PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz WOLBROM (914) Warszawa 2004 Autorzy: Krystyna Bujakowska*, Grażyna Hrybowicz*, Leonard Jochemczyk**, Józef Lis***, Katarzyna Olszewska**, Anna Pasieczna***, Kazimiera Szuwarzyńska****, Krystyna Wojciechowska*, Stanisław Wołkowicz*** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska−Maykowska*** Redaktor regionalny: Albin Zdanowski*** Redaktor tekstu: Iwona Walentek***, Joanna Szyborska-Kaszycka*** * POLGEOL, 03-908 Warszawa, ul. Berezyńska 39 ** Katowickie Przedsiębiorstwo Geologiczne, 40–156 Katowice Al. W. Korfantego 125a *** Państwowy Instytut Geologiczny, 00–975 Warszawa, ul. Rakowiecka 4 **** Przedsiębiorstwo Geologiczne S.A. w Krakowie, 30−079 Kraków, ul. Kijowska 14 Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2004 Spis treści I. Wstęp ................................................................................................................................. 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Leonard Jochemczyk, Kazimiera Szuwarzyńska).................................................................................................. 4 III. Budowa geologiczna (Kazimiera Szuwarzyńska).............................................................. 8 IV. Złoża kopalin (Leonard Jochemczyk, Katarzyna Olszewska, Kazimiera Szuwarzyńska) . 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Leonard Jochemczyk, Kazimiera Szuwarzyńska)... 11 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (Kazimiera Szuwarzyńska).................. 13 VII. Warunki wodne (Katarzyna Olszewska, Kazimiera Szuwarzyńska) ............................... 17 1. Wody powierzchniowe ............................................................................................ 17 2. Wody podziemne..................................................................................................... 18 VIII. Geochemia środowiska.................................................................................................... 21 1. Gleby (Józef Lis, Anna Pasieczna) .......................................................................... 21 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach (Stanisław Wołkowicz) .......................... 24 IX. Składowanie odpadów (Krystyna Bujakowska, Grażyna Hrybowicz, Krystyna Wojciechowska)................................................................................................ 26 X. Warunki podłoża budowlanego (Katarzyna Olszewska, Kazimiera Szuwarzyńska)....... 28 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Leonard Jochemczyk, Kazimiera Szuwarzyńska)......... 29 XII. Zabytki kultury (Leonard Jochemczyk, Kazimiera Szuwarzyńska) …………………… 34 XIII. Podsumowanie (Leonard Jochemczyk, Kazimiera Szuwarzyńska).................................. 36 XIV. Literatura.......................................................................................................................... 37 I Wstęp Przy opracowaniu arkusza Wolbrom Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Wolbrom Mapy geologiczno − gospodar- czej Polski w skali 1:50 000 wykonanej w roku 1997 w Przedsiębiorstwie Geologicznym S.A. w Krakowie (Szuwarzyńska, 1997). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcją opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja ..., 2002). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyj- nych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska), warunki podłoża bu- dowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Przy opracowaniu mapy wykorzystano materiały z archiwów: Państwowego Instytutu Geologicznego, Małopolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie; dane z Urzędów Po- wiatów i Gmin, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Katowicach oraz za- kładach górniczych prowadzących działalność eksploatacyjną na tym terenie. Wykorzystano także bogate dla tego obszaru materiały archiwalne i publikowane oraz dane z obserwacji terenowych. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy danych o złożach. II Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Wolbrom w układzie współrzędnych geograficznych znajduje się po- między 19o45’ a 20o00’ długości geograficznej wschodniej oraz pomiędzy 50o20’ a 50o30’ szerokości geograficznej północnej. Pod względem administracyjnym leży na terenie dwóch województw: 1. śląskiego − powiatu zawierciańskiego, gminy Pilica i Żarnowiec, 2. małopolskiego − powiatu miechowskiego, gmin: Kozłów, Charsznica, Książ Wiel- ki, Gołcza oraz miasta i gminy Miechów, − powiatu olkuskiego: gmin Wolbrom i Trzyciąż. Obszar mieszczący się w granicach arkusza Wolbrom według podziału fizycznogeogra- ficznego (Kondracki, 1998) położony jest w: − podprowincji Wyżyna Śląsko−Krakowska, makroregionie Wyżyna Krakowsko- Częstochowska z mezoregionami: Wyżyną Częstochowską i Wyżyną Olkuską na zachodzie, 4 − podprowincji Wyżyna Małopolska, makroregionie Niecka Nidziańska, mezoregio- nie Wyżyna Miechowska; makroregionie Wyżyna Przedborska, mezoregion Próg Lelowski (Fig. 1). Fig. 1 Położenie arkusza Wolbrom na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 − granica prowincji, 2 − granica podprowincji, 3 − granice makroregionów, 4 − granice mezoregionów Prowincja: wyżyny polskie: podprowincja: Wyżyna Śląsko-Krakowska, makroregion: Wyżyna Śląska, mezoregion 341.12 Garb Tarnogór- ski; makroregion: Wyżyna Krakowsko-Częstochowska Mezoregiony: 341.31 Wyżyna Częstochowska, 341.32 Wyżyna Olkuska, 341.33 Rów Krzeszowicki podprowincja: Wyżyna Małopolska, makroregion: Wyżyna Przedborska, mezoregiony 342.13 Próg Lelowski, 342.14 Niecka Włoszczowska; makroregion: Niecka Nidziańska, mezoregiony: 342.21 Płaskowyż Jędrzejowski, 342.22 Wyżyna Miechowska, 342.23 Płaskowyż Proszowicki, 342.24 Garb Wodzisławski Prowincja: karpaty i podkarpacie: podprowincja: Północne Podkarpacie, makroregion: Pogórze Zachodniobeskidzkie, mezoregion: 512.32 Pogórze Śląskie Na rzeźbę terenu arkusza zasadniczy wpływ ma wgłębna budowa geologiczna i litologia utworów, wykazujących różny stopień odporności erozyjnej. Na obszarze arkusza spod osa- dów czwartorzędowych odsłaniają się wychodnie skał mezozoicznych. Obszar Wyżyny Ślą- sko−Krakowskiej, zbudowany z wapieni skalistych i wapieni marglistych, charakteryzuje się obecnością: płaskich wzgórz z górującymi ostańcami wapiennymi i głębokich dolin typu ka- nionów o stromych zboczach. Wyżyna Miechowska stanowi obszar przejściowy od Niecki 5 Nidziańskiej do Wyżyny Śląsko−Krakowskiej (Cabaj, Nowak; 1986). Występują tu szerokie pagóry zbudowane z opok i margli kredowych oraz obniżenia o cechach padołów, wydłużone w kierunku północny zachód − południowy wschód. Forma wierzchowinowa wzgórz złago- dzona jest grubą pokrywą lessową. Krajobraz Wyżyny Miechowskiej urozmaicony jest doli- nami rzecznymi, wykorzystującymi system rowów tektonicznych, głównie o kierunku pół- nocny zachód − południowy wschód oraz wschód − zachód. Doliny rzek są płaskie, szerokie i podmokłe. W północnej części obszaru rozległą dolinę Pilicy wypełniają osady aluwialne i torfy. W południowej części występują liczne wąwozy i leje wymyte w utworach lessowych. Obszar należący do Progu Lelowskiego to monoklinalne pasmo margli kredowych, nachylone w kierunku północno−wschodnim. Spośród występujących tu jednostek fizycznogeograficznych najbardziej zróżnicowana hipsometrycznie jest Wyżyna Olkuska o wysokościach 350−490 m n.p.m. W części północnej arkusza przy wysokościach bezwzględnych nie przekraczających 330 m deniwelacje terenu wynoszą około 50 m. Występowanie na omawianym obszarze terenów pokrytych w przewadze glebami o wysokich klasach bonitacyjnych, od I do IVa, decyduje o typowo rolniczym charakterze tego regionu. Podstawowym zajęciem ludności jest uprawa zbóż głównie pszenicy, ziemnia- ków, buraków i warzyw na żyznych glebach lessowych i rędzinach. Obszary położone w za- chodniej części arkusza, znajdujące się w granicach Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazo- wych są i pozostaną w przyszłości rejonem turystyki wypoczynkowej. Według podziału Polski na dzielnice rolniczo−klimatyczne analizowany obszar położo- ny jest w obrębie dzielnicy częstochowsko−kieleckiej, w której średnia, roczna temperatura powietrza wynosi 7,5−8,00 C, czas zalegania pokrywy śnieżnej 50−80 dni, a okres wegetacyj- ny trwa 210−220 dni (Okołowicz, 1979). Przemysł rozwinięty jest na niewielką skalę i ma znaczenie lokalne. Skoncentrowany jest głównie na terenie Wolbromia, gdzie znajdują się zakłady przemysłu gumowego. Zakłady istniejące w mniejszych miejscowościach związane są głównie z obsługą rolnictwa i prze- twórstwem płodów rolnych. Zlokalizowane są one w: Żarnowcu, Gołczy i Charsznicy. Bar- dzo niewielkie znaczenie ma gospodarka leśna, gdyż wskaźnik zalesienia wynosi zaledwie kilka procent. Spowodowane to jest wytrzebieniem lasów i wykorzystaniem dobrych gleb do produkcji rolnej. Niekorzystnym dla rolnictwa czynnikiem jest podatność pokrywy lesso- wej na spłukiwanie co przyczyniło się do intensywnej erozji gleb. Małe połacie lasów mie- szanych z dominacją sosny znajdują się w północnej części arkusza. 6 Fig. 2 Położenie arkusza Wolbrom na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1973) Kreda: 1 − mastrycht dolny: wapienie i margle, opoki, 2 − kampan: opoki i wapienie, lokalnie margle, gezy i piaski glaukoni- towe, 3 − koniak, santon: wapienie i margle, opoki, lokalnie piaski glaukonitowe, 4 − cenoman, turon: wapienie