua. A segunda, o feito de ser esta lingua a propia da persoa para a que iamos interpretar. Outra pode ser a ausencia de prexuízos, aínda que se trata dunha cuestión máis difícil de medir e, dada a metodoloxía utilizada, aínda máis complicada de verificar. Así, ao recibir a encomenda de interpretación, no primeiro dos casos a intérprete preguntou directamente sobre a lingua na que querían que se interpretase e foi a propia intérprete quen puido escoller o galego ante a indiferenza da solicitante do servizo. Esta circunstancia sentou un prece- dente, e así, deuse por feito a utilización desta lingua en todas as demais oca- sións nas que se traballou para esta mesma asociación, coa súa conseguinte visibilización e normalización. No segundo dos casos, a intérprete non preguntou e, dado que a con- versa co cliente e interlocutor foi todo o tempo en galego, interpretou direc- tamente nesta lingua. Isto provocou varias situacións curiosas. A primeira foi a estrañeza do cliente por se poder dirixir en galego ao seu homólogo británico —ás veces mudaba ao castelán polo costume de cambiar de lin- gua ao falar con alguén de fóra, malia ser o galego a súa lingua materna— e por recibir a interpretación en galego; de feito, o cliente chegou a manifes- tar a súa sorpresa, aínda que positiva, ante a posibilidade de interpretación entre galego e inglés, reflectindo a pegada do estereotipo que asocia as per- soas galegofalantes cun menor dominio das linguas estranxeiras —malia este estar ben afastado da realidade, pois na actualidade son precisamente as per- soas galegofalantes as que teñen competencia en polo menos dúas linguas. A 67 Galicia 21 segunda, o vínculo inesperado co interlocutor, que resultou ser galés e Issue I ‘19 dominar tamén esa lingua. Así, tras preguntar pola lingua na que falaba- Factores que inflúen na escolla mos, que recoñeceu como algo distinto ao castelán e ao portugués e res- do galego como lingua de ponderlle que era galego, contou que o galés era a súa lingua materna e traballo na interpretación en Galicia: análise sociolingüística só aprendera inglés na escola, o que creou un sentimento de experiencia dunha traxectoria profesional compartida, orgullo e respecto cara ás linguas minorizadas que achegou ambos interlocutores. Lara Domínguez Araújo Ana Iglesias Álvarez No terceiro dos casos, a interpretación foi na modalidade de simultánea e tratábase dun encontro especializado de tipo técnico para o establecemento dunha rede europea no eido musical. A ela só asis- tían representantes doutros países europeos e ninguén máis do resto de España á parte dos anfitrións galegos, polo que non había necesidade específica de contratar cabina de castelán para aforrar custos e garan- tir a comprensión de castelanfalantes procedentes do resto da península, senón unicamente para garantir a comunicación dos anfitrións gale- gos. Porén, nin o anterior feito nin a temática (unha rede do eido musi- cal e centrada nos vínculos con outros países de raíz celta) ou a oferta do galego como lingua de comunicación por parte da intérprete que mediou fixeron que os organizadores se decantasen pola combinación inglés-galego.

7. Resultados

Unha vez analizados os resultados polo miúdo, observamos que hai ele- mentos característicos dos encontros que se interpretan en galego ou en castelán. O primeiro deles é a modalidade, que no caso da intérprete estudada presenta un predominio de interpretacións ao galego (64%) fronte ao castelán na modalidade de consecutiva e de castelán fronte ao galego (64%) na modalidade de simultánea (véxase táboa 2). Asemade, do escaso número de interpretacións consecutivas que se dan no caso do castelán, unha gran parte corresponde ao ámbito xudicial (sete de trece), polo que non se trataría de interpretación de conferencias, senón de interpretación nos servizos públicos ou ‘community interpreting’, na que se observa unha ausencia total do galego como lingua de traballo, algo que de seguro ten moito que ver coas características deste tipo de inter- pretación, na que a persoa que a emprega está nunha situación de des- igualdade de poder fronte á administración do servizo que precisa. Observamos, polo tanto, que a modalidade de consecutiva ten un gran potencial para a normalización do galego, debido probablemente ao tipo de actos nos que se emprega e á ausencia de razóns comunicativas para optar polo castelán, dado que o público é maioritariamente galego. De feito, se comparamos os nosos datos co estudo previo sobre a inter- pretación en galego realizado por Baxter (2013b), encontramos unha pro- porción lixeiramente superior (15% máis) de interpretacións en galego, se tomamos unicamente os nosos datos de interpretación simultánea, e unha diferenza de case un 25% máis con respecto aos datos de Baxter (2013b), de comparalos cos nosos datos de consecutiva. Non obstante, a preponderancia da combinación lingüística inglés-castelán na modalidade simultánea ten repercusións cuantitati- vas, xa que, como comentamos, esta se dá maioritariamente en congresos cun elevado número de participantes e asistentes, polo que a repercu- sión normalizadora de usar o galego nestes encontros pode resultar moi 68 Galicia 21 importante. Así, o feito de que o galego se utilizase como lingua de interpre- Issue I ‘19 tación desde o inglés en 19 casos de interpretación simultánea non se debe Factores que inflúen na escolla menosprezar. O mesmo acontece coa temática dos encontros, nos que o do galego como lingua de maior potencial normalizador recaería naqueles do ámbito científico, empre- traballo na interpretación en Galicia: análise sociolingüística sarial e económico, nos que a presenza do galego é anecdótica, aínda que dunha traxectoria profesional non nula, en especial se a comparamos coa dos ámbitos político, social e cultural. Lara Domínguez Araújo Ana Iglesias Álvarez Porén, a modalidade de consecutiva ou a ausencia de persoas do resto de España non implican necesariamente a escolla do galego, xa que algúns axentes iniciadores deciden sistematicamente optar polo castelán. Vemos, xa que logo, que nestes casos non é a necesidade comunicativa, senón a iner- cia ou a escolla ideolóxica, as que inclinan a balanza a favor do castelán. Polo tanto —aínda que sería preciso un estudo máis profundo dos hábitos e con- cepcións con respecto do galego de cada un dos axentes ou persoas usua- rias da interpretación para poder indagar nas orixes específicas de cadanseus prexuízos ou reticencias—, a súa preferencia polo castelán nos casos ante- ditos contribúe á invisibilización do galego e á súa condición de lingua minorizada. En efecto, un dos factores determinantes máis importantes na escolla do galego é, sen dúbida, o axente iniciador, no que destacan as agrupacións culturais galegas e os partidos e fundacións políticas do espectro progresista como principais axentes impulsores da presenza desta lingua en encontros que precisan interpretación desde o inglés. No primeiro dos casos, vemos que as agrupacións ou federacións culturais galegas (ou locais) que organi- zan encontros relacionados coa cultura se decantaron polo galego —inde- pendentemente da modalidade (mesmo nun caso de simultánea, pedírono expresamente, malia a sorpresa do axente intermediario polo feito de haber relatores do resto de España)—, ben directamente ou ben tras suxerír- llelo a intérprete. No segundo dos casos, os partidos e fundacións políticas do espectro progresista fixérono sempre, sen necesidade de llelo ofrecer, e independentemente da modalidade ou ámbito dos encontros, nos que pre- dominan, en calquera caso, os temas relacionados coa política, seguidos dos culturais. Con iso e con todo, cando nos referimos a cargos ou institucións públi- cas —ocupadas por membros destes mesmos partidos políticos do espectro progresista—, o feito de pertenceren a esta franxa ideolóxica non garante necesariamente a escolla do galego en vez do castelán na modalidade de simultánea, mesmo tratándose dun tema de tipo social, no que se podería esperar unha inclinación cara ao galego; así, nunha ocasión nun congreso deste ámbito, organizado por cargos ou institucións públicas gobernadas por membros do espectro progresista, estas escolleron o castelán, entendemos que por motivos comunicativos e de cortesía, pois nese encontro bastantes das poñentes eran do resto de España. Pola contra, as entidades organizadoras gobernadas por un partido do espectro conservador non se decantaron polo galego, nin sequera na moda- lidade de consecutiva, nin nun encontro do ámbito cultural ou social, aínda despois de lles ofrecer a posibilidade. O mesmo acontece coas agrupacións de ámbito estatal e internacional e os foros ou fundacións estranxeiras, así como no ámbito dos servizos públicos e para a maioría das grandes empresas, aínda que teñan sede en Galicia. Deste último grupo a única excepción foi o caso dunha empresa de maquinaria para a industria conserveira que precisaba unha interpretación consecutiva e que optou polo galego ante a posibilidade ofrecida pola intérprete (vid. segundo caso do apartado 7). 69 Galicia 21 Por outra banda, se ben a temática se corresponde en gran medida Issue I ‘19 coa asociación asumida socialmente da lingua galega ao ámbito cultural, as Factores que inflúen na escolla escollas dos axentes iniciadores non sempre se corresponden coas ideas pre- do galego como lingua de vias máis xeneralizadas con respecto aos ámbitos habituais da lingua galega. traballo na interpretación en Galicia: análise sociolingüística Así, por exemplo, dentro do eido cultural, no ámbito musical, unhas confe- dunha traxectoria profesional rencias sobre música clásica —na modalidade de consecutiva— interpre- táronse sistematicamente en galego (a raíz da oferta desta lingua por parte Lara Domínguez Araújo Ana Iglesias Álvarez da intérprete na primeira delas) e un encontro sobre música folk interpre- touse ao castelán, na modalidade de simultánea, mesmo cando non había ninguén do resto de España que asistise á xuntanza, e malia se lle ofrecer a posibilidade de interpretar desde e cara ao galego. De feito, congresos dife- rentes sobre un mesmo tema —estreitamente vinculado coa diversidade lingüística coma o das linguas minorizadas— son interpretados ao galego ou ao castelán en función do axente iniciador: nun caso (grupo de investi- gación interuniversitario) ao galego e noutro (goberno do espectro conser- vador) ao castelán.

8. Conclusións

Este artigo tiña como obxectivo determinar que factores inflúen na escolla do galego fronte ao castelán como lingua de interpretación cara ao inglés tomando como base a experiencia dunha intérprete profesional. Nos casos analizados, correspondentes aos realizados por esta entre o 2003 e o 2018, a presenza do galego e o castelán como linguas de traballo, na combinación co inglés, é semellante. Non encontramos, polo tanto, un claro predominio do castelán, como era de esperar polos estudos previos. Porén, a distribución dunha lingua ou outra en función da modali- dade da interpretación non é equitativa, de xeito que a modalidade simul- tánea favorece o castelán e a consecutiva o galego. O motivo radica nas diferentes características dunha e outra, pero en calquera caso pon de relevo a existencia dunha boa disposición cara ao uso do galego cando o contexto se percibe favorable. Tendo en conta isto, consideramos que o papel da propia intérprete ou axente mediador pode resultar fundamental para a extensión do galego como lingua de interpretación, pois en moitos casos de modalidade simultánea o motivo da falta de comprensión do galego por parte do público non se corresponde coa realidade. De todos os xei- tos, debido á reducida marxe de intervención da intérprete, pois é ela a que está ofrecendo un servizo, pode resultar máis doado que a oferta en galego proceda dos propios destinatarios (público participante). Neste sentido, podemos concluír que a intérprete, se quere actuar como dinamizadora do galego, terá que valorar a súa marxe de intervención, co fin de non poñer en risco o seu propio emprego, o cal dependerá de cuestións relacionadas coa posición de poder na que se encontre en función da relación previa co cliente, experiencia profesional, status, etc. Canto aos axentes iniciadores, tanto a maior diversidade tipolóxica da interpretación cara ao castelán coma a asociación do galego coa cultura, o activismo ou o espectro político progresista denotan carencias no grao de normalización do galego. Así e todo, a nosa análise tamén rompe algúns estereotipos moi asentados, como a presenza do galego como lingua de tra- ballo só en resposta á promoción das institucións públicas ou a súa ausen- cia no ámbito da industria e a investigación (no primeiro tipo encontramos 5 casos de galego e 4 de castelán e no segundo 6 de galego e 4 de castelán). 70 Galicia 21 Ademais, a variedade de axentes iniciadores que se decantan polo galego Issue I ‘19 amosa unha panorámica diversa que non se restrinxe a agrupacións sindicais Factores que inflúen na escolla ou políticas nacionalistas, únicos axentes iniciadores de interpretación cara do galego como lingua de ao galego nos casos do xa nomeado estudo de Baxter (2013b), feito que nos traballo na interpretación en Galicia: análise sociolingüística parece esperanzador e positivo para a normalización da lingua. dunha traxectoria profesional No que respecta á temática, predomina o galego nos temas relacio- nados coa cultura, a política e a sociedade, mentres que o castelán nos eidos Lara Domínguez Araújo Ana Iglesias Álvarez empresarial, científico e económico, resultando o tema do turismo e patri- monio presente por igual en ambas linguas e o tema do ambiente exclusivo do galego. En calquera caso, o axente iniciador maniféstase como un factor máis determinante que a temática na escolla do galego fronte ao castelán. Por último, debemos ter en conta o papel de quen interpreta e media na oferta de servizos de interpretación, para suxerir o galego como unha opción viable e posible. No noso corpus, os casos que valoramos con maior forza ou potencial normalizador son precisamente os que responden a esta situación, o que demostra ademais a importancia dun aumento da oferta, con consecuencias normalizadoras relevantes e que pode repercutir á súa vez nun aumento da demanda. Reivindicamos polo tanto unha inversión da lei da oferta e a demanda, na liña dunha das medidas que propoñía o pxnlg (vv. aa. 2004: 23), denominada ‘oferta positiva’ en galego. Consideramos que efectivamente este é o camiño, por conseguinte, para empoderar e visi- bilizar o galego, camiño ao que todos e todas podemos contribuír. Defendemos, polo tanto, que a falta de oferta do galego como lin- gua de interpretación está no cerne da invisibilización do galego como lin- gua de congresos, pois en moitos casos a utilización do castelán respondería máis a inercias establecidas que a un rexeitamento cara á lingua galega. En bastantes circunstancias, a oferta de emprego do galego sería ben recibida polos clientes, pois é a súa invisibilización a que fai que se dea por feito a escolla do castelán. Dita oferta e visibilización do galego como lingua de congresos redundarían nun posible aumento da demanda, contribuíndo ademais a eliminar os prexuízos cara a esta como lingua minorizada. Obras citadas 71 Galicia 21 Issue I ‘19 Factores que inflúen na escolla AGUILAR GAVIRA, Sonia & Julio BARROSO OSUNA, 2015. ‘La Pixel- do galego como lingua de triangulacion de datos como estrategia en investigacion educativa’, traballo na interpretación en Bit. Revista de Medios y Educacion Galicia: análise sociolingüística 47: 7388. dunha traxectoria profesional Inserción profesional d@s estudantes ALONSO BACIGALUPE, Luis, ed., 2010. Lara Domínguez Araújo de tradución e interpretación Ana Iglesias Álvarez (Granada: Atrio).

ALONSO BACIGALUPE, Luis, Susana CRUCES COLADO & Silvia MASCUÑÁN TOLÓN,Viceversa 2003-2004. ‘A interpretación en Galicia: unha pro- fesión emerxente’, 9-10: 11-30. Revisiting the Interpreter’s Role ANGELELLI, Claudia V., 2004. (Amsterdam: Benjamins).

ARIAS VALENCIA, María Mercedes, 2000., ‘LaInvestigación triangulación y educación metodoló en enfer- - meríagica: sus principios, alcances y limitaciones’ 18: 13-26.

BANCROFT, Marjory A, 2015. ‘Community interpreting: A profession roo- Theted inRoutledge social justice’Handbook in ofMIKKELSON, Interpreting Holly & Renée JOURDENAIS, eds., (Routledge: Londres/Nova York).

BAXTER, Robert Neal, 2012. ‘A interpretación deRevista conferencias Galega deno Filoloxía marco da planificación do status lingüístico: o caso galego’, 13: 9-26. A interpretación de conferencias e a planificación de linguas en situacións de diglosia__, 2013a. (A Coruña: Servizo de Normalización Lingüística da Universidade da Coruña).

__, 2013b. ‘Interpreting andLanguage minority Problems language & Language planning Planning and policy. Galician as a case study’, 37(3): 227-248.

__, 2017. ‘The Importance of Interpreter Training for Minority Languages:Quaderns An Analytical Overview of the Co-official Languages in Spain’, Vol. 24: 151-177. Testi e contesti dell’interpretazione di conferenza: unoBENDAZZOLI, studio etnografico. Claudio, 2010. Tese de doutoramento (Universidade de Boloña). Metodología de la investigación educativa BISQUERRA ALZINA, Rafael, 2009. (Madrid: La Muralla).

CURRAIS ARCAY, Jacobo, 2010, ‘Aproximación ao mercado da interpreta- ción de conferencias en Galicia’ en Alonso Bacigalupe: 129-135. La lengua, ¿patria común? Ideas e ideologías del españolDEL VALLE, José, ed., 2007. (Madrid: Vervuert). 72 Galicia 21 Gramma:DIRIKER, Journal Ebru, of 2011.Theory ‘Agency and Criticism in Conference Interpreting: Still a Myth?’, Issue I ‘19 19: 27-36. Factores que inflúen na escolla A interpretación. A escolla acertada. Guía práctica do galego como lingua de DURBAN, Chris, 2010. traballo na interpretación en para contratar servizos de interpretación. Galicia: análise sociolingüística Tradución da Asociación Galega de dunha traxectoria profesional Profesionais da Tradución e da Interpretación http://www.agpti.org/web/ uploads/documentos/arquivo/57090b7ebbaec-gl_interpreta_a_escolla_ Lara Domínguez Araújo Ana Iglesias Álvarez acertadapdf.pdf Do estigma á estima: Propostas para unFORMOSO novo discurso GOSENDE, lingüístico Valentina, 2013. (Vigo: Xerais). Nebraska Symposium on MotivationHOWE, Herbert E. & Monte M. PAGE, eds., 1979. (Lincoln: University of Nebraska Press).

IGLESIAS ÁLVAREZ, Ana, 2002. Falar galego: “no veo por qué?”. Aproximación cualitativa á situación sociolingüística de Galicia (Vigo: Xerais).

INSTITUTO GALEGO DE ESTATÍSTICA (IGE). Xunta de Galicia. http://www.ige.eu/web/index.jsp?idi- oma=gl

KAWULICH, Barbara B, 2005. ‘LaForum observación Qualitative participante Sozialforschung como / Forum:método Qualitative de recolección Social deResearch datos’, 6(2). Art. 43, http://nbn-resolving.de/ urn:nbn:de:0114-fqs0502430.

LABRAÑA, Sabela, Ignacio VÁZQUEZ, Horst G. KLEIN & Tilbert D. STEGMANN, 2009. EuroComRom - As sete peneiras: Saber ler axiña todas as linguas románicas (Düren: Shaker Verlag).

MOLE, Heather, 2018. Narratives of power: Critical reflections on signed language interpreting. Tese de doutoramento (Herriott-Watt University).

PINTO PAJARES, Daniel, 2017. ‘O valorRevista económico Galega das de Filoloxía linguas: percep- cións da clase alta directiva de Galicia’, 18, 133-158.

PIÑEIRORevista AGUIAR, San Gregorio, Eleder, 2015. ‘Observación participante: una introduc- ción’, Número especial 1: 80-89. Vender enRAMALLO galego. Comunicación, FERNÁNDEZ, empresa Fernando e lingua en e Galicia Gabriel REI DOVAL, 1997. (Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega).

TRIANDIS, Harry C., 1980, ‘Values, attitudes, and interpersonal behavior’ en Howe & Page 1979: 195-259.

VV. AA., 2019. ‘Tomamos o pulso ao mercado da interpretación en Galicia’, Xornadas organizadas pola Asociación Galega de Profesionais da Tradución e da Interpretación. Gravacións dispoñibles en https://tv.uvigo.es/series/5c5 c13c98f4208a1739538b1. 73 Galicia 21 VV. AA., 2004. ‘Plan Xeral de Normalización da Lingua galega’ (Santiago Issue I ‘19 de Compostela: Xunta de Galicia; Consellería de Educación e Ordenación Factores que inflúen na escolla Universitaria; Dirección Xeral de Política Lingüística). do galego como lingua de traballo na interpretación en Galicia: análise sociolingüística WOOLARD, Kathryn. A. 2007. ‘La autoridad lingüística del español y las dunha traxectoria profesional ideologías de la autenticidad y el anonimato’ en Del Valle 2007: 129-142. Lara Domínguez Araújo Ana Iglesias Álvarez 74 Galicia 21 Issue I ‘19 Article To What Extent Has the Role of Dubbing Keywords

Contributed to the Dubbing Corpus-based Approaches Diachronic Promotion of the Language Planning Linguistic Standard caqdas Palabras In Galicia: a clave

Diachronic, Dobraxe Enfoques de corpus Estudo diacrónico Corpus-Based Planificación lingüística caqdas Approach Abstract

Craig Neville University College Cork In 2007, at the ‘I Congreso de Tradución para a dobraxe en Galicia, País Vasco e Cataluña’ held at the Universidade de Vigo, Ramón Novo, a language assessor for Televisión de Galicia, presented a paper that sought to outline some of the key areas in which language use in dubbed television programming has failed to subscribe to the linguistic expectations of normative Galician since its first broadcasting in the mid-1980s (Novo 2010). As a result of complex, disjointed workflows, dubbed programming, an important tool for the dissemination and normalisation of Galician since this time, attests linguistic variation with regards to what is considered standard and non-standard. This article seeks to understand how language used in dubbed content in Galicia has evolved diachronically in light of the observations made by Novo. The diachronic analysis is undertaken using caqdas software as an alternative to traditional, corpus-based technologies. In addition, the article will also provide a contextualising discussion and analysis of Galicia’s mediascape (Hokowhitu & Devadas 2013) from 1985 to 2008 (the period covered by the corpus) and will define the link that exists between language planning, the media and dubbing. This article concludes that language use in dubbed content in Galicia attests a trend of increased standardisation in some contexts and further non-standard usage in others. Furthermore, it also suggests that strategies are used in certain contexts to avoid situations where non-normative language might occur. 75 Galicia 21 Resumo Issue I ‘19 To What Extent Has the Role No primeiro ‘Congreso de Tradución para a dobraxe en Galicia, País Vasco of Dubbing Contributed to the e Cataluña’ en 2007 celebrado na Universidade de Vigo, Ramón Novo, ase- Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a sor lingüístico para a Televisión de Galicia, ofreceu unha intervención que Diachronic, Corpus-Based buscou esquematizar algúns exemplos principais nos que o uso da lingua Approach galega na programación televisiva dobrada non logrou cumprir coas expec- Craig Neville tativas lingüísticas do galego normativo desde a primeira vez que se emitiu a mediados dos anos 80 (Novo 2010). Como resultado de fluxos de traba- llo complexos e inconexos, os programas televisivos dobrados, unha ferra- menta importante para a diseminación e normalización do galego desde entón, amosan exemplos de variación lingüística estándar e non estándar. Este artigo busca comprender como a lingua empregada para traducir e dobrar os programas televisivos evolucionou de xeito diacrónico á vista das observacións de Novo no congreso antes mencionado. Realizarase a análise diacrónica por medio de software caqdas como alternativa ás tecnoloxías dos estudos de corpus tradicionais. Ademais, o artigo ofrecerá unha discu- sión e análise do ‘mediascape’ (Hokowhitu & Devadas 2013) galego desde 1985 até 2008 (o período que cobre o corpus) e definirá o vínculo que existe entre a planificación lingüística, os medios de comunicación e a dobraxe para contextualizar o corpus. A conclusión deste artigo revela que o uso da lingua empregada nos programas dobrados non só demostra unha tendencia a ser máis estandarizada nalgúns contextos ao longo do tempo, senón tamén outros usos non estándar. Ademais, suxírese que nalgúns contextos empre- gáronse estratexias para evitar unha situación na que se dese linguaxe non estándar. 1. Introduction: Media, Language Planning and 76 Galicia 21 Translation in Galicia Issue I ‘19 To What Extent Has the Role of Dubbing Contributed to the As Michael Cronin asserts (1995: 86), the relationship Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a that minority languages have with translation is Diachronic, Corpus-Based paradoxical. At its heart, minority language communities Approach engage in translation in order to ‘retain their viability Craig Neville and relevance as living languages’ against the backdrop of other hegemonic languages. Conversely, ‘translation may endanger the very specificity of the languages that practice it’ (Cronin 1995: 86). The double-edged 1 sword of translation in minority language communities described by Cronin Interestingly, this survey is symbolic of that of dubbing in Galicia since the earliest broadcasts in showed that when this figure is the mid-1980s. Here, dubbing’s existence as one of the tools of language analysed from the perspective planning helped propel Galician into new linguistic domains where it was of age, it is those between the used to voice iconic characters of North American popular culture such as ages of 41-65 that found the most Magnum, JR and Nanny Fran Fine. Indeed, for Montero Domínguez (2008: differences (those that were born raison d’être or educated during the Franco 80-81), dubbing’s in Galicia is not for its communicative value, as dictatorship) and that younger in most cases (although not in all), viewers could and continue to be able to respondents (between the ages of access much of the same media content in the Castilian superstrate due to 16-25 who are being exposed to the the unbalanced diglossia that operates not only in traditional sociolinguistic norm through education) felt that the language was ‘semellante’ or domains across Spain but also that which is also inherent to Galicia’s own ‘moi semellante’. media. Here, according to Rosario Álvarez Blanco (Neville 2018b), president of the Consello da Cultura Galega (CdCG), dubbing is not only a means through which the Galician norm can be promoted and disseminated, acting as ‘un instrumento indispensable para a normalización da lingua galega’ but also, in itself, ‘a súa propia existencia é un signo de normalidade’. However, despite the central contribution of dubbing to the normalisation of Galician in the late 1980s, such televisual products, the emerging profession and industry and the role played by Televisión de Galicia (tvg) in the dubbing process have often been criticized for their resultant poor aesthetic and linguistic quality. Politician Santos Oujo Bello, then also a member of the Board of Directors of crtvg, interviewed by Martínez Hermida (1994: 211) comments that ‘al principio era realmente penoso […] debería especializarse más para que la calidad del doblaje fuera superior’. Indeed, the Galician norm presented in the media during the 1980s and 1990s was already in a challenged position. The Mapa Sociolingüístico de Galicia (msg) (Rei-Doval et al. 1995: 495-99) confirms this in its analysis of Galician speakers’ perception of the language. When asked to compare language used in the media with that at home, 40.6% of speakers found it to be ‘bastante distinto’, perhaps due to the fact that the standard language used on television did not represent the rich tapestry of dialectal variation that existed across Galicia.1 Furthermore, the Galician varieties used within the home were found to clash markedly with the idiolects concomitant with the characters on screen. As a result, language appeared to viewers to be more parodic than authentic (Veiga Díaz 2012) meaning that many early efforts broadcast on tvg ‘dá[n] risa’ (Vieiros 2006). Álvarez Blanco also acknowledges that translations undertaken for dubbing ‘poden portar consigo pegadas das linguas da partida’ (Neville 2018b), thus affecting the presentation of a cohesive norm. In addition to these challenges, complex, institutional workflows have affected the linguistic cohesiveness of the norm presented on television. These challenges have been well-documented (Montero 77 Galicia 21 Domínguez 2006, 2008) and centre principally around the coordination Issue I ‘19 of dubbing studios, translators, language experts, recording and editorial To What Extent Has the Role staff, actors and directors from a dozen or so different studios that are of Dubbing Contributed to the private, autonomous entities. Evidently, complex workflows inherent to Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a the dubbing process, coupled with the relative autonomy of the studios Diachronic, Corpus-Based that (we assume) adopted similar but potentially differing standards of Approach quality will inevitably impact outcomes; the use of language employed in Craig Neville the translation and dubbing of programmes is one clear factor susceptible to variation as a result of the wide variety of agents involved in the process. This impact was highlighted in the recent past by Ramón Novo (2010), a language assessor for TVG, at the ‘i Congreso de Tradución para a dobraxe 2 en Galicia, País Vasco e Cataluña’ in 2007 at the Universidade de Vigo. In TVG also employs its own lan- order to ensure the linguistic cohesiveness and integrity of language useRetallos guage assessors that have an overall deaccording Lingua to the Galician norm, Novo explains how a bulletin called view of language assessment but, was published as a support for those studios involved in the dubbing as highlighted in the annual public of ‘produción allea’. According to Novo, the purpose of the bulletin was service report of Compañía Radio e to ‘unificar criterios e contrastar solucións que sexan válidas para todas as Televisión de Galicia (CRTVG 2012), of the eight assessors employed, empresas de dobraxe vinculadas á nosa Televisión’ whilst also acknowledging only one is dedicated to dubbed and the place of linguistic originality, authenticity, purity and vivacity (Novo subtitled content. 2010: 155).2 While we assume that strict adherence to the contents of these bulletins was not obligatory (but perhaps advisable to follow), the grey area that exists between what is original, pure, vivacious and authentic and what is valid is where one might consider dubbed output to exist and thus be susceptible to variation and non-standard usage. Novo’s intention in his offering to the conference in Vigo was to summarize some of those linguistic recommendations made by language assessment in one place to be used by future translators and dubbing experts in attendance, something which had not be achieved hitherto. This contrasts strikingly with the approach adopted by other jurisdictions such as Catalonia, where the linguistic portal and style guide esadir.cat (CCMA 2019) provides recommendations for standard language use in the media in one place. Due to the lack of a transparent and unified approach to language use to be followed by all agents, what will become clear from the data presented in this article is that, when analysed against Novo’s guidelines, variation and non-standard use of language in dubbed programming is identifiable. Moreover, the presence of such non-standard usage also varies diachronically, representing not only the natural ebb and flow of language change (that does not necessarily adhere to standard usage) but also the refinement of linguistic correction practices. Therefore, following the same structure of Novo’s guidelines of offering phonological, morphological, lexicosemantic and translation-based analysis, the objective of this article is to analyse a corpus of transcriptions of dubbed programming to assess to what extent his recommendations are reflected (or not) in actual practice. The corpus itself is composed of transcriptions of Anglophone programming dubbed into Galician from 1986 to 2008 that are analysed both synchronically and diachronically.

2. Theoretical Framework and Approach

For this research project, elements of Critical Discourse Analysis (CDA) will be employed to helpRetallos account de forLingua, the influence of language planning documentation, such as on language use. Based on the 78 Galicia 21 comments cited above with regards to the reception of dubbing throughout Issue I ‘19 this period and the complex workflows that exist, we can hypothesize that To What Extent Has the Role although language planning documentation and language control processes of Dubbing Contributed to the exist, their impact is likely to have been varied. The purpose of this study Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a is to examine the extent to which this is true. Additionally, this article also Diachronic, Corpus-Based offers a brief analysis of the wider media and language planning context in Approach which dubbed output was produced in order to understand the parameters Craig Neville in which it was created. The use of Critical Discourse Analysis enables us to account for the influence that social practice and its agents have on language use and usage employed in the texts (dubbing target texts). Here, ‘texts’ refers to ‘semantically coherent and syntactically cohesive units of written or spoken language’ that constitute ‘instances of language use’, which when viewed collectively form ‘a meaningful entity’ (Koller 2009: 9). In this article, these are the transcriptions of dubbed texts. Furthermore, as Halliday’s theory of language suggests, texts are created by human agents, who make meaningful, often strategic, choices in relation to the use and usage of language choosing ‘between near-synonymous lexical items, between ideologically charged naming practices, between different configurations of transitivity, modality or thematic structure’ (Munday and Zhang 2015: 326). Here, ‘agents’ refers to translators, language assessors, dubbing producers and actors. Such activity undertaken by these agents is evidence of their adherence (or nonadherence) to social practices. In this case, ‘social practices’ are adherence to the practices and prescriptions outlined in language planning documentation often defined as being normative and non-normative. Therefore, the resulting language use and usage of these agents represent both standard and non-standard practices. Additionally, the transcriptions of the dubbed programmes provide evidence for language use (that is, the communicative meaning of the language) and language usage (that is, the rules and structures followed to create meaningful language). Furthermore, the interplay between social practice, language use and usage and texts is influenced further by translation. Halliday (1992: 15) defines translation as the ‘guided creation of meaning’ and places great emphasis on the role that contextual parameters play. In this process, once the translator has abstracted a context from the source text, this is then used as a guide to create a target text directed by the ‘systemic’ social practice norms of the target context. These ‘norms’ include those outlined in language planning documentation that promotes the adherence to a particular language use. It is for this reason that an overview of the media context in which these texts were produced is also provided. Thus, since the forensic analysis of language use and usage in texts can provide evidence of social and contextual practice, this project seeks to account for ways in which language planning documentation shapes language use: in this context, the language of dubbed programming.

3. Context: The Role of Media in the Language Planning Process in Galicia

On receipt of the Pedrón de Ouro in 1980, Álvaro Cunqueiro proclaimed in his acceptance speech, broadcast on Spanish state television, that ‘se non se continúa a lingua, nós non continuaremos como pobo’ (in Fortes 2011: online). Cunqueiro’s candid opinion of the importance of Galician for the future survival of the nation not only resonates with language 79 Galicia 21 policy and activism in the post-dictatorship period, but also unwittingly Issue I ‘19 demonstrated the important role of the media (in this case, television) in To What Extent Has the Role disseminating this message. The eventual role that dubbing would play in of Dubbing Contributed to the the language planning process would be significant in the early stages of Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a Galician-language media. However, forming an understanding of this role Diachronic, Corpus-Based is challenging due to the complex interplay that operates between dubbing/ Approach translation, language planning and the media not only in Galicia but in Craig Neville other minority language communities, one which is further complicated when viewed diachronically. This is due to not only the involvement of many agents, from dubbing actors, translators, studio executives, language assessors to government representatives and academics/expert language planners, but also to the way in which each sector mutually supports the aims of the other, a relationship that has continued to evolve over time. For instance, the promotion and normalization of the Galician language as one of the principal objectives of CRTVG’s mission (CRTVG 2011) has contributed to wider language planning aims whilst also supporting an often precarious profession of translators and dubbing actors who provide content to achieve this goal. As a consequence, a full examination of the relationships operating in this highly complex system, especially when considered diachronically, is beyond the scope of this article. Nonetheless, the application of Pietikäinen and Kelly-Holmes’ framework (2011) that examines the interplay between language, multilingualism and the media can support the development of an understanding that demonstrates how this relationship has evolved in Galicia, at least within the bounds of this article, from 1986-2008. Pietikäinen and Kelly-Holmes base their theoretical framework on that of Ricento (2006), which specifically deals with the diachronic development of language planning practices. Through the specific inclusion of the media in this endeavour, Pietikäinen and Kelly-Holmes’ framework ultimately seeks to understand the development of a mediascape within a minority language region by examining the interplay between language planning and the media and, more specifically, the latter’s role in affording visibility to a language through its expansion, dissemination and maintenance (Cormack 2004). Moreover, I would argue that this approach can also allow us to define the potential role of dubbing within the larger language planning process. Pietikäinen and Kelly-Holmes’ framework divides the role of the media in language planning into three overlapping periods defined as the eras of ‘gifting’, ‘service’ and ‘performance’. Each period is defined by a number of characteristics that, when employed holistically and viewed as a cline, illustrate the evolution and interplay between the development of the linguistic landscape and the mediascape as a result of language planning and media policy. Additionally, whilst these eras provided within the framework emphasize the chronological, developmental nature of the mediascape in a minority language community, it is important to stress that they can also exist concurrently. In fact, Pietikäinen views mediatized spaces as being ‘heterotopic’ in that whilst the features of the performance era may predominate, this does not mean that the features of the gifting and service eras do not form part of the current context either synchronically or diachronically (Kelly-Holmes 2014: 542). As we shall see, this is a particular feature of this framework that is relevant in the Galician case. Also, it is important to define here the term ‘mediascape’. For the purposes of this article, it is defined according to its use by Hokowhitu and Devadas (2013) in their examination of Māori media in New Zealand, where they employ the term to describe global cultural flows of electronic and print media across 80 Galicia 21 global and local boundaries as well as indexing the electronic production Issue I ‘19 and dissemination of media within this context. Here, the use of the term To What Extent Has the Role refers to the Galician mediascape principally within Spain and focuses on of Dubbing Contributed to the the production and dissemination of televisual media within the region. Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a It is also understood, in the same way that Pietikäinen and Kelly-Holmes’ Diachronic, Corpus-Based framework is developmental and dynamic, that the mediascape in Galicia is Approach also constantly evolving over time as a result of a number of external factors, Craig Neville including language policy. Our point of departure begins with an analysis of the initial period of Pietikäinen and Kelly-Holmes’ framework described as the ‘gifting’ era. It is defined by the impetus for language revival within a minority language 3 community as a result of recently established independence fostering the Some of the first programmes development of a language policy. In this nationwide, modernising project, Xente, O agro, O adro da national television ‘plays a key role in exploring central beliefs and versions culturaincluded O mar and (López 2004: of official and popular culture’ as well as taking advantage of the symbolic 46-47). importance of the language itself (Lysaght 2009: 46). During this period, 4 airspace is ‘gifted’ to the peripheral minority language and culture by the Although the dubbing of state authority affording the former space within the existing mediascape. Anglophone content would later Ultimately, the agency of the centralised state supersedes that of the become the norm, dubbing from minority community. These isolated slots in the schedule tend to portray Castilian was more unusual due language in an authoritative and idealistic manner, promoting the variety as to the high levels of bilingualism amongst the population. This the form to emulate. One defining feature of this period in comparison to makes logical sense particularly the subsequent service era (see below) is that a full television service with a from a financial standpoint, complete schedule is yet to be established (Holmes 2014: 539). considering the fact that dubbing In the case of Galicia, the ‘gifting’ era aligns to the mid-1980s. It is is costly to produce. However, from a linguistic perspective, the difficult to attribute a specific date to the commencement of this period due potential pitfall of translating to the emergent nature of the rising Galician-language media presence at between two closely related this time. Nonetheless, it is possible to claim that the transition to the service languages by a bilingual translator era began in September 1985 when TVG emerged from its summer test period is the possible language transfer that had begun in July of that year. Previous to the test period, the presence that might occur from the source to the target language. From of Galician language in televisual media within the state’s mediascape was an ideological standpoint, this decidedly ‘partial’ and dominated by Spanish programming in Castilian. act of translation is significant, Confined to a few, scheduled hours ‘gifted’ to the Galician community, the especially when considered in first regular presence of media related to Galician-focused matters began in light of Article 5 of the Galician aperturismo Estatuto (Galicia 1981), which puts 1961 during the period of with the creation of Radio Televisión Galician and Castilian on an equal Española en Galicia (TVE-G), which began broadcasting programmes in footing. Here, the use of Galician Castilian with a Galician focus. It would not be until 1985 when Galician- in the media is an example of language content was broadcast on TVE-G in the form of news bulletins redressing the power imbalance in and other cultural programming in a short, afternoon segment on TVE’s this diglossic community between the Galician and Castilian. second channel.3 Despite the presence of dubbing on the Spanish state’s Nonetheless, despite these early first channel, the second broadcast few instances of dubbed material from instances, their visibility within either English or Castilian (MEC 2006). TheOs earliest gozos e as examples sombras includeOs pazos the the Galician mediascape is dwarfed dedubbing Ulloa of the Castilian television serials and by the many hours of Castilian based on the historical novels by Gonzalo Torrente Ballester and content that were broadcast at the , time. Emilia Pardo Bazán respectively both of which are Galician authors (writing in Castilian) and were set in Galicia. These historical series would contrast markedly with the programming scheduled envisaged post-1986 by TVG. The sole instance of dubbed contentFoise from co English vento into Galician by the Spanish state during the gifting era was [Gone with the Wind], which was produced in 1986.4 The transition to the ‘service era’ is characterized by the emergence of themes related to language revitalisation, often intertwined with political activism, and the mediascape is viewed as a rich source of status 81 Galicia 21 planning, corpus planning and prestige planning activity. The language Issue I ‘19 also seeks to achieve functional completeness; in the context of the media, To What Extent Has the Role this is characterised by a full, varied televisual schedule catering for many of Dubbing Contributed to the tastes. Furthermore, the language is presented as a ‘valuable instrument’ Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a (for instance, one that can be used to access popular culture) and attests Diachronic, Corpus-Based to the updating of linguistic materials that might have been ‘stigmatised, Approach marginalised or “left-behind” by the nation state’ (Kelly-Holmes 2014: Craig Neville 540). In terms of the media, there is an increase in the amount of airtime with attempts to provide a full-service rather than limited gifted slots. Nonetheless, this period is also defined as posing a key challenge to broadcasters: trying to provide a televisual service that satisfies not only 5 the tastes of a wide audience but also, particularly in the case of Galicia, The figure of 45% is made up employs language and varieties of language to communicate to audiences of series (24.3%), films (16.1%) and that represent all voices of the nation. Whilst the inclusion of other varieties children’s programming (8.4%) of a language perhaps contradicts the premise of normalisation, the service (Corominas and López 1994: 93). era also sees the concretisation of the standard variety of language in most public domains to the extent that when other varieties of the language are used on television. For example, viewers will recognise that they are non- normative and, therefore, not view them as examples of standard language production. However, the inclusion of non-standard voices in conjunction with the norm plays an important role in inclusion and societal cohesion. As previously mentioned, the service era in Galicia is heralded by the creation of Televisión de Galicia (TVG) in 1985. Here, the gifting slots provided by TVE-G are supplemented by a concurrent full-service offered by TVG, exemplifying the heterotopic nature of the mediascape in minority language communities. In Galicia, TVG also became a source of vital employment for many technical and creative sectors, including the dubbing sector. During the initial test period over the summer of 1985, 37 programmes (dubbed and non-dubbed programming) were broadcast, which then increased to 122 in the autumn alone. In total, due to enforced, low operating costs at TVG, around 45% of these programmes were dubbed.5 Consequently,

[…] a TVG se le debe la industria del doblaje en Galicia, hoy está facturando miles de millones de pesetas, es la segunda del Estado español. Nosotros establecimos un cupo por empresa, que es un cupo fijo de horas, que siempre se superan, porque hay más horas […] tenemos dos mil horas al año de doblaje, contando reposiciones, en realidad son mil trescientas horas de doblaje […] eso lo repartimos en cupos de setenta y cinco horas por empresa, que son nueve. (Martínez Hermida 1994: 315)

However, the positive economic and employment benefits for those in the creative industries that dubbing brought to the region were tainted by both issues of quality and language. In the first instance, as highlighted at the outset of this article, the quality of dubbed content was often suspect due to a lack of specialisation and a lack of understanding with regards to the idea that dubbing should not only benefit the product but also the audience (Martínez Hermida 1994). Furthermore, the workflow of dubbed products for TVG from translation to production required many individual stages that were not wholly controlled by one, single body. Alonso Seisdedos, one of the first professional translators from the 1980s, alludes to this complex workflow: 82 Galicia 21 O proceso iníciase cando a TVG merca o material ás distribuidoras Issue I ‘19 internacionais para envialo desde o departamento de Produción To What Extent Has the Role Allea aos diferentes estudios de dobraxe. Estes, á súa vez, of Dubbing Contributed to the repárteno entre os traductores, que poden estar contratados ou ser Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a independentes […] Por último, o material regresa á Televisión, que o Diachronic, Corpus-Based emite. (Alonso Seisdedos 2010: 145) Approach Craig Neville Furthermore, and more pertinently, the issue of the variety of language used in Galician dubbing was particularly contentious: ‘os controladores da mesma na televisión pública [que] utiliza as dobraxes con moitos erros que impiden a súa frescura e cercanía [sic] social co espectador’ (González in Neville 2018). The writer Xosé Luís Méndez Ferrín has adopted a more critical stance describing the language as ‘castrapo’ (a variety of Spanish spoken with Galician vocabulary and syntax) and ‘un foco desgalleguizador importante, conscientemente instrumentalizado por unos responsables políticos tartamudo-bilingües’ (in Martínez Hermida 1994: 34). As mentioned previously, the perception of television audiences was that the language used in the media (which we take to include dubbed programming) was perceived to be different (see above Rei-Doval et al. 1996). It is clear that such emerging divisions in relation to language use on television did not necessarily contribute to the totalde facto enhancement of its prestige nor to the complete normalisation of its usage in this domain. Nevertheless, when viewed diachronically, a cursory comparison between the gifting and service eras in Galicia suggests that, in spite of arguments against the linguistic variety used on television, being able to view a full schedule of programming in the language represents a positive sign of change. Indeed, those involved in dubbing should be acknowledged as agents of change in this case, as is echoed in the words of the dubbing actor Andrés Bellas: ‘Son actor pero tamén son un axente da lingua galega’, creating audiovisual products that are ‘máis nosos’ (Neville 2018a). Additionally, in spite of these issues and the liberalisation of the Spanish television market in the 1990s, TVG maintained a sizeable audience share of between 15.1% and 19.9% between 1990 and 2002 (López García 2004: 81). The third stage of the language planning process is one of linguistic empowerment and maintenance where ‘restoration to a previous status has been attempted’ (Nahir 1998: 339). Within the mediascape, the ‘performance era’ very much reflects this dual objective of maintaining the use of the standard variety in all domains whilst also empowering it to occupy new ones. One of the main challenges in this realm is that posed by technological change, which alters the way in which media is received internally within a state but also between states across the globe. A feature of this change is the increased autonomy afforded to viewers, enabling them to choose to personalise their own viewing experience. This is fuelled further by the changing identities of viewers; no longer seen as a homogenous group, they are increasingly multicultural and multilingual and the choices they make with regards to their access to different medias reflect this shift. As a result, minority language media must respond in the same way to that of state and international media. This change is also represented by less ‘top-down’ interference and increased individual, fragmented, transient involvement in media production. Consequently, the linguistic integrity of the standard is no longer the principal aim of language planning, as the language is viewed as an instrument that 83 Galicia 21 anyone can use creatively; for Pietikäinen and Kelly-Holmes (2011: 61), Issue I ‘19 ‘instrumentality is a key index of modernity in the service logic’. To What Extent Has the Role In the case of Galicia, 1998 is a key moment characterized by of Dubbing Contributed to the broadcasting practices aligned with the performance era as represented Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a by the move by TVG towards 24 hour broadcasting (Maneiro 2013: 317). Diachronic, Corpus-Based The presence of Galician media over the length of an entire day —and, Approach as a consequence, Galician language in the mediascape— undoubtedly Craig Neville contributes to the process of linguistic and cultural normalisation, contrasting distinctly with the gifting slots of the previous decade. When these two instances are compared diachronically, Galician language and media and its associated culture can no longer be perceived as a specialist entity appearing solely in specific slots carved out of the schedule. Furthermore, Galician media shared many of the emerging technological characteristics of mainstream, Spanish state media, such as the use of new camera and lighting technologies as well as access to satellite capabilities. By being empowered to employ many of the newer aesthetic and technological qualities usually afforded to Spanish state media, Galician viewers were able to see parity between the two offerings. A further feature of the performance era is the emergence of homegrown, original content that ultimately would come to replace dubbed, imported content. To a certain degree, this phenomenon can be observed on TVG where, in the early 2000s, dubbing into Galician only accounted for 11% of output, which contrasts sharply with the 45% from the previous decade (López García 2002: 81). However, the mid-2000s see major developments in the visibility of Galician media as a result of the acquisition and implementation of new digital technologies, including the establishment of a new television channel (TVG2), which also attest a resurgence in dubbing output. This was presented on the new channel in the form of redubbed versions of programmes that were originally produced in the 1980s andBonanza. 1990s, the most notable of which was the American television series The decision to redub them was based on a policy by TVG to update the th linguistic quality of the programmes as the 20 anniversary of the network approached. Also, from a financial perspective, filling the schedule with programming to which TVG already had the rights would be a cost-effective way of ensuring that the now larger schedule could be filled with content. Although this article is principally focused on the period from the mid-1980s to 2008 the performance era was by no means complete by the end of the st first decade of the 21 century. Indeed, even today, with the proliferation of new channels such as the news channel G24Noticias, its sister channel TVG2, two international channels in Europe and on the American continent and new online content at crtvg.es, the Galician mediascape is still very much in the shadow of a plethora of digital and online televisual content in Castilian. This is further compounded by the fact that Galicia, unlike other comparable nations, is stateless and continues to be bound by the legal and constitutional frameworks of Spain; in particular, those which pertain to the legal position of Spanish. As a result, despite the efforts to normalise Galician within its own mediascape, the presence of Castilian is almost inescapable. Therefore, whilst the performance era would theoretically attest the move away from dubbed content, it would appear that for financial and strategic reasons, the rebroadcasting of such content was an inescapable necessity, indicating how the model offered by Kelly-Holmes and Pietikäinen is not unidirectional. As the continued presence of language that exists in a diglossic relationship with a superstrate might be challenged by external 84 Galicia 21 forces such as attitudinal changes, so will the media and the educational Issue I ‘19 infrastructure that is there to support it. For this reason, we might To What Extent Has the Role understand better the comment made by Rosario Álvarez Blanco in the of Dubbing Contributed to the introduction to this article concerning the importance of the media as an Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a integral tool for Galician normalisation. Diachronic, Corpus-Based Having outlined the evolving role of dubbing from 1985 until the Approach mid-2000s, this context provides a backdrop through which dubbing Craig Neville practices and their outcomes during this period can be better understood. Characterized by a gradual acquisition of more scheduled time within the Spanish mediascape, the production of Galician-language media and, in particular, dubbed content during the period 1985-2008 was subject to many 6 different influences including the complexities of the production process See Appendix 1 for a full list of and its language assessment, the changing position of dubbed content in series titles and episodes. terms of its importance, and the varied opinions regarding the reception of Galician language on television during this period. The remainder of this article will aim to ascertain whether linguistic and translational features of the target texts contained within the corpus are representative of the dynamic role and position of Galician-language media within the Spanish mediascape.

4. Methodology

4.1. Corpus Design

In order to construct the corpus for this article, the principles outlined by Sinclair (1991) were adopted in order to achieve a certain level of representativeness and balance across the sample. Firstly, the texts were chosen according to the communicative function that they have in the community: that is, they are all transcripts of dubbed series from English that were produced in Galicia and broadcast on TVG.6 This also satisfies the criterion of homogeneity. Considerations of homogeneity with regards to genre were more difficult to fulfil due to a dearth of potential material but, given that ‘genre’ is not necessarily a focus of the analysis, it was felt that this would not necessarily have a negative impact on the conclusions drawn. Secondly, a corpus should strive to be as representative as possible; however, this corpus was constrained by the availability of texts and the labour-intensive activity to produce transcripts (approximately 60,000 words). Consequently, the corpus could be interpreted as a specialist, sample corpus that includes transcripts of key programmes from the mid- 1980s to the late 2000s. To a certain extent, it shares the same features as a monitor corpus in that it represents samples of language use from different periods. The earliest text is taken from 1985 and the latest from 2008. With these dates in mind and in light of the previous discussion, the earliest texts in the corpus align with the transition from gifting to service eras (1985- 1989), the middle tranche of texts focus principally on the service era (1990- 1998) and the final selection of texts align with the transition to performance era (2005-2008). One potential issue associated with the corpus is the shortage of texts from the early 2000s. This deficiency is due to a lack of availability of sources rather than a conscious decision and would be a focus of future research in order to enhance the coverage of the corpus. Thirdly, this corpus has both a parallel-comparative (ST-TT) and monolingual element (TT-only) orientation. These structures permit not only 85 Galicia 21 the study of TT-orientated phenomena such as prosody, morphology and Issue I ‘19 syntax but also ST-TT influences induced by contact with English through To What Extent Has the Role translation. Additionally, not only is the corpus orientated so that it can be of Dubbing Contributed to the used in parallel, comparatively and monolingually but it is also structured Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a using the aforementioned year ranges to facilitate diachronic comparison Diachronic, Corpus-Based between periods. Approach Finally, the texts are transcriptions of complete episodes rather than Craig Neville samples and two examples of each programme were chosen (21 in total), at random, from the first series of each in order to maintain consistency. In all cases, the first episode of each series was avoided as recommended by Ranzato (2013) due to the fact that these episodes were often dubbed as ‘pilots’ and, as she suggests, greater attention was paid to their production, meaning that language use within them was not representative in the context of the wider series.

4.2. CAQDAS & Corpus Analysis Tools

The epistemological plurality of research in audiovisual translation (henceforth, AVT) requires researchers to assume not only what can be known but also to judge how best to investigate it (Pérez-González 2014: 142). Biesta (in Arthur 2012: 147) supports this by urging researchers to adopt a ‘pragmatic approach’ wherein ‘decisions about design and methods should be driven by the aims, objectives and research questions’ rather than by traditional methodological principles, which risk jeopardising the validity, reliability and representativeness of research findings. Here, the analysis of transcriptions of dubbed content over a defined period can reveal information about the development of language shaped by normative rules (in this case, those of language controls summarized by Novo). Clearly, the best way to investigate such a phenomenon is to employ the techniques of Corpus Linguistics research combined with other qualitative analyses, thus providing not only a context for the data retrieved but also to allow the user to interpret the same data in a variety of ways to generate a more complex picture of its features. Such a mixed-methods approach can generate significant quantities of analysis from one dataset. In order to manage such data, this research adopts the use of CAQDAS or Computer Assisted Qualitative Data Analysis (Lee and Fielding 1991: 1) software to achieve this end. For this article, Nvivo, due to the ease with which data can be managed, coded and retrieved from a variety of sources as well as triangulate findings with other multimodal data (Silver 2018). Here, ‘manage’ refers to the storage of raw data so that it can be analysed or queried easily. ‘Code’ refers to the process of highlighting elements of the text that are representative of a particular phenomenon and then providing a name for the code. This ‘code’ can then be applied to another similar context where the same phenomenon is observable. Data can also be coded in a hierarchical fashion allowing for increasingly finer analysis. The coding diagram for this corpus is provided in Figure 1. Codes can then be analysed quantitatively and according to their relationship to each other in order to understand language use within the discourse. A major advantage of this methodological approach for Translation Studies researchers is that Nvivo permits the researcher to undertake multiple text analysis tasks (often associated with Corpus Linguistics) with ease and without the need for advanced knowledge of statistical analysis 86 Galicia 21 packages such as R.7 In fact, despite its ease of use, it is surprising that Issue I ‘19 studies employing such software in Translation Studies are relatively few in To What Extent Has the Role number (Jensen and Zethsen 2012; Alves and Couto Vale 2009). A further of Dubbing Contributed to the advantage of the software is that it supports the viewing of multimodal texts Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a (i.e. aligned video, sound and script, .srt subtitle file or audio description) Diachronic, Corpus-Based in a very user-friendly environment and, therefore, it is well suited to AVT Approach research. Once the texts are prepared and uploaded to the software, coding Craig Neville of the content can begin, a process which allows qualitative data to be analysed in context but is easily quantifiable.

Figure 1. Coding diagram produced by Nvivo to demonstrate the granularity of analysis. 5. Results

5.1. Target Text Phonological Phenomena: Intonational Patterns 7 Nvivo includes functions such The first area of analysis that Novo recommends that those involved in as word frequency lists, word cloud dubbing should consider carefully is the accentual load in information- display, export to Excel and spss software, cluster analysis, word dis- seeking questions beginning with the interrogative pronoun ‘Que’. Novo tribution and patterns, kwic, and recommends that the typical prosodic pattern of WH-questions beginning sentiment analysis as well as many with ‘que’ in Galician should place the principal stress on the first verb ways to visualize the data. rather than on the interrogative pronoun.8 However, he claims that 8 Galician dubbing attests an intonational pattern that is more typical of An example that Novo gives to Castilian where the main stress falls on the interrogative pronoun. Two exemplify this is taken from ‘Un examples are given below of a normative (Figure 2) and non-normative Ladrón con estilo’: ‘A que hora?’ (Figure 3) intonational pitch pattern.9 should be realized phonetically The number of interrogative structures beginning with a as /'ake'ora/ and not /a'ke'ora/. Interestingly, his example does WH-question word is significant (n=146); however, their spread across not contain a principal verb; each text within the corpus was not balanced. Nonetheless, within the 10 nonetheless we might assume that texts with the highest number of instances there was a range of examples his intention is to indicate that the from the different eras under analysis. Of the questions that were tagged stress falls on the first constituent (n=74), 56 produced viable recordings. Graph 1 displays the results of the of the interrogative. 9 analysis showing that, whilst in the 1980s and 1990s dubbing output in Galicia attests very little difference when comparing normative and non- These graphs to analyze intona- normative intonational patterns in WH-questions beginning with ‘que’, tional patterns were created using in the 2000s there is a marked difference. Normative patterns are more software called Praat (Boersma and Weenink 2018). commonplace. Novo presented his article in 2007, which post-dates this corpus. Nonetheless, we can posit that, as a result of increasing experience and awareness on the part of actors and dubbing producers in the features 87 Galicia 21 of standard and normative language use, there was greater attention paid to Issue I ‘19 extratextual features (i.e. intonation, vowel quality, etc.) during this period. To What Extent Has the Role of Dubbing Contributed to the Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a Diachronic, Corpus-Based Approach Craig Neville

Figure 2. Normative Intonational pat- tern of wh-Question (Que)

Figure 3. Non-normative Intonational pattern of wh-Question (Que)

5.2. Target Text Morphosyntactic Phenomena: Non dar + past participle

Novo (2010: 163) cites the periphrastic verbal construction ‘non dar + past participle’ as a preferable option to employ when expressing the inability to bring something into being (e.g. Non podía durmir > Non daba durmido) as is common in spoken language.non He conseguir/lograr/ser claims that there capaz is a tendencyde to use other constructions such as + infinitive, which are more common to written communication rather than spoken and 88 Galicia 21 are used in oral languagenon as poder a result of the diglossic influence of Castilian. Issue I ‘19 He also cites the use of conjugated in the past (in either the non To What Extent Has the Role darimperfect or preterite indicative) as a construction to avoid in favour of of Dubbing Contributed to the + past participle in certain circumstances. Promotion of the Linguistic non dar Standard In Galicia: a Across the corpus (see Graph 2), the instances of + past Diachronic, Corpus-Based participle (n=20) were just under double those of nonthe lograr.other periphrases Approach combined (n=11). There were also no instances of In those texts Craig Neville from the early 1980s and 1990s, the usage of all phrases was balanced in that there is equal usage attested of both the preferred, normative periphrasis

Graph 1. Comparison of Normative and Non-Normative Intonational Patterns of WH-Questions beginning with ‘Que’ in the GalCat Corpus

Normative Non-normative 2 4 6 8 10 12 14 16

1980s

1990s

2000s

10 and the other verbal constructions.non dar However, in the 2000s, there is marked Namely, ‘Diagnóstico asasinato’ increase in the use of + past participle. This occurs across 6 different (2006), ‘Invasión’ (2008) and texts from 3 different series.10 Although a far larger corpus might yield ‘Chuck’ (2007). more conclusive results, it would appear that there is a rising awareness of constructions more typical of Galician oral production, as attested in the previous phonological analysis.

Graph 2. A comparison of verbal periphrasis to describe the inability to realize an action

Non dar + PP Non conseguir Non poder Non ser capaz de

2 4 6 8 10 12 14 16

1980s

1990s

2000s

5.3. Syntactical Target Text Phenomena: Pre-noun Adjectival Positioning in Noun Phrases

Novo (2010: 163) points out that the typical position of adjectives in Galician is in post-noun position. However,systematic an attested phenomenon in televisual language has been the positioning of particular adjectives prior to the noun, which he attributes to the contact with 89 Galicia 21 Spanish. Novo’s reasoning for such a phenomenon should probablynovo, pequeno be Issue I ‘19 bobrought malo under scrutiny because attributive adjectives such as , To What Extent Has the Role and can appear in pre- and post-noun position yet their meaning is of Dubbing Contributed to the altered obtaining a more figurative sense (Álvarez & Xove 2002: 413-414). Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a Additionally, Novo’s assessment may also be discredited by the practice Diachronic, Corpus-Based of positioning certain words such as adjectives in a pre-noun position for Approach aesthetic reasons brought about by other considerations related to the Craig Neville dubbing process such as lip-synchrony.novo For example,new the alveolar nasal [n] sound at the beginning of correlates well with in the source visual channel.bo However, this rule does not always apply, particularly in the case of (the noun most likely to appear in pre-noun position, see below) which begins with the bilabial plosive [b] sound and in the source would begin with the velar stop [g]. Furthermore, there is also a possibility that they have been calqued from a more typical Anglophone word order. However, one of the reasons why calques are potentially not a sound explanation is due to the lack of correspondence between the sounds [g] from ‘good’ and [b] from ‘bo’. A dubbing translator is unlikely to use calques in such a way if the initial sounds of the words contrast widely between the source and target languages. Here, the former is a velar plosive articulated at the back of the throat with open lips and the latter is a bilabial plosive characterized by the very definite coming together of the lips. Both articulations are contrasting and, as previously mentioned, one of the aims of the dubbing translator is to find and use words that adopt similar mouth movements.

Graph 3. Comparison of adjectival positioning in the noun phrase

1980s 1990s 2000s 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 bo + n n + bo malo + n n + malo novo + n n + novo pequeno + n n + pequeno

The adjectives and their syntactical contexts were queried in Nvivo pre-nounusing the textpost-noun search facility and coded according to whether they were or . Of the number of instances of these adjectives (n=129), in 75 percent of cases (n=97), you are more likely to find one of these adjectives in pre-noun position rather than a post-noun position. In terms of the spread of this usage across the time period under analysis, it is not bo,possible to see many distinct trends in Graph 3. For example, the use of markedly preferred in a pre-noun position, is consistent across each of malo, novo 90 Galicia 21 the periodspequeno in question. Also, there is a slight increase in usage of Issue I ‘19 and in pre-noun position in the 2000s. As revealed previously, it is To What Extent Has the Role not possible to always attribute the use of adjectives in pre-noun position of Dubbing Contributed to the as a means to create ST and TT synchrony between the visual image and the Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a sound. This may be attributed to increased contact with Spanish, which has Diachronic, Corpus-Based allowed for this modification to the noun phrase to become the norm. As a Approach result, its increased usage in dubbed content is a sign that it is perceived to Craig Neville be more acceptable.

5.4. Target Text Lexical Considerations

In the final section of the contribution made by Novo (2010: 167-71), he makes a number of lexical observations regarding normative usage of lexical items that are commonly misused in media language. These items were collated and coded using the text search function and then analysed in context to ensure a betteren understanding serio of their usage. A few examples of interest include the use of as a question tag to confirm affirmativeness or, equally, disbelief. Although not providing any explanation for his inclusion of the term, it is a structure which is reasonably prevalent in this corpus (n=14). Furthermore, as Graph 4 attests, it is a structure that has become more prevalent in recent years. Whilst the increased usage of this structure is visible in the corpus, it is far outweighed by thede verdade presence of similar equivalents that are recommended by Novo including (n=29).

Graph 4. Use of ‘en serio’

En serio 1980s 1990s 2000s

6

3

0 tranquilo Another interesting lexical item is the inclusion of the word non teña medo ≃ when it is employed as an interjection equivalent to [ ‘don’t worry’]. There is a selection of examples (n=4) of this in the corpus outlined in Table 1. All four examples are taken from dubbed texts that were produced from 2006-2008, running contrary to the recommendations made by Novo (2010: 167-71). Evidently, the examples are drawn from only four episodes, which suggests that more data would be required in order to ascertain whether it is being used more systematically in Galician media language. In spite of this, an interesting observation that can be made in this noncase te is preocupes, the use of other structures to perform the same function including which appears in 5 differenttranquilo, episodes of programmes dubbed in the late 1980s as opposed to the use of suggesting a marked change in the translation of ‘worry’ as an interjection between those texts from the 1980s and those from the 2000s. Table 1. Uses of ‘tranquilo’ 91 Galicia 21 Issue I ‘19 To What Extent Has the Role Target Text Programme of Dubbing Contributed to the Promotion of the Linguistic Diagnóstico Asasinato, series 2 episode 3 (2006) Standard In Galicia: a ‘Tranquilo, Norman. Iso é habitual.’ Diachronic, Corpus-Based Chuck, series 1 episode 3 (2008) Approach ‘Tranquilo, non che vai pasar nada.’

Craig Neville Chuck, series 1 episode 3 (2008) ‘Tranquilo. Vai saír ben’

Chuck, series 1 episode 3 (2008) ‘Tranquilo. Vai ser rápido’

Magnum PI, series 1 episode 3 (1985) ‘TC e eu témolo todo estudiado. Tranquilo’

5.5 st-tt Translation Induced Phenomena: Imperatives

let’s…The translation of imperatives and, in particular, the English construction is an area of translation induced source text influence that Novo (2010: 165) cites as an example of something that creates non-normative language in Galician dubbed target texts. More specifically, he is critical of the use of the first-person plural of the subjunctive to translate this construction as it is atypical in oral Galician. He suggests that Galician has its own equivalent structures thatvamos can + be used in this context, such as the first person plural periphrasis infinitive (e.g. Vamos chamar a policía < Let’s phone the police) or, on occasions when it is not necessary to indicate that more than one person is completing the action, then the imperative proper can be employed in the second person singular or plural (e.g. chama a policía OR chamade a policía). Furthermore, he cites a number of otherdeber verbalhaber periphrases que ser mellor emphasising obligation that can be employed (e.g. , , ). In order to explore this translation induced phenomenon, the text search function was employed in Nvivo; however, rather than only using let’sTTs on this occasion, the aligned texts were employed-emos to searchamos instances of in the ST as well let’sas the grammatical suffixes and - . There were a number of uses of in the source texts (n=33), and in the vast majority of cases there was a tendency to avoid the translation of the first-person plural in favour of a number of more natural sounding structures. In 6 of

Graph 5. Translations of let’s into Galician and whether they are normative, non-normative or avoided

Avoidance Normative Non-normative

2 4 6 8 10 12

1980s

1990s

2000s veña veña, 92 Galicia 21 come)the examples, + imperative in the second person singular (e.g. Issue I ‘19 was employed as a strategy to include others in the action whilst not To What Extent Has the Role explicitly using the first-person plural. Also, there is a trend, albeit slight, of Dubbing Contributed to the for the drop in non-normative constructions across the decades, which Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a appears to manifest itself in texts from 2006-2008 in the further avoidance Diachronic, Corpus-Based rather than correct usage of the imperatives as advocated by Novo (see Approach Graph 5). Craig Neville 6. Discussion

This article, through the forensic analysis of language, has sought to understand how recommendations for the normative use of Galician, as outlined in language planning documentation (in this case, the observations of Novo), is reflected in actual usage. Here ‘actual usage’ refers to the language of dubbed programming. Generally, when the corpus is explored diachronically, it is clear that there are three trends discernible from the data. In the first case, certain aspects of language use in the corpus demonstrate that there is a tendency to move from non-normative language use to normative language use according to that outlined by Novo. This tendency also coincides with the transition between the ‘gifting’ and ‘service’ eras where we might posit that the challenge of producing enough dubbed content to be broadcast on television whilst also establishing new, complex, disconnected workflows will have an impact on the language assessment process and thus the output. Here, phonological data demonstrates that the intonational patterns observable in questions beginning with ‘que’ become more normative in the latter part of the corpus. Lexical analysis shows that the interjection ‘tranquilo’, an atypical Galician use, becomes less commonplace in latternon texts te preocupes. in the corpus in favour of other more Galiciannon dar synonyms such as Also, the use of the construction + past participle, a typically ‘oral’ Galician strategy to express the inability to complete an action, has increased over time butnon not conseguir, necessarily non poderto the expensenon lograr. of other more literary synonyms such as and In each case, we see here how certain linguistic tendencies as highlighted in a language planning document have led to increased normative usage. In the second case, the corpus also attests, in certain aspects, a move away from the normative usage outlined by Novo. Across the corpus, common adjectives attest an increasing tendency to appearbo, malo in pre-noun position to the extent where certain adjectives (e.g. ) are systematically used in this way in every instance. Also, from a lexical perspective, the increased use of ‘en serio’ over time demonstrates how this interjection, considered to be non-normative by Novo, has become more acceptable, possibly due to the inevitable language contact with Castilian in this diglossic scenario. This behaviour is consistent with the features of the ‘performance era’ with regards to the greater visibility and, ultimately, acceptance of multilingual repertoires that represent a mixture of allochthonous and autochthonous features. Whilst the latter is acknowledged by this framework as a marker of homegrown content, it is not unjust to surmise that dubbed language as well as other forms of media language might attest this shift. Nonetheless, as indicated earlier with regards to the heterotopic nature of the era-framework, it is important 93 Galicia 21 to clarify that one single phenomenon does not signal that Galicia is fully Issue I ‘19 engaged in the performance era. To What Extent Has the Role In the final case, the corpus attests phenomena that can be defined as of Dubbing Contributed to the occasions where grammatical equivalents are avoided in favour of different Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a grammatical constructions. This is particularly prevalent in the translation Diachronic, Corpus-Based of imperatives. Whilst imperative usage, on the whole, follows the Approach expectations outlined by Novo and non-normative usage is very infrequent, Craig Neville it is interesting to observe how equivalent imperative constructions are often avoided for other constructions. This was the caseveña for the translation of ‘let’s’ from English, which was often rendered as + imperative in the second person plural.

7. Conclusions

Although this study is limited, there are a number of observations that can be made as a result of its completion. Firstly, the application of corpus- based approaches to dubbed language are clearly fruitful and are enhanced by the ability to divide texts according to the periods when they were produced so that they can be viewed from a diachronic perspective. Such analysis is useful not only for those involved in the complex workflows of the Galician dubbing industry to understand how their practice has evolved and continues to do so from the linguistic perspective, but it also provides a quantifiable way in which the impact of language planning processes and policies can be assessed. Secondly, it demonstrates that the challenges of producing a corpus from dubbed language are not insurmountable when CAQDAS software is employed. Thirdly, such linguistic analysis does indeed provide evidence for language change and language contact. Although dubbed language lacks the spontaneity of traditional, oral data, it can still provide evidence for the effects of language contact, for example, where we might see an increased acceptance of atypical structures by authorities (such as language assessors) because of their increased, accepted usage in current, spoken language. Through further development, this small-scale study could yield even greater research potential. As with any specialized corpus-based research, the addition of more texts is an easily citable enhancement; however, as mentioned previously, creating an AVT corpus is arduous. As a result, the addition of further texts from each existing series in the corpus rather than new series could help build on the linguistic analysis contained here. Equally, the phonological analysis contained within this research only provides a superficial exploration of an infinite number of possibilities including the realisation of formants and other intonational patterns such as those attributed to different types of interrogatives and exclamatives. This corpus would be further enhanced through the analysis of the TTs contained within the corpus in comparison with the original texts provided by the translators and/or the first studio takes of the programmes in the dubbing studio to understand more systematically not only how the translation process is shaped by the complex workflows unique to Galicia but also how the language itself is shaped by this process and the interventions made by language assessment. Finally, this article also highlights an area of further urgent research (or, at least, awareness raising) that becomes increasingly salient through the application of Pietikäinen and Kelly-Holmes’ framework: that is the 94 Galicia 21 potential regression of the Galician mediascape from the performance Issue I ‘19 to service eras with the increase in dubbed content. Due to the fact that To What Extent Has the Role Galicia is a stateless nation within Spain bound by the legalities of Castilian of Dubbing Contributed to the as the state’s official language, the complete transition of the Galician Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a mediascape to the full features of the performance era is theoretically and Diachronic, Corpus-Based practically impossible, demonstrating one of the inescapable realities of Approach Galicia’s normalisation project. Craig Neville Works Cited 95 Galicia 21 Issue I ‘19 To What Extent Has the Role ALONSO SEISDEDOS, María, 2010. ‘Especificidades da tradución para a of Dubbing Contributed to the dobraxe ao galego’, in Montero Domínguez 2010: 145-154. Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a Gramática da Lingua Galega Diachronic, Corpus-Based ÁLVAREZ, Rosario & Xosé XOVE, 2002. (Vigo: Approach Editorial Galaxia). Craig Neville ALVES, Fabio & Daniel COUTO VALE, 2009. ‘Probing the Unit of Translation in Time: Aspects of the Design and Development of a Web ApplicationAcross forLanguages Storing, and Annotating, Cultures and Querying Translation Process Data’, 10: 251-73. Mediatization and Sociolinguistic ChangeANDOUTSOPOLOS, Jannis, ed., 2014. (Berlin: de Gruyter). Research Methods and Methodologies in Education ARTHUR, James, 2012. (London: Sage).

BOERSMA, Paul & David WEENINK, 2018. ‘Praat’: doing phonetics by computer [Computer program].

MercatorCORMACK, Media Mike, Forum 2004. ‘Developing Minority Language Media Studies’, 7: 3-12.

COROMINAS, Maria, & Bernat LÓPEZ,Anàlisi 1994. ‘Espanya: Las contradiccions del ‘model autonòmic’, 17: 71-102. Computer Supported Qualitative Research. ISQRCOSTA, 2017. António Advances Pedro in Intelligent et al., 2018.Systems and Computing (New York: Springer Publishing Company).

CRONIN, Michael,TTR: traduction, 1995. ‘Altered terminologie, states: rédaction Translation and minority languages’, 8: 85-103. Informe sobre a xestión de servizo público da CRTVG e as súas sociedadesCRTVG, dependentes2012. , 20th July 2013. (Santiago de Compostela). http://www. crtvg.es/files/INFORMESERVIZOPUBLICO2012.pdf [Accessed 9/10/2019]

___, 2019. ‘Descrición da entidade’ [corporate website]. http://www.crtvg. es/crtvg/portal-de-transparencia/informacion-institucional/descricion-da- entidade [Accessed 09/10/2019] 40 años de TVE en Galicia FORTES, Xabier, 2011. , online video recording, RTVE a la carta, 25th July 2011. Accessed 16/06/2019. http://www.rtve.es/ alacarta/videos/telexornal-galicia/40-anos-tve-galicia-25-07-11/1161365/ [Accessed 09/10/2019] Estatuto de Autonomía para Galicia, GALICIA, Ley Orgánica 1/1981 Language as Social Semiotic HALLIDAY, Michael, 1978. (London: Arnold). 96 Galicia 21 ___, 1992. ‘Language as SystemDirections and in Language Corpus Linguistics: as Instance: Proceedings The Corpus of Nobel as Issue I ‘19 Symposiuma Theoretical Construct’, To What Extent Has the Role , 61-78. of Dubbing Contributed to the Promotion of the Linguistic The Fourth Eye: Māori Standard In Galicia: a MediaHOKOWHITU, in Aotearoa BrendanNew Zealand & Vijay DEVADAS, 2011. Diachronic, Corpus-Based (Minneapolis: University of Minnesota Press). Approach Craig Neville KELLY-HOLMES, Helen, 2014. ‘Commentary: Mediatized Spaces for Minoritized Languages: Challenges and Opportunities’, in Andoutsopoulos 2014: 539-543.

JENSEN, Matilde Nisbeth & Karen Korning ZETHSEN, 2012. ‘Translation of Patient Information Leaflets:Linguistica Trained Antverpiensia, Translators New and Series-Themes Pharmacists-cum- in Translationtranslators-A Studies Comparison’, 11: 31-49.

KOLLER, Veronika, 2009. ‘AnalysingSemen Collective Identity in Discourse: Social Actors and Contexts’, 27. https://journals.openedition.org/ semen/8877 [Accessed: 09/10/2019] Using Computers in QualitativeLEE, Nigel Research & Raymond FIELDING (eds.), 1991. (London: Sage). A comunicación en Galicia 2002 LÓPEZ GARCÍA, Xosé, ed., 2002. (Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, Sección de Comunicación). Tres décadas de televisión en Galicia. Cronoloxía e posiciónsLÓPEZ peranteGARCÍA, o desafío Xosé, dun 2004. novo modelo audiovisual (Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, Sección de Comunicación). http:// consellodacultura.gal/mediateca/extras/tres_decadas_de_television.pdf [Accessed: 13/06/2019]

LYSAGHT, Ruth, 2009. ‘Language Image in National Minority Language Television Idents: TG4 (Teilifís na Gaeilge,Estudios IrlandesesIreland) and Whakaata Māori (Māori Television, New Zealand)’, 4: 45-57. 25 anos de Televisión en Galicia MANEIRO, Arturo, 2013. (A Coruña: Editorial Compostela).

MARTÍNEZ HERMIDA, Marcelo, 1994. ‘Televisión y vídeo en Galicia: La intervención de la institución autonómica en el sector audiovisual’. Unpublished PhD Thesis (Universidad Complutense de Madrid).

MEC, 2006. ‘50 años de televisión en España’. http://tv_mav.cnice.mec. es/siglo/50/loaded_movies/guias/02_purple/04_2_la_programacion_en_ television.pdf. [Accessed: 4/12/2018]

MONTERO DOMÍNGUEZ, Xoán, 2006. ‘AchegasRevista para Galega a tradución de Tradución de produtos destinados á dobraxe cara ao galego’, 12: 111-20. Tradución para a dobraxe en Galicia, País Vasco e Cataluña: 97 Galicia 21 experiencias___, ed., 2010. investigadoras e profesionais Issue I ‘19 (Vigo: Servizo de Publicacións da To What Extent Has the Role Universidade de Vigo). of Dubbing Contributed to the Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a ___, 2010. ‘O proceso de tradución para a dobraxe das longametraxes de Diachronic, Corpus-Based ficción galegas’ in Montero Domínguez 2006: e despois os números de Approach páxina 59-82. Craig Neville MUNDAY, Jeremy & Meifang ZHANG,Target 2015. ‘Introduction to Discourse Analysis in Translation Studies’, 27: 325-34.

NEVILLE, Craig, 2018a. ‘Escoitade con coidado. Isto só o direi unha vez’. An Exploration of the Role Played by Dubbing in Galicia since the 1980-90s Galicia to Promote Sociolinguistic Identity’, paper presented to Interdisciplinary Galician Studies Conference, University of Edinburgh, April 2018. https://www.researchgate.net/ publication/326010476_Escoitade_con_coidado_Isto_so_o_direi_unha_ vez_An_exploration_of_the_role_played_by_dubbing_in_Galicia_since_ the1980-90s_Galicia_to_promote_sociolinguistic_identity

___, 2018b. Interview with Rosario Álvarez Blanco, the head of the Consello da Cultura Galega and specialist in Galician normalisation: the role of dubbing in language normalisation in Galicia. https://www. researchgate.net/publication/330041733_Interview_with_Rosario_Alvarez_ Blanco_Head_of_the_Consello_de_Cultura_Galega_in_Galicia_about_ the_role_of_dubbing_in_the_normalisation_of_the_language

NOVO, Ramón, 2010. ‘Control Lingüístico das traducións para a dobraxe na TVG’, in Montero Domínguez 2006: e despois os números de páxina 155-172. Audiovisual Translation: Theories, Methods andPÉREZ-GONZÁLEZ, Issues Luis, 2014. (Abingdon: Routledge).

PIETIKÄINEN, Sari & Helen KELLY-HOLMES, 2011. ‘Gifting, Service, and Performance:International Three Journal Eras of in Applied Minority-Language Linguistics Media Policy and Practice’, 21: 51-70.

RANZATO, Irene, 2013. ‘The Translation of Cultural References in the Italian Dubbing of Television Series’. Unpublished doctoral dissertation. Available at https://spiral.imperial.ac.uk:8443/bitstream/10044/1/14622/1/ Ranzato-I-2013-PhD-Thesis.pdf (London: Imperial College London).

REI-DOVAL, Gabriel, Mauro FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ, Lucía DOMÍNGUEZ SECO, Manuel FERNÁNDEZ FERREIRO, Fernando FERNÁNDEZ RAMALLO, MontserratActitudes lingüísticas RECALDE, en Galicia: Modesto compendio do III volumeRODRÍGUEZ do Mapa NEIRA,Sociolingüístico 1996. de Galicia (Real Academia Galega: Seminario de Sociolingüística). Usos lingüísticos en Galicia: compendio do II volume do Mapa Sociolingüístico___, 1995. de Galicia (Real Academia Galega: Seminario de Sociolingüística). An Introduction to Language Policy: Theory and Method 98 Galicia 21 RICENTO, Tom. 2006. Issue I ‘19 (Malden, MA: Blackwell). To What Extent Has the Role of Dubbing Contributed to the SILVER, Christina, 2018. ‘CAQDAS at a Crossroads: Choices, Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a Controversies and Challenges’, in Costa et al. 2018: 1-13. Diachronic, Corpus-Based Approach SILVER, Christina & Jennifer PATASHNICK, 2011.Forum: ‘Finding Qualitative Fidelity: Social Craig Neville ResearchAdvancing Audiovisual Analysis Using Software’, 12. http://www.qualitative-research.net/index.php/fqs/article/ view/1629/3148 [Accessed 9/10/2019] Corpus, Concordance, Collocation SINCLAIR, John, 1991. (Oxford: Oxford University Press)

VEIGA DÍAZ, María Teresa, 2012. ‘La percepcióninTRAlinea social del Special doblaje Issue al (The Translationgallego de productosof Dialects in audiovisuales Multimedia II) televisivos’, 2. http://www.intralinea.org/specials/article/percepcion_social_del_doblaje_ productos_audiovisuales_televisivos [Accessed 09/10/2019]

VIEIROS, 2006. ‘A “Víbora negra” non sairá en galego malia a TVG ceder a dobraxe’. Accessed 3/3/2006. http://www.vieiros.com/nova/48320/a-vibora- negra-non-saira-en-galego-malia-a-tvg-ceder-a-dobraxe Appendix 1 99 Galicia 21 Issue I ‘19 To What Extent Has the Role Titles of series and episodes contained within the corpus as transcriptions. of Dubbing Contributed to the Promotion of the Linguistic Standard In Galicia: a Diachronic, Corpus-Based Approach Craig Neville

Galician Title Source Language Title Country of Origin Year of Dubbing Episodes

Dallas Dallas usa 1985 Series 2 Episode 4

1985 Series 1 Episode 3 Magnum PI Magnum PI usa 1985 Series 1 Episode 4

Buck Rogers Buck Rogers Series 1 Episode 1 & 2 th usa 1987 no século xxv in the 25 Century (Combined)

Os Roper George & Mildred uk 1988 Series 1 Episode 2

1989 Series 1 Episode 3 Os Novos The Young Ones uk 1989 Series 2 Episode 6

1991 Series 1 Episode 1 Arriba e abaixo Upstairs, Downstairs uk 1991 Series 1 Episode 7

1995 Series 1 Episode 3 A Nanny The Nanny usa 1995 Series 1 Episode 4

1998 Series 1 Episode 3 Allo Allo Allo Allo uk 1998 Series 1 Episode 6

2006 Series 2 Episode 2 Diagnóstico Asasinato Diagnosis Murder usa 2006 Series 2 Episode 4

2007 Series 1 Episode 2 Heroes Heroes usa 2007 Series 1 Episode 6

2008 Series 1 Episode 2 Chuck Chuck usa 2008 Series 1 Episode 3

2008 Series 1 Episode 3 Invasión Invasion usa 2008 Series 1 Episode 8 100 Galicia 21 Issue I ‘19 Article A experiencia de autotradución poética de Corpo Keywords

Self-translation de Antiochia: Poetry Self-translation Paratranslation un exercicio de Reception tensión textual e Palabras paratextual froito clave Autotradución Autotradución poética dunha realidade Paratradución Recepción asimétrica¹ Abstract

Tamara Andrés* Universidade de Vigo Literary self-translation, a type of translation in which the author of the original work becomes also the translator and author of the target text, appears to be a frequent trend in Spain in the 21st century, especially * from the co-official languages into Spanish. In this paper we focus on O meu agradecemento ás per- contemporary Galician poetry, which most often travels to Spain through soas que contribuíron á revisión individual or collective anthologies as well as through translations or self- deste artigo polas anotacións ache- translations of individual poems. In this context, the Santander-based small gadas, nomeadamente Olga Castro independent publisher Libros del Aire commissioned the self-translation e Laura Linares, que mantiveron as Corpo de Antiochia mans mergulladas no texto durante of Cuerpo de Antiochia (Galaxia, 2017) by Tamara Andrés, which ultimately un longo curso para reter a auga became in Spanish (Libros del Aire, 2018). From the máis transparente e nutrida do perspective of the author, translator and researcher, in this article we will regato. reflect on the different power relations involved in the self-translation of a 1 specific poetry book from Galician to Spanish, which was carried out in a Traballo vinculado ao proxecto context of diglossia and asymmetry between the two languages, and paying ‘Nuevas estrategias de promoción particular attention to the specificities of the poetic genre. Our analysis will cultural. Las ferias internacionales consider purely linguistic and textual elements as well as paratexts, with a del libro y la condición de invi- view to discerning which factors and agents shape self-translation beyond tado de honor’ (Universidade de Santiago de Compostela), finan- the author herself, and in which ways. ciado polo Ministerio de Ciencia, Innovación e Universidades do Goberno Español e Fondos FEDER (Ref. FFI2017-85760-P). 101 Galicia 21 Resumo Issue I ‘19 A experiencia de autotradución A autotradución literaria, unha forma de tradución na que a autoría da obra poética de orixinal realiza a tradución, defínese como unha práctica habitual no século Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual xxi entre as linguas do Estado español, especialmente na direccionalidade froito dunha realidade das linguas cooficiais cara ao castelán. Canto á poesía galega máis recente, asimétrica expórtase ao marco estatal preferentemente a través de antoloxías uniper- Tamara Andrés soais ou colectivas e traducións ou autotraducións de poemarios indivi- duais. Neste contexto, a pequena editorialCorpo de independente Antiochia cántabra Libros del Aire propón a autotradución de Cuerpo de Antiochia (Galaxia, 2017) de Tamara Andrés, que devén en castelán (Libros del Aire, 2018). Desde a perspectiva de autora, tradutora e investigadora, no pre- sente artigo reflexionaremos sobre as diferentes relacións de poder que operan arredor da autotradución dun poemario específico do galego ao cas- telán realizada nun contexto de diglosia e asimetría entre as dúas linguas, e atendendo ás especificidades do xénero poético. Alén dos elementos pura- mente lingüísticos e textuais, atenderemos á paratextualidade co obxectivo de discernir que factores e axentes modelan, e de que forma, unha autotra- dución alén da propia autoría. 102 Galicia 21 Este artigo presenta unha análise e reflexiónCorpo de sobreAntiochia a Issue I ‘19 autotradución poética da obra galega Cuerpo de A experiencia de autotradución Antiochia(Galaxia, 2017) de Tamara Andrés, ata devir poética de (Libros del Aire, 2018) na súa versión en cas- Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual telán. Malia que nesta combinación lingüística dispo- froito dunha realidade ñemos dunha bibliografía certamente nutrida arredor asimétrica da autotradución no eido da prosa (véxanse, entre Tamara Andrés outros, Dasilva 2009, Vega 2016 e 2018), o eido poético non recibiu apenas atención crítica ata o momento, con contadas excepcións (por exemplo, Rábade Villar 2016). Con este traballo pretendemos contribuír a encher ese oco, incorporando perspectivas e dilemas que son propios deste xénero tex- tual, como por exemplo os ocasionados polo difícil equilibrio entre priori- zar a tradución da forma ou do contido. O obxectivo deste artigo consiste en reflexionar sobre as diferentes relacións de poder que operan sobre a autotradución dun poemario específico do galego ao castelán realizada nun contexto de diglosia e asimetría entre as dúas linguas, así como discernir o papel que desempeñan os distintos axentes que interveñen neste proceso de autotradución a nivel lingüístico e paratextual, ata que o libro está dispoñi- ble como produto literario para a audiencia meta. Comezaremos por situar este caso de estudo no contexto de traballos previos sobre a autotradución no espazo ibérico que a enmarcan na (in)visi- bilidade e relacións de poder entre linguas asimétricas (Gallén et Corpoal. 2010), de Antiochiapara despois reflexionar sobre a experiencia de autotradución de desde dúas olladas complementarias. Primeiro, a que fornece o estudo lingüístico e textual das escollas de tradución propiamente ditas realizadas pola autotradutora cuns fins ideolóxicos e políticos, tratando de situalas nunha escala entre a domesticación e a estranxeirización (Venuti 2004). Seguidamente, a perspectiva da paratradución (Garrido 2007) para poñer énfase na creación de significados a partir da tradución dos paratex- tos (Genette 1987). Dado que non habería espazo abondo aquí para carac- terizar a complexidade das relacións históricas e sociopolíticas xeradas entre dous sistemas tan próximos en termos xeográficos, o artigo presén- tase como unha primeira achega ás posibles tensións textuais e paratextuais desde a experiencia da propia poeta que é, á vez, autora, autotradutora e investigadora.

1. Algúns conceptos arredor da autotradución: invisibilidade e asimetría

Desde hai un tempo, a comunidade académica está a prestarlle máis aten- ción á autotradución debido á crecente reivindicación das comunidades multilingües das sociedades contemporáneas e á internacionalización do inglés, ao tempo que cada vez son máis as autorías bilingües que se auto- traducen, accedendo así a outros espazos literarios nos que poder acadar capital económico, cultural e simbólico (Castro et al. 2017: 10). Con todo, ao igual que aconteceu historicamente coa tradución, a autotradución con- tinúa a ser un exercicio que adoita realizarse desde o silencio e desde a invisibilidade. De acordo con Casanova (2015: 14), a tradución e, por tanto, a autotradución, son consideradas unha devaluación respecto ao valor non económico do orixinal. A investigadora francesa afirma que ao longo da his- toria este feito intentou repararse adoptando diversas estratexias, entre as que se atopan o ‘esquecemento’ do orixinal ou a lei da fidelidade. 103 Galicia 21 Segundo López López-Gay, os factores que poden determinar que unha Issue I ‘19 (auto)tradución se presente como orixinal son o grao de asimetría entre cul- A experiencia de autotradución turas, o interese editorial ou a conveniencia persoal da autoría (2010: 288). poética de Non obstante, entendemos que o prestixio dunha autotradución sería maior Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual que o dunha tradución realizada por unha segunda persoa, xa que, máis froito dunha realidade alá de que o texto exista en dúas linguas, leva en ambas a firma do autor ou asimétrica autora, con toda a ‘autoridade’ que supón a ‘autoría’ (Grutman 2009: 124). Tamara Andrés Por outra banda, Casanova define a tradución como un ‘intercambio desigual’ que se produce nun universo fortemente xerarquizado no que se establecen relacións de dominación (2002: 7-8), mentres que Even-Zohar manifesta claramente que non existe simetría na interferencia literaria (1990: 62), xa que existen diferenzas salientables entre as linguas do mundo en termos de mercado e de valor de intercambio (Grutman 2009: 126). Esta asimetría tamén opera na autotradución. Nos contextos diglósicos, o labor autotradutivo adoita ser unidireccional: da lingua dominada cara á lingua dominante. Ademais, tal e como sinala López López-Gay (2010: 288), a idea de presentar nestes casos o texto como un orixinal creado directamente na lingua hexemónica é moi tentadora. Nesta liña, Bourdieu considera que unha menor distancia entre linguas en contacto implica unha maior domi- nación dunha sobre a outra. Ao gozar dun espazo maior no mundo, a lingua dominante defínese como ‘permiso de circulación’ (1992: 18). A autotradución pode ser invisible e invisibilizadora por non lembrar a súa fonte no plano cultural ou lingüístico, e alén diso pode agochar no plano peritextual a súa condición de tradución. A visibilidade da autotradu- ción no aparello paratextual aparece condicionada por cuestións editoriais como a omisión ou a indicación dunha mención do tipo ‘autotradución’ ou, simplemente, ‘tradución de’. Concordamos con López López-Gay cando afirma que as persoas que se autotraducen deberían empregar os paratextos como espazos onde visibilizar e teorizar o seu labor, tal e como era costume antes da Segunda Guerra Mundial, xa que a práctica dunha tradución visi- ble suporía o recoñecemento da diferenza (2010: 286-289).

2. A autotradución intraestatal en España

Na abordaxe do fenómeno da autotradución en España, en primeiro lugar, resulta útil achegármonos á autotraducteursdiferenza que migrateurspropón Grutman (2015) entre ‘autotradutores migrantes’ ( ), que describe como as persoas que practican unha nova linguaautotraducteurs debido a un sédentairesdesprazamento terri- torial, e ‘autotradutores sedentarios’ ( ), definindo estes últimos como persoas que recorren ao bilingüismo como un feito pro- gramado dentro dunha configuración sociolingüística colectiva; esta última sería a práctica máis habitual no contexto ibérico. Outra categorización útil é a presentada por Ramis (2015) cando acuña os termos ‘autotradución intraestatal’ e ‘autotradución interestatal’ para dar conta, respectivamente, de como a nivel intraestatal no caso español existirá unha autoría diglósica —que escribe primeiro na lingua cooficial e que se traduce posteriormente á lingua hexemónica, decote baixo a forma de autotradución— fronte á bilingüe migrante interestatal. Así, as persoas que practican a autotradu- ción sedentaria e intraestatal exercen o seu labor no marco dunha socie- dade diglósica, como acontece no caso do marco peninsular e, por tanto, tamén no caso específico de autotradución que nos ocupa no presente artigo. Respecto á autotradución intraestatal que se practica desde o galego 104 Galicia 21 ao castelán, esta é ademais asimétrica (Giacomel 2015: 40), porque as lin- Issue I ‘19 guas en contacto teñen un estatus diferente. A experiencia de autotradución Pola súa banda, a partir do concepto de ‘comunidade interlitera- poética de ria específica’ acuñado por Ďurišin (1993), Domínguez define a autotra- Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual dución como un fenómeno de tradución frecuente entre literaturas dunha froito dunha realidade mesma comunidade literaria específica (CIE), xa que os axentes produtores asimétrica adoitan caracterizarse por ser tamén lectores e incluso autorías biliterarias Tamara Andrés (2010: 61-63), definidas por Vega como aquelas que escriben para dúas lite- raturas diferentes ou que escriben para unha lingua e traducen para outra (2018: 137). Segundo Vega (2018: 270), son moitas as autorías dunha lingua non central que deciden autotraducirse ao castelán a partir da Transición Democrática de 1975 no Estado español, co fin de situarse en dous siste- mas literarios nacionais e para proxectarse no seu exterior, mais por veces cómpre aceptar o feito de que a súa escrita orixinal pode desaparecer coa tradución. Polo xeral, a autotradución desde unha lingua periférica cara a unha central xorde impulsada por uns fins determinados, como por exem- plo chegar a máis público lector, servir como ponte para unha tradución cara a outra lingua ou conceder prestixio á autoría fóra da súa comunidade. No eido da narrativa, poderíaseHerba moura afirmar que este foi o caso da autotradu- ción da premiada novela , de Teresa Moure (2005) ao castelán, usada como texto de partida nas traducións realizadas posteriormente a linguas como o italiano, holandés, romanés ou mesmo portugués (véxase Castro 2011), se ben a tradución ao catalán (anterior á autotradución) e ao inglés (posterior) se fixeron tomando o galego como texto fonte. De todos os xeitos, existen voces que disenten, como é o caso de María Reimóndez (en Colomer 2019), quen reivindica que a (auto)tradución ao castelán non implica necesariamente maiores vendas ou unha maior relevancia. Xunto a isto, danse casos de obras que acceden ao mercado internacional directa- mente desde o galego sen pasar necesariamente con anterioridade polo cas- telán, Ocomo club aconteceuda calceta con novelas premiadas da propia María Reimóndez como (2006), traducida ao italiano en 2007 antes de que saíse a tradución (non autotradución) ao castelán en 2008. Dado que o que nos interesa neste artigo é reflexionar sobre a auto- tradución en Galicia, non afondaremos no desenvolvemento histórico deste fenómeno noutros sistemas culturais peninsulares como o éuscaro ou o catalán que xa foron estudados de maneira exhaustiva (Manterola 2014: 67-98, Ramis 2014). Mesmo se existen similitudes entre a autotradución nas tres culturas sen Estado de España, cómpre ter en conta as diferenzas derivadas de intereses, apoios e, en definitiva, dunha planificación cultural distinta. En liñas xerais, a autotradución é habitual entre as autorías vascas debido ao descoñecemento do éuscaro fóra de Euskal Herria, e adoita con- cibirse como iniciativa do autor (Domínguez 2010: 63). Respecto ao territo- rio catalán, son moitas as autorías que deciden autotraducirse, a meirande parte delas escolarizadas, no marco do franquismo, exclusivamente en cas- telán. Estas autotraducións son unidireccionais e poden denominarse digló- sicas (Arnau i Segarra 2016: 325). López López-Gay apunta que as autotraducións realizadas ao caste- lán desde outras linguas oficiais en España son comercializadas en ocasións como orixinais ou ‘segundos orixinais’ (2010: 290). Na opinión de Manterola (2011: 116), a identificación das autotraducións nos contextos diglósicos non se acomete co rigor que se debería. Pola súa banda, Parcerisas (2010: 194- 195) afirma que nas autotraducións realizadas desde o catalán ao castelán omítese moitas veces o feito de que son autotraducións. A este respecto, 105 Galicia 21 Ramis indica que, dado que o lectorado potencial en lingua castelá prima Issue I ‘19 os orixinais sobre as traducións (2017: 106), unha autotradución terá mellor A experiencia de autotradución recepción se se presenta en calidade de orixinal, mesmo se este feito pode poética de ocultar as orixes da obra no mercado literario global (Ramis 2017: 106). Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual Deste xeito, a autotradución (disfrazada de orixinal, en lugar de presentarse froito dunha realidade como segunda versión dun texto anterior) podería contribuír a perpetuar asimétrica un sistema hexemónico e monolingüe, e as editoras, á súa vez, poderían Tamara Andrés participar da invisibilidade, da minorización e da subordinación das litera- turas minorizadas. Se gañar visibilidade é un dos motivos polos que se auto- traduce unha obra, este obxectivo debería aplicarse tamén á literatura de orixe; é dicir, os paratextos da obra terían que indicar de xeito claro de que sistema literario procede. Unha boa estratexia para conseguir esta visibiliza- ción no eido do xénero poético podería ser, por exemplo, a publicación da autotradución poética en edición bilingüe, un feito en si moi común na tra- dución de poesía. Co que ten a ver coas autorías poéticas galegas no sistema poético castelán, isto acontece, por exemplo, coa obra de Yolanda Castaño, a poeta galega contemporánea con máis difusión fóra de Galicia a nivel estatal, cuxa obra se atopa editada case de xeito íntegro, como veremos máis adiante, no marco da prestixiosa editorial española Visor.

3. Autotraducirse ao castelán desde Galicia

O labor autotradutivo, tal e como afirma Dasilva (2009: 143), está presente na literatura galega desde a época do Rexurdimento. Así, atopámonos coa idea de que, aos seus comezos, este exercicio era realizado polas propias autorías co gallo da ausencia de tradutores e tradutoras profesionais, per- soas encargadas, en sistemas máis normalizados, de levar adiante dita tarefa (Rábade Villar 2009: 62). Sobre esta mesma cuestión, Vega (2018: 118) sinala que o cuestionamento da competencia da autoría bilingüe ante o tradutor ou tradutora profesional é un dos problemas que carrexa o labor de autotra- dución no territorio ibérico. A partir do século XIX atopamos na historia da literatura galega moitas persoas que escriben e autotraducen os seus textos desde a lin- gua galega cara ao castelán.Follas No Novas propio século XIX, Rosalía de Castro tra- duce varios poemas de ao castelán (véxase Rábade Villar 2011). Mentres que Curros Enríquez tamén autotraduce varias das súas produ- cións líricas a esa lingua, Eduardo Pondal traballa na direcciónRumores decontraria: los pinos traduce ao galego moitas das composicións da súa obra . No XX, Álvaro Cunqueiro traduce a meirande parte da súa obra narrativa desde o galego ao castelán; Eduardo Blanco Amor exerce como autotradu- tor en ambas as direccións e tamén traducen textos propios Celso Emilio Ferreiro, Carlos Casares ou Alfredo Conde. Giacomel (2015: 40) sinala que o labor autotradutivo eclosiona en Galicia despois da posguerra, momento no que algúns autores se traducen ao castelán por dúas razóns principais: a posibilidade dun maior número de lectores e lectoras e a necesidade de profesionalizarse. No século XXI, a nómina de autorías galegas que se autotraducen no eido da prosa aumenta significativamente e desde a reflexión académica xa foron consideradas obxecto de investigación en diversas ocasións (en Vega 2016 faise referencia á multiplicación de autotradutoras e autotradutores durante este período; do mesmo xeito, a panorámica da autotradución que se ofrece en Dasilva 2019 incorpora autorías que exercen a autotradución 106 Galicia 21 a comezos deste século). Tamén no eido poético se produce cada vez unha Issue I ‘19 maior autotradución (por exemplo, Yolanda Castaño, María do Cebreiro, A experiencia de autotradución Verónica Martínez Delgado, Rosalía Fernández Rial, Emma Pedreira ou poética de Ismael Ramos), sen dúbida debido a que este xénero goza dunha importante Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual exportación a nivel estatal, mais a actividade autotradutora non acadou froito dunha realidade grande interese investigador. asimétrica Tamara Andrés 3.1. A proxección da poesía galega do século XXI en España a través da (auto)tradución

A comezos deste século XXI, no marco do Estado español, os textos obxecto 2 de tradución e autotradución poética na direccionalidade galego-castelán Nos últimos tempos tamén adoitan publicarse, por unha banda, baixo a forma de antoloxías unipersoais se editaron antoloxías de poesía ou libros individuais con traxectorias dilatadas e recoñecidas e, pola outra, galega alén das fronteirasLa flama estatais, en el espejo de antoloxías colectivas, fórmula que permite dar a coñecer unha represen- como é o caso de tación da obra de autorías novas. Os límites deste artigo non nos permiten (1997), coordinada por YolandaVeinte realizar unha análise exhaustiva deste fenómeno, polo que non entraremos puntosCastaño, de fuga para México, ou , edición de Teresa a analizar os procesos de tradución e autotradución en publicacións perió- Seara, en Venezuela (2011). Para dicas. Neste século temos noticia da publicación de catro antoloxíasNovas de poesía: colec 17- un achegamento á historia da tra- poetastivas publicadas en edición bilingüePunto para de oebullición. ámbito estatal:Antología de la poesía con- dución das antoloxías véxase Luna , editada por Gorría (2013); Alonso 2016. temporánea en gallego 13. Antoloxía da poesía galega próxima, coordinada e traducida por ReyesLa (2016); lluvia en el mar. Una antología de la poesía gallega, editada contemporánea por Nogueira (2017) ou , de Araguas (2018).2 En canto ás poéticas individuais, diversos son os títulos que están a ser proxectados no Estado español a través da autotradución: desde pri- meiros dos 2000 edítanse unha variedade de obras de poesía tanto de auto- rías consolidadas coma doutras máis novas, amais de autorías clásicas ouLos xa líquidosfalecidas. íntimos Entre as autorías máis consolidadasVivimos aparecen, en el ciclo por de exemplo, las Erofanías Libro de(2013), la egoísta de Olga Novo,Profundidad e mais de campo La segunda len- gua(2000), (2006), (2009) e Objetos perdidos, (2014), de Yolanda Castaño, publicados en edición bilingüe, ou autoantoloxía persoal de María do Cebreiro (2007, tamén en edi- Ación desaparición bilingüe). da Resulta neve igualmente importante destacar o proxecto do libro (2009) de Manuel Rivas, que sae editado nas catro lin- guas cooficiais do Estado e no que o autor se autotraduce do galego ao cas- telán (mentres que as traducións das versións ao catalán e ao éuscaro están realizadas por Biel Mesquida e Jon Cortázar respectivamente). Tamén o novo século amplía a oferta de poesía Obra galega reunida en castelán(1994-2008) coa aparición de obras de autorías máis novas, como Sacar a bailar. Poesía, de Verónica reunida (2009-2016)Martínez Delgado (2013, edición bilingüe); Antídoto , antoloxía de Rosalía Fernández Rial (2016, edición bilingüe); , de Emma Pedreira (2018, ediciónO libro dasbilingüe), mentiras autora que Fuegosestá a pre- parar a autotradución do poemario (2012), ou , de Ismael Ramos (2019, edición monolingüe). Malia que as traducións ao éus- caro e ao catalán adoitan ser realizadas por persoas externas, tamén poetas e/ou tradutoras, cómpreA vida destacar salvaxe o novidoso proxectoLa de vida autotradución salvatge, ao catalán do libro de Gonzalo Hermo ( 2019, obra publicada por Godall Edicions). Constatamos un panorama no que abunda a poesía autotraducida. Se ben non vemos gran cantidade de obra publicada, si existe unha varie- dade de poetas que a realizan, desde as máis consolidadas ata as emerxen- tes. Porén, cómpre destacar tamén que a autotradución non é a única vía 107 Galicia 21 de chegada da poesía galega ao lectorado en castelán, senón que tamén hai Issue I ‘19 autorías que optan por confiarlles a tradución da súa obra a outras e outros A experiencia de autotradución poetas e tradutores. Entre outros, podemos salientar as traducións da poe- poética de sía de Chus Pato, que desde 1998 vén publicando regularmente en edición Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual bilingüeHeloísa galego-castelán, conUn poemas Ganges traducidos de palabras por Xosé Manuel Trigo froito dunha realidade ( , 1998), Irism-Talá Cochón ( Hordas, 2003), de escritura/Secesión Teresa Aguijón asimétrica e BárbaraCarne Belloc de Leviatán ( , 2009),Poesía Ana Gorríareunida. ( Volumen 1 (1991-1995) , Tamara Andrés 2012; , 2016 ou , 2017). Tamén son traducidas ao castelán, entreHabitación outras, del autorías mar. Antología, contemporáneas 1983- 2003como Xosé María Álvarez Cáccamo ( Territorio de la desaparición Habitación, 2004), del Miguel asombro Anxo Fernán Vello ( Poesía fundamental, 2011; 1975-2005 , 2014), Xosé LuísLos Méndez inocentes Ferrín ( , 2011), María do Cebreiro ( Cantos, caucanos 2019) ou poetas xa fale- cidos como Antón AvilésGramática de Taramancos del silencio ( , 2000),Capitán Eusebio InviernoLorenzo Baleirón ( Obra completa, 2007), Ramiro Fonte ( , 2002) ou Lois PereiroPoesía ( completa , 2011), así como autorías clá- sicas como Rosalía de Castro ( , 2009).Celebración Entre as autorías máis emerxentesCelebració cómpre destacar a publicación de , en castelán (2017), e , en catalán (2017), de Gonzalo Hermo, poemarios tra- ducidos por Miriam Reyes e Adriá Targa respectivamente, e cuxo orixinal recibira en 2015 o Premio da Crítica Galega e o PremioNoms Nacionalde fum de Poesía Joven Miguel Hernández, así como a aparición de , de Míriam Ferradáns, que se publica en catalán en 2019. Vemos, xa que logo, unha certa variedade de autorías achegadas ao lectorado en castelán a través da tradución propia, malia que neste caso predomina claramente a publica- ción de poetas con traxectoria consolidada entre o público galego ou, no caso de Hermo, que recibiron premios de gran prestixio nos territorios galego e español. Podemos comprobar, por tanto, que a (auto)tradución poética na direccionalidade asimétrica galego-español existe e se produce de xeito regular en publicacións non periódicas, tanto en compilacións colectivas (que favorecen autorías máis novas ou con menos traxectoria) como en antoloxías ou volumes individuais. Dentro destes, mentres que as auto- rías que elixen contar con outras persoas para a elaboración da tradución da súa obra adoitan ser poetas con traxectoria consolidada ou con claros recoñecementos a nivel estatal, as autorías que se autotraducen son moi variadas: entre elas é destacable a presenza de autoras cun amplo reco- ñecemento tanto no contexto galego como internacionalmente, como son Yolanda Castaño ou María do Cebreiro, entre outras. Porén, tamén é salientable que outras autorías máis emerxentes, como Emma Pedreira ou Rosalía Fernández Rial, atopen un espazo no contexto español a través da autotradución. Esta proliferación de obra poética autotraducida do galego ao castelán precisa, pois, dunha maior atención académica, tanto no que respecta á consideración dos seus procesos e as reflexións que suscitan como no relacionado coa análise dos produtos finais.

3.2. A experiencia autotradutiva poética no contexto galego: os casos de Yolanda Castaño e María do Cebreiro

Tal e como sinalamos na introdución, constatamos que a reflexión aca- démica sobre a autotradución poética na combinación galego-castelán segue a definirse aínda como un campo por explorar, polo que acudimos ás 108 Galicia 21 poetas e pensadoras Yolanda Castaño e a María do Cebreiro para coñecer Issue I ‘19 as súas experiencias neste eido. Seleccionamos estas dúas figuras por seren A experiencia de autotradución poetas que teñen cultivado o labor de autotradución no período de análise, poética de o século XXI; ademais, na súa condición de académica e profesora de lite- Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual ratura comparada, María do Cebreiro ten reflexionado sobre o seu labor froito dunha realidade de autotradución no que supón un dos poucos exemplos cos que contamos asimétrica (véxase Rábade Villar 2016). Tamara Andrés Castaño relátanos nunha conversa persoal que acaba traducindo ao castelán practicamente todo o que escribe, polo menos desde finais dos 90.3 Malia que sempre adoita pasar certo tempo desde que se publica o orixinal galego ata que aparece a súa tradución ao castelán,Vivimos este no período ciclo das foiErofanías acurtán- 3 dose ao longo da súa traxectoria: mentres que se Entrevista de Tamara Andrés publicou en galego en 1998 e apareceu en castelán en 2000 apósA tersegunda gañado lin- a Yolanda Castaño o 29 de xaneiro guao Premio da Crítica Española en 1999, o seu último poemario, de 2019. Todos os comentarios , publicouse en galego en 2013 e en castelán poucos meses despois.4 feitos na súa correspondencia No que respecta ás estratexias tradutoras, Castaño revela nesa mesma privada polas participantes están conversa que a recreación (o que nós conceptualizaremos máis abaixo como reproducidos neste ensaio coa súa autorización. domesticación para o estudo do caso que nos ocupa) se volveu unha vía 4 cada vez máis frecuente para traducir versos que doutro xeito perderían efi- cacia poética, e que se considera menos libre cando se traduce a si mesma Miranda denomina as tra- que cando o fai con outras ou outros poetas. ducións simultáneas ou case simul- táneas ‘efecto sopistant’ (2007: A experiencia de MaríaObjetos do perdidos, Cebreiro é distinta. Só realizou a autotra- 34), e considéraas un perigo para a dución da autoantoloxía finalista do premioLos inocentes Ausias March literatura galega, xa que a obra en en 2007. Ao castelán traduciuse tamén o seu poemario , mais castelán convértese en competidora desta volta confioulle o labor de tradución ao poeta Ismael Ramos (Vaso do mesmo libro en galego. 5 Roto, 2019). A poeta revela: ‘Non repetín porque coido que escribimos desde un ton, desde unha cadencia ou un sentido da respiración (cando Entrevista de Tamara Andrés a menos a poesía) e é difícil atopalo entre dúas linguas, non sendo en casos de María do Cebreiro o 4 de febreiro bilingüismo perfecto (que case nunca se dan)’.5 Malia non ter reflexionado de 2019. Todos os comentarios feitos na súa correspondencia sobre a súa experiencia como autotradutora poética en publicacións acadé- privada polas participantes están micas, a poeta, autotradutora e académica si o fixo na súa intervención nun reproducidos neste ensaio coa súa congreso, onde afirmou que autotraducirse ‘foi un erro’ e que, a nivel per- autorización. soal, a experiencia da autotradución lle resultou ‘insatisfactoria’ (Rábade Villar 2016). No relativo á paratextualidade, Castaño considera que os paratex- tos das súas autotraducións sempre deron conta dastradución súas orixes:edición ‘Nos meus bilingüelibros sempre apareceronObjetos claramente perdidos termos como ou ’. Na capa de , autoantoloxía de María do Cebreiro, podemos ler ‘Edición bilingüe gallego-castellano’. Deste xeito, o lecto- rado castelán non só pode facilmente deducir que se atopa diante de obras creadas orixinalmente noutro contexto lingüístico e cultural, senón que o contexto específico faise visible mediante fórmulas distintas: a través dos poemas orixinais da edición bilingüe, no caso de Yolanda Castaño, ou da explicitación ‘gallego-castellano’ na mesma capa no caso de María do Cebreiro. Así, estes dous casos permítennos deducir dúas experiencias diferen- tes ante o feito de exportar dúas autorías consolidadas no sistema poético galego: no caso de Yolanda Castaño, a autotradución opera sobre os seus poemarios desde que gaña un premio literario estatal e a partir de aí vólvese cada vez máis constante. María do Cebreiro, pola contra, preséntase por vez primeira ante o lectorado castelán a través dunha autoantoloxía autotra- ducida, mais a partir de aí despréndese, ata o momento, da autotradución. Mentres que a primeira experimenta unha liberdade restrinxida á hora de 109 Galicia 21 autotraducirse, a segunda remite á dificultade, mesmo á imposibilidade, de Issue I ‘19 codificar a mensaxeCorpo/Cuerpo poética propia de Antiochia noutra lingua. A experiencia de autotradución No caso de , a autora e autotradutora recibiu poética de total liberdade para o traballo de autotradución dos seus propios poemas, Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual nos que utilizou unha combinación de estratexias, mais atopou dificulta- froito dunha realidade des á hora de intervir na presentación dos peritextos. Na seguinte sección asimétrica presentaremos unha análise lingüística e Corpoparatextual de Antiochia das estratexias empre- Tamara Andrés gadas para converter o poemario galego nun texto autotra- ducido ao castelán.

4. A experiencia de autotradución de Corpo de Antiochia 6

Á falta dun catálogo en liña, a Corpo de Antiochia compilación dos títulos realizouse a é un poemario que se editou orixinalmente en galego na partir de informacións dispoñibles editorial Galaxia a finais do ano 2017. Está integrado por 28 poemas que, en páxinas de poesía onde se estruturados en tres partes (‘A extinción’, ‘Desterro’, ‘O retorno’), estable- anuncian novas publicacións, e foi cen o percorrido a través do mar e as sensacións dunha Antiochia-muller ratificada polo editor en correspon- dencia privada. O editor anunciou que é desterrada e que ao regreso do desterro descobre que esa viaxe obri- que nestes momentos están a gada conformou unha nova identidade e que a súa corporeidade só se pode traballar na páxina web da editorial coñecer e recoñecer como consecuencia desa travesía (véxase Guimarey Libros del Aire, que recollerá todos 2018). A cuberta en galego, realizada a partir dun retrato anónimo francés os títulos publicados. do século XIX, é deseño de Hayat Husein, deseñadora gráfica en Galaxia, e nela aparece o rostro dunha muller en dous planos invertidos e en dúas cores distintas, rosa e azul. A encomenda de autotradución do poemario iníciase cando o poeta Carlos Alcorta, desde Cantabria, toma a decisión de emprender unha nova etapa de Libros del Aire, un proxecto editorial independente que se define pola súa vertebración arredor de textos periféricos e alternati- vos (véxase Alcorta 2012). Alcorta, vinculado á edición desde 1985, coor- dina Septentrión desde o ano 2015, unha editorial na que conflúen distintos xéneros cultivados na súa maioría por autorías cántabras, e Libros del Aire desde 2017, editora que se fundou no ano 2008 e estivo dirixida nos seus ini- cios por Fernando Sáez desde Madrid. Sobre a nova etapa deste segundo proxecto, Alcorta afirma: ‘Libros del Aire tiene la ambición de ofrecer al público lector en castellano parte de lo que se está escribiendo en las otras lenguas del Estado, tanto en cata- lán, gallego como en euskera’ (AlcortaCuerpo 2018). de AntiochiaPorén, no momento de rema- tar este artigo (novembro de 2019), , que se publicou no mes de maio de 2018, é a única autotradución publicada desde outras lin- guas do Estado, tratándose ademais dunha versión monolingüe en castelán. É dicir, todas as outras obras estatais que podemos atopar na actualidade no catálogo destaTodas nova las etapa lluvias de son Libros la misma de Airetormenta están orixinalmente escri- tas en castelán:La intimidad del armisticio, , de JavierTránsito Bozalongo de la mirada(2018), de Silvia PrellezoIntervalo (2018), , Presagiode María de Ángelesun relámpago Chavarría (2018), , de RicardoCoriolis Virtanen (2019), , de Alberto Muñoz (2019) e , de Sergio Balbontín (2019), autorías procedentes, respectivamente, de Tarragona, Santander, Castelló, Madrid, Torrelavega e Reinosa.6 Sería desexable, xa que logo, que no futuro inmediato o catálogo inclúa máis autorías perifé- ricas, o que ademais lle permitiría cumprir coas liñas editoriais marcadas e anunciadas pola casa editora como elemento distintivo. No momento en que o editor propón o proxecto de autotradución, febreiro de 2018, a autora non tiña unha traxectoria poética amplamente 110 Galicia 21 recoñecida no Estado español,Corpo non de acadara Antiochia ningún galardón poético salien- Issue I ‘19 table —o recoñecemento a como texto finalista do Premio A experiencia de autotradución Nacional de Poesía Joven Miguel Hernández produciuse en novembro de poética de 2018; con posterioridade, por tanto, á proposta de autotradución— nin Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual fora antologada en ningunha antoloxía poética colectiva en edición bilin- froito dunha realidade güe.7 Dedúcese así que ningún destes elementos de posible prestixio son os asimétrica iniciadores da proposta. Pola contra, si puido ser un elemento de prestixio Tamara Andrés o que determinou que se lle pedise á poeta unha autotradución (en lugar de encargarlle a tradución a unha segunda persoa), e non tanto o feito de que sexa unha profesional da tradución, formada e capacitada para exercer como tradutora de calquera obra, incluída a súa propia. 7 A propia autora acepta levar a cabo a autotradución pola súa forma- Convén destacar que a ción como tradutora e pola súa condición de bilingüe nesa combinación existencia da autotradución en idiomática, xa que considera que ten experiencia profesional para arre- castelán nese momento posibilitou darse do seu propio texto orixinal e reproducir o seu sentido noutra lingua. que o xurado tivese acceso á obra O editor concédelle total liberdade para traducir os aspectos lingüísticos orixinal en galego e tamén ao texto que conforman os seus propios poemas, mais non acontece o mesmo, como autotraducido. veremos, cos paratextos verbais que rodean estes poemas, isto é, o pró- logo e os versos de tres poetas galegos. Tal e como se establece en Castro et al. (2017: 13), á autotradutora non se lle adoita cuestionar a autoridade nin sobre o primeiro texto nin sobre o segundo orixinal, ao ser ao mesmo tempo autora e tradutora. Deste xeito, dispón de máis liberdade para alterar o texto e a súa reprodución recibe, polo xeral, aprobación inmediata. Porén, a autoridade sobre os aspectos paratradutivos non adoita recaer sobre a autora/autotradutora, que neste caso non ten acceso a moitos dos procesos de decisión sobre o produto final. Nas seccións que seguen preséntase unha análise das dificultadesCorpo de Antiochiamáis salientables que xurdiron no proceso de autotradución de , prestándolle atención tanto aos aspectos lingüísticos como para- textuais. Na primeira parte reflexionarase sobre o uso de estratexias no plano máis lingüístico nunha escala de domesticación e estranxeirización (Venuti 2004), en relación ás motivacións ideolóxicas da autotradutora consciente do contexto diglósico no que se move o seu traballo e ás especi- ficidades do xénero textual no que se inscribe a súa obra. Na segunda parte consideraremos a análise dos paratextos no texto meta, máis en concreto, dos peritextos, definidos por Genette (1987) como todo aquilo que rodea e prolonga o texto no interior dun libro (subtítulo, nome da autoría ou da editora, data de edición, ilustracións, etc.). O estudo dos elementos para- textuais na tradución é o que algúns autores propoñen denominar ‘análise paratradutiva’ (Garrido 2007).

4.1. Aspectos lingüísticos

Corpo de Antiochia Antes de comezar coa encomenda de autotradución de , primeira obra de Tamara Andrés en ser trasladada ao sistema literario caste- lán, a autotradutora reflexiona sobre como o grao de liberdade que perciba unha persoa á hora de realizar unha autotradución dependerá en grande medida da súa experiencia, a súa autoridade e o seu posicionamento sobre o texto. Ademais, repara en que á hora de optar por unhas ou outras estra- texias, ha resultar crucial o feito de que a publicación se concrete nunha versión monolingüeCuerpo de ou Antiochia bilingüe: no primeiro caso, como é o poemario monolingüe , quen lea non terá necesariamente presente 111 Galicia 21 que existía un texto previo nunha lingua minorizada, a que a autora quería Issue I ‘19 manter presente a través das súas estratexias lingüísticas. Isto faille ache- A experiencia de autotradución garse á autotradución coa determinación ética e política de rexeitar invisi- poética de bilizar a lingua e cultura das que parte o texto. Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual Porén, a medida que avanza o proceso de autotradución, a autotra- froito dunha realidade dutora experimenta dificultades xa que o ritmo dos poemas muda automati- asimétrica camente co cambio de lingua e, como veremos a continuación, isto faille ter Tamara Andrés que recorrer a estratexias específicas para trasladar certos versos nos que considera prioritaria a forma sobre o contido, seguindo a idea de ‘recrea- ción’ sobre a que xa reflexionara Castaño (véxase a sección 3.2.). Isto difi- culta o labor de tradución seguindo os parámetros inicialmente marcados polo seu posicionamento ético e político, particularmente nun contexto no que a autora/autotradutora busca visibilizar a lingua e cultura das que parte o texto co fin de facerllo ter moi presente ao lectorado español. O influínte investigador Venuti constata que as persoas tradutoras (e aquí argumentamos que isto tamén se aplica ás autotradutoras), como mediadoras entre dúas culturas, teñen a responsabilidade de visibilizar as diferenzas e as posibles asimetrías e relacións de poder presentes entre elas. Para isto, avoga por unha tradución ‘marcada lingüisticamente’ (2004: 75), na que as propias escollas textuais poñan de relevo o feito tradutor e a lingua e cultura de orixe do texto, nunha estratexia que el denomina de ‘estranxeirización’ —en contraposición á estratexia de ‘domesticación’, invisibilizadora do proceso tradutor e das orixes do texto, que considera predominante no contexto de traducións a linguas hexemónicasCorpo/Cuerpo (no seu de Antiochiacaso, particularmente o contexto anglófono). No caso de , a autora e autotradutora rexeita domesticar o texto para o público español, o cal produce que se manteña polo xeral abeirada ao orixinal, cun propósito decididamente estranxeirizante que, porén, non se pode utili- zar como única estratexia de tradución por ser a (auto)tradución poética un eido onde as cuestións formais e rítmicas deben ser atendidas ao mesmo nivel que o contido semántico. Así, como exporemos a continuación, a autotradución que nos ocupa combinará estratexias estranxeirizantes e estratexias domesticadoras, corroborando que na tradución intraestatal no Estado español se produce unha tensión moi alta entre domesticación e estrañamento, dúas forzas que poden convivir no seo do mesmo texto (Vega en Giacomel 2015: 123). Esta tensión faise evidente nas dificultades que atopa a autora-tra- dutora para manter a súa estratexia de preferencia, a estranxeirización da autotradución, para unha máis clara visibilización do texto e do contexto orixinais, mais, ao mesmo tempo, respectar a dimensión artística caracte- rística do xénero poético. A continuación amosaremos, na terminoloxía de Venuti (2004), tres exemplos da actitude xeral sobre a autotradución, a estranxeirización (manter as formas lingüísticas castelás próximas ao orixi- nal galego para que o texto sexa percibido como estranxeiro) e, pola outra, tres casos nos que foi preciso recorrer á domesticación debido á especifici- dade do xénero textual poético (é dicir, lugares onde se adaptou o texto aos valores da cultura de chegada). 4.1.1. Tres exemplos de estranxeirización 112 Galicia 21 Issue I ‘19 A experiencia de autotradución (a) ‘cume’ > ‘cumbre’ poética de Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual Despois, estescumes debuxan froito dunha realidade a ledicia en que nunca coñeceron asimétrica o sorriso Tamara Andrés Después, estoscumbres dibujan la alegría en que nunca conocieron la sonrisa

(b) ‘agardar’ > ‘aguardar’

Sempre nos quedará o desexoagarda de memoria, único lugar en que a beleza a nosa chegada

Siempre nos quedará el deseo deaguarda memoria, único lugar donde la belleza nuestra llegada

(c) ‘linde’ > ‘linde’

Regresar aos corpos abertos, inxectarme nos corpos abertoslindes e habitalos para esquecer os

Regresar a los cuerpos abiertos, inyectarme en los cuerpos abiertoslindes y habitarlos para olvidar los

Nos tres exemplos escollidos optamos porcumes manter na autotraduagardar - ción tres formaslinde léxicas galegas: o substantivo , o cumbreverbo aguardare o substantivo . Se ben en castelán existencima aspico formasesperar e , o máis acaído sería telas traducido por ou e respectivamente, dado que sonlinde formas que se adoitan empregar con máis frecuencia. Pola súa banda,Diccionario tamén de existela Real en Academia castelán, Española mais a primeira acepción que se indica no Dicionario da Real Academiaé ‘límite deGalega un reino o de una provincia’, mentres que o establece que este vocablo significa en primeiro lugar ‘límite entre dúas propiedades’. Así, optar por estas escollas lingüísticas, ou traducir o conector ‘mais’ por ‘mas’ en troques de ‘pero’ forman parte dunha estratexia de estranxeiriza- ción, meditada e escollida conscientemente para intentar influír na lectura do texto meta por parte do lectorado castelán, invitándoo así a preguntarse se estará diante dunha obra escrita orixinalmente noutra lingua. 4.1.2. Tres exemplos de domesticación 113 Galicia 21 Issue I ‘19 A experiencia de autotradución (a) ‘Continuamos a debuxar’ > ‘Persistimos en dibujar’ poética de Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual Nós calamoscontinuamos froito dunha realidade amentres debuxar asimétrica Tamara Andrés Nosotros persistimoscallamos enmientras dibujar

A inexistencia da perífrase ‘continuar a’ en castelán obrigou a procu- rar unha reformulación acaída. No marco do poema xeral, debuxar defínese como unha acción consciente que se opón a toda unha realidade negativa, polo que a acción é moito máis activa e reivindicativa que a que o lectorado atoparía en ‘Continuamos dibujando’.

(b) ‘Desbordo’, ‘pescozo’ > ‘riada’, ‘garganta’

(…) cinguimos a pelo desbordo que anhela conter e ensinámoslle á carne a coser os beizos e noa cravar pescozo fondamente a agulla

(…) ceñimos la piel la riada que anhela contener y enseñamos a la carne a coser los labios y a clavar hondamente enla aguja la garganta

Nesta estrofa cumpría, por unha banda, manter a rima asonante entre ‘desbordo’ e ‘pescozo’ e, pola outra, procurar palabras que non altera- sen moito o ritmo do poema, como acontecería con ‘desbordamiento’. Así, ‘o desbordo’ convértese na tradución en ‘la riada’ —o que interesaba neste caso era manter a idea dunha contención liberada—, e, para conservar a rima, o ‘pescozo’ devén en ‘garganta’.

(c) ‘berro’, ‘beizos’ > ‘alarido’, ‘huesos’

Disque a ferida sempre cicatriza e que a dor nace paraberro o remedio, mais o proxectil do non deixa aquí estanquebeizos entre os 114 Galicia 21 Dicen que la herida siempre cicatriza Issue I ‘19 y que el dolor nace para el remedio, A experiencia de autotradución peroalarido el proyectil poética de del Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual no deja froito dunha realidade aquí asimétrica estanquehuesos Tamara Andrés entre los

‘Berro’ e ‘beizos’ convértense respectivamente en ‘alarido’ e ‘huesos’ polo feito de que as palabras ‘grito’ e ‘labios’ non convencían a autotradu- tora como posibilidades poéticas. Así, procuráronse opcións que proporcio- nasen unha aliteración en ‘l’ (‘el proyectil del alarido’) e unha repetición das consonantes ‘e’ e ‘o’ (‘estanque entre los huesos’). Desta análise lingüística concluímos que, por moito que a propia autotradutora sexa moi consciente de que vai publicar nunha lingua hexe- mónica un texto concibido e escrito orixinalmente desde e nunha lingua minorizada, e que por tanto teña a claraestranxeirizar intención de ficar abeirada ao texto primeiro nun comezo para intentar á audiencia meta, durante o proceso de autotradución as especificidadesdomestican do xénero poético fanlle recorrer a estratexias que se cadra o texto en prol da dimensión artística, a claridade e a potencia poética do texto autotraducido. Así pois, as especificidades do xénero textual poético limitan a posición política da autotradutora. Neste sentido, podemos argumentar que a tensión entre contido e forma propia da poesía engade unha capa de matices e sofistica- ción á dicotomía domesticación/estranxeirización de Venuti e visibiliza a complexidade do proceso tradutor, caracterizado pola continua toma de decisións e priorización de certos elementos sobre outros.

4.2. Aspectos paratextuais

Existe hoxe un gran consenso en destacar a importancia dos paratextos na tradución literaria (Batchelor 2018), tanto nas súas manifestacións verbais como non verbais. Segundo Garrido (2007), nalgúns casos os paratextos poden mesmo chegar a determinar a lectura ideolóxica dunha tradución, chegando a propor a noción de ‘paratradución’ para darlle maior relevancia a este estudo. Partindo da coñecida clasificación de Genette (1987) entre peritextos e epitextos (os primeiros, presentes na propia obra; e os segun- dos, influíndo na súa lectura desdeCuerpo fóra), deneste Antiochia, apartado achegarémonos a aqueles peritextos que conforman sobre os que a autora non tivo poder de decisión: a cuberta do libro e os textos que rodean e pre- sentan os poemas. O obxectivo é discernir de que maneira modelan o pro- duto final en castelán as intervencións dos axentes que participan da súa edición. Cómpre ter en conta que os peritextos son o primeiro punto de contacto do lectorado co texto, e determinan a maneira en que unha persoa se achega á obra. En primeiro lugar, a cuberta do libro é o peritexto que vai atraer de xeito máis directo a ollada do lector ou lectora en potencia. No tocante ás imaxes da cuberta do poemario en galego e ás da autotradución en castelán (véxanse imaxes 1 e 2 respectivamente), no caso galego o traballo asumiuno no seu conxunto a editorial Galaxia e a autora puido emitir a súa opinión, 115 Galicia 21 mentres que non aconteceuCorpo o demesmo Antiochia coa edición Cuerpo autotraducida de Antiochia para Libros Issue I ‘19 del Aire. Na portada de e na de atopa- A experiencia de autotradución mos case os mesmos peritextos verbais: título, autoría, editorial e, no caso poética de da edición galega, a colección literaria á que pertence. Porén, a ilustración Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual é ben distinta: mentres que no caso galego se amosa, a través de cores sua- froito dunha realidade ves, a mesma cabeza en dous planos e posicións distintas —o que podemos asimétrica considerar o rostro da Antiochia do título—, no castelán amósase un corpo Tamara Andrés esculpido en pedra —o corpo, quizais, desa muller antioqueña—. Mentres que o peritexto icónico galego emana beleza, o español presenta unha lec- tura menos amable, xa que evoca o pasado desde unha concepción de ruí- nas e destrución. Por tanto, ao tempo que se amosan dúas partes diferentes dun corpo común, este é representado desdeCuerpo dúas de lecturas Antiochia ben distintas. O que acontece cos peritextos icónicos de podería defi- nirse, xa que logo, como unha intervención por parte dun axente externo ao texto orixinal como é o editor, que prescinde da opinión da autora e non consulta coa autora-tradutora ningún aspecto relativo á presentación do texto traducido na cultura termo. Imaxe 1. Capa da edición galega de (Galaxia, 2017) Corpo de Antiochia Imaxe 2. Capa da edición en español de (Libros del Aire,Cuerpo 2018) de Antiochia

Cómpre achegarse tamén aos peritextos verbais que aparecen nas Cuerpocontraportadas de Antiochia e nas lapelas das distintas edicións. Na contraportada de (imaxe 3) podemos ler: ‘el primer poemario de Tamara Andrés traducido al castellano’ —sen indicar a súa lingua de proceden- cia—, ou ‘sobresale convincente por encima del monótono y cansino bal- buceo de gran parte de la lírica actual’ —sen concretar tampouco a que sistema literario nos estamos a referir—. Ao final do peritexto verbal que figura na primeira lapela interiorCorpo (imaxe de Antiochia 4), espazo no que se comparte a biografía da autora, indícase: ‘ fue publicado en gallego en 2017 en la colección Dombate de la editorial Galaxia’. A autotradución, mentres tanto, non se volve explícita ata a segunda páxina do libro. Debaixo do título e mais da autoría, lemos: ‘Traducción del gallego a cargo de la autora’ (imaxe 5). 116 Galicia 21 Issue I ‘19 A experiencia de autotradución poética de Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual froito dunha realidade asimétrica Tamara Andrés

Imaxe 3. Contracapa da edición en espa- ñol de (Libros del Aire,Cuerpo 2018) de Antiochia

Imaxe 4. Lapela da edición en español de (Libros del Aire,Cuerpo 2018) de Antiochia

Respecto aos peritextos verbais, o libro en galego comeza cun texto do poeta e xornalista Héctor Acebo, no que se bosquexa a traxectoria no sistema literario galego da autora ata ese momento e no que tamén se ofre- cen as claves de lectura do poemario, centrándose sobre todo nun dos seus eixos temáticos: o desterro contemporáneo. Escribe Acebo: Corpo de Antiochia Ao mergullarse en , o lector sensible decatarase dun dos paradoxos actuais: cualificamos de avanzada unha sociedade en que a delicadeza está depreciada e onde a memoria e o maxín des- envolvidos constitúen estigmas, ata o punto de que o eu lírico de Tamara Andrés foi empuxado a marchar, como lles acontece, na rea- lidade, a outras mozas e mozos coas mesmas calidades. (Acebo en Andrés 2017: 10)

A autotradutora consideraba que manter ese prólogo na versión en castelán sería moi acaído para así ofrecerlle á audiencia meta máis contexto 117 Galicia 21 Issue I ‘19 A experiencia de autotradución poética de Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual froito dunha realidade asimétrica Tamara Andrés

8

Comunicación entre Tamara Andrés e Carlos Alcorta o 6 de febreiro de 2018.

Imaxe 5. Interior da edición en español de (Libros del Aire,Cuerpo 2018) de Antiochia

sobre a súa produción poética, ata ese momento inexistente en castelán. Porén, cando lle preguntou ao editor sobre como proceder na autotradu- ción co prólogo nunha consulta por correo electrónico, este manifestou que non era ‘partidario de incluir prólogos en libros exentos’.8 Ademais, a obra orixinal inclúe tres citas de poetas galegos (Lois Pereiro, Jaro da Silva e Noelia Gómez) que a autotradutora mantivo durante un primeiro momento na lingua orixinal na versión autotraducida. Porén, no mesmo correo elec- trónico mencionado, o editor indicoulle que era mellor traducilas ‘para dar homogeneidad al libro’. A autotradutora, no seu primeiro exercicio deste labor mediador entre a súa obra en galego e castelán, decidiu nese momento seguir as indi- cacións do editor respecto ao limiar e ás citas, asumindo se cadra un rol pasivo na relación de poder entre ambos. Como xa se apuntou anterior- mente, o grao de liberdade que perciba unha persoa á hora de intervir nunha autotradución depende de factores como a súa experiencia ou auto- ridade sobre o texto. Ora ben, desde a distancia e desde unha perspectiva máis académica, tendo en conta tanto a relación asimétrica existente entre o sistema literario galego e o sistema literario castelán, a autotradutora, en tanto que mediadora no proceso, reconsideraría o seu papel no proceso e expoñería as súas motivacións políticas respecto das decisións paratextuais, sobre todo tendo en conta que a autrotradución se presenta como poema- rio monolingüe. Nesta reconsideración, avogaría por ter iniciado unha fase de negociación co editor co fin de manter o limiar, traducido ao castelán, e as citas dos tres poetas galegos, na súa redacción orixinal en galego. Manter este prólogo na versión en castelán resultaría importante para que o lec- torado español puidese mergullarse na lectura desde esa mesma perspec- tiva, sobre todo se temos en conta que tanto o percorrido literario da autora como a intencionalidade do poemario resultarán completamente descoñe- cidos neste segundo espazo. Sen o prólogo inicial e cos versos que aparecen a modo de paratextos traducidos, o texto en castelán aparece descontextua- lizado, desenmarcado. Aínda máis, ao tratarse dunha versión monolingüe (ao contrario do que acontece coas autotraducións ao castelán de Yolanda 118 Galicia 21 Castaño) e sen mención explícita a que é unha autotradución na cuberta (ao Issue I ‘19 contrario que a autotradución de María do Cebreiro), practicamente ocúl- A experiencia de autotradución taselle ao lectorado español que o poemario que está a ler é unha segunda poética de versión a partir dun primeiro poemario publicado nunha lingua minorizada. Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual Só quen preste atención á páxina de dereitos verá que, en efecto, se trata froito dunha realidade dunha ‘Traducción del gallego a cargo de la autora’. asimétrica Tamara Andrés 5. Conclusións

CorpoNeste deartigo Antiochia analizamos a autotradución ao castelán do poemario galego , de Tamara Andrés, publicado en 2017 na colección Dombate da editorial Galaxia, co obxectivo de reflexionar sobre as rela- cións de poder que se establecen na autotradución na combinación lingüís- tica galego-castelán, para o que estudamos as estratexias que se adoptaron na autotradución tanto a nivel textual como a nivel paratextual. Así, concluímos que o papel que xoga unicamente a autotradutora é o de tradutora do seu texto no sentido máis estrito; iso si, para autotraducir os seus poemas goza de total liberdade, como vimos no apartado da análise textual. Malia que a súa vontade residía en manterse abeirada ao orixinal galego para non domesticalo e intentar influír na lectura da audiencia meta, invitándoa a decatarse de que non está ante un texto orixinalmente escrito en castelán, as especificidades do xénero poético impoñen certos cambios para manter aspectos formais ou estilísticos, polo que limitan a posición política da autotradutora. Por outra banda, no que atinxe á paratextualidade, a autotradutora non ten ningún poder de decisión sobre os peritextos icónicos, e o lecto- rado castelán só pode deducir que se trata dunha autotradución ao galego se combina información de diferentes peritextos verbais que se atopan no interior do libro. Alén diso, a autotradutora, ao aceptar a indicación do edi- tor de eliminar o prólogo e mais de traducir ao castelán as citas de tres poe- tas galegos, acaba participando, mediante un rol pasivo, da invisibilidade do orixinalCuerpo galego. de Antiochia non se publica en edición bilingüe (como acon- tecía nos casos analizados de Yolanda Castaño ou María do Cebreiro) e os paratextos que o conforman non amosan en primeiro plano que se trata dunha autotradución desde o galego, o que non asegura unha visibilidade efectiva da lingua e da cultura de orixe. Así, deducimos que non hai un interese real por dar a coñecer a identidade orixinal do texto e que este caso específico de autotradución continúa a reforzar a realidade asimétrica existente entre as linguas e as culturas do Estado español. Constatamos, por último, que no eido da autotradución entre lin- guas con prestixios diferentes as relacións de poder operan sobre moitos niveis, polo que desde a perspectiva crítica cómpre reflexionar e fornecer información e exemplos que poidan contribuír a non seguir perpetuando e consolidando relacións lingüísticas e culturais asimétricas, senón cons- truír relacións que, a partir da visibilidade efectiva da lingua e da cultura de orixe, recoñezan a diferenza. Retomando algunhas estratexias propostas ao longo do artigo, isto podería realizarse a través da publicación de edicións bilingües, da explicitación da autotradución e da lingua da orixe na portada ou na contraportada do libro, dunha posición activa da autotradutora na relación cos axentes editoriais ou dunha maior intervención das persoas que autotraducen en diferentes espazos a nivel paratextual. Estes espazos poden 119 Galicia 21 consistir en limiares, notas a rodapé, posfacios ou textos na contracapa da Issue I ‘19 autotradución, todos eles peritextos;a posteriori mais tamén poden ser epitextos, outro A experiencia de autotradución tipo de intervencións realizadas para compartir reflexións sobre poética de o propio proceso autotradutivo e as tensións textuais e paratextuais froito Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual dunha realidade asimétrica, como ensaios, entradas de blog, entrevistas froito dunha realidade concedidas ou conferencias. É xustamente neste último tipo de estratexias asimétrica de intervención proactiva nas que se inscribe este artigo académico, que Tamara Andrés busca reparar a invisibilidade do contexto galego transmitida, finalmente, na súa autotradución poética publicada en castelán.

Obras citadas 120 Galicia 21 Issue I ‘19 A experiencia de autotradución ALCORTA, Carlos, 2012. ‘Sobre Carlos Alcorta’. https://carlosalcorta.wor- poética de dpress.com/about/ Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual Tres en la carretera froito dunha realidade __, 2018. ‘Ahora es la noche’, , 8 setem- asimétrica bro 2018. http://www.rtve.es/alacarta/audios/tres-en-la-carretera/ Tamara Andrés tres-carretera-ahora-noche-08-09-18/4725871/. Habitación del mar. Antología, 1983-2003ÁLVAREZ CÁCCAMO, Xosé María, 2004. (Tarazona: Olifante). Corpo de Antiochia ANDRÉS, Tamara, 2017. (Vigo: Galaxia). Cuerpo de Antiochia __, 2018. (Santander: Libros del Aire). La lluvia en el mar. Una antología de la poesía gallegaARAGUAS contemporánea, Vicente (ed.), 2018. (Madrid: Grupo Editorial Sial Pigmalión).

ARNAU I SEGARRAPasavento., Pilar, 2016. Revista ‘Apuntes de Estudios sobre Hispánicos la autotraducción cata- lana contemporánea’, IV(2): 315-328. Cantos caucanos AVILÉS DE TARAMANCOS, Antón, 2000. (A Coruña: Espiral Maior). Coriolis BALBONTÍN, Sergio, 2019. (Santander: Libros del Aire). Translation and Paratexts BATCHELOR, Kathryn, 2018. (London: Routledge). Les Règles de l’art. Genèse et structure du champ litté- raireBOURDIEU, Pierre, 1992. (Paris: Seuil). Todas las lluvias son la misma tormenta BOZALONGO, Javier, 2018. (Santander: Libros del Aire).

CARRILHO, Ana Rita, Francisco FIDALGO Ao Encontro, Ignacio das VÁZQUEZ Línguas Ibéricas, Paulo OSÓRIO e Tamara FLORES (eds.), 2018. (Covilhã: Universidade da Beira Interior).

CASANOVA, Pascale, 2002. ‘Consécration etActes accumulation de la recherche de encapital sciences litté - socialesraire. La traduction comme échange inégal’, 144: 7-20. La langue mondiale: traduction et domination __, 2015. (Paris: Seuil). Vivimos no ciclo das Erofanías __ CASTAÑO, Yolanda, 1998. (A Coruña: Espiral Maior). Vivimos en el ciclo de las Erofanías __, 2000. (Madrid: Huerga & Fierro). Libro de la egoísta __, 2006. (Madrid: Visor). Profundidad de campo 121 Galicia 21 __, 2009. (Madrid: Visor). Issue I ‘19 A segunda lingua A experiencia de autotradución __, 2013. (A Coruña: Fundación Caixa Galicia) poética de Corpo un exercicio de de La segunda lengua tensiónAntiochia: textual e paratextual __, 2014. (Madrid: Visor). froito dunha realidade La flama en el espejo. Muestra de la joven poesía asimétrica gallegaCASTAÑO, Yolanda (ed.), 1997. Tamara Andrés (Ciudad de México: Praxis).

CASTRO, Olga, 2011. ‘Apropiación culturalHerba en las moura traducciones de una obra (autotraducida): la proyección exterior de , de Teresa Moure’, en Dasilva e Tanqueiro 2011: 23-43. Self TranslationCASTRO, andOlga, Power: Sergi Negotiating MAINER Identities e Svetlana in European PAGE (eds.), Multilingual 2017. Contexts

(London: Palgrave). Poesía completa CASTRO, Rosalía de, 2009. (Madrid: Abada). Tránsito de la mirada CHAVARRÍA, María Ángeles, 2018. (Santander: Libros del Aire). La Vanguardia COLOMER, Álvaro, 2019. ‘Literaturas que no circulan’, , 15 xaneiro 2019. https://www.lavanguardia.com/cultura/cultu- ras/20190109/454054072260/literaturas-que-no-circulan.html.

DASILVA,Quaderns Xosé Manuel, 2009. ‘Autotraducirse en Galicia: ¿bilingüismo o diglosia?’, 16: 143-156. Cadernos de tradução __, 2019. ‘Panorámica de la autotraducción en Galicia’, 39(3): 291-396.

AproximacionesDASILVA, Xosé a la Manuel autotraducción e TANQUEIRO , Helena (eds.), 2011. (Vigo: Academia del Hispanismo).

DOMÍNGUEZ, Mónica, 2010. ‘Fenómenos de traducción frecuentes entre literaturas de una misma comunidad interliteraria específica’, en Gallén, Lafarga e Pegenaute 2010: 61-76. Communautés interlittéraires spécifiques 6: notions et principesĎURIŠIN , Dionýz, 1993. (Bratislava: Académie Slovaque des Sciences). Poetics Today EVEN-ZOHAR, Itamar, 1990. ‘Laws of Literary Interference’, 11(1): 53-72. Territorio de la desaparición FERNÁN VELLO, Miguel Anxo, 2011. (Madrid: Huerga y Fierro). Habitación del asombro __, 2014. (Madrid: Grupo Editorial Sial Pigmalión). Sacar a bailar. Poesía reunida (2009-2016) FERNÁNDEZ RIAL, Rosalía, 2016. (Madrid: Pigmalión). Noms de fum 122 Galicia 21 FERRADÁNS, Míriam, 2019. (Barcelona: Godall Edicions). Issue I ‘19 . Capitán Invierno A experiencia de autotradución FONTE, Ramiro, 2002 (Valencia: Pre-Textos). poética de Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual TraducciónGALLÉN ,y Enric,autotraducción Francisco en las LAFARGA literaturas ibéricase Luis PEGENAUTE (eds.), 2010. froito dunha realidade (Bern: Peter Lang). asimétrica Tamara Andrés GARRIDOLenguas, Xoán en contexto Manuel, 2007. ‘Ideología y traducción: la paratraduc- ción’, 4: 52-59. Seuils GENETTE, Gerard, 1987. (Paris: Editions du Seuil).

AGIACOMEL Esmorga La, Giada, parranda 2015. La autotraduccion entre castellano y gallego: y de Eduardo Blanco Amor. Tese de doutoramento (Università degli Studi di Padova). Novas de poesía: 17 poetas GORRÍA, Ana (ed.), 2013. (Lugo: Fundación Uxío Novoneyra).

GRUTMANQuaderns, Rainier, 2009. ‘La autotraducción en la galaxia de las len- guas’, 16: 123-134. Interfrancophonies __, 2015. ‘Francophonie et autotraduction’, 6: 1-17.

GUIMAREY, David, 2018. ‘Tamara Andrés: “El misterio esFaro la llave de Vigo de la poesía, en cada poema tiene que haber puertas abiertas”’, , 1 de novembro de 2018. https://www.farodevigo.es/portada-ponteve- dra/2018/11/01/tamara-andres-misterio-llave-poesia/1990445.html Celebración HERMO, Gonzalo, 2017. (Madrid: La Bella Varsovia). Celebració __, 2017. (Barcelona: Godall Edicions). A vida salvaxe __, 2019. (Santiago de Compostela: Centro PEN Galicia). La vida salvatge __, 2019. (Barcelona: Godall Edicions).

LÓPEZ LÓPEZ-GAY, Patricia, 2010. ‘Apuntes sobre la visibilidad en la autotraducción’, en Gallén, Lafarga e Pegenaute 2010: 281-294. Gramática del silencio LORENZO BALEIRÓN, Eusebio, 2007. (Cangas: Rinoceronte Editora).

LUNA ALONSO, Ana, 2016. ‘Estudio de las antologías poéticasTransfer gallegas traducidas al castellano. Análisis cuantitativo y cualitativo’, XI (1-2), 26-58.

MANTEROLA, Elizabete, 2011. ‘La autotraducción en la literatura vasca’, en Dasilva e Tanqueiro 2011: 111-140. La literatura vasca traducida __, 2014. (Bern: Peter Lang). Objetos perdidos MARÍA DO CEBREIRO, 2007. (Xixón: Trea). Los inocentes 123 Galicia 21 __, 2019. (Madrid: Vaso Roto). Issue I ‘19 Obra reunida (1994-2008) A experiencia de autotradución MARTÍNEZ DELGADO, Verónica, 2013. (Madrid: poética de Amargord Ediciones). Corpo un exercicio de de tensiónAntiochia: textual e paratextual Poesía fundamental 1975-2005 froito dunha realidade MÉNDEZ FERRÍN, Xosé Luís, 2011. (Madrid: asimétrica Calambur). Tamara Andrés MIRANDA, Xosé, 2007. A‘Problemas Nosa Terra da literatura galega: editoriais, críti- cos, libreiros, xornais...’, 1253. Herba Moura MOURE, Teresa, 2005. (Vigo: Xerais). Presagio de un relámpago MUÑOZ, Alberto, 2019. (Santander: Libros del Aire). 13. Antoloxía da poesía galega próxima NOGUEIRA, María Xesús (ed.), 2017. (Santiago de Compostela: Chan da Pólvora e Papeles Mínimos). Los líquidos íntimos NOVO, Olga, 2013. (Palencia: Ediciones Cálamo).

PARCERISAS, Francesc, 2010. ‘La difusió de la literatura catalana en el món editorial espanyol del segle XX’, en Gallén, Lafarga e Pegenaute 2010: 193-220. Heloísa PATO, Chus, 1998. (Madrid: La Palma). Un Ganges de palabras __, 2003. (Málaga: Diputación Provincial de Málaga). m-Talá __, 2009. (Buenos Aires: pato-en-la-cara). Hordas de escritura/Secesión __, 2012. (Madrid: Amargord Ediciones). Carne de Leviatán __, 2016. (Madrid: Amargord Ediciones). Poesía reunida. Volumen I (1991-1995) __, 2017. (Barcelona: Ultramarinos). O libro das mentiras PEDREIRA, Emma, 2012. (A Coruña: Espiral Maior). Antídoto __, 2018. (Santiago de Compostela: Alvarellos Editora). Obra completa PEREIRO, Lois, 2011. (Barcelona: Libros del Silencio). La intimidad del armisticio PRELLEZO, Silvia, 2018. (Santander: Libros del Aire).

RÁBADE VILLAR, María do Cebreiro, 2009. ‘Políticas eGalicia poéticas 21. deJournal of Contemporarysegunda man: Galician a espectralidade Studies no proceso da tradución’, Issue A: 56-67. Madrygal. Revista__, 2011. de ‘Rosalía estudios gallegosde Castro y el problema de la autotraducción’. 14: 101-108. Congreso interna- 124 Galicia 21 cional__, 2016. As visibilidades ‘Trasvases culturais,da tradución formas de tradución poética’, Issue I ‘19 , 29-30 setembro 2016. A experiencia de autotradución https://tv.uvigo.es/video/5b5b65378f4208005e97be90. poética de Corpo un exercicio de de Autotraducció: De la teoria a la pràctica tensiónAntiochia: textual e paratextual RAMIS, Josep Miquel, 2014. (Vic: froito dunha realidade Eumo). asimétrica Tamara Andrés __, 2015.Eu-topías: ‘La autotraducción revista de interculturalidad, y el difícil encaje comunicación de sistemas y estudios literarios europeos en con- tacto’. 5: 99-111.

__, 2017. ‘The Failure of Self-Translation in Catalan Literature’, en Castro, Mainer e Page 2017: 95-117. Fuegos RAMOS, Ismael, 2019. (Madrid: La Bella Varsovia). O club da calceta REIMÓNDEZ, María, 2006. (Vigo: Xerais). Punto de ebullición. Antología de la poesía contempo- ráneaREYES en ,gallego Miriam (ed.), 2016. (Madrid: Fondo de Cultura Económica). A desaparición da neve RIVAS, Manuel, 2009. (Madrid: Alfaguara). Veinte puntos de fuga SEARA, Teresa (ed.), 2011. (Caracas: El perro y la rana).

VEGA, Rexina, 2016. ‘Panorama de la autotraducción en Galicia. La espe- Pasavento.cificidad Revistadel trasvase de Estudios entre Hispánicoslenguas en contacto en contexto diglósico’, IV(2), 329-346.

__, 2018. ‘Traductología y contacto de lenguas en el espacio ibérico. Análisis de las autotraducciones al castellano de cuatro escritores gallegos: Álvaro Cunqueiro, Eduardo Blanco Amor, Manuel Rivas y Luz Pichel’, en Carrilho, Fidalgo, Vázquez, Osório e Flores 2018: 269-293. The Translator’s Invisibility: A History of Translation VENUTI, Lawrence, 2004. (London/New York: Routledge). Intervalo VIRTANEN, Ricardo, 2019. (Santander: Libros del Aire). 125 Galicia 21 Issue I ‘19 Guest article Keywords

Migration Migrant Shores: Woman Translation Ecology en prol dunha Poetry Galicia Ireland ecoloxía da Morocco atención e da Palabras tradución clave Migración Manuela Palacios Muller Universidade de Santiago de Compostela Tradución Ecoloxía Poesía Galicia Irlanda Marrocos Abstract

This essay aims to bring to light the resourcesMigrant used Shores. in the Irish, process Moroccan of & Galiciantranslation Poetry undertaken for the anthology (Palacios 2017) so as to advance an ecology of attentionMigrant and Shoresengage in the political ecology of translation (Cronin 2017). The project is framed here within the ecological principles of biological- cultural diversity, relative autonomy and heterarchical relations. The essay advocates taking control, from the periphery, over what will be translated, how and when. Furthermore, it delves into the interconnections between migration, woman and translation. The argument urges for an understanding of translation as a process that is open to intervention, re-creation and dialogue, as an approach to the Other with due respect to their difference, and as an opportunity to put a dominant language in the service of subaltern cultures. Finally, the essay lays bare some of the misgivings, prejudices, taboos and deficits that hinder today’s translation practice. Resumo

O obxectivo deste ensaio consiste enMigrant expoñer Shores. os recursos Irish, Moroccan empregados & Galician no Poetryproceso de tradución da antoloxía (Palacios 2017) co fin de promover unha ecoloxía da atención e par- ticipar nunha política ecolóxica da tradución (Cronin 2017). Preséntase 126 Galicia 21 este proxecto no marco dos principios ecoloxistas de diversidade bioló- Issue I ‘19 xico-cultural, autonomía relativa e relacións heterárquicas. Deféndese o en prol Migrant Shores: control, desde a periferia, sobre que traducir, cando traducir e como tra- dunha ecoloxía da atención ducir, e afóndase na complexidade, os anhelos e os límites no encontro e da tradución coa outredade a través da tradución. Indágase, así mesmo, nas relacións Manuela Palacios entre migración, muller e tradución. Proponse unha concepción da tradu- ción como proceso aberto á intervención, a re-creación e o diálogo, como achegamento á outredade respectando a súa diferenza e como oportuni- dade para poñer unha lingua dominante ao servizo de culturas subalternas. Desvélanse, finalmente, algúns dos receos, prexuízos, tabús e penurias que empecen a práctica da tradución na actualidade. Migrant Shores. Irish, Moroccan 127 Galicia 21 &Gustaríame Galician Poetry referirme a proxecto Issue I ‘19 (Palacios 2017)antoloxía como un , e en prol Migrant Shores: non meramente como unha de poesía.1 Como dunha ecoloxía da atención editora desta escolma, son ben consciente do proceso e da tradución delongado desde o momento no que nace a idea ata que Manuela Palacios se publica o libro. Sei que a publicación non remata o labor, porque a continuación comeza unha andaina de difusión, recepción e reflexión que inclúe opor- tunidades como a que aquí me brindan Olga Castro e Laura Linares,Galicia as 21 editoras desteantoloxía número especial para a revista . Se oproxecto termo denota un arte- 1 facto fixo, autónomo e pechado, a palabra suxire un traballo en mar- Este ensaio foi elaborado no cha e de lindes flexibles, aínda que tamén connota intencionalidade, cando marco dos proxectos de investiga- en realidade proxectono proceso adoitanproceso xurdir a sorpresa e o fortuíto. Entendo, ción ‘Ex-sistere’, ‘Eco-ficcións’ e xa que logo, como e véñenme á mente as achegasEco-Translation do inves- ‘O tropo animal’ (ffi2012-35872, tigador irlandés Michael Cronin á tradutoloxía no seu libro fem2015-66937-p e pgc2018- (2017) cando reproba as prácticas de tradución que agochan o proceso, o 093545-b-i00 respectivamente) financiados polo mciu / aei / movemento, ‘the paths of migration’ (2017: 4) e conciben a tradución como feder, eu. Desexo agradecer de o resultado dunhas rutinas pre-ordenadas. O traballo de tradución, pola modo especial a lectura atenta, a contra, está sempre aberto ao inesperado, o inopinado e non programado. revisión esmerada e o asesoramento En relación a este movemento, fala Cronin da tradución que cruza frontei- teórico fornecidos polas editoras deste número, Olga Castro e Laura ras para chegarmos á Outra con empatía para comprendela, respectando, Linares. porén, esas fronteiras e a súa alteridade (2017: 5). Na nova política ecolóxica 2 da tradución defendida por Cronin hai unha ecoloxía da atención que aspira a facer visible e pór en valor non só o texto traducido, senón tamén o pro- Esta estadía de investigación foi financiada por unha bolsa emmag ceso de tradución (2017: 3). O presente artigo éMigrant unha achega Shores a esta ecoloxía (Erasmus Mundus, ue) xestionada da atención ao proxecto tradutolóxico tras de . pola que era entón a Université Pierre et Marie Curie de París (Francia). Muller migrante e tradución

Migrant Shores Prendeu o xermolo do proxecto con motivo dunha estadía na universidade Cadi Ayyad en Marrakech (UCAM), durante a primavera de 2016, na que colaborei coas profesoras Rabéa Aniq-Filali e Fatim-Zahra Iflahen do ‘Groupe de Recherche sur les Études Féminines’ (GISR) desa universidade para analizar as circunstancias das migracións femininas.2 De contado observei o compromiso social deste grupo, que ía alén da investiga- ción en Humanidades, Ciencias Sociais, Estudos Literarios e de Tradución, para deseñar e poñer en práctica programas de formación e emprego para mellorar a vida das mulleres marroquís. A miña colaboración con este grupo consistía inicialmente en dar a coñecer os resultados do proxecto de investi- gación ‘Ex-sistere: A mobilidade das mulleres nas literaturas galega e irlan- desa contemporáneas’, do que fun coordinadora entre 2013 e 2016, pero axiña observamos as confluencias e relevancia mutua nas circunstancias da muller migrante das tres comunidades, polo que decidín recoller unha serie de poemas marroquís, galegos e irlandeses que explorasen a cuestión da migración con atención preferente á situación das mulleres. Tratábase, polo tanto, dun proxecto poético, de tradución entre linguas e culturas, feminista e de xustiza social para visibilizar as condicións, achegas, soños e inquedanzas das mulleres migrantes. Porén, non se trataría soamente de seleccionar e xuntar poemas, senón de implicar aos e ás poetas parti- cipantes nun proceso de tradución e diálogo mediante, por unha banda, o que a poeta irlandesa Máighréad Medbh deu en chamar, na nosa 128 Galicia 21 correspondencia privada, ‘trans-versions’ e, pola outra, poemas-resposta Issue I ‘19 inspirados nos que a poeta canadense Erín Moure denominou no seu día en prol Migrant Shores: ‘echolations’, termos ambos os dous que poñen de manifesto a riqueza de dunha ecoloxía da atención matices e a complexidade de proxectos de tradución como o que se quería e da tradución Migrant Shores levar a cabo en . Manuela Palacios Máighréad Medbh referiuse ao seu labor de reescritura do texto do poeta marroquí Taha Adnan, ‘Al-maroxelloise’, como ‘trans-version’: ‘I’ve done a provisional trans-version of the poem, and I’m in the process of get- ting some further advice in relation to the original Arabic’.3 Ao descoñecer a lingua árabe e facer a súa reescritura sobre a base dunha tradución fran- cesa fornecida polo poeta marroquí e un borrador en lingua inglesa que eu 3 mesma lle facilitei, Máighréad Medbh preferiu non usar o termo ‘tradución’ Correo electrónico de para o seu labor e optou polo de ‘trans-versión’. Así e todo, Medbh consul- Máighréad Medbh a Manuela tou con varias persoas árabes da súa contorna tanto aspectos de forma como Palacios con data de 11-09-2016. de contido do poema e comentou ao respecto: ‘I couldn’t have come so far Todos os comentarios feitos na súa without expert help, so I’ll be crediting a few people when I send the final correspondencia privada polos text. The difficulty of this, given my unfamiliarity with Arabic, has been Migrante polas poetasShores participantes en están reproducidos very enjoyable and illuminating’.4 neste ensaio coa súa autorización. No tocante ao termo ‘echolations’, cómpreSecession explicar / Insecession que, en 2014, a 4 editora canadenseSecession BookThug publicou o libro , corres- pondendo á tradución inglesa elaborada por Erín Moure a partir Correo electrónico de Secesión Insecession Máighréad Medbh a Manuela do poemario (2009) de Chus Pato. Pola súa parte, está Palacios con data de 11-09-2016. descrita na páxina de dereitos de autor do libro como ‘InsecessionInsecession by Erín Moure, her Chus Pato echolation’. Unha breve presentación de ao inicio do libro informa do sentido do termo ‘echolation’:

Insecession

An echolation-homage and biopoetics by Erín Moure, Montreal poet born the same year as Chus Pato, in a city traversed by two rivers, just east of the Canadian Rockies. Each text in Canadian English responds to a Pato text, with one added Chinook wind. (Pato & Moure 2014: 6)

Migración e lingua: inclusións e exclusións

Pluriversos. SeisCertamente, poetas irlandesas a miña de experiencia hoxe previaTo the naWinds edición Our Sails.das antoloxías Irish Writers Translate Galician Poetry (2003), Forked Tongues. Galician, Basque and Catalan (O’Donnell Women’s &Poetry Palacios in Translations 2010), by Irish Writers Six Galician Poets (2012) e (2016a) facilitaron a posta en marcha do novo proxecto, porque xa nelas se foran tecendo as redes de colaboración necesarias para implicar a vinte e oito poetas neste novo proxecto de tradución e diálogo. Nas antoloxías anteriores houbera, así mesmo, unha certa complexidade lingüística ao incorporarenSix Galician non Poets só poemas orixinais en galego e traducións en lingua inglesaPluriversos ( To the Winds), Our senón Sails tamén orixinais ou traducións ao irlandés ( Forked Tongues, ) ou orixinaisMigrant en Shores galego, éus- caro e catalán ( ). O novo proxecto de implica- ría unha nova lingua, o árabe, coa que taménLos traballara ritos de los previamente sentidos. Poesía para árabe a coedición e cotradución doutra antoloxía, (Elouafi et al. 2015). O estudo da lingua árabe fora, de feito, outra das moti- vacións para a miña estadía na universidade de Marrakech. Migrant Shores 129 Galicia 21 Os sete poemas marroquís incluídos en están escri- Issue I ‘19 tos na variedade do árabe estándar moderno e non no dialecto magrebí en prol Migrant Shores: —daryya— pois, por razóns socioculturais moi complexas de tradición dunha ecoloxía da atención literaria, prestixio cultural e difusión, a poesía árabe impresa adoita empre- e da tradución gar a variedade estándar accesible a todo o mundo árabe.5 O público lec- Manuela Palacios tor culto do mundo árabe coñece e pode ler a poesía das diversas nacións árabes e a semellanza da variedade estándar co árabe clásico permítelle ler e comprender mesmo a poesía mística sufí do medievo. A variedade están- dar é, hoxe en día, a empregada polos medios de comunicación, o discurso formal, a literatura impresa e a relixión (Abouzahr 2018). É así mesmo a variedade empregada para a comunicación entre falantes de variedades 5 vernáculas de difícil comprensión mutua non só dun país árabe a outro O emprego da variedade están- senón dentro dun mesmo país como Marrocos. Consultado pola razón do emprego desta variedade estándar moderna por parte dos sete poetas da dar no mundoMigrant árabe Shores permitiu que a antoloxía aparecese antoloxía, Mohammed BennisMigrant —non Shores confundir co poeta Mohamed Ahmed reseñada en revistas culturais de Bennis, incluído tamén en — afirmou: Marrocos, Xordania e Alxeria. 6 Oui, ces poètes marocains écrivent en arabelangue standard, moderne comme la Correo electrónico de majorité des poètes arabes. C’est notre , qui est apte à Mohammed Bennis a Manuela exprimer convenablement à la fois la vie quotidienne, l’intériorité et Palacios con data de 29-08-2019. la subjectivité. C’est un avantage que les Arabes se comprennent faci- lement d’un bout à l’autre du Monde Arabe. Il y a certains poètes qui écrivent en dialectal, mais la majorité des romanciers l’introduisent surtout dans le dialogue, sans sentir aucune contradiction entre les deux registres de la langue.6 Migrant Shores , xa que logo, implica a tres comunidades —irlandesa, marroquí e galega— e tres linguas —inglesa, árabe e galega— malia que comunidade e lingua non teñen unha relación unívoca e exclusiva, pois nestes países conviven e contenden variedades lingüísticas plurais. Cada proxecto de antoloxía e tradución comportou inclusións e exclusións de linguas, motivadas fundamentalmente pola miña propia capacidade, como editora, para xestionar as dificultades e complexidades lingüísticas de cada escolma e por consideracións relativas ao público lector de destino. As cinco antoloxías mencionadas ao inicio desta sección, co seu formato bilingüe de versión orixinal e traducida, tentan fuxir do perigo dunha política tradutolóxica que en realidade promovería unha monocul- tura monolingüe (Cronin 2017: 6) se só se limitase a presentar nunha lin- gua franca global —maioritariamente a inglesa— os textos doutras linguas minorizadas ou alleas ao canon literario occidental. Porén, o custo econó- mico do formato bilingüe e o investimento de tempo e traballo que supón é moi elevado, entre outras razóns porque as editoras anglófonas adoitan descoñecer as linguas minorizadas ou as grafías non latinas. Estas antoloxías viron a luz, en gran medida, porque formaban parte de proxectos de inves- tigación —malia que o labor de edición de antoloxías e de tradución non está recoñecido nas avaliacións da produción investigadora— que financia- ron tempo de traballo e gastos de publicación necesarios para unha edición o máis coidada e rigorosa posible. Sen dúbida, cómpre agradecer tamén aos e ás poetas, así como ás súas editoras, a cesión de dereitos de tradución e reprodución dos poemas orixinais. Mención especial merecen os e as poe- tas de Irlanda que elaboraron as súas ‘trans-versións’ e ‘eco-lacións’ —fago propios os termos de MáighréadMigrant Medbh Shores e Erín Moure polo seu poder evo- cador e indagador— para sen retribución económica porque 130 Galicia 21 as canles de financiamento da tradución son mínimas e están afogadas por Issue I ‘19 unha burocracia que comporta máis traballo e tempo que a propia tradu- en prol Migrant Shores: ción literaria. É fundamental reflexionar sobre estas condicións materiais da dunha ecoloxía da atención produción literaria e sobre os medios humanos, sociais e culturais necesa- e da tradución rios para producir unha tradución porque a percepción da tradución como Manuela Palacios transparente e inmediata provoca unha ocultación dos recursos empregados que Cronin, na súa análise ecolóxica da tradución, compara co tradicio- nal desinterese polos recursos enerxéticos dos que fai uso unha civilización (2017: 3-4). Preguntada polo seu parecer sobre como afecta ao emparellamento de linguas galega e inglesa a inclusión dunhaMigrant terceira Shores lingua como o árabe, 7 Chus Pato, poeta galega antologada en , comentou: Correo electrónico de Chus Pato a Manuela Palacios con data Considero o árabe como unha lingua peninsular e co mesmo rango de 12-04-2019. que calquera das demais que se falan aínda hoxe no Estado. Sei que esta consideración pola miña parte pertence a un ideal, pero para min é así. O mesmo me ocorre co sefardí e co hebreo. Nunha España ideal que eu desexo, sería o árabe unha lingua oficial e estudiada nos colexios de todo o territorio (incluído Portugal). Descoñezo a inten- ción da inclusión do árabe nesta escolma; para min é un gran acerto, un motivo de felicidade e unha sorte de intento logrado de restitu- ción polos danos ocasionados coa expulsión desta lingua e dos seus falantes en épocas que adoitan ser consideradas moi distantes, pero que non o son desde o punto de vista da poesía ou da historia. Hai outra cuestión, o árabe é a lingua de cultura dun enorme territorio e dunha enorme potencia demográfica que se estende por todo o conti- nente africano, asiático, europeo e americano e, sen embargo, é con- siderada en España como a lingua da emigración, do subalterno, dos infieis en definitiva e daqueles que poden ser ‘sacrificados’ mediante a súa explotación e mediante a negación dos dereitos humanos dos que todo ser humano é portador e sinal. Este carácter dobre: Lingua A e lingua B é dun enorme interese ao aparecer na antoloxía xunto co inglés (lingua sempre A) e o galego (lingua sempre subalterna).7

Gustaríame salientar deste comentario tanto a sagaz percepción das relacións de poder entre as linguas e os seus pobos, como —lonxe de todo exotismo e orientalismo—­ a importancia da lingua árabe na historia e cul- tura peninsulares. A visibilidade das linguas galega e árabe no mercado lite- rario europeo é moi limitada, razón pola que quixen poñer a lingua inglesa —lingua franca pero tamén dominante— ao servizo da subalternidade lin- güística, étnica e migratoria; unha lingua inglesa que neste caso está mar- cada de seu pola experiencia colonial, como é o caso do hiberno-inglés —variedade irlandesa da lingua inglesa—; unha lingua inglesa que con- tará a experiencia das mulleres migrantes galegas, irlandesas e marroquís alén das súas fronteiras lingüísticas, favorecendo así, insospeitadamente, alianzas entre mulleres, linguas e nacións acotío ignoradas no marco lite- rario europeo. Se consideramos que a expresión ‘South to South’ non se refire tanto a unha realidade xeográfica como a unha noción de subalterni- dade, a apreciación de Emek Ergun e Olga Castro sobre o papel da tradu- ción feminista —‘an act of cross-border meaning-making that aims both to connect women’s voices and stories and also to provide alternative theories of liberation and co-existence’ (Ergun & Castro 2017: 96)— na rectifica- ción das asimetrías globais que priman discursos orixinados en Occidente é Migrant Shores 131 Galicia 21 aplicable ao proxecto : ‘This can be done not only by increa- Issue I ‘19 sing “South-to-South oriented dialogues” (Costa 2006: 73), but also by pri- en prol Migrant Shores: vileging translations/travels of texts that have the potential to decolonise dunha ecoloxía da atención the global order’ (2017: 98). e da tradución Con respecto ao termo ‘lingua dominante’, gustariame citar, así e Manuela Palacios todo, a puntualización feita por Martín Veiga:

Sobre a cuestión das linguas dominantes, quixera lembrar aquela afirmación de Manuel Rivas na que indica que a poesía fala unha lin- guaxe que non quere dominar. Evidentemente, non son as linguas en si as que estabelecen binomios do tipo dominante/dominada, senón 8 moitas das políticas lingüísticas, tanto de alta como de baixa intensi- Correo electrónico de Martín dade, que desde o poder se impoñen sobre certas linguas minorizadas Veiga a Manuela Palacios con data (e non só no Estado español, claro está).8 de 29-08-2019. 9 Certamente, cando me refiro ao inglés como lingua dominante non Correo electrónico de Keith culpo a lingua senón as relaciónsCasa depechada poder que a impoñen. Como ben afirma Payne a Manuela Palacios con data Luz Pichel no seu poemario : ‘As linguas non teñenMigrant a culpa Shores do de 20-02-2019. mal que se lle fai aos nenos con elas’ (2006: 80). O proxecto non naceu no centro literario de Londres, senón na periferia de Europa para dar voz á experiencia migratoria das mulleres de Galicia, Irlanda e Marrocos. Foi, xa que logo, un intento de control, por parte da nosa subal- ternidade, sobre que traducir, cando traducir e como traducir. Á mesma pregunta sobre a combinación e presentación de linguas nesta escolma, o poeta irlandés Keith Payne, quen traduciu ao inglés un poema de Gonzalo Hermo e respondeu ao mesmo cun poema da súa crea- ción, achegou consideracións doutro tipo: Migrant Shores In reflection, there seems to be, in , a separation between the three languages since the Galician-English section is separate from the Arabic-English section. While acknowledging that a three-way translation would cause all sorts of difficulties, I have come away with the sense that while familiar themes did arise, I wonder how much all three languages interacted. That said, the very presence of Arabic in the anthology —that much-maligned language here in the West due to social stigma caused by news reporting, etc.— is hugely encouraging. As with any translationsans frontiers I participate in, it only confirms the broad view of humanity that I have. The truth is I am not conscious of the ‘minoritaria-minorizada/ franca-dominante’ relationship while translating or while reading in another language. For me it’s more about the unknown becoming known; it’s about revelation, revealed familiarities or at times even about epiphanies. Reading poets from various languages I give prec- edence to them as poets first; then, somewhere down the line, I may consider their nationality, gender, background, class, etc.; but first and foremost is ‘what do they have to say to me as poets’.9

Observo nas palabras de Keith Payne un intereseMigrant pola nosa Shores común humanidade que certamente coincide co obxectivo de de relacionar a escrita sobre os movementos migratorios de hoxe proceden- tes do mundo árabe coa emigración galega e irlandesa pasada e presente. Merece tamén toda a miña consideración a reflexión de Keith Payne sobre o xeito no que mesmo a estrutura dunha escolma pode dividir, separar e 132 Galicia 21 dificultar a percepción desa común humanidade. Refírese o poeta irlandés Issue I ‘19 ao feito de que a antoloxía ten dúas partes: ‘Morocco & Ireland’ e ‘Galicia & en prol Migrant Shores: Ireland’ que inclúen, cada unha, o poema en lingua orixinal, a tradución ao dunha ecoloxía da atención inglés por un ou unha poeta de Irlanda e un poema de resposta polo mesmo e da tradución ou mesma poeta de Irlanda. Certamente, esta estrutura podería dificultar, Manuela Palacios por exemplo, a percepción da relación Galicia-Marrocos. Unha presenta- ción alternativa dos poemas podería obedecer a consideracións temáticas, de voz ou de motivo literario, transcendendo a diferenza nacional. A per- sistencia da fronteira é teimuda, mesmo no índice dun libro. Porén, o meu traballo comparatista tentou sempre recoñecer a especificidade histórica e cultural de cada comunidade, subliñando aqueles aspectos de relevancia 10 mutua, pero respectando a diferenza, cruzando fronteiras con empatía e Correo electrónico de devezo de comprender, construíndo espazos comúns onde entendérmonos, Mohamed Ahmed Bennis a pero aceptando as limitacións propias do encontro coa alteridade. Unha das Manuela Palacios con data de diferenzas notables entre os códigos lingüísticos da grafía árabe e latina é 20-02-2019. a dirección da escrita —da dereita á esquerda da páxina, en árabe— o cal complica en gran medida a edición intercalada de textos con grafías dife- rentes e razón pola que optei por reunir os sete poemas marroquís na sec- ción ‘Morocco & Ireland’. Cando o poeta tetuaní Mohamed Ahmed Bennis —asiduo cola- borador en proxectos culturais entre o norte de Marrocos e o sur da Península— foi consultado sobre as posibles diferenzas ou semellanzas nos procesos migratorios de Marrocos, Galicia e Irlanda e sobre o sentido dun proxecto tri-nacional como este, respondeu:

Creo que, así como hay algo en común entre las tres comunidades, también hay algo dispar debido a los diferentes contextos sociales y culturales que caracterizan el fenómeno de la migración. Quizás, lo que parece ser común entre estas comunidades es la relación humana e íntima entre la migración como un acto humano espontáneo y el mar como un espacio que cataliza las preocupaciones, dolores y sue- ños de los migrantes. Para mí, este proyecto contribuye a construir puentes de comunicación e interculturalidad. Se trata de lo que podríamos llamar una identidad atlántica donde estas tres culturas se cruzaron en un momento histórico dado. Así que aprecio mucho lo que han hecho los poetas irlandeses a este respecto. Cada lengua tiene sus propios recursos simbólicos, artísticos y estilísticos. Sin embargo, la diferencia entre las lenguas puede superarse si los poe- mas pasan de una lengua a otra a través de una visión poética que sor- tea las dificultades de la traducción.10

Mohamed Ahmed Bennis identifica aquí un imaxinario común á experiencia migratoria das tres comunidades, o mar, de grande importan- cia simbólica no seu poema ‘Khial bila tariq’. Salienta igualmente un espazo xeográfico común, o Atlántico —que non en van inspirou tamén as rela- cións culturais entre Galicia e Irlanda no caso da Xeración Nós a través da Migrantnoción deShores Atlantismo—, espazo ao que alude tamén o título da antoloxía, , relativo ás ribeiras atlánticas dos tres países. Finalmente, refírese Mohamed Ahmed Bennis á visión poética —polo feito de que neste proxecto poetas traducen a poetas— como estratexia creativa e imaxina- tiva que orienta o labor intercultural da tradución á hora de ponderar e cotexar os recursos estilísticos de cada lingua. Curiosa e paradoxalmente, Máighréad Medbh comentou, mentres traballaba na que ela chamaba a súa 133 Galicia 21 trans-versión, que atopaba semellanzas entre a situación da rapaza marro- Issue I ‘19 quí inmigrante en Europa e a sociedade irlandesa, mentres que dúas das en prol Migrant Shores: súas informantes musulmás en Irlanda non se recoñecían na experiencia da dunha ecoloxía da atención protagonista do poema: e da tradución Manuela Palacios I met two young Muslim women here who know no-one like the girl in the poem, and didn’t understand her predicament, except to suppose that she was empty inside! They were still quite open to it and happy to discuss. I could relate the situation quite easily to Irish mores.11 Migrant 11 Shores Para rematar esta reflexión sobre as linguas empregadas en Correo electrónico de e a súa relevancia á cuestión migratoria, gustaríame citar a seguinte Máighréad Medbh a Manuela reflexión da escritora irlandesa Lorna Shaughnessy sobre o papel das lin- Palacios con data de 11-09-2016. guas minorizadas e das globais no proceso de migración: 12

Correo electrónico de Lorna Esta cuestión me ha recordado que el hecho de ser angloparlan- Shaughnessy a Manuela Palacios tes nos ha dado a los irlandeses acceso a empleo en Gran Bretaña y con data de 03-03-2019. EEUU. En el período entre los años 1930 y 1960 fueron trabajos duros y mal pagados en general. Pero las dos últimas ‘olas’ de emigración de Irlanda en los años 80 y las que tuvieron lugar durante la rece- sión de 2008-18 han sido muy diferentes porque la gente joven que se marchó tenía título universitario y en general conseguía mejores empleos; además, muchos han podido volver a Irlanda. Así que el inglés da oportunidades reales que ni el irlandés ni el gallego pueden ofrecer. El papel de los idiomas minorizados para los emigrantes es fascinante pero frecuentemente es también una cuestión dolorosa, porque muchas veces la lengua vernácula se diluye o se pierde en el extranjero, y con ello, un vínculo muy especial con el lugar de naci- miento. El reto que representa para mí el gallego a la hora de tradu- cir radica en este vínculo tan íntimo con un lugar muy específico. Intento buscar un tono parecido en el ‘Hiberno English’; el inglés hablado en Irlanda con sus variaciones y coloquialismos infinitos.12

Fálanos aquí Lorna Shaughnessy da ferida profunda provocada pola progresiva perda da lingua vernácula na emigración —tema que trata con punzante mestría o poema ‘Al- maroxelloise’ do marroquí Taha Adnan— debido ao conflito identitario e de autoestima que xera, pero fala tamén das oportunidades que fornece a lingua franca ou global para a persoa que emigra non só cara a outro país senón cara a outra lingua, aprendida esta en moitos casos como consecuencia dunha historia colonial previa. Porén, o exemplo da xente nova irlandesa que, durante os anos 80 do século XX e tras a crise financeira de 2008, atopa bos traballos no estranxeiro grazas ao seu dominio do inglés e á súa formación académica non é facilmente trasla- dable aos casos galegoTransmigrantes. e marroquí. Fillas Como da sinalaprecariedade agudamente María Alonso, na súa monografía (2017), o título acadé- mico de moita xente migrante perde valor no momento preciso de cruzar a fronteira: ‘Desvalorizámonos en canto se abre o zapón do avión de calquera compañía de baixo custo que nos poidamos permitir para emigrar. Cruzar unha fronteira, cando máis e cando menos, implica descender nesa escala social invisíbel na que vivimos’ (2017: 15). A este respecto, tamén é clarifica- dora a opinión de Chus Pato sobre os intereses económicos que controlan os movementos migratorios: 134 Galicia 21 Nada é menos espontáneo que os movementos migratorios. Son Issue I ‘19 froito de políticas demográficas, deseñadas a nivel global. Hai terri- en prol Migrant Shores: torios que precisaron corpos para as súas revolucións industriais e dunha ecoloxía da atención territorios aos que lles foi negado un desenvolvemento deste tipo e da tradución pero non a participación no proceso. Pouco importan aquí as ilu- Manuela Palacios sións de cada quen, os éxitos de cada quen ou que algúns, algunhas chegaran a facer grandes fortunas; a política migratoria deseñou unha proletarización de amplas capas campesiñas europeas ‘sobran- tes’. Galicia e Irlanda son terras que se proletarizaron no exterior, as 3 razóns son diferentes en cada caso, tamén os resultados.1

13 Diversidade e relacións heterárquicas Correo electrónico de Chus Pato a Manuela Palacios con data de 12-04-2019. Cómpre comentar tamén a escolla do xénero da antoloxía, que nas 14 negociacións interculturais a través da tradución adoita ser a práctica Xa en 2014 defendín a autono- dun estadio inicial de difusión internacional (Luna Alonso 2012: 172). mía relativa dos distintos axentes Evidentemente, é desexable que este xénero vaia acompañado da atención que interveñen na produción de pormenorizada a obras individuais, pero eu evitaría a orde cronolóxica, traducións e ilustrei a miña pro- estratéxica e teleolóxica que suxire que a difusión internacional comezará posta con exemplos relacionados por antoloxías pero que, para adquirir un estatuto de normalidade, no esta- coa canonización, obxectivos, público, difusión, ideoloxía de dio seguinte deberá centrarse na tradución e difusión de obras individuais. xénero, etc. (Palacios 2014a). Comprendo que o sistema cultural galego carece de institucións culturais potentes que promovan a coordinación e a planificación da difusión litera- ria a través da tradución e comprendo que urxe a creación dun organismo deste tipo, pero a ecoloxía da tradución convida a que a política cultural institucional conviva coa diversidade e permita a relación heterárquica entre os distintos axentes implicados na tradución (creación, edición, publicación e difusión). Ao respecto da relación entre diversidade bioló- xica e cultural, din as pioneiras do ecofeminismo Irene Diamond e Gloria Feman Orenstein: ‘[…] ecofeminism seeks to reweave new stories that ack- nowledge and value the biological and cultural diversity that sustains all 4 life’ (1990: xi).1 É a convicción desta necesidade de diversidade a que me estimula a preparar antoloxías: diversidade de linguas e culturas, diversidade xera- cional, representación axeitada por criterios de xénero-sexo que corrixa Migrantexclusións Shores e silenciamentos flagrantes ata tempos recentes. Por esta razón, inclúe poetas que naceron entre os inicios dos anos corenta e finais dos oitenta do século XX; con traxectorias que van desde as moi con- solidadas ata as emerxentes; cunha representación de dezasete escritoras e once escritores, de xeito que os escritores non só favorezan a tradución das escritoras e o diálogo con elas, senón que na súa creación eles reflexionen tamén sobre a condición da muller migrante. Son sete poetas de Marrocos: Mohammed Bennis, Taha Adnan, Fatima Zahra Bennis, Imane El Khattabi, Mohammed Ahmed Bennis, Aicha Bassry, Mezouar El Idrissi; sete poe- tas de Galicia: Martín Veiga, Chus Pato, Eva Veiga, Baldo Ramos, Gonzalo Hermo, Marilar Aleixandre, María do Cebreiro; catorce poetas de Irlanda: Paula Meehan, Máighréad Medbh, Susan Connolly, Hugh O’Donnell, Catherine Phil MacCarthy, Sarah Clancy, Thomas McCarthy, Eiléan Ní Chuilleanáin, Lorna Shaughnessy, Maurice Harmon, Celia de Fréine, Keith Payne, Breda Wall Ryan e Mary O’Donnell.Migrant Shores Como se comentou anteriormente, está estruturado en dúas partes —ademais dunha introdución, un apéndice e a información 135 Galicia 21 bio-bibliográfica: Marrocos & Irlanda e Galicia & Irlanda. Non minimi- Issue I ‘19 zaría a función do símbolo ‘&’, para salientar a colaboración e os vence- en prol Migrant Shores: llos entre poetas e comunidades fronte a presentacións tradicionais que dunha ecoloxía da atención priorizan a creación orixinal e agochan a intervención e re-creación da e da tradución tradución. Solicitei a cada poeta de Marrocos e Galicia un poema sobre Manuela Palacios experiencia da migración que, preferiblemente, tratase as circunstancias da muller migrante, e varios e varias poetas escribírono especialmente para esta escolma —tal foi o caso dos poemas ‘Unha casa na Habana’ de Martín Veiga, ‘sentir o corpo...’ de Eva Veiga e ‘amada estranxeira’ de Baldo Ramos; Migrantasí mesmo, Shores todos os poemas-resposta foron escritos por primeira vez para . Esta encomenda temática impuxo aos e ás poetas certas lin- 15 des e condicións, como ocorreu no caso de Baldo Ramos, quen comen- Correo electrónico de Martín tou nunha das presentacións do libro que empregou un modo narrativo Veiga a Manuela Palacios con data para contar a experiencia migratoria da súa familia nos Estados Unidos. de 29-08-2019. Curiosamente, sinalou Baldo Ramos que non adoita escribir poesía narra- tiva e que na trans-versión de Celia de Fréine atopou un emprego de ritmos sincopados e elipses máis afín ao seu propio estilo habitual. A elección do poema a incluír recaeu frecuentemente no poeta, ou en ocasións foi con- sultada comigo —Chus Pato, Gonzalo Hermo, Marilar Aleixandre, María do Cebreiro— ou foi directamente a miña elección —Mohammed Bennis. Hai un aspecto crucial do proxecto que é o emparellamento de poetas de Marrocos e Galicia con poetas de Irlanda. Sen dúbida, a orientación temá- tica e estilística do poema orixinal axudou na escolla de poeta co-respon- dente en Irlanda, pero tamén foi fundamental o coñecemento profundo da obra dos e das poetas participantes para detectar as sintonías na súa visión poética. No caso de Martín Veiga, porén, foi el mesmo quen escolleu e soli- citou á célebre poeta Eiléan Ní Chuilleanáin que colaborase na tradución e ‘eco-lación’ do seu poema. Xa que a versión traducida debe ante todo fun- cionar como poema de seu, a tradutora acolleu o poema de Martín Veiga como propio no seu repertorio, tal e como explicou o poeta galego:

Unha cuestión que me agradou moito é que Eiléan decidise incluír a súa tradución do meu poema entre os textos que presentou en varios recitais poéticos que ofreceu no Reino Unido. [...] Eiléan considera que o poema traducido lle pertence á tradutora, o que explica con maior claridade os seus motivos para presentar ‘A House in Havana’ 5 en recitais conxuntamente coa súa obra poética.1

No caso de Chus Pato e María do Cebreiro, había experiencias pre- vias de tradución mutua con Lorna Shaughnessy (O’Donnell & Palacios 2010, Palacios 2012) e Mary O’Donnell respectivamente (Rábade Villar & Palacios 2015). Nos casos restantes, o emparellamento foi responsabilidade miña e debo dicir que me reportou felices achados: o lirismo e nostalxia nos poemas de Mohammed Bennis e Paula Meehan, o ton coloquial e a rebel- día nos de Taha Adnan e Máighréad Medbh, a irreverencia e contestación social nos de Gonzalo Hermo e Keith Payne, etc. Cada poema orixinal vai seguido da tradución ou ‘trans-versión’ e do poema resposta ou ‘eco-lación’. Esta presentación tripartita, a dife- rente extensión dos poemas, a inclusión das versións orixinais árabes coas súas particularidades gráficas, e a inclusión de caligrafías non favorecían a presentación convencional de texto orixinal na páxina esquerda e texto traducido na dereita, polo que a casa editora e mais eu optamos pola pre- sentación consecutiva de poema orixinal completo, a súa tradución e o 136 Galicia 21 poema-resposta. Pérdese, sen dúbida, o pracer visual e conceptual de pasar Issue I ‘19 dunha lingua a outra nunha mesma ollada, pero os perigos probables dunha en prol Migrant Shores: maquetación descontrolada así o aconsellaron. dunha ecoloxía da atención Tan importante hoxe en día como a atención ao formato e á tradu- e da tradución ción é a difusión do traballo feito. O principio de diversidade e relacións Manuela Palacios heterárquicas atinxe tamén o proceso de difusión, razón pola que procura- mos chegar a espazos e medios de ámbito local e internacional —Galicia, Irlanda, Reino Unido, Marrocos e outros países do mundo árabe—, de especialidades distintas —estudos de tradución, estudos irlandeses, estu- dos galegos—, en medios académicos e de comunicación —congresos, conferencias, radio—, con presentacións e lecturas en librarías, salas de arte e universidades. O público lector de poesía está dentro e fóra do ámbito académico, mais outro aspecto importante a ter en conta foi o pro- pio tema da antoloxía, polo que quixemos chegar tamén, malia as difi- cultades, á muller migrante. Unha experiencia grata e instrutiva foi, por exemplo, a presentación da antoloxía na libraría Books Upstairs en Dublín, onde varias poetas irlandesas convidaron a poetas árabes que residen na cidade para que lesen os poemas marroquís. O obxectivo da difusión é aca- dar un certo grao de influencia na transmisiónMigrant literaria, Shores ou impacto, nos sistemas literarios receptores. No caso de , fixéronse presen- tacións en Dublín, Galway e nas universidades de Edimburgo, Londres, Vigo —Facultade de Filoloxía e Tradución—, A Coruña —no marco do congreso europeo EFACIS de estudos irlandeses—Boletín e Santiago. Galego de Solicitáronse Literatura MadrygalrecensiónsEstudios a revistas Irlandeses académicasStudi e Irlandesi culturaisPoetry — Ireland Review , , World, Literature Today, Qabaqosayn— e a anto- loxía foi destacadaThakafamag en , ILA (Marrocos), (Xordania), Migrant Shores (Alxeria). No tocante aos medios de comunicación, presentamos na radio nacional de Irlanda —RTE: The Poetry Programme— e na Radio Galega.

Tradución, intervención e diálogo

O tipo e grao de consultas entre poetas foi moi variado e, pola complexi- dade lingüística, precisou da miña mediación en moitas ocasións, tanto para resolver dúbidas de contido como cuestións máis técnicas propias do labor de edición. Como cabía esperar, o diálogo directo entre poetas de Marrocos e Irlanda foi limitado porque, na maioría dos casos, obrigábaos a usar o francés como lingua de encontro. Apareceron, curiosamente, outras figuras mediadoras máis próximas aos poetas de Irlanda —velaquí un aspecto for- tuíto do proceso de tradución— que lles leron e comentaron os poemas en árabe e cuxo papel está recoñecido na sección de Agradecementos. Nalgúns casos, os e as poetas de Marrocos achegaron traducións dos seus poemas ao castelán e ao francés e, nos casos concretos de Mezouar El Idrissi e Aicha Bassry, estes forneceron traducións inglesas de calidade —do Bard Group e Nourdinne Zouitni respectivamente— que fixeron innecesaria a interven- ción dos poetas Thomas McCarthy e Sarah Clancy como tradutores, polo que o seuMigrant labor Shores consistiu en escribir exclusivamente os poemas-resposta. contén, xa que logo, traducións directas da lingua ori- xinal ao inglés (dos poemas de Mezouar El Idrissi, Aicha Bassry, Martín Veiga, Chus Pato e Gonzalo Hermo) e, nos casos restantes, traducións indi- rectas para as que eu mesma fornecín un borrador de tradución do árabe e o galego cara ao inglés co que traballaron os e as poetas de Irlanda nas súas 137 Galicia 21 ‘trans-versións’ coa miña supervisión e asesoramento constante. Así e todo, Issue I ‘19 hai un tabú claro arredor da tradución indirecta que fai que, desde moi- en prol Migrant Shores: tas instancias, se cuestione a súa propia consideración como ‘tradución’. dunha ecoloxía da atención De aí o recurso a termos como o acuñado por Máighréad Medbh, ‘trans- e da tradución version’, debido, non só ao feito de que para a versión inglesa non se parta Manuela Palacios da lingua orixinal, senón probablemente tamén ao alto grao de interven- ción nestas traducións poéticas. Este mesmo tabú colocou os e as poetas de Irlanda nunha posición incómoda, de inseguridade, pola que se desculpa- ban reiteradamente na nosa correspondencia ante o temor á acusación de ‘impostura’. Mary O’Donnell,Migrant responsable Shores da tradución indirecta do poema de María do Cebreiro en e impulsora desta serie de tradu- To 16 thecións Winds indirectas Our Sails coa participación de poetas de Irlanda na nosa antoloxía Correo electrónico de Mary (2010), comentou ao respecto: O’Donnell a Manuela Palacios con data de 03-09-2019. Many people, including the translators who work from cribs, are 17 slightly doubtful at times about the academic and intellectual reli- A pesar das dificultades para ability of working in this way. Yet, I can see, practically speaking, presentar este tipo de antoloxía a that it is entirely possible to outsideexecute excellent translations. On the premios de Migranttradución, Shores o proxecto other hand, when someone the academy or a non-writer ques- arredor de recibiu tions the translation in conversation, they sometimes assume that o primeiro premio (artes e huma- nidades) de promoción exterior we are fluent in the language translated, so the difficulty arises in explaining to them the highly nuanced effort and direction of the da Universidade de Santiago de 6 Compostela en 2018. enterprise. I trust this way of working almost entirely.1

O receo cara á tradución indirecta maniféstase tamén na política de subvención da tradución, xa que o organismo Literature Ireland refugou a miña solicitude de financiamento para pagar aos poetas de Irlanda polo seu labor neste proxecto co argumento de que non se trataba de traducións directas. Ademais, ao se tratar dunha antoloxía con participación de múl- tiples poetas-tradutores e un alto número de traducións indirectas, non é 7 doado presentar este tipo de traballo a premios de tradución.1 Os estudos de tradución indirecta constatan que a tradución indirecta —práctica moi complexa que inclúe tanto a tradución dunha tradución como a partici- pación mixta de axentes, textos e procesos de mediación entre a lingua de orixe e a de destino— adoita ser percibida con suspicacia pola suposta dis- tancia que insire entre o texto orixinal e o texto meta. Por esta razón, non é raro que se oculte ou camufle esa mediación. Unha das razóns alegadas para o uso de tradución indirecta é a falta de profesionais da tradución na lingua de orixe. Porén, a tradución indirecta aumenta nos casos nos que se prioriza o funcionamento do texto nas linguas e culturas de destino, así como nos contextos globalizados de interculturalidade e comunicación entre perife- rias a través de linguas hexemónicas (Assis Rosa, Pięta & Bueno Maia 2017: 113-119). Migrant Shores Como editora de , reivindico o valor e interese da tra- dución indirecta. O feito de que bo número das traducións nesta escolma sexan indirectas débese á escolla de poetas —e non profesionais da tradu- ción, que non faltan— para este labor, o cal tivo como obxectivo que os e as poetas das diversas comunidades se coñecesen, lesen, traballasen cos textos da outra e do outro e respondesenTo the Winds a Oureles. Sails Esta experiencia de tra- dución indirecta iniciada con (O’Donnell & Palacios 2010) resultou produtiva na medida en que a maioría dos e das poetas de Irlanda quixeron repetila nas antoloxías posteriores. Este tipo de mediación nunca foi agochado ou camuflado e, de feito, afirmo na miña introdución Migrant Shores 138 Galicia 21 de : ‘I avow that I have often found poets’ indirect translations Issue I ‘19 more evocative and refined than direct renderings made by other transla- en prol Migrant Shores: tors with insufficient training in the craft of verse’ (Palacios 2017: 13). Sobre dunha ecoloxía da atención a suspicacia que esperta a tradución indirecta, direi que, lamentablemente, e da tradución a tradución directa tampouco está libre deses prexuízos: ‘Like translations, Manuela Palacios migrants also move across culture and language boundaries; like transla- tions, migrants are often regarded with suspicion’ (Palacios 2017: 13). No tocante á distancia entre o texto orixinal e o texto meta debido á mediación doutras traducións, é unha distancia que debemos percorrer por eses ‘paths of migration’ que Cronin nos exhorta a analizar, porque é aí onde ten lugar o encontro e o trato coa alteridade (2017: 4). Critica a poeta, filóloga e, ocasionalmente, tamén tradutora María do Cebreiro que se relacione a tradución feita polos autores de creación litera- ria co voluntarismo e a falta de rigor profesional, e lamenta que se perciba o seu labor como característico da precariedade dun sistema literario que só acadará madurez, normalización e a necesaria planificación coa tradu- ción profesional (Rábade Villar 2009). Pola súa parte, Olga Castro advertía en 2011 de que, paradoxalmente nunha profesión tan feminizada como a da tradución, eran poucas as poetas-tradutoras (Castro 2011). Que se lle reco- ñeza ou non un valor engadido á calidade do texto traducido polo feito de que sexa responsabilidade dun creador ou creadora literaria dependerá en parte do grao de canonización dese escritor, recoñecemento que adoita estar afectado pola ideoloxía patriarcal dominante en sistemas literarios como o galego, o irlandés ou o marroquí. En calquera caso, como lle escoitei dicir ao poeta-tradutor Keith Payne en varias ocasións, o poema traducido debe fun- cionar como poema e non pode nin debe limitarse a trasladar todas as parti- cularidades do texto orixinal ao texto meta. Esta ‘target-orientedness’ (Assis Rosa, Pięta & Bueno Maia 2017: 114), esta atención á dimensión literaria do texto meta é unha das varias razóns polas que me decidín pola tradución indirecta.Migrant Shores contén poemas de modos lírico, narrativo e dramá- tico —este último, por exemplo, co monólogo dramático de Sarah Clancy no seu poema-resposta ‘Poem for a Migrant Poet Waiting to Make Her Crossing’ e no poema de Martín Veiga ‘Unha casa na Habana’. Aínda que predominantemente en verso libre, hai unha escolla coidada de estrofa, ver- sificación, ritmos e harmonías, e mesmo o emprego de estrofas de antiga tra- dición literaria como o soneto na eco-lación de Thomas McCarthy ‘Reading “Noche de Granada” of Mezouar El Idrissi’. Profesional ou non, a persoa tradutora debe coñecer todas estas convencións poéticas e responder a elas axeitadamente coa sensibilidadeMigrant Shores e preparación que se lle presupón aos e ás poetas. No caso de , os poetas-tradutores recibiron a instru- ción de que a literalidade non era o obxectivo a conseguir, senón a inter- vención e manipulación poética para conseguir unha tradución que sería, de seu, unha proposta de lectura e diálogo. Así, a poeta irlandesa Paula Meehan, na súa trans-versión do poema de Mohammed Bennis, introduciu un título que non hai no orixinal, re-estruturou as estrofas para rematar con dous versos de marcados paralelismos sintácticos e rima, e fixo uso enfático da división dos versos. Todo isto só se podía facer tras unha profunda lec- tura do poema orixinal e cun dominio absoluto dos recursos poéticos da lin- gua inglesa. Aínda que só fose desde un punto de vista funcionalista, como o adoptado pola Skopos Theorie de tradución, desenvolvida en Alemaña nos Migrantanos setenta Shores do século XX (Du 2012), podo afirmar que as trans-versións en cumpren con acerto eses obxectivos marcados. 139 Galicia 21 Os poemas galegos e marroquís tratan temas como o exilio (apren- Issue I ‘19 dizaxe e esquecemento), a emigración (medos e soños), os sentimentos en prol Migrant Shores: de pertenza ou alienación, a prostitución, a explotación da man de obra dunha ecoloxía da atención feminina, a estranxeiría como factor de cambio e renovación, as tensións e da tradución e contradicións no interior das sociedades, así como entre a comunidade Manuela Palacios de orixe e a de destino... Todas elas son cuestiónsDemocracy que nos levanand the a Foreignerfacérmo- nos a mesma pregunta que fai Bonnie Honig en (2001): que función cumpre o estranxeiro na nosa cultura e sociedade? Os poemas-resposta ou eco-lacións adoitan retomar temas e imaxes do poema orixinal, ou ben presentan unha experiencia vivida pola diáspora irlandesa semellante á expresada nos poemas galegos e marroquís. Un terceiro tipo 18 de resposta é a que tenta relacionar migracións pasadas coa crise presente O uso da fotografía na expe- de refuxiados. Tamén responden aos poemas orixinais as caligrafías árabes riencia das mulleres migrantes do artista plástico-calígrafo Hachemi Mokrane con palabras e conceptos do galegas e irlandesas foi analizado tema da emigración —laji’a (refuxiada), al-manfa (exilio), shatat (diáspora), en diferentes artigos de Palacios ‘ubur (acción de cruzar), thalathat shauati’ (tres costas)— e a fotografía (2014b, 2014-2015 e 2016b). Estes post-mortem que forneceu o poeta galego Baldo Ramos da súa familia emi- contaron coa participación de escritores e escritoras de Galicia e grante nos Estados Unidos nos difíciles anos trinta do século XX. Irlanda, que fornecían e comen- A fotografía foiMigrant un medio Shores privilexiado de comunicación da expe- taban a fotografía dunha muller riencia migratoria e contén dous poemas sobre a súa función 8 migrante da súa contorna familiar. tanto para a persoa migrante como a súa familia no país de orixe.1 Trátase 19 do poema ‘Asun...’ de Chus Pato e o poema-resposta de Lorna Shaughnessy Correo electrónico de Lorna ‘Liberty Landing’. A poeta irlandesa comentoume como a foto no poema Shaughnessy a Manuela Palacios galego a inspirou para usar ese motivo como elemento estruturador do seu con data de 03-03-2019 propio poema:

La emigración de mujeres es una experiencia que hemos compar- tido en Irlanda y de la que tengo experiencia directa en mi fami- lia. El aspecto intergeneracional del poema de Chus Pato también me resultaba familiar y aparece reflejado en mi poema. El poema de Chus Pato me ha dado la oportunidad de reflexionar sobre el papel de las fotos en las relaciones entre las emigradas y los que quedamos en casa y ha agudizado mi conciencia con respecto a todo aquello que desconozco: el aspecto fragmentado de la ‘narrativa’ que evoca, el hecho de no contar detalles del tratamiento médico, de nombrar lugares pero incluir solo detalles que serían visibles en las típicas fotos mandadas a casa, los cambios repentinos de registro… Todos son retos para la traductora, pero también son elementos del poema que me recuerdan que las experiencias de los demás no son tan fáci- les de penetrar y comprender, sobre todo cuando se trata de otra cultura que no es la mía, por muy familiar que me resulte. El acto de traducir obliga a un acercamiento intenso al texto, hasta el punto de sumergirse en él. También obliga a cierto nivel de investigación sobre el contexto social e histórico que motiva el poema. Estos dos proce- sos son muy diferentes pero ambos son importantes. En el primero, las palabras mismas y el tono del poeta nos revelan aspectos cultu- rales que pueden ser muy íntimos (como ocurre en este caso con el uso del registro coloquial o familiar). El segundo proceso de inves- tigación del contexto nos ‘saca’ del texto en cierto sentido, pero al mismo tiempo facilita una comprensión más profunda y compleja del mismo.19 140 Galicia 21 A emigración feminina e as relacións inter-xeracionais da experiencia Issue I ‘19 migratoria, o aspecto comunicativo e función social da fotografía, os lími- en prol Migrant Shores: tes da nosa comprensión perante a experiencia da Outra —migrante galega dunha ecoloxía da atención ou irlandesa—, a tradución como proceso de encontro con esa outredade a e da tradución través da lingua e a través da pescuda do fenómeno histórico... Estes son os Manuela Palacios aspectos que salientou Lorna Shaughnessy como constitutivos do seu diá- logo co poema de Chus Pato. En canto á poeta galega, afondou durante a nosa correspondencia nas circunstancias históricas da emigración galega e irlandesa, as semellanzas e as diferenzas:

Unha poeta irlandesa pode responder a un texto escrito en galego que 20 ten como tema un aspecto deste movemento histórico que é a migra- Correo electrónico de Chus ción campesiña europea desde mediados do XIX ata os anos 70 do Pato a Manuela Palacios con data século pasado. Destacaría as seguintes cuestións: Os poemas irlandés e de 12-04-2019. galego responden a unha onda migratoria posterior á Segunda Guerra 21 Mundial que, en España, foi resultado das políticas deseñadas polo Correo electrónico de Keith ‘desarrollismo’ franquista. Este fluxo migratorio pertence á segunda Payne a Manuela Palacios con data revolución industrial, de aí que a tecnoloxía sexa a fotografía en de 20-02-2019. branco e negro —no caso galego podo dicilo porque son a súa autora. No poema irlandés non se fala de retorno senón de visitas. No galego podería non haber retorno pero posiblemente si o hai. A migración galega regresaba porque tiña propiedades ou cando menos tumbas ás que regresar e porque pouco se lle perdía nos países de recepción (falo naturalmente de Europa). Estes dous poemas tamén poderían facer pensar nas consecuencias que para Irlanda e Galicia supuxo padecer este tipo de ‘lento xenocidio’ que foron os procesos migrato- 0 rios para os pobos campesiños de Europa. No caso galego é letal.2

Noutros casos, lectura e tradución do orixinal, así como o poema- resposta, reaccionan a un forte impacto emocional provocado polo poema orixinal e polos múltiples ecos desa emoción noutras obras literarias. Así aconteceu coa trans-versión e eco-lación que Keith Payne fixo do poema de Gonzalo Hermo ‘A estranxeira inventa a utopía...’:

Reading and translating Gonzalo Hermo’s poem brought several other poets to mind. There’s Juan Gelman in the Bajoviolence la lluvia enacted ajena— upon the narrator —in particular his collection which is made manifest in the closing phrase ‘to break my mouth’. Gelman spoke of the refugee as someone whose jaw had been broken, both from the physical violence they suffered and the inability to speak the language of the host country. And this is an explicitly violent poem, with a kind of violence I’m not usually explicit about in my own writ- ing, so my reading of Gonzalo Hermo is filtered through so much of my other reading which in turn influences the translation. This is also an emotionally intelligent poem, which cannot but affect the reader and in turn affects the translator and the poet who is to respond by forcing him to acknowledge the violence and to deal with it in his own manner. In this case, I was reminded of the daily violence enacted on women —most often trafficked women— who are essen- tially raped day after day in the many brothels that line the highways of Galicia and beyond.21 Conclusións 141 Galicia 21 Issue I ‘19 en prol Migrant Shores: O meu obxectivo prioritario neste ensaioMigrant foi o de Shores expoñer os recursos dunha ecoloxía da atención empregados no proceso de tradución en co fin de contri- e da tradución buír a unha ecoloxía da atención e a unha ideoloxía ecolóxica da tradución. Manuela Palacios Atendendo á exhortación de Cronin (2017) sobre a necesidade dunha eco- loxía da atención que poña en valor, non só o texto, senón tamén o proceso de tradución e os recursos empregados, fornecín información sobre como se xestou, organizou,Migrant Shores financiou —con penurias—, presentou e difundiu o proxecto , atendendo ás condicións materiais, os medios humanos, o tempo e o traballo que requiriron tanto a estrutura de ver- sións orixinal-tradución-resposta nunha antoloxía con tres linguas como o emprego da lingua e grafía árabes, tan infrecuentes no mundo editorial europeo. Expuxen os obxectivos previstos e as instrucións dadas aos e ás poetas participantes verbo do tema central da migración e das circunstan- cias da muller migrante, salientando a prioridade da re-creación e o diálogo por enriba da quimera da fidelidade. Dei conta, igualmente, dos obstáculos, dificultades e solucións fortuítas que xurdiron no proceso, como foi o caso da axuda facilitada polas figuras e textos de mediación que interviñan para informar sobre a lingua e os contidos dos poemas orixinais. Obedeceu este proxecto aos principios ecoloxistas de diversidade biolóxico-cultural, relacións heterárquicas e autonomía relativa. Defendín o xénero da antoloxía porque o seu formato permite incluír poetas de diver- sas xeracións e distinto grao de recoñecemento, corrixindo ademais nesgos de xénero-sexo que excluíron tradicionalmente as Migrantescritoras. Shores O formato da antoloxía permitiu tamén, no caso concreto de , o encon- tro de tres linguas e culturas —galego, árabe e hiberno-inglés— que eu nunca vira xuntas e comparadas nun mesmo proxecto e nun mesmo libro, pero que demostraron a súa relevancia mutua. Argumentei a necesidade de manter relacións heterárquicas entre todos os axentes que participan na práctica da tradución, pois un proxecto deste tipo non podería ter lugar sen gozarmos dunha autonomía relativa alén de consideracións como a adecua- ción do xénero da antoloxía a unha hipotética planificación institucional de difusión internacional, ou a conveniencia ou non de que as persoas encar- gadas da tradución sexan poetas e non profesionais da tradución, cues- tionando tamén que haxa un tipo único de público lector ou destinatario idóneoMigrant para este Shores tipo de proxecto. evitou, así mesmo, os efectos da presentación mono- lingüe, que só permite ás culturas minorizadas sobrevivir en inglés. Empregouse, certamente, unha lingua hexemónica como a inglesa para os textos meta, pero nunha variedade de seu subalterna e marcada por unha historia colonial: o hiberno-inglés de Irlanda. Púxose esa lingua inglesa, con todo o seu potencial de lingua franca e global, ao servizo da visibiliza- ción da muller migrante e ao servizo do diálogo entre linguas e culturas con diversos graos de subalternidade. Expuxéronse os distintos niveis de media- ción no proceso de tradución, desde a tradución directa á indirecta, reivin- dicando o papel fundamental da segunda nos diálogos cros-culturais entre periferias. Migrant Shores Un dos obxectivos de foi, polo tanto, o de recuperar o control desde a periferia sobre que traducir, cando traducir e como tra- ducir, afondando na complexidade, os anhelos e os límites no encontro coa outredade a través da tradución e indagando nas relacións entre migración, muller, lingua, tradución e diálogo. Algunhas poetas fixeron seu o poema 142 Galicia 21 traducido, incorporándoo ao seu repertorio; outras consideraron a inclu- Issue I ‘19 sión da lingua árabe como unha restitución fronte a unha historia de exclu- en prol Migrant Shores: sión e desposuimento da súa cultura e a súa xente; a medida que afondaban dunha ecoloxía da atención no poema a traducir, identificábanse co sufrimento da estranxeira, mesmo e da tradución en situacións nas que as súas compatriotas non a comprendían; nos poemas Manuela Palacios resposta, tecían imaxinarios da migración comúns como o do mar. Así e todo, tanto as linguas vernáculas como a escrita poética ofrecían resistencia á asimilación e á domesticación, presentando enigmasMigrant e incertezas, Shores intro- ducindo dúbidas e inseguridade na persoa tradutora. quixo construír un espazo de encontro, pero as fronteiras erguíanse fose cal fose o formato e a organización. O reto era promover o encontro respectando ao tempo a especificidade cultural de cada comunidade. Certamente, haberá tamén que avaliar cando corresponda, como reclamaba Sherry Simon (1996: viii-ix), a influencia dun proxecto ideolóxico da tradución como este sobre a política de transmisión literaria e o seu impacto nos sistemas literarios receptores.

Obras citadas 143 Galicia 21 Issue I ‘19 en prol Migrant Shores: ABOUZAHR, Hossam, 2018. ‘StandardAtlantic Arabic Council Is on the Decline: dunha ecoloxía da atención Here’s What’s Worrying About That’, , 21 de e da tradución maio 2018. https://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/ Manuela Palacios standard-arabic-is-on-the-decline-here-s-what-s-worrying-about-that Letras nómades. Experiencias da mobilidade feminina na literaturaACUÑA, galega Ana, ed., 2014. (Berlín: Frank & Timme). Transmigrantes. Fillas da precariedade ALONSO ALONSO, María, 2017. (Rianxo: Axóuxere).

ASSIS ROSA, Alexandra, Hanna PIĘTA & Rita BUENO MAIA, 2017. ‘Theoretical, MethodologicalTranslation and Terminological Studies Issues Regarding Indirect Translation: An Overview’, 10. 2: 113-132.

CASTRO, Olga, 2011. ‘Traductoras gallegas del siglo XX:MonTI reescribiendo la historia de la traducción desde el género y la nación’, 3: 107-130.

CASTRO, Olga & Emek ERGUN, 2017. ‘Pedagogies of Feminist Translation. Rethinking Difference and Commonality across Borders’, en Castro & Ergun 2017: 93-108. Feminist Translation Studies. Local and Transnational Perspectives __, 2017. , eds. Olga Castro & Emek Ergun (Nova York & Londres: Routledge). Eco-Translation. Translation and Ecology in the Age of theCRONIN, Anthropocene Michael, 2017. (London & New York: Routledge). Reweaving the World:DIAMOND, The Emergence Irene & of Gloria Ecofeminism Feman ORENSTEIN, eds., 1990. (San Francisco: Sierra Club Books). Theory and PracticeDU, Xiaoyan, in Language 2012. Studies ‘A Brief Introduction of Skopos Theory’, 2.10: 2189-2193.

ELOUAFI, Jaouad,Los Bahi ritos TAKKOUCHE, de los sentidos. Poesía Manuela árabe PALACIOS & Arturo CASAS, eds, 2015. , tradución de Jaouad Elouafi, Bahi Takkouche, Manuela Palacios & Arturo Casas. Caligrafías de Hachemi Mokrane (Madrid: Cantarabia).

FERNÁNDEZ, Áurea, Iolanda GALANES SANTOS,Traducción Ana LUNA de una cul- turaALONSO emergente. & Silvia La literatura MONTERO gallega KÜPPER,contemporánea eds., en 2010.el exterior (Berna: Peter Lang). Democracy and the Foreigner HONIG, Bonnie, 2001. (Princeton & Oxford: Princeton University Press).

LUNA ALONSO, Ana, 2012. ‘Traducir en nombre propio. De la Academia a la plaza pública’, en Fernández et al., 2010: 145-175. To the Winds O’DONNELL, Mary & Manuela PALACIOS, eds., 2010. Our Sails. Irish Writers Translate Galician Poetry 144 Galicia 21 , tradución de Nuala Ní Issue I ‘19 Dhomhnaill, Anne Le Marquand Hartigan, Rita Kelly, Celia de Fréine, en prol Migrant Shores: Mary O’Malley, Martin Nugent, Catherine Phil MacCarthy, Lorna dunha ecoloxía da atención Shaughnessy, Maurice Harmon, Caitríona O’Reilly, Máighréad Medbh, e da tradución Paddy Bushe (Cliffs of Moher: Salmon Poetry). Manuela Palacios Pluriversos. Seis poetas irlan- desasPALACIOS de hoxe GONZÁLEZ, Manuela, ed., 2003. , tradución de Manuela Palacios & Arturo Casas (Santiago de Compostela: Follas Novas Edicións). Forked Tongues. Galician, Basque and Catalan Women’s Poetry in__, Translations 2012. by Irish Writers , tradución de Maurice Harmon, Lorna Shaughnessy, Anne Le Marquand Hartigan, Máighréad Medbh, Mary O’Donnell, Celia de Fréine, Catherine Phil MacCarthy, Susan Connolly, Paddy Bushe, Michael O’Loughlin, Paula Meehan, Keith Payne, Theo Dorgan.

__, 2014a.Women’s ‘Translation Studies inInternational the Feminine: Forum Theory, Commitment and (Good) Praxis’, 42: 87-93. Letras nómades. Experiencias__, 2014b. ‘Cuestión da mobilidade de enfoque: feminina naFotografía, literatura galegamuller e viaxe’. , ed. Ana Acuña: 117-152 (Berlín: Frank & Timme). Galicia 21.__, Journal 2014-2015. of Contemporary ‘Foto-grafías: Galician mulleres Studies migrantes galegas e irlandesas’, Issue F: 5-23. Six Galician Poets __, ed. 2016a. . Tradución de Keith Payne (Todmorden: Arc Publications).

Ex-sistere:__, 2016b. Women’s‘Stand Still: Mobility Photographs in Contemporary of Irish Irish, Migrating Welsh and Women’, Galician en Literatures , ed. Mª Jesús Lorenzo-Modia: 154-188. (Newcastle: Cambridge Scholars Publishing). Migrant Shores. Irish, Moroccan & Galician Poetry __, ed., 2017. , tradución de Paula Meehan, Máighréad Medbh, Susan Connolly, Hugh O’Donnell, Catherine Phil MacCarthy, Nourdinne Zouitni, Bard Group, Eiléan Ní Chuilleanáin, Lorna Shaughnessy, Maurice Harmon, Celia de Fréine, Keith Payne, Breda Wall Ryan, Mary O’Donnell. Caligrafías de Hachemi Mokrane (Cliffs of Moher: Salmon Poetry). Secession / Insecession PATO, Chus & Erín MOURE, 2014. , tradución de Erín Moure (Toronto: BookThug). Secesión PATO, Chus, 2009. (Vigo: Edicións Galaxia). Casa pechada PICHEL, Luz, 2006. (Ferrol: Sociedad de Cultura Valle-Inclán).

RÁBADE VILLAR, María do Cebreiro, 2009. ‘Políticas eGalicia poéticas 21. deJournal of Contemporarysegunda man: Galician a espectralidade Studies no proceso de tradución’, Issue A: 56-67. 145 Galicia 21 RÁBADE VILLAR, María do Cebreiro & ManuelaA trabe PALACIOS, de ouro 2015. Issue I ‘19 ‘Mary O’Donnell: De Dublín a Compostela’, 103: 443-457. en prol Migrant Shores: Gender in Translation. Cultural Identity and the Politics of dunha ecoloxía da atención SIMON, Sherry, 1996. e da tradución Transmission (Londres & Nova York: Routledge). Manuela Palacios 146 Galicia 21 Issue I ‘19 Review Vigo: Galaxia. 2018. 216 pp. isbn 978-84-9151-172-4 LEDO ANDIÓN, Margarita (ed.) Para unha historia do cinema en lingua galega. [1] Marcas na paisaxe

José Colmeiro The University Galician cinema has been the subject of a growing number of research of Auckland publications in recent years, which is a reflection of the increasing importance of Galician audiovisual culture and the academic interest it has attained. This volume represents an important addition to the critical bibliography, as its focused object of study aims to fill several gaps, as it deals with important areas, such as amateur films and migration cinema, not sufficiently covered by existing literature. This collective volume is a result of a research project undertaken by the Grupo de Estudos Audiovisuais associated with the Universidade de Santiago de Compostela directed by the audiovisual scholar, writer and director Margarita Ledo Andión, also the editor of this collection of essays. The project focuses on three related topics that are conceptualized as fundamental aspects in the definition of the notion of Galician cinema: the language, the land and its landscapes, and the diasporic dimension of Galician history. The volume is conceived as the first part of a larger project on cinema in Galician language, which reportedly will be continued with a second volume about contemporary Galician cinema. This first part is more general and historical in scope. The different chapters in this volume focus on the cinema of migration as well as its cinematic representation, the idea of the land and its different depictions on screen, and the diverse efforts towards the formation of a national-popular cinema, including the tradition of amateur and militant cinema in Galicia. The editor and the contributors are aware of the partially utopian dimension of their project, as a form of restitution and of retrieving the traces of an often invisible or forgotten tradition. The history of cinema in Galicia has not only been fragmented, disappeared, repressed, 147 Galicia 21 and discontinued, but Galician language has more often than not been Issue I ‘19 marginalized in its cinema, and only in recent years,Novo Cinemahas it become Galego more ledo andión, Margarita consistent and habitual, since the arrival of the . Para unha historia do cinema The ‘marcas’ in the title of the volume explicitly make reference to the en lingua galega. [1] Marcas na paisaxe endeavour of rediscovering and examining the traces of this tradition, the characteristic signs of its idiosyncrasy, and the signposts in the cinematic José Colmeiro Galician landscape. It is slightly surprising not to see a more in-depth reflection upon the impact of human intervention on the landscape, with the exceptionAs Encrobas. of some A ceo documentaries aberto about the PrestigeAutopista, oil unha spill navallada and others na nosasuch terra as O Monte é noso or Llorenc Soler’s and . The first chapter by Xan Gómez Viñas presents a general historical overview which contextualizes the discontinuous nature of cinema in Galician language, focusing on José Gil and the so called ‘Cinema of nd migration’, the pioneering work of Carlos Velo during the 2 Republic, and the amateur tradition developed in the 1970s around the Ourense film encounters which tried to conceptualize a national popular Galician cinema. It follows a detailed analysis of the Lupa, Enroba and Imaxe cinema collectives; the foundation of a Galician cinema in the 1980s with CineGalicia, the subsequent standardization of the 1990s and 2000s; and the renovation with the successful branding of the Novo Cinema Galego, which the author sees as a preference for the creation of a way of seeing and a film language of one’s own, rather than obtaining commercial or economic success. While not particularly innovative in methodology, it is an informative first chapter. María Soliña Barreiro González makes a distinction between landscape and territory as divergent conceptualizations and representations of the land in her chapter ‘Filmar a terra. A paisaxe como cuestión de clase’. From a class-conscious perspective, the author maintains that the landscape is an aesthetic object that comes into being when it distances itself from a working relationship with the land. These concepts represent therefore two different social classes, and in the history of Galician cinema, two different forms of representation,Un viaje por Galicia best exemplified by the two films bearing the same name, (1929 and 1958). The first was a commissioned institutional project, the second an example of the ‘cinema of migration’. While the first presents a topical tourist postcard of Galicia, the second is a community-inspired project based on the memories of migrant Galicians. However, both recur to a similar box of tools, such as archaism, linear editing, travel itinerary, influence of the literary tradition, particularly poetry, and landscape painting, which in the end result in a timeless and idealized landscape, which hides the real conditions of the territory from view. Ledo Andión in her chapter ‘O Amador no cinema militante’ focuses on the tradition of amateur cinema in Galicia from the civil war up to the Transition, as a form of linguistic, cultural and political resistance against the dictatorship. Her analysis brings into view a number of forgotten or generally unavailable films from self-taught directors, between the documentary and the militant oppositional cinema, from the already mentioned groups Lupa, Enroba, and Imaxe as well as films from Carlos Varela Veiga and the Valencian director Llorenç Soler. The chapter in general follows a descriptive approach to the films studied, which is of great informational value, as most of them are not easily available for viewing. While the imperfections of these amateur films that aim to be public 148 Galicia 21 interventions appear obvious to the critical eye, they also reveal important Issue I ‘19 political subtexts. Assuming and working through these imperfections, ledo andión, Margarita non-professional acting, and technical or narrative deficiencies, are also Para unha historia do cinema seen as marks that denounce the repressive conditions of their own making. en lingua galega. [1] Marcas na paisaxe Fernando Redondo Neira and Marta Pérez Pereiro in ‘Identidades buscadas e construídas: imaxes da emigración galega no cinema’ examine José Colmeiro the tradition of representationCarmiña flor deof Galiciamigration in GalicianCanto films,de emigración from early examples such as (1926) and Sempre Xonxa (1935), Bs.and As especially its growth in recent decades, from (1989) to . (2006). Memories are the central instrument for the recovery of the past, and the experience of migration creates the main narrative thread of the filmic discourse. While the chapter is generally descriptive and informative, if somewhat choppy and uneven, most of the films analysed are not originally in Galician, which puts it at odds with the general claims of the volume. Brais Romero Suárez ‘Un debate arredor da lingoa’ is a succinct exploration of the use of Galician in films made in Galicia. It focuses on the centrality of Galician language in Galician cinema, from the theoretical elaborations in the Ourense film encounters, the importance of the establishment of TVG in the mid-1980s and the foundation cinema of CineGalicia for the normalization of cinema and audiovisual production in Galician, to the prevailing commercial coproduction scheme of the 1990s and 2000s, where films were generally shot in Spanish and dubbed in Galician in post-production in order to obtain official subsidies and be shown in Galician television. José LuisFendetestas Castro de APaz esmorga and Xosé Nogueira in ‘Cinema nacional- popular: de até ’ is the longest chapter of the volume at 55 pages, and also one of the strongest. Following Gramsci’s notion of the national-popular, as the construction of a national-popular culture identified with the cultural traditions of the people, the authors analyse the difficulties in the development of a national-popular Galician cinema, from the 1970s until the present. The chapter offers an informative historical overview and a close reading of important films, particularly the 1970s amateur shorts, followed by the films of Chano Piñeiro, as well as a series of literary adaptations, A esmorga culminating with a detailed and insightful analysis of Ignacio Vilar’s , which for the authors represents the best example of the possibilities of a Galician national-popular cinema, that is sponsored by Galician institutions and is favoured by both the Galician public and the critics alike. The book is more descriptive than analytical in approach, and more illustrative than comprehensive in scope. Some of the limitations of the volume are dictated by its narrow focus. By exclusively dealing with cinema in Galician, the volume gives a partial and fragmented view of Galician cinema,Camiño already das estrelas atomizedDe Profundisenough, which leaves out important films, such as or . Also there is very little attention paid to Galician animation, which has had considerable public appeal in recent years. While it seems like the research on contemporary cinema will be the subject of the project second volume,Vikingland the volumeBs. As. containsGato some encerrado elaborate analysis of some NCG films such as , or , but thereCosta are da no Morte referencesArraianos to some of the most important films of the NCG such as or , and Oliver Laxe’s films are barely mentioned. Likewise, Juan Pinzás, creator of Dogma style films inPradolongo Galician, is not examined, and a Galician social phenomenon such as , one of the 149 Galicia 21 most successful Galician language films of all time, is also conspicuously Issue I ‘19 absent. ledo andión, Margarita The volume examines at length a number of Galician amateur films, Para unha historia do cinema but almost no mention to video creations of the 1980s, when Galician en lingua galega. [1] Marcas na paisaxe audiovisual achieved a lot of public and critical attention within and outside of Galicia (Villaverde, Reixa) and there is no reference to the José Colmeiro Movida galega. This absence points to a certain fetishization of the amateur model, and the non-professional film formats. As in many collective volumes, the strength and weakness of the project depends on the various contributions of the different collaborators. The volume suffers from frequent overlaps and repetitions, as well as an uneven adherence to, or lack of, theoretical frameworks and critical paradigms. There is also a problematic lack of dialogue with critical literature on Galician cinema produced outside of Galicia, particularly in the Anglophone academia. Likewise, the minimalist introduction and lack of conclusions detracts from the conceptual coherence of the project. Finally, the absence of a general index makes it difficult for the researcher to find particular references to films or directors. Overall, the volume feels a bit like work in progress, important but relatively uneven and not fully developed. 150 Galicia 21 Issue I ‘19

Santiago de Compostela: Review Universidade de Santiago de Compostela. Cadernos LÓPEZ, Teresa; cippce. 2017. 313 pp. isbn 9788416954483 MALINGRET, Laurence e TORRES FEIJÓ, Elias J. (eds.) Estudos literarios e campo cultural galego. En honra do profesor Antón Figueroa

Pablo García Martínez The Graduate Center, Aceptando o convite dos editores desta revista de referencia nas conver- CUNY sas contemporáneasEstudos sobre literarios cultura e galega,campo cultural analizarei galego. nas En seguintes honra do profesorliñas o Antónvolume Figueroa colectivo , publicado en 2017 como a quinta entrega dos Cadernos do Centro de Investigacións de Procesos e Prácticas Culturais Emerxentes (CIPPCE), dirixidos por Arturo Casas. Este volume inclúe un total de dezaoito ensaios que foran presentados durante o simposio en homenaxe a Antón Figueroa celebrado na Universidade de Santiago de Compostela en setembro de 2015, e está editado por Teresa López, Laurence Malingret e Elias J. Torres Feijó, docentes nas facultades de filoloxía da Universidade da Coruña e a Universidade de Santiago de Compostela. Inclúe traballos de investigadoras e investigadores chegados maioritariamente das uni- versidades galegas, mais tamén doutros centros como a Euskal Herriko Unibertsitatea (EHU), a Universidade de Lisboa, a Université Rennes 2 e a Universidade de Tel Aviv. O resultado é un variado e rico grupo de tex- tos escritos na maioría en galego —con só un texto en inglés e dous en castelán—, que aparecen ordenados ortograficamente, renunciando a un 151 Galicia 21 artellamento temático que si ensaian as editoras e o editor na introdución, e Issue I ‘19 que tamén se aplicará a esta lectura dun volume presentado como ‘un acto lópez, Teresa; de recoñecemento a Antón Figueroa’ (8) e, ao mesmo tempo, ‘un termóme- malingret, Laurence tro do estado da actividade investigadora’ (8) presente e futura dentro das e torres feijó, principais liñas abertas polo traballo do filólogo chantadés. Serán estas as EliasEstudos J. literarios(eds.) e campo coordenadas nas que se pensará aquí o libro. cultural galego. En honra do Un comezo acaído ofréceno os textos que constitúen un esforzo por profesor Antón Figueroa definir uns marcos teóricos nos que se encaixarían as reflexións sobre cul- Pablo García Martínez tura e literatura. Aquí a primeira achega vén do capítulo que inaugura o volume, da autoría de Itamar Even-Zohar, quen considera que a caída do hábito na lectura de textos literarios e a mudanza do rol desta práctica na configuración das sociedades modernas non implica a fin da produción lite- raria nin dos estudos literarios. Estes evolucionarían agora cara a uns novos estudos da cultura que, ‘unindo as humanidades, as ciencias sociais e a bio- loxía, fará posíbel, en lugar de ubicar a literatura nun canto esquecido, investigala xunto con outros procesos e no contexto deles’ (29). O outro texto deste bloque de teoría cultural sería o asinado conxuntamente por Isaac Lourido e Cristina Martínez Tejero, que constitúe unha chamada de atención sobre a necesidade de reflexividade na configuración dun aparato para a crítica cultural ao tempo que fai un ensaio exploratorio de elabo- ración dun repertorio rendíbel para o estudo da relación da literatura e as artes cos fenómenos sociais e culturais de Galiza. Dende aquí, propoño avanzar cara a un grupo amplo de estudos da literatura e da cultura que poden relacionarse mediante unha serialidade histórica relativa a momentos e movementos da historia cultural galega —ou homólogos aos existentes nesta— e entre os que predomina un inte- rese en pensar a produción cultural en relación coa súa época. Podemos comezar co brillante estudo de Rakefet Sela-Sheffy sobre a culturaSturm alemá und Drangde finais do século XVIII, onde conta como os escritores do grupo usaron a influencia inglesa no seu confrontamento coa ‘cultura afran- cesada que prevalecía na esfera pública da propia Alemaña’ (296), para así converterse nos representantes dunha nova literatura que reverteu as hexe- monías no incipiente campo literario alemán. Este estudo conectaría co Cantaresvalioso traballo gallegos deLos Anxo precursores Angueira,O que divino usa sainete textos do Rexurdimento como , , ou para reconstruír unha rica imaxe da segunda metade do século XIX cando había, segundo Angueira, ‘un campo literario galego (en galego e en castelán) e unha fera loita polo seu capital simbólico’ (56). O traballo de Xurxo Martínez González cons- titúe outra achega á análise desta época, e complementa o anterior cun estudo máis específico adicado ao proceso de inclusión do criterio filolóxico por parte de Murguía na súa concepción da literatura galega. A ese mesmo período histórico pertence o traballo de Patricia Carballal Miñán, que pre- senta a súa contribución como o estudo dun drama inédito de Pardo Bazán sobre Pardo de Cela, se ben no texto acaban por predominar as referencias secundarias sobre o prometido orixinal. Poderiamos ensaiar dende aquí un chimpo cara a adiante, usando o traballo de Jon Kortazar para adentrarnos no rexeitamento da violencia franquista, tema dos poemas de Gabriel Aresti estudados por Kortazar. A continuación poderíase avanzar cara ao interesante e ben artellado estudo de Florentino Pérez García á volta dunha realidade tan presente na cultura galega contemporánea como é o exilio forzado pola Guerra Civil e a pos- terior represión franquista. Pérez García escribe a historia intelectual do único libro de narracións de Luís Seoane cunha lograda articulación teórica 152 Galicia 21 na que invoca outra tradición socio-histórica como é a versión máis literaria Issue I ‘19 dos Cultural Studies practicada por Raymond Williams. Nas últimas déca- lópez, Teresa; das do franquismo habería que encadrar tamén as achegas de Alba Cid e malingret, Laurence Mario Regueira. O traballo de Cid parte da consideración do campo litera- e torres feijó, rio galego como espazo hermético para, dende aquí, explicar unha suposta EliasEstudos J. literarios(eds.) e campo incapacidade da literatura galega á hora de aceptar as propostas do escritor cultural galego. En honra do Eduardo Moreiras. Regueira, pola súa parte, achégase aos primeiros libros profesor Antón Figueroa de narrativa de Xosé Luis Méndez Ferrín, sobre os que reflexiona ao fío da Pablo García Martínez historia dese momento de clara concorrencia dos campos político e literario galego e da cal a figura de Méndez Ferrín resulta paradoxal. Nunha franxa temporal máis contemporánea atopariamos a historización que Sabela López Pato fai da disciplina da museoloxía galega, nun texto ben infor- mado e que contén un notábel esforzo por usar o coñecemento adquirido na investigación para pensar as posibilidades de maior incidencia social que ten aínda latentes esta disciplina. Por último, habería que mencionar tamén o traballo de Irene Pichel Iglesias sobre a representación do Camiño de Santiago en versións recentes de literatura para públicos masivos. A continuación, propoño saír do eixo cronolóxico para analizar dúas unidades temáticas que xeran os textos incluídos neste libro e que apelan o traballo de Antón Figueroa. En primeiro lugar trataríase da cuestión da diglosia, que está presente xa na interesante reflexión de Gérard Lelièvre Houiseau sobre o significado das eleccións lingüísticas na lingua litera- ria dentro dun contexto diglósico como o bretón, un traballo que podería perfectamente servir como marco dende o que avanzar cara ao repaso da historia do teatro bretón que fai Erwan Hupel na súa achega ao volume, centrada en pensar esta fórmula literaria en relación cos seus contextos sociolingüísticos. No interesante estudo sobre lingua e literatura no Senegal asinado por María Obdulia Luis Gamallo, a autora mapea un contexto dife- rente para a reflexión sobre a diglosia, marcado pola fracasada alfabetiza- ción da sociedade senegalesa na lingua francesa (169) e o difícil encaixe da literatura senegalesa poscolonial nunha categoría, a de nacional, que eles recibiran de man dos seus colonizadores (170). Este bloque de reflexións sobre a diglosia poderíase pechar co traballo de Rexina Rodríguez Vega, onde a análise da relación entre autotradución e diglosia dá pé a unha reflexión sobre o papel xogado polas linguas en conflito nos procesos de artellamento dunha cultura nacional subalterna. A temática do texto de Rodríguez Vega ofrece unha ponte cara ao último dos bloques temáticos propostos nesta recensión, que sería o da reflexión sobre tradución e transferencia cultural. Aquí entraría o traballo asinado conxuntamente por Ana Luna e Iolanda Galanes, onde analizan a tradución en Galiza nas últimas décadas para desembocar nunha sofisticada diagnose do estado da mesma (200-1). Este traballo compleméntase á per55- fección co de María Alonso Alonso, onde o libro de narracións titulado , de Xavier Queipo, serve como escenario para desenvolver a liña teórica da ‘transmigración’ aplicada ao estudo do conflito cultural en condicións de diáspora. Este texto de notábel solidez teórica é a porta de entrada perfecta cara ao seguinte apartado desta recensión, adicado á reflexión sobre os diá- logos que os textos mencionados estabelecen co traballo de Figueroa. Para este propósito cómpre antes cavilar nos elementos definitorios da traxectoria investigadora de Figueroa, como é dende logo o constante interese na reflexión sobre os mecanismos e as consecuencias da produción cultural nun contexto de conflito lingüístico e cultural, con especial aten- ción á reflexión sobre o rol que neste proceso ten a relación co outro, na 153 Galicia 21 dobre dirección do estrañamentoDiglosia e texto que esa outredade produce. Hai porén Issue I ‘19 unha evolución dende (Xerais 1988), que plasma un momento lópez, Teresa; de diálogo coa semiótica e, sobre todo, o inicio dunLecturas diálogo alleas coa estética da malingret, Laurence recepción que se mantivo no seu seguinte traballo, (Sotelo e torres feijó, Blanco 1996), onde aparecen xa Itamar Even-Zohar ou Rakefet Sheffy, e EliasEstudos J. literarios(eds.) e campo a posibilidade dun estudo da cultura galega dende os enfoques sistémicos. cultural galego. En honra do Nos anos seguintes entrará en contacto coa socioloxía do campoNación, de Pierrelite- profesor Antón Figueroa raturaBourdieu, e identidade que refractaría a unha teoría da cultura galega en Pablo García Martínez Ideoloxía (Xerais e autonomía 2001). Máis no campo maduro literario será galego o diálogo co traballo de Bourdieu en (Laiovento 2010), onde tende unha ponte cara a unha preocupación constante no sociólogo francés como son os mecanismos de creación de evidencia, dando lugar a un libro que, mantendo a finura teórica característica de todo o seu traba- llo, aproxímase máis ao enfoque sociohistórico dende o que escribe o seu admirado Bourdieu. Este traballo inaugura a presente fase da súa traxec- toria, na que se podeMargot apreciar Sponer: unha do maiorgalego antigopresenza ás fronteiras do traballo da resistencia de arquivo emblematizado en (Laivoento 2017), premiado como mellor libro de ensaio na Gala do Libro Galego de 2018. Recupero aquí estas constantes temáticas e epistemolóxicas —que dende logo ofrecen unha imaxe parcial do rico aparato conceptual elabo- rado nas últimas tres décadas por Figueroa— para pensar dende elas a inte- racción cos textos incluídos no volume. Por unha banda, atopamos textos escritos en diálogo coa investigación de Antón Figueroa, unha conversa que é enriquecida pola convocatoria doutras voces como son Bourdieu e González-Millán no traballo de Luna e Galanes; as diferentes tendencias da teoría Diglosiafrancesa e dastexto últimas décadas que Lelièvre Houiseau pon en rela- ción con ; ou o recurso de Alonso Alonso e Pérez García aos Cultural Studies, espazo heurístico orixinario da academia británica e que mantivo certas homoloxías co traballo de Bourdieu dende a francesa. As pontes coas preocupacións e solucións metodolóxicas reflectidas na investi- gación do filólogo chantadés son máis sutís no estudo de Sela-Sheffy sobre as loitas pola hexemonía cultural e a imposición do dicíbel Sturme, de xeitound Drang par- ticular, a súa aproximación ao ‘poeta excéntrico’ (305) dos invoca as estratexias de vangarda ás que Figueroa lle prestou sostida aten- ción na última década. Esa complicidade é aínda máis evidente no traba- llo de Lourido e Martínez Tejero, que recorren á invitación bourdieana á ‘obxectivación participante’ para poñer de relevo unha constante na praxe investigadora de Figueroa: a actitude auto-reflexiva como fío conductor do esforzo teórico. Este maduro diálogo coas liñas de reflexión abertas polo traballo de Figueroa contrasta, no entanto, con outras partes do libro onde ferramen- tas analíticas tiradas da socioloxía da cultura son apropiadas para ser usa- das en exercicios de teoría literaria nos que a desatención ao respecto da xénese destas categorías dá como resultado aplicacións forzadas, imprecisas ou mesmo contraditorias con respecto ao seu sentido orixinal. Son exemplo disto o pouco espazo que Kortazar deixa para a natureza relativa da autono- mía nas súas reflexións sobre as transferencias entre campo político e lite- rario (114) —en contraste, por exemplo, co sofisticado uso da autonomía en Luna e Galanes (196-197)—; ou a referencia de Angueira ao ‘decisivo e declarado asalto ó capital simbólico que se estaba xestando arredor do inci- piente campo’ (50). Retomando a cuestión do papel do arquivo nos estu- dos literarios, hai casos nos que a orixe das ferramentas analíticas entra en 154 Galicia 21 contraste coa menor relevancia dunha investigación sociohistórica que fun- Issue I ‘19 damente os xuízos. Un exemplo témolo na correspondencia entre Méndez lópez, Teresa; Ferrín e Ramón Piñeiro dos anos cincuenta e sesenta, dispoñíbel para con- malingret, Laurence sulta pública na Fundación Penzol de Vigo e, seguramente, unha útil ferra- e torres feijó, menta para ampliar a ben fundamentada investigación que ensaia Regueira EliasEstudos J. literarios(eds.) e campo no presente volume. Outro exemplo é a achega de Cid, quen usa como cultural galego. En honra do punto de partida hipóteses que semellan baseadas en valoracións derivadas profesor Antón Figueroa de afinidades estéticas, mais son viradas nunha sorte de fontes autoeviden- Pablo García Martínez tes parapermitiría o coñecemento valorar histórico: ‘a pouca pegada das súas primeiras edi- cións se nos iniciosSe así fose,dos 50explícase outro doadamente tipo de poesía, paisaxista ou social, constituía a norma. a pouca permi- sividade ou capacidade de incidencia no canon de escollas xa fronteirizas, particulares e non dirixidas a un público de masas como estas’ (88-89, des- tacado meu). Retomando o propósito inicial de concibir este volume como unha ferramenta para calibrar o estado de certas tendencias na investigación en humanidades en Galiza debemos, penso, celebrar esta contribución á con- solidación de espazos para o intercambio de coñecemento onde a reflexi- vidade teórica e a pericia na crítica textual son permeábeis aos fenómenos sociais nos que toman forma as producións culturais ás que lles prestamos atención. O volume dá conta de como esta orientación epistemolóxica está cada vez máis presente nas novas achegas para o estudo da cultura galega. Está aberta unha posibilidade, pero para aproveitala temos diante de nós o reto de que as diferentes modalidades da teoría cultural sirvan realmente ao propósito de interromper as rutinas que ameacen con facer cómodo o noso pensamento sobre textos e contextos axudándonos, daquela, a visualizar liñas de fuga pendentes de exploraciónEstudos e que, literarios se cadra, e campo conducen cultural galego a arqui- vos que envilecen á espera de nós. é un volume rico, plural, ben editado en liñas xerais, e constitúe unha valiosa homenaxe ao traballo de Antón Figueroa que deixa claro que a socioloxía da cultura e a historia intelectual chegaron a Galiza para ficar como unha ferramenta cun prometedor porvir na explicación da nosa sociedade e a nosa cultura. 155 Galicia 21 Issue I ‘19

London: Francis Boutle Review Publishers. 2016. 570 pp. RODRÍGUEZ isbn 9780993534485 CASTELAO, Alfonso Daniel Forever in Galicia. Translation by Craig Patterson

Keith Payne Are we dreaming perhaps of impossible ideals? Poet and translator ( Vigo, May 2019) I am far away from my Homeland: in Badajoz. An immense blue lantern covers me. I find myself in the Espantaperros Tower and from here I can see the city’s entangled streets. A lithe stork stands watch at the edge of its nest, and wild doves chirp in the air. In the distance I can make out Elvas, the Portuguese market town and occasional enemy of Badajoz. I am accompanied by a wandering dog who follows me everywhere; a grizzled and homesick dog who fixes his adorable eyes upon me; a dog grateful to the point of servility, who for the sake of a sugar cube, waits at the door of the café to keep me company on my walk every evening… (17) Forever in Galicia It is worth quoting the opening of the Prologue to in full to remind ourselves that its author, Alfonso Daniel Rodríguez Castelao, was not only an essayist and politician, but also an ‘artist, writer, cartoonist, caricaturist, novelist and playwright’, as defined by Patterson (Castelao 2001: i). And no matter how exhaustive his detailing of the period’s political intrigues, which shaped the social reality of Galicia today, his clear and direct prose constantly returns us to an impassioned Galicianist fighting for the cause of his Homeland. We must also keep in mind that this is an epistolary text: ‘I begin to write this second part of my book in New York, during the first days of 1940 when the sadness of winter invites us to fall into deep reflection’ (147). And later, ‘The light that now enters through the large, wide window of this apartment and that spills out upon my desk brings me a feeling of peaceForever and well-being almost inconceivable in these barbaric times’ (263). is an extended, detailed, eloquent letter written to Galicians, Republicans 156 Galicia 21 across the globe and to the future generations we have become. It is a letter Issue I ‘19 written in exile over eight years as Castelao moves from BadajozCampana to Valencia rodríguez castelao, and Barcelona, through the Straits of Gibraltar aboard the , skirting ‘past the Canary Islands’ (463) and by Dakar and eventually, ForeverAlfonso in Daniel Galicia ‘onwards across the Atlantic Ocean’ (455) to New York and Buenos Aires, Translation by which will become his final destination. Craig Patterson The translation of such a personal and idiosyncratic text is handled Keith Payne peerlessly by Craig Patterson, who was awarded the Ostana Prize for Translation and will be familiar to Thingsreaders of Galician literature for his previous translations of Castelao ( ) Aand Esmorga for theOn unenviable a Bender task of translating Blanco Amor’s comi-tragic ( ). In a recent interview Patterson mentioned that he wanted ‘to land a whale’ of Galician LiteratureForever and thus undertook his thirteen year Herculean labour of bringing to English readers. This he has done, and in this age of ecological awareness, let us celebrate that he has returned the whale to the ocean so that we, the reader, can now marvel at its progress. Accompanying his translation are over seventy pages of refined notes that contextualize Castelao’s work for the English reader. It is to these notes, and to the translation itself, that we must and will be eternally grateful to Patterson. In its progress from the original publication in 1944Galicia to this EnglishForever translation, the telling detail in the title is not so much but . This is a book thatForever proves yet again, should proof beForever needed, that a text reads its times. in 1944 is a different read to in 1959 when Eisenhower came to Spain. It is a wholly different read in 1975 on the death of Franco, and during the so-called Transition to democracy thatForever followed it is an even more pertinent read. And here again we have reading its times now in this era of the European Union, supranationalism, Brexit, the reappearance of right-wing extremism and the inexorable juggernaut of transnational corporationsForever across the European Union and beyond. At each of these periods, has had something to say to the times and will continue to do so until —and perhaps beyond— Castelao’s dream-vision of a Federal Republic is established. Essentially, that is what Castelao is arguing for: a Federal Republic. He participated in the formation of the Second Republic in Spain, or as he calls it ‘Spania’ [Hespaña]; it being an incomplete Republic until all three of the autonomous regions that at one point made up GALEUSCA (Galicia, Euskadi, Catalunya), can claim full autonomy within a Federal Republic. He shows how Galicia deserve autonomous status as much as Catalunya and Euskadi. He details with first-hand accounts how Galicia was denied this status: disproportionate historical readings of Galician status as opposed to Catalunya therefore calling into question its claim for autonomy, the absence of violence as compared to Euskadi, the dizzying Machiavellian manoeuvres of a Centralist Republican Government in both Galician politics and the Cortes in Madrid, a province-centred electoral system that favoured Galicia’s infamous ‘boss-rule’ system while also concentrating local interests over nationwide interests and of course the military coup that resulted in Spain’s Civil War. He even goes so far as to predict what would have happened had Galicia been granted, along with Catalunya and Euskadi, autonomous status and Spain been designated a Federal Republic. He shows, again quite convincingly, how this would have benefited a Republic of four nations, and the positive outlook it would have conferred upon the Republic. So, although Galicia was granted, by th 157 Galicia 21 an overwhelming majority, its statute of autonomy on 15 July 1936, it was Issue I ‘19 simply too late, coming as it did just three days before the coup. rodríguez castelao, Essentially, Castelao is arguing that conferral of the statutes of autonomy will cure all Galicia’s ills; that, and the creation of a Federal ForeverAlfonso in Daniel Galicia Republic. And while he shows that withholding the statutes of autonomy Translation by from Galicia is unjust, one feels that, unlike his fiction, painting and Craig Patterson caricatures, he simply cannot acknowledge the reality of a conservative Keith Payne Galician society that did not give the Federalists the legitimacy they needed. Castelao had claimed that ‘I am a child of an unknown country because no one was able to give international respite and credibility to our 1 patriotic grievances’ (147). And while this is something that could have Jones (2019) argues that been claimed by many of the ‘small’ nations excluded from the high table at the most recent surveys from Versailles, he later concedes that ‘we are at least at the beginning of a new Spain’s Centre for Sociological phase in the struggle for freedom, and perhaps the old way of doing things Research (CIS) clearly showed needs to be cancelled’ (148). AndCampana, so as his exile extends and he sails further a Spanish population concerned from his Homeland aboard the we notice a shift away from his with unemployment (61.8%), corruption and fraud (33.3%), with narrow focus of Galician nationalism,Forever’s albeit a nationalism within a Federal immigration a mere 8.9% and the structure, and weForever come to reading of today. question of Catalan independence Reading both for the difficulties faced in forming the ideal just 11%. Republic that Castelao ‘obsessed over’ and fought for not only situates us th within the political and social landscape of early 20 Century Galicia, but more importantly, it demands of us a deeper questioning of what we want not just for Galicia today, but wherever this book will be read. While it is easy to parody Castelao’s romantic visions that ‘We Galicians are not logical men, perhaps because our eyes are steamed up by the mist of the Atlantic’ (97) or that ‘Galicianism is something more than a reality’ (109), this book reminds us of what we may be losing in today’s fractured and disappearing democracies. It is no coincidence, as John Fanning (2019) points out in a recentNew review, Dark Age,the reflectionHow Democracy of this Ends, in someHow Democraciesof the year’s Die, best-selling The People Vs.titles: Democracy, The Fate of the West, The Retreat of Western Liberalism, The Age of Anger, How Will Capitalism End?, PostCapitalism Democracy on Trial and . We are now just over one year since the Catalan Referendum, 100 years on since the first Dáil Eireann was convened —in very similar circumstances as the Catalan referendum. We are witnessing the surge of neo-fascism across Europe and the revelation of the racism behind much exclusivist nationalism. And yet, Spaniards turned out in record numbers this April and chose a centre-left ‘stability’ in the face of the extreme right.1 While this has much to do with the cyclical movement of the economy and thus society from the end of the recession, it is encouraging to see voters across Europe chose a similar centre-left middle ground. And yet what is it that we are voting for? And what is it that Castelao can teach us when we turn to the polls, or turn to our own Homelands, however temporarily we may inhabit them? Castelao, I’m certain, would recognise the absentee landlordism that are the Cuckoo and Vulture Funds feeding on the carcasses of recession-driven European cities. And I believe he even predicted what Fanning (2019) has described as ‘the massive rise in ‘individualist, libertarian narrative’ that has been dominant since the late 1970s [..] and the abandoning by the Western Left of ‘the politics of solidarity and co-operation to pursue a politics of identity and personal liberation’. And so, he would today surely be acute enough to see that not only would a 158 Galicia 21 resurgence of Nationalism carve out, as it has done, a role for neo-fascism, Issue I ‘19 but that in fact, what is needed —and in many ways this is being led by rodríguez castelao, environmentalists on a (g)local scale— would be political scientist Yascha Mounk’s suggestion that ‘countries will have to do more to facilitate a real ForeverAlfonso in Daniel Galicia sense of community and inclusive patriotism among all citizens.’ Not the Translation by nationalism that Castelao espoused, though yes, the Galicianism, although Craig Patterson in a different guise. I believe Castelao would approve of the call for a ‘civic Keith Payne republicanism’, a return of much of the population to the political process.2 Which leads to the question as to what would Castelao, the painter, be painting today if he were at his canvas: the Galician landscape left smouldering from the eucalyptus fires?. The mass house evictions across 2 his SPANIA (while mortgage evictions are down for the first time since For more on Civic the recession, these have simply shifted, and increased, across to rental Republicanism and in particular evictions which are seeing a steady increase across the peninsula)?. the case of the Irish Republic, see Or would he paint, and it is as if he already did, the body of the young Dorgan (2014). boy Alan Kurdi found washed up on a Turkish beach, with its uncanny resemblance to how he painted Alexandre Bóveda in 1945? One would hope, unforgiveable slumps into anti-Semitism and sexism aside, Castelao would have the vision today to realize that his National concerns are International and the bodies that died in the Ourense villages just two years ago (or the fires that engulfed his own Rianxo in April this year) and the bodies washed up on the shores of Mediterranean beaches need to be treated with the same humanity and concern and will perhaps be found to have the same source. But let us think of Galicia as Castelao dreamed it: a Federal Republic. Taking Ireland as a possible example, a country repeatedly held up for Galicianists throughout the decades, a ‘dictionary’ Republic until 1949, according to Brown (cited in Dawe 2015: 79) this was how the newly Forever:independent Republic of Ireland was shaping up while Castelao was writing

an attitude of xenophobic suspicion often greeted any manifestation of what appeared to reflect cosmopolitan standards. An almost Stalinist antagonism to modernism, to surrealism, free verse, symbolism, and the modern cinema was combined with prudery (the 1930s saw opposition to paintings of nudes being exhibited in the National Gallery in Dublin), and a deep reverence for the Irish past. […] …to cultural and religious protectionism at their most draconian in the censorship policy was added the official encouragement of economic nationalism as a force sustaining the structure of an essentially rural society dominated by the social, cultural and political will of the farmers and their offspring.

And so, as in the case of Ireland, autonomy, or such Independence as the Irish Free State enjoyed, may not in fact have been the cure-all for Galicia’s ills. It is still questionable whether Castelao’s Galicia even exists beyond his vision, but he does at least ask the question: if it does, well then what is it? And more importantly, what do we want it to be? And he asks these questions from, as the contemporary term has it, the periphery. In this case, the periphery of the Spanish State. And as we have come to learn, writing from the periphery is both essential and hugely informative. And while writing from the periphery, in his nationalist terms, does highlight 159 Galicia 21 the failings of such discourse, it simultaneously highlights the stretch Issue I ‘19 imposed on those pushed out to write from the edge and what may be seen rodríguez castelao, from there. As the poet Pearse Hutchinson (2003: 16) wrote about his first encounter with Vigo back in 1950: ForeverAlfonso in Daniel Galicia Translation by That night the upper deck was taken over by scores — it seemed Craig Patterson hundreds — of Galician emigrants on their way to Buenos Aires Keith Payne was or Montevideo. It was like an American wake. It an American wake. And the music was definitely not flamenco. Some of it sounded almost Irish, some of it almost Breton. So I began to sense, dimly at first, that the Madrid/Castilian/centralist slogan, ‘España no es más que una’ (Spain is One and only One), mightn’t be altogether true.

Works cited

Ireland: A Social and Cultural History, 1922 to the PresentBROWN, Terence, 1985. (Ithaca, NY: Cornell University Press). Things CASTELAO, Alfonso R., 2001. . English translation by Kirsty Hooper, Isabel Mancebo Portela, Craig Patterson and Manuel Puga Moruxa. Introduction by Craig Patterson. (Aberystwyth: Planet). Of Wars and War’s Alarms: Reflections on Modern Irish WritingDAWE , Gerald, 2015. (Cork: Cork University Press). Foundation Stone: Notes Towards a Constitution for aDORGAN 21st-Century, Theo Republic (ed.), 2014. (Dublin: New Island Books). Dublin Review of Books FANNING, John. ‘Living in the End Times’, 111, May 2019. http://www.drb.ie/essays/living-in-the-end-times Done Into English Collected Translations HUTCHINSON, Pearse, 2003. : (Loughcrew, Oldcastle: Gallery Books). The GuardianJONES, Sam. ‘Spain’s general election 2019: All you need to know’, , 23 April 2019. https://www.theguardian.com/world/2019/apr/23/ spains-general-election-2019-all-you-need-to-know 160 Galicia 21 Issue I ‘19

Berlin: Frank & Timme. Review 2018. 574 pp. ESTÉVEZ GROSSI, isbn 978-3-7329-0411-2 Marta Lingüística Migratoria e Interpretación en los Servicios Públicos. La comunidad gallega en Alemania

Gabriel Pérez Durán Universität Heidelberg Resulta sintomático que cada vez que aparece un novo volume sobre estu- dos galegos, unha sensación de entusiasmo e compracencia invada os nosos corpos. Semella unha reacción emocional, case indisociable de calquera dinámica de resistencia. Con todo, despois comezan os interrogantes: que tipo de impacto teñen estes traballos académicos no sistema sociocultu- ral receptor e en que medida son capaces de deitar luz sobre a realidade en que se insiren? Xeran debate e coñecemento nese marco social? Como nos perciben (e percibimos) e que tipo de estereotipos distorsionan as can- les de mediación e transferencia entre os dous espazos culturais en con- tacto? Téñense en conta as dinámicas do contextoescollas epistémicas en que se publica e os problemas que poden ocasionar certas nas relacións centro-periferia? Todos esteLingüística interrogantes, Migratoria e algún e Interpretación máis, atravesan en los oServicios libro de Públicos. Marta LaEstévez comunidad Grossi, gallega en Alemania , publicado en 2018 pola editora acadé- mica alemá Frank & Timme. Se ben a adscrición deste volume á colección TRANSÜD sobre estudos de tradución e interpretación desta editorial recolle boa parte dos obxectivos deste traballo, existen outros elementos (estudos migratorios, estudos galegos, entre outros) que quedan fóra do horizonte de espera desta colección. Un comentario á parte merecería certo desleixo na edición do texto, pero xa resulta bastante común neste tipo de editoras aca- démicas, ao igual cá ausencia dun índice analítico que facilitaría a consulta 161 Galicia 21 do contido e podería integrar de forma eficaz o índice de táboas, diagramas Issue I ‘19 e fragmentos de entrevistas que están nos apéndices. estévez grossi, Marta No presente volume analízanse a evolución comunicativa e as necesi- Lingüística Migratoria e dades de mediación lingüística da comunidade inmigrante galega na cidade Interpretación en los Servicios Públicos. La comunidad alemá de Hannover, dende o seu establecemento na década dos 60 ata a gallega en Alemania actualidade. Desta maneira, para crear o marco do obxecto de estudo, trá- zase un perfil sociohistórico e glotopolítico desta colectividade (da primeira Gabriel Pérez Durán xeración, sobre todo) e investíganse os seus niveis de interacción social e a súa transformación ao longo do tempo. Cunha vocación interdisciplinar (no sentido de Julie Thompson Klein), a autora usa ferramentas da lingüística migratoria, a historia oral ou os estudos de tradución e interpretación para pescudar os diferentes contextos comunicativos que conforman a súa vida cotiá como migrantes, ben a nivel familiar e social (dentro da comunidade galega, da hispanofalante e da sociedade xermana), ben como demandan- tes de interpretación nos diferentes servizos públicos da República Federal Alemá. No entanto, antes de entrar nas fonduras deste traballo, cómpre facer unha pequena radiografía dos xogos de espellos, reflexos e sombras do corpus académico sobre estudos galegos. O obxectivo disto é dimensionar o armazón académico en que se sitúa esta interesante proposta de Marta Estévez Grossi. Ora ben, sen ningunha intención exhaustiva, xa que non é o propósito desta recensión. Dende un tempo ata hoxe, os estudos galegos abríronse a unha conectografía global, en termos de Parag Khanna. Noutras palabras, o campo de investigación desta disciplina conflúe nun realismo complexo, en que se establece unha mesta rede de nós entrelazados que configuran rela- cións de obxectos, cuxos procesos operacionais son de interese para disci- plinas moi dispares. Xa que logo, os sistemas conceptuais téñense que pór a proba en realidades sociais policontextuais e conflitivas entre si. Asemade, esta infiltración permite engadir novas achegas aos estudos galegos que posibiliten saír da órbita do horizonte nacional, inda que sexa de carác- ter estratéxico. Así e todo, isto suscita unha serie de interrogantes. O pri- meiro deles, en que medida se poden artellar diferentes modelos analíticos e epistémico-gnoseolóxicos que sexan capaces de se inscribir dentro dos procesos globais de coñecemento científico e permitan comprender as rela- cións, patróns e formas do campo de investigación, con certa vocación de universalidade? En segundo lugar, esta arquitectura conceptual xeral pode ser compatible coa complexidade e especificidade dos fenómenos socio- culturais e políticos que caracterizan a Galicia como forma social de seu? Ben é certo que, dende un punto de vista transnacional e de transferencias culturais, a comparación entre referentes esóxenos e os elementos endóxe- nos que están relacionados axuda a representar unha diversidade de puntos de cruce e contacto, que permite pór o foco naqueles compoñentes que se integran ou non nas diferentes redes. Por último, o terceiro interrogante ao que se enfrontan os estudos galegos nesta nova conxuntura de conectogra- fía global é un dilema fenomenolóxico: de que xeito os problemas de media- ción, escollas epistémicas e de asimetrías das diferentes realidadespuntos cegos sociais en que están inseridos os estudos académicos, producen que imposibilitanhabitus unha comprensión mutua, xa que os diferentes mapas men- tais e destes espazos públicos académicos non atravesan con facili- dade as diferentes capas das sociedades policontextuais da actualidade? Xa que logo, hai que ser consciente destes desenfoques para evitar problemas interpretativos que se poidan ocasionar e usalos como un camiño de entrada 162 Galicia 21 para se adaptar ás diferentes particularidades dos espazos académicos. Ora Issue I ‘19 ben, non se hai que esquecer de que todo isto debería estar sometido a un estévez grossi, Marta proceso de metaanálise que, por unha banda, axude a construír un sentido Lingüística Migratoria e de pensamento común que facilite un diálogo frutífero e, pola outra, revise Interpretación en los Servicios Públicos. La comunidad o coñecemento xerado e corrixa posibles defectos a nivel gnoseolóxico e gallega en Alemania epistémico. Na última década, este ambiente académico propiciou unha for- Gabriel Pérez Durán nada de galicianistas en universidades anglosaxoas (Reino Unido, Estados Unidos, Irlanda, Nova Celandia ou Australia), que tentan facer compren- sible a culturaglocal galega nun marco de estudo, preeminentemente, posna- cional ou . Unha mostra deste prolífico labor son as investigacións de Kirsty Hooper (2011, 2013 e xunto con Manuel Puga Moruxa, 2011, como coeditora), Eugenia R. Romero (2012), Helena Miguélez-CarballeiraRerouting Galician Studies: (2013 Multidisciplinarye 2014, como editora), Interventions José Colmeiro (2017) ou (2017), editado por Benita Sampedro Vizcaya e José A. Losada Montero, entre outros moitos exemplos. Secasí, existe unha eira vizosa nos estudos galegos, que xa fora encetada pola historiografía: a migración. As propostas de investigación van dende o estudo dos novos fenómenos diaspóricos da Galicia actual, ata novas vías para pescudar a integración de Psicopatoloxíamigrantes de dosegunda retorno xeraciónGalician en Galicia. Migration: Exemplos A Case disto Study ofatopámolos Emerging Super-diversity en Transmigrantes.(2007), Fillas da precariedade Muller inmigrante, lingua e sociedade(2017), Elas, as emigrantes. Mulheres(2017), da Terra de Soneira na Suíça (2017) ou (2019). Por iso, o traballo da doutora Estévez Grossi supón un elo máis para a comprensión da complexidade dos fenómenos migratorios da diáspora galega, dende unha proposta interdisciplinar, tal e como analizaremos a continuación. Ora ben, por moita globalización que haxa, nalgúns casos seguimos de cheo nun mundo centrado no nacional. Así, a Universidade como insti- tución de produción de coñecemento non está exenta de estar enmarcada nos diferentes espazos públicos nacionais que teñen dinámicas propias paraensi- mesmamentosocializar e divulgar ideas e debates. Como xa mencionamos antes, este propicia distorsións hermenéuticas á hora de atravesar os dife- rentes espazos académicos, de aí que se faga necesario facer unha pequena panorámica das dinámicas internas para poder contextualizar de xeito pre- ciso un traballo como o de Marta Estévez Grossi e a súa excepcionalidade dentro dos estudos galegos no contexto académico alemán. A diferenza do que sucedía no contexto anglosaxón, no mundo aca- démico alemán o interese vén de vello. Se ben a comezos do século XX existían traballos esporádicos sobre o galego, non será ata a década dos 20 cando se desenvolva un proxecto de investigación cunha metodoloxía pro- pia: Wörten und Sachen. A partir de traballo de campo, estúdase a cul- tura popular e material de determinados lugares pouco contaminados pola modernidade e as súas formas léxicas asociadas. Nesteexotismo interese científico do territorio premodernasde Galicia, como un lugar con certo e conservador das esencias , a Romanística alemá continuou sachando nesta leira pero dende o punto de vista da gramática histórica ou etimoloxía. Malia que estes traballos foronLexikon afirmando der Romanistishcen a lingüicidade Linguistik do galego (pense- mos na entrada que ten no ), na última década apareceronDie traballos,romanischen como Sprachen. o manual Eine vergleichendedo catedrático Einführung de románicas Georg Bossong (2008) —moi usado polas últimas fornadas de romanistas nasKulturdialekt universidades de fala alemá— en que a lingua galega é etiquetada como e non como 163 Galicia 21 lingua. Esta denominaciónThe Oxford xa Guide está to presente the Romance no mundo Language académico anglo- Issue I ‘19 saxón a través da (2016). En defini- estévez grossi, Marta tiva, a lingüística foi a área por excelencia dos estudos galegos no contexto Lingüística Migratoria e xermano, agás pola excepción dalgúns traballos no eido da literatura e das Interpretación en los Servicios Públicos. La comunidad ciencias sociais. gallega en Alemania O libro de Estévez Grossi conecta cos traballos pioneiros sobre migración galega na Arxentina da catedrática alemá Eva Gugenberger Gabriel Pérez Durán (2013 e 2018). De feito, non é de estrañar que unha parte do tramado teó- rico deste volume proveña desta estudosa. Velaquí, un punto de conexión con outros espazos académicos que xa nomeamos: os estudos migrato- rios. Neste sentido, a lectura do volume de Estévez Grossi pódese com- pletar con outras sobre os movementos diaspóricos que se sinalaron anteriormente. Seguindo este fío, o contido desta monografía bota certa luz sobre a realidade poliédrica da migración alemá, dende o punto de vista dun grupo de migrantes galegos en Hannover. Cunha perspectiva diacrónica, moitos dos dilemas que transitan polas páxinas deste ensaio —integra- ción e estratexias aculturativas por parte dos migrantes, ou ben, a planifi- cación (ou improvisación) das autoridades alemás para facilitar o labor de cohesión social deste grupo— tamén se poden aplicar ao debate sobre os refuxiados que se está a dar en Alemaña nos últimos tempos.Wir neuen Así, Deutschen numero- sos artigos xornalísticos, libros de certa divulgaciónDie neuen —Deutschen de Alice Bota, Khuê PhanWer iste Özlem Wir? Deutschland Topçu, und seine Muslime de Herfried e Marina Münkler ou de Navid Kermani, entre outros—Neo Magazine ou, incluso, Royale a aparición — destes temas en progra- mas populares como pódese consultar o videoclip: ‘Be Deutsch! (Achtung! Germans on the rise!)’— son algúns dos numero- sos exemplos que poden axudar a comprender o grao de penetración deste tipo de debates na sociedade alemá. Coa lectura deste libro, parece inevi- table que se leve a cabo unha avaliación do que se fixo no pasado e do que se está a realizar hoxe en día cos migrantes en Europa. Ao nos somerxer no miolo desta adaptación da tese de doutora- mento de Estévez Grossi, pódese observar que se trata dun proxecto de workinvestigación in progress a longo prazo, cunha vontade de ser a primeira peza dun , tal e como se destila na súa arquitectura teórica interdis- ciplinar. A partir das necesidades concretas do seu obxecto de estudo, na sección teórica vaise analizando unha serie de disciplinas —lingüística migratoria, historia oral, análise cualitativa de contido, etc.— para ver cales son os elementos de converxencia e diverxencia destas disciplinas á hora de investigar as necesidades de mediación lingüística e de uso dos servizos de interpretación da comunidade galega que chegou nos 60 e 70 a Hannover. Deste xeito, a medida que se observa o que achegan no plano da teoría e da investigación empírica, xunto cos seus esquemas conceptuais, a súa forma de definir os problemas e as súas metodoloxías, vaise vendo ao longo das páxinas o grao de cooperación entre as diversas disciplinas para adoptar cos Estudos de Interpretación de Servizos Públicos certos trazos de transdisciplina. Esta metaanálise resulta fulcral para ver os posibles acertos e eivas que se poden dar na vertente máis práctica da investigación, tanto na caracterización da comunidade migratoria que se está a estudar —descri- ción da situación trilingüe (galego, español e alemán) e os diferentes graos de socialización dentro da sociedade receptora—, como nos diferentes niveis de necesidade de mediación lingüística da interacción social deste 164 Galicia 21 grupo —capítulo 7—. Estes dous aspectos están atravesados por un enfo- Issue I ‘19 que metodolóxico de carácter etnográfico, é dicir, a través de diferentes estévez grossi, Marta entrevistas e cuestionarios accédese á experiencia persoal dos entrevistados Lingüística Migratoria e para analizar as súas prácticas sociais en diferentes situacións comunicati- Interpretación en los Servicios Públicos. La comunidad vas, así como as súas lembranzas, motivacións e opinións sobre o feito de gallega en Alemania migrar na década dos 60 e 70. De todos os xeitos, sorprende a visión reducionista que fai a autora Gabriel Pérez Durán sobre a Análise Crítica do Discurso (ACD), en contraposición coa Análise Cualitativa do Discurso. O motivo que se argúe para optar pola segunda opción é que o seu obxectivo principal consiste en analizar o contido das narracións das persoas entrevistadas. En troques, o campo de investigación da primeira opción unicamente se centraría na produción lingüística. Así e todo, se nos acollemos á definición clásica de Fairclough (1993) sobre ACD, pódese ollar que nesta disciplina non se queda nunha dimensión lingüística da produción discursiva, senón que se realiza un estudo sistemático sobre as relacións entre o texto e as súas condicións sociais, ideolóxicas e de poder. Modelos analíticos como o DIMEAN (Warnke & Spitzmuller 2008) —usado no contexto académico alemán— integran no seu marco metodolóxico perspectivas como a lingüística, a social e a pragmática. De feito, en moi- tas ocasións as interpretacións que se fan dos diferentes temas que tratan as persoas entrevistadas —como as contradicións no relato que elaboran os participantes no estudo sobre a súa capacidade para entender o ale- mán— entran de cheo no eido da ACD e, sobre todo, da pragmática ou da pragmalingüística. Como se pode comprobar, baixo o meu punto de vista, estas dúas disciplinas son complementarias entre si. Realmente, a súa com- binación podería ser unha porta de entrada para a estilometría, a minaría de textos e outras metodoloxías das Humanidades Dixitais derivadas do uso de Python e R —NLTK eLingüística spaCy, entre Migratoria outros—. e Interpretación en los Servicios Públicos En definitiva, é un volume que se centra en diferentes planos da realidade migratoria galega en Alemaña. Ao estar publicado nunha editora académica alemá, percorre diversos estratos da complexidade académica actual e suscita interesantes interrogantes e conflitos para o futuro, como a construción dos estudos galegos como disciplina global e, asemade, como parte dos estudos de área (Area Studies). Noutras palabras,glocalistas o desenvolvemento desta disciplina académica dende enfoques como marco de comprensión de calquera fenómeno multinivel que permite resolver problemas concretos dende a base social e aplicar teorías que non destrúan a complexidade que están a analizar. Con todo, isto ten as súas luces e sombras. Ademais de ter en conta os problemas mencionados de interferencias e mediación entre as diferentes sincronías dos espazos públi- cos, hai que lle engadir as dificultades de visibilidade institucional dos estu- dos galegos. Mostra disto é este libro. En ningún momento se menciona esta disciplina, xa que no contexto alemán carécese do suficiente coñecemento tácito acumulado que a singularice na práctica das diferentes comunidades científicas que constitúen a vida académica alemá. En liñas xerais, este traballo pon de manifesto un interesante camiño interdisciplinar para os estudos de Tradución e Interpretación, sobre todo no que atinxe aos procesos de mediación que se dán na Interpretación de Servizos Públicos e a súa intersección coa Lingüística migratoria e con técnicas de investigación de carácter etnográfico —historia oral e análise cualitativa de contido, entre outras—. Esta combinación de ferramen- tas gnoseolóxicas e epistémicas é un primeiro paso para, por unha banda, 165 Galicia 21 transitar por outras corredoiras que esperemos que se dean en próximos Issue I ‘19 traballos e, pola outra, mellorar algúns procedementos de investigación. estévez grossi, Marta Por exemplo, chama a atención que non se aproveiten algunhas das Lingüística Migratoria e liñas socio-culturais do modelo de Gugenberger, máis alá das estratexias Interpretación en los Servicios Públicos. La comunidad aculturativas e a actitude que cada persoa asume en actos comunicativos gallega en Alemania nun contexto multilingüe. Certo é que en calquera investigación hai que establecer algúns ‘cortes epistémicos e metodolóxicos’. Non obstante, nun Gabriel Pérez Durán traballo feito dende unha perspectiva cualitativa en que se investigan actua- cións concretas dun grupo reducido de persoas hai que ter en conta que moitas das categorías usadas son fluídas. Ao estar en marcos microhistóri- cos, os lindes conceptuais non son nítidos e, en consecuencia, faise difí- cil desligar uns doutros a causa da gran cantidade de factores contextuais que os condicionan. Isto tamén está en consonancia co coidado que hai que ter á hora de xeneralizar á totalidade do colectivo migrante que se está a estudar, asunto que non reflicte o subtítulo deste libro —‘La comuni- dad gallega en Alemania’—, malia que no corpo da investigación establé- cese con claridade o marco espazo-temporal e reitérase o escaso número de participantes. Estes son motivos que poden afectar, como ben se sinala no apartado final, as propias conclusións do traballo. Derivado disto, hai que salientar a tentativa de caracterizar sociolingüisticamente as persoas participantes do estudo, tanto a nivel de competencias das súas linguas ini- ciais como do alemán. Con todo, habería algúns aspectos de mellora, sobre todo á hora de definir os niveis de coñecemento do alemán, xa que non existe ningún tipo de elemento de control suficiente, ágas a opinión dal- gunhas persoas entrevistadas que teñen asignadas o rol de ‘experto/a’, que se contrapoñen coa autoimaxe que tentan proxectar os entrevistados sobre este tema. Por outra banda, tamén podería ser de axuda ver cal é o grao de escolarización das persoas participantes, porque pode ser determinante nas dificultades e estratexias de adquisición da lingua estranxeira. Nesta mesma liña, o camiño encetado neste ensaio sobre a adquisi- ción e aprendizaxe dunha L2 podería dar moitos froitos en vindeiros tra- ballos, especialmente no que atinxe á configuración da interlingua destes falantes non nativos e as diferentes estratexias de aprendizaxe formal e informal que adoptaron.Gastarbeiter Se a istoGastarbeiterin lle engadimos unha categoría de carácter transversal como ou , permitiría introducir unha perspectiva comparatista e transnacional que axude a comprender a com- plexidade multinivel da migración en Alemaña na década dos 60 e 70. Esta ampliación do radio de acción, esbozada no propio volume, introduciría unha dimensión sociocultural e política que completaría o plano lingüís- tico da investigación, consonte a certas liñas de investigación relacionadas coa globalización, o transnacionalismo e a migración que se están a desen- volver nos Estudos de Tradución translationale Interpretación turn—. —pensemos na idea de Bachmann-Medick (2008) sobre Por outra banda, esta extensión gnoseolóxica e epistémica permitiría desactivar, en parte, outra das dificultadesemic endémicasetic das investigacións de carácter etnográfico: a problemática / . Non obstante, a autora introduciu algún que outro factor de corrección, como a categoría de ‘experto/a’ ou a comparación con outras comunidades migrantes para desartellar certos aspectos dese mecanismo. Para rematar, tan só facer unha nota final sobre a reproducibilidade dos datos deste traballo por parte de calquera investigador/a. Non debemos esquecer que unha parte importante do método científico é que os resulta- dos de calquera estudo se poidan corroborar en diferentes experimentos. 166 Galicia 21 Desta forma, os achados vanse convertendo sucesivamente en feitos cien- Issue I ‘19 tíficos. Resulta unha agradable sorpresa que a autora forneza, por unha estévez grossi, Marta banda, unha metaanálise daqueles aspectos que lle funcionaron das diferen- Lingüística Migratoria e tes disciplinas que manexou e, pola outra, que proporcione os guións das Interpretación en los Servicios Públicos. La comunidad entrevistas e unha selección das respostas das persoas entrevistadas. Malia gallega en Alemania que faltaría o acceso á totalidade do material de investigación xerado, cons- titúe un primeiro paso interesante que ben se podería xeneralizar, como Gabriel Pérez Durán sucede noutros eidos do coñecemento. 167 Galicia 21 Issue I ‘19 Review Vigo: Galaxia. 2018. 176 pp. isbn 978-84-9151-173-1 CONSTENLA VEGA, Xosé O colapso territorial en Galiza

Xosé M. Santos Universidade de Santiago Nas reflexións que se fan de Galicia desde as disciplinas con carácter social, de Compostela o territorio é unha desas variábeis que acostuma aparecer diluída e subor- dinada, case sempre, á historia. Tan só nos últimos tempos estamos a asistir a unha toma de consideración do espazo como un elemento fundamental para enteder as dinámicas sociais, actuais e pasadas. Paradoxalmente, esta relevancia non provén desde a Xeografía, cuxo obxecto de análise é precisa- mente o espazo, senón que é asumida por outras disciplinas, algunhas delas directamente vinculadas co campo das que tradicionalmente se definen como técnicas, caso das enxeñarías. Os motivos desta aparente contradición son complexos e teñen a ver, quer coa debilidade da Xeografía galega ante- rior á década de 1990, quer co sistema das ciencias en xeral, onde existe un centro e unha periferia que condiciona, entre outras cousas, a visibilidade e o recoñecemento dos discursos. Esta breve introdución (auto)crítica serve para xustificar a impor- tancia que ten a obra de Xosé Constenla, non apenas para a Xeografía mais tamén para o conxunto das disciplinas de carácter social. Unicamente con reflexións como as que achega este libro poderemos comezar a entender o significado central do territorio nos procesos sociais. Dá o mesmo que non compartamos todas as súas afirmacións e que teñamos puntos de vista dife- rentes en certos aspectos dos abordados. O relevante é a pertinencia para incorporar a espacialidade ao debate social en Galicia. Moi especialmente nos tempos actuais nos que as mudanzas son especialmente rápidas. Aínda que as primeiras palabras que aparecen no texto din que estamos diante dun tratado de Xeografía, o certo é que, non sendo mentira, o resultado final é moito máis abranguente. A novidade deste libro, subtitulado ‘unha lectura dende o espazo da construción social do país’, é que, por primeira vez en Galicia, faise unha interpretación da súa sociedade poñendo o foco no espazo. Isto non quere dicir que non existan outras obras nesa mesma liña. De feito, a renovación da Xeografía na década de 1990 retomou non só a ollada galega que perdera durante décadas, senón que tamén se vinculou con algunhas das correntes dominantes, basicamente de orixe anglosaxoa. A cidade, o mundo rural, os procesos demográficos, os cambios económicos ou as dinámicas naturais, entre outros temas, teñen sido obxecto de atención desde unha perspectiva 168 Galicia 21 que privilexia o espazo como punto focal das análises. Infelizmente, moi- Issue I ‘19 tas desas investigacións non saen do ámbito académico, encurraladas pola constenla vega, Xosé dinámica perversa da Universidade. Porén, Constenla, alén de saír dese O colapso territorial en Galiza club restrito, sobe un (ou dous) chanzos máis. Xosé M. Santos O primeiro chanzo, facilmente identificábel, é que desenvolve un esforzo moi meritorio por facer unha análise interpretativa global da sociedade galega desde unha perspectiva espacial. Nos tempos da espe- cialización, con demasiada frecuencia, orientamos sectorialmente a nosa investigación, o que impede termos unha visión holística e, polo tanto, complexa da realidade. Un segundo paso para adiante na obra de Xosé Constenla ten a ver co seu mergullo na teoría social crítica. Recorre a auto- res, xeógrafos, que forman parte indispensábel do santuario filosófico con- temporáneo e incorpóraos ás súas reflexións. Xunto a eles, inspírase noutros pensadores de referencia que son fundamentais para entendermos a socie- dade actual. Este segundo chanzo parécenos especialmente relevante. Por un lado, porque demostra que a realidade socio-territorial galega non actúa de xeito illado senón que para interpretala, igual que acontece noutros lugares do mundo, temos todo un pensamento espacial que nos dá moitas das claves para comprendermos mellor o noso país e inserilo no contexto da globaliza- ción. Por outro lado, porque achega unha lectura necesariamente crítica e que, lamentabelmente, está ausente en moitos dos nosos traballos. A com- binación desta ollada pouco conformista con esa outra de carácter global e holística, dános argumentos sólidos para entender o que Xosé Constenla denomina colapso territorial. Polo tanto, estamos diante dun libro novidoso, interesante e nece- sario, non só para os que somos xeógrafos senón tamén para todas aquelas persoas preocupadas por Galicia. Xente que estamos a asistir a transforma- cións aceleradas, nas que o territorio é un protagonista principal, mais que non as acabamos de entender ben. Que nos deixamos levar pola corrente sen nos percatar da dirección á que imos. Ou, talvez, percatándonos aínda que sen saber as ferramentas que temos para mudar o rumbo. Un síntoma da importancia do espazo para a comprensión das sociedades contemporáneas está no acaparamento que fan deste concepto algunhas disciplinas como as enxeñarías. Transmutar un concepto social para unha cuestión puramente técnica significa eliminar calquera crítica sistémica. Malia que esta idea non aparece directamente recollida no libro, resulta unha reflexión acaída que deriva da súa lectura. Ao tratarse dun texto denso, complexo e abranguente, hai algunhas cousas que fican fóra das súas páxinas e outras que, sen dúbida, son obxecto de controversia. A lectura do libro provoca momentos de reflexión e de desconcerto. Isto resulta moi positivo na medida na que esa debe de ser, precisamente, a tarefa dunha obra coma esta, que é crítica e reivindicativa desde a primeira páxina. Cómpre, polo tanto, matizar, opinar e debater sobre algunhas das afirmacións que pousa Constenla sobre o papel coa fina- lidade de enriquecer as súas achegas. Constenla recolle toda unha tradición intelectual galega que santi- fica o pasado a través dunha idealización do mundo rural. Nesta liña, afirma que a orixe do colapso territorial estaría na desaparición dun sistema terri- torial equilibrado con base produtiva na agricultura. Un sistema complexo que é sometido a un proceso de simplificación onde predomina a lóxica da acumulación do capital que, na súa vertente territorial, xera fenómenos de urbanización e desequilibrios. Segregación e xerarquía serían o resultado 169 Galicia 21 de toda esta transformación. Na coherencia da súa argumentación, sinala Issue I ‘19 que as cidades, como centros deste novo sistema, son o escenario principal constenla vega, Xosé do colapso territorial. O colapso territorial en Galiza Como diciamos, estas afirmacións non fan máis que dar continuidade Xosé M. Santos a toda unha liña histórica de pensamento que, en certa medida, resucita da man da palabra ‘feísmo’, concepto perverso, que reabriu un debate cheo de contradicións. Esa idea de rural idílico, matizando o que se afirma no libro, está a servir para proxectar unha visión estética sobre o territorio, ou sobre certos territorios, que se transforman, deste xeito, en paisaxe. En defini- tiva, o que se produce non é apenas unha mudanza funcional dos usos do territorio senón, e sobre todo, un cambio da nosa ollada sobre o mesmo que responde, obviamente, ás lóxicas do capitalismo contemporáneo. Dun xeito que non deixa de ser paradoxal, na última parte do libro, Xosé Constenla centra os seus argumentos na cidade, non xa como creadora de patolo- xías, mais si como difusora de cambios, esquecendo que tamén o mundo rural ten capacidade para xerar dinámica propia, probabelmente mesmo de carácter máis radical. A visión antiurbana, da cidade como creadora de patoloxías, non é, nin moitísimo menos, nova. Forma parte do discurso desde o mesmo momento no que a revolución industrial vai amoreando a xente arredor dos centros fabrís. Non esquezamos que as utopías urbanas que prolife- ran a partir deses momentos van centrar os seus esforzos por devolver o ser humano ao contacto coa natureza. Tamén o turismo nace, en boa medida, relacionado coa necesidade de fuxir dos ambientes poluídos da cidade. Polo tanto, a ideloxía antiurbana vén de longo e ten un profundo calado histó- rico en Galicia onde a consideración de sermos un pobo rural forma parte da nosa identidade. Seguindo cos seus argumentos sobre a cidade, non lle falta razón cando afirma a existencia dun modelo urbano crecentemente polarizado, xerador de desequilibrios territoriais, que non é máis que unha peza sub- sidiaria ao servizo do capitalismo. Infelizmente esa é a función que nos foi atribuída e na que participan de xeito entusiasta as elites político-econó- micas do país. Non é un proceso exclusivo de Galicia, mais si formamos parte activa da mesma. O crecemento urbano no país baseouse, con algu- nha excepción, nun modelo parasitario no que os núcleos urbanos de maior tamaño, no canto de xerar dinámica o que facían era absorbela. Unha vez terminado o proceso as últimas da escala territorial pasan a ser as vítimas. Habería que se perguntar se as propostas de fusión municipal non son máis que tentativas de prolongar un pouco máis esa situación parasitaria. Por máis que Xosé Constenla estea a evidenciar unha realidade que non é unicamente galega, non deixa de ser interesante a súa reflexión sobre a necesidade de crear un capital espacial fixo. Só saíndo da dependencia dun modelo territorial deseñado para o beneficio do capital global sería posíbel evitar ese colapso no que estamos. Neste punto teño que sinalar que non concordo coa afirmación sobre a incapacidade do capitalismo para construír lugares simbólicos. Creo que, ao contrario, o espectáculo é parte consubstancial do sistema e concéntrase neses lugares simbólicos que son as cidades globais, as grandes beneficiarias deste capitalismo contemporá- neo e onde procesos como os de segregación e exclusión son cada vez máis extremos. Non sendo o panorama que debuxa especialmente optimista, tamén é certo que nas conclusións do libro abre unha xanela á esperanza dando unha reviravolta sobre o escenario actual. De feito, xa advertira en páxinas 170 Galicia 21 previas o seu afastamento de connotacións apocalípticas, entendendo o Issue I ‘19 colapso como unha fase e, como tal, pode ser superada. Así, afirma que constenla vega, Xosé cómpre ver o colapso territorial como unha oportunidade que permite O colapso territorial en Galiza abrir camiños novos que poderían levar a construír ‘algo novo’. O autor Xosé M. Santos está a adoptar posicionamentos claramente altermundistas ao reivindicar o papel dos movementos sociais para reverter esta situación. A través dalgún exemplo da cidade de Compostela demostra que é posíbel desenvolver ese dereito á cidade, non como un fin en si propio senón como un camiño para un proxecto máis ambicioso, o da mudanza social. É unha pena que nestas consideracións finais se esqueza do mundo rural, onde tamén existen inicia- tivas moi interesantes que evidencian que hai outros xeitos de facer as cou- sas que non obedecen a esa lóxica de acumulación do capital, segundo os argumentos expostos na obra de Xosé Constenla. En definitiva, este libro é máis, moito máis, que un tratado de Xeografía. É unha obra necesaria para entender, desde posicionamentos alternativos, a realidade social galega. Colocando o espazo nun eixo central, o autor explica o colapso territorial de Galicia a partir da perda de comple- xidade do sistema territorial. Como consecuencia, vanse xerando procesos de desequilibrio e desestruturación que desembocan na actual situación de fraxilidade, sempre dependente da utilidade ao servizo da acumulación do capital. Obviamente, as 172 páxinas que completan o texto son insuficien- tes para incorporar e aprofundar noutras moitas cuestións moi relevantes. Entre elas, por exemplo, un maior detalle en alternativas e propostas que subverten o sistema dominante, así como tamén os seus fracasos e os moti- vos que os explican. Noutras palabras, capacidade de adaptación e absor- ción do capitalismo global e as escasas fendas que deixa para actuar fóra da platea. A lectura desta obra é moi recomendábel porque abre os ollos a moi- tas cuestións pero, sobre todo, porque serve para facernos reflexionar sobre temas centrais que nos afectan como parte da sociedade galega e integran- tes da globalidade. Probabelmente non esteamos de acordo con certas afir- macións; talvez existan contradicións; ou é posíbel que se esquecera dalgún enfoque igualmente necesario. Porén, estas eivas deben ser resoltas polas persoas que lemos as páxinas deste libro, deixando de sermos unhas simples receptoras de información para nos converter en suxeitos política e intelec- tualmente activos, seguindo de xeito coherente os argumentos do autor. 171 Galicia 21 Issue I ‘19

Santiago de Compostela: Review Laiovento. 2018. 172 pp. PENA PRESAS, isbn 978-84-8487-404-1 Montse Feminismos e literatura infantil e xuvenil en Galicia

Iria Sobrino-Freire Feminismos e literatura infantil e xuvenil en Galicia Universidade da Coruña é a primeira monografía sobre feminismos no campo dos estudos sobre a literatura infantil galega. Montse Pena Presas, investigadora e crítica cunha ampla traxectoria no ámbito da LIX galega, achéganos un estudo rigoroso e ben documentado, derivado da súa tese de doutoramento, mais escrito nun estilo ensaístico que facilita a lectura e multiplica o seu potencial número de receptoras/ es. A obra divídese en dúas partes: unha primeira en que se indaga nas rela- cións entre o feminismo, o movemento coeducativo e a crítica de LIX en Galiza, e unha segunda en que se rastrexa a pegada dos feminismos sobre a produción literaria galega para o público infantil e xuvenil. O enfoque adoptado é, nos dous casos, histórico. De feito, non sería disparatado afir- mar que estamos ante unha historia feminista da literatura infantil galega e da súa recepción. Para quen se achegar a este traballo sen estar familiarizada/o coas particularidades do campo literario infantoxuvenil galego talvez resulte sor- prendente atopar capítulos específicos (31-48) sobre a evolución das prác- ticas e os discursos arredor da coeducación, aspecto que nonconsolidadas adoita estar presente en estudos destas característicasTwenty-First-Century sobre literaturas Feminisms in Children’s (pén and- Adolescentsese, por exemplo,Literature no recente , de Roberta Seelinger Trites). Mais, conforme se avanza na lectura aparecen, aínda que de xeito tanxencial, algunhas claves para comprender a importancia outorgada na obra á educación. Por exemplo, o feito de que, como consecuencia da aprobación dopara Estatuto a escola de Autonomía, a necesidade urxente de publicar libros enescritora-mestra galego passim fixese emer- xer con forza na LIX galega o modelo de (76 e ), figura militante que, sobre todo nos anos 80, chegou a aglutinar diferentes tare- fas, como a tradución ou a crítica (82). Esta dependencia con respecto ao campo educativo, que caracterizou a fase de conformación do campo litera- rio —e que sería revelador estudar até que punto continúa a facelo hoxe—, semella determinante para entender o peso do didactismo, tamén na abor- daxe do xénero, no repertorio da literatura infantil en Galiza. 172 Galicia 21 De especial interese neste estudo é a atención prestada á crítica, Issue I ‘19 tanto na epígrafe dedicada explicitamente á análise das súas tendencias na pena presas, Montse primeira parte (49-58) como nas referencias á recepción dalgunhas obras ao Feminismos e literatura infantil longo da segunda. Neste sentido, resulta digna de mención a posta en valor e xuvenil en Galicia das achegas pioneiras de Carmen Blanco no eido da xinocrítica, que con- Iria Sobrino-Freire tribuíron a visibilizar nomes de escritoras até entón esquecidas ou silencia- das. Polo demais, a autora esboza un panorama bastante estático da crítica, entre a visión excesivamente prescritiva das recensións publicadas en revis- tas non académicas e a ausencia dun verdadeiro método de análise feminista na investigaciónparaugas académica. totalizador A respecto disto último, Pena Presas apunta a hipótese do de Radhakrishnan, vía Helena González (2005): a preeminencia do discurso nacional sobre o feminista nos estudos sobre literatura (tamén infantil) galega (58). Aínda que o argumento parece perfectamente plausíbel, sen dúbida o carácter emerxente do campo de estudos sobre a LIX galega tamén pode contribuír a explicar este precario desenvolvemento. Outra das principais contribucións desta monografía é a proposta de periodización da literatura infantil galega en función do ‘impacto dos feminismos’ nos textos literarios (63-64). A análise das obras selecciona- das para ilustrar cada unha das etapas revela, ademais, un fondo coñece- mento do corpus, e serve para paliar lagoas críticas. A este respecto son especialmente salientábeis as lecturas da obra de Xohana Torres (76-78) e de María Victoria Moreno (85-90), por sinalar dúas das autoras máis reno- vadoras e peor tratadas pola crítica (até, no caso da segunda, a explosión de estudos que sempre provoca a celebración dun Día das Letras Galegas). Sen entrarmos xa na pertinencia dos fitos escollidos para marcar os límites entre unha e outra fase —que sempre son discutíbeis en todo proxecto his- toriográfico—, a división en catro chanzos axuda a visualizar o camiño que emprendeu a LIX galega (ou, mellor, a narrativa, pois é este o xénero que se aborda maioritariamente nestas páxinas) desde as súas orixes cara á diversi- ficación na representación das personaxes femininas e masculinas, dos seus conflitos, desexos e emocións. Se os libros teñen a capacidade de ser, como quería Rudine Sims Bishop (1990), espellos en que nos recoñecemos, xanelas a través das cales descubrimos as/os outros/as e portas corredizas que nos permiten empa- tizar con elas/es, se posúen esa potencialidade emancipatoria, daquela a ampliación dos modelos de mundo construídos na literatura infantil só se podería saudar como unha noticia esperanzadora. Non obstante, cando nos referimos a un campo en que o didactismo continúa a ter unha pre- senza tan notábel, nun contexto global tan dominado polo politicamente correcto e mesmo pola censura, cabe preguntarse se iso que se identifica como o ‘impacto dos feminismos’ na LIX non corre o risco de se converter nunha nova ortodoxia no repertorio infantoxuvenil, nun discurso máis ideo- lóxico —e, sobre todo, monolóxico— que estético, lonxe da ambigüidade, a transgresión e a exploración imaxinativa de que se alimenta a arte, como reflexionaba hai uns meses Ana Garralón (2019). E lonxe tamén da audacia e a creatividade que require o pensamento filosófico e, dentro deste, os pro- pios feminismos. Neste sentido, a autora demostra perfecta consciencia das derivas menos artísticas dalgunhas obras comentadas ao cualificalas como ‘militan- tes’, ‘didácticas’, ‘de valores’ ou mesmo ‘boístas’. Mais, en ocasións a impre- sión que se tira, especialmente ao ler os capítulos referidos á produción máis actual (111-146), en que se constata a aparición de personaxes LGBT, a 173 Galicia 21 pegada da interseccionalidadeavance ou a aposta pola representación das novas Issue I ‘19 masculinidades, é a de . E aquí outranormalizadora dúbida lexítima é se a discur- pena presas, Montse sos deste tipo non subxace unha vontade de ir cubrindo caixas Feminismos e literatura infantil nun suposto formulario que concedese carta de natureza á LIX galega á par e xuvenil en Galicia doutras literaturas: ‘xa temos unha novela cun personaxe transexual’ ou ‘xa Iria Sobrino-Freire contamos con manifestacións literarias do feminismo da diversidade fun- cional’. Mentres esteamos a falar de exemplostokenismo illados, ademais, non é doado determinar se nos achamos ante casos de ou ante unha transforma- ción cultural máis profunda. O tempo dirá. Mais, á marxe de que contemplemos a evolución deste corpusFeminismos con e literaturamaior ou infantil menor e optimismo, xuvenil en Galicia do que non cabe dúbida é de que é un traballo sólido e complexo que cons- titúe xa un referente no campo de estudos sobre a LIX galega. Porque nos obriga a desnaturalizar lecturas que xa tiñamos interiorizadas e nos con- vida a emprender outras novas cunha ollada crítica necesaria. E porque fai prender en nós a faísca da curiosidade para seguirmos investigando: que pode achegar a teoría feminista á comprensión do cancioneiro infantil tra- dicional?, hai subversión de xénero na literatura oral creada polas nenas e nenos?, que interpretación realiza o público infantil sobre as obras escritas desde unha perspectiva non heterosexista?, todos os libros feministas asegu- ran unha lectura feminista?, como se pode conducir unha conversa crítica sobre literatura con nenas e nenos?, como se pode conseguir que, a pesar de todo, a lectura continúe a ser unha experiencia pracenteira?

Obras citadas

Perspectives:BISHOP, Rudine Choosing Sims, and 1990.Using ‘Mirrors,Books for the Windows, Classroom and Sliding Glass Doors’, 6(3): ix-xi. https://sceni- cregional.org/wp-content/uploads/2017/08/Mirrors-Windows-and-Sliding- Glass-Doors.pdf

GARRALÓN, Ana,Anatarambana 2019. ‘Contra lo políticamente correcto en la lite- ratura infantil’, , abril 2019. http://anatarambana.blogspot. com/2019/04/contra-lo-politicamente-correcto-en-la.html Elas e o paraugas totalizador GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, Helena, 2005. (Vigo: Xerais).