P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz WOLBROM (914)

Warszawa 2004

Autorzy: Krystyna Bujakowska*, Grażyna Hrybowicz*, Leonard Jochemczyk**, Józef Lis***, Katarzyna Olszewska**, Anna Pasieczna***, Kazimiera Szuwarzyńska****, Krystyna Wojciechowska*, Stanisław Wołkowicz*** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska−Maykowska*** Redaktor regionalny: Albin Zdanowski*** Redaktor tekstu: Iwona Walentek***, Joanna Szyborska-Kaszycka***

* POLGEOL, 03-908 Warszawa, ul. Berezyńska 39 ** Katowickie Przedsiębiorstwo Geologiczne, 40–156 Katowice Al. W. Korfantego 125a *** Państwowy Instytut Geologiczny, 00–975 Warszawa, ul. Rakowiecka 4 **** Przedsiębiorstwo Geologiczne S.A. w Krakowie, 30−079 Kraków, ul. Kijowska 14

Spis treści I. Wstęp ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Leonard Jochemczyk, Kazimiera Szuwarzyńska)...... 4 III. Budowa geologiczna (Kazimiera Szuwarzyńska)...... 8 IV. Złoża kopalin (Leonard Jochemczyk, Katarzyna Olszewska, Kazimiera Szuwarzyńska) . 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Leonard Jochemczyk, Kazimiera Szuwarzyńska)... 11 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (Kazimiera Szuwarzyńska)...... 13 VII. Warunki wodne (Katarzyna Olszewska, Kazimiera Szuwarzyńska) ...... 17 1. Wody powierzchniowe ...... 17 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Geochemia środowiska...... 21 1. Gleby (Józef Lis, Anna Pasieczna) ...... 21 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach (Stanisław Wołkowicz) ...... 24 IX. Składowanie odpadów (Krystyna Bujakowska, Grażyna Hrybowicz, Krystyna Wojciechowska)...... 26 X. Warunki podłoża budowlanego (Katarzyna Olszewska, Kazimiera Szuwarzyńska)...... 28 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Leonard Jochemczyk, Kazimiera Szuwarzyńska)...... 29 XII. Zabytki kultury (Leonard Jochemczyk, Kazimiera Szuwarzyńska) …………………… 34 XIII. Podsumowanie (Leonard Jochemczyk, Kazimiera Szuwarzyńska)...... 36 XIV. Literatura...... 37

I Wstęp

Przy opracowaniu arkusza Wolbrom Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Wolbrom Mapy geologiczno − gospodarczej Polski w skali 1:50 000 wykonanej w roku 1997 w Przedsiębiorstwie Geologicznym S.A. w Krakowie (Szuwarzyńska, 1997). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcją opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja ..., 2002). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Przy opracowaniu mapy wykorzystano materiały z archiwów: Państwowego Instytutu Geologicznego, Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie; dane z Urzędów Po- wiatów i Gmin, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Katowicach oraz za- kładach górniczych prowadzących działalność eksploatacyjną na tym terenie. Wykorzystano także bogate dla tego obszaru materiały archiwalne i publikowane oraz dane z obserwacji terenowych. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy danych o złożach.

II Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Wolbrom w układzie współrzędnych geograficznych znajduje się po- między 19o45’ a 20o00’ długości geograficznej wschodniej oraz pomiędzy 50o20’ a 50o30’ szerokości geograficznej północnej. Pod względem administracyjnym leży na terenie dwóch województw: 1. śląskiego − powiatu zawierciańskiego, gminy Pilica i Żarnowiec, 2. małopolskiego − powiatu miechowskiego, gmin: Kozłów, Charsznica, Książ Wiel- ki, Gołcza oraz miasta i gminy Miechów, − powiatu olkuskiego: gmin Wolbrom i Trzyciąż. Obszar mieszczący się w granicach arkusza Wolbrom według podziału fizycznogeogra- ficznego (Kondracki, 1998) położony jest w: − podprowincji Wyżyna Śląsko−Krakowska, makroregionie Wyżyna Krakowsko- Częstochowska z mezoregionami: Wyżyną Częstochowską i Wyżyną Olkuską na zachodzie,

4 − podprowincji Wyżyna Małopolska, makroregionie Niecka Nidziańska, mezoregio- nie Wyżyna Miechowska; makroregionie Wyżyna Przedborska, mezoregion Próg Lelowski (Fig. 1).

Fig. 1 Położenie arkusza Wolbrom na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 − granica prowincji, 2 − granica podprowincji, 3 − granice makroregionów, 4 − granice mezoregionów Prowincja: wyżyny polskie: podprowincja: Wyżyna Śląsko-Krakowska, makroregion: Wyżyna Śląska, mezoregion 341.12 Garb Tarnogór- ski; makroregion: Wyżyna Krakowsko-Częstochowska Mezoregiony: 341.31 Wyżyna Częstochowska, 341.32 Wyżyna Olkuska, 341.33 Rów Krzeszowicki podprowincja: Wyżyna Małopolska, makroregion: Wyżyna Przedborska, mezoregiony 342.13 Próg Lelowski, 342.14 Niecka Włoszczowska; makroregion: Niecka Nidziańska, mezoregiony: 342.21 Płaskowyż Jędrzejowski, 342.22 Wyżyna Miechowska, 342.23 Płaskowyż Proszowicki, 342.24 Garb Wodzisławski Prowincja: karpaty i podkarpacie: podprowincja: Północne Podkarpacie, makroregion: Pogórze Zachodniobeskidzkie, mezoregion: 512.32 Pogórze Śląskie Na rzeźbę terenu arkusza zasadniczy wpływ ma wgłębna budowa geologiczna i litologia utworów, wykazujących różny stopień odporności erozyjnej. Na obszarze arkusza spod osa- dów czwartorzędowych odsłaniają się wychodnie skał mezozoicznych. Obszar Wyżyny Ślą- sko−Krakowskiej, zbudowany z wapieni skalistych i wapieni marglistych, charakteryzuje się obecnością: płaskich wzgórz z górującymi ostańcami wapiennymi i głębokich dolin typu ka- nionów o stromych zboczach. Wyżyna Miechowska stanowi obszar przejściowy od Niecki

5 Nidziańskiej do Wyżyny Śląsko−Krakowskiej (Cabaj, Nowak; 1986). Występują tu szerokie pagóry zbudowane z opok i margli kredowych oraz obniżenia o cechach padołów, wydłużone w kierunku północny zachód − południowy wschód. Forma wierzchowinowa wzgórz złago- dzona jest grubą pokrywą lessową. Krajobraz Wyżyny Miechowskiej urozmaicony jest dolinami rzecznymi, wykorzystującymi system rowów tektonicznych, głównie o kierunku pół- nocny zachód − południowy wschód oraz wschód − zachód. Doliny rzek są płaskie, szerokie i podmokłe. W północnej części obszaru rozległą dolinę Pilicy wypełniają osady aluwialne i torfy. W południowej części występują liczne wąwozy i leje wymyte w utworach lessowych. Obszar należący do Progu Lelowskiego to monoklinalne pasmo margli kredowych, nachylone w kierunku północno−wschodnim. Spośród występujących tu jednostek fizycznogeograficznych najbardziej zróżnicowana hipsometrycznie jest Wyżyna Olkuska o wysokościach 350−490 m n.p.m. W części północnej arkusza przy wysokościach bezwzględnych nie przekraczających 330 m deniwelacje terenu wynoszą około 50 m. Występowanie na omawianym obszarze terenów pokrytych w przewadze glebami o wysokich klasach bonitacyjnych, od I do IVa, decyduje o typowo rolniczym charakterze tego regionu. Podstawowym zajęciem ludności jest uprawa zbóż głównie pszenicy, ziemnia- ków, buraków i warzyw na żyznych glebach lessowych i rędzinach. Obszary położone w zachodniej części arkusza, znajdujące się w granicach Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazo- wych są i pozostaną w przyszłości rejonem turystyki wypoczynkowej. Według podziału Polski na dzielnice rolniczo−klimatyczne analizowany obszar położo- ny jest w obrębie dzielnicy częstochowsko−kieleckiej, w której średnia, roczna temperatura powietrza wynosi 7,5−8,00 C, czas zalegania pokrywy śnieżnej 50−80 dni, a okres wegetacyj- ny trwa 210−220 dni (Okołowicz, 1979). Przemysł rozwinięty jest na niewielką skalę i ma znaczenie lokalne. Skoncentrowany jest głównie na terenie Wolbromia, gdzie znajdują się zakłady przemysłu gumowego. Zakłady istniejące w mniejszych miejscowościach związane są głównie z obsługą rolnictwa i prze- twórstwem płodów rolnych. Zlokalizowane są one w: Żarnowcu, Gołczy i Charsznicy. Bar- dzo niewielkie znaczenie ma gospodarka leśna, gdyż wskaźnik zalesienia wynosi zaledwie kilka procent. Spowodowane to jest wytrzebieniem lasów i wykorzystaniem dobrych gleb do produkcji rolnej. Niekorzystnym dla rolnictwa czynnikiem jest podatność pokrywy lesso- wej na spłukiwanie co przyczyniło się do intensywnej erozji gleb. Małe połacie lasów mie- szanych z dominacją sosny znajdują się w północnej części arkusza.

Fig. 2 Położenie arkusza Wolbrom na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1973) Kreda: 1 − mastrycht dolny: wapienie i margle, opoki, 2 − kampan: opoki i wapienie, lokalnie margle, gezy i piaski glaukonitowe, 3 − koniak, santon: wapienie i margle, opoki, lokalnie piaski glaukonitowe, 4 − cenoman, turon: wapienie i margle, piaskowce i opoki, 5 − alb: piaskowce i piaskowce glaukonitowe; Jura: 6 − górna: wapienie, margle, dolomity, podrzędnie mułowce i piaskowce, 7 − środkowa: łupki, mułowce, piaskowce i piaski, 8 − dolna: piaskowce, mułowce, iłowce i lupki; Trias: 9 − iły, iłowce, mułowce, piaskowce, margle, wapienie, dolomity; Karbon: 10 − zlepieńce, szarogłazy, piaskowce, mułowce, iłowce i wapienie; 11 − uskoki Do ważniejszych szlaków komunikacyjnych na tym obszarze należy odcinek kolei elek- trycznej Olkusz−Wolbrom−Tunel z odgałęzieniami do Kozłowa i kolej szerokotorowa dawnej linii hutniczo−siarkowej. Komunikacja drogowa ogranicza się do dróg asfaltowych o znaczeniu lokalnym łączących Wolbrom z Krakowem, Miechowem i Olkuszem. Gęstość zaludnienia na obszarze arkusza jest powyżej średniej krajowej. Na obszarze arkusza odnoto- wuje się ujemny przyrost naturalny i emigrację ludności spowodowaną brakiem pracy.

7 III Budowa geologiczna

Budowa geologiczna omawianego obszaru przedstawiona została na arkuszu Wolbrom „Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski” 1:50 000 (Bukowy, 1963) i omówiona jest w objaśnieniach tekstowych do arkusza (Bukowy, 1968). Obszar arkusza znajduje się na po- graniczu dwóch jednostek tektonicznych alpejskiego kompleksu strukturalnego. Część zachodnia należy do Monokliny Śląsko−Krakowskiej, część wschodnia do Niecki Nidziańskiej. W budowie obszaru udział biorą utwory: triasu, jury, kredy i czwartorzędu (Fig. 2). Na powierzchni, spod osadów czwartorzędowych odsłaniają się tylko utwory górnej jury i kredy. Warstwy zapadają w kierunku północno−wschodnim pod kątem 10o. Są one pocięte uskokami o kierunkach północny zachód−południowy wschód i wschód−zachód. Z tymi ostatnimi związane są struktury zrębowe, zanikające w kierunku wschodnim. Utwory jury górnej, należące do oksfordu, ujawniają zróżnicowanie facjalne, pozwala- jące wydzielić dwa rejony o odmiennym wykształceniu litologicznym: północno-zachodni i południowo-wschodni. W rejonie północno-zachodnim występują głównie nieuławicone wapienie skaliste, o dużej odporności na wietrzenie. Liczne ich odsłonięcia znajdują się po- między Kleszczową, Udorzem i Porębą Dzierżną. Jest to seria o miąższości około 200 me- trów. Ten sam typ wapieni występuje także na niewielkim obszarze na południe od Wielka- nocy. Fację wapieni skalistych w kierunku południowo-wschodnim zastępuje facja wapieni płytowych. Odsłaniają się one w wielu miejscowościach w okolicach Wolbromia, Poręby Górnej i Wielkanocy. Są to wapienie cienkopłytkowe o grubości ławic od kilku do 20 cm, pelityczne, miejscami margliste. Ku wschodowi wapienie górnojurajskie zanurzają się pod pokrywę osadów kredowych wypełniających nieckę miechowską. Utwory kredowe całkowicie przykrywają osady jurajskie tylko we wschodniej części arkusza. Dalej na zachód występują jedynie w postaci odosobnio- nych płatów zachowanych w rowach tektonicznych. Najstarszymi utworami są występujące w okolicy Wolbromia albskie piaski z glaukonitem i konkrecjami krzemionkowymi, przecho- dzące ku górze w zielone iły piaszczyste. Zasięg ich jest bardzo ograniczony. Piaski margliste, piaskowce i margle zapiaszczone należące do cenomanu i turonu odsłaniają się tylko w rejonie Poręby Dzierżnej. Santon i kampan reprezentowany jest przez margle ilaste z glaukonitem, wapienie i margle z czertami oraz opoki wapienne o znacznych miąższościach przekraczających 100 metrów. Osady te są najbardziej rozpowszechnione na omawianym arkuszu i budują niemal całą wschodnią jego część. Odsłaniają się one w dolinie rzeki Szre- niawy we wschodniej części obszaru arkusza, a także w dolinie rzeki Uniejówki koło Jeżówki oraz w pobliżu miejscowości Kępie, Wola Libertowska i Żarnowiec. Najmłodsze utwory kre-

8 dowe to margle, opoki i gezy należące do mastrychtu, o znacznej miąższości, od 22 do 160 metrów, wzrastającej w kierunku niecki miechowskiej. Ich wychodnie występują koło Unie- jowa.

Fig. 3 Położenie arkusza Wolbrom na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorzęd, holocen: 1 – mady, iły, piaski, miejscami ze żwirami akumulacji jeziornej oraz torfy; 2 − piaski akumulacji eolicznej; Czwartorzęd, plejstocen: 3 – piaski ze żwirami akumulacji rzecznolodowcowej; 4 − piaszczyste osady ekstraglacjalne i osady stożków napływowych (Jura Krakowsko−Częstochowska); 5 − gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski; 6 − lessy, lessy spiaszczone i gliny lessowate, 7 − piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej Kreda: 8 – górna (kanton, santon i koniak; mastrycht, cenoman−alb górny); Jura: 9 – jura środkowa i górna; Trias: 10 – górny (kajper i retyk); Perm: 11 − dolny; Karbon: 12 – dolny; Dewon: 13 – ogólnie; 14 − uskoki Osady kredowe i jurajskie pokryte są utworami czwartorzędowymi (Fig. 3), wśród któ- rych największe rozprzestrzenienie mają plejstoceńskie lessy i gliny lessowe, a w części pół- nocnej także piaski, żwiry i gliny lodowcowe. Piaski, żwiry i gliny lodowcowe związane są

9 ze zlodowaceniem środkowopolskim. Ich miąższość waha się od 1 do 7 m. Zajmują one bardzo małą powierzchnię na obszarze arkusza w dolinach Centaury, Uniejówki i Pilicy w północnej części obszaru arkusza. Mają one miąższość od 2 do 4 m. Natomiast lessy i gliny lessowe o miąższości od 1 do 8,5 m zaliczone zostały do utworów zlodowacenia północnopolskiego. Holocen reprezentują torfy oraz osady rzeczne. Miąższość torfów nie przekracza 2 m. Rozległe pola torfowe występują w pobliżu Żarnowca, a piaski i muły rzeczne wypełniają doliny Szrenicy, Uniejówki i Pilicy.

IV Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Wolbrom występują trzy udokumentowane złoża wapieni i margli, jedno złoże surowców ilastych o zasobach zarejestrowanych oraz jedno złoże wybilansowane (Przeniosło, 2002) (Tabela 1). Miejsca występowania kopalin są od dawna nieczynne lub eksploatowane tylko okresowo przez okolicznych mieszkańców na własne potrzeby. Zarejestrowane złoże glin czwartorzędowych „Żarnowiec”, położone jest w północnej części arkusza (Obłutowicz, 1958). Kopalina o grubości od 2,2 do 8,3 m zalega pod nadkła- dem gleby i piasku o miąższości 1 do 1,8 m. Surowiec charakteryzują następujące parametry jakościowe: woda zarobowa od 14,6 do 22,9% oraz skurczliwość suszenia od 3,1 do 6,6%. Wypalone w temperaturze 8550C kształtki cechują się nasiąkliwością od 10 do 17,6% oraz wytrzymałością na zgniatanie 70,7 do 123,5 kG/cm2. Złoże wapieni „Porąbka”, znajdujące się w południowej części arkusza, zostało udokumentowane w kat. C2 dla potrzeb przemysłu kamienia budowlanego i drogowego (Nowak, 1987). W granicach udokumentowanego złoża zalegają cienkopłytkowe wapienie pelityczne o wysokich parametrach jakościowych. Cechuje je wysoka wytrzymałość na ściskanie w granicach 389 do 1096 kG/cm2, mała ścieralność na tarczy Boehmego wynosząca od 0,31 do 0,99 cm oraz całkowita mrozoodporność. Parametry te wskazują na możliwość wykorzystania tych wapieni do produkcji kamienia łamanego klasy I−III, kruszywa do lastryko i suchych mieszanek do tynków szlachetnych klasy I−II, kruszywa łamanego do betonów zwy- kłych oraz nawierzchni drogowych klasy I−III. Skład chemiczny wapieni pelitycznych jest następujący: od CaO 50,22 do 54,35%, MgO od 0,30 do 0,64%, SiO2 od 0,38 do 3,5%, Fe2O3 od 0,22 do 0,85%. Tak korzystne parametry chemiczne wskazują na konieczność zmiany kierunku wykorzystania złoża i zarezerwowanie go dla gałęzi przemysłu wapienniczego, stawia- jących szczególnie wysokie wymogi jakościowe. Poniżej wapieni pelitycznych w złożu roz- poznany został kilkudziesięciometrowej miąższości kompleks wapieni marglistych o zawarto-

10 ś ci CaO w granicach od 40,20 do 52,68%. Mogą one być przydatne do produkcji nawozów węglanowych. Dają one możliwość pozyskania w granicach dopuszczanych kryteriami bilan- sowości dodatkowych zasobów rzędu 20 mln ton. Istnieją również możliwości wyznaczenia obszaru prognostycznego i zwiększenie zasobów o 190 mln ton. Położone w południowo−wschodniej części arkusza złoża margli kredowych zostały udokumentowane uproszczonymi dokumentacjami w kat. B. W złożu „Gołcza” występują margle kredowe o średniej zawartości Ca0 43,22% wykorzystywane do produkcji nawozów wapniowych (Nowak, 1994a). W złożu „Gołcza przy Potoku” margle charakteryzują się śred- nią zawartością CaO 44,6% i służą również do produkcji nawozów wapniowych (Nowak, 1994b). Zasoby tych złóż gwarantują zaspokojenie potrzeb na kilka lat produkcji. Ze względu na uwarunkowania terenowe złoża te nie są perspektywiczne. W obrębie arkusza występuje jedno złoże o zasobach wybilansowanych. Jest to złoże „Wielkanoc” (Jura, 1973) zlokalizowane na południe od miejscowości o tej samej nazwie. Przedmiotem eksploatacji były tu wapienie skaliste oksfordu i kompleks wapienno−marglisty utworów górnej kredy. Wapienie skaliste posiadały wysokie parametry chemiczne kwalifiku- jące je do produkcji wapna rolniczego i kredy pastewnej oraz fizykomechaniczne, pozwalają- ce na produkcję kamienia łamanego. Kredowy kompleks wapienno−marglisty stanowił surowiec do produkcji kredy pastewnej. Z powodu konfliktu prowadzonej eksploatacji z planem zagospodarowania przestrzennego gminy w czerwcu 1997 r. zasoby zostały skreślone z bilansu i rozliczone stosowną dokumentacją.

V Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Przemysł wydobywczo−przetwórczy na obszarze arkusza Wolbrom wiąże się z eksplo- atacją surowców skalnych i ma niewielkie znaczenie. Aktualnie istnieją dwie kopalnie wydo- bywające margle kredowe wykorzystywane do produkcji nawozów wapniowych. Są to nowe zakłady o niewielkim wydobyciu i produkcji bezodpadowej, stąd mało szkodliwe dla środo- wiska.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja bilansowe zagospodarowania Wiek rozpoznania (tys. ton) kopaliny złoża (tys. m3*, złoża Przyczyny Nazwa kompleksu ża na mapie lub tys. ton) konfliktowości o

ł złoża litologiczno-

Rodzaj złoża kopaliny kopaliny surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2001 1−4 A–C Numer z Numer 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Żarnowiec g(gc) Q 68* C1* Z − Scb 4 A − 2 Porąbka w J 48 248 C2 N − Sd, Sb 2 B Gl, K 3 Gołcza me Cr 106 B G 9 Sw 4 A − 12 4 Gołcza przy me Cr 288 B G 12 Sw 4 A − Potoku Wielkanoc w J, Cr – − ZWB − Sd − − −

Rubryka 3 rodzaj kopaliny: g(gc) −gliny ceramiki budowlanej, w −wapienie, me −margle Rubryka 4 wiek kompleksu: Q− czwartorzęd, J− jura, Cr− kreda Rubryka 6 kategoria poznania zasobów udokumentowanych: B, C2; C1*- złoże o zasobach zarejestrowanych Rubryka 7 złoża: G− zagospodarowane, N − niezagospodarowane, Z− zaniechane Rubryka 9 kopaliny skalne: Scb−ceramiki budowlanej, Sw − wapiennicze, Sd − drogowe, Sb − budowlane Rubryka 10 złoża: 2 − rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w określonym regionie, 4 − powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 złoża: A− małokonfliktowe, B − konfliktowe Rubryka 12 ochrona: Gl− gleb, K− krajobrazu

Użytkownikiem złoża „Gołcza” jest Spółdzielnia Kółek Rolniczych w Gołczy prowa- dząca eksploatację na podstawie ważnej koncesji. Przy granicy wyrobiska zlokalizowane jest niewielkie, tymczasowe zwałowisko nadkładu przeznaczonego do prac rekultywacyjnych. Wydobywana kopalina poddawana jest przeróbce polegającej na mieleniu w zakładzie zlokalizowanym przy złożu „Ulina Wielka” leżącym poza granicami arkusza Wolbrom. W złożu „Gołcza przy Potoku” eksploatacja prowadzona jest przez prywatnego użyt- kownika od 1997 roku. Zdejmowany nadkład wykorzystywany jest do bieżącej rekultywacji skarp. Przeróbka odbywa się w zakładzie zlokalizowanym przy złożu „Wielkanoc”, w którym zaprzestano wydobycia. Złoże „Żarnowiec” od dawna nie jest eksploatowane. Występujący tu surowiec był wykorzystywany w miejscowej cegielni do produkcji cegły pełnej, lecz z powodu niskiej jakości wytwarzanej cegły zaprzestano wydobycia i produkcji. Na obszarze arkusza występują liczne punkty niekoncesjonowanego wydobycia kopalin, prowadzonego okresowo na własne potrzeby przez miejscową ludność. Są to punkty wydo- bywania piasków, żwirów i glin w rejonie: Kępia, Marcinkowic, Koryczan, Pogwizdowa, Chliny i na południu od Wolbromia. Ze względu na niewielkie rozmiary większość z nich nie jest zaznaczona na mapie. Ślady dawnej działalności wydobywczej skał węglanowych są wi- doczne w wielu rejonach. Dawne wyrobiska są aktualnie porośnięte krzewami, a wapienie nie stanowią przedmiotu eksploatacji.

VI Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Perspektywy surowcowe na obszarze arkusza Wolbrom wiązane mogą być jedynie z najstarszymi utworami odsłaniającymi się na powierzchni, to jest osadami piętra górnojuraj- skiego i kredowego. Utwory jury górnej występujące w rejonie północno-zachodnim, wykształcone są głów- nie jako wapienie skaliste, nieuławicone, o znacznych miąższościach. Odznaczają się one dużą odpornością na wietrzenie. Odsłaniają się w wielu punktach pomiędzy Kleszczową, Udorzem i Porębą Dzierżną. Wapienie te charakteryzują się wysoką zawartością węglanu wapnia i dobrymi parametrami wytrzymałościowymi. Ujemną ich cechą jest silne skrasowie- nie. Wapienie te były eksploatowane powszechnie w okresie przedwojennym i bezpośrednio po II wojnie światowej (do lat pięćdziesiątych) na potrzeby lokalne w rejonie Poręby Dzie- rżnej. Używano ich jako surowca do wypału wapna oraz na kamień drogowy i budowlany. Dawne wyrobiska znajdują się obecnie w obrębie granic Zespołu Jurajskich Parków Krajo- brazowych. Obszar perspektywiczny występowania wapieni skalistych o powierzchni około 13 125 ha wyznaczono na południe od Kleszczowej, gdzie wapienie zalegające pod niewielkim nadkładem osadów czwartorzędowych stanowią przedłużenie wychodni zaznaczonej na są- siednim arkuszu Ogrodzieniec. Ze względu na ochronę przyrody i gleb, zalegające tu wapienie nie rokują szans na przemysłowe ich wykorzystanie. Ten sam typ wapieni występuje także na niewielkim obszarze na południe od Wielkano- cy, gdzie do 1996 r. eksploatowany był wraz z nadległymi górnokredowymi wapieniami pły- towo−gruzłowymi. Wapienie skaliste wykorzystywane były do produkcji wapna rolniczego, wapniaka mielonego oraz kredy pastewnej i służyły jedynie dla zaspokojenia potrzeb lokalnych. Ze względu na uwarunkowania związane z zagospodarowaniem terenu eksploatację zakończono, a w czerwcu 1997 roku złoże zostało skreślone z bilansu zasobów. Warunki geologiczne tego rejonu dają niewielkie perspektywy surowcowe w najbliższym sąsiedztwie zło- ża, jednakże zabudowa terenu i ochrona gleb nie pozwala wyznaczyć obszaru prognostycznego. W rejonie południowo-wschodnim osady jurajskie wykształcone są w postaci wapieni płytowych i marglistych. Odsłaniają się one w wielu miejscowościach położonych na połu- dnie i południowy wschód od Wolbromia. Znaczenie surowcowe mają jedynie niektóre od- miany wapieni płytowych. Jednakże ich wykorzystanie jest ograniczone ze względu na dużą zmienność cech fizykomechanicznych oraz obecność wkładek margli. Na podstawie zwiadu geologicznego i w oparciu o materiały archiwalne (Podstolski, 1980; Szwaja, 1980) wytypowano dwa obszary w rejonie Kamyka i Porąbki, dające możliwość udokumentowania nowych złóż wapieni przydatnych do produkcji kruszyw i kamieni budowlanych. W granicach arkusza na tej podstawie udokumentowane zostało złoże „Porąbka”. Istnieją możliwości udokumentowania dalszych zasobów na tym obszarze. Liczne wyrobiska, które niegdyś dostarczały kamienia dla budownictwa lokalnego pozwoliły określić zasięg obszaru perspektywicznego roz- pościerającego się od Suskiej Góry na zachodzie poprzez Porąbkę, Budzyń, Buk, aż po Chobędzę na wschodzie. Zalegają tu wapienie pelityczne, płytowe o grubości ławic od 10 do 25 cm z cienkimi, od 0,5 do 5,0 cm wkładkami margli. W bezpośrednim sąsiedztwie złoża „Porąbka” na podstawie odsłonięć i rozpoznania otworem poszukiwawczym wyznaczono obszar prognostyczny o powierzchni 110 ha. Występują tu dwa rodzaje wapieni. Od góry za- legają wapienie pelityczne o miąższości około 60 m, podścielone wapieniami marglistymi. Wapienie pelityczne charakteryzują się wysokimi parametrami chemicznymi w granicach:

CaO od 51,87% do 54,18%, MgO od 0,38% do 0,50%, Fe2O3 od 0,25% do 0,53%. Parametry te sugerują wykorzystanie złoża przez te gałęzie przemysłu wapienniczego, które stawiają

14 szczególnie wysokie wymogi surowcowe. Wapienie te charakteryzują się również wysoką wytrzymałością na ściskanie w granicach od 389 do 1096 kG/cm2 , nasiąkliwością od 1,15 do 6,61% oraz ścieralnością na tarczy Boehmego od 0,31 do 0,99 cm. Parametry te kwalifikują wapienie jako przydatne do produkcji kamienia łamanego dla budownictwa i drogownictwa, kruszywa łamanego do lastryko i suchych mieszanek do tynków szlachetnych oraz kruszywa naturalnego do betonu zwykłego (Nowak, 1982). Wapienie margliste o zawartości CaO w granicach od 40,20 do 49,36% mogą być wykorzystywane do produkcji wapna rolniczego palonego oraz wapniaka mielonego. Oszacowane zasoby prognostyczne tego obszaru, o przyjętej średniej miąższości 70 m wynoszą 190 000 tys. ton (Tabela 2). Wykorzystanie margli górnokredowych w skali przemysłowej nie wydaje się możliwe z powodu niskiej ich jakości. Charakteryzują się one współczynnikiem przewodności cieplnej podobnym do cegły, dużą nasiąkliwością wynoszącą od 11,33 do 23,67% i małą wytrzymało- ścią mechaniczną. Pozwala to wykorzystywać je do wznoszenia budynków gospodarczych w budownictwie wiejskim, wyklucza natomiast użycie w budownictwie mieszkalnym i drogo- wnictwie. Niskie zawartości CaCO3 od 53,8 do 76,6%, zbyt wysokie krzemionki, oznaczone w odsłonięciach w Podlesicach i Witowicach (Turza, Urbańska, 1978 a i b) nie stwarzają perspektyw na wykorzystanie ich przez przemysł cementowy, podobnie jak na pozostałym obszarze Niecki Nidziańskiej (Rutkowski, 1965). Mogą być natomiast brane pod uwagę jako surowiec do produkcji nawozów węglanowych niższych odmian i z takim wykorzystaniem znaczone są na arkuszu obszary perspektywiczne w rejonie Podlesic i Witowic. Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych 1 nad- ść ) 3 Parametry ko (ha) (ha) jakościowe adu (m) adu ł Zasoby (tys. m (tys. kopaliny kopaliny na mapie na mapie k litologiczno- Powierzchnia Powierzchnia Zastosowanie Zastosowanie (od - do w m) - do w m) (od surowcowego surowcowego surowcowego surowcowego w kategorii D Numer obszaru Rodzaj kopaliny kopaliny Rodzaj Wiek kompleksu rednia grubo rednia mpleksu ść Grubo Ś 1 2 3 4 5 6 7 8 9 zawartość CaO: wapień pelityczny - średnia 52,81 % wapień marglisty - średnia 47,58 % Sw,Skb I 110 wapienie jura wytrzymałość na ściskanie: 5,0 70,0 190 ,Sdb wapień pelityczny - średnia 69,8 MPa wapień marglisty - średnia 58,7 MPa Objaśnienia: Rubryka 9: Sw - Kopaliny skalne wapiennicze, Skb - Kopaliny skalne kruszyw budowlanych, Sd - kopaliny skalne drogowe

15 Lokalne znaczenie surowcowe mają także piaski górnokredowe (albskie), które eksploatowane były okresowo na południe od Wolbromia, na potrzeby budownictwa wiejskiego. Nie budzą one większego zainteresowania ze względu na zawartość glaukonitu i konkrecji krzemionkowych. Wśród utworów czwartorzędu występuje szereg pospolitych kopalin, takich jak: piaski, żwiry, gliny, lessy i torfy. Piaski i żwiry występują w największej ilości w północnej części arkusza oraz w okolicach Wolbromia. Badania geologiczne przeprowadzone między Wierzbicą, Żarnow- cem, Kępiem i Marcinkowicami wykazały niewielkie zasoby oraz niską jakość badanej kopaliny (Turza, Urbańska, 1978 a i b). Cały obszar został uznany za negatywny, pozbawiony złóż piasków i żwirów (Ryczek, 1982), które są niekiedy wykorzystywane przez miejscową lud- ność wyłącznie na potrzeby lokalne. Występujące miejscami gliny eksploatowane były na niewielką skalę w Chlinie i Pogwizdowie. Wykorzystywane były one do budowy pieców oraz w lokalnym budownictwie inżynieryjnym. Gliny te nie nadają się do produkcji ceramiki budowlanej ze względu na niski skurcz suszenia i małą wytrzymałość na ściskanie wyrobów (Ryczek, 1982). W północ- nej części arkusza stwierdzono występowanie glin zwałowych w nadkładzie serii żwirowej (Ryczek, 1982). W cytowanym opracowaniu wytypowano obszary, w których stwierdzono występowanie gliny przydatnej do wyrobu cegły pełnej budowlanej klasy 50 i 75. Ze względu na niską jakość otrzymywanego produktu wystąpienia te nie mają żadnego znaczenia, nawet lokalnego. Plejstoceńskie lessy, mimo że występują prawie na całym arkuszu nie mają znaczenia surowcowego. Przesądza o tym niski skurcz suszenia i mała wytrzymałość na ściskanie wyro- bów w przypadku użycia ich do przemysłowej produkcji ceramiki budowlanej (Turza, Urbań- ska, 1978 a i b). Mogłyby być wykorzystywane w tym zakresie w skali lokalnej w okolicach Jelczy i Witowic gdzie osiągają miąższość do 10 m. Jednakże mając na uwadze ochronę gleb, rozwiniętych na utworach lessowych, niewskazane jest ich dokumentowanie. Torfy występujące w dolinach Pilicy i Uniejówki oraz w okolicach Wolbromia w prze- szłości eksploatowano jako paliwo stałe. Obecnie nie są wykorzystywane i eksploatacja ich jest niewskazana ze względu na zaburzenia stosunków wodnych. W podsumowaniu można stwierdzić, że surowce mineralne możliwe do pozyskania na obszarze arkusza Wolbrom mogą być wykorzystywane głównie dla zaspokojenia potrzeb lokalnych. Perspektywy przemysłowego wykorzystania stwarzają jedynie wapienie występujące

16 w południowej części obszaru. Jednakże ze względu na ochronę gleb i przyrody plany rozwoju przemysłu wydobywczego na tym terenie winny być ekonomicznie uzasadnione.

VII Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar objęty arkuszem Wolbrom w całości znajduje się w obrębie lewobrzeżnego do- rzecza Wisły i odwadniany jest przez górne odcinki rzek: Białą Przemszę, Zebrówkę, Pilicę, Uniejówkę, Mierzawę, Szreniawę i Gołczankę. Sieć hydrograficzna nie jest gęsta z powodu występowania na powierzchni przepuszczalnych utworów lessowych i szczelinowatego pod- łoża. Działy wodne II rzędu rozdzielające zlewnie dopływów Wisły w zdecydowanej więk- szości są wyraźne i przebiegają po kulminacjach terenu. Jedynie w okolicach Wolbromia oraz Żarnowca, na płaskich i podmokłych terenach mają charakter działów niepewnych, a w jednym z nich, na zmeliorowanym obszarze w okolicach Żarnowca, występuje brama wodna (Jankowski, 1987). Rzeki płyną w płaskodennych, wyraźnych dolinach, które są miejscami podmokłe. Lokalnie występują w nich torfy. Na odcinkach rzek w obrębie arkusza nie ma żadnego stałego posterunku wodowskazo- wego IMGW. Największą ilość wody prowadzi Pilica (3,7 m3/s) (Jankowski, 1987). Pozostałe rzeki mają przepływy znacznie mniejsze: Uniejówka 0,5 m3/s, Szreniawa 0,4 m3/s. Charakte- ryzują się one wyrównanym reżymem, z maksymalnym przepływem w okresie roztopowym (wiosennym) i opadowym (letnim), a minimalnym w okresie jesiennym. Na obszarze arkusza brak jest dużych zbiorników wodnych. Jedynym większym jest Za- lew Wolbromski o powierzchni 18,5 ha i średniej głębokości 2,1 m, utworzony na Białej Przemszy. W północnej części arkusza znajdują się ponadto małe zbiorniki wykorzystywane jako stawy hodowlane. Ze względu na ujęcie wód powierzchniowych dla celów komunalnych, zlokalizowane na rzece Dłubni poza arkuszem Wolbrom, wyznaczone zostały granice zewnętrznego terenu strefy ochrony pośredniej dla tego ujęcia. W granicach mapy pokrywają się one z granicami działów wodnych (Król, 1992). Wyznaczona strefa obejmuje niewielki obszar w południowej części arkusza. Na obszarze arkusza licznie występują źródła. Znajdują się one w większości w dolinach rzecznych i reprezentują typy dolinny oraz podzboczowy. Kilka z nich daje początek rzekom wypływającym na tym obszarze: Białej Przemszy, Pilicy i Szreniawie. Wydajność

17 tych źródeł mieści się w zakresie od 0,7 do 56,0 m3/h (w Gołczy). Jest ona związana z wła- ściwościami zasilającego wodonośca. Część z nich została ujęta dla celów gospodarczych. Na terenie arkusza brak jest punktów monitoringu jakości wód powierzchniowych (Stan środowiska..., 2001; Raport o stanie...,2001).

2. Wody podziemne Źródłem zaopatrzenia w wodę pitną i przemysłową na tym obszarze są przede wszyst- kim wody podziemne ujmowane studniami wierconymi. Występują one na różnej głębokości, zależnej od morfologii terenu i warunków litologiczno−tektonicznych. Na mapie zostały za- znaczone studnie o wydajności powyżej 100 m3/h. W zachodniej części obszaru, należącej do Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej wody podziemne występują w utworach górnojuraj- skich. Jest to zbiornik typu szczelinowo−krasowego o swobodnym zwierciadle wody charak- teryzujący się niską mineralizacją. Miąższość serii zawodnionej waha się od kilkunastu do około 100 m.. Wydajności studni w Żarnowiecu i Lgocie Wielkiej osiągają wydajności do 120,0 m3/h. Lokalnie występuje kontakt hydrauliczny piętra wodonośnego jurajskiego z tria- sowym. Z triasowego piętra wodonośnego czerpią wodę studnie zaopatrujące Zakłady Gu- mowe Stomil w Wolbromiu. Wydajność maksymalna tych ujęć wynosi 107,4 m3/h. Więk- szość studni zlokalizowanych w obrębie arkusza eksploatuje wodę z kredowego piętra wodo- nośnego, występującego na obszarze Niecki Nidziańskiej. Głównym poziomem wodonośnym są: spękane opoki, margle i wapienie górnokredowe. Głębokość występowania zwierciadła wody od powierzchni terenu jest różna i waha się od 1,8 do około 76 m. Wody piętra kredowego są ujmowane w miejscowościach Miechów Charsznica i Poręba Dzierżna. Wydajności studni osiągają maksymalnie 136 m3/h. Według podziału A. S. Kleczkowskiego omawiany obszar znajduje się w obrębie prowincji hydrogeologicznej górsko−wyżynnej. Wschodnia część obszaru obejmuje Nieckę Ni- dziańską gdzie wydziela się zbiornik Niecka Miechowska (NW) i Niecka Miechowska (SE). Część zachodnia obszaru leży w obrębie Monokliny Krakowsko−Śląskiej. Wydziela się tu górnojurajski zbiornik Częstochowa (E) i zbiornik triasowy Olkusz−Zawiercie (Fig. 4). W o- brębie zbiorników wyznaczono strefy najwyższej i wysokiej ochrony w celu ochrony wód przed ich potencjalnym skażeniem. Zbiorniki w Niecce Nidziańskiej (GZWP 408 i 409) (Zieliński i in., 1998; Musiał i in., 1999) związane są z kredowym piętrem wodonośnym. Są zbiornikami przepływowymi o charakterze szczelinowo−porowym, o swobodnym lub, w głębszych partiach, napiętym

18 zwierciadle wody. Miąższość warstw wodonośnych wynosi około 100−140 m. Wody zbiorni- ków należą do wód alkalicznych (pH 7,15 − 8,10) o twardości ogólnej od 3 do 11 mval/dcm3, są to więc wody od miękkich do bardzo twardych. Charakteryzują się dwujonowym składem węglowodorowo−wapniowo−magnezowym oraz ogólną mineralizacją rzędu 400 mg/dm3. Zbiornik Częstochowa (E) (GZWP 326) ma charakter szczelinowo-krasowy, o swobodnym lub słabo naporowym charakterze zwierciadła. Skałami zbiornikowymi są spękane i skrasowiałe wapienie skaliste, płytowe i wapienie margliste oksfordu. Przeprowadzone badania (Różkowski, 1990, a i b) wykazały, że wody poziomu górnojurajskiego są wodami o odczynie od słabo kwaśnego do słabo zasadowego. Stężenie jonów wodorowych zmienia się w zakresie pH od 6,94 do 7,68. Twardość ogólna kształtuje się w przedziale od 2,2 do 12,2 mval/dm3, średnio 5,04 mval/dm3. Są to wody o charakterze od miękkich do bardzo twardych. Charakteryzują się one mineralizacją rzędu 450 mg/dm3. Wody podziemne górno- jurajskiego zbiornika z powodu braku izolacji są szczególnie podatne na zanieczyszczenia z powierzchni terenu. Strefy najwyższej i wysokiej ochrony zajmują prawie 50% obszaru zbiornika. W rejonie arkusza Wolbrom są to głównie strefy OWO (Fig. 4). W najnowszych opracowaniach w południowej części GZWP Częstochowa (E) został wydzielony GZWP Krzeszowice−Pilica J/1. Między warstwami jurajskimi i kredowymi, w pobliżu wychodni jury, występuje kontakt obu poziomów wodonośnych, przy czym stwierdzono przepływy z jury do kredy. Z tego powodu wychodnie jury wymagają szczególnej ochrony dla zabezpieczenia wód kredowych przed skażeniami (Różkowski, 1990, a i b). Zbiornik Olkusz−Zawiercie (GZWP 454) występuje w zachodniej części arkusza (Pa- cholewski, 1994). Jest zbudowany z utworów serii węglanowej triasu i hydrogeologicznie należy uznać go za półodkryty. Miąższość zawodnionej serii węglanowej wynosi od 20 do 140 m. Cechuje się szczelinowo-krasowo-porowym systemem przepływu wód podziemnych. Badania wód zbiornika prowadzone poza obszarem arkusza określają jego wody jako słodkie i słabo zmineralizowane. Sucha pozostałość jest zróżnicowana w zakresie 103 do 2883 mg/dm3 (średnio 412 mg/dm3). Stężenia jonów wodorowych pH mieszczą się w granicach 7,0 do 8,1 co kwalifikuje je do wód słabo zasadowych. Charakteryzują się zróżnicowaną twardo- ścią. W zbiorniku dominują wody wodorowęlanowe i wodorowęglanowo − siarczanowe. W obszarze arkusza Wolbrom wody dobrej jakości, to jest klasy Ib, występują we wschodniej oraz południowo-zachodniej części arkusza, w rejonie: Porąbki, Wierzchowiska i Kamiennej Góry. Na pozostałym obszarze dominują wody średniej jakości − klasy II. Głów- 19 nym składnikiem obniżającym jakość wód w rejonie Koryczan, Żarnowca oraz jurajskich źródeł okolic Wolbromia jest żelazo i mangan. Zawartość żelaza w wyżej wymienionym rejonie waha się od 2,0−3,58 mg/dm3. Ponadto w rejonie jurajskiego źródła Łobzów oraz kredowego źródła w Biskupicach występują ponadnormatywne zawartości glinu do 0,668 mg/dm3.

Fig. 4 Położenie arkusza Wolbrom na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1 : 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 − obszar najwyższej ochrony (ONO), 2 − obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 − granica GZWP Numer, nazwa i wiek utworów wodonośnych: 408 − Niecka Miechowska (północno − zachodnia) , kreda górna; 409 − Niecka Miechowska (południowo− wschodnia), kreda górna; 326 − Częstochowa (wschód), jura górna; 454− Olkusz−Zawiercie, trias. Na obszarze objętym arkuszem mapy naturalne stosunki wodne uległy niewielkiemu przeobrażeniu (Mapa Sozologiczna..., 1996). Wyrazem zmniejszania zasobów wód podziem- 20 nych na skutek czerpania ich lokalnymi ujęciami są leje depresyjne wytwarzane w utworach jurajskich i kredowych o stosunkowo niewielkim zasięgu. Do innych przeobrażeń należą zmniejszenie zdolności infiltracyjnej gruntu na terenach zabudowanych, zwłaszcza w rejonie Wolbromia, zagrożenie zanieczyszczenia wód podziemnych w rejonach składowisk odpadów i wysypisk oraz zmiana warunków odpływu wody powierzchniowej w wyniku prac meliora- cyjnych w dolinach rzecznych okolic Wolbromia i Żarnowca.

VIII Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanie- czyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach arkusza 914-Wolbrom zamiesz- czono w tabeli 3. W celu łatwiejszej interpretacji uzupełniono je danymi zawartości pier- wiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych 21 próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na 25 km2) nie jest dostateczna do wykre- ślenia izoliniowej mapy zanieczyszczeń zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli 1 próbka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały zatem przedstawione w postaci mapy punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania gleb (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych odmiennymi kolorami dla gleb zakla- syfikowanych do grup A, B i C (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002). Przy klasyfikacji sto- sowano zasadę zaliczania gleb do grupy B lub C, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała górną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku takie- go zakwalifikowania gleb punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z tego miejsca. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych okre- ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (Tabela 3). Przeciętne ilości arsenu, chromu, kobaltu i rtęci w glebach na terenie arkusza są iden- tyczne lub zbliżone do wartości przeciętnych obliczonych dla najmniej zanieczyszczonych gleb całego kraju. Wyższe wartości median w stosunku do gleb z terenów niezabudowanych Polski zanotowano dla baru, cynku, kadmu, miedzi, niklu i ołowiu. Sumaryczna klasyfikacja wskazuje, że 70 % badanych gleb należy do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie). Ze względu na podwyższone zawartości kadmu w punktach 8 i 10, cynku w punktach 8 i 13 oraz ołowiu w punkcie 1 gleby te zaliczono do grupy B, co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Zawartość arsenu w punkcie 16 kwalifikuje gleby do grupy C. Wzbogacenia te mają przypuszczalnie pochodzenie antropogeniczne. Ze względu na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożliwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na ocenę ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygna- łem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szcze- gółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku gdy przekroczenia zawarto- ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

22 Tabela 3 Zawartość metali w glebach ( w mg/kg)

Wartości dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi Zakresy zawartości Wartość przecięt- Wartość przecięt- (Rozporządzenie Ministra Środowiska w glebach na arkuszu nych (median) nych (median) w z dnia 9 września 2002 r.) Gleby 914-Wolbrom w glebach na glebach obszarów o przekroczonych arkuszu 914- niezabudowanych 4) Metale Grupa B 2) Grupa C 3) dopuszczalnych Wolbrom Polski 1) wartościach stę- N=17 Grupa A N=17 N=6522 żeń dla grupy C Frakcja ziarnowa <1 mm, mineralizacja HCl (1:4) Głębokość (m ppt) 0-0,3 0-2 Głębokość (m ppt) 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-22 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 20-70 43 27 Cr Chrom 50 150 500 2-11 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 26-213 76 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-1,8 0,7 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1-5 3 2 Cu Miedź 30 150 600 3-11 7 4 Ni Nikiel 35 100 300 3-10 7 3 Pb Ołów 50 100 600 11-60 28 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,06 <0,05 <0,05 23 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 914-Wolbrom w poszczególnych grupach zanieczyszczeń 1) grupa A (w %) a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego As Arsen 94 6 ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, Ba Bar 100 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przy- Cr Chrom 100 rody; jeżeli utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obsza- Zn Cynk 82 18 rów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktyczne- Cd Kadm 88 12 go, Co Kobalt 100 2) grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem grun- Cu Miedź 100 tów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane z Ni Nikiel 100 wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków kopalnych oraz tere- Pb Ołów 94 6 nów komunikacyjnych, 3) Hg Rtęć 100 grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyj- ne, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z arkusza 914-Wolbrom do poszczególnych grup zanie- 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 czyszczeń (w %) N – ilość próbek 70 24 6

2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przeci- nających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch krawędzi arkusza mapy. (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbież- ne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzy- stywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż obydwu profili, zachodniego i wschodniego, są zbliżone do siebie i wahają się w granicach od około 20 do ponad 60 nGy/h, przeciętnie wartość ta waha się w przedziale 30 – 40 nGy/h, co jest wartością zbliżoną do wartości średniej dla Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Relatywnie wysokie wartości dawki promieniowania gamma spowodowane są tym, że na większości powierzchni terenu występu- ją pokrywy lessowe, charakteryzujące się podwyższoną radioaktywnością. Rejestrowane fragmentarycznie obniżone wartości dawki promieniowania gamma rejestrowane w połu- dniowo – zachodniej i północno – wschodniej części arkusza związane są z występowaniem na powierzchni terenu piasków i żwirów wodnolodowcowych.

914W PROFIL ZACHODNI 914E PROFIL WSCHODNI Fig. 5 Zanieczyszczenia glebpierwiast Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

siatki kilometrowej arkusza 5595717 5596587

5592767 5594696 5589769 5587731 m m 5583761 5584397 5582677 5582709 5580701 5579754 5579756 0 10203040506070 0 10203040506070

kami promieniotwórczymi (naosirz nGy/h nGy/h 25

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5595717 5596587

5592767 5594696 5589769 5587731 m m 5583761 5584397 5582677 5582709 ę 5580701 dnych - opis 5579754 5579756 012345678 0 2 4 6 8 10121416 kBq/m2 kBq/m2

Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłuż zachodniego profilu są niskie i wahają się w granicach od 3 do 7 kBq/m2. Wzdłuż profilu wschodniego stężenia poczarnobylskiego cezu są bardziej zróżnicowane i wahają się w granicach od 1 do 8 kBq/m2, punk- towo przekraczając 14 kBq/m2. Opisywany arkusz zlokalizowany jest na skraju słabo intensywnej anomalii cezowej występującej w rejonie Krakowa.

IX Składowanie odpadów

Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzględniając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r (Dz.U.01.62.628) oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i za- mknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmody- fikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umożliwiające póź- niejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować składowisk odpadów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb, − wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do obowiązujących kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary możliwej lokalizacji składowisk odpadów nie posiadające naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenie objętym arkuszem Wolbrom nie wytypowano obszarów predysponowanych do ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów. Cały omawiany obszar jest położony w zasięgu głównych zbiorników wód podziemnych nr 408 i 409 – Niecka Miechowska część NW i część SE oraz w strefie zasilania zbiornika nr 408. wody zbiorników nr 408 i 409 są słabo izolowane od zanieczyszczeń powierzchniowych i dlatego cały obszar ich zalegania został bezwzględnie wyłączony z możliwości lokalizacji składowisk. 26

Ze względu na wodoprzepuszczalność powierzchniowej warstwy omawiany obszar można podzielić na trzy części. Wschodnia część zbudowana jest z margli i opok mastrychtu i kampanu przykrytych lessem i rędziną, część środkowa utworzona jest głównie z margli kimerydu i senonu przykrytych piaskami czwartorzędowymi lub lessem, a zachodnia – ze skalistych wapieni rauraku przykrytych cienką warstwą lessu, piasków lub rędziny. W części zachodniej znajduje się jurajski główny zbiornik wód podziemnych nr 326 Częstochowa E. Jest to również strefa zasilania kredowego zbiornika nr 408. Kamieniołomy wapieni skalistych i marglistych oraz piaskowców wapnistych i wapieni piaszczystych znajdują się na terenach bezwzględnie wyłączonych z możliwości lokalizacji składowisk odpadów i nie zostały naniesione na mapę. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpa- dów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odpor- ności środowiska, jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią. Tło dla przedstawianych informacji na planszy B stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Wolbrom Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Guzik M., Pacholewski A., 1997). Jak wynika z przytoczonych poniżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko wartości para- metrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanie- czyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też obszarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na planszy B terenami pod składowiska odpadów. Stopień zagrożenia wód podziemnych przedstawiany na MHP wyznaczono w pięcio- stopniowym podziale, przyjmując następujące kryteria oceny: − stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych,

− stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych, − stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego, ale ograniczonej dostępności*: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne, bez ognisk zanieczyszczeń lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń, − stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego, bez ognisk zanie- czyszczeń, − stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności. Jak wynika z przytoczonych wyżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też ob- szarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów.

X Warunki podłoża budowlanego

Na obszarze arkusza Wolbrom ocenę warunków geologiczno−inżynierskich podłoża przedstawiono dla terenów leżących poza granicami: złóż kopalin, lasów, użytków rolnych klasy I−IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego oraz obszarów objętych prawną ochroną (Park Krajobrazowy Orlich Gniazd). Do oceny warunków podłoża wykorzystano dane zawarte na mapach: geologicznej (Bukowy, 1963) i hydrograficznej (Jankowski, 1987). Wyróżniono dwie kategorie obszarów: o warunkach korzystnych i niekorzystnych utrudniają- cych budownictwo. Warunki korzystne występują na terenach zbudowanych z gruntów lessowych zlodowacenia północnopolskiego, w których zwierciadło wód podziemnych znajduje się na głębokości większej niż 2 m. W przypadku dużego zagrożenia wodnego grunty lessowe, pomimo głębo- kiego zalegania zwierciadła wód podziemnych, okresowo mogą wykazywać mniej korzystne warunki dla rozwoju budownictwa. Warunki korzystne występują również na obszarach grun- tów sypkich, w których zwierciadło wody gruntowej znajduje się na głębokości powyżej 2 m p.p.t. Można tutaj wyróżnić obszary piaszczysto−żwirowe wodnolodowcowe zlodowaceń

* „dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych od 2000 roku 28

środkowopolskich, które zajmują na omawianym arkuszu stosunkowo mała powierzchnię w dolinie Centaury, Uniejówki i Pilicy oraz obszary gruntów piaszczysto − żwirowych tara- sów wyższych tych zlodowaceń w okolicy Żarnowca u ujścia Uniejówki do Pilicy. Warunki korzystne związane są również z występowaniem gruntów skalistych wapiennych i wapienno marglistych wieku kredowego. Na północny zachód od Woli Libertowskiej występują słabo spękane wapienie margliste kimerydu, przykrytych cienką warstwą zwietrzeliny. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo występują głównie w północnej części arkusza, w dolinie Pilicy, gdzie znajdują się duże przestrzenie terenów podmokłych − holoceńskich torfów i namułów rzecznych. W środkowej i południowej części mapy niekorzystne warunki budowlane wiążą się z wąskimi dolinami i jarami w obrębie utworów kredowych i jurajskich. Są to skały silnie zwietrzałe w obrębie których występują stożki napływowe. Ich występowanie stwierdzono w południowo wschodniej części arkusza koło Biskupic.

XI Ochrona przyrody i krajobrazu

Zgodnie z podziałem geobotaniczanym kraju przyjętym przez Szafera (1972) obszar arkusza Wolbrom leży w prowincji Niżowo−Wyżynnej, Środkowoeuropejskiej. Centralna i wschodnia część arkusza należy do krainy Miechowsko-Sandomierskiej, okręgu Miechow- sko-Pińczowskiego, część zachodnia do krainy Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej, Okręgu Południowego. W części wschodniej występuje krajobraz wyżynny lessowy. Podstawą jego rozwoju są pylaste, podatne na erozję skały lessowe. Wzniesienia są łagodne, a dominującymi elementami w krajobrazie są wąwozy i jary. Na tym podłożu wykształciły się gleby brunatne wyługo- wane i pseudobielicowe oraz częściowo czarnoziemy. Gleby i użytki zielone w klasach bonitacyjnych I−IVa, podlegające ochronie stanowią około 80% ogólnej powierzchni uprawnej. Niewielkie połacie gleb w klasie V i gorszych występują w południowej części obszaru, w dolinie Szreniawy i na zboczach jarów, a w północnej części związane są z obszarami podmokłymi oraz występują na zachodnich zboczach wzniesień. W rejonie Szreniawy wystę- pują ponadto duże kompleksy łąk chronionych na glebach organicznych. W zachodniej części arkusza, należącej do Wyżyny Krakowsko−Wieluńskiej, występuje typ krajobrazu wyżynnego na skałach węglanowych. Ponad stosunkowo płaską powierzchnią wierzchowinową dominują kilkudziesięciometrowe ostańce wapienia skalistego. W wierzchowinę wcięte są płaskodenne, suche doliny wypełnione piaskami. Krasowienie skał podłoża powoduje stosunkowo głęboki drenaż wód. Gleby tu występujące należą przeważnie 29

do typu rędzin. W obniżeniach terenu występują gleby bielicowe wytworzone na piaskach i glinach. Najlepsze gleby, zaliczane do II klasy bonitacyjnej, tworzą odosobnione płaty. Przewagę mają gleby III i IVa klasy. W obniżeniach terenu i dolinach występują piaski pod- mokłe z warstwą orsztynową klasy V−VII. Wydzieleń jednostek typologicznych i ocenę przydatności gospodarczej gleb dokonano na podstawie map glebowo−rolniczych i bonitacyjnych poszczególnych gmin, zgodnie z klasyfikacją Polskiego Towarzystwa Glebo- znawczego (Witek, 1973). Teren w granicach arkusza Wolbrom należy do słabo zalesionych. Większe kompleksy leśne występują jedynie w rejonie miejscowości Poręba Dzierżna i Tunel. Małe obszary leśne, liczniejsze w południowej części arkusza to lasy sosnowe lub wielogatunkowe, w których dominują: sosna, brzoza i buk. Pełnią one ważną funkcję biocenotyczną, gdyż są rezerwuarem zasobów genowych świata roślinnego i zwierzęcego na tym terenie. Charakterystyczne dla lasów porastających wapienne wzgórza są dwa gatunki buczyny: ciepłolubna na zboczach południowych i górska na północnych. Do lasów chronionych należy las Wygoda położony na południe od linii kolejowej Wolbrom−Charsznica, oraz las w pobliżu miejscowości Trze- bienice. Lasy te mają charakter glebochronny. Większy kompleks leśny ciągnie się na zachód od Udorza i Poręby Dzierżnej. Repre- zentowane są tu zespoły: grąd subkontynentalny z dużym udziałem w runie barwinka pospolitego, kadłubowa postać żyznej buczyny sudeckiej, kwaśna buczyna niżowa oraz las jaworowy na załomach skalnych. Występuje tu stanowisko obuwika pospolitego, dla którego projekto- wane jest utworzenie użytku ekologicznego (Tabela 4). Kompleks ten należy do lasów ochronnych grupy I na mocy Uchwały KERM z 1969 r i decyzji Ministerstwa Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z 1979 r uznającej wszystkie lasy województwa katowickiego za lasy ochronne kategorii I. Spełniają one funkcje bioklimatyczne i zdrowotno-rekreacyjne dla lud- ności zamieszkującej region o wysokim zagrożeniu ekologicznym. Kompleks leśny w rejonie Poręby Dzierżnej znajduje się w granicach Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd. Drugi większy kompleks leśny o powierzchni około 1300 ha znajduje się w rejonie Tu- nelu. Jest to las wielogatunkowy, w którym dominuje: sosna, brzoza i buk. Częściowo należy do lasów ochronnych grupy I. W jego obrębie, ze względu na najwyższe wartości przyrodni- cze utworzono dwa rezerwaty: „Kępie” i „Biała Góra”. Rezerwat „Kępie” został utworzony w 1960 r. dla zachowania zespołu dębowo- grabowego, w którym dęby w przedziale wieku 100−120 lat stanowią około 80% ogólnej powierzchni rezerwatu. Las naturalnego pochodzenia, wyrosły na podłożu zbudowanym

z margli kredowych, posiada ponadto bogaty zespół roślin typowych dla grądu świeżego i grądu zdegradowanego. Powierzchnia rezerwatu wynosi 40,51 ha. Rezerwat „Biała Góra” obejmuje brzeżną część kompleksu leśnego i część powierzchni niezalesionej na południowym zboczu wzgórza. Utworzony został w 1955 r. ze względów dydaktyczno-naukowych. Jest to rezerwat leśno−stepowy, o powierzchni 11,25 ha. Obiekt ten ma na celu zachowanie naturalnego stanowiska roślinności stepowej oraz zespołów o charakterze przejściowym pomiędzy zbiorowiskami stepowymi i leśnymi. Warunki siedli- skowe powodują, że współwystępujące tu zespoły leśne ciepłolubne i murawy stepowe za- chowały szereg gatunków rzadkich i chronionych jak: zagorzałka żółtego, kosaćca bezlistne- go, pluskwicę europejską i szczodrzeńca ruskiego. Tabela 4 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i użytków ekologicznych

Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Miejscowość ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Kozłów L „Kępie” 1 R Kępie 1960 Miechów (40,51) Kozłów L St „ Biała Góra 2 R Biała - Góra 1955 Miechów (11,25) Żarnowiec 3 P Łany Małe * P ż lipa szerokolistna Zawiercie Żarnowiec 4 P Żarnowiec * Pż wierzba krucha Zawiercie Żarnowiec 5 P Żarnowiec * Pż wierzba krucha Zawiercie Żarnowiec 6 P Żarnowiec * Pż wierzba krucha Zawiercie Żarnowiec 7 P Żarnowiec * Pż lipa drobnolistna Zawiercie Żarnowiec 8 P Żarnowiec * Pż lipa drobnolistna Zawiercie Żarnowiec 9 P Żarnowiec * Pż lipa drobnolistna Zawiercie Żarnowiec 10 P Wola Libertowska * P ż lipa szerokolistna Zawiercie Żarnowiec 11 P Wola Libertowska * Pż wiąz polny Zawiercie Żarnowiec 12 P Udórz * Pż lipa szerokolistna Zawiercie Żarnowiec 13 P Udórz park PGR * Pż zespół 35 drzew Zawiercie Żarnowiec 14 P Chlina * Pż klon srebrzysty Zawiercie Żarnowiec 15 P Chlina * Pż klon srebrzysty Zawiercie Wolbrom 16 P Poręba Dzierżna 1969 P ż tulipanowiec amerykański Olkusz Wolbrom 17 P Poręba Dzierżna 1969 Pż klon jesionolistny Olkusz 31

Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Miejscowość ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Wolbrom 18 P Poręba Dzierżna 1969 P ż lipa szerokolistna Olkusz Wolbrom 19 P Poręba Dzierżna * P ż lipa drobnolistna Olkusz Wolbrom * 20 P Wolbrom Pż lipa szerokolistna Olkusz Wolbrom 21 P Poręba Dzierżna * P ż jesion wyniosły Olkusz Wolbrom 22 P Wolbrom * Pż dąb szerokolistny Olkusz Miechów 23 P Biskupice 1987 Pn źródło kredowe Miechów Miechów 24 P Biskupice 1987 Pn źródło kredowe Miechów Miechów 25 P Biskupice 1987 Pn źródło kredowe Miechów Żarnowiec stanowisko obuwika pospolite- 26 U Udórz * Zawiercie go Objaśnienia: Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U − użytek ekologiczny Rubryka 5: * − obiekt projektowany Rubryka 7: rodzaj rezerwatu: L – leśny rodzaj pomnika przyrody: Pn − nieożywionej, Pż − żywej Ważnym obiektem ochrony przyrody na omawianym obszarze jest Park Krajobrazowy Orlich Gniazd, którego tylko niewielki fragment z całkowitej powierzchni występuje w granicach arkusza obejmując lasy w rejonie Udorza i Poręby Dzierżnej. Park ten wchodzi w skład Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych (ZJPK). Jego celem jest zachowanie najcenniejszych zasobów przyrodniczych, geologicznych, zabytkowych i krajobrazowych wchodzących w jego skład oraz ograniczenie negatywnych skutków oddziaływania przemy- słu, eksploatacji kopalin i żywiołowej urbanizacji. Posiada on rangę obszaru chronionego krajobrazu. Obejmuje zachodnią i niewielki skrawek południowej części arkusza Wolbrom. Tabela 5 Proponowane ostoje przyrody wg CORINE / Natura 2000 Numer Powierzchnia Motyw Status na fig. Nazwa ostoi Typ Gatunki Ilo ść siedlisk [ha] wyboru ostoi 4 1 2 3 4 5 6 7 8 Jura Krakowsko- Fn, Fl, Sd, Fl, Bk, Rb, > 16 z dyrektywy 442 268674 RG, ML - Częstochowska G, K Pł, Gd, M, Ss Habitatowej Rubryka 4: R – tereny rolnicze, M - murawy, L - leśny, G – unikatowe formy geomorfologiczne Rubryka 5 i 7: Fn − fauna, Fl − flora, G − unikatowe formy geomorfologiczne, K − krajobraz, Bk − bezkrę- gowce, Rb − ryby, Gd − gady, Ss − ssaki, Pt − ptaki, Pł − płazy, Sd − siedliska

Wschodnia część obszaru objęta jest granicami Miechowsko−Działoszyckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Obejmuje on fragment Ziemi Miechowskiej z obszarami źródło- wymi i górnymi odcinkami Szreniawy. Do indywidualnych form ochrony przyrody zaliczono wyżej wymienione rezerwaty, pomniki przyrody i użytki ekologiczne.

Fig. 6 Położenie arkusza Wolbrom na tle systemów ECONET (Liro, 1998) i CORINE (Dy- duch−Falniowska i in., 1999) System ECONET 1 − granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym: 30M - Obszar Jury Krakowsko - Częstochowskiej 2 − granica obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym i jego numer: 16K - obszar krakowski; 17K - obszar miechowski 3 − korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym 51k − Małej Panwi, 55k − Górnej Pilicy, 57k – Wolbromski, 58k-Białej Nidy System CORINE / Natura 2000 - ostoje przyrody 4 − o pow. > 100 ha: 442 − Jura Krakowsko−Częstochowska, 442aa −Dolinki Jurajskie, 442l −Ruskie Góry, 442n Góra Stołowa, 442t − Dolina Prądnika w Ojcowie 5 − obszar o pow. <100 ha i jego numer: 442 g − Jaskinia Piętrowa Szczelina, 442h - Góra Zborów, 442i - Jaskinia Wielka- nocna, 442j −Źródła Centurii, 442k - Jaskinia w Straszykowej, 442m - Jaskinia na Świniuszce, 442o − Michałowiec, 442p - Źródliska Białej, 442q - Jaskinia Januszkowa Szczelina, 442v - Jaskinia Racławicka, 442s - Jaskinia Koziarnia, , 442u - Jaskinia Nietoperzowa, 442w - Jaskinia Ciemna, 442x - Jaskinia Maszycka, 442y - Jaskinia Mamutowa, 442z −Ja- skinia pod bukami i sztolnia w Czernej, 522 − Lisiniec, 527 − Sterczów Ścianka, 535 − Źródło Jordan

Ochronie prawnej podlega również starodrzew zachowany w licznych parkach podwor- skich jak i pojedyncze drzewa. Należą do nich między innymi kilkusetletni klon jesionolistny, tulipanowiec amerykański i lipy szeroko i drobnolistne w Porębie Dzierżnej, oraz w Wolbro- miu lipa i dąb szerokolistny. Projektem ochrony objęte jest kilkanaście następnych cennych drzew w: Żarnowcu, Woli Libertowskiej i Chlinie oraz zespół 35 drzew w parku podworskim w Udorzu. Za pomnik przyrody nieożywionej, rozporządzeniem Wojewody kieleckiego z 1987 r. uznany został krasowy obszar źródliskowy koło Biskupic. Ochroną objęte zostały trzy intere- sujące źródła kredowe szczelinowe, podzboczowe o dużej wydajności (Urban i in., 1986). Zestawienie pomników przyrody żywej i nieożywionej istniejących i projektowanych na arkuszu Wolbrom zestawiono w tabeli 4. Według koncepcji krajowej sieci ekologicznej ECONET−Polska (Liro, 1995) (Fig. 6) południowo−zachodnia część arkusza wchodzi w skład obszaru węzłowego o znaczeniu mię- dzynarodowym 30M − Jura Krakowsko−Częstochowska. Część wschodnia i południowa wchodzi w skład biocentrum wraz ze strefą buforową obszarów węzłowych o znaczeniu krajowym 17K − obszar miechowski i 16K − obszar krakowski. W północnej części arkusza, przebiega korytarz ekologiczny 55k − Górnej Pilicy o znaczeniu krajowym. Na charaktery- zowanym arkuszu znajduje się jedno siedlisko wpisane na listę CORINE (Dyduch −Falniow- ska i in., 1999) (Tabela 5). Ostoje te skoncentrowane są w jego zachodniej części.

XII Zabytki kultury

Wartości kulturowe na obszarze arkusza Wolbrom stanowią fragmentarycznie zachowane układy urbanistyczne i ruralistyczne. Miasto Wolbrom posiada prawa lokacyjne od 1321 r., ale ze średniowiecznego układu urbanistycznego zachował się tylko kościół z przełomu XV i XVI wieku przebudowany w stylu barokowym, z cenną murowaną chrzcielnicą. Z późniejszego okresu pochodzi klasz- tor kanoników Laterańskich (XVII w) i drewniany kościółek fundowany w 1638 r. W rynku i przyległych ulicach zachowało się kilkanaście domostw z końca XIX wieku. W leżącym na średniowiecznym szlaku komunikacyjnym Żarnowcu szczególną wartość kulturową przedstawia zespół ruralistyczny z zachowanymi reliktami miasta lokacyjnego. Bardzo cennym zabytkiem jest też czysty stylowo gotycki kościół z 1528 r. przechowujący unikatową monstrancję z 1500 r. Na uwagę zasługują tu również zabytkowe budynki murowane z przełomu XIX i XX wieku zachowane w pierzejach rynku i głównej ulicy.

Inne zespoły ruralistyczne z reliktami form osadniczych zachowały się w miejscowo- ściach: Wola Libertowska, Łany Wielkie, Udórz i Poręba Dzierżna. W Udorzu, wsi szlachec- kiej wzmiankowanej już w 1232 r., cennymi zabytkami kultury są ruiny zamku z XIV wieku, grodzisko z reliktami osadnictwa średniowiecznego, zespół zabudowań dworsko- folwarcznych z parkiem podworskim i spichlerz z 1763 r. Cenne zabytki architektury, głównie budownictwa sakralnego, znajdują się też w wielu innych miejscowościach tego regionu. Z najstarszych i najcenniejszych wymienić należy: gotycki kościół z 1325 r z barokowym wystrojem wnętrz we wsi Tczyca, kościół klasztorny Bożogrobowców z początku XV wieku w Uniejowie, zespół obiektów sakralnych w Chlinie Dolnej to jest kościół parafialny pod wezwaniem św. Bartłomieja, plebania, organistówka i krzyż dziękczynny, kościół z elementami z XIV wieku, dzwonnicą i figurą kamienną w Porębie Górnej, kaplica drewniana Linowskich z1890r, kościół i plebania w Szreniawie, kościół drewniany z 1571 r w Mostku przeniesiony ze Smardzowic. Do młodszych zabytków kultury znajdujących się na obszarze arkusza należą zabytki architektury technicznej. Wymienić tu należy zespół dworca kolejowego w Charsznicy, naj- starszy na rzece Pilicy młyn wodny w Woli Libertowskiej oraz zabytkowe młyny w: Sulisła- wicach, Rzeżuśni, Przybysławicach i Kleszczowej oraz murowane spichrze z przełomu XIX i XX wieku w Porąbce i Łobzowie. Do innych zabytków chronionych z przełomu XIX i XX wieku należą dwory, często z zachowanymi budynkami gospodarczymi i parkami. Do cenniejszych należy dwór Kozłow- skich w Przybysławicach − Szreniawie, murowany, wraz z parkiem, dwór Mieszkowskich z parkiem w Rzeżuśni, mocno zdewastowany zespół dworsko-folwarczny wraz z parkiem i odrestaurowany dworek w Porębie Dzierżnej. Parki podworskie zachowały się we wsiach: Pogwizdów, Kępie, Uniejów Kolonia i najbardziej interesujący tarasowy park Makowie. W Uniejowie zachował się park. Za zabytkowe uznane zostały cmentarze z okresu I wojny światowej w Tczycy i Charsz- nicy. Wartości kulturowe przedstawiają również kapliczki, rzeźbione figury słupowe i krzyże przydrożne. Na obszarze arkusza występują liczne stanowiska archeologiczne. Dotyczą one głównie osadnictwa z okresu działalności Kazimierza Wielkiego, za którego panowania powstał system warowni zwanych obecnie Orlimi Gniazdami. Za najwartościowsze uznać należy grodzisko stożkowe w Tczycy, zawierające relikty rezydencji możnowładcy z początku XIV wieku oraz grodzisko w Udorzu z zachowanymi śladami osadnictwa wokół zamku nad Udorką.

Obszar arkusza Wolbrom nie należy do rejonów o szczególnych walorach turystycznych, niemniej prowadzi tędy kilka szlaków turystycznych wzdłuż tras z najciekawszymi miejscami przyrodniczymi, historycznymi i zabytkowymi obiektami kultury. Szlak niebieski Warowni Jurajskich biegnie z Mstowa przez Wolbrom do Krakowa i czarny Partyzantów Ziemi Olkuskiej naniesiono na mapę.

XIII Podsumowanie

Teren objęty arkuszem Wolbrom jest typowo rolniczym, ze względu na powszechne występowanie urodzajnych gleb klasy I do IVa. Produkcja rolna wiążę się tu z uprawą zbóż, roślin okopowych i sadownictwem. Przemysł wydobywczo-przetwórczy nie jest rozwinięty na szerszą skalę i wiąże się z eksploatacją surowców skalnych. Na obszarze tym występują trzy udokumentowane złoża wapieni i margli oraz jedno złoże surowców ilastych. Wydobycie kopaliny prowadzone jest aktualnie w dwóch złożach margli występujących w południowej części arkusza mapy. Eks- ploatacja w dotychczasowym wymiarze nie jest uciążliwa dla środowiska. Dla utrzymania tego stanu należy egzekwować należytą rekultywację terenów objętych wydobyciem. Doty- czy to zwłaszcza wyrobiska pozostałego po eksploatacji wapieni w złożu „Wielkanoc”, które z uwagi na lokalizację w pobliżu zabudowań stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa ludności. Wydobycie surowców na potrzeby lokalne winno odbywać się w sposób kontrolowany, zgodnie z wymogami prawa górniczego i geologicznego, co zapobiegnie gromadzeniu w powstałych wyrobiskach odpadów przyczyniających się do skażenia gleb i wód podziemnych. Za gospodarkę wodnościekową i odpadową odpowiadają gminy na swoim terenie. Wyznaczony na mapie obszar perspektywiczny wapieni górnojurajskich przydatnych dla przemysłu wapienniczego, kamienia budowlanego i drogowego obejmuje tereny o wysokiej jakości gleb i może on być przedmiotem dokumentowania nowych złóż w uzasadnionych ekonomicznie warunkach. Na obszarze objętym arkuszem brak jest dużych zakładów przemysłowych powodują- cych degradację środowiska, jednak na pogarszanie się stanu sanitarnego gleb, wód powierzchniowych i podziemnych ma wpływ emisja z terenów przyległych: Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego i aglomeracji krakowskiej. Zaznacza się zwłaszcza znaczne przekro- czenie dopuszczalnych stężeń SO2 i ołowiu. Do lokalnych obiektów uciążliwych dla środowi- ska należy trakcja kolejowa w rejonie Tunelu będąca źródłem nadmiernego hałasu. Na terenie objętym arkuszem Wolbrom nie wytypowano obszarów predysponowanych do ewentualnej lokalizacji składowisk.

Jest on położony w zasięgu głównych zbiorników wód podziemnych nr 408 i 409 Niec- ka Miechowska część NW i część SE oraz strefy zasilania zbiornika nr 408. Strefa zasilania zbiornika nr 408 znajduje się w obrębie jurajskiego głównego zbiornika wód podziemnych nr 326 Częstochowa E. Przedsięwzięcia w zakresie ochrony środowiska powinny dotyczyć przeciwdziałania negatywnym skutkom związanym z zanieczyszczaniem powietrza, gleb i wód. Duży wpływ na te zanieczyszczenia ma intensyfikacja rolnictwa co wiąże się z nadmierną chemizacją rolnictwa. Szczególną ochroną winien być objęty zbiornik wód podziemnych Niecki Miechow- skiej. Stanowi on znaczną rezerwę wody o wysokiej klasie czystości, zagrożoną ze względu na dobre warunki infiltracyjne wód powierzchniowych skażonych głównie poprzez nawoże- nie mineralne stosowane w rolnictwie i poprzez nieodpowiednią gospodarkę ściekową. Za- grożenie zanieczyszczenia wód podziemnych pojawia się też w miejscach występowania wy- robisk oraz składowisk różnorodnych materiałów odpadowych. Bogactwo gleb najwyższych klas bonitacyjnych, prawnie chronionych, predysponuje rejony do dalszego intensyfikowania produkcji rolnej i ochrony przed lokalizacją na nim uciąż- liwych dla środowiska obiektów przemysłowych.

XIV Literatura

BUKOWY S., 1963 − Szczegółowa mapa geologiczna Polski. Arkusz Wolbrom. Inst. Geol., Warszawa. BUKOWY S., 1968 − Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski. Arkusz Wol- brom. Inst. Geol., Warszawa. CABAJ W., NOWAK W., 1986 − Rzeźba Niecki Nidzińskiej. Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej, tom XIV. DOBAK P., SIKORSKA-MAYKOWSKA M., 2004 – Instrukcja opracowania i aktualizacji Mapy Geologiczno-Gospodarczej Polski w skali 1:50 000 dotycząca wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Warszawa. DYDUCH−FALNIOWSKA A., KAŹMIERCZAKOWA R., MAKOMASKA−JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA−SUCHARSKA J., ZAJĄC K., 1999 − Ostoje przyrody w Polsce. Inst. Ochr. Przyr., PAN, Kraków. GUZIK M., PACHOLEWSKI A., 1997 – Mapa Hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Wolbrom. Sosnowiec.

INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno−gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2002 – Państw. Inst. Geol., Warszawa. JANKOWSKI A. T., 1987 − Mapa hydrograficzna. Arkusz Miechów w skali 1:50 000 (układ 1965). OPGK, Poznań. JURA B., 1973 − Dokumentacja geologiczna złóż wapieni skalistych górnej jury i wapieni płytowo−gruzłowych górnej kredy „Wielkanoc”. Arch. Przeds. Geol. S.A. w Krako- wie. KLECZKOWSKI A. S., 1990 − Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczegółowej ochrony. Skala 1:500 000, AGH Kraków. KONDRACKI S., 1998 – Geografia regionalna Polski. PWN Warszawa KRÓL J., 1992 − Ochrona wód rzeki Dłubni. Strefy ochrony wody pitnej ujęć Zesławice i Raciborowice. Biuro Stud. i Proj. Bud. Wodn. i Melior., Kraków. LIRO A. (red.), 1995 − Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET Polska. Wyd. Fun- dacja IUCN Poland, Warszawa. MAPA Sozologiczna, arkusz Wolbrom w skali 1:50 000., 1996. Praca zbiorowa Geopol Po- znań, Wyd. Główny Geodeta Kraju, Warszawa. MUSIAŁ T., ŁUKACZYŃSKI T., KROPORNICKI Z., LECH R., ZIELIŃSKI W., 1999 − Dokumentacja hydrogeologiczna Głównego Zbiornika Wód Podziemnych (GZWP) nr 408 Niecka Miechowska (część NW). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie.

NOWAK T. W., 1982 − Projekt badań geologicznych w kat. C2 złoża wapieni jurajskich Po- rąbka. Przeds. Geol.., Kraków.

NOWAK T. W., 1987 − Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoża wapieni jurajskich „Po- rąbka”. Arch. Przeds. Geol. S.A. w Krakowie. NOWAK T., W., 1994 a − Dokumentacja geologiczna uproszczona złoża margli kredowych do produkcji nawozu wapiennego dla potrzeb rolnictwa „Gołcza”. Arch. Geol. Ma- łopolskiego Urzędu Wojewódzkiego, Kraków. NOWAK T., W., 1994 b − Dokumentacja geologiczna uproszczona w kategorii B złoża margli kredowych do produkcji nawozu wapiennego dla potrzeb rolnictwa „Gołcza przy Potoku” w miejscowości Rzeżuśnia. Arch. Geol. Małopolskiego Urzędu Wojewódz- kiego, Kraków.

OBŁUTOWICZ J., 1958 − Dokumentacja uproszczona złoża glin dla cegielni Żarnowiec. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie. OKOŁOWICZ W., 1979 − Regiony klimatyczna Polski. Atlas geograficzny PPWK. PACHOLEWSKI A. (red.), 1994 − Dokumentacja hydrogeologiczna zbiornika Olkusz- Za- wiercie (GZWP nr 454). Arch. Geol. Państw. Inst. Geolog. Oddz. Górnośl., Sosno- wiec. PODSTOLSKI R., 1980 − Określenie perspektyw występowania oraz możliwości zastosowa- nia skał węglanowych z obszaru Jury Krakowsko−Wieluńskiej i triasu ślą- sko−krakowskiego do produkcji kruszyw łamanych i kamienia budowlanego. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie. PRZENIOSŁO S. (red.), 2002 − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2001 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. RAPORT o stanie środowiska w województwie małopolskim w 2001 roku. 2002. Wojewódz- ki Inspektorat Ochrony Środowiska w Krakowie. RÓŻKOWSKI A. (red.), 1990a − Szczelinowo−krasowe zbiorniki wód podziemnych monokliny śląsko-krakowskiej i problemy ich ochrony. CPBR 4.10.09, Kraków. RÓŻKOWSKI A. (red.), 1990 b − Koncepcja szczegółowa dla zbiorników wód podziemnych wytypowanych w poszczególnych regionach hydrogeologicznych. Region XIX − Ju- ra Krakowsko-Wieluńska. Zbiornik Częstochowa E−J3, GZWP−326. Etap III−Wyznaczenie obszarów chronionych. Uniwersytet Śląski, Sosnowiec. RUTKOWSKI J., 1965 − Senon okolic Miechowa. Rocz. Pol. Tow. Geol. 35 z. 1, Kraków. RÜHLE E., 1973 − Mapa geologiczna Polski bez utworów kenozoicznych, w skali 1:500 000. Inst. Geol. Warszawa. RÜHLE E., 1986 − Mapa geologicznej Polski w skali 1:500 000. Inst. Geol. Warszawa. RYCZEK L., 1982 − Sprawozdanie z wykonanych robót i badań geologiczno- poszukiwawczych za złożem kruszywa naturalnego we wschodniej części woje- wództwa katowickiego. Arch. Przeds. Geol. S.A. w Krakowie. STAN środowiska w województwie śląskim w latach 1999−2000. 2001 Biblioteka Monito- ringu Środowiska, Katowice. SZAFER W., 1972 − Szata roślinna Polski. PWN Warszawa. SZUWARZYŃSKA K., 1997 − Objaśnienia do Mapy geologiczno−gospodarczej Polski w skali 1:50 000, arkusz Wolbrom. Warszawa.

SZWAJA Z., 1980 − Projekt badań geologicznych, poszukiwawczych za złożem wapieni jurajskich Kamyk i Porąbka wraz ze sprawozdaniem z prac zwiadowczych wykonanych w rejonie Jangrot−Gołcza w celi wyszukania złóż wapieni jurajskich do produkcji budowlanych kruszyw łamanych. Arch. Przeds. Geol. S.A. w Krakowie. TURZA M., URBAŃSKA A., 1978 a − Surowce mineralne i możliwości ich wykorzystania na lokalne potrzeby w gminie Charsznica. Arch. Przeds. Geol. S.A. w Krakowie. TURZA M., URBAŃSKA A., 1978 b − Surowce mineralne i możliwości ich wykorzystania na lokalne potrzeby w gminie Kozłów. Arch. Przeds. Geol. S.A. w Krakowie. URBAN J. i in., 1986 − Inwentaryzacja stanu ochrony przyrody z propozycjami tworzenia dalszych rezerwatów i pomników geologicznych na obszarze województwa kieleckiego. Kielce. WITEK T., 1973 − Mapy glebowo−rolnicze oraz kierunki ich wykorzystania. Instytut Upra- wy, Nawożenia i Gleboznawstwa, Puławy. ZIELIŃSKI W. i in., 1998 – Dokumentacja hydrogeologiczna Głównego Zbiornika Wód Podziemnych (GZWP) nr 409 Niecka Miechowska (część SE). Wrocław. ZIELIŃSKI W. i in., 1999 – Dokumentacja hydrogeologiczna Głównego Zbiornika Wód Podziemnych (GZWP) nr 408 Niecka Miechowska (część NW). Wrocław. ZIELIŃSKI W., ŚLIWKA R., DZIEDZIC P., GARECKI P., GÓRKA J., KRUK L., SKĄP- SKI K., 1998 − Dokumentacja hydrogeologiczna Głównego Zbiornika Wód Pod- ziemnych (GZWP) nr 409 Niecka Miechowska (część SE). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. w Warszawie.