Ôîëêëîð Âə Åòíîãðàôèéà

ÁÅÉÍßËÕÀËÃ ÅËÌÈ ÆÓÐÍÀË ÈÍÒÅÐÍÀÒÈÎÍÀË ÑÚÈÅÍÒÈÔÈÚ ÆÎÓÐÍÀË ÔÎËÊËÎÐ ÂƏ ÅÒÍÎÃÐÀÔÈÉÀ

Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé Æóðíàë Àçÿðáàéúàí Ðåäàêñèéàíûí öíâàíû: Ðåñïóáëèêàñû ßäëèééÿ ÀÇ 1108 Àçÿðáàéúàí Íàçèðëèéèíäÿ ãåéäèééàòà Ðåñïóáëèêàñû, Áàêû øÿùÿðè, Ùöñåéí Úàâèä àëûíìûøäûð. ïðîñïåêòè, 115. 5-úè ìÿðòÿáÿ, 551. Àääðåññ: 31. Ùöñåéí Úàâèä àâåíóå, ÂÞÅÍ: 1300495731 5, 551 , Áàêè, Àçåðáàèæàí Ðåïóáëèú, ÀÇ Ðöáëöê åëìè æóðíàë 1108 Òùå Åäèòîðèàë îôôèúå îô “Ôîëêëîðå Ùàêiìëè Äÿðýè àíä Åòùíîgðàïùé” æîóðíàë Ôîóíäåð àíä Åäèòîð-èí-Úùèåô: Ïðîô. Æóðíàë 2004-úö èëäÿí íÿøð Ì.Ï.Gàñèìëè îëóíóð. 2017. ¹ 01 (49) Òåë: (994 12) 539-56-25 Ìîá., 0503186183 Å-ìàèë îðùàíïàñùàì58 @éàùîî.úîì ÃÓÐÓÚÓÑÓ: îðùàíïàñùàì58 @ìàèë.ru ïðîô.Ì.Ï.ÃÀÑÛÌËÛ www.folkloretnoqrafiya.com

ÐÅÄÀÊÑÈÉÀ ÙÅÉSSÒÈ: Ìÿùÿððÿì ÃÀÑÛÌËÛ (áàø ðåäàêòîð), Ñòåôåí ÁËÀÌ (ÀÁØ), Þúàë ÎÜÓÇ (Òöðêèéÿ), Fikrәt TÜRKMƏN (Òöðêèéÿ), Bayram DURBİLMƏZ (Òöðêèéÿ), Éàøàð ÊÀËÀÔÀÒ (Òöðêèéÿ), Áåòòè ÁËÅÉÅÐ (ÀÁØ), Əli KAFKASİYALI (Türkiyә), Esma ØÈÌØßÊ (Òöðêèéÿ), Abuzÿr ÁÀÜÛÐÎÂ (Ðóñèéà), Èìïåðèàò ÕÀËÈÏÀÉÅÂÀ (Ðóñèéà), Øÿìñÿääèí ÊÓÇß×È (Èðàã), ßëè ÀÁÁÀÑ (Ýöðúöñòàí), Áþéöêáÿé ßËßÊÁßÐÎÜ ËÓ (Òÿáðèç), Ìóõòàð ÈÌÀÍÎÂ, Ãÿçÿíôÿð ÏÀØÀÉÅÂ, Qadir QADİRZADƏ, Àéáÿíèç Êÿíýÿðëè-ßËÈÉÅÂÀ, Ãÿíáÿð ØßÌØÈÐÎÜËÓ, Ñÿùÿð ÎÐÓÚÎÂÀ, Èðàäÿ ÊÞ×ßÐËÈ, Mahmud ALLAHMANLI, Àôèíà Êóðìàíáàé (Türkiyә), ßäàëÿò ÍßÑÈÁÎÂ, Èñôÿíäèéàð ÐÖÑÒSSÌÎÂ, Òàùèð ßÌÈÐÀÑËÀÍ, Èñìàéûë ÌßÌÌßÄËÈ, Éóñèô ÑßÔßÐÎÂ, Áÿùðóçÿð ÐÖÑÒß ÌÎÂ. MÜNDƏRİCAT Mәhәrrәm Qasımlı Dilimizin vә ruhumuzun sәrrafı...... 3 İlham Rәhimli Meydan teatrı...... 7 Mәti Osmanoğlu Rövşәnmi, Uruşanmı?...... 25 Camal Mustafayev Ozanla Yunan Robsodinin sәnәt qohumluğu...... 30 Bәhruzәr Rüstәmov Oğuz yurdunun tәbiәtindә әfsanә izlәri...... 34 Tahir Əmiraslanov “Beş”in sirri vә sehri...... 41 Abbasqulu Nәcәfzadә “Bakı şikәstәsi” haqqinda nә bilirik?...... 49 İsmayıl Umudlu Molla Vәli Vidadinin şәcәrәsi...... 61 Fikrәt Əlizadә Dil vә cins...... 70 Ruziyә Quliyeva, Elmira Şirinova Aşıq Hüseyn Cavanın hәyatı vә sәnәti...... 80 Mirzә Mәmmәdoğlu Qәdim Tiflisin saz vә söz ustalari...... 88 Afina Memmedli “Azerbaycan yurt bilgisi” (1932-1934) dergisinde âşiklar üzerine araştirma...... 95 Orxan Paşa Mәlәk qanadında enibdi göydәn (şeir)...... 103

CONTENTS Maharram Gasimli Connoisseur of Our Language and Soul...... 3 Ilham Rahimli Square Theatre...... 7 Meti Osmanoghlu Rovshan or Urushan?...... 25 Jamal Mustafayev Artificial Relationship of Ozan with Greek Rhapsody...... 30 Bahruzar Rustamov Legend in Oghuz Land’s Nature...... 34 Tahir Amiraslanov Mystery and Magic of “Five”...... 41 Abbaskulu Najafzade We must Study Deeper...... 49 Ismayil Umudlu Molla Vali Vidadi’s Genere...... 61 Fikrat Alizade Language and Gender...... 70 Ruziye Guliyeva, Elmira Shirinova Life and Profession of Ashug Huseyn Javan...... 80 Mirza Mammadoglu Craftsmen of Ancient Tbilisi...... 88 Afina Mammadli Investigation on Ashuks in Journal “Azerbaijan Yurt Bilgisi”...... 95 Orkhan Pasha Poetry...... 103 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

MƏHƏRRƏM QASIMLI Əmәkdar Elm Xadimi, professor RUHUMUZUN VƏ DİLİMİZİN SƏRRAFI

İnsan doğulduğu yerdәn, doğma tәbiәt- dәn, boya-başa çatdığı ailә mühitindәn çox şeylәrи þçöíöí âàðëûüûíà, ðóùóíà ùîïäó- ðóð. Bu amillÿr ÷îõ zамаn onun tale vә ömür yolunun, şәxsiyyәt vә xarakterinin áè÷èìëÿíìÿñèíäÿ ùÿëëåäèúè ðîë îéíàéûð. Bu sәtirlәri yazarkәn istәr-istәmәz uzun illәr sәmimi ünsiyyәtdә olduğum, sinәsindә vә hafizәsindә milli-mәnәvi sәrvәtlәrimizin әvәzsiz qaynaqlarını, etnoqrafik çalar vә әlvanlığını böyük ehtiras vә şövqlә söz-söz, kәlmә-kәlmә şәrh etmәyi özünün müqәddәs amalı sayan tanınmış dilçi-leksikoqraf alim, filologiya elmlәri doktoru, professor İsmayıl Mәmmәdli canlanır. Ùÿòòà ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð êè, İsmayıl Mәmmәdli äèë÷è- ôèëîëîã éîõ, ðèéàçèééàò÷û, êèìéà÷û, ùÿêèì âÿ ñ. bàøãà áèð ïåøÿíèí ñàùèáè îëñàéäû äà, ìÿíñóá îëäóüó õàëãûí äèë âÿ ìÿäÿíèééÿòèíÿ åéíè äÿðÿúÿäÿ ùÿññàñëûã ýþñòÿðÿcәêäè. Hәr dәfә onunla üz-üzә gәlәndә, ünsiyyәtә girәndә adama elә gәlir ki, simasından nur yağan, tәpәdәn-dırnağa qәdәr sәmimiyyәt mücәssimәsi olan bu insanı lap binаyi-qәdimdәn tanıyırsan, onunla kәlmә kәsmәyә, hal-әhval tutmağa äÿðäëÿøèá ôèêèð áþëöøìÿéÿ bir mәnәvi ehtiyac duyursan ùÿð çàìàí. İsmayıl Mәmмәdli yetmiş il bundan әvvәl Tanrının qüdrәtli әllәri ilә dağlar qoynunda bәrqәrar olan, özünün füsünkar tәbii gözәlliklәri ilә hamını heyran qoyan axar-baxarlı, saz-söz beşiyi Göyçәnin Sәtәnәxaç kәndindә sayılıb seçilәn el sәnәtkarı aşıq Orucun ailәsindә dünyaya göz açıb. Îíóí áàáàëàðû äà ñàç-ñþç àëÿìèíäÿ ñàéûëûá-ñå÷èëÿí ñÿíÿòêàðëàð îëóá. Íåúÿ äåéÿð- ëÿð, ãàðäàøûìûç ñþç-ñÿíÿò ñÿððàôû îëàí óñòàäëàð àèëÿñÿíäÿ pәrvәriç òàïûá. Kiçik yaşlarından Stalin köçürmәlәrinin àüðû-àúûñûíû öz taleyindә yaşayan İsmayıl Mәmmәdlinin ailәsi Gәdәbәyin Zәhmәt kәndinә üz tutur, burada ev- eşik qurur, yerli sakinlәrlә qaynayıb qarışır. Ancaq Göyçә hәsrәti heç vaxt bu ailәni tәrk etmәmiş, onların xәyallarında, düşüncәlәrindә doğma yurda mehr vә mәhәbbәt bu ýöí äÿ êþâðÿê âÿ ùÿçèí áèð íèñêèë îëàðàã ãàëûð. Əslindә İsmayıl Mәmmәdlinin dil faktoruну türk-oğuz yurdunun mәnәvi sәrhәdlәrini tәyin etmәk üçün prinsipial ölçü vә meyara çevirmәsi ùå÷ äÿ îíóí òàëåéèíè èçëÿéÿúÿê ñîíðàêû äþíÿmin ìöùèòè áàõûìûíäàí äà tÿsadöfi deyiläè. Aspirantlıq illәrindә xalq şairi Rәsul Rzanın ilk milli ensiklopediya 3 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 quruculuğunda yaxından vә fәal surәtdә iştirakдa îíóí Àçÿðáàéúàí òöðêúÿ- ñèíÿ ùÿññàñ éàíàøìàñûíà íþâáÿòè áèð òÿêàí îëìóøäó. Èñìàéûë ìöÿëëèì Ðÿñóë Ðçà ìÿêòÿáèíäÿ ÿñèë ìèëëè ìöcadilÿ þðíÿéè ýþðìöø âÿ îíóí þçöíöí åëìè ùÿéàòûíûí ìöãÿääÿñ àìàëûíà ÷åâèðìèøäè. Daha sonralar ekran-efir mәkanında “Azәrbaycan dili”, “Dil xalqın mәnәvi sәrvәtidir” adlı verilişlәri yüksәk sәriştә vә professionallıqla aparması, ÿsëèíäÿ ñîâåò ðåæèìèíèí sәrt qadağalar dövründә әsil ìèëëè mücadilә, vәtәndaşlıq örnәyi kimi vurğulana bilәr. Dilçi alimin etnolinqvistika vә lüğәtçilik sahәsindә mәhsuldar fәa- liyyәti dә bu mәnada bir-birini ta - mamlayan, bir-birinә tәmәl vә bünövrә olan yaradıcılıq axtarışları kimi diqqәti çәkir. Onun doktorluq disserta siyası kimi uğurla müdafiә etdiyi “Azәrbaycan dilinin etnolinq - vistikası” mövzusundakı tәdqiqat işi uzun illәrin gәrgin axtarışla rının nәticәsindә meydana çıxan, milli yaddaşın genetik qatlarını tutarlı fakt vә dәlillәrlә aşkarlayan, bu gün dә öz elmi dәyәr vә san balını qoruyub saxlayan araşdırma lar dandır. Maraq doğuran áåëÿ bir hadisәni xatırlatmaq lazımdır ki, milli müstәqilliyә qovuş- du ğumuz illәrdә ilk elmlәr doktoru alim lik diplomu Ali Attestasiya Komissiyasında mәhz onun adına yazılmışdır. Bәlkә dә bunu bir tәsadüf kimi qarşılayanlar tapıla bilәr. Ancaq bunun хош bir tale vә qismәt olduğunu da heç cür danmaq olmaz. İsmayıl Mәmmәdlinin dilçilik sahәsindә elmi axtarışlarının bir istiqamәtini dә lüğәtçilik tәşkil edir. Óçóí èëëÿðèíèí éîðóëìàç ÷àëûøìàëàðû íÿòèúÿñèíäÿ araya-әrsәyә şәrikli gәtirdiyi “Azәrbaycanca-rusca etnoqrafiya terminlәri lüğәti”, özünün tәrtibçisi olduğu “Azәrbaycanca-rusca danışıq kitabı”, tәrtibçilәrdәn biri olduğu “Azәrbaycan dilinin orfoqrafiya lüğәti”, “Azәrbaycan dilinin izahlı lüğәti” (3 cilddә) êèìè ñàìáàëëû åëìè âÿ òÿúðöáè èøëÿðè îíóí Azәrbaycan dilinin leksikası sahәsindә ardıcıl araşdırmalar aparmasıíû ýþñòÿðèð. “Azәrbaycan dilinin etnoqrafik leksikası”, “Qәzet dilinin leksikası” monoqrafiya vә kitabları leksikologiyanın müxtәlif sahә vә istiqamәtlәrini zәngin fakt vә materiallar әsasında üzә çıxaran ôóíäàìåíòàë tәdqiqatlar sırasındadır. “Axtarışlar, yozumlar, anımlar” kitabında, habelә adları sadalanan lüğәt 4 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01 vә toplularda İsmayıl Mәmmәdli sәnәt vә peşә leksikasının unudulmaqda olan nümunәlәrini müәllifi vә tәrtibçisi olduğu nәşrlәrә daxil etmiş, onların leksik-semantik izah vә şәrhini vermişdir. Bu sırada aşıq sәnәti vә havaları ilә bağlı anlayışlar, adlar silsilәsi xüsusi olaraq qeyd oluna bilәr. İlk baxışda bir-biriylә uyuşmayan bu sahәlәrdәki söz vә ifadәlәrin uzlaşdırılması, dil dövriyyәsinә daxil edilmәsi, åëìè-ëèíãâèñòèê status qazanması gәrgin elmi axtarışların nәticәsindә gerçәklәşir, bu hәm dә İsmayıl Mәmmәdlinin dil vә milli etnoqrafik zәminә bağlılığı, bu sahәyә dәrindәn bәlәdliyi barәdә әyani tәsәvvür yaradır. Hal-hazırda Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası Nәsimi adına Dilçilik İnstitutunun Lüğәtçilik şöbәsinә óüóðëà rәhbәrlik edәn İsmayıl Mәmmәdli öz tәdqiqatlarını dar bir çәrçivә ilә mәhdudlaşdırıb qalmır, o hәmçinin әdәbiyyatla, ôîëêëîð âÿ etnoqrafiya ilә dilçiliyi birlәşdirәn, onları ortaq mәxrәcә gәtirәn mәqamlara xüsusi diqqәt yetirir, araşdırmalarında bu istiqamәtlәrin vәhdәt vә tәzahürnü tәsdiqlәyәn fikir vә qәnaәtlәrә öñòöíëöê âåðèð. Îíóí ôîëêëîðøöíàñëûã âÿ ñÿíÿòøöíàñëûã, õöñóñÿí àøûã ìèñèãèñè ñàùÿ- ñèíäÿêè òÿùëèëëÿðè ÷îõëàðûíûäà ùåéðÿò âÿ ùÿñÿä äîüóðóð. Àçÿðáàéúàí äèëèíèí îðôoãðàôèéà ëöüÿòèíèí 2004-úö èëäÿí ñîíðàêû íÿøðëÿ- ðèíèí ýþðêÿìëè âÿ ñÿðèøòÿëè äèë ìöòÿõÿññèñè êèìè áèëàâàñèòÿ Èñìàéûë Ìÿì - ìÿäëèéÿ ùÿâàëÿ îëóíìàñû àëèìèí ëöüÿò÷èëèê ñàùÿñèíäÿ ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿòè- íÿ ýþñòÿðèëÿí åòèìàäûí áèð òÿçàùöðö êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëèäèð. ßýÿð ëöüÿ- òèí áåøèíúè íÿøðèíäÿ 80 ìèí ñþç âàð èäèñÿ, àëòûíúû íÿøðÿ åäèëÿí ÿëàâÿ âÿ äöçÿëèøëÿð ëöüÿòèí 110563 ñþçÿ (840 ñÿùèôÿ) ÷àòäûðûëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàð- ìûøäûð. Áó òÿêìèëëÿøäèðèëìèø íÿøðèí ðåäàêòîðó âÿ þí ñöçöí ìöÿëëèôè äÿ Èñìéûë Ìÿììÿäëèäèð. Alimin tәdqiqatlarında irәli sürülәn tezis vә müddәalara istinad edәnlәrin istәr ölkә daxilindә, istәrsә dә beynәlxalq dairәlәrdә sayı gündәn-günә artır. Şübhәsiz bu, İsmayıl Mәmmәdlinin bir tәdqiqatçı kimi kifayәt qәdәr söz sahibi олмасыны vә nüfuz qazanmasını tәsdiqlәyәn biр ãÿäèðøöíàñëûã äÿéÿ- ðèäèð êè, áó äà åëìèìèçÿ âÿ åëìèçÿ îíóí ýÿòèðäèéè áèð ãóðóð âÿ áàøóúàëûüû- äûð. İsmayıl Mәmmәdli tәdqiqatla tәdrisi uğurla tәnzimlәyәn, onu ustalıqla, yüksәk professionlalıqla әlaqәlәndirìÿéè áàúàðàn ùÿãèãè óñòàä alim - lәrdәndir. O, ayrı-ayrı vaxtlarda Azәrbaycan Pedaqoji Universitetindә, Bakı Dövlәt Universitetindә, Bakı Qızlar Universitetindә, paytaxtın 291 vә 43 №- li liseylәrindә Azәrbaycandili vә әdәbiyyatdan dәrs deyib, gәnc nәslin tәlim- tәrbiyәsindә, yeni filoloq kadrların yetişmәsindә öz bilik vә bacarığını әsirgәmәyib. Ïðîôåññîð Èñìàéûë Ìÿììÿäëè dünyanın bir çox ölklәrindә Azәrbaycan elmini bеynәlxalq elmi konfrans vә simpoziumlarda ëÿéàãÿòëÿ tÿmsil etmiø, îíóí ãÿëÿìÿ àëäûüû ñàíáàëëû әsәrlәr nüfuzlu elmi nәşrlәrdә işıq üzü görmüş âÿ éöêñÿê äÿéÿðëÿíäèðèëìèøäèr. 5 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

AMEA Nәsimi adına Dilçilik İnstitutunda fәaliyyәt göstәrәn Dissertasiya Şurasının èëëÿðäÿí áÿðè ñàáèò üzvü olan профессор İsmayıl Mәmmәdli hәm dә adı çәkilәn elmi müәssisәnin seminar bölmәsinin rәhbәridir. Ýþçÿë åëì òÿøêèëàò÷ûñû ýþðêÿìëè dilçi alim fәal ictimaiyyәtçi kimi dә geniş fәaliyyәt göstәrir. O, Azәrbaycan Respublikası Ədliyyә Nazirliyindә İnsan hüquqları vә ictimaiyyәtlә әlaqәlәr idarәsindә baş mәslәhәtçidir. Uzun illәrdir ki, İsmayıl Mәmmәdli Azәrbaycan Respublikası Dövlәt Dil Komissiyasının vә Milli Mәclisin Mәdәniyyәt Komissiyasının, Azәrbaycan Yazıçılar vә Jurnalistlәr Birliklәrinin vә Azәrbaycan Aşıqlar Birliyi İdarә Heyәtinin üzvüdür. Azәrbaycan tamaşaçıları ekran-efir mәkanından İsmayıl Mәmmәdlini hәm dә sazın vә sözün dәrin bilicilәrindәn biri kimi tanıyırlar. Burada istәr- istәmәz xalq içәrisindә geniş yayılmış bir deyim yada düşür: «ustad oğlu şәyird olmaz». Doğrudan da, sazın tellәrindә sәslәnәn, îíóí äóðíàòåëëè ãîøìà âÿ ýÿëàéëûëàðûíäà, óñòàäíàìÿëÿðèíäÿ ãÿðàðëàøàí hikmәt vә fәlsәfәni açmaqda İsmayıl müәllimin nәsil-şәcәrәsindәn gәlәn ìèëëè-òàðèõè êåéôèééÿò- ëÿð öz sözünü deyir. Îíóí ñàçûí ïÿðäÿëÿðèíäÿ íöìàéèø åòäèðäèéè ñÿðèøòÿlè ýÿçèøìÿëÿð àøûã ùàâàëàðûíû õöñóñè áèð øþâã âÿ çþâãëÿ äèëëÿíäèðìÿñè äÿ ñÿíÿò îúàüûíäàí ïÿð- âàçëàíàí òÿáèè áèð åíåðæè âÿ èëùàìäàí õÿáÿð âåðèð. Ñàçû âÿ ñþçö åéíè ãÿäèð- áèëÿíëèêëÿ ãèéìÿòëÿíäèðÿí ïðîôåññîð Èñìàéûë Ìÿììÿäëèíèí þçöíÿìÿõñóñ âÿ òÿêðàðñûç áèð çèéàëû ìèññèéàñû éåðèíÿ éåòèðìÿñè ùÿð áèðèìèçèí ãóðóð éåðè- äèð. Ìöáàðÿê 70 éàøûíûí ÿðÿôÿñèíäÿ хalq şairi Sәmәd Vurğunun poetik dilindә işlәnәn sözlәrin ëåêñèê lüğәtini hazırlayan ïðîôåññîð İsmayıl Mәmmәdlinin dilimizin âÿ ðóùóìóçóí sirlәrini, sehr vә möcüzәsini aça- caq әsәrlәri qarşıdan gәlәn onilliklәrin payına düşür. ×öíêè î, ñþçöí ùÿãèãè ìÿíàñûíäà äèëèìèçèí âÿ ðóùóìóçóí ñÿððàôû îëàí ãåéðÿòêåø áèð åëì áèëèúèñèäèð. PS. “Folklor vә etnoqrafiya” jurnalı toplumuzun redaksiya heyәtinin üzvü professor İsmayıl Mәmmәdlinin yubileyi münasibәti ilә ürәkdәn tәbrik edir, ona cansağlığı vә uğurlar arzulayır.

6 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

İLHAM RƏHİMLİ prof. dr MEYDAN TEATRI

Açıq havada oynanılan, el-oba mәskunlaşan yurdun mәrkәzindә, şәhәr meydançalarmda, karvansaralarda, bazar içindә, küçәlәrdә, kәnd әkәnәk yerlәrinin yanmda göstәrilәn kütlәvi xalq tamaşalarma ümumilәşdirilmiş şәkildә, sәnәt növü kimi «Meydan teatrı» deyilir. Meydan teatrı xalqm mәnәvi varhğmı, idrakmm tәkamül mәrhәlәlәrini, dünyanm dәrk olunmaz hadi- sәlәrinә münasibәtini, әsatir vә folklor mәdәniy- yәtinin estetik prinsiplәrini müxtәlif mәzmun vә formalarla tәcәssüm etdirәn oyun vasitәlәrinin, üslub vә janrlarmm bәdii toplumudur. Meydan tamaşalarmı şәrti olaraq dörd bölümә ayırmaq olar: Mәrasim vә әsatir şәnlik oyun-tamaşaları; Kütlәvi hәyat vә mәişәt, etno-mәdәni oyun-tamaşaları; Tamaşa-teatr estetikası anlamma yaxm olan әylәncә-sәhnә oyunları; Dini-mistik xarakterli şәbih tamaşaları. Əzәl baxışda, şәbih istisna olmaqla, ilk üç oyun-tamaşa formaları eyni estetik zәmindә intişar tapmış xalq sәnәti növlәridir. Ancaq sırf elmi-nәzәri baxım bucağmdan yanaşanda onlarm fәrqli cәhәtlәri, özәl sәciyyәlәri dә üzә çıxır. Bizim üçün isә önәmlisi odur ki, bunlar külli halmda milli xalq teatrımızm inkişaf mәrhәlәlәrini, forma әlvanlığmı, üslub müxtәlifliyini, teatrallıq sәciyyәlәrini formalaşdırmaq baxımmdan son dәrәcә sәmәrәli nәticәlәr doğurmuşlar. Meydan teatrmm öz estetikası, öz poetika prinsiplәri, öz oyun-üslub parametrlәri, ölçülәri, öz sәhnә-tamaşaçı, mәtn-ifaçı nәzәri әsasları var. Onlarm toplu halmda öyrәnilmәsi, elmi-nәzәri әsaslarla, fundamental şәkildә araşdırılması xalqımızm dәrin qatlı mәnәvi-mәdәni irsinin zәnginliyinә geniş üfüqlәr açır. Meydan teatrmm başqa bir adı da «orta oyunu»dur vә bu söz onun bir sıra tamaşa sәciyyәlәrinә vacib koddur. Əsasәn ortalıqda, dövrәlәnmiş tamaşaçılar әhatәsindә göstәrilәn xalq oyunlarmda seyrçilәr biri-birini gördüklәrinә görә tamaşaçı-tamaşaçı, tamaşaçı-oyunçu-tamaşaçı ünsiyyәti sәrbәst, şaxәli vә sadәdir. Buna görә seyrçi özü dә oyun içindә olur, iştirakçıya çevrilir. Mizanlar çoxqatlı vә poetikdir. 7 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

Meydan teatrmda epik genişlik, vüsәtli sadәlik, mövzu vә janr әlvanhğı vardır. Buna görә dә onun estetik prinsiplәrini vә poetika xüsusiyyәtlәrini çağdaş sәhnә sәnәtinin tәlәblәri baxımmdan hәr cür çağdaşhq axtarışlarma yönәltmәk mümkündür.

Mәrasim, şәnlik oyun-tamaşaları

Azәrbaycanda mәrasim tamaşalarını ümumilәşdirib iki qismә bölmәk olar: mövsümi mәrasimlәr vә mәişәt mәrasimlәri. Əslindә mövsümi mәrasimlәr dә mәişәtlә sıx bağlıdır. Mövsümi mәrasimlәr yazın gәlişi, әkinin başlanması, mәhsulun yığılması, elin-elatm yaylağa çıxması, qoyun qırxımma başlanması ilә әlaqәlidir. Mәişәt mәrasimlәrinә aşıq toyları, dәrviş düyünlәri, ölәn igidlәrin şәninә ağılar deyib bayatı çağırmaq, yuğlama (ağlama) mәclisi qurmaq, vәsfi-hal oyunları aiddir. Qodu-qodu Bәzәn dodudodu da deyilәn Qodu-qodu kütlәvi xalq mәrasim tamaşalarmdandır. Bu mәrasim yurdumuzda aramsız yağan, әkin-biçinә ziyan vuran leysanlara son qoymaq mәqsәdilә keçirilirdi. Oyun yalnız yağış tutan әrazidә müәyyәn kәndi, kiçik şenliyi, heyvandarlıq yataqlarmı, yığcam şәkildә mәskunlaşan obanı әhatә edirdi. Kökü Günәş tanrısma sitayiş, ondan dilәk ilә ilişgilidir. Tamaşada qadm obrazmı xatırladan xırdaca kukla-müqәvva düzәldilirdi vә ona «qodu» deyilirdi. Bu, Günәş tanrısmı, sonrakı illәr Günәşin özünü tәmsil edirdi. Bәzi bölgәlәrdә bu fiqur yun vә әsgi parçalardan düzәldilirdi. Bir qisim yerlәrdә adi ağac çömçә al-әlvan lentlәrlә, rәngli parça zolaqları ilә bәzәdilib әldә tutulurdu. Başqa bir bölgәdә qodu kәhrәba muncuqlarla bağlanır, onun alnma nur, işıq rәmzi kimi ayna bәnd edilirdi. Oyun iştirakçıları yağışa, selә-suya mәhәl qoymadan Qodunun şәninә tәrifli sözlәr deyir, onu vәsf edir, mәzәli oyunlar çıxara-çıxara qapı-qapı gәzirdilәr. Onları musiqiçilәr müşayiәt edirdilәr. Qodu gәzdirәnlәr әllәrindә qırmızı yaylıq sarmmış güzgü tutur, mahnı oxuyur, rәqs edir vә musiqiçinin, oxunan sözlәrin ruhuna uyğun hәrәkәtlәrlә müqәvva-kuklanı da oynadırdılar. Şәnlik zamanı bәzәn yağış kәsmәyәndә ağacla qodunu vurub «öldürür», camaatm hay-küyündәn sonra onu yenә «dirildib» oyuna davam edirdilәr. Leysan sәngimәdәn yağanda tamaşanm iştirakçıları yaxalarmdan Günәş rәngli, al qırmızı bürüncәkli qoduları açırdılar. Qodu gәzdirәn oyunçular nәğmәlәr oxuyur vә getdiklәri qapılardan qodunun dili ilә pay-puş istәyirdilәr. Qәdim inanclara görә, verilәn nәzir qodunun xoşuna gәlir vә Günәş bundan mәmnun qaldığma görә buludlardan doğur, nurunu bәrәkәt rәmzi kimi saçaqlarmda torpağa «әkir». Qoduçularm qapısmda nәğmә oxuduğu ailә üzvlәri dә nәğmәyә nәğmәylә, rәqsә rәqslә, Günәşin çağırışma çağırışla, yağışm lәnәtinә lәnәtlә qoşulurdular. Belәliklә dә oyunun kütlәviliyinin yeni zәncirbәndi yaranırdı. Hәtta bәzi ocaqlarm 8 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2015 ¹ 04

әrgәn cavanları da pay verәndәn sonra qoduçularm dәstәsinә qoşulur vә mәrasim göstәrmәsinin fәal üzvlәrindәn birinә çevrilirdilәr. Qodu-qodu nәğmәlәri ritmik avazla oxunurdu. Bәzәn hamı şer mәtnini xorla oxuyurdu. Qodu qodunu gördünmü? Qoduya salam verdinmi? Qodu burdan ötәndә Qırmızı gün gördünmü? Bal verin ballamağa. Yağ verin yağlamağa, Qodu gülmәk istәyir, Qoymaym ağlamağa. Ən çevik, mәsxәrәbaz, qaravәlli çıxaran oyunçu qodunun ağlamaq tәrzini çıxarırdı, vay-şivәn qoparırmış kimi haray-qışqırıq salırdı. Bununla da oyuna şux әylәncә, baxımlı oyun ovqatı verirdi. Yağdan, baldan, fәtirdәn pay verilәndә «ağlayan» qoduçu yaxasma taxdığı, ya әlindә gәzdirdiyi qodunu sığallayır, başma tumar çәkib gәlinciyi «kiridirdi». Əlvanhq olsun deyә baş qoduçu ucadan әsas mәtni oxuyurdu: Qoduya qaymaq gәrәk, Qablara yaymaq gәrәk. Qodu gün çıxarmasa, Gözlәrin oymaq gәrәk». Yerdә qalan qoduçular dördmisralıq şeirlә ona vagirlik edirdilәr, çağdaş dillә desәk, nәqәrat oxuyurdular:

Yağ verin yağlamağa, Bal verin ballamağa. Qodu gülmәk istәyir, Qoymaym ağlamağa.

Gülmәk sözü burada Günәşin doğacağma işarәdir. Yәni, qodu gülәcәksә mütlәq Günәş doğacaq. Doğacaqsa, demәli, mәrasim inancı başa çatacaq. Qodunun topladığı pay-puş Günәş doğandan sonra sevinclә kasıb-kusuba paylanırdı. Yaxud da şәnliyin ortasmda, yağış islatmamış bir talvar altmda el süfrәsi açılırdı. Hәrә süfrәdәki nemәtdәn bir qismәt kәsirdi vә oyunçular mәzәli qaravәllilәr söylәmәklә, gülmәli şәbәdәlәr, mәsxәrәlәr, hoqqalar çıxartmaqla oyunu tamamlayırdılar. Oxunan qodu nәğmәlәri mütlәq:

Qodu palçığa batmışdı, Qarmaladım çıxartdım. Qızıl qaya dibindәn, Qırmızı gün çıxartdım

(nәqarәt) vә bu sәpkili söz düzümü ilә sona çatırdı. Qodu-qodu mәrasiminin yardımçı qolları da vardı. Qoduçular şenlik içindә, kәnd arasmda, tәrәkәmә binәlәrindә ocaq-ocaq, qapı-qapı gәzib qodu oynadanda qız-gәlinlәr dә nәğmә oxuyurdular. (Mәn özüm bunu 1956-cı ildә 9 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

Murov dağmm yaxasmdakı yaylaqlarda görmüşәm.) Onlar bir ocaq başma, bir ağac altma cәm olar, halay vurub sәs-sәsә verәrdilәr:

Gün çıx, çıx, çıx, Kәhәr atı min çıx. Oğlun qayadan uçdu, Qızm tәndirә düşdü.

Keçәl qızı qoy evdә, Saçh qızı götür çıx. Gün getdi su içmәyә, Qırmızı don biçmәyә.

Gün özünü yetirәcәk, Qarı tez götürәcәk. Keçәl qızı aparacaq, Saçlı qızı gәtirәcәk.

Qız-gәlinlәr hәm nәğmәni oxuyur, hәm dә «keçәl» vә «saçh» qızm gülmәli oyununu çıxarırdılar. Rәmzi mәnada keçәl sözü Qışa, saçlı sözü isә bәrәkәt rәmzi Yaza işarәdir. Bәzәn, qoduçu әrgәnlәr nәğmәli qızlarm dәstәsi ilә rastlaşanda onlarm oyununa qatılır, birlikdә deyib-gülür, mәsxәrәçilәr qaravәlli çıxarır vә sonra hәr dәstә öz işinә davamlı olurdu. Dağ yerlәrindә qodugәzdirmә mәrasimindә hәr tәrәfi görünmәz edәn, qoyun-quzunu, mal- davarı qurda yem edәn kor dumanı (pis, göz-gözü görmәyәn anlammdadır), çәni qovmaq üçün dә hәrәkәtli, oyunlu, ancaq musiqisiz nәğmәlәr oxuyur, bayatılar çağırır, qarğışlar edirdilәr. Belә söz çәlәngindәn kiçicik bir xonça: Duman qaç, qaç, qaç, Pәrdәni aç, aç, aç. Sәni qayadan asaram, Buduna damğa basaram». Qodu-qodunun gur yerindә baş qoduçu aparıcılıqdan çıxır, oyun vә nәğmәlәrin icrasmı digәr ifaçılarm öhdәsinә buraxırdı. Baş qoduçu kimә işarә etsәydi mәrәkәni tәzәdәn o, başlayar, digәrlәri dә oyunu qızışdırırdılar. Nәticәdә baxımlı, dinamik, şәn vә müәyyәn hәrәkәt düzümündә, mizanda (Fransız sözü olan «mise en sçene» sәhnәdә yerbәyer etmәk demәkdir), plastik, cazibәli bәdәn oynatmalarmm zәminindә baxımlı tamaşa almırdı. Bu dialoqlar mövzu yükünә, bayatıya bәnzәmәsinә görә eynitipli olsalar da, söz, fikir müxtәlifliyi ilә rәngarәng vә çox idi. Kiçik bir misal: Birinci qoduçu: Qodu daşı odu daşı, qodu kәssin yağışı. İkinci qoduçu: Qodu daşı budu daşı, buludlarm gudu daşı. Üçüncü qoduçu: Bişirmişәm xәmiraşı, qonaq gәlsin Qodubaşı. Dördüncü qoduçu: Gәtirsin qızıl günü, aparsm yağışı... Bu nәğmәlәr gәrәk idi ki, hәrәkәtlәrlә dә icra edilsin vә bu prosesdә oyu- 10 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01 nun yallıvari mәrhәlәsi canlanırdı. Seyrçilәr, oyunçularm özlәri sözlәrinin lәngәrini, hәrәkәtlәrinin plastik cazibәsini artırmaqdan ötrü әli әlә vurmaqla ritm tutardılar. Bu ritm sözlәrin deyiminә vә hadisәnin sürәt ahәnginә uyğun şәkildә dәyişәrdi. Zaman keçdikcә Qodu-qodu әsatiri mәnasmı itirmiş, xoş ovqatlı el şәnliyinә, әsasәn qız-gәlinlәrlә cavan-әrgәnlәrin kütlәvi şәnlik tamaşa-oyun- larma çevrilib. Qodunun müxtәlif bölgә vә әrazilәrdә dodu, kodu, hodu, çömçәxatm deyimlәri dә var. Qodu-qodu oyununun «qoduqodu», «güdügüdü», «godugodu», «qodı-qodı» tәlәffüzlәri dә xalq arasmda geniş yayıhb. Qodu gәzdirәnin belә bir әlavә oyunu, daha doğrusu, bir epizodu da var. Qoduçular obanı gәzib mәrasimlәrini başa vuranda hәlә yağış kәsmirdisә, oyunçular bir yerә cәm olurdular. Günәş rәmzi olan uzun qırmızı sap (ip, qatma, qaytan...) götürürdülәr. Baş qoduçu (qodu gәzdirәn) ipi әlindә tuturdu. Oyunçular növbә ilә hәrәsi tanıdığı keçәllәrin adlarmı ucadan, gülmәli tәrzdә, keçәl sözünün әvvәlindә «noxudu», «daz», «zıvıdı», «bitdi» vә bu kimi sifәtlәr әlavә etmәklә çәkirdi. Baş qoduçu hәr keçәlin adma sapda bir düyün vururdu. Vurulan düyün qırx olanda adçәkmә dayandırılırdı. Sonra o qırx düyünlü sap rәqs hәrәkәtlәri ilә ocaq başma gәtirilirdi. Onu Günәşә dualar oxumaqla odda yandırırdılar. Elә ki, gün buludun arxasından nur saçardı, onda obadan anasının ilki olan bir uşaq (fәrqi yoxdur, oğlan, ya qız) gәtirәrdilәr. Hәmin uşaq ocaqdan odlu kösöv götürüb tutardı günәşin işığına vә başlayardı oxumağa:

Mәn nәnәmin ilkiyәm, Ağzı qara tülküyәm. Yandırdım mәn sәni, Yandır sәn mәni.

Göründüyü kimi, bu Qodu-qodu mahnısının köklәri Günәşi, Odu tanrı sanan Zәrdüştlüyә gedib çıxır. Adәtәn gur yaz vә yay yağışmdan sonra saf tәbiәtli sәmada qövsü-qüzeh görünür. Buna el arasında Fatma nәnәnin hanası da deyilir. Əfsanәyә görә dünyanm bütün rәnglәri bu hanadan götürülüb. Ona görә qövsü-qüzeh görünәn kimi qoduçular buna da nәğmә oxuyar, oyunlu tәrzdә sevinib rәqs edәrdilәr. Hamı, xüsusәn uşaqlar, qışqırışardı ki, hananın qırmızısı mәnim. Bax, bu qırmızıya yiyә çıxmaq da atәşpәrәstliyin, Günәşә sitayişin rәm - ziydi. Qodu-qodunun oyun ifadә prinsiplәrindә çağdaş teatrm estetik prinsip- lәrinә ruh vә tәravәt verә bilәcәk güclü sәciyyәlәr var. Başqa sözlә desәm, tarixi eramızdan neçә-neçә әsr әvvәlә gedәib çıxan bu oyunun mayasmda milli xalq teatrımızm әbәdiyaşar bәdii mәziyyәtlәri var. 11 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

Kәvsәc Yaranışı qәdimlәrә gedib çıxan «Kәvsәc» oyunu qışı qorxutmaq, onun tufan-boranma hazır olmaq mәqsәdilә keçirilәn el mәrasim şәnliyi idi. Kәvsәc oyununun tәşkilatçıları Qışm mәnfur obrazmı canlı vermәk mәqsәdilә әn bacarıqlı, çevik, oxuyub-oynamağı, mәzәli danışmağı yaxşı bacaran bir tәlxәyә cm-cmdır paltar geyindirirdilәr. Onun üz-gözünü kömürlә, unla eybәcәr hala salır vә sonra da qatıra mindirib kәndi, obanı, qışlağı gәzdirirdilәr. Əksәr vaxtlarda Qış rolunu ifa edәn tәlxәk qatır üstündә tәrsinә otuzdurulurdu. Bu, rüsvayçılığm, düşmәni xali etmәyin, ona bәslәnәn dәrin nifrәtin rәmzi әla-mәti idi. Qış-tәlxәk bir әlindә tükü yolunmuş, lümәk qarğa saxlayırdı. Tez-tez әlini yuxarı qaldırır vә guya quşu pәrvazlandırırdı. Eyni zamanda, digәr әlindә tutduğu yelpiklә üzünü yellәyib sәrinlәyir, guya istidәn tmcıxıb darıxdığmdan şikayәtlәnirdi. Oyunun digәr iştirakçıları tәlxәk oturan qatırı dövrәlәmә müşayiәt edir, tәlxәyin (Qışın) üstünә su çilәyir, başına qar әndәrir, gülmәli oyunlar çıxarır, әylәncәlәr göstәrir, şәn nәğmәlәr oxuyurdular. Tez-tez müxtelif ritmli, ancaq şux ovqath rәqslәr edir, düşmәn Qışın üzünә tәhqiramiz sözlәr söylәyirdilәr. Musiqi-nәğmә-rәqs-yumorlu söz vәhdәtinin ahәngdar ifada birlәşmәsi baxımından Kәvsәc oyunu musiqili komediya jannnın poetika prinsiplәrinә daha yaxmdır. Kәvsәc mәrasim tamaşasmm kousәc, kovsәc şәklindә deyimlәri dә olub. Bu oyun yaranışmm ilk dövrlәrindә yazağzı keçirilib vә insan bәdәninә hәrarәt verәn od tanrısmm, Günәşin şәninә hәsr olunub. Cütçü şumu Adından göründüyü kimi, «Cütçü şumu» sırf әkinçiliklә bağlı mәrasim şәnliyidir. Ulu zamanlarda insanlarm torpağa ilahi varlıq kimi tapmdıqlarmı tәcәssüm etdirib. Novruz bayrammm torpaq çәrşәnbәsi («ilaxır çәrşәnbә» dә deyilir) mәrasimindә icra olunan Cütçü şumu oyun- tamaşası yalnız әkәnәk torpağı bol olan kәndlәrdә göstәrilirdi. Mәrasim tamaşası obanm kütlәvi әkin-sәpinә başlayacağı әrәfәdә oynanılırdı. Göstәrilәn tamaşa tәzәcә buğlanan torpağı salamlamaq, boz aym sazağmda mürgü vurub oyanışa gecikәn әkin yerini «oyatmaq» mәqsәdilә qurulurdu. Mәrasim cüt vә kotanm vәsfi-halı kimi dәyәrlәndirilirdi. Mәrasim-tamaşa kәndin baş xırmanında vә ya әn bәrәkәtli zәmisinin yanmda, yan-yörәsi palaz-kilimlә bәzәnәn meydançada göstәrilirdi. Tamaşa başlanmazdan әvvәl kәndin әn yaxşı, ayağı ruzulu әkinçisinin cütünә vә ya kotanma, hәmçinin dizi tәpәrli iki öküzә bәzәk-düzәk vurularaq meydana gәtirilirdi. Öküzlәr cütә vә ya kotana qoşulurdu. Cütçü baba öküzlәri hoylayıb cütün ağzmı torpağa verir, orada rәmzi şırımlar açırdı. Açılan şırımlar dırmıqlanıb hamarlanır vә şuma toxum sәpilirdi. Bundan sonra şәnliyin kütlәvi tamaşası başlanırdı. Cütçü şumunun vә bu şumu açan Cütçü babanm şәninә nәğmәlәr oxunur, musiqi çalmır vә әn әsası, yumorlu mәzhәkәlәr göstәrilir, qaravәllilәr söylәnir, şәbәdәlәr çıxarılırdı. 12 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

Cütçü şumu mәrasim tamaşaları üçün kütlevi idman oyunları da xarakterik idi. Cütçü şumu tamaşaları Günәş adam boyu qalxandan toran düşüb şәr qarışanadәk davam edirdi. Şәnliyin xalq arasında Əkin toyu, Qara kotan («qara» böyük mәnasın- dadır), Sәpin toyu deyimlәri dә mövcud olub. Cütçü şumu mәrasiminin tәşkilatçısı (bugünkü anlamda rejissoru) vә baş qәhrәmanı, әsas ifaçısı Cütçü baba adlanıb. Tamaşa vaxtı bu obrazm ifası kәndin әn namuslu, müdrik, mәrhәmәtli, zәhmәtsevәr el ağsaqqalma tapşırılırdı. Cütçü baba surәti yer üzündә insanlara ilk cüt düzәldib, әkin әkmәyi öyrәdәn әsatiri obrazm rәmzi daşıyıcısı kimi tәqdim olunurdu. Bu rolun ifaçısı başma papaq qoyur, әyninә qoyun dәrisindәn hazırlanmış kürk, gödәkçә geyinirdi vә köynәyinin әtәklәri qurşağm altma keçirilirdi. Ayaqlarmda bәzәkli yun corab vә onun üstündәn cins kәlin gönündәn hazırlanmış, uzunbağlı, şatırı çarıq geyinirdi. Çarığm bağları dizdәn beş barmaq aşağıya qәdәr yun şalvarm üstünә dolanırdı. Cütçü babanın görkәmi nurlu, geyim-keçimi sәliqәli, ürәkaçan olmalı idi. Tamaşa vaxtı Cütçü baba torpaq, taxıl, su, cüt vә öküz haqqmda nәğmәlәr oxuyur, vәsfi-hallar söylәyir, digәr iştirakçılar da xorla onun sәsinә avazla sәs verirdilәr. Mәxәzlәrdә Cütçü şumunun aparıcı qәhrәmanma Əkinçi baba, Cütçü dәdә, Gil baba, Babagil, Dehqan baba (fars sözü olan dehqan әkinçiyә, kәndliyә, bağbana deyilir) adları da verilib. Xalq arasmda belә bir inanc olub ki, Cütçü şumu mәrasim tamaşası göstәrilәndә yaz bәrәkәtli gәlir, torpaq mәhsulavarlaşır, toxum gur cücәrir, xata-bala zәmidәn uzaq düşür, sünbüllәr dolulaşır, mәhsul bollaşır. Cütçü babanm iki tәşkilati kömәkçisinә (çağdaş teatr dili ilә assistentinә) Macgal (kotanm macmdan tutan) vә Hodaq (Hodaqçı. Öküzlәri sürәn) deyilirdi. Onlar kotanm vә öküzlәrin bәzәnmәsindә, nәğmәlәrin oxunmasmda Cütçü babadan sonra әsas icraçılar idilәr. Macgal vә Hodaq hәr baxımdan tamaşanm digәr oyunçularma örnәk olurdular. Cütçü şumu mәrasim tamaşasmda suvarma prosesi dә göstәrilib. Hәmin proses bir vә ya bir neçә suçu rollarmda çıxış edәn oyunçular tәrәfindәn tәqdim olunub. Hәmin oyunçulara Belbaz deyilib. İki boyun qoşqulu mәrasim kotanı «dıkov» adlanıb. Bu şum alәti ağacdan yonulurdu vә tamaşa başlayanda macı (әl tutulan yeri), qoşqu qolu, gavahmı al-әlvan parçalarla, saçaqlı qotazlarla bәzәdilirdi. Bәzәnmә prosesi nә qәdәr çәkirdisә, hәmin müddәtdә rәqs vә nәğmәlәrlә «Cüt gözәllәmәsi» ifa olunurdu. Cütçü şumu oyunu, adәtәn, yazda keçirilsә dә, bәzi yerlәrdә payızda tekrarlanırdı. El arasında yaz әkininә (istәr taxıl olsun, istәrsә dә arpa, darı, velemir...) yazdıq (vә ya yazlıq), payız sәpininә isә güzdük deyirdilәr. Cütçü baba oyununun nümayişindәn sonra әsl şum başlayırdı. Cütә, 13 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 adәtәn, iki vә yer daşlı-kәsәkli, ağır olanda dörd boyun kәl qoşurdular. Kotana qoşqunun sayı isә dördә, altıya, bәzәn sәkkizә çatırdı. Qoşqular mütleq nәğmәlәrlә, holavarlarla icra edilirdi. Özü dә hәr öküzün boyunduruq yerinә uyğun ayrıca adı olurdu. Adәtәn öküzlәri macgalın (kotanın dәstәyini, macını tutan) yanından adlandırılırdılar. Hәmin sıra düzümündә öküzlәr belә adlanırdılar: anbul, anbulqabağı, sasküp, qaraqayış, tәrәzi, tәrәziqabağı, nizam, qabaq. Öküzlәrin diz tәpәrinә görә yerlәri dәyişdirilәndә çağırılma adları da dәyişәrdi. Bir dә tәkrarlayıram, ad mәhz boyunduruq qoşqusuna görә çağırılırdı. Öküzlәri sürәn hodaq, adәtәn, yerdә olardı, bәzәn isә nizam vә ya qabaq öküzün boynuna minәr, yaxud da ikisinin arasında samılardan tutub onları idarә edәrdi. Baş hodaq holavar çәkәrdi vә digәr hodaqlar, cütçülәr, kotançılar da onun sәsinә sәs verәrdilәr. Folklor kitablarımızda, el ağızmda onlarca holavar var ki, onlardan bir neçәsini oxucu nәzәrinә çatdırıram.

Öküz, öküz, xan öküz, Boynu qızıl qan öküz. Çәk çayır-çәmәndәn, Sәnә qurban can öküz.

Boynunu mәn yağlaram, Yaman gözü dağlaram. Tez çәk, maral öküzüm, Geri qalsan ağlaram».

Öküzün hodaqları, Sallanıb dodaqları. Tez çәkin yer qurtarsm, Qayıtsın hodaqları.

İranadakı boz öküz, Qoparıbdır toz öküz. Ahb yerin canmı, Çıxsın yaman göz, öküz».

(Qeyd: el arasında cütün açdığı şırıma irana deyilir).

Qara öküz aranda, Çıxar gün qızaranda. Hodaq murada çatar, Torpaqdan bar alanda.

14 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

Cütçü şumu (Cütçü baba) mәrasimindә «Əkinçi ilә öküzün bәhsi» adlı zarafath, sataşmah, atmacah oyun da vardı. Bu oyun camaatm kütlevi әkinә başladığı gün dә oynanıhrdı, cütçülәrin şum vaxtı yorulmuş öküzlәri biçәnәyә buraxıb özlәri dincliklәrini almağa yığnaq olduqları vaxtda da. Oyunda әsas iki ifaçı olurdu. Biri Əkinçinin, digәri isә Öküzün obrazlarmı şerli-nәğmәli deyimlә, dramatik, plastik, yumorlu hәrәkәtlәrlә baxanlara göstәrirdilәr. «Əkinçi ilә öküzün bәhsi» oyununun mәnzum mәtnindәn bir parçanı nәzәrә çatdırıram.

Əkinçi. Sarı öküz, sәndәn budu dilәyim, Bir günlüyü tamam gәrәk әkәsәn. İstәmirәm axşamadәk çәkәsәn, El töhmәtin üstümüzә tökәsәn.

Öküz: Sәn havaxtdan gördün mәnim işimi, Qoymayırsan dinc saxlayım başımı. Qoyundan, keçidәn ver yoldaşımı, Gör mәn onlar ilә necә çәkәrәm.

Əkinçi Yaxşı olsan yiyәn sәni satmazdı, Yarımçıq zәmidә işi yatmazdı, Hәftәdә üç günü mala qatmazdı, Hәr il yarım gәviz toxum әkәsәn.

(Qeyd. Taxılı yetişәndә oraqla biçәrdilәr. Hәr әl tutumu biçilmiş taxıl bafa adlanırdı. Dörd bafanı bir yerdә ifcinlәyib dәrz tuturdular vә onu külәşdәn sivrilәn, adma bәndәm deyilәn bağla bağlayırdılar. Biçinçinin arxasmca gәlib bu işi görәnlәr dәrzlәrin onunu bir pencә, on pencәni dә bir xotum kimi yerbәyer edirdilәr. İl gözәl gәtirib, taxıl yaxşı tuturdusa, sünbüllәr dolu olur- dusa bir pencәdәn üç gәviz mәhsul çıxırdı. Bir gәviz tәxminәn iki puda, yәni otuz iki kiloya bәrabәrdir).

Öküz: Öküzün yiyәsi olmasm naşı, Payızda işlәdib, saxlasm qışı. Belimә minmәsә arvadla kişi, Boyunduruq altda quş kimi sәkәrәm.

Əkinçi. Gücә düşüb axır durarsan üzә, Ay bәlah, hardan tuş oldun bizә? Nә deyim biqeyrәt, tәnbәl öküzә, Ölüb qurtararsan bizdәn bәlkә sәn. 15 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

Öküz. Tәnbәlәm, hәr nәyәm, günahımdan keç, Yenә dә yaxşmı yamandan seç. Payız әkdiyimi gedib yazda biç, İndәn belә şuma qan-tәr tökәrәm...

Hәr iki tәrәfin yüngülvari tәnqidi, әkinçinin özünün özünә sataşması oyunçular tәrәfindәn şövqlә göstәrilirdi. Bu, tәdbirә gülüş, şәnlik bәxş edәrdi. Üstelik dә hammı yeni şövqlә işlәmәyә ruhlandırırdı. Görkәmli alimlәr xalqımızın etnos kökünü dörd min ildәn o yana qәdәr gedib çıxdığını özlәrinin elmi әsәrlәrindә dönә-dönә tәsdiqlәyiblәr. Xalqımızın ilkin oturaq hәyatının әlamәtlәrindәn biri dә әkinçilik olub. Demәli, Azәrbaycanda bu oyun estetikasının dörd min ildәn çox tarixi var. Belә bir realhq olduğu halda, biz onun mahiyyәtindәki poetika sәcәiyyәlәrini çağdaş peşәkar teatrının prinsplәri, ifadә vasitәlәri, fәlsәfi mahiyyәti ilә birlәşdirә bilmәmişik. Dünyanın Vaxtanqov, Bertold Brext, Eji Qrotovski, Piter Bruk... kimi dühaları öz teatr estetikalarında Azәrbaycan milli oyunlarının poetik sәciyyәlәrindәn ustalıqla bәhrәlәniblәr.

Kutlәvi etno-mәdәni oyun-tamaşalar

Bu oyun-tamaşalar mәnbәyini xalqımızm etnos kimi özünü tәsdiq etdiyi dövrlәrdәn alır. Xalqm tәbiәt hadisәlәrinә (Günәş, yağış, ildırım çaxması, ilin fәsillәri, doğum-ölüm, gecә-gündüz... vә sairә vә ilaxır) itaәtkar vә şüurlu münasibәtlәri, dünyanı, hәyatı dәrk etmәk cәhdlәri ilә bağlıdır. Kütlәvi etno-mәdәni oyun-tamaşalar bәzәn әsatiri ruhunun dominanthğı ilә yanaşı, hәmçinin mәişәtә sıx bağhhğı, insanın mәxluq kimi ucahğma ehtiram sәciyyәlәri, xeyrin şәr üzәrindә qәlәbәsi, Günәşә, işığa, suya, torpağa ehtiramm tәntәnәli teatral tәcәssümü ilә maraqhdır. Alim Mirәli Seyidov öz araşdırmalarında bu qәnaәtә gәlib ki, «insan müqәddәs ruhları, totemlәri, onqonları yaradır vә onlara tapmırdı ki, onlar da tәbiәtlә mübarizәdә insana kömәk etsin. İnsan ritmik sәs (musiqi), söz vә ya mәna ifadә edәn hәrәkәtlәrlә (rәqs) yaratdığı onqonlara, totemlәrә, tanrılara arzu vә istәklәrini bildirirdi... İnsan bir tәrәfdәn sözlә, mәnalı hәrәkәtlәrlә öz xәyalmm mәhsuluna – tanrıya, totemә, onqona tapmır, digәr tәrәfdәn hәmin vasitәlәrlә öz bәdii ehtiyacmı ödәyirdi. Başqa sözlә musiqi, rәqs, söz sәnәti hәm dә әski insanm tәbiәtlә mübarizә vasitәlәrindәn biri idi. Hәmin ilkin sәnәtlә o, hәm dә zövqünü oxşayırdı».

Yuğ

İslamdan çox-çox әvvәl Azәrbaycan әrazisindә mәşhur, şöhrәtli, mәrd xalq qәhrәmanlarmm, el igidlәrinin ölümü ile bağlı ağlamaq mәclisi qurmaq 16 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01 bir adәt idi vә әnәnәyә çevrilmişdi. Kökü qam-şaman mәrasimәlәri ilә ilişkili olan, әr әrәnlәrin ölümü ile bağlı keçirilәn anmaq, xatırlamaq, onu vәsf etmәk vә sonda mütleq ağlamaq mәrasiminә Yuğ deyilirdi. Yuğ kәlmәsi mәna vә fikir etibarı ilә ağlamaq sözündәndir. Yuğ toplantısı üçün camaat bir yerә cәm olurdu, xüsusi qonaqlıq mәrasimi düzәldilirdi, mәclisә mәşhur yuğçular çağırılırdı. Adәtә görә Yuğ mәrasimini tәqdim edәn oyunçular beş dәstәdәn ibarәt olurdu-lar: qılınc oynadanlar, rәqqaslar, çalğıçılar, müğәnnilәr vә ağıçılar. Çalğıçılar ağı deyilәn, nәğmә oxunan vaxt iki -simli qopuz çalırdılar. İgidlәrin oyun-tamaşa mәrasimlәrini müxtelif ölçülü tәbillәr, cüng, qara zurna çalğısı müşayiәt edirdi. Çalğıçılar miqyas baxımmdan geniş mәkan- mizan dairәsindә cövlan edәn tamaşa-mәrasimin psixoloji dәyişmәlәrini hәssaslıqla duyur, bu dәyişmәnin ritm ahәngini mәharәtlә tәnzimlәyirdilәr. «Qılınc oynadan igidlәr» dәstәsi deyilişcә dar çәrçivәli olsa da, onlar mәrasimin әvvәlindә gözәl at çapır, әmud fırladır, gürz oynadır, atlara süvar olub döyüş sәhnәlәrini imitasiya edir, hәrәkәt ilә böyük bir prosesi canlandırırdılar. Athlar «göstәrmә», «nümayiş» hәrәkәt oyunundan sonra yeri-göyü titrәdәn nәrә çәkә-çәkә, qılmcları toqquşdurub әtrafa ildırım qığılcımları sәpә-sәpә, qayaların bağrma, uca-uca ağaclarm gövdәlәrinә oxlar sanca-sanca qәbirstanhğa çapırdılar. Artıq bu vaxt rәqqaslar, müğәnnilәr vә ağıçılar igidin mәzarı başmda dövrә qurub, halay vurub mәrasimin növbәti mәrhәlәsinә keçirdilәr. Müğәnnilәr (avaz sәslilәr) hәzin sәslә, yanıqlı avazla vә mütlәq cәngi ruhlu nәğmәlәrlә igidliyi anılan mәrhumun şәninә nәğmәlәr oxuyurdular. Hәmin nәğmәlәr dә öz obrazhhğı, poetik ruhu, emosional cazibәsi, dramatik gәrginliyi, fikir qanadhhğı, nәzmә çәkilәn sözlәrin qafiyә vә mәna, fikir vә haray cingiltisi ilә seçilirdi. Yuğ müğәnnilәri eyni mövzu zәminindә tәk-tәk dә oxuyur, duet vәsfinә girişir, eyni zamanda xor avazla da nalә çәkir, zәngulә harayı qoparır vә sözlә musiqinin ifa cәngisini yaradırdılar. Rәqqaslar Yuğ mәrasiminin hәrәkәt ritmini tәnzimlәyirdilәr. Onlar daxili ehtizaza vә ehtirasa gәlmәmişdәn, mәnәn coşmamışdan әvvәl müğәnnilәrin ifalarmdakı sözlәrin vә ritmlәrin ruhuna, mәnasma vә ahәnginә uyğun emosional hәrәkәtlәrlә bir növ müğәnniyә (geniş mәnada müğәnnilәrә) anturajhq (yardımçıhq, fon vermәk, züy tutmaq) edirdilәr. Müğәnnilәr öz oxularmı bitirәndәn sonra rәqqaslar meydanı әlә ahrdılar. Onlar çağdaş pantomim teatr aktyorlarmm plastikasmı, zәrifliyini özündә tәcәssüm etdirәn hәrәkәtlәr toplusu ilә vәziyyәtin psixoloji ovqatmı tamaşaçılara göstәrirdilәr. Yuğçu rәqqaslarm ifalarmm baş qayәsi şәninә mәrasim düzәldilmiş igidin qәhrәmanhq obrazmı hәrәkәtlәr toplusunda vüsәtlә vermәk, söz işlәtmәdәn canlı ruh tәqdim etmәk idi. Yuğçu rәqqaslarm hәrәkәtlәr toplusunun müәyyәn elementlәri sonrakı әsrlәrdә Lal oyunu meydan tamaşalarmda tәcәssüm taparaq yeni mәnalar 17 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 kәsb etdi. Rәqqaslardan sonra meydan Yuğ yuğlayan yuğçulara verilirdi. Şәrqşünas S.Malov «Qәdim türkdilli yazılı abidәlәr» әsәrindә yazır ki, yuğla « ağlamaq, yuq « bir yerә yığışıb, sükut, matәm içindә ağlamaq demәkdir. Antik yunan dramaturqu Esxil «İranlılar» dramında yuğçuluqdan geniş bәhrәlәnib. Hәmin pyesdә dramaturq İran hökmdarı Kserksin dili ilә deyir: «Sinәnә vur, Midiya mahnısını oxu, saç yolub paltarını parçala, üz-gözünü cırıb fәryad et». Pyesdә Kserksin evә daxil olduğu ilk sәhnә dә ağı demәklә başlayır. Milli xalq teatrının poetika sәciyyәlәrini araşdıran teatrşünas Mahmud allahverdiyev yazır ki, ağı bütün Şәrqdә, o cümlәdәn Azәrbay- canda, Hindistanda vә İranda geniş yayılmışdır. Orxon-Yenisey abidәlәrindә dә dünyasını dәyişmiş qәhrәmanın şәninә vәsf (yәni yuq) mәrasimi keçir- ildiyi barәdә mәlumatlar var. Yuğçular iki dәstә olurdular: qadın vә kişi dәstәsi. Yuğçular cәng ritmindә, pәs sәslә ağı (sağı) demәyә başlayırdılar. Sәhnәlәşdirilmiş dramatik faciәni xatırladan, igidin hәyat abidәsinin kәdәrli söz yanğısı harayma meydan açan yuğlama tәdricәn yüksәk ritmә keçirdi. Hәmin dәyişmәdә fikir sözü, söz fikri qovur vә yuğçunun ali mәqsәdinә (başqa sözlә tamaşanm ali mәqsәdinә, әsas ideyasma), yәni camaatı (dinlәyicilәri) hönkür-hönkür ağ- lat maq cәhdinә geniş meydan açılırdı. Yuğçu kәlam vә deyimlәrin ritmindәki lәngәr incәliyini, ahәng vüsәtini emosional dәqiqliklә dәrk edib, mәnimsәyib onu özünün sәs «oyununda» misilsiz mәharәtlә oxuyur, söz qatarmı hәm deyib çatdırır, eşitdirir, hәm dә fikrin mәnasmı oynayıb göstәrirdi. Yuğçular hәm kәdәrli, ancaq vәsflә, şövqlә şerlәr söylәyir, hәm dә sözlәri dәvә karvanmm lәngәr tutumunda musiqi ahәngindә sapa düzürdülәr. Ağılar aparıcı mәtnlә vә nәqәratla, hәm dә eyni fikir-qafiyә zәminindә növbә- növbә, ancaq fasilә verilmәdәn, dövrәlәmә düzüm sırası ilә deyilirdi. Yaxud da «Ay kimi doğdun, gün kimi batdm, minәndә at bağrı yardm, düşәndә yer bağrı yardm, saydığma salam verdin, saymadığma yan verdin, igid balam, siyrilmәyәn qılmcm, qalxmayan kürzün, dağ tәrpәdәn әmudun öz canma qurban...» deyimi baş yuğçudan başlayaraq, halayda duranlarm hamısmm söz ulduzundan ilmә tuturdu. Yuğçularm çıxışı hönkürüb ağlamaq vә ağlatmaqla bitirdi. Ancaq bu hönkürtünün özündә poetik dramatizm, fәci nikbinlik vә ülvi sәmimiyyәt, coşqun qәhrәmanlıq ruhu olurdu. Anılanla ananm yeni sәcәrә ilmәsi elata ehtiramla, kökә mәhәbbәtlә, gәlәcәyә inamla bәyan edilirdi. Mәşhur fransız sәyyahı Qaspar Druvil «İrana sәyahәt. 1812 – 1813-cü illәr» kitabında yazır ki, kәdәr vә hәyәcan içәrsindә şivәn qoparıb ağı deyәn, qәbir üstә gül atan, su tökәn beş-altı yüz qadını görmәk avropalılar üçün tamamilә qәribә görünә bilәr. Ağı deyәn (başaq sözlә dil deyәn) yuğçu qadınların mәrhumun nәcib işlәrini xatırlatmaları da sәyyahın diqqәtindәn qaçmayıb. 18 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

Xalq kütlәvi mәrasiminin әn qәdim növlәrindәn olan, üç min ildәn çox yaşa malik Yuğ mәrasimlәrinin iştirakçıları yuğçular adlanırdılar. Onlarm rәhbәrlәrinә, әsas ifaçılarma, çağdaş teatr dili ilә desәk, rejissorlarma yuğçubaşı, oyun babası, yuğçuman deyilirdi. Yuğçularm rәqslәrinә, cıdırma, nәğmәsinә, ağlaşmasma mütlәq coşğun- luq vә comәrdlik ruhu hakim olurdu. Yuğlama kәdәrindә tükәnmәz hәyat eşqi, yuğçu kәdәrindә ülviyyәtә sәslәyәn sevinc paklığı, yuğ mәrasiminin ideyasmda insanm әbәdiyyәtә qovuşması ideyasmm nikbin tәntәnәsi, Yuğ teatr tamaşasmm fikir cövhәrindә hәyat eşqi, dünyasmı dәyişәn el qәh- rәmanlarma tanrı timsalmda sәcdә-mәhәbbәt vardı. Mәrasimin ali mәqsәdi, әsas ideyası isә ilk növbәdә insanları real dünyada müqәddәs әmәllәr sahibi olmağa, vәtәnpәrvәrlik, elsevәrlik, xalqmm azadlığı yolunda ölümün gözünә dik baxmaq ruhunda tәrbiyә almağa sәslәmәk ilә sәciyyәvi idi. Yuğlamalar mәrasimi janr baxımmdan dramatik, nikbin faciә üslubunun poetika prinsiplәrinә daha yaxındır. (Faciә «tragediya» sözünün әrәbcә tәrcümәsidir vә müsibәt, fәlakәt menalarını bildirir. Qәdim yunan dilindә «traqos» keçi, «oda» isә nәğmә demәkdir. Antik dövrdә müxtelif mәra - simlәrdә icra olunub.) Yuğçular Yuğ oyunu ilә insanları kәdәrlәndirmәyә deyil, dramatik vәsflә ölümdәn ucada duran әbәdiyyәtin müqәddәsliyini bәyan etmәyә çalışırdılar. Kütlәvi Yuğ tamaşalarmda «Teymur ağa» adlı hәm qüssәli, hәm dә cәngavәr ruhlu yallı rәqsi çahnması da bir vaxtlar xüsusi mәrasim amili sayılıb. Yallı mütlәq şәninә mәclis qurulub, meydan açılan igidin mәzarı başında icra edilib. İgidlәrә yas tutub, oyun tәrzli tәntәnә mәrasimlәri keçirmәk Dәdә Qorqud dövründә dә geniş yayılmışdı. Dış oğuzun sәrkәrdәsi, Qazan xanm dayısı Aruz bacısı oğluna asi çıxır vә danışığa gәlmiş Beyrәyi namәrdcәsinә, qәfildәn qıhncın ağzına verib öldürür. İgidlәr bunu Qazan xana vә İç Oğuza xәbәr verirlәr. Dәdә Qorqud bunu belә aydırır: «Beyrәyin babasma-anasma xәbәr oldu. Ağ evi eşiyindә şiyvәn qopdu. Qaza bәnzәr qız-gәlini ağ çıxardı, qara geydi. Ağ-boz atının quyruğunu kәsdilәr. Qırx-elli yigit qara geyib, göy sarındılar. Qazan bәyә gәldilәr. Sarıqlarını yerә urdular: Beyrәk! – deyü ağladılar. Qazanın әlini öpdülәr... – Sәn sağ ol, xanım! Beyrәk haqqa vasil oldu; mәnim qanım Aruza qomasın – dedi – dedilәr. – Qazan bu xәbәri eşitdi, dәsmalı әlinә alıb ökür-ökür ağladı, divanda zarlıq qıldı». Bunlar hamısı yuğun ilk ritualı idi vә «zarhq qılmadan» sonra daha tәntәnәli yas oyunu başlayırdı. Orta әsrlәrdә yuğçularm oyun-ifa estetikası әsasmda Şәbih tamaşalarmda, mәhәrrәmlik tәziyәlәrindә fәal iştirak edәn rövzәxanlar, mәrsiyәxanalar, 19 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 qәsidәçilәr yaranıb inkişaf etmişlәr. Ancaq onların «ağlatmaq» ideyasmda mәzlumluq, mütilik, düşmәnlәrә nifrәt, lәnәtlәmәk, vәsf olunanı ideallaşdırmaq, realhqdan uzaqlaşdırmaq cәhdi üstün olub. Azәrbaycanm bir sıra bölgәlәrindә kökü Yuğ mәrasimlәrindәn şirәlәnәn ağıçı qadmlar bu gün dә vardır. Onlarm fәaliyyәti kütlәvi hal almasa da, mәrhumun şәninә kәdәrli mәrsiyәlәr, ağılar, yanıqlı oxşamalar söylәmәsi baxımmdan ilkin kökünә bağlıdır. İstedadh rejissor Vaqif İbrahimoğlu 1989-cu ildә öz fәdakarhğı ilә Yuğ xalq mәrasiminin estetik prinsiplәri, vacib poetika göstәricilәri әsasmda bir kollektiv (truppa) yaradıb. Üslub vә janr qurumu, fәaliyyәt vә ifa dәst-xәtti ilә Azәrbaycanda yeganә olan bu yaradıcı heyәt 1991-ci ildәn «Yuğ» Dövlәt Teatrı kimi sәmәrәli axtarış yollarmdadır. Çağdaş peşәkar teatrımızm öz poetika göstәricilәrini zәnginlәşdirmәsi üçün Yuğ mәrasim tamaşalarmdan mәnimsәnilmәli, öyrәnilmәli, orijinal estetik prinsiplәr kifayәt qәdәrdir.

Sayaçi

Sayaçı sözünün kökündә «soy» kәlmәsi durur. Bu söz günü bu gün dә türkdilli xalqlar arasmda nәsil, әcdad, kök mәnasmda qalıb vә geniş şәkildә işlәdilir. Vaxtilә Sarı aşıq yazırdı:

Gözәllәk soyilәndir, Şahmar da soy ilandır...

Ta qәdim zamanlarda nәslәn qoyunçular, sәriştәli çobanlar qoyuna saya deyirmişlәr. Saya sözünün bir mәnası da ovçu demәkdir. Xalqımızm el ağzmda indi dә yaşayan mahnısmda belә misralar var:

Sayyada bax, sayyada, Тorun qurmuş qayada...

Alimlәr belә hesab edirdilәr ki, bu söz qoyunları qoşalamaq üçün «saya» deyimindә formalaşıb. Çünki qәdim inanclara görә qoyunu sıra düzümüynәn saymaq nәhs hesab olunurdu. Guya belә olan halda heyvanm bәrәkәti qaçırdı. Ona görә dә çobanlar qoyunları cütlәşdirib sayırdılar vә bu, özü bir oyun tәsiri bağışlayırdı. Çobanm biri sürünü teylәyib arxaca gәtirirdi. Baş çoban da arxacm ağzmda durub qoyunları cütlәşdirirdi. Cütlәşdirmә belә aparılırdı: «Ala kәrә (qulaq qoyun – İ.R.), taym gördüm, Sarı kürә (qulaqsız qoyun – İ.R.), taym görmәk gәrәk. Qara kәrә, taym gördüm, Qumral şişәk taym görmәk gәrәk. Qara kürә, taym gördüm, Özünü görmәk gәrәk...» 20 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

Çobanlarm, başqa sözlә sayaçılarm qoyunlar barәdә müxtәlif say deyimlәri vardı. Mәsәlәn, bir toxluq 20, bir sürü isә 100 qoyun demәkdir. Azәrbaycan mәrasim şәnliklәrindәn әn çox yayılanı vә xüsusi forma, mәzmun, ifaçıhq әnәnәsi olan Sayaçı, başqa sözlә Sayaçı kosa oyunudur. Sayaçı oyununun tarixi İslamdan çox-çox әvvәllәrә gedib çıxır. Bu oyun Azәrbaycanda yaşayan köçәri türk tayfaları, qoyunçuluqla mәşğul olan elat camaatı, heyvandar tәrәkәmәlәr arasmda geniş yayılıb. Qoyunun yun qırxımı, döl vә quzulama dövrlәrindә qoyunçular tәrәfindәn keçirilәn kәnd mәrasimi olub. Hәmin mәrasimlәrdә çıxış edәn çobanlara vә ya bugünkü teatr dili ilә desәk, oyunçu-ifaçılara şәnliyin adı ilә Sayaçı vә yaxud Sayaçı kosa deyilib. Sayaçı oyunları sübh tezdәn, qoyun-quzu, mal-qara yerbәyer edilәndәn, yәni sağıhb örüşә buraxılandan, yaxud qırxma toplanandan sonra başlayırdı. Oyunçular şәn bayatılar çağıra-çağıra, holavarlar söylәyә-söylәyә, mәrasimә uyğun nәğmәlәr zümzümә edә-edә çıxışa hazırlaşırdılar. Əvvәlcә geyim başlanırdı. Sayaçılar tәmizlәnib tüklәri daranmış qoyun dәrilәrini çiyinlәrinә atır, kürәklәrinә keçirir, başlarma motal papaq qoyur, üzlәrinә maskalar taxırdılar. Bundan sonra oyunçular bir yerә cәm olur vә tamaşaçılar (el-oba camaatı) onlarm başına toplaşırdılar. Sayaçılar şәnlәnәn, şadlıq edәn izdi- hamm dövrәsindә yataqlardakı yurdları qapı-qapı gәzir, yaxm şenliklәrin hamısma baş çәkirdilәr. Onlar qucaqlarmda mütlәq quzu tuturdular. Sayaçı kosalar dövlәt, bәrәkәt, firavanhq, halal ruzu rәmzi olan qoyuna aid sayalar oxuyur, nәğmәlәrin ruhuna uyğun rәqslәr edirdilәr. Qapı-qapı, yurd-yurd, oymaq-oymaq gәzmәk başa çatanda oyunçular düzәn çәmәnlikdә top olur, qoyunçuluğa (bütünlükdә heyvandarlığa) aid qәdimi ayinlәri rәqs, oyun vә mahnılarla icra edirdilәr. Sayaçı kosalar oyun iştirakçıları, yeri gәlәndә heyvanlarm «dili ilә» danışır, qoyun-qoç mәlәşmәsini andıran sәslәr çıxarır, quzunun әmziyә gәlmәsini yumorlu, plastik hәrәkәtlәrlә göstәrir, әsasәn maldarlıqla bağlı duzlu, mәzәli qaravәllilәr söylәyirdilәr. Bu oyunlarda ifaçılardan sәs dәyişmәlәri, nәğmә oxumaq, mәsxәrәli şux hәrәkәtlәri icra edә bilmәk bacarığı tәlәb olunurdu.

Nәnәm, a sәkil qoyun, Belindә kәkil qoyun, Ay qaranhq gecәdә, Arxaca çәkil qoyun!

Nәnәm, a narış qoyun, Yunu bir qarış qoyun, Çoban sәndәn küsübdü, Südü ver barış, qoyun!

21 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

Nәnәm, qoyunun uzunu, Döşündә bәslәr quzunu. Soluna yatar Bozdar, Sağına baxıb gözlәr. Əli çanaqlı qızlar, Qoyunun yolunu gözlәr.

Nәnәm, a nazlı qoyun, Qırqovul gözlü qoyun. Pendiri kәsmә-kәsmә, Qatığı üzlü qoyun.

Nәnәm, a şişәk qoyun, Yunu bir döşәk qoyun. Bulamanı tez elә, Uşaq qırıldı, qoyun.

Nәğmәlәrin bәndlәri çox olurdu. Hәr bәnddәn sonra sayaçı oxusunu dayandırır, qoyuna ehtiram vә mәhәbbәtini rәqslә dә bildirir, sonra yenә nәğmәyә keçirdi. Müәyyәn nәğmә çәlәngindәn sonra seyrçilәr yerlәrindәn sayaçıya zarafatlı atmacalar atırdılar vә o da gülә-gülә «demәli, belә» ifadәsini işlәdәrәk, başlayırdı gülmәli qaravәllilәr söylәmәyә. Qaravәlli söylәmәkdә sәriştәli olan başqa oyunçular da meydana çıxırdılar. Nәticәdә musiqili, nәğmәli, oxşamalı vә mәzhәkәli bir oyun-tamaşa alınırdı. Sayaçı oyun mәrasimi başa çatandan sonra ocaqlarda altına qoyun әti döşәnmiş plov dәmlәnir, qoyun içalatı qovrulur, sibә qabırğa kababı şişә çәkilir, yenicә doğan qoyunun ilkin südündәn dәlәmә, kәtәmәz bişirilirdi. Süfrә üstündә sayaçılar örüşdә başlarına gәlmiş gülmәli hadisәlәri oyunçu şövqüylә danışırdılar. Sayaçı mәrasim oyununun kökündә elin var-dövlәti sayılan qoyuna tәrif söylәmәk, tәzә doğulan quzulara, qırxılan yuna xeyir-dua vermәk durub. Mәrasim şәn musiqi vә zәrif yumorla müşayiәt olunub. Sayaçı mәrasimi daha çox yayda yaylağa qalxan, qışda qışlaqda qışlayan heyvandarlar, başqa sözlә, tәrәkәmәlәr arasında daha geniş yayılmışdı. Ta qәdimlәrdә Azәrbaycan әrazisindә mәskunlaşmış türklәrin xüsusi heyvan kultları vardı. Keçinin başını evin dirәyindәn asıb bәd nәzәrlәri ovsunla- yırdılar. İnәyi nәğmәylә, yәni eydirmә deyә-deyә sağırdılar ki, südünü әtirli, tam vә sakitcә versin. Qoyunu ağacla vurmazdılar ki, әtini tökәr, bala salar, bәrәkәti qaçar. Çünki elә günü bu gün dә «dövlәt» sayılan qoyunun südünün dadı, qaymağı, motal pendiri әvәzsizdir, yunundan yorğan-döşәk sahr, ip әyirib xalça, palaz, kilim, şәddә, sumax, zili, fәrmәc, vәrni, köynәk, corab, heybә, xurcun, cecim, duzduq, çul... toxuyurlar. Qoyunu sözlә, nәğmәylә, 22 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01 saf örüşlә bәslәyәndә ildә iki dәfә dölә gәlir, mәhlә-bacada dәlisovluq elәmir. Tәpәrli kәllәri yük arabasına qoşar, dizi bәrk öküzlәrlә kotan sürәrdilәr. Elat yaylağa köçәndә dәvәyә әn ağır yüklәri çatardılar. Hәtta yurdumuzda işi bәd gәtirmiş adama «dәvәsi ölmüş әrәb kimidir» deyirlәr. Çünki susuz sәhrada dәvә әrәb üçün әvәzsiz heyvandır. At muraddır, ilqardır, igidin yaraşığıdır... Heyvanların kultuna görә sayaçı oyunlarının sonunda, adәtәn, «heyvanlar bәhsi» adh tamaşa göstәrilirdi. Hәr oyunçuya bir heyvanın vәsfi tapşırılırdı. Camaat meydanı dövrәlәyirdi. Varsağ, ozan, daha sonralar aşıq öz yastı balabançısı ilә musiqiyә dәm verirdilәr. Oyunçular meydanın tәn ortasına gәlir, halay vurub, sәf-sәf durardılar. Baş sayaçının işarәsi ilә «heyvanların bәhsi» oyun-tamaşası başlayırdı.

Qoyun deyir. Mәn heç otdan doymaram, Payız oldu çörün-çöpün qoymaram. Hәr evi mәn yunum ilә bәzәrәm, Ağır-ağır xalçalarım var mәnim!

Keçi deyir. Adım Əbdülkәrimdi, Qavala çәkilәn mәnim dәrimdi. Uç ay qışı ölmәrәm, Allah kәrimdi, Şeytan-şeytan balalarım var mәnim, Qәlbi-qәlbi qayalarım var mәnim!

Camış deyir. Payız olacaq samanlığı doldurun, Yaz olanda boyunduruğu yondurun. Cütә getmәsәm, vurun mәni öldürün. Dolu-dolu mәrәklәrim var mәnim, Buz qatığım, ağ-ağ kәrәm var mәnim!

(Qeyd. Kәrә camış südündәn nehrә çalxamaqla alınan yağdır. Mәrәk sözünün iki mәnası var. Birincisi, saman, ot, alaf vә başqa yemlәr dol- durulmuş axur, ağaclardan düzәldilmiş xüsusi qab demәkdir. Ikinci mәnası talvar, çardağ mәnasındadır. Düzәldilir ki, çox isti havalarda heyvanlar onun altına top olsunlar). Yurdumuzun әksәr bölgәlәrindә Sayaçı mәrasim şәnliyindә Çobanyallı oyunu da göstәrilirdi. Çox qәdim mәnşәli Çobanyallı oyununda xorun (bütün tamaşaçıların) müşayiәti ilә iki yerә bölünәn dәstәnin deyişmәsi әsas yer tuturdu. Oyun özünün dramatik zәnginliyi, musiqi ahәngdarlığı, yumor çalarları, mәzәli şuxluğu, dadlı atmacaları, kütlәviliyi ilә xarakterik idi. «Qurd-qoyun» Sayaçı mәrasim tamaşası nәzmlә qәlәmә alınması ilә 23 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 seçilir. Burada sayaçılar Qoyun, İt vә Qurd surәtlәrindә çıxış edәrәk, çobanın dostlarına vәsfi-hal söylәyir, canavarı pislәyirdilәr. Sayaçı mәrasim şәnliklәrinin «Köç günü», «Dağa köçdü», «Quzu günü» kimi rәngarәng, lakin eyni tipli növlәri dә var.

Toy-mağar oyunları

Azәrbaycanda toy mәrasimlәri bölgәlәrә görә әlvan, etnoqrafiya baxımından fәrqli, biri-birindәn cazibәli, şәn keçib. Nә qәdәr fәrqli olsa da, bütövlükdә evlәnmә mәrasiminin müxtәlif mәrhәlәlәri olub. Tәbii ki, onların bir qismi özünün mәzmun vә formasını günümüzdә dә qoruyub saxlayır. Əvvәlcә oğlan qızı bulaq başında, xırman üstündә, toy-mağarda görüb bәyәnir. Yaxud, oğlan ata-ananın ona tövsiyә etdiyi qızı görmәyә gedir. Qızgörmәdәn vә bәyәnmәdәn sonra arvad elçiliyi, kişi elçiliyi, nişan, nişanlı üçün bayramlıq, görüş, paltarkәsdi (qayçıkәsmәz, paltarbiçdi deyimlәri dә var), kәbinkәsmә, xınayaxma, qız toyu, oğlan toyu, gәlin gәtirmә vә nәhayәt, gәlinin is-mәt pәrdәsindәn çıxması mәrasimlәri olur. Adı çәkilәn mәrasimlәrin içәrisindә әn şux, tәntәnәli keçәni oğlan evinin toyudur. Çalğıçıların kimliyindәn (aşıqlar, sazәndәlәr, xanәndә dәstәsi, zurnaçılar, dәrviş toyu vә sairә), keçirilmә formasından, bölgәlәrdәn asılı olaraq toylar müxtәlif cür adlanır: toy-düyün, toy-mağar, toy-mәrәkә, zurna- qaval, tar-kaman... Toylarda oyun göstәrәnlәrin proqramları, repertuarları zәngin vә çevik, mövzuca çox rәnga-rәng olurdu. Ancaq mәxsusi toylar üçün deyişmәlәr mütlәq göstәrilirdi. Hәmin deyişmәlәrin özlәri dә fәrqliydi. «Ana vә qız», «Qız vә oğlan», «Qız bacısı vә oğlan bacısı», «Qayınana vә gәlin» da-ha çox ifa edilirdi. Oyunçular ifa etdiklәri obrazın libasını geyinir vә hәtta deyişmәni sazla aparır, hәrәkәtlәri isә yumorlu, qadınlara mәxsus әdalarla, bәzәn lap satirik boyalarla mağardakılara çatdırırdılar. Mәsxәrәbazlar, mәzhәkәçilәr açıq meydandan fәrqli olaraq, toy üçün xüsusi әdәb-әrkan qaydalarına riayәt edirdilәr. Onların avazla oxumaları, gözәl rәqs etmәlәri, qadın sәsi ilә danışmağı bacarmaları oyunçuluğun vacib şәrtlәri kimi sәciyyәlәnirdi.

24 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

Alt qatlar MƏTİ OSMANOĞLU dos.dr. RÖVŞƏNMİ, URUŞANMI?

Ustad sәnәtkarımız Hüseyn Saraclının “Koroğlu”su barәdә yazı (bax: “Folklor vә etnoqrafiya” beynәlxalq elm jurnalı, №3, 2016) hazırlayarkәn müqayisә aparmaq üçün imkanım daxilindә bu eposun müxtәlif ifalar- da vә üslublarda lentә alınmış variantları ilә tanış olmağa çalışdım. “Youtube” serverindә axtarışlar zamanı gözlәdiyimdәn dә maraqlı nümunәlәrlә qarşılaşdım. Mәsәlәn, mәdәniy - yәt tariximizdә öz yerlәri olan Aşıq Şәmşirin vә Aşıq İmranın ifasında müxtәlif vaxtlarda lentә alınmış “Koroğlunun Bağdad sәfәri” qolu, ayrı-ayrı aşıqların oxuduqları “Koroğ - lu” havaları özlüyündә araşdırmaya ehtiyacı olan ciddi tәdqiqat mәnbәlәridir. Rastlaşdığım ifalar arasında yeni bir lent yazısı isә sözün hәqiqi mәnasında sensasiya sayıla bilәr. Tәbrizin “Stereo Mehran”studiyasında Aşıq Əli İbadi Qaraxanlının ifasında sәslәndirilmiş “Mehtәr Alı dastanı” hәm aşığın ifaçılıq üslubunun, ümumiyyәtlә, Güney Azәrbyaycanda dastan ifaçılığının sәciyyәvi xüsusiyyәtlәrinin öyrәnilmәsi, hәm dә dastanın mәtnindәki fәrqliliklәr baxımından haqqında söz demәk, fikir yürütmәk üçün zәngin mәnbә sayıla bilәr. Aşığın sәslәndirdiyi qol indiyәdәk çap olunmuş “Koroğlu” mәtnlәrindәn xeyli fәrqlәnir. Giriş sözündәn mәlum olur ki, “Koroğlu”nun Güney Azәrbaycanda aşıqlar tәrәfindәn 55 dastanı – qolu söylәnilmәkdәdir... Aşıq Əlinin danışdığı versiyada sensasiya sayıla bilәcәk başlıca amillәrdәn biri Koroğlunun adı ilә bağlıdır. İndiyәdәk Azәrbaycanda çap olunmuş “Koroğlu” kitablarında epos qәhrәmanının adı Rövşәn kimi göstәrilib vә aşıqlar da Koroğlunun adını Rövşәn kimi tәqdim ediblәr. Aşıq Əlinin tәqdimatında isә qәhrәmanın adı Uruşandır:“Alıya Allah-taala bir oğlan uşağı bağışlayır. Oğlanın adını Uruşan qoyurlar. Əlbәttә, aşıqlarımız Rouşәn deyirlәr, kitablarda da Rouşәn yazılıb. Rouşәn işıq mәnasındadır. Uruşan isә cәngavәr, döyüşçü mәnasındadır. Uruşan anadan olanda birillik uşaqcanıydı...” Diqqәti sadә bir fakta yönәltmәyi zәruri hesab edirik ki, “Uruşan” türk, “Rövşәn” isә fars mәnşәli sözdür. Əslindә, türk eposunun baş qәhrәmanının 25 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 adının türk mәnşәli olması tam qanunauyğun vә tәbii hadisәdir. Bu mәsәlәni araşdırarkәn Türkiyә folklorşünası dr. Kaya Doğanın maraqlı bir qeydinә rast gәldim. O, yazır ki, tәlәbәsi Güzidә Hәkimoğlu 1996-cı ildә Adananın Kadirli bölgәsinin Berekeci kәndindә yaşayan Yusif Sıra adlı şәxsin dilindәn “Koroğlu” dastanının altı variantını (dastanın qolu nәzәrdә tutulur)lentә alıb. Maraqlıdır ki, Yusif Sıra da Koroğlunun ilkin adının Uruşan olduğunu göstәrir. Dr. Kaya Doğanın qeydlәrindәn oxuyuruq: “Kollarda Köroğlu'nun asıl adı Ruşen Ali'dir. Kadirli'de anlatılan "Köroğ - lu'nun Zuhuru" kolunda ise; Köroğlu'na "Uruşan Ali" yakıştırmasında bulunulur. “Ruşen" kelimesi farsca olup "parlaklık" anlamındadır. Yusuf Sıra'nın konuya yaklaşımı ise çok enteresandır. Ona göre bu kelime, vuruşmakla ilgilidir. Bunun izahı da şöyle yapılır: "Kavgada, döğüşte kimse yenemiyor oğlanı. Acayip vuruşuyor, cirit oyunlarında, güreşlerde, koşularda, cok acayip vuruşuyor derken, Uruşan Ali oldu adı". (Bax: Dr. Doğan KAYA. KÖROĞLU KOLLARININ YENİ VARYANTLARI, http://turkoloji.cu.edu.tr) Göründüyü kimi, burada Uruşan yeniyetmә oğlana fәrdi keyfiyyәtlәrinә görә sonradan verilmiş adkimi göstәrilir. Onu da qeyd edәk ki, bir neçә il bundan әvvәl Azәrbaycan mәtbuatında Mirzә Hacıyevin “Koroğlu sirri: әfsanәdәn hәqiqәtә” adlı yazısında Koroğlunun ilk adının Uruşan olması ilә bağlı fikirlәr söylәnilsә dә, bu fikrin әsaslandığı mәnbә, alındığı qaynaq dәqiq göstәrilmәdiyinә görә diqqәtdәn kәnarda qalmışdı... Belә bir ehtimal irәli sürmәyә әsas var ki, zaman keçdikçә vә mәkan dәyişdikcә Uruşan sözü dә formasını dәyişib, Azәrbaycana tәkә-türkman eli ilә Rövşәn şәklindә gәlib. Yeni dil mühitindә ilkin sәslәnmә anlaşılmaz olduğuna görә öz yerini daha çox işlәnilәn fars mәnşәli Uroyşana - Rövşәnә vermәli olub... Aşıq Əli İbadi Qaraxanlının söylәdiyi dastanın yazılı mәtndәn ciddi şәkildә fәrqlәnәn cәhәtlәrindәn biri dastanın başlanğıcıdır. Kitablarda lap әvvәldәn Alı kişi günü keçmiş qoca kimi tәqdim olunur, dastan belә başlayır: “Alı kişi neçә illәr Hәsәn xana ilxı otarıb ömrünü, gününü onun qapısında çürüdüb, saqqalını ağartmışdı”. Tәbrizdә lentә alınmış variantda isә Alı kişinin gәnclik dövrü ayrıca vә bitkin bir süjet kimi tәqdim olunur. Mirzә bәyin oğlu Alı dastanın әvvәlindә tәkә-türkman elinin nüfuzlu әsilzadәlәrindәn olan Xoca Mahmudun mehtәri olur. Bacarıqlı vә düzgün adam olduğuna görә Xoca Mahmud onu sonradan oğulluğa götürür vә var-dövlәtinә varis tәyin edir. “Koroğlu” kitablarında әnәnәvi olaraq eposun baş qәhrәmanı atasının gözü çıxarılandan sonra sәhnәyә gәtirilir, yeniyetmә, igid bir oğlan kimi tәqdim olunur. Tәbriz variantı bundan tam fәrqlidir. Burada Mehtәr Alının Polad pәhlәvanın bacısı Taclı bәyimlә mәhәbbәt hekayәsi vә Uruşanın dünyaya gәlәmәsi ilә bağlı dastançılıq әnәnәsindәn gәlәn maraqlı 26 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01 tәfәrrüatlar var. Mehtәr Alı Taclı bәyimi Tәbrizdә görüb ona vurulur. Onlar Xoca Mahmudun xeyir-duası ilә evlәnirlәr. Evlәnәndәn sonra isә onları Tanrının sınağı gözlәyir. “Dәdә Qorqud”dakı bir motivә“Mehtәr Alının dastanı”nda da rast gәlirik. Qәdim oğuz inancını әks etdirәn vә mühafizә edәn Dәdә Qorqudda övladı olmayan Dirsә xan... “Ac görsә, doyurdı; yalıñ görsә, donatdı. Borcluyı borcından qurtardı. Dәpә kibi әt yığdı, göl kibi qımız sağdırdı. Əl götürdilәr, hacәt dilәdilәr. Bir ağzı dualınıñ alqışıyla Allah Taala bir әyal verdi: xatunı hamilә oldı...” Belәliklә, qeyri-adi (ilahi) gücә malik Buğac doğulur (Buğac adını ona yeniyetmәliyindә buğaya dov gәldiyinә görә Dәdә Qorqud verir). Mehtәr Alı da Dirsә xanın taleyinә bәnzәr qutsal sınaqla üzlәşir. “Ancaq Allah-taala Alıya da övlad vermәdi ki, vermәdi. Alı bir gün yatmışdı, bir dәrviş gәldi bunun yuxusuna. Dedi: “Alı, nә qәdәr mal-dövlәt var, hamısını varı olmayana, yoxsula payla. Allah sәnә bir oğlan uşağı bağışlasın...” Alı dәrvişin dediklәrini elәyir vә bütün var-yoxunu kasıblara, imkansızlara paylayır. Bundan sonra Uruşan dünyaya gәlir... Görürük ki, Buğac kimi Uruşanın da dünyaya gәlişindә Tanrıdan gәlәnsirli bir başlanğıc var. Allah bu övladları valideynlәrinә elәdiklәri yaxşılıqların qarşılığı olaraq verir.Buğac ilә Uruşanın Onların daha bir ümumi cәhәti isә Tanrıdan gәlәn qeyri-adi gücә malik olmalarıdır... Ad mәsәlәsindә dә “Dәdә Qorqud”la müәyyәn paralellik olduğu nәzәrә çarpır. Buğac kimi Uruşana da әsl adı sonradan verilir. (Türkiyәdә Yusif Sıranın danışdığı variant isә Buğac boyuna daha uyğundur: qovğada, döyüşdә heç kim öhdәsindәn gәlә bilmәdiyinә görә onu Uruşan (vuruşan) adlandırırlar). Vladimir Yakovleviç Proppun epik folklorda qәhrәmanların adları ilә bağlı maraqlı bir müşahidәsi var: “Prozaik tәhkiyәli folklorda vәziyyәt başqa cürdür. Nağılda, adәtәn, qәhrәmanın adı olmur. Nağılın bir neçә tipi vardır vә buna uyğun olaraq qәhrәmanların da bir neçә tipi vardır, lakin bu tiplәr fәrdi xarakter daşımırlar. “İvan” adı tipin adıdır, şәxsin adı deyildir”. Bu mәnada, tәrәddüdsüz tәsdiq etmәk olar ki, “Uruşan” (vuruşan)da fәrdin adından daha çox tipin adını әks etdirir. Burada folklorşünaslıq elmi üçün maraqlı cәhәt odur ki, dastanda “Rövşәn” nә tip adı, nә dә xarakter vә ya fәrd adı kimi ciddi әhәmiyyәt daşımır vә hәr hansı poetik funksiya yerinә yetir- mir...... Övlad, varis sahibi olmaq üçün var-dövlәtini yoxsullara payladığına görә yoxsullaşan Mehtәr Alını Hәsәn xan öz ilxısına mehtәrliyә dәvәt edir, Mehtәr Alı 18 il xana qulluq edir vә bundan sonra müәyyәn fәrqlәrlә kitablardan bizә tanış olan әhvalatlar başlayır... Aşıq Əlinin tәqdim etdiyi variantda maraqlı cәhәtlәrdәn biri “Mehtәr Alı dastanı”nın baş verdiyi mәkandır: bura tәkә-türkman elinin әrazisidir. Xoca Mahmud atlarını satmaq üçün tәkә-türkman elindәn Tәbriz bazarına gәlir. 27 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

Koroğlunun Hәsәn xana söylәdiyi şeirdә isә Azәrbaycanın adı çәkilir. Hәsәn xana müraciәtlә:

Koroğlu deyir ki, yetişdim cana, Mәn başını top eylәrәm çovqana. İnşallah, gedәrәm Azәrbaycana, Ollam Əli qullarının yek rәngi...

Bir incә mәqamın da üstündәn keçmәyәk ki, “Dәdә Qorqud” kitabında olduğu kimi “Koroğlu” dastanının bu variantında da şiәliyә eyham edәn dini motivlә rastlaşırıq. Lakin bu motiv eposun mәzmununa nüfuz etmir. Koroğlu vә dәlilәri haqsızlıq görәnlәrin, haqqı tapdananların haqqını özlәrinә qaytar- maq, әdalәti bәrpa etmәk uğrunda döyüşür... Aşıq Əlinin tәqdim etdiyi variantın kitabdan daha bir fәrqi “Mehtәr Alı dastanı”nda şeirlәrin olmasıdır. Dastan Koroğlu adından vücudnamә ilә başlayır. Bundan sonra isәdastan boyunca Alının vә Uruşanın, elәcә dә dastanın digәr personajlarının adından qoşma vә gәraylı janrlarında şeirlәr sәslәndirilir. Birinci şeirdә Mehtәr Alı Taclı bәyimә müraciәt edir, ona öz eşqini bildirir; İkinci şeirdә Tokat paşası Hәsәn paşa Mehtәr Alının seçdiyi dayları bәyәnmәyib, Hәsәn xana tәnә edir; Üçüncü şeirdә Mehtәr Alı ilxıdan seçdiyi vә bәyәnilmәyәn bәdöy atları Hәsәn xana vә Hәsәn paşaya tanıdır; Dördüncü şeirdә Mehtәr Alı Hәsәn Paşadan onun gözlәrini çıxartma- masını dilәyir; Beşinci şeirdә Uruşan gözlәri çıxarılmış atasının halını soruşur; Altıncı şeirdә Uruşan “ildırım daşını” Usta Murada verib ondan qılınc düzәltmәyi xahiş edir vә necә qılınc istәdiyini bildirir; Yeddinci şeirdә Usta Murad “ildırım daşından” hazırladığı qılıncın – Misri qılıncın tәrifini edir; Sәkkizinci şeirdә Koroğlu Hәsәn xana döyüş elan edir; Doqquzuncu şeirdә Koroğlu Qıratla Düratı vәsf edir; Onuncu şeir bayatı formasında ağıdır, Koroğlu Çardaqlı Çәnlibelә yerlәşәndәn sonra dünyasını dәyişәn Mehtәr Alının ölümü münasibәtilә aşığın dilindәn verilir; On birinci – sonuncu şeir isә Koroğlunun Çәnlibeldә mәskәn tutmuş dәlilәrә müraciәtidir: Zalımın bağrın oyaram Çәkib dәrisin soyaram Koroğluyam, ad qoyaram Bu dünyada, bu dünyada... 28 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

O da maraqlıdır ki, “Mehtәr Alının dastanı”ndakı şeirlәrin heç biri dialoq (deyişmә) formasında verilmәyib. “Koroğlu”nun ilk qolunun Tәbrizdә şifahi şәkildә söylәnilәn variantı barәdә bu ilkin tәqdimat qeydlәrimi әdәbi ictimaiyyәtimizlә bölüşәrәk ümid edirәm ki, azәrbaycanlıların epos yaddaşını hifz edәn “Koroğlu” dastanının Güneydә söylәnilәn qollarının yazıya alınması vә nәşri ilә bağlı әmәli addımlar atılacaq. Dastanın Güney Azәrbaycan variantı folklorşünaslıq elmimiz üçün dә son dәrәcә faydalı bir mәnbәdir...

SUMMARY

Rovshan or Urushan?

The presented paper is about the investigation of Koroghlu ashug sagas in different singers’ performances. The author analyzes and touches very sensitive points. The name of “Rovshan” and its variation as “Urushan”, what is the original variant of this name – a number of such kinds of ques- tionable issues are analyzed in the article.

29 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

Uzaqlardan gәlirik CAMAL MUSTAFAYEV dr. professor OZANLA YUNAN ROBSODİNİN SƏNƏT QOHUMLUĞU

Yunan musiqi mәdәniyyәtinin qәdim köklәri Robsodluq sәnәtinә әsaslanır. Telli musiqi alәti liranın havalarında epik şeirlәr oxuyan ustad ifaçı Rabsod adlanırdı. Rabsodlar xalqı tәmsil edirdilәr,eldәn elә gәzirdilәr,toylarda, bayramlar- da ifaları hәvәslә qarşılanırdı. Mәşhur filosoflar – Sokrat, Platon onların fәaliyyәtini maraqla izlәyirdilәr. Platon “İon” adlı dialoqunu rabsodluq sәnәtinә hәsr etmişdir. “İon” Rabsodluqda şöhrәtlәnmişdi, Efes şәhәrindәn idi, Homerdәn oxuduğu şeirlәrin mәnasına varmaq qabiliyyәti xüsusәn tәriflәnirdi. Anılan dialoqda ifaçılıq әsasәn poeziyanı anlatmaq baxımından düşülü - nür. Bir qәdәr sonra bu yöndә әsaslı söhbәt gedәcәk. Ancaq әvvәlcә bir mәlum tarixi hәqiqәti xatırlatmaq lazımdır. Gerçәk şairlәr hәmişә özlәrindәn sonra sözün taleyini düşünüblәr. Sözün taleyi әslindә şairin yaddaşlarda necә qalacağını şәrtlәndirәn hәll edici amildir. Bu isә sәnәtdә tarixi yaddaş mövzusu ilә bağlıdır. Platonun “İon” әsәri hәmin mövzuya diqqәtli yanaşmağa istiqamәtlәndirir. Bu әsәrin maraqlı yerlәrini hörmәtli oxucuya tәqdim edәk: “ Yunanıstanın dini bayramında, sәnәt yarışında mükafat alan “İon” Sokratla görüşür. Sәnәtkar öz sevincini ehtiram etdiyi mәşhur müdriklә bölüşür. İon Rabsodluq sәnәti haqqında Sokratın fikrini bilmәk istәyir. (Platonun bütün dialoqlarında fikrin axarını müәyyәn edәn – “Söhbәt atası” Sokratdır.) : “Mәn, sizin – Rabsodların sәnәtinә qibtә edirәm, söylәyir filosof. Bu sәnәt tәlәb edir ki, siz mümkün qәdәr gözәl görünәsiniz. Yaraşıqlı geyinәsiniz, mәşhur şairlәri, ilahi şair Homeri öyrәnәsiniz, şeirin niyyәtini şәrh edәsiniz, şairin şәrhçisi olasınız... burada qibtә edilmәli cәhәtlәr var.” Rabsodun ifa etdiyi şeirdә әks edilәn niyyәti şәrh etmәsi, әlbәttә әhәmiyyәtli cәhәtdir. Şeir sәnәti qәdimdәn bәşәrin mәnәvi keyfiyyәtlәrini gözәllik idealı әsasında nәciblәşdirmәk niyyәti daşıyır. Poeziyanın bәşәri vәzifәsini gerçәklәşdirmәkdә ifaçılar mühüm rol oynayıblar. Şairin xalqla, şairin zamanla mәnәvi varisliyini yaşadıb nәsillәrә çatdırıblar. Bu rola görә Sokrat rabsodları, aktyorları müdriklәr adlandırırdı. 30 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

Şairin yaradıcı ruhunun – ilham pәrisinin cazibәsini duyan Sokrat onu dәrin mәnalandırır. Bu fikri İonun Homerә pәrәstiş etmәsinin sәbәbini anladanda vurğulayır. Yuxarıda deyilәnlәrdәn sonra Ozanla Rabsodun sәnәt qohumluğunu izlәyәk. Bu cәhәtdәn başlıca araşdırma qaynağı Dәdә Qorqud kitabıdır. Bu kitabın әvvәlindә Dәdә Qorqudun Oğuznamәsindә Ozanlıq rәğbәtlә tәsvir edilir: Qolca qopuz götürüb eldәn-elә bәydәn-bәyә Ozan gәzәr. Ər Comәrdin, әr nakәsin Ozan bilir. Elinizdә çalıb (oxuyan) Ozan olsun. Azıb gәlәn qәzayı Tanrı sovsun. Ozan eyniylә el sәnәtkarıdır. Telli qopuzu qolunda Oğuz ellәrini – bәyliklәrini gәzir. Mәclislәrә şadlıq gәtirir. Mәclis әhlindә xoş ovqat oyadan sehrli ozan sәnәti ağrı, acını dәf edir. Dәdә Qorqud bu baxımda ozanlığı şәfa qaynağı sayır. Bu baxışı Aristotelin sәnәt fәlsәfәsindә “Katarsis”(saflaşma) anlamı ilә müqayisә etmәk olar. Filosof hәmin nәzәriyyәsindә sәnәtin hisslәri saflaşdırıcı, sağlamlaşdırıcı tәbiәtini xüsusi dәyәrlәndirir. Bu qısa müqayisәdәn ibrәtli nәticә çıxarmaq yerinә düşür: Dәdә Qorqudun “Elimizdә çalıb oxuyan Ozan olsun, azıb gәlәn qәzayı Tanrı sovsun” xeyir-duasını saz-söz mәclislәrindә sәslәndirmәk lazım gәlir. Bu, Dәdә Qorqud irsinә, aşıq sәnәtinә maraq doğurar. Dәdә Qorqud ozanın tәrbiyәvi niyyәtini qısa ifadә edir: “Ər comәrdin, әr nakәsin ozan bilir” Mәrdi namәrddәn, yaxşını pisdәn, xeyiri şәrdәn fәrqlәndirmәyi anlatmaq ozanlığın qayәsidir. Bu qayә ümumiyyәtlә sәnәtin әzәli yönü,yaşamaq tәrzidir. İnsanı mәnәn yetişdirәn sәnәt yaşayır, eyni zamanda yaşadır. Buna sövq edәn amil onun tәrbiyәvi tәbiәti, ruhudur. Bu mәnada Hegelin kәlamını xatırlamaq münasibdir: “sәnәt – xalqın ilk müәllimi olub”. Yeri gәlәndә faydalandığımız bu fikir poeziyanın başlanğıc dövrü haqqında deyilib. O zamanlar poeziyanı yayan rabsodlar, ozanlar xalqın ilk müәllimi idilәr. Dәdә Qorqud kitabında bәzi hekayәtlәrin Homerin “Odisseya” әsәrindә olanlara oxşarlığı düşündürücü mövzudur. Bu cәhәtdәn daha çox gözә çar- pan “Tәpәgöz” heakyәsidir. Onun Şәrq mәnşәli olduğu şәrhsiz ehtimal edilir. Homerin “İliada”, “Odisseya” әsәrlәri dövrünün Şәrq, Qәrb mәdәniy- yәtlәrini özündә birlәşdirmişdi. Zәngin mәnәvi zәmindә bәşәri bir mәdәniyyәt nümunәsi yaratmışdı. Alimlәr, filosoflar, yaradıcı sәnәtkarlar bu qaynaqlardan lazımi mәlumatlar әxz etmişlәr. Strabonun mәlumatına әsasәn Yunan әdәbiyyatında Şәrq mövzularına maraq Homerdәn qaynaqlanırdı. Strabon xüsusәn köçәri (aranlı-dağlı) xalqların hәyat tәrzi ilә maraqlanırdı. Onların özlәri öz hәyatını tәmin etdiyini, başqalarına möhtac olmadıqlarını üstün keyfiyyәt sayırdı. Esxilin bizә gәlib çatmamış dram әsәrindәn ibrәtli dialoqu tәqdim edir... 31 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

Efor: “köçәri iskidlәr arasında kumısla qidalanan vә әdalәtlilikdә hamıdan üstün olan bәzi tayfalar var” Xeril: “Quzu otaran saklar әslәn iskidlәrdir, hamısı çörәk bol olan Asiyada yaşayırlar, köçәri nәslidirlәr, qüsurlu adamlardan deyillәr”. Söhbәt Orta Asiya türklәrindәn, daha doğrusu Qırğızlardan gedir. Kumısdan – at südündәn maddi nemәt kimi qәdimlәrdәn bәri Qırğızlar yararlanırlar. Esxilin bu xalq haqqında xeyirxah fikirlәrini ayrıca dәyәrlәndirmәk şüphәsiz , gәrәkli tәşәbbüs olar. Bununla bağlı “Manas” dastanını, “Dәdә-Qorqud” kitabını Esxilin Şәrq dramlarını, Strabonun “Coğrafiya” әsәrini araşdırmaq mәslәhәtdir. Esxilin canlandırdığı әfsanәvi faciә qәhrәmanı Prometey Qafqazlı idi. Yunanların baş Allahı Zevsin nәzarәtindә olan odu әlә keçirib insanların birgәyaşayış mәqsәdinә yönәltmişdi. Zevsin әmri ilә onu Qafqaz dağında zәncirlә sarp qayaya bağlayırlar. Prometey mәruz qaldığı cismani әzablara baxmayaraq sağlam ağılla düşünmәkdәn qalmır. Zevsin ona qarşı haqsızlığını açıq fikirlә mühakimә edir... Yunan әdәbiyyatında Şәrqә maraq Homerin әnәnәsi әsasında yaranmışdır. Onun haqqında Hegelin “Tarixin fәlsәfәsi” әsәrindә yazdığı hikmәtli fikirlәri oxucunun diqqәtinә yetirәk: “Homer Ana Kitabdır, Mәnәvi nәticә çıxarmağın başlanğıcıdır. Homer Yunan xalqını bәslәyib böyütmüş ana südüdür. Homer Yunan dünyasının nәfәs aldığı tәmiz tәbiәtdir. Insan tәmiz hava aldığı kimi” Biz bu kәlamlardan eyni zamanda Dәdә Qorqud mövzusunda söhbәt- lәrimizdә faydalanmışıq. Tarixi xidmәtlәri baxımından Dәdә Qorqudla Homeri müqayisә etmәyә haqqımız var. Görünür gәlәcәkdә bu xüsusda düşünәn elm fәdaisi olacaq. İndi qarışıq zamana elmi yaradıcılığın imkanlarını xeyli sıxışdırıb. Ancaq gün gәlәcәk dünyada әmin-amanlıq olacaq, idrak әhli münasib şәraitdә fәaliyyәt göstәrәcәk. Yunanlarda ilahi Apollonun insanlığa ünvanlanan: “Öz- özünü dәrk et!” çağırışı yabançılaşmağa deyil, hәmrәyliyә, birliyә sәslәyәcәk. Mәnәvi birlik yaradıcı ruhu әsrlәr boyu aramsız düşündürәn bәşәri ideal olaraq qalır. Poeziya sahәsindә şöhrәtlәnәn әsәrlәrdә millinin bәşәriliklә birliyini bu ideal yaradır. Poetik tәrcümәlәrin ana xәtti kimi mühüm әhәmiyyәtә malikdir. Milli mәdәniyyәtlәrdә mәnәvi-әxlaqi dәyәrlәrin qarşılıqlı zәnginlәşmәsini şәrtlәndirir. Tәdqiqatın sonluğunda bir daha Dәdә Qorqud kitabına qayıdaq.Burada Qafqaz mәkanında Oğuz türklәrinin mәskunlaşdığı yerlәrin tәbii coğrafiyası haqqında mәlumatlardan başlayaq. “Göycә dәryası”, “Göycә dağları”, “Ağlağan dağı”, “Əlincә dağı”. Dağlar Oğuzların hәyat tәrzinin hәqiqәtәn tәrkib hissәsi olub. Dağlara inam bәslәmәk, güvәnmәk, motivlәri ozanların ifasında sәslәnirdi. Göycә dağlarının adı әvvәlcә aşıq Əlәsgәrin bu dağlara 32 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01 hәsr etdiyi heyratamiz şeirlәri yaddaşımızda oyatdı. Dәdә Qorqudun dövründә Göycә dağlarını tәrәnnüm edәn Ozanın ilham pәrisi aşıq Əlәsgәrdә tәcәssüm etdi (Sokratın fikrinә görә ilham pәrisi yaradıcısı ruh- dur, min illәri qәt etmәyә qadirdir). Ağlağan dağı tarıxı keçmişdәn bәri Borçalı elinin daimi yaylağı olub. Vaxtilә xalqın çәtin günlәrindә yaranan Borçalı bayatısında deyilir: ... Ağlağandı Qaraxaç Ağlağandı Gedәk dәrdmәnd yanına Görәk kim Ağlağandı. Bu bayatını yaxınlara qәdәr yaşlı aşıqlar ifa edirdilәr. Dağlar sırasında Əlincә dağı möhkәm istehkam kimi xatırlanır. Naxçıva- nın tarixindә mәhşur Əlincә qalası onun adını daşıyır. Ozanlar keçmiş Oğuz bәylәrinin şan-şöhrәtli dünyasından oxuduqdan sonra Dәdә Qorqudun ibrәtli nәsihәtini dinlәyәnlәrә xatırladırdılar: “Hanı dediyin bәy-әrәnlәr, dünya mәnim deyәnlәr, әcәl aldı yer gizlәdi, fani dünya kimә qaldı, gәlimli-gedimli dünya, son ucu ölümlü dünya”, yәni ey bәşәr övladı insan ömrünün sonu ölümdür, “dünya mәnim” xәyalına qapılma! Bu mәnada nәsihәtlәr Şәrq, Qәrb filosoflarının әxlaq fәlsәfәsindә öz layiqli ifadәsini tapıb. Dәdә Qorqudun Tanrını könlündә daşıdığını әks etdirәn kәlamlarını sitat gәtirib şәrh edәcәyik: “Ucalardan ucasan, kimsә bilmәz necәsәn? Çox cahillәr sәni göydә arar, yerdә istәr, ancaq görklü Tanrım sәn mömünlәrin könlündәsәn”. Bu fikrin tarixi Sokratın Allah haqqında etiqatından başlanır. Sokrat Allahı göylәrdәn batini ruha köçürdü, nәticәdә tәkallahlıq dininә mәnәvi әsas yaratdı. Bilindiyi kimi bu “günaha” görә Afina mәhkәmәsi Sokratı ölüm cәzasına mәhkum etdi. Platon “Sokratın tәrifi” “Sedon” dialoqlarında Sokratı bir faciә qәhrәmanı kimi insanlığın yaddaşına hәkk etdi. Dәdә Qorqudun hәmin fikri eyni zamanda İslam Şәrqindә Qurani- Kәrimin vәhdәt idealı ilә hәmahәng idi. Söylәdiyimiz fikirlәr araşdırılan maraqlı mövzunu әtraflı әhatә edir. Müәllif bu tәdqiqata diqqәt yetirәn hörmәtli oxucuya dәrin tәşәkkür edir.

SUMMARY Artificial Relationship of Ozan with Greek Rhapsody

Ancient roots of greek music culture are based on ancient Rhapsod culture. Rhapsod was the person who played and sang among people and was very close to them, to their soul. The author claims that it is very close to our ashug-ozan, they have artificial relationship. In the article these ideas are substantiated with several samples from Rhapsody and from ozan-ashug, Dada Gorgud epos. 33 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

Sayalı yurdlar BƏHRUZƏR RÜSTƏMOV OĞUZ YURDUNUN TƏBİƏTİNDƏ ƏFSANƏVİ KOROĞLU İZLƏRİ

“Koroğlu” Tovuzun Əlibәyli vә Yuxarı Öysüzlü bölgәlәrinin qovuşuğunda әsas hissәsi Mülkülü kәndinin әrazisindә yerlәşәn unikal dağ-abidәdir. Koroğlu tәkcә Azәrbaycanın deyil, bütün türk xalqlarının ortaq qәhrәmanıdır. Xalqımızın halal dastanı olan “Koroğlu” boylarında millәtimizin ruhunu dik saxlayan dәyәrlәr, elә kodlaşdırılmış enerji var ki, onlar bütövlükdә xalqımızın milli- mәnәvi dәyәrlәr sisteminin әsasını tәşkil edir. Qәhrәmanlıq simvolu olan Koroğlu adı vә toponiminә tarixi Vәtәn torpaqlarımızın çox yerlәrindә rast gәlmәk olar. Tovuzumuzda belә ad vә abidәlәrdәn üçünü tanıyıram. Onlardan biri Mülkülüdәki “Koroğlu”dur. Dәniz sәviyyәsindәn 830 m yüksәklikdә yerlәşәn bu dağa, qәribәdir ki, yerlilәr heç vaxt dağ demir. Ondan kiçik yüksәkliklәrә-Dәryәn dağına, Ağdağa, Dolmatlı dağına, Quş dağına, Ceyran dağına dağ deyir, onusa sadәcә “Koroğlu” adlandırır.

Toponimlәr- milli kimliyimiz

Yeri gәlmişkәn, Mülkülüdәki toponimlәri dә burada verirәm ki, qoy heç nә itә-bata düşmәsin! Axı, torpağın da, yerin dә, daş-qayanın da yaddaşı var vә onlar xalqın keçdiyi yolu, gәlmiş-keçmişi gәlәcәyә ötürür. Yer-yurd adları hәm dә ölmәz-itmәz abidәlәrdir vә milli kimliyimizdir: “Koroğlu”, Uçux, Uçuğun beli, Alban qәbirstanlığı, Rәhim kalafası, Mağara vә ya Mağaza, Çınqıllıq, Yarınoux çınqıllığı, Otağın qabağı, Quzuluq, Zağa taxçası, Qüllә vә ya Qillә, Mal qәbirstanlığı, Xırman yeri, Qıllı tәpә, Kişmişdik, Çürük dәrә, Ağotlu silvi, Hacallı yolu, Çaylı, Bәzәk dәrәsi, Vesqan dәrәsi, Qardalı qayası, Dolmatlı, Şәrifli, Şәrifli yurdu, Kalafalar, Böyük düz, Bәşir qayası, Mağara qayası, Qara bulaq, Qanlı dәrә, Çay, Kәhriz, Kәhrizin üstü, Quyular, Dәvә damı, Dәryәn dağı, Yasovullu yurdu, Buzxana, Sәfqulu, Sәfqulunun beli, Daş çıqqıldayan, Əhmәddәr yurdu, Alümbәtdi yurdu, Noylu bulaq vә ya Hamza bulağı, Uçuğun döşü, Qayvalı bulağı, Novruz bulağı, Tahir bulağı, Şәrifli bulağı, Rus bulağı vә ya Tat Mәhәmmәd bulağı, İbrahim bulağı, Harava dәrәsi, Bazar yolu, Qaya Tağı, Uj güney, “Koroğlu”nun dalı, Qaya 34 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

Tağının beli, Hәmdullah ölәn vә ya Tik daş, Göy güney, Orta güney, Orta kәmәr, Bala Fәrzalı, Böyük Fәrzalı, Ağdağ, Palıddı, Maşaiskәndәr yalı, Çopurrux, Boalı, Baydalı, Musa çökәyi, Mansır çökәyi, Cülyәlilәr, Dam qaya, Qarağacdıq, Xaçın ağzı, Qoşanüy, Qını әkәn, Astan günnüyü, Hamza çökәyi, İmam ehsanına әkilәn, Qamışdıq, Kalafalıq, Tülkü tәlәpәsi, Cәfәr tәpәsi, Qızılqaya, Qaçaqlar mağarası, Dumru yәhәr, Div qalası, Avdı dum- rusu, Mәhәr kalafalığı, Dovşan tәpәsi, Kәrim dağdağanlığı, Qızılqayanın qabağı, Oyuğun beli, Arxac dәrәsi, Camış güneyi, Eminallaın yurd yeri, Dәrin yol, Dәryәnin dalı, Qarannıq dәrә, Mirzalı qayası, Aşacaq (kәnddә üç Aşacaq var), Palıddı böyürtikanlığı, Xuman yolu, Qolpun, Vәzir kalafalığı, Cәlil vurulan... Aşağı Mülkülüdәki toponimlәri dә, mәqamıdı, burada sadalayıram: Xunam, Xasadar, Gәdә qobu, Gen qobu, Boz tәpә, Qara quzey, Xanağanın yataq yeri, Şәmşilinin yataq yeri, Kalvayı Kәrimlinin yataq yeri, Şәriflinin yataq yeri, Qınıların yataq yeri, Alınçalı, Kalvayı Əsgәrin dәyirman yeri, Kәrәmin dәyirman yeri, Tat ölәn, Acı vә ya Bağırsaq, Ağdaş, Pul tәpә vә ya Pullu tәpә, Sәrhәd cığırı, Hacı Şirin düzü, Qışlaq, Kür yaxası, Alagöllәr (Əlöyüllәr), Torpaqqala, Qara börk, Sümüklü dәrә, Saqqızdı dәrә, Xuman yolu, Əloyül, Ərtellәr (Artellәr), Kişmişdi tәpә, Sarının yoxuşu, Xәznәlik, Alümbәt tәpәsi, Babaş tәpәsi...

Qәşәmin tapdığı “Koroğlu”

Qayıdaq mәtlәb üstünә ki, Mülkülüdәki bu hündür dağa niyә elәcә “Koroğlu” deyirlәr? Bunun açmasını 17-18 il bundan irәli çözmәyi bacaran bizim Qәşәm Bәhruzәrә hәmişә alxışçıyam. Bir dәfә Xaçın ağzı vә Qızılqayanın yanı sәmtdәn baxanda Qәşәm dedi ki, bir baxın, indicә tapdım niyә ona “Koroğlu” deyirlәr. Sonra da әlini uzadıb onu göstәrdi vә barmaqları ilә dә arxası üstә dirsәklәnib uzanan bahadırın sifәt cizgilәrini çәkdi ki, odu bax Koroğlu babamızın sinәsi, çәnәsi, dodağı, burnu, eşmә bığları, gözü, alnı, alın qırışları, qәdim türklәrdә olan sayaq kәkilli hörüklәri, sifәtinin almacıq sümüyü... Heyrәtimdәn quruyub qaldım: doğrudan da әsl Koroğlumuz-qoç Koroğlumuz, azman igidimiz, әrәnimiz, qos-qoca pәhlәvanımızın özüdü- dirsәklәnib ana torpağın keşiyini çәkir. Tanrı, böyük Yaradan qayanı sanki öz әli ilә yonub-yonqalayıb nәr Koroğluya döndәrib. Hәyatda mәnә elә gәlir, heç nә tәsadüfi olmur. Sәhnәdә vә kinoda mәnәvi atamız Koroğlunun obrazını yaratmaq istәyәndә, ya rәssam onun portretini işlәyәndә qәhrәmanın ruhu gәlir o rejissorun, o rәssamın qәlbinә hakim kәsilib surәti gözünә görünür vә obraz kimi, portret kimi yaradır onu yaradıcı. Böyük Üzeyir bәyin “Koroğlu” operası tamaşaya qoyulanda da belә oldu: ölmәz Bülbülü elә qrimlәdilәr ki, sanki bizim Mülkülüdәki 35 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

“Koroğlu”muzun Qәşәm tapdığı profil dә, elә bil, onun eynidir. Bunu qoyum ona gedim, bu tapdığımız (әslindә heç nә tapmamışdıq, elәcә oğlumun bәsirәt gözü açılıb, damarlarındakı qanın diqtәsi ilә alt şüurumu, tәhtәlşüurumu, genetik kodla ötürülmüş daşlaşmış yaddaşmı oyanıb abidә dağımızı-“Koroğlu”nu ona olduğu kimi göstәrmişdi) Koroğlu görünüşünü yeddi arxa dönәni burada yaşayan, özü dә bu torpaqdan әmәlә gәlәn yerli sakinlәrә, ziyalılarımıza, araşdırmaçılara göstәrmişdim (hәm yerindә natura- da, hәm dә “Qarğınsız” vә “Keçmiş gәlәcәk” kitablarımda dәrc olunan foto- larda), onlar әlini birini bәrkdәn o birinә vuraraq: “Bay sәnin, elә bil ki, pәhlәvandı”,- deyib mat qalmışdılar vә etiraf edirdilәr ki, bәlkә “Koroğlu”ya min dәfә baxıblar, ancaq o görünüşü heç vәdә görmәyiblәr. Heç keçәnlәrdәn, ata-babalarından da bu haqda bir şey eşitmәyiblәr.

Qutsal nümunә

Qәhrәmanlıq simvolu olan “Koroğlu”muzun çox böyük ruhi enerjisi var. Tanrının yaratdığı bu möcüzәli mәkanın halәsi qeyri-adidir. Minilliklәrdәn bәri onun başında Novruz tonqalları qalanır. Bizim yerin insanları “Koroğlu”ya әn qutsal abidә kimi yanaşıb ona tapınırlar. Adamlarımız dilәk dilәyir, muradına yetәndәn sonra fәsәli bişirib, şiriniyyat gәtirib “Koroğ- lu”nu ziyarәtә gәlәr, ya әhdinә çatıb sevinәndәn sonra bu möcüzә dağ- abidәdә tonqallar çatarlar. Atamın yaranışı, bir neçә il öncә anam Sәmayәnin ulu nәnә kimi pak dilәyinә yetmәsini elә biz özümüz, öz nәsilimiz- kökümüzdә canlı olaraq sınamışıq . Babam Qәşәm mәşәdi Rüstәmlә nәnәm Xanxanım Murğuzu Tanrı çox sınağa çәkir. Neçә il dalbadal yaranan körpәlәrdәn heç biri әllәrindә- 36 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01 ovuclarında qalmırmış. Axır-axırda Yasovulluda әslәn Ərdәbil Ocağının övladlarından olan Sәlmi ciji Xanxanımı da, tәzә doğulmuş körpәni dә götürüb qalxır “Koroğlu”ya. Çağanı qoyur qayanın üstünә, sonra da gәtirdiklәri qatdamanı, fәsәlini, pul nәzirini “verirlәr” qayaya. Hündürdәn üç dәfә tәkrarlayırlar ki, bax ay qaya, pul-paranı verdik-uşağı aldıq. Adını qoy- duq Qayadan Verib Aldığımız-Qayvalı. Allah gözünüzә işıq versin, 1929-cı ildә olan o әhvalatdan sonra atam Qayvalı Qәşәmlә yanaşı babamın daha üç övladı da dünyaya gәlir, Tanrı sizinkilәri dә pәnahında saxlasın, indi, törәmәlәri, maşallah, bir obadı. Uşaqkәn o әhvalatı bildiyimә görә maraqlanıb qalxmışam, başına dönә- dönә dolanmışam “Koroğlu”nun .

Unikal abidә

“Koroğlu”muz uzaqdan sal bir qaya kimi görünür. Əslindә “Koroğlu” başdan-başa tarixi abidәdir. Qaya-dağ aşağıdan mәrtәbә-mәrtәbә hörülәrәk böyük istehkamlar sisteminә çevrilib vә yenilmәz qala formasına salınıb. Qalanın elә yeri var , relyefә görә divarın qalınlığı 3-5 metrdir. Aqıl babalar elә ustalıqla yaradıblar ki, onların әllәrinin yadigarlarına baxanda günü bu gün dә heyrәtlәnmәyә bilmirsәn. Unikal arxitekturaya malik bu “Koroğlu”ya baxanda adamın inanmağı gәlmir ki, bu insan әli ilә әrsәyә yetibdi. Doğru- dur “Koroğlu” öz başındakı qala vә Koroğlu evi deyilәn (әslindә yerlilәrin bәzәn otaq adlandırdığı o tikili tapınaq yeridir,öz quruluşuna görә mәbәdә daha çox oxşayır) tikili olmaqla iki abidә şәklindә tarixi abidә kimi dövlәt qeydiyyatına alınıb. Hәqiqәtdә isә “Koroğlu” özü başdan-başa misilsiz bir maddi-mәdәniyyәt nümunәsi, ulu babaların indiki nәslә göndәrdiyi ölmәz- itmәz ismarıncdır. Orada, arxefaktlar, qala divarları, bürclәr, pillәkәnlәr, daş mağaralar, yeraltı yollar, dәrin-dәrin quyular, istehkamlar, qalaçalar, qüllәlәr, qayadan çapılmış gözәtçi sığnaqları, daş hovuzlar vә quyular, sәnәtkar mәhәllәlәri, mәdәni tәbәqә, saxsı vә keramika nümunәlәri, gil möhürlәr, od vә tüstü ilә xәbәrlәşmәyә xidmәt edәn qüllәlәr... bir sözlә, dünya binnәt olandan özündә müxtәlif mәdәniyyәtlәri birlәşdirәn elmi faktlar saysız- hesabsızdır. Tarixin әbәdi izlәrini yaşadan vә elmi yanaşmalarla heç vaxt öyrәnilmәyәn bu misilsiz abidәmiz öz yandımcan tәdqiqatçısını gözlәyir.

Bir xatirә

1967-cı il idi. Yay tәtilindә Mülkülüdә dәdә-baba mülkümüzdә idik. Xәbәr tutduq ki, alimlәr gәlib Dәryәn dağından durbinlә “Koroğlu”nu “öyrәnir”. Babam onları çağırtdırdı, uşaq vaxtı başına gәlәni danışdı:-Ay bala-oğul, әvvәla bu “Koroğlu” elә-belә dağ döyül. Bura müqәddәs bir Ocaq vә adamları muradına çatdıran bir yerdi. Uşaq vaxtı “Koroğlu”nun sinәsindә 37 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 mal otaranda bax onun o Ağdağ sәmtindә iri bir daş vardı, ona әlimdәki ağacla vuranda elә bil, altı çox böyük bir boşluqmuş, mağaraymış kimi әks- sәda verir, bir müddәt sonra boğuq sәs gәlirdi. Mәslәhәtdi ki, gedib bir ora baxasınız... “Alimlәr” fikir vermәdilәr, daha şәr qarışdığına görә maşınla- rına minib getdilәr.

Yeraltı yollar

“Koroğlu”nun Mülkülü sәmt qabağından baxanda yerlilәrin “mağaza” dediyi bir mağara var vә bu mağaranın dibi görünmür. Adamlar orada bir müddәt irәli gedәndәn sonra üşәrgәlәnir, hәm daş uçqunu, hәm nәmişlikdәn vә hәm dә vahimә basdığından irәlilәyә bilmir. Zaman-zaman ora girәn çәpiş, toğlu gedir vә bir dә geri qayıtmır. Adamlarımız inanır ki, bu, “Koroğlu”nun, vaxtilә dağ döşündә mövcud olmuş iri yaşayış yeri vә şәhәrin, indi ondan nişanә qalan şәhәrgahın, qayanın başındakı qalanın gizli yollarından biridir. Köhnә kişilәr hәm dә deyirmişlәr ki, qayanın altında yol haçalanır, biri günbatana (babam deyәn), biri isә Kürә doğru istiqamәtlәnir. Doğrudan da elin-elatın sığınıb istilaçılarla mübarizә apardığı “Koroğ- lu”dakı qala, iç qala, sarp qaya daşlarından çapılaraq düzәldilmiş sәdd vә baryer-istehkamların müdafiәçilәri üçün belә yeraltı yolların olması hәyatı әhәmiyyәtә malik idi. Bәllidir ki, qalaların yeraltı yolları üç mәqsәd daşıyır- dı: mühasirә zamanı su tәchizatı, silah-sursat vә azuqә çatdırılmasında; müda fiәçilәrә әlavә kömәk yetişdirmәkdә; qala Allah elәmәmiş, süqut edәrsә gecә ikәn onu tәrk etmәk üçün (әtraflı bax www.youtube/behruzerle 38 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01 kecmisgelecek №-1 Koroğlu).

Hüsnü cәlalә, sfinks vә boz qurd

Vüqar-әzәmәt simvolu olan “Koroğlu”muz dörd bir yandan baxanda tamam ayrı-ayrı profil vә görkәmlәrdә boy verir. Dedik ki, Mülkülüdәki Qızılqaya sәmtindәn o, qoç Koroğlunun qayada çapılmış heykәlidir. Tovuz şәhәrindәn çıxıb üzü Öysüzlü, Mülkülü vә Əlibәyliyә tәrәf irәlilәyәndә isә “Koroğlu”nun adamı mat-mәәttәl qoyan görünüşü açılır: torpağın әbәdi qoruyucusu olan şir sfinksi! Pәncәlәri üstә qısılıb daşlaşmış-heykәllәşmiş şir! 30 ildәn yuxarıdır, bunu insanlara göstәrirәm; tәәccüblәnirlәr ki, yalan olmasın, min-on min dәfә yanından keçmişik, ya ona biz dә baxmışıq, bә niyә görmәmişik?! Ariflәr isә qayıdıb söylәyir ki, Vәtәnin daşı-qayasına da әmәlli-başlı baxmaq lazımdı, başımızı yerdәn qaldırıb bir ucaları da ürәklә seyr edib gәrәk hәr şeydә mәna axtarasan. Mülkülüyә çatmamış Yuxarı Öysüzlü dә Çürük dәrә qıyısından baxanda isә “Koroğlu”nun qayasının yarıqlarında Allah TәbәrrüküTәalanın mübarәk adının әrәb hürufatı ilә yazıldığını-başqa sözlә “hüsnü cәlalәni” görmәk olar. Hәmin o yazının hәkk olunduğu sütun qayaların sinәsindә dә çoxlu sirli- sehirli yazılar vә işarәlәr! Oxuyub dәrk edib yayanlara alqışlar olsun! Əlibәylidә “Dağdağanın dibi”ndәn baxanda “Koroğlu”nun görünüşü ağzını göyә tutub ulayan boz qurdu andırır.

Tarixin hekayәti vә xalqın hikmәti

Bәnzәrsiz “Koroğlu”muz Tanrının yonduğu qayalarıynan, taxçalarınnan, tәbii-corğafı şәraitinnәn, daha sonra babalarımızın, insan oğlunun yaratdığı bürclәr, qalalar vә istehkamlarla çox qeyri-adi vә unikaldır. Burada bir bala- ca lazımi hazırlığı olsa bir uşaq belә bu qala-tapınaqda bir qoşunun qabağını saxlayasıdı. Elә bu hündürlükdәn, mәtәrislәndiyi o qayaların dalından düşmәnin üstünә daş hellәtsә, qatran töksә, od-alov yağdırsa mәnәm deyәn qoşunlar pәrәn-pәrәn olasıdı. Buradakı silinmәz izlәr, ölmәz-itmәz yadigarlar göstәrir ki, bu, elә belәcә dә olub. Zaman-zaman bu hәndәvәrlәrdәn qırılmış qılınc, nizә parçaları, indiki insan sümüklәrindәn az qala üç-dörd dәfә iri olan kәllә, sklet, çoxlu döyüş lәvazimatlarının qalıqları, qalanın içindәn vә “Koroğlu”nun döşündәki şәhәrgahdan türkdilli alban tayfalarına aid svastika, günәş, ay vә müxtәlif sәma cisimlәrini özündә әks etdirәn gil möhürlәr, üstündә hәndәsi vә nәbati fiqurları, onlardan da daha çox ağacın yarpaq ayası hәkk edilmiş sinә daşları tapılıbdı. Bәzәn hәvәskarların, çox vaxt da qızılaxtaranların vә qara arxeoloqların apardıqları qazıntılar zamanı çoxlu maddi-mәdәniyyәt nümunәlәri üzә çıxıb. Maraqlıdır ki, buradakı çox qәdim qәbirstanlıqdan 39 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 sinә vә baş daşı qoyularaq tam şәkildә hazırlanmış qәbir kameralarının bәzisindә heç bir skletә rast gәlinmәmişdir. Bәzisindә isә İslama qәdәrki dәfn adәtlәrinә aid vә tarixi çox qәdim olan küp qәbir mәdәniyyәti nümunә- lәri ilә qarşılaşmışlar. ...Adamın burada sinәsi qabarır, duyğulanır. Şükranlıqla ürәkdәn deyirsәn:-Allah sizә rәhmәt elәsin torpaq qoyub-yadigar qoyub gedәnlәr! Bizә necә gözәl torpaqlar, necә gözәl yurdlar әmanәt qoyubsunuz! Bizimsә borcumuz bu әmanәtlәri necә var elәcә saxlamaq, ayağımızı yerә bәrk dirәyib babalarımızdan әmanәt qalan yadigarları qoruyub saxlamaqdır. Onda onların ruhu da bizim alxışçımız olar vә bizi yaşadar- biz dә, nәsillәrimiz dә çörәk taparıq, hәyat taparıq-yaşayarıq. Qoy onların daim başımız üstündә olan alxışçı ruhları-“Koroğlu” kimi yadigarlarını vaxtaşırı ziyarәt etdiyimiz ruhlar daim bizlәrә, övladlarımıza, Vәtәnimizә vә millәtimizә yar olsun! ...“Koroğlu”nun gizlinlәri demәklә başa gәlәn deyil. Mülkülü Qızılqa- yasının qabağından “Koroğlu”ya baxanda azman, әsl Koroğludu ki durub: arxası üstә dirsәklәnib Vәtәn keşikçisidir. Bundan da etibarlı keşikçi ola bilmәz. “Koroğlu”muz nәr kimi, qoç kimi Vәtәn keşiyindә dayanır. Bu torpaq müqәddәs vә qeyri-adi torpaqdır! Möcüzә torpağımızın “Koroğlu”su qoy hәyat neçә ki var, o da var olsun! Ondan da sәdaqәtli vә sadiq Vәtәnә, tor pağa, millәtә ikinci bir övlad ola bilmәz! Qoy var olsun “Koroğlu”muz. Yaşa, Koroğlum, Yaşa! Yaşa, qoç Koroğlu, yaşa! Yaşa-yaşa bizi dә yaşat, millәti dә yaşat! Sәnin ruhun, elә bir enerjin var ki, mәdәni-ruhi cәhәtdәn da- şıdığın mәna min illәr indәn sonra da bu millәti dimdik ayaqda saxlayasıdır. Dәyәrli oxucu, gәrәk bağışlayasan ki, “Koroğlu”ya müraciәtlә mәn özü - mü saxlayammayıb daha çox alqışlarımı söylәdim. Axı, “Koroğlu”nun mә- nәvi-ruhi qavrayışı elәdir ki, bu, elә-belә dә olmalıdır! Eyni zamanda bu dağlar vә babalarımızın yaratdığı möhtәşәm qalalar (“türmә” yox ha, hәyat- da әbәdi var olub qalmaq mәnasını verәn qala!) tәkcә müdafiә istehkamı rolunu oynamayıb, o, hәm dә keçmişdәn bu günә gәlib çatan maddi-mәdәniy - yәt nümunәlәri, babaların, ötәnlәrimizin-әrәnlәrimizin bizlәrә isma rıcıdır.

SUMMARY

Legend in Oghuz Land’s Nature

The presented article is about toponyms related with our hero “Koroghlu” and its traces in one of the legendary land of Azerbaijan – Tovuz and its vil- lages. The author gives several examples and explains their meanings and ethymology. He emphasizes that these mountains and towers are not only defence fortification, but also inheritance of our ancestors.

40 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

TAHİR ƏMİRASLANOV prof.dr “BEŞ”İN SİRRİ VƏ SEHRİ

Dünyada bir çox möcüzәlәr var. Bu möcüzәlәrdәn biri dә aşkarda gizlәnәnlәrdir. Aşkarda gizlәdilәnlәrdәn biri dә 5 rәqәmidir. Bu rәqәm dilimizdә hәm dә “әla” adlanır. Görәsәn niyә 3, 7,12,40 vә s. rәqәmlәr deyil mәhz 5 rәqәmini “әla” hesab edib әcdadla- rımız?! Rus dilindә dә 5-ә “otliçno” yәni, fәrqli “yüksәk” deyirlәr. Mәktәbdә dә bizә әla qiymәt yazanda 5 yazırdı müәllimlәrimiz. 3 kafi idi, 4 yaxşı, 5 isә әlaydı. Rus dilindә dә 5 rәqәminә hәm “pyat”(beş), hәm dә otliçno (fәrqli) deyirlәr. Görәsәn sәbәbi nәdir? Niyә bu rәqәm belә fәrqlidir?! Nizami Gәncәvi dә daxil olmaqla sonra gәlәnlәrin çoxu “xәmsә” yәni beşlik yaratmağa çalışdılar, bәzilәri buna nail oldu. Niyә mәhz “xәmsә” ?! Niyә üçlük, dördlük, altılıq vә s. Yox, mәhz beşlik, bunun sәbәbi nә idi?! Niyә Nizami ilk әsәrindә, “Sirlәr xәzinәsi”ndә Mәhәmmәd Peyğәmbәrә 5 gözәllәmә yazıb? Bu nәyә işarәdir? Seyid Yәhya Bakuvi Elmin vә Alimin Fәzilәtlәrindәn yazarkәn qeyd edir. “Beş şeydә alim, әmәl sahibindәn üstündür. Birincisi: Ən xeyirli әmәl elm ilә olar. Elmsiz әmәl faydasızdır. İkincisi: Əmәlsiz elm fayda verir, lakin elmsiz әmәl fayda vermәz. Üçüncüsü: Əmәl lazımdır. Elm isә әmәl üçün şәrtdir. Elm ilә әmәl işıq vә çıraq kimidir. Dördüncüsü: Alimlәrin mәqamı nәbilәrin mәqamıdır. Əmәl sahiblәrinin mәqamı isә övliyaların mәqamıdır. Beşincisi: Elm Allahdandır, әmәl isә quldandır”. Yenә dә Seyid Yәhya Bakuvi “Mәrifәt” sözünün әrәbcәdәn 5 hәrfdәn ibarәt olduğunun deyәrәk bu әlamәtin yüksәkliyindәn danışır. “Mim” hәrfi arifin nәfsindә mәlamәt әhli olmasına işarәtdir. “Eyn” hәrfin onun Eybinә işarәtdir. “Ra” hәrfi Allah Tәalanın mәxluğuna Rәhmәt göstәrmәyinә işarәtdir. “Fa” hәrfi Allahın qüdrәti ilә nәfsinin eyblәrinә qarşı Fәtalığa işarәtdir. “Ha” hәrfi Nәfsinin Hәvasına, yәni dәyәrsizliyinә işarәtdir. Niyә Seyid Yәhya bu vә başqa beşliklәri ortaya qoyur? 41 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

Plutarx “Süfrәarxası söhbәtlәr” kitabında “ “5 badә-hә, 3 badә-hә, 4- yox” qaydası haqqında” ayrıca bir fәsil yazır. Niyә “5 badә-hә?” Öz dilimizdә dә bununla sәslәşәn bir ifadә var. “Çayın biri qaydadı, ikisi cana faydadı, üçü bәsdi, dördü nәhsdi, çatdı beşә, çıx(vur) on beşә”. Niyә belә deyirik? Niyә adada tәk qalan Robinzon Kruzonun yanına Daniel Defonun tәfәkkürü mәhz Cümәni, yәni beşinci günü, rusca desәk Pyatnitsanı gәtirir? Niyә şәnbәni, çәrşәnbәni vә s. gәtirmir? Qәribә deyilmi beş rәqәminin belә yüksәldilmәsi?! Qәribәliklәrdәn biri dә odur ki, Uca Allahımız müsәlmanlara gündә 5 dәfә namaz qılmağı buyurdu. Müsәlmanların birgә namazını beşinci günә- cümә gününә saldı. Mәhz cümә-beşinci gün namazı müsәlmanları bir-biri ilә görüşdürәn, bir amalda, bir duada birlәşdirәn dini faktora çevrildi. İngiliscә 5-ci günә Friday-yәni boş, pulsuz, müftә, azad gün deyirlәr. Əslindә xristianlar üçün bazar günü, yahudilәr şәnbә günü boş, işdәn, dünyәvi problemlәrdәn azad gün olsa da ingilislәr nәdәnsә bu adı müsәlmanların mәnәvi birlik gününә veriblәr. Belәliklә 5 rәqәmi yüksәklik, alilik rәmzi kimi hәr yerdә keçir. Bütün bunların әsasında duran ehtimal ki, 5 әdәdini insanla bağlılığı, әlaqәsidir. İnsan gövdәsindәn 5 çıxıntı var. İki әl, iki ayaq vә baş. Hәr çıxıntıda da beşlik çıxıntılar var. Hәr әldә vә hәr ayaqda 5 barmaq var. Başda 5 çıxıntı iki qulaq, iki göz bәbәyi vә bir burun. Başda 5 dәlik var- 2 qulaq, 2 burun dәliyi vә ağız. İnsanda 5 hissiyyat var. Görmә, iy bilmә, dad duyma, sәs duyma vә tәmas(lamisә). Əgәr nәzәrә alsaq ki, bütün qәdim dillәrdә yalnız samitlәr yazılır, saitlәr vә H hәrfi, onun keçidlәri (X, Q) yazılmır. Saitlәrin vә “H” hәrfinin yazılmadığını nәzәrә alsaq, “bş” sözünü yәni “beş” sözünü hәm dә “behiş” kimi sәslәndirmәk olar. “Behiş” danışıq dilimizdә behişti, cәnnәti bildirdiyindәn 5 rәqәminin cәnnәtlә bağlılığını düşünә bilәrik. Əslindә üç әdәd 6 rәqәminin şeytana bağlanması (666) mövcuddur. 13 rәqәmini bir çox xalqlar nәhs rәqәmi hesab edirsә, onlara qarşı “5” rәqәminin cәnnәtlә bağlılığını düşünsәk, bu rәqәmin niyә әla olduğuna bir cavab da tapa bilәrik. Beşin baş olması fikrimizcә onu әla edir, bütün başqa-yәni başdan qeyri rәqәmlәri fәrqlәndirir. Ona görә ki, ağıl başdadır vә әla qiymәt әn ağıllı başa yәni beşә verilir. Amma baş boş olanda ona beş verilmir. Çünki beş ya boş ya da baş olur. 5 baş olanda әla olur. Əla sözü yalnız “L” kimi yazılır. Saitlәri әlavә etmәklә bu sözdәn “әl” (ovuc vә 5 barmaq) sözü yaranır. Yәni әla әslindә әldir, 5 barmaqdan ibarәtdir. Əla әli göstәrir. Əlәm (bayraq) da әl formasındadır. Yusif peyğәmbәr (ona bizdәn salam olsun) vәhy mәlәyindәn bilgi istә- 42 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01 yәn dә vәhy mәlәyi ona -“Ya Yusif, әllәrinә bax vә söylә hәr әlindә neçә barmaq vә neçә uy var”. - “Ya mәlәk, hәr әlimdә 5 barmaq vә 14 uy var” deyә Peyğәmbәr cavab verir. -“Ya Yusif, dünyanın bütün bilgilәri әllәrindәdir” deyә vәhy mәlәyi cavab verir. Bütün dillәrdә insanlar әllәrini gözlәrinin önünә gәtirib dua edirlәr. Bu zaman әllәr antena rolunu oynayır. İki beş başdan gәlәn mәlumatı alıb kainata, uca Allaha, Allahdan gәlәn mәlumatı isә başa ötürürlәr. Demәli kainatla әlaqә quran “beşlәrdir”. Ekstrasenslәr dә insan bәdәnindәki informasiyanı әllәri ilә qәbul edib ötürür, әllәri ilә müalicәvi tәsir göstәrirlәr. Mәsәlә ondadır ki, әllәr әn hissiyyatlı orqanlardır. әllәrin içәrisindә çoxlu kapilyarlar var vә bu kapil- yarlarda qan axır. Harda axın varsa onun әtrafında mütlәq cәrәyan, elektro- maqnit vә digәr sahәlәr yaranır. İslami dәyәrlәrimizdә әla ((yalnız “L”) yazıldığındandır) hәm dә “Əli”- dir ,hәm dә İlah, ilahi, Allahdır. Buna görә dә, sufizmdә Əli әladır, seçilәn, fәrqlәnәn, üstün, yük sәkdir. Vә әla rәqәm kimi 5(beş) ilahi göydәn gәlәn rәqәm, Allaha vә Əliyә aid rәqәm hesab edilir. Plutarx “E” vә Delflәr barәdә” әsәrindә 5 rәqәminә xüsusi diqqәt yetirir. (sәh 178; 179; 180) Plutarx “E” hәrfinin “Apallona” hәsr edildiyini, Apallona aid edildini yazır. Plutarx yazır ki, özü özlüyündә “E” hәrfi başqa hәrflәrdәn nә yazılışı, nә dә sәslәnmәsi ilә fәrqlәnmir. Amma onun dәyәri başqa rәqәmlәrdәn üstün olan beş rәqәmini ifadә etmәsi ilә bağlıdır. Ona görә ki, müdriklәr hesablamaq (saymaq) felini –“beşliklәrlә hesablamaq(saymaq)” kimi dilә gәtirirlәr. Hәr bir rәqәm cütә vә tәkә bölünür, bir isә hәr ikisinә aiddir (belә ki tәk rәqәmә әlavә edilәndә onu cüt, cütә әlavә edilәndә onu tәk rәqәmә çevirir) 2 rәqәmi cüt rәqәmlәrin , 3 isә tәk rәqәmlәrin başlanğıcı hesab edilir, 5 rәqәmi isә bu ilk iki başlanğıcın birlәşmәsindәn әmәlә gәlir. Ona görә dә tәbii ki, o xüsusi rәğbәtә layiq hesab edilir, çünki iki başlanğıcdan әmәlә gәlәn ilk rәqәmdir vә nigah (ailә T.Ə.) rәqәmi hesab edilә bilәr çünki qadınlığa uyğun olan cüt vә erkәkliyә uyğun olan tәk rәqәmdәn әmәlә gәlib... Buna görә dә tәk rәqәm daha çox istehsalçıdır. Nәinki cüt rәqәm. Yalnız onu deyәk ki, “beş” rәqәmi başlanğıc, ilk kişilik rәqәmini (üç) vә ilk qadınlıq rәqәmini (“iki”) birlәşmәsindәn doğulur, ona görә dә pifaqorçu- lar onu nigah rәqәmi adlandırırlar. (Digәr tәrәfdәn düşünmәk olar ki, belә olan tәrzdә “5” hәm dә ilkin alәmi, bәdәnindәn hәlә Hәvva ayrılmamış bütöv Adәmi vә ya eyni zamanda Hәvva ilә yenidәn birlәşmәmiş son Adәmi ifadә edir. Çünki nigah da elә bu bütövlәşәn Adәmin ifadәsidir. T.Ə.) Ola bilsin ki, buna görә dә bunu tәbii rәqәm adlandırırlar. Çünki özünә vuran zaman o cavabı yenә özüylә bitirir. Eynilә onun kimi dә tәbiәt buğdanı dәndә alıb vә onu hәzm edir, dәrinliklәrdә onu müxtәlif formalara vә görkәmlәrә salaraq әmәlә gәlmә prosesini sona çatdırır. Sonra isә hamıya yenә buğda göstәrir. 43 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

Belәliklә onu yenә әvvәlki, ilkin formasına qaytarır. Beş vә altı yeganә rәqәmlәrdir ki, özünә vuranda cavabın sonunda yenә özlәrini yaradır vә saxlayırlar. Amma onlardan 6 әgәr bu nәticәni yalnız bir dәfә ikinci dәrәcәyә (kvadrata) yüksәldәndә verirsә, 5 rәqәmi daimi olaraq ya özü ilә ya da 10 rәqәmi ilә cavabı sonluqlayır. Belәliklә sona qәdәr ona görә ki, bu rәqәm (5 T.Ə.) özündә bütün kainatı tәşkil edәn başlanğıcı ilki tәkrar edir. Axı bu kosmosu özündә ehtiva edir, kosmosdan yenә özünә qayıdır. Beş rәqәminin özüylә münasibәtindә heç vaxt qeyri mükәmәllik vә yad bir şey doğmur. Müәyyәn qanunauyğunluğa tabe olur: o ya özü özünü doğur vә ya daha mükәmmәl özünә mәxsus on rәqәmini yaradır. Hәr halda aydındır ki, ilahla(Appalon nәzәrdә tutulur T.Ə.) vә 5 rәqәmi arasında uyğunluq tapırlar, o gah oda bәnzәr tәmiz halda özünü göstәrir, gah da özündәn kosmosu ifadә edәn 10 rәqәmini ayırır. Musiqi Allaha xoş gәlәn şeylәrdәn olduğu üçün biz hesab etmirikmi ki, o (musiqi T.Ə.) bu rәqәmlә münasibәtdәdir?! Harmoniyanın әsası belә demәk mümkünsә sәslәrdәdir. Onlar isә beşdir, artıq deyil. Bunu istәyәn simlәrdә yaxud fleytanın deşiklәrindә mühakimә yürütmәdәn hiss edә bilәr. Axı sәslәr dә rәqәmlerin nisbәtindәn doğur. Birinci sәsin dörd sәslәnmәdәn sonrakı hesabı epitritdir. İkinci sәsinki 5 sәsdәn sonra hesabı tempoludur. Üçüncünün hesabı ikiqat sәs bütün sәslәrdәn, hәr şeydәn keçәn hesab vә beşdәn sonra üç qat, dörd qat isә odur ki, iki dәfә bütün sәslәrdәn keçir. Musiqini bilәn adamlar bu dörd intervala ritmnәn çıxan daha birisini әlavә edirlәr ki, o hәr şeydәn vә bu dörddәn keçir amma bunu, bu sәsi qayda kimi qәbul etmәk olmaz. Mәn burada tetroxordların 5 pozisiyada vә ilk beş tonda ya ladda dayanmayacağam. Onları harmoniya adlandırmaq daha düzgün olardı. Var olan çoxluqdan daha doğrusu saysız intervallardan yalnız beşi: diez, yarımton, ton, bir yarım ton, iki ton musiqi deyilmi?!... Platon deyir ki, kosmos vahiddir, birdir. Amma fәrz etsәk ki, ondan başqaları da var, o tәk deyil, onda onlar beş olacaq, artıq olmaz. Amma Aristotel demişkәn kosmos tәk vә vahiddir. Onda bu beş dünyadan formaşıb. Onlardan biri yerdir. O biri su dünyasıdır, üçüncü, dördüncüsü hava vә od dünyasıdır. Beşinci isә sәmadır. Buna görә dә Platon tәbiәtdә әn mükәmmәl olan hәndәsi fiqurları: piramidaları, kubu, oktaedri, eykosaedri vә dodekaedri görüb, hәr birini uyğun dünyaya aid etdi. Az qaldı ki, biz Homerin yanından keçәk, sanki birinci olaraq kosmosu beş hissәyә o bölmәyib: ortadakı üç hissәni Allahlara, iki qıraq hissәlәri Olimpi vә yeri bölünmәz vә hamıya ayırıb. Belәliklә bu rәqәm yalnız ikidәn vә üçdәn törәmәyib, hәm dә ilkin elementlәrdәn törәyib. Bütün rәqәmlәrin başlanğıcı birdir, ilk kvadratsa dörddür. Bu ikisindәn forma vә materiya kimi beş әmәlә gәlir. Bәzilәri düzgün olaraq hesab edirlәr ki, bir ilk kvadratdır. Yәni özünә vuranda bir alınır, onda beş rәqәmi iki ilk kvadratdan әmәlә gәlib ki, bu da 44 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01 onun ali mәnsәbliliyinә xәlәl gәtirmir. Plutarx “İsida vә Osiris barәdә” әsәrindә yazır ki, Qelios bilәndә ki, Reya xәlvәtcә Kronla nigaha girib, qarğış etdi ki, o (Reya) heç bir ayda vә heç bir ildә doğmayacaq. Onda ilahәyә (Reyaya) vurğun olan Hermes onunla yaxınlıq elәdi, sonra isә ayla şaşki oynayaraq ondan onun hәr siklinin 17- dәn bir hissәsini udub onlardan 5 gün düzәltdi vә onları qalan 360 günә әlavә etdi vә o vaxtdan misirlilәr bu beş günü “calaq” vә “allahların doğulduğu günlәr” adlandırırlar. Plutarxın yazdığı әfsanәyә görә birinci gün Osiris, ikinci gün Arueris bәzilәri ona Apallon, bәzilәri Qor deyir, üçüncü gün Tifon, amma qeyri adi yolla anansının böyrünü vurub çıxdı. Dördüncü gün İsida , beşinci gün Neftida doğuldu ki, onu da Sonluq yaxud Afrodita, bәzilәri isә Qәlәbә adlandırırdılar. Yәni Plutarx demәk istәyir ki, bu beş gündә 5 Allah dünyaya gәldi. Yәni Allahlar zamansızlıqda doğdular. Koroğlu dastanında Koroğlu Gizir oğlu Mustafa bәy barәsindә belә bir ifadә işlәdir.

Kaş әzәldәn eş olaydıq, Anadan 15 alaydıq, Əvvәldәn qardaş olaydıq, Gizir oğlu Mustafa bәy!

İzmirdә Türk Dünyası Araşdırmalar İnstitutunun banisi Türkmәn bәyin açıqlamasına görә “Anadan on beş olaydıq” ifadәsi ana südünün ilk on beş gününә, ağız südünә aiddir. Plutarxa vә digәrlәrinә görә 10 rәqәmi (5+5) kosmosu ifadә edir. 5 isә vahid Adәmin (Hәvva bәtnindәn ayrılmamış vә ya artıq birlәşmiş Adәmin) simvoludursa onda 15 kosmos vә Adәmin vahidliyi- ni әks etdirir. Ana südünün kainat, nәsil haqqında tam mәlumat ötürücüsü, informasiya daşıyıcısı olduğunu elmi işlәrimizdә sübut etmişdik. Bizim qәdim adәtlәrimizdә ailә qurulanda, oğlan evi qızın anasına “süd pulu” ödәyirdi. Bu mәblәğin digәr adı “başlıqdır”. Dediyimiz kimi әslindә saitlәr yazılmadığından baş hәm dә “beşdir-әladır”. Bәlkә dә Ana südünün müqәddәsliyinә görә qız anasına әslindә “әlalıq”-“beşlik” pulu, ödәnişi verilirdi. Belә çıxır ki, Koroğlu ilә Mustafa bәyin birlәşmәsi anadan 15 olmaları kosmosla Adәmin birlәşmәsidir, bütövlük kainatın әvvәlki halına, gücünә malik olmasıdır. Biz әvvәlki yazılarımıza mәnbәlәrә istinadәn Koroğlunun әslindә Qoroğlu, Qorqud oğlu olduğunu, Qorqudun isә ilahi başlanğıclıqla, Peyğәmbәrliklә bağlı olduğunu bildirmişdik. Belә olan halda Mustafa adının da sonuncu Peyğәmbәrimizә aid edildiyini nәzәrә alsaq, söhbәt burada Peyğәmbәrlәrin güclәrini birlәşdirmәsindәn, әzәli gücü әldә etmәklәrindәn 45 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 bәhs edilir. Elә hәmin şeirdә Koroğlu belә davam edir. Bir atlı var Alapaça, Aman vermir Qırat qaça, Şeşpәrinin ucu haça Gizir oğlu Mustafa bәy.

Koroğlunun 2 әla(5), fәrqli atı var idi-Qır at vә Dür at. Qır at zülmәti, gecәni bildirir, Dür at isә işıqlı gündüzü. Yәni Koroğlunun atları әslindә 10 rәqәmini-kosmosu ehtiva edir. Mustafanın atı Alapaça isә bir әlanı (5-i) alatoranı, gecә ilә gündüz arasındakı zamanı, keçidi özündә birlәşdirir. Ona görә Alapaça (Alatoran) Qırata (gecәyә) qalib gәlir. Bu üç atın, üç әlanın birlәşmәsi dә 15-i verir ki, bu da fikrimizi kosmosla Adәmin birlәşmәsini tәsdiqlәyir. Əgәr Mustafa adı sonuncu Peyğәmbәrimizә işarә edilirsә, onda Alatoranlıq Peyğәmbәrimizin merac atıdır. İki dünya (maddi vә mәnәvi) arasındakı keçidi tәmin edәndir. Yenә dә Alapaçanı işarәlәdiyi Alatoran da qaranlıqdan işığa keçidi, mәnәvi dünya (zülmәt) ilә maddi dünyanı (işığı) birlәşdirәn körpünü ehtiva edir. Burada İncilin ilk sәtrini xatırlamaq istәrdik: “Dünya Zülmәt içindәydi vә Müqәddәs ruh Elovim Zülmәt üzәrindә bәrqәrar idi. O dedi: Qoy işıq olsun. Dünya işıqlandı.” Belәliklә, Koroğlunun Mustafa ilә anadan 15 almaq istәmәsi, 3 әlanın (3x5) birlәşdirilmәsi, kosmosla Adәmin birliyi mәnasındadır ki, burada da 5-in әla olduğunu görürük. Koroğlunun Mustafa ilә birlәşib bir anadan әkiz doğulub qardaş olması, bir ananın südünü içmәlәri onları bir yürgәhdә, bir nәnnidә birlәşdirәcәydi. Yürgәyin, nәnninin bir qәdim adı da dilimizdә “beşik” adlanır. “Beşik” sözü dilimizdә hәm dә bir әlayıg mәnasını verir. Koroğlu (bir әla-5) vә Mustafa (bir әla-5) Beşiyә (bir әla-5) onlar 3 әla, üç beş birlәşib yenә 15-i böyük birliyi, gücü yaratmalıydılar. Koroğlu әslindә bu tәrifnamәdә Kosmoqolik birliyә, özlәrinin bu bir- liyin maddi dünyadakı әkslәri olduğunu bildirir. XVI әsrin әn böyük sufilәrindәn biri Seyid Yәhya Bakuvi “Şәfa әl Əsrar” әsәrindә Şeyxliyin Əsasları bölmәsindә Beşinci babda (mәqamda) yәni, xacә mәqamında Şeyxin Allahın fәrmanı ilә “xacә”-yә әsa vermәsin- dәn danışır. Vә indiyә qәdәr Peyğәmbәrlәrә verilmiş 10 әsadan söhbәt açır. Seyid Yәhyaya görә: I әsa Adәm Əleyhissalamın әsasıydı ki, bu әsa Cәnnәtdәn ayrıldığı, Adәm isә qovulduğu üçün ağlayırdı. Əsa Adәm Peyğәmbәri yırtıqlardan qoruyardı. II әsa İdris Peyğәmbәrә verilmişdi. Əsa ona kitabdakıları xatırladar, o da әsa vasitәsiylә dәrs verәrdi. 46 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

III әsa Nuh Peyğәmbәrin әsasıdır. Qövmünün hәlak olacağını Nuha әsası xәbәr verdi. Əsanın altından vә üstündәn qara su axırdı. IV әsa İbrahim Peyğәmbәrin әsasıydı ki, Cәnnәt reyhanından idi. Əsa İbrahimin әlindә yaşıla dönürdü. V әsa İshaq Peyğәmbәrin idi. Oğlu Yaqubun dünyaya gәldiyini әsanın gülmәyindәn bilmişdi. VI әsaYaqubun әsasıydı. Əsa ağlamaqla Yusifin ayrılığını bildirdi. VII әsa Musanın әsasıdır. Lazım gәlәndә ilan olurdu. VIII әsa Süleymanın әsasıdır. Əsanı gördüyü zaman bilirdi ki, duası qәbul edilib. IX әsa İsanın әsasıdır. Əsa xәyanәt olacağını öncәdәn xәbәr verdi. X әsa Mәhәmmәd Əleyhissalamın әsasıydı. Aclıq anında yaşıllaşıb xurma verdi. Taif döyüşü günündә qılınca çevrildi. Belәliklә Seyid Yәhya bizә 5-ci mәqamda (bir әlada), 10 möcüzә (iki әla) әsadan xәbәr verir ki, burada biz kosmos (10) vә Adәm (15) vәhdәtini, yәni 15-i görürük. Biz burada da 5 rәqәminin yüksәk tutulduğunu görürük. Hesab edirik ki, Sirlәr xәzinәsindә qәdim filosofların dünya görüşlәrini ortaya qoyan Nizami Gәncәvi bu filosofların beş rәqәminә olan münasibәtlәrini bilmәmiş deyildi. Bәlkә dә xәmsәnin hәr bir әsәri elә bu 5 allahın simvolizә etdiyi ilahi fәlsәfәni, ehtiva etdiklәri tәbii qüvvәlәri vә estetikanı әks etdirir. Bunları Nizami Gәncәvinin әsәrlәrinin adından görmәk olar. Sirlәr Xәzinәsi, Xosrov vә Şirin, Leyli vә Mәcnun, Yeddi gözәl, İskәndәrnamә. Mәsәlәn Leyli vә Mәcnun özündә Osirisi vә İsidanın sevgilisini әks etdirә bilәrdi. Onlar bir birini oqәdәr sevirdilәr ki, artıq analarının qarnında birlәşmişdilәr. Osirisin yer altı dünyanı idarә etmәsi, parçalanıb dağılması Mәcnunun hәyatını, İsidanın әzabları isә leylinin әzablarını ehtiva edә bilәr. Əgәr “Şәrәfnamәdә” İskәndәr Tifona bәnzәyirsә, döyüşkәndirsә, İqbal- namәdә o daha çox gözәl vә müdrik Apallona (Qora) bәnzәdilir. Yeddi Gözәl özlüyündә artıq Afroditanın (digәr adı Qәlәbә vә Sonluq) xüsusiyyәtlәrini әks etdirir. Sirlәr Xәzinәsi isә ehtimal ki, İsidanın müdrik- liyini vә yaradıcılığını әks etdirir. Əslindә bu bölgü Nizami Gәncәvinin ezo- terik bilgilәri daha da dәqiqlәşdirilә, әsaslandırıla bilәr . Amma bu başqa bir mövzu olduğu üçün hәlәlik bu mәqalәmizdәn kәnara çıxmaq istәmәzdim. Ola da bilsin ki, Şeyx Nizami vә sonrakılar bu beşliklәri, xәmsәlәri mәhz namazlara hәsr ediblәr. Hәr namaza, onun böyüklüyünә bir әsәr. Bәlkә dә hәr poemanın, bir namaza istinadı ilә hәr әsәrin әslindә elә namaz olduğunu, şairin Allahla söbәtinin, namazının nәticәsi olduğunu demәk istәyiblәr. “Axı bir saatlıq elm qiyamәtdә 40 illik ibadәtә bәrabәr tutulacaq”- fikrinә söykәniblәr. Axı Quranda namazın forması göstәrilmәyib. Bәlkә bu әsәrlәri namazın bir forması hesab ediblәr. Bәlkә dә! Ola bilsin ki.. Bәlkә Sәmavi kitablar şeirlә, nәzmlә gәldiyi üçün “xәmsәlәr” beşliklәr dә şeirlә yazılıb. 47 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

Hәr ikisinin eyni mәnbәdәn –Allahdan gәldiyini göstәrmәk üçün bәlkә belә yazıblar! Əlbәttә ki, bunlar hәr biri nәticәsindәn asılı olmayaraq, ayrıca tәdqiq edilmәlidir. Amma başqa cür dә ola bilәrdi. Nizami qәdim filosofların әsәrlәri ilә tanış olduğundan Plutarxın “beşә”-әlaya olan münasibәtindәn dә xәbәrdar ola bilәrdi. Vә yaxud Musanın “beş kitabını” (Pyati knijie Moiseya) tanı - ma mış olmazdı. Digәr tәrәfdәn “Kәlilә vә Diminәnin” әsl birinci adının sanskritdә “Ran- catantra”- yәni “5tantra” olmasından da Nizami vә digәrlәri xәbәrsiz deyil- dilәr. Çin xalqının yaranması haqqında olan epik әsәr “Çin(konfisian) beş kitabı” da mәlum mәnbәlәrdәn idi. Artıq yaxın tarixdә “Dostoyevskinin Böyük Beş kitabını” (“Великое пятикнижие Достоевского”) tәrtib edәnlәr dә (“Karamazov Qardaşları” , “Yeniyetmә” , “İdiot” , “Cinayәt vә Cәza”, “Şeytanlar”) artıq beşliklәrә bağlı bu tarixi faktlardan xәbәrdar idilәr. Amma 5bucaqlı ulduz işarәsi monoteist dinlәrdәn öncә dә müqәddәs işarәlәrdәn sayılırdı. Belәliklә, axtardıqca 5 rәqәminin bütün sahәlәrdә kamillik göstәricisi, yüksәk mәqama, aliliyә, seçkinliyә malik olması ilә bağlı faktlarla qarşılaşırıq. Ən әsası isә bu nәinki bizim şüurumuzda, hәtta şüur altı qatda belә artıq özünә yer tutub. Biz zaman vә mәkanla hasarlanmış şüurumuzun çәrçivәsindәn çıxmağa çalışdıq. Hasarın o tayından gördüklәrimizi hasarın hasarın çәrçivәsinә salmağa vә bu çәrçivәdә anlatmağa çalışdıq. Amma mütlәq hәqiqәt sahibi icazә vә imkan verdiyi, bizә tәlgin etdiyi miqdarda. Mәqalәmizi böyük Azәrbaycan filosofu Şeyx Mahmud Şәbustәrinin “Gülşәni-raz” әsәrindәki bir ifadә ilә bitirmәk qәrarına gәldim. “Hәr әdәd altında bir sirr gizlәnir.”

SUMMARY

Mystery and Magic of “Five”

The article is dedicated to mysterical features of the number “five”. There are many miracles in the world. One of them is related with the magic of numbers. The author shows a number of mysterious features of number “five” and proves them with several facts. At the end of the article he writes a sample from “Gulshani-raz” by Shabustari: “Under every number there is a mystery”.

48 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

Bilmәdiklәrimiz ABBASQULU NƏCƏFZADƏ dr. professoru “BAKI ŞİKƏSTƏSİ” HAQQINDA NƏ BİLİRİK?

YUNESKO-nun Qeyri-maddi-mәdәni irsin qorunması üzrә Komitәsi 2003-cü il noyabrın 7-dә Parisdә keçirilәn sessiyada Azәrbaycan muğamları YUNESKO-da “bәşәriyyәtin şifahi vә qeyri-maddi irsinin şedevr әsәrlәrindәn biri” elan olunmuş, 2008-ci il noyabr ayının 4-dәn 8-dәk İstan- bulda keçirilәn 3-cü sessiyasında isә YUNESKO-nun Qeyri-maddi Mәdәni İrs üzrә Reprezentativ Siyahısına daxil edil - mişdir. Bu, mötәbәr qurumun muğam sәnә - tinә verdiyi әn yüksәk qiymәtdir. Şübhәsiz, әldә edilәn uğurlar Azәrbaycan dövlәtinin mәdәniyyәt sahәsindә apardığı siyasәtin mәntiqi nәticәsidir. Muğamşünaslıq sahәsindә Azәrbaycanda bir sıra sanballı risalәlәr, mono- qrafiyalar, elmi kitablar vә elmi-tәdqiqat işlәri yazılmışdır. Orta әsrlәrdәn bu günümüzә qәdәr Şәrq musiqi elminin inkişafında Azәrbaycan alimlәrinin dә böyük rolu vә xidmәti olub. Əbu Nәsr Fәrabi (870-950), Sәfiәddin Urmәvi (1217-1294), Mәhәmmәd ibn Əbubәkr Şirvani (XIV әsr), Xoca Rizvanşah Tәbrizi (XIV әsr), Əbdülqadir Marağalı (1353-1435), Fәtullah Şirvani (1417-1486), Mirzәbәy (XVI әsrin sonu-XVII әsrin әvvәllәri), Mir Möhsün Nәvvab (1833-1918), Ağalar Əliverdibәyov (1880-1953) kimi alimlәrin adlarını qeyd etmәk olar. XX әsrdә isә Üzeyir Hacıbәyli (1885-1948), Əfrasiyab Bәdәlbәyli (1907- 1976), Mәmmәdsaleh İsmayılov (1912-1994), Nәriman Mәmmәdov (1927- 2015), hәmçinin müasirlәrimizdәn Ramiz Zöhrabov, Zemfira Sәfәrova, Gülnaz Abdullazadә, Rәna Mәmmәdova, Elxan Babayev (1948-2003), Sürәyya Ağayeva, Sәnubәr Bağırova, Cәmilә Hәsәnova vә başqa alimlәrin әsәrlәri muğam sәnәtinin inkişafına böyük tәkan vermişdir. Bu istiqamәtdә tәdqiqatlar müasir dövrdә dә davam etdirilir. Muğam sәnәti tükәnmәz dәryadır. Bu sәnәt haqqında nә qәdәr yazılsa, deyilsә dә yenә azlıq edir. Ümumilikdә әsrlәrin süzgәcindәn keçәn muğamlar yarandığı dövrdәn sonrakı mәrhәlәlәrdә çalğı vә vokal (oxu) üslubları müxtәlif variantlara, şәkillәrә düşdüyündәn vә bu sәbәbdәn fәrqli istiqamәtlәrә yönәldiyi üçün muğamata aid nәzәriyyәlәr, elәcә dә ifalar 49 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 fәrqli, bәzәn isә bir-birinә zidd fikirlәrә gәtirib çıxarır. Bu sәbәbdәn dәstgahların tәrkibi haqqında rәylәr illәr boyu ifaçılar (xüsusilә üçlük) vә muğam bilicilәri arasında qızğın mübahisәlәrә, diskussiyalara sәbәb olmuşdur. Muğam sәnәti bütövlükdә Şәrq xalqlarının ümumi ruhuna uyğun yara- dılmış, inkişaf etdirilmiş vә formalaşmışdır. Bu işdә Azәrbaycan xalqının payı daha çoxdur. Aparılan tәdqiqatlar deyilәnlәri tәsdiqlәyir. Muğamlar hәr xalqın dilindә özünәmәxsus şәkildә sәslәnir. Elә muğamlar vardır ki, onların yayılma arealı, coğrafiyası ölkәmizin hüdudlarını aşaraq çox geniş bir әrazini әhatә edir. Bu qәbildәn olan muğamlar bizә mәxsus olduğu qәdәr digәr xalqlara da doğmadır. Mәsәlәn, “Rast”, “Nәva”, “Üşşaq”, “Segah”, “Hicaz” vә s. muğamları göstәrmәk olar. Bir sıra zәrbli muğamların yaradıcısı mәhz Azәrbaycan xalqının sәnәtkarları olub (1, 385-406). Onlardan da biri “Kәsmә şikәstә”dir. “Kәsmә şikәstә”nin ilkin adının “Bakı şikәstәsi” olduğu bәzi mәnbәlәrdә öz tәsdiqini tapır. Buna baxmayaraq hәlә dә bu fikrә etiraz edәnlәr var. Əmәkdar müәllim, sәnәtşünaslıq üzrә fәlsәfә doktoru, professor Rafiq Musazadә hәtta bununla bağlı mәtbuatda öz iradını da bildirib (2, s. 19-26). Əslindә elmi polemikanın aparılması tәbii vә zәruridir. Amma polemika qәrәzsiz olmalı, elmin inkişafına xidmәt etmәli, qaldırılan problemlәr öz mәntiqi hәllini tapmalıdır. Bütün sahәlәrdә olduğu kimi, muğamşünaslıqda da buna böyük ehtiyac duyulur. R.Musazadә “Bakı şikәstәsi” anlayışı ilә bağlı “heç bir sübut vә dәlil” olmadığını iddia edir (2, s. 20). İstәrdim “Kәsmә şikәstә” zәrbli muğamı haq qında yığcam bilgi verim. “Kәsmә şikәstә” (“Bakı şikәstәsi”) – zәrbli muğamı hәzin xarakterli vә tәsirli musiqi mәzmununa malikdir vә “Segah”ın mәqam-intonasiyası, kökü әsasında qurulub. Orta, moderato tempdә ifa edilir, ölçüsü 4/4-dür. Sәnәtşünaslıq üzrә elmlәr doktoru, professor Ramiz Zöhrabov “Kәsmә şikәstә” zәrbli muğamının rondo formasında olduğunu bildirir (3, 337). Bu zәrbli muğam aşıq yaradıcılığının mәhsuludur, müasir dövrdә daha çox “Kәsmә şikәstә” adı ilә tanınır. “Kәsmә şikәstә” zәrbli muğamının gerçәk adı “Bakı şikәstәsi” olub. Görünür, hәmin şikәstәnin bakılı yaradıcısı bu sәbәbdәn onu “Bakı şikәstәsi” adlandırıb. “Bakı şikәstәsi”nә el arasında bәzәn mәhәlli deyim olaraq “Qәdeşi şikәstә” dә deyiblәr. Bununla bağlı sәnәtşünaslıq üzrә elmlәr doktoru, A.İ.Gertsen adına Rusiya Dövlәt Universitetinin professoru Faiq Çәlәbiyev hәm mәqalәlәrindә (4, s. 92), hәm dә dissertasiya işindә geniş bilgi verib (5, s. 427). O, dissertasiya işinin IV fәslinin “Zәrbi muğam dәstgahların komponenti kimi” başlıqlı yarım- fәslindә (5, s. 412-455) haqqında söz açdığımız zәrbli muğamını (5, s. 427) tәrtib etdiyi cәdvәldә “Qәdeşi şikәstә” adı ilә dә göstәrib. Bu fikri, yәni “Bakı şikәstәsi”nә hәm dә “Qәdeşi şikәstә” deyildiyini 50 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

әmәkdar artist, Kurmanqazı adına Alma-ata Milli Konservatoriyasının fәxri professoru Valeh Rәhimov da tәsdiqlәyir vә şikәstәnin әvvәlindә “der әzi- zinәm, ala balam” sözlәri ilә oxunmasının mәhz Bakı dialektini xatırlatdığını söylәyir. Bundan әlavә burada melodiyanın orta registrdә sәslәnmәsi, sözlәrin digәr şikәstәlәrdәn fәrqli olaraq daha aydın tәlәffüzü dә onun Abşeron camaatının zövqünә uyğun bәstәlәndiyini diqqәtә çәkir. Bununla bağlı xalq artisti, professor Möhlәt Müslümovun da fikirlәri maraqlıdır: “Bu zәrbli muğam, yәni “Bakı şikәstәsi” bakılıların ana laylasıdır vә onun ritmi, poetik mәtni vә melodiyası Abşeron camaatının ümumi ruhuna uyğun yaradılıb”. R.Musazadә “qәdeş” sözünә kinayә ilә yanaşır, onun gözündә “qәdeş”, üzr istәyirәm ifadәmә görә, guya cinayәtkar alәmin nümayәndәsidir. Amma “qәdeş” kökü “qardaş” olub, әzizlәnmә mәnasındadır. Bu söz abşeronluların, o cümlәdәn xızılıların çox işlәtdiyi vә sevdiyi bir ifadәdir. Hәtta bәzi ailәlәrdә uşaqlar atalarına da qәdeş deyә müraciәt edirlәr. Yәqin ki, hәmin uşaqlar bibilәrinin dilindәn eşitdiklәri “qәdeş” sözünü işlәdirlәr. Demәli, “qәdeş” qardaş (qarındaş) sözünün yerli lәhcәdә tәlәffüzüdür. “Qәdeş” sözü haqqında dilçi, filoloq vә ensiklopediyaçı, türkçülüyün bayraqdarı, dahi Mahmud ibn әl-Hü-seyn ibn Mәhәmmәd әl-Kaşğari (1008-1095) “Divani- lüğat-it-Türk” (“Türk dillәrinin qamusu”) әsәrindә bilgi verir (32, I c., s. 151-1, 405-7; II c., s. 132-9; III c. 146-11, 159-18). M.Kaşğari “Divani- lüğat-it-Türk” әsәrini әrәbcә yazıb. Əsәri Bәsim Atalay (1882-1965) türk dilinә tәrcümә edib. B.Atalay mәşhur ictimai-siyasi xadim, alim vә şәrqşünas, Türk Dil Qurumunun banilәrindәn biridir. Sәslәndirilәrkәn istifadә edilәn musiqi ibarәlәrinin “kәsilә-kәsilә”, “qırıq- qırıq” çalınması sәbәbindәn “Bakı şikәstәsi” sonralar “Kәsmә şikәstә” adlandırılıb. Bu zәrbli muğam “Segah” muğamının әsasında qurulduğundan, onun emosional xarakterini yaradır, dinlәyicidә qәm-qüssә, kәdәr ovqatı oyadır. Folklor bilicisi Əlihüseyn Dağlının (1898-1981) “Ozan Qaravәli” adlı әsәrindә “şikәstә” sözü ilә bağlı maraqlı qeydlәri var (6, s. 162-163). Çoxları “şikәstә”nin fars kәlmәsi (sınmış, qәlbi qırılmış mәnasında) olduğunu iddia edirlәr. Ə.Dağlı isә bu kәlmәnin xalis Azәrbaycan türklәrinin arxaik sözü olan “sığışda”dan yarandığını bildirir. O, yazır ki, qәdimdә davada yara- lanana “sığışda” deyilibdir. Sonralar “sığışda” farslaşıb, “şikәstә”yә çevrilib. Ə.Dağlı şikәstәdәn söz açarkәn onun әsasәn toponimlәrlә adlandırıldığını bildirәrәk Bakı, Salyan, Quba, Şirvan, Sarıtorpaq (Şamaxı), Qarabağ vә s. yerlәrin adını qeyd edir. “Bakı şikәstәsi” barәdә mәtbuatda illәr boyu yazılar gedib vә müxtәlif tele-proqramlarda verilişlәr hazırlanıb, dissertasiya mövzusuna çevrilib. Onları yazılma tarixinә görә, xronoloji ardıcıllıqla tәqdim edirәm. 1. Əlihüseyn Dağlı. Ozan Qaravәli (I kitab). B.: MBM, 2006. Kitab 51 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 müәllifin 1924-1958-ci illәrdә yazdığı vә AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda C-1021/9974 şifrәsilә qorunan әlyazması әsasında A.Nәcәfzadә tәrәfindәn tәrtib edilib. Ə.Dağlı әsәrindә “Kәsmә (Bakı)” yaz- maqla, bu şikәstәnin Bakıya aid olduğunu yazıb (6, s. 163). 2. Aziz Özer. Türkiyede Azerbaycan türkü ve oyun havaları. // “Azer- baycan yurd bilgisi” dergisi, İstanbul: 1954, №37 (9, s. 28). Bu mәnbәnin elә ilk cümlәsindә zәrbli muğamların arasında “Bakı şikәstәsi”nin dә adı yazılıb. 3. İsmayılov M.C. Azәrbaycan xalq musiqisinin janrları. B.: Azәrbaycan SSR Elmlәr Akademiyasının nәşriyyatı, 1960 (10, s. 98). Əsәrdә “Bakı şikәstәsi”nin adı çәkilir. 4. İsmayılov M.C. Azәrbaycan xalq musiqisinin janrları (1960-cı ildә nәşr olunmuş әsәrin yenidәn işlәnmiş variantı). B.: İşıq, 1984 (11, s. 87). Müәllif “Kәsmә şikәstә”yә “Bakı şikәstәsi” deyildiyini yazır. 5. Zöhrabov R.F. Muğam. B.: Azәrnәşr, 1991 (12 s. 181). Müәllif “Kәsmә şikәstәsi”nin bir vaxtlar “Bakı şikәstәsi” adlandığını yazıb. 6. Челебиев Ф.И. Зерби мугам – азербайджанское рондо. // Истори - ческие взаимосвязи музыкальных культур. Сборник научных трудов. Санкт-Петербург: Санкт-Петербургская Государственная Консерва- тория имени Н.А.Римского-Корсакова, 1992 (4, s. 92). Mәqalәdә tәrtib edilmiş cәdvәldә yazılıb: “Kәsmә şikәstә” (“Bakı şikәstәsi”, “Qәdeşi şikәstә”). 7. Əhmәd V. Bayatı-Nәqşicahan. // Aktyorun dәfni. B.: Şәrq-Qәrb, 1995 (13 s. 14). Filologiya üzrә elmlәr doktoru, professor Vüqar Əhmәd 1992-ci ildә yazdığı vә göstәrilәn әsәrә salınmış hekayәsindә, “Bakı şikәstәsi”nin adını çәkir. 8. Televeriliş: “Kәsmә şikәstә” sehri. 7 iyul 1997-ci il, Vahid Poeziya Evi, xronometrajı 60 dәqiqә (14). Verilişin ssenari müәllifi filologiya üzrә elmlәr doktoru, professor Vüqar Əhmәd, rejissoru Nailә Əkbәrova olub. “Kәsmә şikәstә”nin әn gözәl ifaçısı, әmәkdar artist Fatma Mehrәliyevaya (1926- 2000) hәsr olunmuş tәdbirin aparıcısı, xalq artisti Roza Tağıyeva söylәyir: “İçәri şәhәr. İç dünyamızda bir vaxtlar “Bakı şikәstәsi” adıyla yaranıb. İfa xarakterinә uyğun olaraq, vurğu vә intonasiyası ilә kәsakәs oxunduğuna görә, “Kәsmә şikәstә” zәrb muğamı kimi qәlblәri riqqәtә gәtirәn ahәng Fatma Mehrәliyevanın sәsindә әbәdilәşdi. Onun sәsinin sehri ürәklәri ovsunladı, qәlblәri ehtizaza gәtirdi, “Fatma şikәstә” isә bu ritmik muğamın üçüncü adı oldu”. Bu tәdbiri AzTV “Xalq” qәzeti ilә birgә hazırlayıb. 9. Zöhrabov R.F. Zәrbi muğamlar (musiqi-nәzәri tәdqiqat). B.: Mars- Print, 2004 (3, s. 319). Müәllif yazır: “Kәsmә şikәstә”yә eyni zamanda “Bakı şikәstәsi” dә deyirlәr”. 10. Muğam ensiklopediyası. B.: Heydәr Əliyev Fondu, 2008 (15 s. 102). Bu toplunun redaksiya heyәtinin sәdri vә baş redaktoru Azәrbaycanın Birinci Xanımı, Heydәr Əliyev Fondunun prezidenti, YUNESKO vә İSESKO-nun 52 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

Xoşmәramlı sәfiri, Milli Mәclisin deputatı Mehriban xanım Əliyevadır. Əsәrdә yazılır: “Kәsmә şikәstә”yә bәzәn “Bakı şikәstәsi” dә deyirlәr. 11. Челебиев Ф.И. Морфология дастгяха. Диссертация на соискание ученой степени доктора искусствоведения. Санкт-Петербург: 2009 (5, s. 427). IV fәsil, “Zәrbi muğam dәstgahların komponenti kimi” başlıqlı yarımfәsildә (4.6., s. 412-455) haqqında söz açdığımız zәrbli muğam tәrtib olunmuş cәdvәldә belә tәqdim edilir: “Kәsmә şikәstә” (“Bakı şikәstәsi”, “Qәdeşi şikәstә”). 12. Nәcәfzadә A.İ. Azәrbaycan idiofonlu çalğı alәtlәri (orqanoloji-tarixi tәdqiqat). B.: MBM, 2010, (16 s. 57). Monoqrafiyada oxuyuruq: Zәrbli muğam kimi çalınan şikәstәlәr bәzәn öz adında Azәrbaycandakı bir sıra әrazilәrin toponimlәrini әks etdirirlәr: “Qarabağ şikәstәsi”, “Şirvan şikәs- tәsi”, “Bakı şikәstәsi” (bu, kәsik-kәsik çalındığından sonrakı mәrhәlәlәrdә “Kәsmә şikәstә” adlandırılıb), “Sarıtorpaq şikәstәsi” vә s.). 13. M.B.Quliyev, A.İ.Nәcәfzadә. AMK-nın tar, kamança, qanun vә balaban ixtisası üzrә bakalavr hazırlığı üçün “Konsertmeyster sinfi” fәnninin proqramı. B.: MBM, 2010 (17, s. 18). Proqramda “Bakı şikәstәsi”nin adı çәkilir. 14. A.İ.Nәcәfzadә, E.İ.Cabbarov. AMK-nın bakalavr tәhsili üzrә balaban alәti üçün “İxtisas-muğam” fәnninin proqramı. B.: MBM, 2010 (18, s. 22). Proqramda “Bakı şikәstәsi”nin adı qeyd edilir. 15. A.İ.Nәcәfzadә. Virtuoz qaboyçu (Kamil Cәlilov – 75). // “Qobustan” jurnalı №2, B.: 2013 (19, s. 36-40). Mәqalәdә virtuoz qaboyçalan, “Şöhrәt” ordenli, xalq artisti Kamil Cәlilovun repertuarında yer alan “Kәsmә şikәstәsi” zәrbli muğamı “Bakı şikәstәsi” olduğu bildirilir. 16. M.B.Quliyev, A.İ.Nәcәfzadә. AMK-nın tar, kamança, qanun vә balaban ixtisası üzrә bakalavr hazırlığı üçün “Müşayiәt sinfi” fәnninin proqramı. B.: MBM 2013 (20 s. 26). Proqramda “Kәsmә şikәstә”nin bir zamanlar “Bakı şikәstәsi” adlandığı yazılıb. 17. A.İ.Nәcәfzadә, F.Ə.Hüseynov. ADMİU-nun bakalavr pillәsi üzrә balaban alәti üçün “İxtisas-muğam” fәnninin proqramı. Əlyazma halında, 2014 (21, s. 13). Proqramda “Kәsmә şikәstә” zәrbli muğamının әsl adının “Bakı şikәstәsi” olduğu diqqәtә çәkilir. 18. Space TV-dә Kamran Hәsәnlinin aparıcısı olduğu bir verilişin mövzusu şikәstәlәrdәn olub. O, xalq artisti Mәlәkxanım Əyyubovanın “Kәsmә şikәstә”ni ifa edәrkәn bu zәrbli muğamın, hәm dә “Bakı şikәstәsi” olduğunu söylәyib. 19. A.İ.Nәcәfzadә. Bir daha zәrbli muğamlar haqqında. // Azәrbaycan muğamşünaslığı: problemlәr, perspektivlәr (AMEA Memarlıq vә İnсә-sәnәt İnstitutu). B.: Tәknur, 2015 (1, 385-406). Mәqalәdә “Bakı şikәstәsi”nin adı çәkilir. 20. Mühacirәtdә folklor araşdırmaları. I kitab. Tәrtib edәni, Azәrbaycan 53 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 türkcәsinә uyğunlaşdıranı, ön söz vә şәrhlәrin müәllifi: Almaz Hәsәnqızı (Hüseynova). B.: Elm vә tәhsil, 2015 (22, s. 227). Azәrbaycan mәtbuatında filologiya üzrә elmlәr doktoru, Bakı Qızlar Universitetinin professoru Almaz Hәsәnqızı ABŞ-da uzun müddәt mühacir ömrü yaşayan soydaşımız Əziz Özәrin “Türkiyәdә Azәrbaycan türkü vә oyun havaları” adlı mәqalәsi haqqında mәlumat verib vә әsәrdә “Bakı şikәstәsi”nin adı çәkilir. 21. İctimai TV-dә sәnәtşünaslıq üzrә elmlәr doktoru, BMA-nın professoru Cәmilә Hәsәnova Mübariz Əliyev vә Zülfiyyә İbadovanın aparıcısı olduqları “Ozan mәclisi” adlı verilişdә “Bakı şikәstәsi”ndәn söz açıb. 22. A.İ.Nәcәfzadә, V.M.Mәmmәdәliyev. İnstrumental muğam ifaçılığı- nın metodologiyası. B.: Ecoprint, 2016 (23, s. 94-95). Əsәrin әlyazması nәşriyyata tәqdim olunub vә yaxın günlәrdә işıq üzü görәcәk. Burada “Bakı şikәstәsi”ndәn söz açılır. 23. A.İ.Nәcәfzadә. Etnoorqanologiya. Musiqi tәmayüllü ali mәktәblәr üçün dәrslik. B.: Ecoprint, 2016 (24 s. 279). Dәrslikdә haqqında danışdı- ğımız zәrbli muğamın ilkin adının “Bakı şikәstәsi” olduğu bildirilir. 24. Almaz Hәsәnqızı (Hüseynova). Əziz Özәrin “Türkiyәdә Azәrbaycan türkü vә oyun havaları” adlı mәqalәsi. // “Xalq cәbhәsi” qәzeti, 18 avqust 2016 (25, s. 13). Mәqalәdә “Bakı şikәstәsi”nin adı çәkilir. Möhtәrәm oxucu, gördüyünüz kimi, bir sıra mötәbәr mәnbәlәrdә “Kәsmә şi-kәstә”yә “Bakı şikәstәsi” dә deyildiyi tәsdiqini tapır. Mәn dә 20 ilә yaxın bütün yazılarımda, aparıcısı olduğum teleproqramlarda (AzTV-dә “Yallı”, İTV-dә “Yurd incilәri”), müxtәlif telekanallardakı çıxışlarımda “Kәsmә şikәstә”dәn söz düşәndә ona, hәm dә “Bakı şikәstәsi” deyildiyini bildirmişәm. 60 ildәn artıq bir dövrdә KİV-dә “Bakı şikәstәsi”dәn söz açılıb. R.Musazadә Bakıda, Abşeronda heç vaxt aşıq olmadığını dilә gәtirir (2, s. 20). Azәrbaycan Aşıqlar Birliyinin sәdri, Əmәkdar Elm Xadimi, filologiya üzrә elmlәr doktoru, professor Mәhәrrәm Qasımlı bu fikirlә bağlı bizә belә söylәdi: “Bakıda müxtәlif illәrdә xeyli sayda aşıq fәaliyyәt göstәrib. Ötәn әsrin 30-cu illәrindә “Koroğlu” dastanının bir çox qolları mәhz Bakı aşıqla- rının dilindәn qәlәmә alınıb”. Ümumiyyәtlә, harada oğuz yaşayıbsa, orada ozan-aşıq sәnәti olub, qopuz-saz çalınıb vә bu әnәnә dövrümüzdә dә davam etdirilir. Etimoloji açıqlanması Əfşar yurdu (Əfşaran) kimi izah olunan Abşeron da qәdim oğuz yurdudur, bu yerlәrdә hәmişә saza, sözә yüksәk qiymәt verilib. İstәrdim bu mәqamda bir neçә abşeronlu aşığı da yada salaq. Masazırlı Aşıq Hәsәn – 1935-ci ildә mәşhur türkoloq vә әdәbiyyatşünas alim Salman Mümtaz (1884-1941) nәşr etdirdiyi “El şairlәri” kitabında onun haqqında mәlumat verib (26, s. 6). Ədәbiyyatşünas Əhliman Axundov (1903-1977) da “XIX әsrdә yetişmiş görkәmli aşıqlar” adlı mәqalәsindә Aşıq Hәsәnin yaradıcılığından bәhs edir (26, s. 6). Hәmçinin Akademik Feyzulla Qasımzadә (1898-1976) “XIX әsr Azәrbaycan әdәbiyyatı tarixi” 54 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

әsәrindә Aşıq Hәsәndәn söz açır (26, s. 6). Bakıda aşıqlarından biri dә XIX әsrin sonu, XX әsrin әvvәllәrindә söz, saz sәrrafı kimi tanınan, yaşayıb-yaradan Aşıq Talıbdır. Onun haqqında Əlihüseyn Dağlı (1898-1981) “Ozan Qaravәli” adlı әsәrinin III hissәsinin “İzahat” başlıqlı mәqalәsindә mәlumat verir (7). Hәmin әsәrin V hissәsindә isә, o, Bakıda daha çox sazın cürә növündәn istifadә edildiyini bildirir (8). Tanınmış qarmonçalan Kor Əhәd (Əhәd Fәrzәli oğlu Əliyev, 1893-1942) toylarda hәm dә gözәl saz çalırmış, şirin avazla aşıq havalarını oxuyarmış. Onun sazın virtuoz ifaçısı olduğunu tarixçi, musiqi tәdqiqatçısı Firudin Şuşinski (1925-1997) әsәrlәrindә yazır (27, s. 389). Bülbülәli Aşıq Cavad haqqında Əhliman Axundov bilgi verib (26, s. 6). Aşıq Cavad XIX әsrin 40-cı illәrindә, 70 yaşında vәfat edib. Maştağalı Aşıq Cahangirin dilindәn “Koroğlu vә Aypara” dastanı 1936-cı ildә qәlәmә alınıb vә Nizami adına Ədәbiyyat İnstitutunun arxivindә 497 nömrәli qovluqda saxlanır (28, s. 392). Zabratlı Aşıq Əliş Sәmәdoğlunun dilindәn “Koroğlu vә Bәylәr” dastanı 1937-ci ildә qәlәmә alınıb vә Nizami adına Ədәbiyyat İnstitutunun arxivindә 721 nömrәli qovluqda saxlanır (28, s. 392). Bakılı Bәşir Əsәdoğlunun dilindәn “Koroğlu vә Xonxar” dastanı 1936-cı ildә qәlәmә alınıb vә Nizami adına Ədәbiyyat İnstitutunun arxivindә 721 nömrәli qovluqda saxlanır (28, s. 392). Bakılı Əli Yoldaşoğlunun dilindәn “Koroğluynan Ədil paşa” dastanı 1938-ci ildә qәlәmә alınıb vә Nizami adına Ədәbiyyat İnstitutunun arxivindә 721 nömrәli qovluqda saxlanır (28, s. 393). Qobulu Mәliksoltan Əhmәdoğlunun dilindәn “Koroğluynan Nigarın nağılı” dastanı 1938-ci ildә qәlәmә alınıb vә Nizami adına Ədәbiyyat İnstitutunun arxivindә 510 nömrәli qovluqda saxlanır (28, s. 393). Əhmәdli kәnd sakini Hüseynulla İbrahimoğlunun dilindәn “Mәsum” dastanı 1955-ci ildә qәlәmә alınıb (28, s. 394). Bakılı Muxtar Əlioğlunun dilindәn “Tәhmuraz” dastanı 1938-ci ildә qәlәmә alınıb (28, s. 395). Bakılı Hümbәt Əlioğlunun dilindәn “Tahir vә Zöhrә” dastanı 1955-ci ildә qәlәmә alınıb (28, s. 395). Fikrimizcә, Bakıda bütün dövrlәrdә aşıq sәnәtini tәbliğ edәn, yaşadan aşıqlar olub. Sadәcә Abşeronda yaşamış aşıqların yaradıcılığı ayrıca araşdırılmayıb. Bu mövzu әtrafında dәrindәn elmi tәdqiqat işi aparılsa, Abşeronda xeyli aşığın fәaliyyәt göstәrdiyi bәlli olacaq. Son yüzilliklәrdә Abşeronda muğamat inkişaf etdiyindәn aşıq sәnәti bir qәdәr arxa plana keçib. Bir zaman mәnsub olduğum Xızı rayonunda da aşıq olmadığını söylәyirdilәr. Amma araşdırma apardıqdan sonra bu әrazidә 20- dәn artıq peşәkar aşığın fәaliyyәt göstәrdiyi bәlli oldu. Onlar haqqında “Konservatoriya” jurnalında bilgi vermişik (29, s. 83-96). Xızı aşıqları barә- dә xeyli qaynaqlar var (30): 1. Aşıq Əliqulu (1762-1826); 2. Aşıq Duman (1809-1851); 3. Aşıq Zәrnişan Cabbarqızı (1852-1906); 4. Aşıq Şıxmir- hüseyn Əliseyranoğlu (1876-1918); 5. Aşıq İmanbaxış Rzaqulu Xirәk- 55 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

Əfşarlu (1880-1933); 6. Aşıq Qurban Abduloğlu Ağdәrәli (1886-1944); 7. Aşıq Nisә Ağdәrәli; 8. Aşıq Cәlil Muradoğlu; 9. Aşıq Əbdülәli Soltanbağı oğlu; 10. Aşıq Əşrәf Qurbanov; 11. Aşıq Qurban; 12. Aşıq Bibiqulu; 13. Aşıq Mәhәmmәd Qasım oğlu Mәmmәdov (1927-2009); 14. Aşıq Zohulla; 15. Aşıq Xәlәf Muradoğlu; 16. Aşıq Gülalı; 17. Aşıq Mehdi Künövşәli; 18. Aşıq Şamil; 19. Aşıq Camal; 20. Aşıq Şirinağa; 21. Aşıq Ocaqqulu Bibiqulu oğlu Abbasov (1905-1983); 22. Aşıq Əliağa Əbil oğlu (1934-2003). Bakıya yaxın rayon olan Xızıda әn azı bu qәdәr (hәlә bunlar bildiklәrimdir, bilmәdiklәrim qat-qat çoxdur) sәnәtkar fәaliyyәt göstәribsә, Abşeronda onların sayının daha artıq olduğu ehtimal edilir. Bu, geniş tәdqiqata ehtiyacı olan ayrıca bir mövzudur. Akademik Vasim Mәmmәdәliyev, qardaşı әmәkdar artist, ADMİU-nun professoru Vamiq Mәmmәdәliyev, Bәhram Mәnsurov (1911-1985), elәcә dә onun yadigarları – bәstәkar, xalq artisti Eldar Mәnsurov, әmәkdar artist Elxan Mәnsurov vә bir çox başqa sәnәtkarlar da tәsdiqlәyirlәr ki, “Kәsmә şikәsti”yә bәzәn el arasında “Bakı şikәstәsi” dә deyiblәr. Mәn ilk dәfә “Bakı şikәstәsi”ni 40 il bundan әvvәl Aşıq Mәhәmmәdin (1927-2009) dilindәn eşitmişәm. O, deyirdi ki, yaxın keçmişdә Bakı, Şuşa vә Şamaxıda muğam mәclislәri fәaliyyәt göstәrirdi. Hәr bölgәnin dә özünәmәxsus şikәstәsi vardı: “Bakı şikәstәsi”, “Qarabağ şikәstәsi” vә “Şirvan şikәstәsi”. Bu mәclislәr arasında müsabiqәlәr keçirilir, qaliblәr mükafatlandırılırdı. Mәclisin harada keçirilmәsindәn asılı olmayaraq hәr üç şikәstә mәnsub olduğu müvafiq bölgәnin ifaçıları tәrәfindәn “himn” kimi sәslәndirilirdi. Ustad tarzәn, müәllimlәr müәllimi Elxan Müzәffәrov, tanınmış kamança ifaçısı, әmәkdar incәsәnәt xadimi, sәnәtşünaslıq üzrә fәlsәfә doktoru, BMA- nın professoru Arif Əsәdullayev dә “Bakı şikәstәsi” fikrinin sәhih olduğunu söylәyirlәr. Bilindiyi kimi, hәr iki sәnәtkar Azәrbaycan muğamlarının fundamental bilicisi Nәriman Əliyevin “әlindәn su içmiş”, muğamlarımızla bağlı bilgilәri ixtisas müәllimlәri ilә yanaşı, ondan da әxz etmişlәr. Muğam sәnәti musiqi tәmayüllü mәktәblәrdә tәrtib edilmiş proqramlar әsasında tәdris olunur. Burada müәllimlәr göstәrilәn şöbә vә guşәlәri tәlәbәlәrә öyrәdirlәr. Xoşbәxt o ifaçıdır ki, Seyid Şuşinski (1889-1965), Nәriman Əliyev (1930-1998), Hacıbaba Hüseynov (1919-1993) kimi ustad xanәn- dәlәri müşayiәt etmiş, onların muğamatla bağlı dәrsdәnkәnar söhbәtlәrini eşitmiş, ifalarını canlı dinlәmişlәr. Əlibaba Mәmmәdov bizimlә söhbәt zamanı qarmonçalan Teyyub Dәmirovun (1908-1970) mәclislәrin birindә çox gözәl oxuduğu “Kәsmә şikәstә”dәn söhbәt açdı: “Bu ifa Fatma Mehrәliyevanın oxusuna çox bәnzә- yirdi. Bәlli oldu ki, qubalı qızı Fatma xanım hәmin zәrbli muğamı bakılı T.Dәmirovdan öyrәnibmiş”. Xalq artisti Baba Mahmudoğlu (1940-2006) “Dastan” folklor ansamblı ilә 56 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

“Kәsmә şikәstә”ni mәşq edәrkәn söylәyirdi: “Bu şikәstәnin әsl adı “Bakı şikәstәsi” olub. Sonradan ifaçıların dilindә Bakı sözü “kәsmә” ilә әvәzlәnib vә elmi әdәbiyyata da bu şәkildә düşüb”. Mәn 10 il (1979-1989) hәmin ansamblın musiqi rәhbәri olmuşam. B.Mahmudoğlu oxuyacağı hәr hansı musiqi haqqında öncә bizә, ansamblın üzvlәrinә әtraflı mәlumat verirdi. Sonra hәmin melodiyanı mәşq edib lentә alırdıq. “Kәsmә şikәstә”ni dә Azәrbaycan radiosunun fondu üçün belә ifa etmişik. 62 il bundan әvvәl, 1954-cü ildә Əziz Özәr “Türkiyәdә Azәrbaycan türkü vә oyun havaları” adlı әsәrindә “Bakı şikәstәsi”ndәn bәhs edir (9, s. 28). Bir neçә kәlmә dә Ə.Özәr haqqında bilgi vermәk istәyirәm. Ə.Özәr әslәn bakılı olub, 1920-ci ildә Azәrbaycanı sovet qoşunları işğal etdikdәn sonra әvvәlcә Türkiyәdә yaşayıb, sonra Amerikaya köçüb. Bakıda ikәn pianoda çalmağı öyrәnib. Türkiyәli yazıçı, şair, musiqi tәdqiqatçısı Cumhur Turan söylәyir ki, 1970-ci ilin әvvәllәrindә (22 yaşda idim) Əziz Özәrlә görüşmәk mәnә nәsib oldu. Amerikadan yeni gәlmişdi. O zaman tәxminәn 70 yaşı olardı. Çox sәliqәli, yaraşıqlı vә bәstәboy bir kişi idi. O illәrdә әn dәbdә olan vә yalnız zәngin şәxslәrdә tәsadüf edilәn boyundan asılmış maqnitofonu vardı. Söhbәt edә-edә musiqiyә qulaq asırdı. Musiqi ilә nәfәs alırdı. Ankarada vә İstanbulda Azәrbaycanın müstәqillik gününә (28 may) hәsr edilmiş konsertlәrin afişalarında orkestrin tәrkibindә Əziz Özәrin adına piano ifaçısı kimi rast gәlirik. Ə.Özәr Türkiyәdә olarkәn, 1954-ci ildәn sonra çәkdiyi “Qatil mәnәm” adlı kinofilmin rejissoru olub. Türkiyәdә dәfn olunub, övladlarından biri 82-83 yaşındadır, professordur, ABŞ-da yaşayır. Tәәssüf hәlәlik onun adını müәyyәnlәşdirә bilmәmişik... “Kәsmә şikәstәsi”nin ilkin adının “Bakı şikәstәsi” olduğunu tәsdiqlәyәn faktların әn mühümü etnoqrafik, xalqın yaddaşından süzülüb gәlәn mәnbәlәrdir. Onlardan da akademik Vasim Mәmmәdәliyevin, Aşıq Mәhәmmәdin, Vamiq Mәmmәdәliyevin, Möhlәt Müslümovun, Faiq Çәlәbiyevin, Valeh Rәhimovun, Vüqar Əhmәdin, Elxan Müzәffәrovun dediklәrinә әsaslanırıq. Dünya şöhrәtli xanәndә, xalq artisti, professor Alim Qasımov, xalq artisti, professor Zamiq Əliyev, әmәkdar artist, dosent Mirnazim Əsәdullayev dә haqqında söhbәt açdığımız zәrbli muğamın әsl adının “Bakı şikәstәsi” olduğunu tәsdiqlәyirlәr. Alim müәllim belә dedi ki: “eşitdiyimә görә bu zәrbli muğama “Bakı şikәstәsi” deyiblәr. Amma qulaq günahkarı da ola bilәrәm”. Zamiq müәllimdәn isә “Kәsmә şikәstә” haqqında nә deyә bilәrsiniz? – soruşduqda, o, fikirlәşmәdәn dedi: “Tәxminәn 20 il bundan әvvәl Vahid Poeziya Evindә “Kәsmә şikәstә”yә sәnәt möhürünü vurmuş Fatma Mehrәliyevaya hәsr olunmuş televerilişә dәvәt edilmişdim. Orada vurğulandı ki, әvvәllәr bu zәrbli muğamın adı “Bakı şikәstәsi” olub. Çәkilişdә ölkәmizin bir çox tanınmış ziyalıları iştirak edirdi: qәzәlxan Hәkim Qәni (1918-2008), virtuoz kamança çalan – Habil Əliyev (1927- 2015), dünya şöhrәtli opera müğәnnisi Lütfiyar İmanov (1928-2008), 57 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 müğәnni – Mәmmәd Salmanov (1930-2000), şair – Hәmid Abbas (1935- 1999), professor Vaqif Arzumanlı (1947-2014), xanәndәlәr – Sara Qәdimova (1922-2005), Yaqub Mәmmәdov (1930-2002), Tәlәt Qasımov (1933-2013), İslam Rzayev (1934-2008), Əlibaba Mәmmәdov, Arif Babayev, virtuoz tarzәn Ramiz Quliyev, Hacı Şahin Verdiyev, “Xalq” qәzetinin әmәkdaşları – Rafiq Salmanov, İlham Abbasov vә başqaları”. Hәtta musiqiçi olmayan, AMK-nın “İnsan resursları departamenti”nin baş mühasibi Fazil Babayevdәn, saçını-saqqalını AzTV-dә ağartmış tanınmış jurnalist, publisist vә tәrcümәçi Rafiq Savalandan, incәsәnәtimizin keşiyindә duran yaşlı nәslin nümayәndәsi Mirәhmәd Əsgәrovdan da tәsadüfәn görüşәrkәn “Kәsmә şikәstә” haqqında nә bildiklәrini soruşduqda, onun qәdim adının “Bakı şikәstәsi” olduğunu söylәdilәr. Fazil müәllim “Qәdeşi şikәstә”nin isә yarızarafat, yarıgerçәk “bütün şikәstәlәrin әzәmәtlisi, әn ucası” anlamında olduğunu bildirdi. “Sarıtorpaq şikәstәsi” bugünkü ifaçılıq sәnәtindә “Kәsmә şikәstә”dәn fәrqlәnir, onları eynilәşdirmәk olmaz. Doğrudur, ustad tarzәn Mirzә Fәrәc Rzayev (1847-1927) “Kәsmә şikәstә”yә “Sarıtorpaq şikәstәsi” deyildiyini yazıb (31, s. 53). Amma Faiq Çәlәbiyev dә әsәrindә Şamaxıda, Şәkidә vә Abşeronda Sarı-torpaq adlı mәhәllәlәrin olduğunu bildirir. A.Əsәdullayev deyir: “Abşeron bağlarının qızılı rәngdә olan torpağına Sarıtorpaq deyiblәr. Bu mәnada “Sarıtorpaq şikәstәsi” zәrbli muğamın adı Bakıya aid edilә bilәr”. AMK-nın baş müәllimi, ustad tarzәn Sabir Əlәkbәrov Hacıbaba Hüseynova istinadәn “Kәsmә şikәstә”nin “Sarıtorpaq şikәstәsi”nә çox yaxın olduğunu deyir (2, s. 21). Amma H.Hüseynovun uzun illәr qulluğunda duran, onun bir oğul kimi qayğısına qalan Mirnazim Əsәdullayev söylәyir: “Hacıbaba müәllim Bәhram müәllimlә bir mәclisdә olanda bizә dedi ki, “Kәsmә şikәstә”, “Sarıtorpaq şikәstә”, “Bakı şikәstәsi” müxtәlif cür adlansa da, mahiyyәtcә eyni muğamlardır. Amma Şamaxı vә Şәkidә ifa olunan “Sarıtorpaq şikәstәsi” fәrqlidir”. Bütün fәaliyyәtim boyu mәqsәdim, mәramım prinsipial mәsәlәlәrin hәllindә obyektiv olmaq, qәrәzsiz mövqe tutmaq, düzü düz, әyrini әyri yaz- maq vә tәbliğ etmәk olub. Mәqsәdim hәr şeyi olduğu kimi, o cümlәdәn “Bakı şikәstәsi”ni öz adı ilә vermәkdir. Necә ki, bir vaxtlar dissertasiya işlәrimdә, müxtәlif sәpkili әsәrlәrimdә dahi bәstәkarımız Üzeyir bәyin soyadını Hacıbәyli kimi tәqdim etdikdә bәzi elm adamları öz iradlarını bildirirdilәr. Bu mәsәlә ilә bağlı Nazirlәr Kabinetinin qәrarı çıxdıqdan sonra hәr kәs haqlı olduğumuzu qәbul etdi. İnanıram ki, “Bakı şikәstәsi”nin dә qәdim adı bәrpa olunacaq, elmi әdәbiyyatda onun tarixi haqqı özünә qaytarılacaqdır.

58 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

ƏDƏBİYYAT

1. A.İ.Nәcәfzadә. Bir daha zәrbli muğamlar haqqında. // Azәrbaycan mu-ğamşünaslığı: problemlәr, perspektivlәr (AMEA Memarlıq vә İnсәsәnәt İnstitutu). B.: Tәknur, 2015, s. 385-406. 2. Musazadә R.M. Kәsmә-şikәstә” zәrbi muğamı haqqında deyәcәklә rimiz. // “Konservatoriya” jurnalı, №1 (31), 2016, s. 19-26. 3. Zöhrabov R.F. Zәrbi muğamlar (musiqi-nәzәri tәdqiqat). B.: Mars-Print, 2004, 406 s. 4. Челебиев Ф.И. Зерби мугам – азербайджанское рондо. // Истори ческие взаимо- связи музыкальных культур. Сборник научных трудов. Санкт-Петербург: Санкт- Петербургская Государственная Консерва тория имени Н.А.Римского-Корсакова, 1992, с. 74-93 (rus dilindә). 5. Челебиев Ф.И. Морфология дастгяха. Диссертация на соискание уче-ной степе- ни доктора искусствоведения. Санкт-Петербург: 2009, 568 с. + Прил. (157 с.: ил.). (rus dilindә). 6. Dağlı Ə. (Hәmidov Ə.H.). Ozan Qaravәli (I kitab). B.: MBM, 2006, 192 s. (kitab müәllifin AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda C-1021/9974 şifrәsilә qorunan әlyazması әsasında A.Nәcәfzadә tәrәfindәn tәrtib edilib). 7. Dağlı Ə. (Hәmidov Ə.H.). Ozan Qaravәli. III hissә. AMEA M.Füzuli adına Əlyazmaları İnstitutunun fondu, C-1175/38009 şifrәli әlyazma. 8. Dağlı Ə. (Hәmidov Ə.H.). Ozan Qaravәli. V hissә. AMEA M.Füzuli adı-na Əlyazmalar İnstitutunun fondu. C-1175/38009 şifrәli әlyazma. 9. Özәr Ə. Türkiyәdә Azәrbaycan türkü vә oyun havaları. // “Azәrbaycan yurd bilgisi” dәrgisi, İstanbul: 1954, №37, s. 28-31. 10. İsmayılov M.C. Azәrbaycan xalq musiqisinin janrları. B.: 1960. 11. İsmayılov M.C. Azәrbaycan xalq musiqisinin janrları (yenidәn işlәn miş variantı). B.: İşıq, 1984, 100 s. 12. Zöhrabov R.F. Muğam. B.: Azәrnәşr, 1991, 219 s. 13. Əhmәd V. Bayatı-Nәqşicahan. // Aktyorun dәfni. B.: Şәrq-Qәrb, 1995, 36 s. 14. Televeriliş: “Kәsmә şikәstә” sehri. 7 iyul 1997-ci il, Vahid Poeziya Evi, xronometrajı 60 dәqiqә. Tәdbiri AzTV “Xalq” qәzeti ilә birgә hazır-layıb. 15. Muğam ensiklopediyası. Redaksiya heyәtinin sәdri vә baş redaktor M.Əliyeva. B.: Heydәr Əliyev Fondu, 2008, 216 s. 16. Nәcәfzadә A.İ. Azәrbaycan idiofonlu çalğı alәtlәri (orqanoloji-tarixi tәdqiqat). B.: MBM, 2010, 280 s. 17. Quliyev M.B., A.İ.Nәcәfzadә A.İ. AMK-nın tar, kamança, qanun vә balaban ixtisası üzrә bakalavr hazırlığı üçün “Konsertmeyster sinfi” fәnninin proqramı. B.: MBM, 2010, 24 s. 18. Nәcәfzadә A.İ., Cabbarov E.İ. AMK-nın bakalavr tәhsili üzrә balaban alәti üçün “İxtisas-muğam” fәnninin proqramı. B.: MBM, 2010, 40 s. 19. Nәcәfzadә A.İ. Virtuoz qaboyçu (Kamil Cәlilov – 75). // “Qobustan” jurnalı №2, 2013, s. 36-40. 20. M.B.Quliyev, A.İ.Nәcәfzadә. AMK-nın tar, kamança, qanun vә balaban ixtisası üzrә bakalavr hazırlığı üçün “Müşayiәt sinfi” fәnninin proqramı. B.: MBM, 2013, 40 s. 21. A.İ.Nәcәfzadә, F.Ə.Hüseynov. ADMİU-nun bakalavr pillәsi üzrә balaban alәti üçün “İxtisas-muğam” fәnninin proqramı. Əlyazma halında, 2014, 26 s. 59 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

22. Mühacirәtdә folklor araşdırmaları. I kitab. Tәrtib edәni, Azәrbaycan türkcәsinә uyğunlaşdıranı, ön söz vә şәrhlәrin müәllifi: Almaz Hәsәnqızı (Hüseynova). B.: Elm vә tәhsil, 2015, 255 s. 23. A.İ.Nәcәfzadә, V.M.Mәmmәdәliyev. İnstrumental muğam ifaçılı ğının metodologiyası. B.: Ecoprint, 2016, 154 s. 24. A.İ.Nәcәfzadә. Etnoorqanologiya. Musiqi tәmayüllü ali mәktәblәr üçün dәrslik. B.: Ecoprint, 2016, 304 s. 25. Hәsәnqızı A. Əziz Özәr – Türkiyәdә Azәrbaycan türkü vә oyun havaları. // “Xalq cәbhәsi” qәzeti, 18 avqust 2016, s. 13. 26. Cәbiyeva T.Ə. Abşeron toylarında bakılı aşıqlar da oxuyardı. // “Azәrbaycan” qәzeti, 2010, 14 mart, s. 6 (1. El şairlәri. Toplayanı S.Mümtaz. I hissә. B.: Azәrnәşr, 1935, 370 s.; 2. Axundov Ə.Ə. XIX әsrdә yetişmiş görkәmli aşıqlar; 3. Qasımzadә F.S. XIX әsr Azәrbaycan әdәbiyyatı tarixi). 27. Şuşinski F.M. Azәrbaycan xalq musiqiçilәri. B.: Yazıçı, 1985, 478 s. 28. Tәhmasib M.A. Azәrbaycan xalq dastanları (Orta әsrlәr). B.: Elm, 1972, 400 s. 29. Nәcәfzadә A.İ. Xızının sevilәn sәnәtkarı – Aşıq Əsgәr. // “Konservatoriya” jurnalı №3, 2012, s. 83-96. 30. 1). Ə.Dağlı. Ozan Qaravәli, II hissә. AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu C-1021/9974 şifrәli qovluq, s. 104-105; 2). M.Müşfiq. Sındırılan saz. Əsәrlәri. 3 cilddә, II c. B.: Sәda, 2004, s. 298-340; 3). M.H.Tәhmasib. Azәrbaycan xalq dastanları (Orta әsrlәr). B.: Elm, 1972, s. 390, 394; 4). P.Əfәndiyev. Azәrbaycan şifahi xalq әdәbiy-yatı. B.: Maarif, 1984; 5). Əzizә Cәfәrzadә. Şirvan aşıqları haqqında; 6). T.Ağayev. Azәr baycanın Xızı- Bәrmәk mahalının tarixi. B.: Mütәrcim, 1999, s. 127; 7). S.Qәniyev. 1918-ci il Şamaxı soyqırımı. B.: Nurlan, 2003, s. 51; 8). Soltan Mәmmәdov. // “Yeni Şirvan” qәzeti, 1979; 9). Ə.Rzayev. El-oba yerlәrimiz. B.: 2004, s. 88; 10). S.Qәniyev. Şirvan aşıqları, I hissә. B.: Nurlan, 2007, s. 19; 11). B.Abbaszadә. Aşığın söz yadigarı. // “Sirdaş” qәzeti, 30 noyabr 2004-cü il, s. 15; 12). A.Nәcәf-zadә. Xızının sevilәn sәnәtkarı – Aşıq Əsgәr. // “Konservatoriya” jurnalı №3, 2012, s. 83-96; 13). A.Nәcәfzadә. Cәfәr Cabbarlının ilk müәllimi – Aşıq Zәrnişan. // “Folklor vә etnoqrafiya” beynәlxalq elmi jurnalı, 2016, №2, s. 25-32. 31. Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzәn Mirzә Fәrәc haqqında xatirәlәrim. B.: İşıq, 1986, 74 s. (şәkilli). 32. Kaşğari Mahmud (tәrcümә edәn vә nәşri hazırlayan: Ramiz Əskәr). Divanü lüğәt- it-türk. 4 cilddә. B.: Ozan, 2006 (I c. 512 s., II c. 400 s., III c. 400 s., IV c. 752 s.).

SUMMARY

WE MUST STUDY DEEPER

Key words: “Baku shikestesi”, “Kesme shikeste”, zerbli mugham, art of ashug First name of "Baku shikestesi" is "Kesme shikeste" A.Najafzade reported in the media. To the reply of this statement R.Musazade informed Mass media about disagreement with this theory (hypothesis). In the article A.Najafzade introduces indisputable facts and arguments in this article to confirm this theory. 60 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

İSMAYIL BALI OĞLU UMUDLU Azәrbaycan MEA Arxeologiya vә Etnoqrafiya İnstitutu, Tarixi etnoqrafiya şöbәsi, elmi işçi MOLLA VƏLİ VİDADİNİN ŞƏCƏRƏSİ

Milli әdәbiyyatımızın XVIII yüzil dönәminin parlaq isimlәrindәn biri olan Molla Vәli Vidadi bәdii yaradıcılığı etibarilә özündәn sonra fasilәsiz olaraq әdәbi vә elmi maraq obyekti olsa da, onun şәcәrәsi - әcdadları vә törәmәlәri genealoji tәdqi - qatlardan kәnarda qalmışdır. Halbuki hәm Azәrbaycan әdәbiyyatında xüsusi yeri olan şair Molla Vәli Vidadi, hәm dә onun törәmәlәrindәn - Zaqafqaziya müftisi vәzifә- sindә olmuş Osman әfәndi Vidadizadә, onun oğlu, maarifçi müfti Mәhәmmәd әfәndi Müftizadә, Şuşa vә Qazax qәzalarında qazi vәzifәsindә (Çar Rusiyasında müsәlman әhalinin idarә edilmәsindә çox önәmli vәzifә sayılırdı) olmuş Sәdәddin әfәndi Müftizadәyә görә soyun şәcәrәsi genealoji maraq kәsb edir. Bu sıraya Azәrbaycanda ilk pianoçu qadın olaraq milli musiqi mәdәniyyәti tarixindә yeri olan Xәdicә xanım Müftizadә (Qayıbova) vә XIX yüzildәn bәri bir silsilә maarifçi şәxslәr dә әlavә oluna bilәr. Onlar keçmişdә qәzanın Birinci Şıxlı vә İkinci Şıxlı kәndlәrindә yaşayır, el arasında Molla Vәli oğulları deyә tanınır, rәsmi yazışmalarda isә Vәlizadә, Vidadizadә, Vidadov (bәzәn Vidadiyev), Müfti Osman әfәndinin oğulları vә onlardan gәlәnlәr isә Vidadov-Müftizadә vә ya sadәcә Müftizadә soya - dından istifadә edirdilәr. Bu günkü nәsil iki soyad -Vidadov vә Müftizadә ilә tanınır. Soyun mәnşәyinә gәldikdә, köklәri Mirzә bәy Ustaclının oğullarından Hәmzә sultan Qazaq-Ustaclıya (XVI yüzil) gedib çıxır [7, c.1, s.158] vә bu xüsus onların nәsil rәvayәtindә yer alır. Eyni zamanda yazılı şәkildә hәlә XIX yüzildә Vidadinin nәvәlәri tәrәfindәn ifadә edilmişdir [1]. Soyun Vidadiyә qәdәrki tәmsilçilәrindәn birbaşa xәtlә yalnız onun atasının (Mәhәmmәd ağa) vә babasının (Alı ağa) adları bәllidir. Dağlıların basqını zaman öldürülәn Şәmkirli Mәhәmmәd ağa (Vidadinin atası) barәsindә müәyyәn bilgilәr olsa da, Alı ağanın yalnız adı çәkilir, haqqında başqa heç bir bilgi verilmir. Molla Vәlinin anası Xәdicәdir. Bir rәvayәtә görә, Molla Vәli hәmin vaxt Qazax mahalının Poylu-Qaralar 61 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 kәndindә müdәrris Mәhәmmәd Şәfi әfәndinin mәktәbindә oxuyurmuş. Molla Vәli Qazax mahalının Salahlı kәnd ruhanilәrindәn Molla Cәbrayılın qızı Pәri ilә evli olmuşdur. Başqa, ikinci bir zövcәsinin adı çәkilmir. Bu mәsәlәni ilk dәfә Hәmid Araslı bir vaxt general Əli ağa Şıxlinski tәrәfindәn ailә arxivindәn (böyük ehtimalla müfti Hüseyn әfәndinin evdә saxlanılan kağızları arasından) götürülәrәk ona verilmiş mәktublara әsaslanaraq açmağa çalışmışdır vә bu mәktublarda yer alan detallar ip ucu verir. Hәmin mәktublardan birincisi şairin nәvәsi Mirzә Pәnah (Yusif ağa oğlu Vidadov) tәrәfindәn 1876-cı ildә Hüseyn әfәndi Qayıbzadәyә (görünür, onun sorğu mәktubuna cavab olaraq) ünvanlanıb. Hәmid Araslı Mirzә Pәnahın mәktubundan iqtibas gәtirir: “Vidadinin atası şәmkürlüdür. Vidadi özü dә orada tәvәllüd edib, atasının ölmәsinә sәbәb Şәki tәrәfindәn gәldiyi yerdә tavlular (yәni - dağlılar) tökülüb, bu da әl-ayaq edәn vәdә öldürülüblәr. Vidadi dә oxumaqda olub, gәlib axırı Poyluda oxuyur imiş. Hacı Qasımın mötәbәr vaxtı imiş. O da qabiliyyәti olmağa görә qoymayıb, bir neçә sәnә qalıb. Sonra Əhmәd ağa eşidib, Hacı Qasımdan istәyib ki, mәnә göndәr, mәnim mollam yoxdur. Özü dә binadan bizim nәsildәndir. O da verib, gәlib Şıxlıda bina olub... Şıxlının әsli Şәmkirdәn gәlmәdir. Ona görә dә Vidadi dә burada sakin olub” [1]. O әsnada Şıxlı elinin, sonra isә Qazax mahalının vәkili olmuş Əhmәd ağa Şıxıoğlunun gәnc Molla Vәli barәsindә “Özü dә binadan bizim nәsildәndir” ifadәsi, bizcә, әsassız deyil vә tarixi gerçәklik ilә sәslәşir. Bu müstәqim şәkildә dә anlaşıla bilәr, belә ki, Şıxlinskilәrin dә ulu babaları Ağdolaq Mәmmәd ağanın Şәmkirdәn gәlib Qazaxlı kәndindә yerlәşdiyi onların nәsil tarixindә mәlum faktdır. Molla Vәli Vidadinin ata (Mәhәmmәd ağa, Mәhәmmәd bәy) vә babasının (Alı ağa) ağa/bәy titulları ilә göstәrilmәsi onların daha әvvәlki çağdan әsilzadә zümrәsindәn olmaqla, bir kök qohumluğundan xәbәr verir. Hәmid Araslı Mirzә Pәnahın ikinci bir mәktubundan (tarixsiz olduğunu, әvvәlkindәn 1-2 ay әvvәl yazılmış ola bilәcәyini qeyd edir) yenә iqtibas gәtirir: “Molla Vәlinin atası Mәhәmmәd ağa imiş. Babasının adı Alı ağa imiş, anasının adı Xәdicә imiş”. Hәmid Araslı daha sonra Mәhәmmәd adlı bir şәxsin (Hәmid Araslı qeyd edir ki, o da şairin törәmәlәrindәn imiş) dә mәktubuna isnad edir (yәni, bir- birini tamamlayan 3 mәktub). Bu sonuncu mәktub da tәxminәn eyni tarixә aiddir. Göstәrir ki, Mәhәmmәdin mәktubunda da Mirzә Pәnahın yazdıqları tәsdiqlәnir. O da Mirzә Pәnahla tәxminәn eyni vaxtda yazır ki, Vidadi Şәmkirli Mәhәmmәd bәyin oğludur. Rövşәni oğlu Əhmәd ağanın bәy vaxtı gәlib, Şıxlı Əhmәd ağaya mirzә olub. Onun övrәti Qıraq Salahlı sakini Molla Cәbrayılın qızı Pәri namәdir” [1]. Bәlli bir tarixi isim olan Hәmzә sultan Qazaq-Ustaclu özü, Ustaclı başçısı olan atası Mirzә bәy [2, s.39, 49], әmir, bәylәrbәyi vәzifәlәrindә olmuş 62 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01 qardaşları vә oğulları, onların daşıdıqları vәzifәlәr vә Sәfәvilәr dönәminin hәrbi-siyasi hadisәlәrindә iştirakları barәdә 1500-1570-ci illәr hadisәlәrini әhatә edәn “Tәkmilәtül-әxbar”da, İsgәndәr bәy Türkmanda, Osmanlı qaynaqlarında xeyli bilgilәr yer alır. Bu mәlumatlar Vidadov-Müftizadәlәrin F. Köçәrli vә H.Araslı tәrәfindәn yazıya alınmış, soyun öz başlanğıcını Hәmzә sultan Qazaqdan götürdüyü barәdә nәsil rәvayәtlәri ilә sәslәşir. Qızılbaş hәrbi-siyasi sistemindә sol tәrәfdә (cinahda) olan tayfalara aid edilәn Ustaclı boyu [3, s.28] Şah İsmayılın hakimiyyәtә gәlmәsinә böyük dәstәk vermiş vә onlardan bәzi el başçıları bütün XVI yüzil boyunca - yüzilin sonunda I Şah Abbasın qızılbaş әmirlәrinin nüfuzuna son qoymasınadәk orduda vә dövlәt idarәçiliyinin әn üst mәqamlarında yüksәk mövqelәr tutmuşdular [4]. XVII-XVIII yüzillәrdә Ustaclı tayfasına aid bir sıra elatların (mәsәlәn, gәngәrli, salahlı, sofulu, dәmirçilәr, yüzbaşılı, şıxlı, ağdolaq vә s.), görünür, I Şah Abbasın tayfaların yerlәrini tez-tez dәyiş- dirmәk siyasәtinin nәticәsi olaraq Qazax vә Borçalı hüdudlarında, Dә- mirçihasanlı ulusları arasında da yerlәşmiş olduqlarını görürük [5, s. 51-53]. Molla Vәli Vidadinin babası Alı ağa әn azından XVII yüzilin ikinici yarısında yaşamış olmalıdır. Bu halda, Hәmzә sultan Qazaq ilә onun soyundan gәlәn Alı ağa arasında yüz әlli illik, yәni şәcәrәçilik meyarları ilә yanaşılsa, әn azından dörd-beş nәsli әhatә edәn zaman qırıqlığı var. Doğrudur, qaynaqlarda Hәmzә sultan Qazağın iki oğlu – Şahәli sultan vә diplomat Şahqulu sultanın, elәcә dә bu sonuncunun oğlu, Şah I Tәhmasibin qoşun başçılarından Mәhәmmәd bәy (Mәhәmmәd xan) Ustaclının (Şah I Tәhmasib ona “türkmәn әnәnәsincә” Toxmaq xan lәqәbi vermişdi) adları çәkilsә dә, onların Molla Vәli Vidadinin birbaşa babaları olub-olmadığı bәlli deyildir. Molla Vәlinin atası Mәhәmmәd ağanın Osmanlı hakimiyyәti dönәmindә diyarda şiәliyin әhali arasındakı dayaqlarını sarsıtmaq yönündә tәbliğatçılıq missiyasını yerinә yetirdiyi barәdә nәsil rәvayәti var. Hәr halda, Molla Vәli әqidәli sünnimәzhәb kimi yetişdirilmişdi. Molla Vәlinin ömür-gün yoldaşı Pәri xanım Molla Pәnah Vaqifin birinci arvadı Mәdinә xanım (şair bu sevgili zövcәsinә misilsiz şeirlәr hәsr edib) ilә doğma bacı imişlәr. Yәni Molla Vәli vә Molla Pәnah hәm yaxın dost, hәm bacanaq idilәr vә sonralar üstәlik quda olmuşdular. Pәri xanım şairin sağlığında hәyatdan getmişdir. Şair “Gәl çәkmә cahan qeydini sәn, can belә qalmaz” misraları ilә başlayan mәrsiyәsini zövcәsinin ölümünә hәsr etmişdir. Amma şairin vә övladlarının mәzarının beş-altı addımlığında “Əhmәd Molla Mustafa oğlunun qızı Tükәzban”ın mәzarı var, 1217-ci ildә - şairdәn altı il әvvәl - 1802-ci ildә vәfat etmişdir. Sәmәd Vurğunun “Vaqif” dramında (1938) Vidadinin vәfalı arvadı Tükәzbanın epizodik surәti bizә görә bundan qaynaqlanır. Amma şairin nәvәlәri öz nәnәlәri olaraq Pәri Molla Cәbrayıl 63 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 qızının adını çәkir, Tükәzbanı şairin zövcәsi olaraq xatırlamırlar. Molla Vәli öz sağlığında övladlarına yaxşı tәhsil vermәyә çalışmışdır. Bir müdәrris olaraq onların hәr birinin müәllimi özü olmuşdur. Elmә, tәhsilә xüsusi önәm verilmәsi bu nәsildә әnәnә halını almışdı. Tәsadüfi deyildir ki, XIX yüzildә vә XX yüzilin әvvәllәrindә bu soydan dünyәvi tәhsil görmüş xeyli sayda adam vardı. Tiflis Bәy Komissiyasında Vidadiyevlәr “nәsillikcә ağa olmayan, lakin nәsillikcә torpaq hissәlәri almış ağalar” kateqoriyasında qeyd edilir [13, s.1, s.v. 255]. Bu soyun “nәsillikcә ağalar/bәylәr” kateqoriyasına qәbul edilmәdiyi görünür bununla bağlı olmuşdur ki, xan/sultan soyundan gәldiklәrini komissiya qarşısında sәnәdlәrlә vә şahidlәrlә sübut edә bilmәyiblәr. Soyun nә zamansa tәrtiblәnmiş vә ya Tiflis Bәy Komissiyasına tәqdim edilmiş şәcәrәsi bu gün әldә yoxdur. Şәcәrәvi namәlumluq hәlә qalsa da, arxiv materiallarına, tarixi qaynaqlara, mәlumatlı şәxslәrlә söhbәtlәrә vә epiqrafik abidәlәrdәki bilgilәrә isnadla şәcәrәni ilk dәfә xeyli dәrәcәdә bәrpa etmәk mümkün olmuşdur. Vidadov-Müftizadәlәrin şәcәrәsinin mәnşәyi - Mirzә bәy Ustaclı - Hәmzә sultan Qazaq - NNNN - Alı ağa - Mәhәmmәd ağa - Molla Vәli Vidadi vә törәmәlәrinin xәtti ilә gәlir. Şәcәrәnin ondan sonrakı dönәmini isә bu vә digәr dәrәcәdә aydındır. İnformativ bazaya isnad etmәklә, Vidadinin doqquz övladını (yeddi oğul, iki qız) müәyyәn edә bildik: Mәhәmmәd ağa, Eyyub ağa, Alı ağa, Mustafa ağa,Yusif ağa, Müfti Osman әfәndi, Əhmәd, Cavahir xanım, Hürü xanım. Şairin şәcәrәsi XVIII-XIX yüzillәrdә bu yeddi oğlundan şaxәlәnir vә bu günәdәk davam edir. Bu soydan olduğunu bildirәn vә hazırda İstanbulda yaşayan Fügәn xanım İldırımın son illәrdә tәrtiblәmiş olduğu natamam bir şәcәrә cәdvәli var. Bu cәdvәldә 1921-ci ildәn bәri Türkiyәdә yaşayan öz birbaşa ata-baba xәtti oradakı mәlumatlı әqrabalara istinadәn әks etdirilmişdir. 1. Mәhәmmәd ağa. Müfti Hüseyn әfәndi Qayıbzadәyә isnadla şairin böyük oğludur [6, c.2, s.35]. Oğluna әnәnәyә görә atasının adını qoymuşdur. Firidun bәy Köçәrli şairin nәvәsi Qazi Sәdәddin әfәndiyә istinadәn yazır ki, Mәhәmmәd ağa onlar Qarabağ Xanlığında yaşadığı vaxtlarda Cavanşir eli sәmtdәki kiçik Gülüstan bölgәsindә “xanlıq etmişdir” [7, c.1, s.161]. Mәhәmmәd ağa ola bilsin, burada mәsul vәzifәdә olmuşdur, belә ki, Gülüstan bölgәsi Qarabağ xanlığının torpaqlarına aid idi. Mәhәmmәd ağa atasının yaxın dostu Molla Pәnah Vaqifin qızı Mәlәk-Cahan xanımla evil idi. Şair Yәhya bәy Qazaği Mәhәmmәd ağanın oğludur, yәni iki böyük şairin nәvәsidir. Yәhya bәy Qazaği XIX yüzilin ilk onilliklәrindә Qazax mühitindә yaxşı tanınan, azad ruhlu bir şair imiş. Kazım ağa Salikin yazdığı maddeyi- tarixә isnadlaYәhya bәy 1257/1841-ci ildә, Kazım ağanın özünün vәfatından bir il әvvәl hәyatdan getmişdir [6, c.2, s.48]. 64 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

Mәhәmmәd ağanın şәcәrәsi bu günәdәk izlәnә bilir. 2. Eyyub ağa. Müfti Hüseyn әfәndi Qayıbzadә onu Mәhәmmәd ağanın “kiçik qarındaşı” deyә göstәrir. Vidadi “Ölüm hәqdәndir, amma növcavan ölmәk nә müşküldür” misrası ilә başlayan mәrsiyәsini bu gәnc oğlunun ölümünә hәsr etmişdir. Hüseyn әfәndi bu mәrsiyә barәdә belә bir izahat verir: “Vidadinin böyük oğlu Mәhәmmәd ağa qarındaşı Eyyub ağa növcavanın mәnzilә tüfәngә göndәrәndә Eyyub ağa da tüfәngin ağzından dutanda qәflәtәn tüfәng açulub, Eyyub ağanın cigәrindәn güllә keçüb, mәrhum olmağı barәsindә...” [6, c.2, s.13]. 3. Alı ağa. Şairin babasının adını daşıyır. Onun oğlu “Eyyub ağa bin Alı ağa vәlәdi-Molla Vәli Vidadi” İkinci Şıxlı qәbristanlığındakı mәzar daşındakı qeydә әsasәn 1266-cı (1849/50) ildә hәyatdan getmişdir. Göründüyü kimi, Alı ağa bu oğluna gәnc ikәn hәyatdan gedәn qardaşı Eyyub ağanın adını qoymuşdur. Öz növbәsindә Eyyub ağanın Alı ağa vә Rәhim ağa adlı iki oğlu qalıb. Rәhim ağa Eyyub ağa oğlunun isә iki oğlu olub: Eyyub ağa vә Abdulla ağa. Abdulla Rәhim oğlu Vidadov 20-ci illәrdә Qazaxda mühasib işlәyirdi. 1931- ci ildә Qazaxda “Əzrayıl Firqәsi”nin işi üzrә hәbs olunan 32 nәfәrlik qrupun tәrkibindә idi. Konslagerdә vәrәmә tutularaq vәfat etdiyi söylәnir. Tәk oğlu Tofiq 1941-ci ildә müharibә başlananda sәfәrbәrliyә alınıb. Müharibәdәn qayıtmayıb. Alı ağa Molla Vәli oğlunun xәtti bu gün izlәnmir. 4. Mustafa ağa. Özü barәdә bilgimiz yoxdur. Amma oğlu - “İsmayıl ağa bin Mustafa ağa vәlәdi-Molla Vәli Vidadi”nin İkinci Şıxlı qәbristanlığındakı mәzar daşındakı qeydә әsasәn 1270-ci (1853/54) ildә hәyatdan getmişdir. Onun şәcәrәsinin sonrası izlәnmir. 5. Yusif ağa. Ondan Mirzә Pәnah ağa Vidadov qalıb. İkinci Şıxlı qәbristanlığındakı mәzar daşındakı qeydә әsasәn Mirzә Pәnah ağa Vidadov 1311-ci (1893/94) ildә hәyatdan getmişdir. Onun bir müddәt Zaqatala dairәsindә xidmәtdә olduğu, sonralar İkinci Şıxlıda yaşadığı, kәnd tәsәrrüfatı işlәri vә mirzәliklә mәşğul olduğu qeyd edilir. Zaqatala Dairәsinin Padar kәndindә yaşayan, әslәn Şıxlı bәylәrinә bağlanan poruçik İbrahim ağa Padarskinin vә Tutu xanımın qızı ilә evlәnmişdir [14, s.1 s.v.1]. Mirzә Pәnah ağanın övladları: Vәli ağa, Müsәllim ağa (1849-cu il doğumlu), Mәmmәd ağa göstәrilir. Mәmmәd ağa Mirzә Pәnah ağa oğlu Vidadovun iki oğlu olub. Biz onun 1909-cu ildә Pәnah ağa vә Aslan ağa adlı iki oğluna onları mәktәbә qoymaq üçün Ruhani İdarәsindәn doğum şәhadәtnamәsi istәdiyini görürük [15, s.12, s.v.8062]. 1909-cu ildә Sünni Ruhani Mәdrәsәsinin 1-ci sinif şagirdlәri arasında Pәnah Vidadov vardı. Yusif ağanın da şәcәrәsinin sonrası izlәnmir. 6. Əhmәd. Qardaşlarının övladları sırasında Əhmәd ağa şәxs adının izlәnmәsi belә demәyә әsas verir ki, onun özünün oğlu olmayıb, adını qardaşları öz övladlarında yaşatmışlar. 65 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

7. Müfti Osman әfәndi. Ədәbi mәnbәlәrdә şairin kiçik oğlu deyә göstәrilir. Osman әfәndi Molla Pәnah Vaqifin kiçik qızı Pәri Sultan xanımla evlәnmişlәr. Yәni böyük qardaşı Mәhәmmәd ağa ilә hәm dә bacanaq idi. Başqa sözlә, Molla Vәli Vidadinin Mәhәmmәd ağa vә Osman әfәndidәn olan nәvәlәrinin ana tәrәfdәn babaları böyük Azәrbaycan şairi vә görkәmli dövlәt xadimi Molla Pәnah Vaqifdir. Nüfuzlu din xadimi olmaqdan çox, maarifçi kimi tanınan Osman әfәndi sonralar Tiflisdә rus dilinә dә dәrindәn yiyәlәnmiş vә Qazax-Borçalıda, Tiflis mühitindә mötәbәr alim vә müdәrris kimi tanınmışdır. Sәnәdlәrdә soyadı bәzәn Vidadizadә, Vidadov, Vәlizadә, Mollavәlioğlu kimi dә qeyd olunur. Qazax mahalının qazisi vәzifәsindә olanda vә elәcә dә Volqaboyu tatarlarından ilk Qafqaz müftisi olan Tacәddin Mustafindәn (1832-1837) sonra Qafqaz müftisi vәzifәsinә tәyinat almış,1847-ci ilә qәdәr bu dini vәzifәni daşımışdır. Müdәrrislik fәaliyyәtinә gәldikdә, mәsәlәn, hәmin vaxtlarda (1819-cu ildәn) Rusiyada siyasi sürgündә olan mayor Mustafa ağa Şıxlinskinin (Arif) oğulları - Alı ağanın (vә ehtimal ki, hәm dә onun qardaşı mayor Abdulla ağanın) yetişmәsindә bir müәllim kimi böyük әmәyi olmuşdu. Hüseyn әfәndi Qayıbzadә “Mәcmuә”sindә Mustafa ağanın sürgündәn nәzmlә yazdığı mәktubuna yer verәrkәn bu müәllimlik faktını ayrıca qeyd etmişdir [6, c.2, s. 90]. Osman әfәndinin ömür-gün yoldaşı Pәri Sultan xanım uzun bir ömür yaşayıb, müdrik qadın imiş. Xalça ustası kimi dә xatırlanır, bu sәnәti qızlara- gәlinlәrә dә öyrәdәrmiş. Onların övladları: Zaqafqaziya müftisi Mәhәmmәd әfәndi Müftizadә (Vidadov) (1821-1872), Qazi Sәdәddin әfәndi Müftizadә (1837-1914), Hәsәn bәy, Hәmid bәy, Fәxrәnnisa xanım, Şәhribanu xanımdır. Onlardan Müfti Mәhәmmәd әfәndi vә Qazi Sәdәddin әfәndi tanınmış isimlәrdir vә törәmәlәri şәcәrә xәtti ilә izlәnir. Müfti Mәhәmmәd әfәndi böyük maarifçi kimi tarixә düşmüşdür [8, s.121]. Əvvәlcә atası - Müfti Osman әfәndidәn ev şәraitindә, daha sonra isә Qafqaz müftisi Tacәddin әfәndi Mustafindәn әnәnәvi tәhsil görәn, rus dilini isә Tiflisdә keçmiş seminariya müәllimi, hәqiqi dövlәt müşaviri Platon İoselianidәn mәnimsәyәn Mәhәmmәd әfәndi 1847-57-ci illәrdә Qazax mahalının qazisi, 1857-1872-ci illәrdә Zaqafqaziya müftisi olaraq çalışıb. 1852-ci ildәn İmperator Coğrafiya Cәmiyyәtinә әmәkdaş üzv seçilmişdi [15, s.1, s.v.1]. Mәhәmmәd әfәndinin birinci evliliyi Anaxanım praporşik İbrahim ağa qızından olan övladları: Osman bәy (1853-cü il doğumlu), Hacı İsmayıl bәy (1866-cı il doğumlu), İzzәtnisa xanım (1859-cu il doğumlu) vә Sitarә xanımdır (1863-cü il doğumlu) [15, s.2, s.v.3301], [ 15, s.2, s.v.3302]. Birinci arvadı vәfat etdikdәn sonra ikinci dәfә Qazax mahalının Ağköynәk kәndindәn Ayan xanım poruçik Eyyub ağa qızı Qiyasbәyova ilә 66 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01 evlәnmişdir. Mәhәmmәd әfәndinin Ayan xanımdan olan övladları Rәşid bәy (1868-ci il doğumlu) vә Dürrәtnisa xanımdır (1869-cu il doğumlu). O, eyni zamanda oğulluğu Hacırәhim ağa (Nadir ağa) Qiyasbәyov-Dağkәsә - mәnskiyә dә atalıq etmiş, onun yaxşı tәhsil almasına çalışmışdır [16, s.2, c.2. s.v.4034]. Mәhәmmәd әfәndi Müftizadәnin övladları öz zәmanәlәrinin tanınmış şәxsiyyәtlәri olmuşlar. Onlardan: 1. Osman bәy (1853-1909) – dövlәt mәmuru olaraq Tiflis Quberniyası Dövlәt Əmlakı İdarәsindә yerölçәn olaraq mәrzlәmә işlәri ilә mәşğul idi. 1906-cı ildә saray müşaviri mülki rütbәsinә çatmışdı [15, s.13, s.v.8422]. Tiflisdә vәfat etmişdir. Osman bәy Tiflisdә Züleyxa xanım İbrahim ağa qızı Terequlova ilә evlәnmişdi. Onların altı övladı doğulmuşur. Onlardan Xәdicә xanım (1893- 1937) - hәkim, ilk azәrbaycanlı pianoçu qadınlardan biri, görkәmli musiqi pedaqoqu idi. Onun yeganә qızı, mәrhum Alanqu xanım Sultanovanın ailә arxivindә Azәrbaycana bir sıra lәyaqәtli şәxsiyyәtlәr bәxş etmiş, bizim musiqi sülalәlәri ilә qohumlaşmış Terequlovlar tatar әsilzadә soyunun köhnә şәcәrә cәdvәli saxlanılır [11], [12, s. 73-79]. 2. İsmayıl bәy Müftizadә (1866-1914) Tiflis Quberniyası vә Zaqatala Dairәsi Dövlәt Əmlakı İdarәsindә, daha sonra Qafqaz Dәmiryol İdarәsindә mәmur vәzifәsindә çalışmışdır. 1890-cı ildә Qazax qәzasının Ağköynәk kәndindәn Ağa bәy Qiyasbәyovun qızı Abihәyat xanımla evlәnmişdir. Bu evlilikdәn Midhәt bәy, İsgәndәr bәy, Zeynәb xanım, İzzәt xanım (İzzәtnisa xanım) doğulub) [16, s.2, c. 1, s.v.4236], [16, s.2, cild 2. s.v.4220], [16, s.2, cild 2. s.v.4236], [15, s.2, s.v.5945]. İzzәt xanım (1903-1976) komdiv Qambay Vәzirov (1899-1937) ilә ailә qurmuşdu. Qambay Vәzirov repressiya olunduqdan sonra İzzәt xanım da “xalq düşmәninin arvadı” kateqoriyasından 8 il müddәtinә azadlıqdan mәhrum edilir [9, s 493]. Onların yeganә oğlu Yavuz Vәzirov 1942-ci ildә Stalinqrad döyüşlәrindә hәlak olmuşdur. İzzәt Vәzirova (Müftizadә) Bakıda vәfat etmişdir. 3. Rәşid bәy Müftizadә (1868-1908) Qazax qәzasında maarif sahәsindә çalışmış, sui-qәsd nәticәsindә qәtlә yetirilmişdir. Rәşid bәy öz әmizadәsi Pәri xanımla evlәnmişdir (Pәri xanım Sәdәddin әfәndi Müftizadәnin böyük qızıdır). Özündәn sonra Rәşid bәyin üç oğlu: pristav Tacәddin bәy (1892- 1917), İsgәndәr bәy, Mәhәmmәd bәy; vә üç qızı - Müqәddәnisa xanım, Ayan xanım, Dürrәtnisa xanım qalmışdır. Özündәn sonrakı şәcәrә xәtti izlәnir. Dәrin dini tәhsil almış olan Qazi Sәdәddin әfәndi müfti Osman oğlu [15, s.1, s.v. 267] әvvәlcә 1868-1878-ci illәrdә Şuşa qәzasının, daha sonra isә - 1878-1884 vә 1888-1913-ci illәrdә Qazax qәzasının sünni qazisi olaraq çalışmış, qәzada mühüm simalardan sayılmışdır. Dini vәzifә daşısa da, rus- Avropa tәmayüllü dünyәvi tәhsilin tәrәfdarı olan maarifpәrvәr bir şәxs olmuşdur. Firidun bәy Köçәrli “Azәrbaycan türklәrinin әdәbiyyat tarixi” 67 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

üzәrindә çalışarkәn Sәdәddin әfәndi ilә dә görüşdüyünü vә söhbәt etdiyini qeyd edir [7, c.1, s.161]. Sәdәddin әfәndinin şәxsi hәyatına gәldikdә, Qazax qәzasının Alpaut kәnd sakini Sultan xanım Kәlbәli bәy qızı Sübhanverdixanova ilә evliliyindәn [15, s.17, s.v. 11058] Pәri xanım doğulub (1876-cı il). Öz әmisi oğlu Rәşid bәy Müftizadә ilә ailә qurub. Sultan xanımdan sonra Zeynәb xanım İsmayıl ağa qızı Şıxlinskaya ilә evlәnmişdir (1912-ci ildә vәfat edib). Bu nikahdan üç qızı, bir oğlu: Gülәndam xanım, Badisәba xanım, Şahzadә xanım vә Mәhәmmәd müәllim [16, s.2, c.1, s.v.4186] dünyaya gәlmişdir. Qazi Sәdәddin әfәndinin övladları xalq maarifi sahәsindә çalışmışlar. Vidadinin bizә mәlum olan yeddi oğlundan әlavә iki qızı barәdә bәlli olan budur ki, “Cavahir binti Molla Vәli Vidadi” isә atası ilә eyni ildә (1808/1909) vәfat etmişdir. Mәzarı atasının yanındadır. O biri qızı Hürü xanım isә Salahlıdan Fәdai tәxәllüslü Mirzә Mәhәmmәd ağa Qayibzadә ilә evli idi. Hürü xanım general Əli ağa Şıxlinskinin ana nәnәsidir. Hürü xanımın Salahlının tarixi Sudağılan qәbristanlığındakı baş daşındakı yazıya (“Hürü xanım binti Molla Vәli bil-lәqәb Vidadi min cәmaәti-Şıxlu”) isnad edilmәklә, 1260-cı ildә (1844/1845) vәfat etmişdir. Qayıbzadәlәrin ulu nәnәsidir. Molla Vәli Vidadinin şәcәrәsini davam etdirәn ailәlәr hazırda Qazax şәhәrindә, Bakıda, Gürcüstanın Qarayazı (Qardabani) rayonunda vә paytaxt Tbilisidә, Türkiyә şәhәrlәrindә, Rusiyada vә elәcә dә uzaq xarici ölkәlәrdә yaşayırlar. Qohumluq әlaqәlәri son onilliklәrdә xeyli dәrәcәdә zәiflәmiş olsa da, ümumәn әlaqәlәrini davam etdirirlәr.

ƏDƏBİYYAT

1. Araslı Hәmid. XVII-XVIII әsr Azәrbaycan әdәbiyyatı. ADU nәşriyyatı, Bakı, 1956. 324 s. 2. Şirazi Xacә Zeynalabdin Əli Əbdi bәy. Tәkmilәtül-әxbar. (Fars dilindәn tәrcümә, müqәddimә vә şәrhlәr - Əbülfәz Rәhimli). Elm nәşriyyatı, Bakı, 1996. 3.Qızılbaşlar tarixi. (Tәrcümә vә şәrhlәr – M.Ə.Mәhәmmәdi). Bakı: “Azәrbaycan” nәşriyyatı, 1993. 48 s. 4. Münşi İsgәndәr bәy Türkman. “Dünyanı bәzәyәn Abbasın tarixi”. Fars dilindәn tәrcümә - Şahin Fazil. Bakı, 2013. 1144 s. 5.Tiflis әyalәtinin müfәssәl dәftәri. Borçalı vә Qazax (1728-ci il). (Giriş, tәrcümә vә qeydlәrin müәllifi Şahin Mustafayev). ”Pedaqogika” nәşriyyatı, Bakı, 2001. 256 s. 6. Azәrbaycanda mәşhur olan şüәranın әşarına mәcmuәdir. Tәrtib edәn Hüseyn әfәndi Qayıbov. II cild. “Elm” nәşriyyatı, Bakı, 1989. 248 s. 7. Köçәrli Firidun bәy. Azәrbaycan әdәbiyyatı. İki cilddә. I cild – 560 s; 68 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

II cild – 464 s. Avrasiya Press. Bakı, 2005. 8. Şıxlı. Ensiklopedik mәlumat kitabı. Ayna Mәtbu Evi, Bakı, 2000.184 s. 9. Mәmmәdova Şәfiqә. Anaların fәryadı. Baki. Gәnclik, 2006.508 s. 10. Şıxlinski Əli ağa. Xatirәlәrim. Azәrnәşr, Bakı, 1984. 218 s. 11. Bünyadov Ziya. Qırmızı Terror. Azәrnәşr, Bakı, 1993. 331 s. 12.См. Исмаил Умудлу Татарский род Терегуловых. И о том, как они породнились с Азербайджаном. // Зеркало, 176 (1921), приложения «История», N1. 11 сентября 2004 г. Azәrbaycan Dövlәt Tarix Arxivi: 13.Fond 1. 14.Fond 289. 15. Fond 291. 16.Fond 170. AzÇK-AzDSİ-AzDTK arxivi: 17. Qayıbova Xәdicә Osman qızı barәsindә 23311 saylı hәbs-istintaq işi.

SUMMARY s genealogy" for the first time covers the׳The article "Molla Veli Vidadi genealogy of Azerbaijani poet of the XVIII century in a descriptive way. The names of the poet's nine children (seven sons and two daughters) are known for certain based on the historical sources, archive materials and data on the bulks of epigraphic monuments in the Gazakh region. The short information is provided about his most prominent descendants and their descendants to the present day.

69 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

Hәr sözün altında bir hikmәt yatır FİKRƏT ƏLİZADƏ dos. dr.

DİL VƏ CİNS (linqvistik, fәlsәfi, dini, tibbi-psixoloji yanaşma)

Müxtәlif tәbәqә, vәzifә, peşә, yaş vә cinslәrә eyni zamanda xidmәt göstәrәn әn möhtәşәm, әn möcüzәli ünsiyyәt vasitәsi dildir. Əlbәttә, bu cür fikri leksikası zәngin olmayan dillәr haqqında demәk çәtindir. Düzdür,belәdә istәr Afrika tayfaları, istәrsә Amerika hünduları sözlә dә olmasa, digәr vasitәlәrlә – jest, mimika vә s. işarәvi yollarla öz fikirlәrini çatdırmağa nail olurlar. Şüb- hәsiz ki, söz qüdrәtli silahdır. O olmadıqda mürәkkәb anlayışlara yollar bağlanır. Elә dillәr var ki, onun leksik omonimliyini ton tәnzimlәyir vә eyni kök, mәsәlәn, amorf Çin dilindә 4 tona – adi, enәn, qalxan, enib- qalxan tona görә müxtәlif mәnalar daşıyır. Flektiv әrәb dilindә kök samitlәrin müxtәlif qәliblәrә düşmәsi külli miqdarda söz yaradır. İltisaqi Azәrbaycan dili dünyada әn zәngin dillәr sırasında duraraq, sәslәniş vә imkanlarına görә türk dillәrinin tacı hesab olunur. İtaliyada ali musiqi tәhsili almış böyük mügәnnimiz Bülbül Aşıqların 11 qurultayında (1938) bir sıra rus musiqi nәzәriyyәçilәrinin fikrini dә әsas tutub qeyd etmişdir ki, doğma dilimiz vokal – opera sәnәti üçün hәdsiz uyğun gәlәn italyan dilindәn heç dә geri qalmayaraq, hәtta onu özünәmәxsus sait çoxluğu vә spesifikliyinә görә üstәlәyәn әn melodik dillәrdәndir. Azәrbaycan dilinә hәr bir klassiki, hәr cür sahәnin fikir dahisini çevirmәk mümkündür. Çünki dilimizdәki hәm leksik imkanlar, hәmçinin poetik-üslubi çalarlar әcnәbi dildәki fikirlәri, demәk olar ki, әslinә yaxın, vә ya eyni ilә tәrcümә etmәyә yol verir. Dildәki imkanlar, onun leksikası çiy material, bir növ, istifadәsiz rәng palitrasını, çalınmamış alәt klaviaturasını xatırladır. Qәlblәri istәnilәn sәmtdә riqqәtә gәtirmәk üçün bu rәnglәrdәn, sәslәrdәn mәharәtlә istifa- dә etmәk olar (lazımdır !). Eyni zamanda dil elә sistemli bir materialdır ki, ondan varlı da, kasıb da, vәzifәli dә, vәzifәsiz dә, uşaq da, böyük dә, vә nәhayәt, kişi dә, qadın da öz 70 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01 mövqeyindәn, öz alәmindәn çıxış edә bilәr. Dildә qadın vә kişi nitqinә gәldikdә isә, çox maraqlı faktlarla üzlәşmiş oluruq. Bu mәsәlәyә gәlmәzdәn qabaq dillәrdә cins kateqoriyasına toxun- duqda, ya әrәb dilindәki kimi kişi, qadın, ya da rus dilindәki kimi 3 cinslә – kişi, qadın vә orta cinslә rastlaşırıq. Lakin ingilis, fars, bir sıra Qafqaz dillәrindә olduğu kimi, ümumilikdә türk dillәrindә, hәmçinin Azәrbaycan dilindә qrammatik cins kateqoriyası yoxdur. Cins kateqori yasının olmaması heç dә onu göstәrmir ki, danışıqda anlaşılmazlıq yaranır. Sadәcә, qıza, qadına işarә etdikdә әlavә olaraq «o» işarә әvәzliyindәn sonra «qız», «qadın», «xanım» sözlәrindәn istifadә olunur. Qeyd edәk ki, kişiyә isә belә işarә nadir halda olur, yәni «o»(şәxs әvәzliyi !) demәklә kifayәtlәnilir. De- mә li, kişi cinsinә bir qәdәr üstünlük verilir. Bir çox dillәrdә özünәmәxsus «ADAM» dedikdә , ilkin mәnasına görә «kişi» nәzәrdә tutulur. Mәs.: ingilis dilindә «mәn» «kişi = adam», fars dilindә dә «mәrd» «kişi = adam», türk dilindә isә bir qәdәr tәrsinә olaraq,«kişi» «adam» («erkәk « isә «adam») demәkdir. O da maraqlıdır ki, biz «mәrd adam» dedikdә, әslindә «kişi adam» deyirik. Nadir halda ya sözә qarşılıq tapmaq olmur, ya da başqa bir söz ağırlığı öz üzәrinә çәkәrәk omonimlәşir. Mәs.: rus dilindә « malğçik – devoçka», « sın – doçğ » olduğu halda, Azәrbaycan dilindә «oğlan – qız» vә «oğul – qız» işlәnir. Göründüyü kimi, «qız» hәm cinsә, hәm dә övlada işarәdir. Yaxud yenә rus dilindә hәm oğlanın, hәm dә qızın ata-anası tam fәrqli söz- lәr lә verilir: «testğ – tёha» oğlanın, «svёkr – svekrovğ» qızın ata-anasıdır. Azәrbaycan, o cümlәdәn türk dilindә oğlan-qız tәrәfinin valideynlәrinә fәrq qoymadan «qayınata vә qayınana» sözlәri işlәnir. Maraqlıdır ki, nitq etiketlәrini tam nәzәrә alan fars dilindә bu anlayışlar «pedәrşouhәr – ma- dәr şouhәr», «pedәrzәn - madәrzәn», yәni «әrin atası- «әrin anası», «arvadın atası – arvadın anası» kimi verilir. Azәrbaycan dilindә isә kişi-qadına etik qadağa – tabu qoyularaq, hәr iki cinsin mövqeyindәn «qayınata, qayınana» işlәdilir.Hәmçinin qarşılıqlı qadağa hәr iki tәrәfin bir-birini başqalarına tәqdim etmәsindә dә aydınca görünür: qadın «uşaqların atası» - «hәyat yoldaşım» -«evin ağası» - «o», «oğlunuz», kişi isә «uşaqla rın anası» - «hәyat yoldaşım», «qızın(ız)» deyir. Nadir halda bәzi dialektlә rimizdә kişi sәrbәst olaraq, «arvadağa», hәtta «arvadım» işlәdir. Digәr qohum-әqrәbaya gәldikdә isә, rus dilindә kişi-qadın tәrәfә fәrq qoyulmadan Azәrbaycan dilindәki «әmi – dayı» «dәdә», «bibi – xala» «tёtә» olur. Bioloji-fizioloji baxımdan fәrqli olan qadın vә kişilәr hәm psixoloji , hәm dә mәntiqi cәhәtdәn – fikir tәrzi, ümumilәşdirmә vә assosiasiyalarına görә nәzәrәçarpacaq dәrәcәdә müxtәlifdirlәr. Psixologiyada sol yarımkürә – Çin fәlsәfәsinә istinadәn kişi başlanğıclı olub, «yan» adlanır – mәntiqi, mexaniki nitqi tәnzimlәyir, sağ yarımkürә isә – qadın başlanğıcı ilә bağlı 71 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 olub, «in» adlanır – fantaziya, yaradıcılıq, duyğu, emosional mәrkәzlәri ida- rә edir. Kişidә sol yarımkürә daha üstün – dominant olub, abstrakt tәfәk- kürә, qadında isә sağ yarımkürә inkişaflı olub, konkret düşüncәyә meyllidir. Sağ yarımkürәnin idarә etdiyi nitq qadın ifasında emosionallaşır. Sanki hәmahәnglik yaransın deyә, Allah bu iki cinsi naqisliklәr cәhәtdәn bir-birini tamamlamaq üçün yaradıb. Kişinin duyğu alәmi nә qәdәr sәthidirsә, qadın bu baxımdan hәdsiz hәssasdır.Əqli ümumilәşdirmәlәr yönündәn kişi daha mәntiqli, yaradıcıdır. Dini istinadlara görә, dilin yaradıcısı mәhz kişidir, onun yaratdığının mәharәtli, tәsirli ifaçısı isә qadındır. Tәsviri yanaşma, sosioloji sorğu vә әldә olunan nәzәri materiallar tәsdiq edir ki, qadın nitqi, doğrudan da, kişi nitqindәn xeyli emosionaldır. Buna sәbәb qadının daha duyumlu, ekstrasensor qabiliyyәtli – öncәgörümlü, intu- itiv mәxluq olmasıdır. Mәhz qadın qada-bәlaları öncәdәn duyub xәbәrdarlıq edir. Kişi isә bunun müqabilindә daha duyumsuz, ötkәm, mәğrur, öz mәn - tiqinin qulu kimi görünür ki, bu da onu inadkar edir. Lakin tәәssüf doğuranı odur ki , «Qadın mәslәhәtinә qulaq as vә tam onun әksini et» fikri Şәrq dünyasından qırmızı xәtlә keçir . Ümumiyyәtlә, qadına münasibәt hәlә dini kitablardan tutmuş ya mәnfi, ya da ikilidir. Mәs.: Əhdi-Ətiqdә Adәm Allahın iradәsi ilә yaranmış düşüncәli mәxluqdur. O darıxmasın deyә, Allah onun qabırğasından Hәvvanı yaradır. Yәni belә başlanğıc artıq kişi cinsinә üstün- lük verir. Adәmin cәnnәtdәn qovulması Hәvvanın hisslәrә qapılıb onu Şeytanın dediklәrinә әmәl etdirmәsindәn irәli gәlir. Diimizdә mәnfi mәnada işlәnәn «qabırğa», yәni «kәnәk, öz bildiyini edәn, sözә baxmayan», tәәsüf ki, Hәvvanın timsalında qadına işarә ilә bağlıdır. (Vә ya Hәvvanın = qadının şeytan әmәlinә uyduğunu qeyd edәn vә әcdadının cәnnәtdәn qovulmasına görә acıqlı olan kişilәr (bәzәnsә qadınlar) «Qadın şeytan әmәlidir», «Qadın şeytandır», «Qadın yıxan evi fәlәk dә yıxa bilmәz» deyirlәr. Qadından başqa şeytanın felinә uşaq – saf hissli mәxluq, әyyaş vә ruhi xәstә kimi ağlıçaşmışlar düşә bilәr. Odur ki uşaq üçün dә deyilir: «Uşaq şeytandır» vә ya «Şeytan uşaqdır», «Şeytan balası»). Amma digәr tәrәfdәn, ana sәviyyәsindә artıq belә bir fikir – «Cәnnәt anaların ayağının altındadır» (Mәhәmmәd peyğәmbәr) bütün Şәrq üçün hakimdir. Ümumiy- yәtlә, qız, qadınlarımızı tәrif edәn atalar sözlәrimiz, yazılı bәdii nümunәlә- ri miz, hikmәtli sözlәrimiz az deyil: «Qızı verәrsәn, özünә oğul qaza- narsan», «Ana ürәyi –dağ çiçәyi» («Kitabi-Dәdә Qorqud»), « Qadın mәlәk- dir», «Qadın gözәllikdir», «Qadın ilk-öncә bәşәriyyәtin qoruqçusudur» (belә münasibәt poeziya vә nәsrimizdә çox işlәnir) vә s. Türk, Azәrbaycan mentalitetinә görә bizi qoynunda bәslәyәn, heç bir nemәtini әsirgәmәyәn torpağımız, ocağımız, yurd-yuva-el-obamız, bir sözlә, vәtәnimiz ANA Vәtәn adlanır. Şirin ANA südündәn qidalanmış balala- rımızın ilk şirin mәnәviyyat dili ANA dili- dir. Andlarımızda «Anam(ın) ( әziz) canı (üçün)!», « Anamın başına and olsun ! », «Anamın ruhu haqqı ! 72 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

» işlәdirik. Yaxud «Ana haqqı –Tanrı haqqı! » («Kitabi-Dәdә Qorqud»), «Ananın haqqını tapdalamaq olmaz», «Ana haqqını itirәnin gözü kor olar («Ana haqqını itirәn gün görmәz») kimi ifadәlәr vardır. Yaxud peşmançılığa, zülmә işarә kimi «Anadan әmdiyim süd burnumdan gәldi» deyirlәr. Qıza, anaya münasibәtdә toxunulmazlıq, müqәddәslik xalqımızın mәnәviyyatının önәmli tәrәfini tәşkil etdiyi üçün «Qıza, qadına әl qaldırmaq kişilikdәn deyil» vә ya «Anasına әl qaldırandan nә gözlәmәk olar? » ifadәsi hәr şeyi aydınca anladır. Hәmçinin türk dünyasının ulu diyarı Azәrbaycanda qız, qadına formal deyil, hәqiqi, qeyrәtli münasibәt kiçik planda «Qız (qadın) yanında söyüş söymәk, artıq hәrәkәt etmәk olmaz! » fikrindәn savayı, böyük planda «Qadın örpәyini tapdalayıb-keçmәk olmaz!» fikri xalqımızın әrәnlәri üçün böyük Çin sәddidir. Qarabağda tәcavüzkarlığın ilk qığılcımları zamanı xalqımızın әliyalın oğulları başdan-ayağa silahlı ermәnilәrin üstünә gedәrkәn ilk növbәdә böyükürәkli ANA olan Xuraman Abbasovanın ayaq altına atdığı örpәk heç kәs tәrәfindәn tapdalanmadı. Bu hәrәkәtdәn heyrәtә gәlmiş müxtәlif millәtlәrin nümayәndәlәri arasında rus şairi Y. Yevtuşenko da var idi. O bu münasibәtlә örpәyә şer hәsr edib yazmışdı ki, kaş bütün ölkәlәrin mәrd kişilәrinin qarşısına onları dәhşәtlәrdәn, müharibәlәrdәn çәkindirmәk üçün örpәk atmaq mümkün olaydı. Dilimizdә sözlәrin bir qismi semantikasına görә eşidilәn kimi assosiativ cinslәnir. Mәs.: «igid, coşqun, ağciyәr,ovlamaq» kimi sözlәr ilk qavra- yışda kişiyә xas sözlәrdir; «gözәl, zәrif, nazlı, doğmaq» qadınlara xasdır. ( Maraqlıdır ki, rus dilindә assosiativ yöndәn kişilәrә aid olan sözlәr qrammatik әlamәtinә görә – mәs.; «voyna» (müharibә , «bomba», «aqqressiә» (tәcavüz) qadın cinsindәdir. Hәtta әgәr tәbii cins nәzәrә alınmasa idi, «mujçina» (kişi), «papa» (ata), «dәdә» ( әmi, dayı) sözlәri dә bu baxımdan qadın cinsinә aid olardı. Göründüyü kimi, burada qrammatik cins әlamәti çox şәrti xarakter daşıyır). Əlbәttә, müştәrәk sözlәr daha çoxdur. Bәzәn qarşılıqlı söz tapmaq olmur. Mәs.: «nakişi»yә qadın tәrәfdәn uyğun söz yoxdur vә bu heç mümkün dә deyil! Bәzi hallarda isә dilşimizdә şәrqli tәfәkkürü üçün anlaşılmaz olan «alfons» – qadın hesabına yaşayan kişi anlayışı verәn sırf Azәrbaycan vә ya әrәb-farsmәnşәli söz yoxdur. Diqqәt yetirsәk, kişilәrә aidiyyәtdә «yoldaş», qadınlara isә uyğunu «rәfiqә»dir. Bәs kişilәr üçün «dost» anlayışı olduğu halda, qadınlar arasında belә anlayışın yenә dә «rәfiqә» ilә bağlanması görәsәn nә demәkdir? Yәni qadınlar bir- birinә dost ola bilmәz ? Bәlkә onlar emosional mәxluq kimi daimi rәqabәt- dәdir, heç kimә inanmırlar ? Bu baxımdan qadın vә kişi dilinә görә fәrqli olan yapon dili maraqlıdır. Ümumiyyәtlә, bu dildә qadın danışıq imkanına vә ictimai sayqısına görә aşağı mövqedә durduğu üçün hamı ondan yük- sәk dә dayanır. Bunun nәticәsindә zәrif , nәcib danışıq forması yaranmışdır. Hәtta qadın kişinin dediiyi bir qisim әvәzlik vә fellәri işlәt mәk hüququndan 73 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 mәhrumdur; kişidәn fәrqli olaraq cümlә sonuna xüsusi hissәciklәr artırır. Bu baxımdan türk dünyasının istәr әrәb, istәrsә farslarla müqayisidә qadına qarşı demokratikliyi, onu islamdan sonra da yaşmaqlanmağa, çadra altına az meylliliyi dildә dә öz әksini tapır. Qadını gözәllik mücәssimәsi kimi verәn klassiklәrimiz ona dәrin sevgi, hörmәtlә yanaşmışlar. Türk dünyasında kişilәr qadınlara bәrabәr hüqüq verdiyi üçün onlrar hәm mәişәtdә, hәm hәrbdә, hәm dә siyasәt vә diplomatiyada kişilәrdәn geri qalmamışlar. Tariximizdә Tomris, Sara xatun, Natәvan kimi qadınlar nümunәdir. Hökmdarlar öz xanımları ilә birlikdә dövlәt başçıları vә diplo- matlarla görüşüb, hәyat yoldaşlarını da dövlәt işlәrinә qoşmuşlar. Türk dünyasında, xüsusәn Azәrbaycan mühitindә qadınlara münasibәtdә demokratiklik, özünә bәrabәrtutma 2000-ә yaxın müştәrәk kişi, qadın adlarının olmasından da görünür. Mәs.: Arzu, Çәrkәz, İsmәt, İzzәt, Mәhәbbәt, Pәrvin,Şövkәt, Tәrlan. Bәzәn Ağazadә, Ağamalı, Allahyar, Anar,Elçin, Eldar, Ədalәt, Firidun, Fәrhad, Hidayәt, İlqar, Kәrәm, Qabil, Qüdrәt, Lütfiyar, Mehman, Murad, Nәriman, Polad, Rza, Yalçın,Yaşar, Zülfiqar kimi sırf kişi adlarının qadınlara verilidiyi hala tәsadüf edilir. Hәmçinin tezliyinә görә qadınlara mәxsus olan Afaq,Bahar, Cәvahir, Çinar, Dilbәr, Elnaz, Fәrәh, Gülüş, Hicran, Xoşbәxt, İsmәt Könül, Qәmәr, Lütfinaz, Mәhәbbәt , Mәtanәt, Nübar, Nilufәr, Töhfә, Ulduz, Ülkәr, Vәfa, Yetәr, Zümrüd, Züleyxa kimi adlar kişilәrә dә verilir. Halbuki çox inkişaf etmiş rus dilindә bircә dәnә dә olsun, qarşılıqlı kişi-qadın adı tapmaq olmaz. (Rus dilindә әzizlәmә – kiçiltmә forması aldıqda 4-5 ad hәr iki cinsә xidmәt edir; Jenә =Evqeniy – Evqeniә, Saşa =Aleksandr –Aleksandra, Valә = Valentin – Valentina ). Zәngin әrәb dilindә bu hala tәk-tük rast gәlindiyi halda, ingilis dilindә , demәk olar ki, heç tәsadüf olunmur. Adların qısa, әzizlәmә-kiçiltmә formalarında da hәr iki cins üçün eyni şәkilçilәrdәn istifadә olunur. Mәsәlәn: Zәr–oş (Zәrli, Zәrәfşan…), Ata-ş (Atabala, Atamoğlan, Bala-ş (Balakişi…), Qara-ş (Qara…), Ana-ş (Anaxanım…), Nәnә-ş (Nәnәxanım…), Xan-ış (Xanverdi…), Fat–ış (Fatimә…), Mәm-iş (Mәhәmmәd…), Mәt-iş (Mәtanәt …), Hüs-ü (Hüseyn…), Fat-ı (Fatimә…), Gül-ü ( Gülәr, Gülsәnәm…), Ağa-sı (Ağaverdi….), Bala-sı (Balaqardaş …), Xala-sı (Xalabacı), Bibi-si ( Bibi- xanım … ), vә i. a. Qadınlar üçün azәrbaycanlılar deyir:«Adәmi Adәm edәn Hәvvadır», müasir variantı:«Kişini kişi edәn qadındır», “Aslanın erkәyi, dişisi olmaz», «Yüz fәrsiz oğüldansa, bir fәrli qız yaxşıdır», «Hәcәri özündәn qoçaq Nәbi» vә s. Kişi cәmiyyәtin bel sütunu kimi sarsılmaz, mәrd, öz ağlı ilә oturub- duran bir şәxs kimi nәzәrdә tutulur. Odur ki onun nitqi istәr ton, istәrsә söz ifadәsinә görә sәrt, tәmkinli, az melodik olmalıdır ki, tәsir qüvvәsi olsun. 74 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

Qadınlar isә nitqlәrindә nәinki qәşәng, mәnalı danışmağa, hәm dә onu melodik bәzәmәyә çalışır, hәmçinin mәzmundan asılı olaraq, gülüş vә kәdәr elementlәrindәn, müxtәlif prosodik vasitәlәrdәn – temp, fasilә,vurğu, inten- sivlik vә s. istifadә edir. Qadın danışarkәn sanki oxuyur. Çünki onun nitqi daha çox melodikaya köklәnib. Emosional tәbiәt qadını mәcbur edir ki, o daha çox nida, әdat işlәtsin. Nidaları bir neçә dәfә tәkrarlamaq, onlardan qabarıq vasitә kimi istifadә etmәk, saitlәri «dartmaq» – uzatmaq, çox zaman cümlә sonunda emosiyanı bildirmk vә «melodik oxumaq» üçün nida işlәt- mәk, samitlәri qoşalaşdırmaq, yamsılamalardan çox istifadә etmәk yalnız qadınlara xasdır. Mәs: ay //ay-yay-yay// a-ya- yay;uf // u-fu-fuf; oy // oy-yoy-yoy ; …… ay, …… uy , ey, iyx; gup-gup, tap-tup, tuup- tup – tuup-tup; «Azzar», «Başşıma xeyir» vә s. Qadın danışığını izlәmәk üçün bәdii әdәbiyyatımıza müraciәt edәk: Kamilә: Of, ürәyim tıp-tıp tıppıldayır (S.Rәhman, Toy) Maral – Ay, ürәyim xarab oldu. (S.Rәhman, Toy) Hәlimә –Bıy, ay Maral bacı… (S.Rәhman, Toy) Zalxa; -Ətin tökülsün, a kişi (S.Rәhman, Toy) Zalxa – Ay ağrınızı alım, oqәdәr pıç-pıç elәdiniz ki… kolxozda uşaq әlindәn ayaq atmaq olmur. (S.Rәhman, Toy) Zәrifә – Başındakı olan-qalan tükü dә mәn tökәrәm ha, az danış (S.Rәhman, Nişanlı qız) Zәrifә –Ala e, bu da özünü kişilәr cәrgәsinә qoyur. (S.Rәhman,Nişanlı qız) Buy, sәn haranın itisәn, haraya hürürsәn ? (V. Babanlı) Püf, qadam mәnә bәxtәvәr deyәnlәrin ürәyinә. (V. Babanlı)

Bir fakt çox maraqlıdır ki, qadın danışığı bәzi leksik fәrqlәrdәn, yәni emotiv-ekspressivlikdәn başqa, hәmçinin zahiri ifadәlәrlә dә çox fәrqlidir. Mәs.,kişi danışarkәn jestlәrdәn çox istifadә edir. Ancaq mimikasını, yәni üz cizgilәrini, göz qaşını oynadıb –tәrpәtmir, qadın belә imkanı qәtiyyәn әldәn vermir. O istәyir ki, qәşәng danışmaqla yanaşı, hәm dә gözәl tәsir bağışlasın. Demәli, qadınlar, xüsusәn qızlar danışa-danışa özünü istәdib ürәklәrә yol açıb, qarşısındakının inamını qazanmaq istәyirlәr.Bu xüsusiy- yәtinә görә qadın söz, sәs vә görünüş – ifadә tәrzinә görә çox güclü, tәsirli mәxluqdur. Teatr tamaşalarında, kinoda, xüsusәn pantomimada vә sәssiz kinoda qadın obrazını yaratmaq kişi obrazından qat-qat çәtindir. Kişilәr nitqindә, rәsmi söhbәtlәrә, çox zaman lovğalı sәrgüzәştlәrә, әylәncәli söhbәtlәrә tostlara, tәriflәrә, andlara, şüarçılığa, adi vә hәmçinin qәzәbli anlarında söyüşlәrә meylli olduğu halda, qadınlar adi vәziyyәtdә ailә-mәişәt, övlad haqqında söhbәtlәrә, qeybәtә, yamanlamalara, yalvarış- lara, alqışa, qәzәbli vaxtda isә qarğış, nifrinә bağlıdırlar. Kişilәr ailә-mәişәt, övlad, hәyat yoldaşı haqqında söhbәt aparmağı 75 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 sevmirlәr. Bu da onların üzәrindә mental tabunun asıldığından xәbәr verir. Yәni « Kişi evin sözünü bayırda danışmaz !!! » fikri nәsildәn-nәslә ötürülür. Əlbәttә, hәmin fikir qadın üçün olsa da, o, emosional varlıq kimi bu qaydanı içdiyi and kimı poza bilir. Kişi vә qadın qarşılıqlı olaraq, lәnәt, yamanla- malardan istifadә etdiyi halda, qürurlu mәxluq kimi kişi üçün qarğış etmәk qadağası var. Deyirlәr ki, kişi qarğış etsә, o, övladı tutar Amma ana qarğışı alqışdır. Belә ki arada ana südü durur, o, qarğışın tәsirinә imkan vermir. Çox zaman qadınlar – analar qara qüvvәlәrdәn, pis gözdәn qorunmaq inancına görә balasını vә ya çox sevdiyi, xoşladığı adamı öz dili ilә yaman sözlәrlә «öldürüb-mәhv edir», «şikәst edir» ki, onu «nazik» – «görünmәz» dünyanın qara-qurası tutmasın, hәmin adam ziyan çәkmәsin. Mәs: «Ölmüş nә gözәl oxuyur»; «Başıbatmış yazığın biridir», «Külbaş özünә gün ağlaya bilmir», «Gözüçıxmış ( canıyanmış) yaman ağıllı baladır». Aşağıda bir neçә qarğış vә alqış veririk: «Boynunu yerә soxum»; «Ölәsәn sәni»; «Başın batsın» (qarğış). «Ağ günlü, çörәkli olasan»; «Sәni görüm, xoşbәxt olasan»; «Su üzünә hәsrәt olmayasan»; «Şirininә acı qatılmasın», «Neylәyim, necә elәyim demәyәsәn» alqış) . Kişinin söyüşünün әksi olan yalvarışlar әsasәn qadın nitqinә daxildir: «Dәrdin ürәyimә»; «Evim-eşiyim sәnә qurban»; «Gözüm çıxçın»,«Qadası»; «Boyuna-buxununa qurban»; «Bibin sәnә qurban»; «Nәnәn ölsün». ( Maraqlıdır ki, bәzi qarğışlarda 11 şәxsin tәkini 1 şәxsin tәki ilә әvәz etidikdә yalvarış yaranır: «GözÜN çıxsın –GözÜM çıxsın», «ÖlәSƏN qabağımda – ÖlÜM qabağında», «DәrdİM ürәyİnә – DәrdİN ürәyİmә ») . Qadın dilindә frazeologizmlәrdәn daha çox istifadә olunur, çünki bunlar «yoğrulmuş» – hazır emosional, ekpressiv materialdır: (Elә buna görә kişi frazeologizmlәrdәn az istifadә edir). Töhfә – Töhfәnin canı da sizә qurban, bağı da, qadası. (M.İbrahimov) Töhfә – Ala, yerә girәsәn elә. (M. İbrahimov) Fatmanisә – Xoş halımıza, xalqınkılar getdikcә ipәk olur, bizimki dә köpәk. (M.İbrahimov) Fatmanisә – Ay aralıqda qalmış, mәnim gül kimi qızıma lәkә vurma. Hürü – Danışsana, qoca kaftar. (M. İbrahimov) Qadın suallardan, tәkrardan çox istifadә edir. O gәdәynәn dә bәrk cici-bacı olubsan ? (V. Babanlı) O, bir oğlan olmuşdu, bir oğlan olmuşdu ki… (Azәri nağılları) O, buradakı qocalardan da qocadır. (Azәri nağılları) Əhmәd, ay Əhmәd. (danışıqdan) Kişi emotiv olmasın deyә, «Əhmәd» xitabı ilә kifayәtlәnәrdi. Kişinin qadınla müqayisәdә dildәn bәdii-әdәbi material kimi istifadә faizi yüksәkdir. Şifahi xalq әdәbiyyatına nәzәr saldıqda kişi vә qadın yaradıcılığı özünü xeyi fәrqli göstәrir. 76 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

Uşaq folkloru dedikdә, әslindә Ə.Cәfәrzadәnin sözü ilә desәk, «ana folkloru» ilә rastlaşırıq. Çünki gәlәcәk nәsli bәtndәn tutmuş işıqlı dünyaya vә oradan da әrsәyә sağlam, baxılmış şәkildә gәtirәn, birinci mәnәviyyat müәllimi ANA olduğu üçün o, әvvәl –әvvәl balasına şirin nәğmәlәr oxuyur, laylalar çalır, әzizlәmәlәr, oxşama - nazlamalar, böyüdükcә isә arzulamalar deyir. Mәs.: «Layla, beşiyim, layla, Evim, eşiyim, layla. Sәn get şirin yuxuya, Çәkim keşiyin, layla. Layla, balam, a layla. Gülüm, layla, a layla» ( layla) ;«Tüstüsüz damlar, Sarı badamlar. Tәnbәl adamlar Bu balama qurban» (oxşama); «Tükәndi ahım, Yoxdur günahım. Balam böyüsün, Odur pәnahım» (uşağın tez böyümәsi arzusu); «Altında xalça, Çalır kamança. On dәnә xonça Gәlәr qızımçün» (nişan arzusu). Ana tәbiәtindә balasını qada-bәladan qoruma, nә ilәsә qorxutmamaq xüsusiyyәtlәri onun әfsanәvi-sehrli deyil, realist- mәişәt nağılları yarada bilmәsi gümanını yaradır. Qadın – ana psixologiyası imkan vermәz ki, uşağını qardaşların xәyanәti (mәs.: «Mәlik Mәmmәd»dәki kimi) ilә tanış edib, onun tәmiz, yuxulu alәmini vaxtından qabaq oyatsın vә ya qorxunc qüvvәlәr – divlәr, cin- şeytan, ifritәlәrlә әsәblәrini gәrib-pozsun. İri, ortahәcmli folklor janrlarının – dastan, lәtifә, әfsanәlәrin yaradıcıları Azәrbaycanda qәdimdә ozan, dәdә, varsaq, yanşaq adlanan aşıqlar, Avropada rapsodlar, minnezingerlәr,şpilmanlar, Rusiyada skazitellәr, Orta Asiyada vә Qazaxıstanda akınlar – hamısı gәzәr sinәdәftәr kişilәr olmuşlar. Qadının bu cür olmamasına ailә-mәişәt tәlәblәri, övlad böyütmә imkan vermәmişdir. Odur ki kişi yaradıcı qüvvә, qadınsa hazır materialın, müasir dillә desәk, mahir aranjmançısı vә ifaçısıdır. Ən qәdim janr olan nәğmәlәr – әmәk, mәrasim, mövsüm, qәhrәmanlıq nәğmәlәri, sayaçı sözlәri, holavarlar kişi tәbiәtinә uyğun gәlir. Mәs.: «Gün getdi su içmәyә, Qırmızı don hörmәyә.Gün özünü yetirәcәk, Qarı tez götürәcәk, Keçәl qızı aparacaq, Saçlı qızı gәtirәcәk» ( mәrasim nәğmәsi ); «Quda gәlmişik sizә, Bu gecә qız sizdәdir, Sabah aparrıq bizә» (toy mәrasimi nәğmәsi);«Novruz gәlir, yaz gәlir,Nәğmә gәlir, saz gәlir. Bağçalarda gül olsun, Gül üstә bülbül olsun» ( mövsüm nәğmәsi ); «Qara kәlim aranda Çıxar gün qızaranda. Xodaq murada çatar Kәlindәn bar alanda» (holavar). Mahnılara gәldikdә, elә indinin özündә dә şairlәr әsasәn kişi, ifaçıların әksәriyyәti isә qadındır. Fala baxdırıb,bәxt, taleyi müәyyәnlәşdirәn vәsfi-hal, ağılar da qadın psixologiyasına yaxındır, qadın yaradıcılığı ilә bağlıdır: «Oturmuşdum sәkidә, Ürәyim sәksәkidә, Üç qızıl alma gәldi Bir cümüş nәlbәkidә» (vәsfi - hal ); «Əzizim, tikә- tikә, Doğrandım tikә-tikә. Anan saçın yolur, Kәfәnin tikә-tikә» (ağı). 77 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

Tapmacalar ağıl çevikliyüini yoxlamaq mәqsәdli, hәdsiz mәntiqli janr kimi kişi yaradıcılıq mәhsulu ola bilәr: «Bir tabaq almaz, Sabaha qalmaz» / ulduz / O ki qaldı atalar sözünә ad özü hәr şeyi deyir. Yәni cәmiyyәtdә böyük sözü – ata sözü çox vacibdir. Bax bu vasitә ilә – müdrik, hәyat tәcrübәsi hopmuş kәlamlarla cәmiyyәtә kamil – mәntiqi yol göstәrilir. Mәs.: «İşlәmәyәn dişlәmәz»; «Yüz ölç, bir biç»;«Tәk әldәn sәs çıxmaz»; «Əldәn qalan әlli il qalar» ; «Dövlәtdә dәvә, övladda nәvә». Mәsәllәr, lәtifәlәr әsasәn kişi obrazları ilә bağlıdır. Lәtifәlәrin çoxu hazırcavab, zarafatcıl, ibrәt dәrsi verәn Molla Nәsrәddinin adı ilә bağlıdır. Bundan başqa, Bәhlul Danәndә, Hacı dayı, Abdal Qasım, Ayrım Tağı kimi kişilәr lәtifә qәhrәmanlarıdır. Xalq tamaşalarında da kişilәrin mövqeyi üstündür. Müştәrәk yaradıcılıq isә özünü әsasәn bayatılarda, realist nağıllarda göstәrir. Bir sıra hallarda kişi yaradıcılığının mәhsulu olan nәğmәlәrdә dә qadınlar öz sözünü deyәrәk, onu da qarşılıqlı edirlәr. Sonda onu qeyd etmәk istәrdik ki, istәr söz (şifahi vә yazılı әdәbiyyatda), istәr sәs (musiqi – onun bәslәlәnmә vә ifasında), istәrsә rәng vә s. ilә bağlı kişi yaradıcılığı notla çalınan cansız musiqiyә bәnzәr. Kişi yaratdığını cana gәtirmәk üçün öz düyğularını qadın duyğuları tәk dәrindәn köklәmәli, yәni qәribә dә, sәslәnsә, sanki özündәn qadın hisslәrini keçirmәli, dәrindәn duyğulanmalıdır.

ƏDƏBİYYAT Azәrbaycanca: 1. Azәri nağılları, «Azәrbaycan Dövlәt Nәşriyyatı», Bakı, 1967 2. Axundov A. Gender sosiologiyası – Gender, Tarix,Cәmiyyәt, Mәdәniyyәt «Qәrb Universiteti Gender Araşdırmaları Mәrkәzi», 2003 3. Babanlı V. Gәlin,Bakı,1967 4. Bayramov Ə. Psixologiya, Bakı, 1987 5. Bayramov H. Azәrbaycan dili frazeologiyasının әsasları,Bakı,1978 6. Cәfәrov N. Azәrbaycan yalvarışları lüğәti, Bakı, 2000 7. İbrahimov M. Əsәrlәri (10 cilddә),Bakı, 1980 8. Mәrasimlәr, adәtlәr, alqışlar (Tәrtib edәn – Mәsudә Əvәzqızı; toplayan – prof. Azad Nәbiyev ), Bakı, 1993 9. Nağısoylu M., Quliyev R. Ədәbiyyat (hazırlıq dinlәyicilәri üçün), Bakı, 2000 10. Orucov Ə. Azәrbaycanca-rusca frazeologiya lüğәti, Bakı,1976 11. Rәhman S. Seçilmiş әsәrlәri, (4 cilddә) Bakı,1977 12. Talıblı E. Folklorun kiçik janrlarında magik düşüncә – Folklorşünaslıq mәsәlәlәri, Y buraxılış, Bakı, 2002

78 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

Rusca: 13. Гендер как интрига познания (альманах, пилотный выпуск) – Гендерные исследования в лингвистике, литературоведении и теории ком- муникации,Москва,2002 14. Горошко Е. Гендерная проблематика в языкознании, Москва, 2002 15. Жеребкина И. Феминистская критика, Москва, 2002 16. Колодны А. Танцы на минном поле. Некоторые наблюдения относи- тельно теории, практики и политики феминистской литературной критики, Москва,2002 17. Лаврентьев Р.Самоучитель японского языка,Москва, 1980 18. Лакофф Р. Язык и место женщины – Введение в гендерные исследо- вания, часть 11, Хрестоматия ( под ред.С.Жеребкина), Харьков, ХЦГИ, Санкт- Петербург, 2001 19. Сиксу Э. Хохот Медузы – Введение в гендерные исследования, часть 11, Хрестоматия (под ред.С.Жеребкина), Харьков, ХЦГИ, Санкт- Петербург, 2001 20. Спендер Д.. Мужчина создал язык – Введение в гендерные исследова- ния, часть 11,Хрестоматия ( под ред.С.Жеребкина), Харьков, ХЦГИ, Санкт- Петербург, 2001

SUMMARY

Language and Gender

The most important communication type in different class, position, profession, age, and gender, as well as providing services is language. Of course, it is hard to say about the idea those languages which have not rich vocabulary. The absence of roads is closed complicated concepts. The article is about very rich peculiarities of our language and comparison of it with other world languages.

79 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

AŞIQ HÜSEYN CAVAN – 100 RUZİYƏ QULİYEVA filologiya üzrә fәlsәfә doktoru ELMİRA ŞİRİNOVA AŞIQ HÜSEYN CAVANIN HƏYATI VƏ SƏNƏTİ

Sәs yaddaşı, söz yaddaşı, saz yaddaşı... Görәsәn bunlardan hansı daha әvvәl yaranıb?! Kim bilir, kim bilir ilahi sirlәri?! Bilgilәrimiz azdır, çox az... Bir aşıq, bir şair yaşadı dünyamızda. Adı da, sözü dә, sәnәti dә hәmişә cavan olan Aşıq Hüseyn Cavan. Ikiyә bölünmüş bir vәtәnin, bir elin, bir torpağın azadlıq carçısına çevrildi. Qәlbi vәtәn eşqiylә döyünәn әr oğulları sazın, sözün ecazkar qüdrәtiylә qәlәbәyә ruhlandırdı. Qazanılmış o böyük, inqilabi qәlәbәdә- Azәr baycan Milli hökumәtinin yaradılmasında Aşıq Hüseyn Cavanın da payı vardı... Aşıq Hüseyn Cavan (Hüseyn Mikayıl oğlu Əliyev) 1916-ci ildә Cәnubi Azәrbaycanın Qaradağ mahalının Utu kәndindә yoxsul bir ailәdә dünyaya göz açmış, hәlә körpә ikәn atası Mikayılı itirmişdir. Anası Zöhrә xanım bir yaşlı oğlu Hüseyni dә götürüb Şimali Azәrbaycana pәnah gәtirmişdir. Bir müddәt Ağdamın Şәrәfxanlı kәndindә yaşayan ailә sonradan Goranboy rayonunun Dәlimәmmәdli kәndinә köçmüşdür. Gün-güzәranın ağırlığı ucbatından hәlә uşaqkәn muzdurluq edәn, qoyun-quzu otaramağa mәcbur olan Hüseyn Tanrının bәxş etdiyi güclü yaddaşı vә saza-sözә marağı ilә yaşıdlarından seçilmişdir. Bunu görәn kәnd ağsaqqalı Mәşәdi Adıgözәl onu Aşıq Əlәsgәrin qardaşı oğlu Aşıq Musanın yanına aparır. Aşıq Əlәsgәrin söz- sәnәt ocağında mükәmmәl dәrs alan Hüseyn bir qәdәr sonra özü dә şeir demәyә başlayır. Gәnc Hüseynin ilk şeirlәri Tәbrizdә şıxan “Vәtәn yolunda” qәzetindә çap olunur. Aşıq Hüseyn Cavan Goranboy rayonunun Xәsәdәrli kәndindәn olanXanım adlı qadınla ailә hәyatı qurur. İlk övladı Sәmayә dünyaya gәlir. Onu da qeyd edәk ki, Sәmayәnin birinci adı Nazxa nımdır. Sәmayә hәlә çox körpә ikәn Hüseyn Cavanın hәyatını yeni mübarizә dalğası bürüyür. 1938-ci ildә aşığı “köhnә iranlı” adıyla hәbs edib, İrana göndәrirlәr. Hәbsxanada olduğu vaxt mәşhur “Danış, telli sazım” adlı qoşmasını qәlәmә alır. Şair sazı ilә dәrdlәşir: Nәdir dәrdin, söylә niyә susmusan, Danış, telli sazım, danış, sәn danış. Kimdәn incimisәn, kimdәn küsmüsәn, Danış, telli sazım, danış, sәn danış!

80 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

Ağır repressiya illәrinin müsibәtlәrinә şahidlik edәn telli sazın susmağına dözә bil mәyәn Hüsey Cavan dar ayaqda yenә sazın qüdrәtinә arxalanır. Axı sazın tellәrindәn qopan odlu nalәlәr günahsız qanların fәryadı idi:

Söylә, görürsәnmi nahaq qanları, Zülmdәn od tutan xanimanları, Günahsız asılan qәhrәmanları, Danış, telli sazım, susma, sәn danış!

Telli saz susmur... Telli saz Arazın bu tayından qopan harayı o taya çatdırır. Aşıq hәyat yoldaşı Xanım vә körpә qızı Sәmayә ilә Tәbrizә sürgün edilir. Yox, bu sürgün deyildi... Bu, qardaşın qardaşa qovuşması idi. Tale sürgün adıyla Aşıq Hüseyn Cavanı yenidәn doğma torpağa- müqәddәs Tәbriz torpağına qaytardı... Kim bilir, bәlkә dә bütün bunlar başı bәlalar çәkmiş vә çәkәcәk gәnc aşığın xoşbәxtliyi idi?! Düz yeddi ildәn sonra Cәnubi Azәrbaycanda Milli Azadlıq hәrәkatı başlanacaqdı... Milli hәrәkatın başlanğıc nöqtәsi, әsas hәrәkәtverici qüvvәsi vә paytaxt Tәbriz olacaqdı. İnqilablar beşiyi Tәbriz... Azәrbaycanın qәlbi, ilahi mәkan... Bәlkә Tәbrizә qayıtsın deyә 1938-ci ildә 22 yaşlı gәnc aşığı o tayda bu qәdәr tәqiblәrә mәruz qoymuşdular?! Bәlkә ona görә azyaşlı qızı vә hәyat yoldaşı ilә birlikdә sürgün adıyla bu taya göndәrdilәr? Tәbriz Hüseyn Cavanı bir övlad kimi bağrına basdı. Aşıq Hüseyn Tәbriz adlı ananın boynuna sarıldı. Kövrәldi hәr ikisi. Aşığın göz yaşları Tәbrizin köksündәn şırhaşır axdı:

Sarılıb boynuna bir körpә sayaq, Doyunca köksünә baxaydım, Tәbriz. Sәn bir dağ olaydın, mәn dә bir bulaq, Şırhaşır köksündәn axaydım, Tәbriz!

Hüseyn Cavan Tәbrizdә dә nәzarәt altında saxlanılır. Burada kirayә ev tuturlar. Ev sahibinin adı Dadaş kişi, oğlunun adı Qulamәli, arvadının adı Mәşәdi xanım imiş. (Sonralar aşıq bu insanları tez-tez yada salardı). Tәbrizdә daha sәrt qadağalarla yaşamağa mәcbur olub, mәclislәrә gedә bilmәyәn aşıq bu dövrdә “Sәrfinaz vә Hürzad”, “Gәzmәduz” adlı dastanlar yaradır. Bütün bunlara görә hökumәt adamları onu diqqәtdәn kәnarda qoy- mur, daim izlәyirdilәr. 81 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

Arazın hәr iki tayı- o taylı, bu taylı Azәrbaycan azadlıq eşqi ilә alovlanırdı. Tәbrizi inqilab dalğası bürümüşdü. Aşıq Hüseyn Cavan adi müşahidәçi kimi dayana bilәrdimi?! Əsla!.. Fәdailәri başına toplayan vә döyüşlәrin önündә gedәn aşıq fәdailәrin sәrkәrdәsinә çevrildi. 1945-ci il 21 Azәr Günü milli-demokratik dövlәt quruldu. Xalq hәmin günü bayram etdi. Hüseyn Cavan bu münasibәtlә “Bu gün hәm fәxrimdir, hәm vüqarımdır” qoşmasını qoşdu:

Bax, bu gün yağını biz saldıq taxtdan, Bax, bu gün qaniçәn düşdü növraqdan. Bax, bu gün nur aldıq biz bir çıraqdan, Bu gün hәm fәxrimdir, hәm vüqarımdır.

Aşıq Hüseyn Cavan vә onun silahdaşlarının sevinci çox da uzun sürmür. Cәmi bircә il xalqa azadlığın unudulmaz günlәrini yaşadan Milli Hökumәt devrilir. Azadlıq eşqiylә qaynayan qәhrәman Tәbriz yenә qana boyanır. Aşıq cana doymuş, nahaq qana boyanmış Tәbrizin halına yanır:

Ey insan övladı, qudurmuş yağı, Nahaqdan batırma qana Tәbrizi! İnqilab günlәri gәlәr, yetişәr, Bәsdi, gәtirmә sәn cana Tәbrizi!

Tәbrizdә olduğu müddәtdә Hüseyn Cavanın hәyat yoldaşı Xanım dünyasını dәyişir. Aşıq Hüseyn azyaşlı qızıyla çıxılmaz vәziyyәtә düşür. Bir qәdәr keçir. Yenidәn evlәnmәk mәcburiyyәtindә qalan Aşıq Hüseyn Cavan әslәn gәncәli qızı olan Hәmidә xanımla ailә qurur. Fәlәyin oyunları isә dayanmaq bilmir... Artıq dövran dәyişir ... Cәmi bir illik azadlığın şirin meyvәsini dadan xalq yenidәn hәyәcanlı günlәr yaşamağa başlayır. Daha sakit hәyat yaşaya bilmәzdi Aşıq Hüseyn. Axı o, azadlıq mücahidlәrinin önündә gedirdi ... Milli Hökumәt ilk dәfә yalnız ona xalq şairi fәxri adı vermişdi .. Axı o, Milli Hökumәt tәrәfindәn 21 Azәr medalı ilә tәltif olunmuşdu ... !946-cı ildә tәşkil olunan Tәbriz filarmoniyasında direktor müavini, Tәbriz aşıqları ansambılının rәhbәri işlәmişdi ... Daha nәlәr, nәlәr ... Hәlә doqquz telli sazı, inqilabi ruhlu nәğmәlәri demirik. İndi Aşıq Hüseyn Cavanı dar ağacından kimsә xilas edә bilmәzdi ... Tәkcә Uca Yaradanın Özündәn başqa... 1946-cı ilin sonlarında Aşıq Hüseyn Cavan Əli Tudә ilә birlikdә gizlincә Şimali Azәrbaycana pәnah aparır. Düz beş il ailәsi ondan, o ailәsindәn xәbәr tuta bilmir. Jandarmlar aşığın şeirlәrini tonqalda yandırırlar. Aşıq Hüseyn Cavanın hәyat vә yaradıcılığı haqda geniş mәlumat verәn mәrhum Adil Cavan “Azadlıq pәrvanәsi” adlı xatirәlәr kitabında Hüseyn 82 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

Cavanın hәyatı ilә bağlı müәyyәn qaranlıq mәqamlara aydınlıq gәtirmişdir. Bunlardan biri dә onun Aşıq Cavan Fәrman adı ilә yazıb yaratması mәsәlәsidir. Adil Cavan doğru olaraq yazır ki, aşığın Aşıq Fәrman adıyla yazıb-yaratması onun 1947-ci ildә Bakı Filarmoniyasında işә götürülmәsi ilә bağlıdır. Aşıq Hüseyn Cavan bir müddәt gizli ad – Aşıq Fәrman adı ilә yaşamış, Bakı FilarmoniyasındaAşıq Fәrman adıyla işlәmişdir. Bu dövrdә “Sәttarxan” dastanı yaradan Fәrman Əliyev Hüseyn Cavanın (Hüseyn Əliyevin) özüdür.

Aşıq Hüseyn Cavan, hәyat yoldaşı Xanım vә qızı Sәmayә

Aşıq Hüseyn Cavan dәfәlәrlә Umumittifaq Xalq Yaradıcılığı Evinin tәdbirlәrindә iştirak etmiş, Respublika İncәsәnәt Festivalını laureatı olmuş, birinci dәrәcәli diploma layiq görülmüş, Moskvada Azәrbaycan әdәbiyyatı vә incәsәnәti ongünlüyündә aşıqlar dәstәsinin bәdii rәhbәri olmuşdur. Şәrәf nişanı ordeni, fәxri mükafatlarla tәltif olunan böyük sәnәtkar “Əmәkdar İncәsәt xadimi” fәxri adına layiq görülmüşdür. 12 dastan yaradan ustad “İrәvan çuxuru”, “Qәhrәmani”, “Yurd yeri”, “Nәcәfi” kimi el havalarına guşә mәqamı vә güllәr artırmaqla onları daha da zәnginlәşdirmiş vә gözәllәşdirmişdir. Nә qәdәr böyük uğurlar qazansa da Bakıda qala bilmir ustad sәnәtkarımız. Yeni bir tәhlükә ilә üzlәşәcәyini irәlicәdәn duyurdu. Mir Cәfәr Bağırovun ona olan soyuq münasibәti, әn başlıcası isә S.C. Pişәvәrinin müәmmalı şәkildә avtomobil qәzasına düşmәsi Hüseyn Cavanı Bakıdan köçmәyә mәcbur edir.1948-ci ildә Goranboy rayonunun Əzizbәyov kәndinә 83 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 qayıdan Aşıq Hüseyn Cavan yenә ağır el yığnaqlarının Dәdә Qorquduna çevrilir. 1952-ci ildә qızı Sәmayә vә hәyat yoldaşı Hәmidә xanım aşığın yanına qayıdır. Aşıq Hüseyn Cavanın Hәmidә xanımdan dörd oğlu, bir qızı dünyaya gәlir: Elxan, Nikram, Sәdaqәt, Hicran, Mikayıl. Hal-hazırda qızları Sәmayә ilә Sәdaqәt Goranboyun Nadirkәnd kәndindә,oğlanları isә Bakıda yaşayır. Bizә bu mәlumatların bir qismini aşığın böyük qızı Sәmayәdәn olan nәvәsi Tәhmәz tәqdim etmişdir. Daim Tәbriz hәsrәti il yaşayan ustad sәnәtkarımız Aşıq Hüseyn Cavan 1985-ci il noyabrın 14-dә saat 10 30-da haqq dünyasına qovuşdu... Ruhunun qanadlarıyla müqәddәs Tәbriz torpağına sarı uçdu, ana Tәbriz onu, o da Tәbrizi qucaqladı... Hüseyn Cavan şәrәfli vә mәnalı ömür yaşadı. “Sazım tüfәngim, sözüm fişәngim”, - deyәrәk milli-azadlıq mücadilәsinin önündә getdi. Sazın-sözün qüdrәtiylә yaralanmış, parçalaçmış, qanına qәltan olmuş vәtәnin yaralarına mәlhәm qoydu. Bәzәn kövrәldi, vәtәn hәsrәti qәlbini göynәtdi. Aşığın sazı da, sözü dә, gözü dә ağladı:

Mәhәbbәtin tamı balsa, Aşığın ağrını alsa, Yar yarına hәsrәt qalsa, Saz da ağlar, Söz dә ağlar, Göz dә ağlar, Gözdәn axan sel vay eylәr.

Aşığın nisgili misralara hopdu. Misralardan ağrı qopdu, haray qopdu... İkiyә bölünmüş vәtәn, ikiyә bölünmüş sevgi, ikiyә bölünmüş ömür... Görәsәn dünyada hәsrәt qәdәr, nisgil qәdәr sevgini alovlandıran bir qüvvә varmı?! Bәlkә, bәlkә ayrılıqlar olmasaydı, eşq alovu bu qәdәr göylәrә yüksәlmәzdi... Kim bilir, kim bilir könüllәrdәn keçәni?! Cavan Hüseyn nakam ölsә, çaylar belә göz yaşı tökәr:

Hicran yaşı dәrin gәlsә, Mәhәbbәti iki bölsә, Cavan Hüseyn nakam ölsә, Çaylar ağlar, Dost soraqlar, Yarı ağlar, Heyf, deyib el vay eylәr.

Tәbriz bir anadır. İgidlәri ilә fәxr edәn ana. Tәbriz bir anadır. Üzünü görmәsәk dә ilıq nәfәsini duyduğumuz bir ana. Tәbriz hәsrәtindәn, nә qәdәr 84 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01 nәğmәlәr yaranıb. Adında belә bir mehr-mәhәbbәt yaşadan ağsaçlı ana, sinәnә nә qәdәr dağlar çәkildi. Ərәnlәrin sәnin yolunda can qoydu. Qaradağın qapqara saçları dözmәdi Sәttarxan dağına. Ağappaq ağardı:

Tәbriz bir anadır, sәn dә oğlusan, El bilir ürәkdәn ona bağlısan. Oğlun Sәttәrxandan sinәdağlısan, Onunçün ağarıb başın, Qaradağ!

Şәhidlәr qanı ilә suvarılan müqәddәs torpaq! Müqәddәs Qarabağ! Müqәddәs Qaradağ! Adları da, taleyi dә oxşar olan iki yurd yerim! Yenә günәş döğacaq!... Günәş boğacaq zülmәti onda. Sonda, lap sonda Ana Torpaq Günәşin zәrrin şәfәqlәrinә boyanacaq... Bax onda Qarabağın da, Qaradağın da yatmış qaraçuxası oyanacaq. O zaman Sәttәrxanın qәlәbә bayrağı Qaradağ sәmasındaucalacaq. O gün gәlәcәk! Hökmәn gәlәcәk o gün:

Yenә günәş doğar, qızar torpağın, Yaşıl don geyinәr, gül açar bağın. Oğlun Sәttәrxanın qalıb bayrağın Ucalacaq vәtәndaşın, Qaradağ!

Allah-Allah, bu nә möcüzә! Yazdıqca gözlәrim dolur, Qarabağla Qaradağı dәyişik salır qәlәmim! Qarabağ mәnim, Qaradağ mәnim... Nәdәn heç birinә әlim çatmır, ünüm yetmir?!. Bәlkә bu hәsrәtin göynәrtisidir yazdığım sәtirlәr?!. Mәn dә Hüseyn Cavan kimi Savalana çıxmaq, oradan nәfәs dolusu zәfәr nәğmәsi oxumaq istәrәm. Qoy sәsim zilә qalxsın, dünya eşitsin mәni:

Çıxıb Savalana, yurduma baxsam, Tәbrizin köksünә ulduzlar taxsam, Zәfәr nәğmәsinin zildәn oxusam, Mәn Cavan Hüseynәm, nakam ölmәrәm.

Aşıq Arazla dәrdlәşir. Dәrdini Araza söylәyir. Araz coşur, çağlayır. Araz aşığı, aşıq Arazı duyur. Doqquz telli sazın sәsi Arazın sularına hopub hәr yana axır. Dil açır dәrdli Araz. Aşığın qәlbinә sәrinlik gәtirir, yaralarına mәlhәm olur: Sәn bir el aşığı, mәn coşqun Araz, Çağlayan suyumdan gәlir min avaz! Sinәmdә dil açsın doqquz telli saz, Desin sözlәrimi hәr yana, axsın! 85 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

Ömrünün çoxunu Arazın bu tayında keçirәn Aşıq Hüseyn Cavan o tayda qoyub gәldiyi övladlarını vә bir dә qәlbini Vәtәnә, torpağa әmanәt verir. Bu әmanәt aşığın xatirindәn çıxmır, cismi Arazın bu tayında, ürәyi o tayda... Bir dә ki, bir cüt körpә. Ata hәsrәtiylә yollara dikilmiş o gözlәr:

Ey müqәddәs torpaq, ey ana torpaq, Ürәyim sәndәdir, al әmanәti, Bir cüt körpәm qalır sәndә yadigar, Tapşıraram sәnә, bil әmanәti. Aşıq Əlәsgәri “Aşıqların atası” adlandıran Hüseyn Cavan ustad aşığın sәnәtini yüksәk qiymәtlәndirәrәk onu gövhәr mәdәni sayır:

Sözlәrimi hәr tәrәfә çapmışam, Gövhәrin mәdәnin bunda tapmışam. Söz mülkündә bürcü-qala yapmışam, Sözlәrimin qalasıdır Əlәsgәr.

Zülmәt gecәlәrin nurlu röyası da olur. O nurlu röyalar zülmәtin sirli libasını çıxarır, o zaman xәyal güzgüsündә baş verәcәk hadisәlәr görünür. O zaman sirlәr yumaq kimi çözәlәnir, çözәlәnir, lap axırda açılır. Zülmәtin özü iztirablar, üzüntülәr, ağrılardan soraq verәn bir zaman kәsiyidirsә, onun bәtnindә gizlәnәn şirin röyalar, şirin sәhәrlәr bizlәri hәyata bağlayan ilahi bağlardır. Aşıq öz eşqi yolunda canından keçmәyi bacarırsa, bu yolda çәkilәn qәhәrlә, duyulan sevincin tamı eynidir. Şirindir hәr ikisi:

Sirri bilinmәyәn zülmәt gecәnin Röyası da, sәhәri dә şirindir. Yar yolunda şirin candan keçәnin Sevinci dә, qәhәri dә şirindir.

Hüseyn Cavan taleyin keçmәkeşli oyununa mәrdliklә sinә gәrdi. Ad-san- dan, şöhrәtdәn uzaq gәzdi. Ən böyük adı el aşığı olmağıydı. Şәfәq kimi ürәklәrә süzül-dü, nәğmәlәriylә könüllәrә sәrinlik gәtirdi, yamyaşıl budaq kimi yarpaq açdı ... Sevdi, sevildi ... Amma şöhrәtdәn uzaq dayandı. Şöhrәt cübbәsinә bükülmәdi ... Ürәklәrdә yaşadı:

Şәfәq olub ürәklәrә töküllәm, Çinar olub yollar üstә әkillәm, Budaq olub yarpaqlara büküllәm, Şöhrәt cübbәsinә mәn bükülmәrәm.

Şöhrәt cübbәsinә bükülәnlәr çoxdan unuduldu, Aşıq! Sәnsә unudulmadın. 86 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

Unudulmayacaqsan! Sәnәt meydanında hәmişә cavansan - Hüseyn Cavan! Çünki sәn sözü ürәyindә bişirdin. Çiy söz söylәmәdin heç vәdә. Çox da ki, dünyamız çiy sözlә ağzınacan doludur. Çox da ki, ürәklәrdә bişәn sözlәr azdı, çox az ... Aşıq, sәn beynindә gövhәr yetişdirdin, ona görә dodağından incilәrsәpildi. Çiy sözlәrdәn doymuş dünyamızda Sәnin sözlәrin ona görә qiymәtdәn düşmәdi ki, çiy deyildi:

Cavan Hüseyn, sözü ürәkdә bişir, Çiy söz yaşamayır, qiymәtdәn düşür. Sәnin dә beynindә gövhәr yetişir, Dodağından düşәn söz inci olur.

Cavan Hüseyn! Xoş halına, bәxtәvәrsәn! Söz-sәnәt meydanında sәpdiyin gövhәrlәr yaşayır, bundan sonra da yaşayacaq. Sәnin incilәrinin yanında adi, çox adi olan sözlәrimi bәyәndinmi, bәyәnmәdinmi, bilmirәm ... Qәbrin nurla dolsun! 100 yaşın mübarәk!

ƏDƏBİYYAT

1. Azәrbaycanda aşıqları vә el şairlәri (seçilmiş şeirlәri), II kitab, Bakı, Elm 1984 2. Azәrbaycan әdәbiyyatı incilәri. Tәrtib edәni Elxan Mәmmәdov. Bakı, Yazıçı, 1988 3. H.Cavan. Azadlıq mahnıları, Bakı, 1950 4. H.Cavan. Danış, telli sazım,Bakı, 1966 5. M.Hәkimov. H.Cavan yaradıcılığında mәhәbbәt lirikası. Azәrbaycan şifahi xalq әdәbiyyatına dair tәdqiqlәr. III kitab,Bakı, 1968 6. Adil Cavan. Azadlıq pәrvanәsi (xatirәlәr),Bakı, Sәda, 1997

87 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01

Açılmamış sәhifәlәr MİRZƏ MƏMMƏDOĞLU QƏDİM TİFLİSİN SAZ VƏ SÖZ USTALARI

Qәdim Tiflisin qәdimliyindә, qәdim Tiflisin qәdәmliyindә sazın-sözün öz yeri olub. Saza-sözә qiymәt qoyulub. Qәdim Tiflisin küçә vә bağla - rında, çayxana vә traktirlәrindә tavar sazın, qara zurnanın, kamanın-tarın ecazkar sәsi, ahәngi, sәs uyuşu öz hәvәskarlarınn ruhunu ox şa yıb, on - lara xüsusi zövq verib. Qәdim Tiflisin koloritindә sazәndә, xanәndә, aşıq vә ozan özünә mәxsus yer tutub. Qaraçoxelilәr (qaraçu xalılar) tәrәfindәn bağ vә küçәlәrdә, Kür üzәrindәki ot tayasında ge- cәlәr şamın, çıraqdanın işığında bayatı, müxәm- mәs, şikәstә, tәsniflәr üstündә oxunan havalar qәlb oxşayıb, ruha dad verib. Qәdim Tiflisә yaxşı bәlәd olan şair-akademik İosif Qrişaşvili burada yaşayıb yaradan sazәn - dәlәrdәn yazarkәn Mirzәcan, Hacı Yusif, Mәşәdi İsi, David bәy (Tarzәn), Abdülbaqi (Bülbülağa), Dilmanlı Hәsәn, Zülal, Hәsәnçә, Hәşim, Ağacan, Şöhliyyә, Allahverdi, Sәttar, Cәfәr vә başqalarının adını çәkib. Qәdim Tiflisdә segah, şikәstә, tәsnif, bayatı, rast, şüştәr, cahargah, şahnaz vә sair üstündә ifa olunan havalar çox geniş yayılmışdı. Müxambazi-Tiflis qaydasında xüsusi ahәng vә ritm ilә ifa olunan muğamat Tiflis koloriti üçün xarakterik idi. Aleksi Barnovun dediyinә görә, «İran muğamatından fәrqli olaraq onun lәmsini uzatmaq-yubatmaq xarakterizә etmir. Müxambazi Tiflisdә yaranmış vә yalnız orada ifa olunur». El sәnәtkarları aşığı vә ozanı xarakterizә edәn saz vә söz ifadәlәri bir-birinә yaxın, demәk olar ki, bir-birini tamamlayan mәfhumlardır. Odur ki, saz söylәyәndә söz yada düşür, söz söylәyәndә saz. Aşıq, ozan bu ifadәlәri dә ki, özündә birlәşdirәn bir sәnәtkar olub. Metex qalası yaxınlığında Şeytanbazarda bir neçә çayxana, qәhvәxana olub. Yeddi uşaq Mәhәmmәdәlinin (onu yeddi övladı olduğuna görә belә çağırırdılar), Cühüd İsmayılın, Qara Xәlilin, qumarbaz Allahverdinin, aşpaz Ağabalanın, Seyidin, Əlizadәnin vә başqalarının çayxanaları olub. Bundan başqa bәzi karvansaralarda, o cümlәdәn iranlı Sadığın karvansarasında çayx- ana olub. Sadığın karvansarası Gәncә qapısının üst tәrәfindә, indiki Axundov küçәsinin yaxınlığında yerlәşirmiş. Çay, meyvә qurusu vә şirin çörәklәrdәn başqa müxtәlif lәziz Şәrq xörәklәri ilә qәlyanaltı etmәk istәyәnlәr bu çayxanalara gәlәrdilәr. Bura aşıqlar da çox gәlәrdi. Aşıqların toplaşdığı yerlәrdәn biri dә bura idi. Hәmişә burdan musiqi sәsi ucalardı. Aşıqlar çalıb oxuyardılar. Bu çayxanalarda 88 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

çayçılar pürrәngi çay verәr, bufetdә isә şirniyyat: halva, xuşkәbәr, sәbzә, lәblәbi, qaysı, xurma, şәkәrbura, paxlava, şәkәrçörәyi, myanpur, qoz-badam lәpәsi olardı. Gürcüstanın xalq artisti, adı Tiflis Dövlәt Azәrbaycan Dram Teatrı ilә sıx bağlı olan İbrahim İsfahanlı öz xatirәlәrindә yazır: «...Şeytanbazarda Azәrbaycandan gәlәn aşıqlar çayxanalarda oxuyub- çalmaları ilә, öz dövrlәrinә uyğun dastanları nağıl etmәklә, xalqımızın bir hissәsini, söz yox ki, әn zәhmәtkeş hissәsini özlәrinә cәlb edirdilәr. Bu aşıqlar çox zaman Ramazan ayında gәlirdilәr. Bunlardan başqa, çox qәdimdәn Türkiyәdәn Tiflisә gәlmiş Yaqub Şükri әfәndinin Kürün kәnarında böyük bir çayxanası var idi. Türkiyәnin әn mәşhur Qaragöz oyununu nümayiş etdirәn Bәkir әfәndi Hәqqizadә qış gecәlәrindә saat 7-dәn başlayaraq fasilә ilә ta 12-yә qәdәr Qaragöz tamaşalarını verirdi. Bu tamaşalar varyete şәklindә olub әsәrlәrin çox hissәsi hәcv kimi ifa edilirdi... Mәnim özümü dә bu tamaşalara әmim çox aparmışdı». Saz-söz hәvәskarları bura çox gәldiyindәn çayçılar aşıqların deyiş- mәlәrini tәşkil edәrdilәr. hәmin dövrlәr mehmanxanalarda, karvansaraylar- da, taktir, yәni yemәkxana mövcud ildi. tarktir alman sözüdür, yemәkxana demәkdir. Ötәn әsrin 30-cu illәrinin әvvәllәrindә İrәvan meydanı yaxınlığında «Palçıqlı küçә»dә Pol Matas adlı bir şәxs kiçik vә dar evdә mehmanxana açmışdır ki, qonaqlar burda gecәlәmiş vә nahar edә bilmişlәr. Jan Fransua Qamba da burada gecәlәmişdir. Matasın bu traktir- mehmanxanasında 1829-cu ildә Tiflisә gәlәn A. S. Puşkin gecәlәmәli olmuşdur. Riğedә (Çaylaqda) o dövrlәr Qafqazda mәşhur olan kolonist Zelsmanın traktiri yerlәşirdi.Hәmin traktirlәrin divarlarından saz asılardı. Yerli aşıqlar ilә İrandan gәlәn aşıqlar arasında deyişmәlәr olurdu. Aşıq poeziyasının vurğunu şair-akademik İosif Qrişaşvili bu barәdә yazır: «Aşığın biri bir vәrәqә şeir şәklindә bir bağlama yazardı. Bu vәrәqi әl ilә, qızıl vә gümüş saplarla toxunmuş bahalı Kirman şalının vә ya ipәk Bağdad kәlağayısının üstünә yapışdırar, qәhvәxananın bir yerindәn asardılar. Bu qәhvәxanaya başqa-başqa yerlәrdәn aşıqlar toplaşar vә hәr gecә mәrәkә olardı: mübahisә, çalıb-oxumaq vә bağlamanın cavabını axtarmaq. Bu deyişmәlәrdә kәnar adamlar da iştirak edәrdilәr vә, şübhәsiz üzüağ da çıxırdılar. Qәhvәxana camaatla hәmişә dolu olardı vә aşıqları coşdurmaq üçün onların bәxşişlәrindәn başqa çoxlu pul da sәpәlәyәrdilәr vә bu pulları orijinal şәkildә şalın üstünә yapışdırardılar. Belә ki, bir az keçәndәn sonra (hәrdәn bu deyişmә bir hәftә dә davam edәrdi) şalın üstü kağız pullarla dolu olardı vә çox vaxtlar bu toplanan pul iyirmi vә otuz tümәndәn artıq da olardı. Bu pul bağlamanı açanın olmalı idi. Pul ilә birlikdә şal da qalib gәlәn aşığa mәxsus idi. Divardan şalı alıb qalibin qoltuğuna soxar ya da hörmәt әlamәti olaraq boynundan asardılar. Əgәr bu bağlamanı heç kim aça bilmә- 89 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 sәydi, onda bu şal da, bu toplanan pul da bağlamanın müәllifinә qalardı. Bu bağlama heç dә asan deyildi. Mәsәlәn: aşıqlar bu bağlamanı sinәdәn şeir kimi söylәyәr, o biri aşıqdan soruşardı: «De görüm, eşidibsәnmi, ay aşıq, O nәdir ki, insanı hәm yaşadır, hәm dә öldürür». Bu sözlәr uyğun rәdif üzәrindә qurulur vә qalib gәlәn onu eyni rәdiflә şeirlә açmalıdır. Bağlamanın sirrini etibarlı bir şәxs vә ya qәhvәçi bilmәlidir. Elә ki, aşıq şeirlә bağlamanı açır, qәhvәçi hәmin vaxt hәmişә әlindә tutduğu tәnәkә parçasına dәmir maşa ilә vuraraq, «Dayanın, tapıldı!», - deyә qışqırır. Bu zaman qalib bağlamanın sahibindәn dә, camaatın iştirakı ilә qafiyәlәr, hecalar ilә onu tәsdiq etmәyi tәlәb edir. Qalibi qәhvәçi şalla vә istәrsә dә pul ilә mükafatlandırır». Aşıqların bu cür deyişmәsi әvvәllәr Borçalıda, Qara-yazıda vә Qaraçöpdә dә olurdu. Hazırda da aşıqlar arasında bu cür deyişmәlәr Türkiyәdә mövcud- dur. Ünlü türk aşıqlarının xatirәsinә hәsr olunmuş kültür vә sәnәt şölәni hәr il keçirilir. Bu tәdbirdә münsiflәr heyәti tәrәfindәn aşıq poeziyasının müxtәlif növlәri üzrә, o cümlәdәn gәraylı, qoşma, müxәmmәs, divani, tәcnis vә sair üzrә bir rәdif elan olunur, siyahı üzrә әn azı üç aşığın adı çәkilir. Onlar sıra ilә hәmin rәdif üzrә bir bәnd söylәyәrәk növbәni o birisinә verirlәr. Belә ki, aşığın biri söylәyәnә kimi o birilәri rәdif üzrә fövqәladә şәkildә düşünür, üç bәndlik şeirin axırıncı bәndindә aşıq öz adı ilә tapşı- masını söylәyir. Belәliklә, hәr bir aşıq sinәdәn üç bәndlik şeir söylәmәlidir. Bir qayda olaraq deyişmәnin iştirakçıları rәqibinin istifadә etdiyi rәdifi istifadә etmәmәlidir. Rәdif tapa bilmәyәn mәğlub, uğurlu rәdiflә şeirini söylәyәn aşıq isә qalib hesab olunur. Nәhayәt, axırda bir bağlama söylәnilir. Tәdbirdә iştirak edәn aşıqlar o bağlamanı açmağa çalışırlar. Bağlamanı düzgün açan qalib hesab olunur vә mükafatlandırılır. Ozanlar oğuzlar arasında sәlcuqilәr dövlәtinin yaranmasından çox qabaq söz ustası, rәqqas, musiqişünas, sehrbaz, hәkim kimi böyük nüfuz qazanmışdır. Hun hökmdarlarının saraylarında türk ordularında mütlәq ozanlar çalıb oxuyardılar. Türkdilli xalqlarının bir çoxunun Çin, Hind, İran, yaxud İslam mәdәniyyәtlәri ilә qarşılıqlı tәsir vә әlaqәlәrinin yarandığı dövrlәrdә belә ozanlar öz mövqeyini qoruyub saxlamışlar. Ozanların istifadә etdiklәri qopuz әn qәdim zamanlardan bir sıra türkdilli xalqlar, o cümlәdәn azәrbaycanlılar arasında da geniş yayılmışdı. Bu barәdә çox danışmaq olar, odur ki, mәn qәdim Tiflisin ozan dünyası, aşıqlıq sәnәti, gürcülәrin tәbirincә desәk, şәhәr poeziyası barәsindә danışacağam. «Gürcü poeziyası silsilәsindәn «Şәhәr poeziyası» kitabının ön sözündә Emzar Kvitaişvili yazır: «Şәrq (İran) mәnşәli olmasına baxmayaraq aşıq poeziyası deyilәn poeziya bizdә açıq-aşkar milli, gürcü formasını alıb (bu, әn başlıcası gürcü klassik şeir әnәnәlәrinin özünәmәxsus mәnimsәnilmәsini 90 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01 müәyyәn edb) vә onun әsası Tiflis dili, Tiflis danışığı, şivәsi olub». O, baş- qa bir yerdә yazır: «Aşıq-şәhәr poeziyasında isә haqlı olaraq düşünürlәr ki, o bizim әdәbiy- yatın әsas, magistral xәtti heç bir zaman hesab olunmayıb. Lakin onu da inkar etmәk mümkün deyil ki, o, gürcü poeziyasının hәddindәn artıq özünә- mәxsus olan bir qoludur». Gürcü aşıq poeziyası deyәndә ilk növbәdә Sayat- Nova (әsl adı Sәyad Nәvadır) yada düşür. Qoşqularının әksәriyyәti azәrbay- can dilindә olan sazәndә Sayat Nova sәnәtini Qivişvili, Skandar-Nova, Hazira, sonralar isә Ganciskareli, Beçara, Yetim Gürcü vә başqalarının davam etdirdiyini yazır. Bildiyimiz kimi, Sayat-Nova sazәndә kimi üçlükdәn ibarәt dәstәsi ilә tanınıb. XIX әsrin ikinci yarısında sazәndә dәstәsi - xanәndә, tarzәn, kamança vә qoşa nağara çalanlar olmaqla dörd nәfәrdәn, XIX әsrin әvvәllәrindәn isә xanәndә dәstәsi әsasәn üç nәfәrdәn - xanәndәdәn, tarzәndәn vә kamança çalandan ibarәt olmuşdur. Sayat-Novanın aşıq kimi adlandırılmasının «Ozan Sayat-Nova» adlı çoxcәhәtli diqqәt çәkәn bioqrafik eskizdәindә gürcü şairi Giorgi Leonidze yazır: «...bu dolğun spesifik poeziyanın bәdii forması vә mәxzi kimi әdә- biyyatın mәnafeyini önә çәkә bilәn Sayat-Nova yeganә aşıqdır...». Sayat No va haqqında burada çox danışmayacağam. Aşıq qoşuqalarının әn çәtin formalarına müraciәt edәn Sayat Novanın bizә qәdәr gәlib çatan qoşuqala - rının әksәriyyәti, yәni 115-i, azәrbaycan, 60-ı ermәni, 37-i gürcü dilindәdir. *** Tiflisin söz ustalarından biri dә vә әn populyarı Yetim Gürcü olub. Qәdim Tiflisin koloritinә hopmuş musiqi hәmahәngliyindә, sazın-qoşqunun hәlimliyindә Yetim Gürcünün yeri xüsusi olaraq bәllidir. Hәyatda yetim olsa da vә bu yetimlik adına yaraşdırılsa da sәnәd dünyasında, qәdim Tiflisin bo- he masında onun yetimliyi hiss olunmamış, onun doğmalarına çevrilәn pәrәs - tişkarlarının sayı-hesabı olmamışdır. Adının da, özünün dә qәribә olduğu Yetim Gürcünün taleyi Qәdim Tiflislә sıx şәkildә bağlı idi. Qәdim Tiflis, onun kintosu, qaraçoxelisi onun üçün doğma idi, әziz idi. Qәdim Tiflis musiqisinin tәdqiqatçısı Aleksi Barnov Yetim Gürcü sәnә- tinin vurğunu olmuş, onunla dostluq etmişdir. O bu barәdә özünün «Qәdim Tiflisin musiqiçilәri» kitabında yazır: «Nә edim, sevirәm Tiflisi. Əslәn tiflisli olan, uşaqlıq illәrindәn qaraçoxelilәr arasında böyüyәn, Yetim Gürcü vә İosif Qrişaşvilinin yaxın dostu, mәgәr Tiflisi vә onun musiqisini sevmәyә bilәrmi?» Odur ki, Yetim Gürcü şeirlәrinin çoxunu müxambazi havasında oxuyurdu. Qәdim Tiflisin bohema poeziyasının koloritli nümayәndәlәrindәn biri Biçarә ( 1855-1935) Vaso Beriyev, Berişvilidir. Biçarәnin ata-anası Qori qәzasının Sveneti kәndindәn gәlmә olub. Biçarәnin tәrcümeyi halında İ. Qrişaşavili öz dilindәn yazıb: Qәhvәxanaya getmәyә başlayanda 18 yaşında idim. Aşıqlar ilә söhbәti vә onlardan mәslәhәt almağı çox sevirdlim. Bun - 91 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 dan sonra özüm dә qәhvәxana açdım. Aşıqların xeyir-dua mәrasimi olanda mәnә dә xeyir –dua verdilәr vә adımı Biçarә qoydular, bu da ki, yazıq mәnasını verir. Yazıb oxumağı heç bilmirәm vә öyrәnmәmişәm. Qәqәmin nә olduğunu da ayırd edә bilmirәm. Şeiri yazan zaman hecaları tәsbehdә sayıram». Qeyd etmәk lazımdır ki, Onun şeirlәri heç bir zaman nәşr olunmayıb , dildәn-dildә dolaşıb, Tiflis camaatı arasında oxunub. Qrişaşvili onu «Tiflisin xalq şairi» adlandırıb. «Kişi gәrәk әdәb әrkanlı ola» adlı qoşqusunu müxәmmәs cahargah adlandırıb. Burada sonda da deyir:

Biçarә, unutma ata-ananı, uşaqkәn çalıblar sәnә laylanı, Kim oxusa iki xana mahnını lağa qoyurlar , bu nә oyundur. lağa qoyurla bu nә oyundur Sәtri tәrcümә Bu şeir qoşma formasında, «Bu zamana kimә qalıb», rast üstündә, «Sevgilimә dedim»- üçlük üstündә, «Sevgilim mәni bu günlәrә saldı» dübeyti üstündә, «Hәyat mәnә әzab verir»- şur üstündә yazılıb. O bir tәcnisindә deyir Ey әzrail, nәdir fikrin, öldür mәni, gözlәyirәm sәni – şen geli Bilirsәn ki, sәnin yeminәm, mәn qoyunam, sәn canavar- şen mqeli Burada o göründüyü kimi, cinas sözlәrdәn ustalıqla istifadә edib.

Qәdim Tiflis aşıqlarından biri dә Hazira olub. Haziranı Qirişaşvili gürcü Qriqoryan adlandırıb. Onun verdiyi mәlumata görә, Hazira ( Abram Abramov) 1845-ci ildә Borçalı qәzasının Şulaveri kәndindә anadan olub. Hazira üç dildә gürcü, azәrbaycan vә ermәni dillәrindә qoşqu qoşur vә oxuyurdu. Özünün sazandәlәrdәn vә çalğıçılardan ibarәt dәstәsi var idi. İosif Qrişaşvili özünün «Qәdim Tiflisinin әdәbi boheması» kitabında yazırdı: Haziranın sevimli çalğı alәti dәf idi. O, qәlbinin qәm-qüssәsini bu alәtin müşaiyәti ilә toxuyurdu. Hazira özünün çağırışları ilә әsil bohema idi. O şeirlәrini bәdahәtәn söylәyirdi vә kağız üzәrinә köçürürdüsә, özü belә onu bir daha oxuya bilmirdi... Haziranın bütün qoşquları mahnı üçün- müxәm- mәs qaydasında yazılmışdır...». Hazira yazır «Nәnәm gürcü qızı idi, qareceli Ğandarelinin qızı Tamar. On yaşına kimi gürcü kimi onun әlindә böyümüşәm vә ermәnicә heç nә bilmirdim. 15 yaşına çatanda mәni Tiflisә gәtirdilәr vә sirac, yәni şәrabçı yanında şәyird qoydular. Bu zaman şәhәrdә aşıqların hәr bazar günü mәrәkә keçirmәsi adi hal almışdı. Mәn tez-tez ora qulaq asmağa gedirdim. Budur, mәhz elә buradan mahnılara qarşı mәndә sevgi duyğuları baş qaldırdı. Bu sevgi mәni nifrәt etdiyim kitabları oxumağa vadar etdi». ( «Teatr vә hәyat», 92 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01 jurnalı, 1915, №1) Onun «Sevmirәm», «Nә pis zamanadır», «Hәr tәrәfdәn», «Eşşәk» qoşquları müzәmmәs üstündә yazılıb. «Gәl bir görüm, mәnim Darecanım», «Dünyada bәdbәxt mәxluq» qoşması, «Dәrin yuxuya getmә», gәraylısı «Doğrudan da әsil nazla böyüdülmüş qadınsan» müxәmmәsi , «Mәhәbbәt» tәcnisi poetik cәhәtdәn nәzәri cәlb edәn şeir nümunәlәridir. Onun kәrәmi, narııncı üstündә yazdığı qoşquları maraqlıdır. «Gәl oğlum, gәl yanıma» şeiri bayatı üsulunda yazılıb. Qәdim Tiflә münasib bir aşıq kimi formalaşan Hazira müәyyәn bir vaxtdan sonra, daha doğrusu, 1874-cü ildә yazır: «1874-cü ildә artıq tanınmış aşıq idim. Qәhvәxanada yazılmış müәmmanı divardan asdım. Bahalı şalı da üstündәn. Ona da 25 manat da pul bağladım vә aşıqları deyişmәyә dәvәt etdim. Kim o müәmmanı açsa idi, hәmin bahalı şal vә pul onun olmalı idi vә mәn üstәnlәnmiş olurdum. Bütün İran vә Osmanlıda әn ünlü olan aşıqlar gәldilәr, amma hamısı mәğlub olaraq getdilәr». ( «Teatr vә hәyat» jurnalı, 1915-ci il, №1) Haziranın onlarca kitabı nәşr olunub. İlk kitabı «Dastan vә Ağbulaq çolündә qadının müxәmmәsi» 1881-ci ildә nәşr olunub. Qәdim Tiflisin el nәğmәkarı, ozanlarından biri dә David Givişvilidir. Tiflisdә anadan olub, yazıb oxumağı anasından öyrәnib. Onun kitabları arasında әn çox yayılan «Ozan», «Bazar», «Tutuquşu» vә «Koroğlu» olub. Qaçaq Koroğlu dastanını aşıq Yakob Stepanovun dilindәn eşidәrәk azәrbaycan dilindәn gürcü dilinә tәrcümә etmişdir. Bu tәrcümә hәmin vaxtl- dar dastan populyarlığıl ilә hәmin dövrdә Tiflis oxucuları arasında geniş yayılmışdı. O dövrlәr onun ondan çox kitabı işıq üzü görüb. El şairlәrdәn biri dә Skandar-Novadır. Onun әsil adı Giorgidir. Sayat- Novanı tәqlid edәndәn sonra onu Skandar-Nova adlandırıblar. O, onlarca kitabın müәllifidir. Onun «Ah, gözlәr, gözlәr», «Ey qadın, әgәr öz yaradanını sevirsәnsә», «Bir an da sәnsiz dözә bilmәrәm», «Mәn sәninәm, sәn mәnim», «Heç kim bilmir», «Hәr iki gözün işığı», «Dünyaya», «Mәnim fikrim» şeirlәri o zaman çox populyar idi. Söz ustalarından biri dә әslәn Tiflisli olan Anton Ganciskarelidir. Soya - dın dan da göründüyü kimi, Tiflisin gündoğan tәrәfi Cәncә tәrәfә yol oldu- ğundan Gәncә qapısı adlanırdı. Ümumiyyәtlә, şәhәrin qapılarından biri Gәncә qapısı olub. Anton da bu adı, güman ki, bu mәhәllәdәn olduğundan özünә tәxәllüs götürüb. İosif Qrişaşvili «Qәdim Tiflisin әdәbi bohema- sı»nda yazırdı Ganciskareli elә ilk çıxışından populyar oldu. Onun poeziyası istehza poeziyasıdır. Onun ürәyi sәmimiyyәtinin açıq taxıl anbarıdır O, ilk anlarda Givişvilinin, Skandar Novanın tәsiri altında idi. Aşiqanә tәcnislәr yazırdı, lakin tezliklә bu әdәbi yapıncını tezliklә atdı. Onun şeirlәrinә artıq geniş xarakter verildi. O, hәyatının hәr cür eybәcәrliklәrinә rüşvәtxlorluğa, 93 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 insanların fırıldaqlarına, mәhәbbәtin xırdalanmağına, dostların dözümsüz - lüyünә, güclüllәrin kobudluluğuna, әdalәtsizliyә, dövlәt nizam intizam- sızlığına vә ailә әxlaqsızlığına toxunur. Anton Ganciska relinin böyük müşahidә qabiliyyәti vardır. O, hәyatın әdalәtsizliyini yuxarıdan seyr edir. Onun istedadı sәrbәstdir vә oynaqdır» Anton Ganciskarelinin 1892ci ildәn 1916 cı ilәdәk 25 dәn artıq kitabı işıq üzü görüb. Onlar arasında «Dekatend» cib dәftәri vә müxtәlif şeirlәri» әhatәlidir. Hәmin dövrlәr aşıq olmayan, amma bu aşıq qoşquları yazan müәlliflәr olub. Sayat-Nova, Besiki dövründә yaşayan bu müәlliflәr müxәmmәs üstündә şәhәr poeziyası nümunәnәlәrini yaradıblar. Mәsәlәn, II İraklinin oğlu Şahzadә İlya. Onun canlı belә bir ifadaәsi o vaxtar çox yayılmışdı. «Gözәl qadına inan oda düşsün». Onun bayatıları qarasoxelitlәr tәrәfindәn çox sevilirdi. Elәcә dә şahzadә Davidin şeirlәri indiyәdәk qorunub saxlanılıb. «Koroğlu» pyesini yazan dramaturq Zurab Antonovun aşıq poeziyası ilә әlaqәsi olmasa da onun bu pyesdәki bir qoşması hәmin vaxtlar çox yayılmışdı. Sәn Ərzurumun dan ulduzusan, Gülnara, Nur saçmaq üçün doğan, ey mәnim hәyatım. Dimitri Tumanişvilinin yaradıcılığı da çox maraqlıdır. Onun yeni şeiri o dövrlәr o qәdәr yayıl-mışdı ki, onu ötәn әsrin 20-ci illәrindә Tiflisdә ilhamla oxuyurdular vә bu hava Ərzuruma doğru gedәn rus şairi Aleksandr Puş- kinin dә diqqәtini çәkib. Qәdim Tiflisinin saz, söz ustaları barәdә çox söhbәt açmaq olar, lakin bir şeyi qeyd etmәk lazımidır ki, bu qәdim Tiflisin saz söz sәnәti tarixinin müәyyәn bir dövründә, onun qәdimliyinә vә qәdәmliliyinә öz dәrin izini salmış vә öz möhürünü vurmuşdur. Müxtәlif dövrlәrin müәyyәn kәsiklәrindә taleyimizin bağlı olduğu qәdim Tiflisin dә bir vaxtlar doğma dilimizdә çalıb oxuyan sazandәlәrin, aşıqların xüsüsi çalarlar әlavә etdiyi hәmin dәrin izlәri vә möhürü әbәdi olaraq qoruyub saxladığı bu qәdimliyin, bu qәdәmliliyin özünәmәxsus koloriti bizim üçün dә doğma vә әzizdir.

SUMMARY Craftsmen in Ancient Tbilisi

Since ancient times Tbilisi has been very important place for ashug cre- ativity and poetry. In the presented paper the author emphasizes that streets and gardens of ancient Tbilisi was always full of saz sounds and ashug songs. Several samples from those ashugs and poets are presented. Names of representatives of ashug art in Tbilisi are mentioned in the article and their roles in ashug art are emphasized. 94 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

AFİNA BARMANBAY (MEMMEDLİ) doc.dr

“AZERBAYCAN YURT BİLGİSİ” (1932-1934) DERGİSİNDE ÂŞIKLAR ÜZERİNE ARAŞTIRMA

GİRİŞ

1932-1934 yıllarında İstanbul’da neş- redilen Azerbaycan Yurt Bilgisi dergisi (1957’de tek sayısı çıkmıştır) Azerbaycan muhacir matbuat tarihinde oldukça önemli yere sahip. Bu derginin Rus işgali altındaki Türk halklarının milli manevi değerlerini koruma, tetkik ve tebliği yönündeki çalış - maları paha biçilmez niteliğe sahip. Dergi ilk sayısından başlayarak ozan-âşık sanatına ne denli değer verdiğini M.F. Köprülüzade’nin dilinden “Dede Korkut kitabından notlar” seri makalesinin “Ozan” başlıklı ilk bölümü ile ifade etmiş oldu. İlk sayısından sona kadar Türk halklarının folklorunu araştıran Azerbaycan Yurt Bilgisi dergisi Azerbaycan destanlarına, saz şairlerine – âşıklara geniş yer verir. Araştırmalarımızı Âşık Kurbani, Âşık Abbas Tufarganlı, Nigaristanlı Âşık Sadık, Sarı Âşık ve Pir Sultan Abdal başlıkları ile yürüttük.

ÂŞIK KURBANİ

Âşık Kurbani’yi “Azerbaycan âşık edebiyatının piri” olarak gören Ahmet Caferoğlu, muhacerette Kurbani hakkında en geniş çaplı araştırma yapan kişidir. Âşık Kurbani hakkında muhacerette yayınlanan ilkyazı ise Sanan lakaplı Mehmet Sadık Aran’ın “Azerbaycan Saz Şairleri” adlı makalesidir. Bu iddialı başlık altındaki makalede, giriş kısmından sonra, Âşık Kurbani ve Âşık Abbas Tufarganlı hakkında bilgi ve âşıkların şiirlerinden parçalar sunulur. Halkın ağzından not edilmiş parçaları kâğıtta döken yazar, bunların bir yerlerde kayıtlı olup olmadığından habersiz olduğunu da vurgular. Yazar Âşık Kurbani’yi Kurban olarak sunar. Sadık Sanan, muhtemelen âşık’ın kendi ismine istinaden “Kurban” adını kullanmış olabilir. Örnek diye verdiği şiirde de âşık’ın adının Kurban olarak geçmesinin de etkisi olabilir. O 95 Ôîëêëîðå àíä Åòùíîgðàïùé 2017 ¹ 01 dönemde Kurban adında başka âşıkların mevcut olduğu da malum. Sunulmuş olan şiir örneklerinin Âşık Kurbani’ye ait olduğu kesin, fakat ikinci şiir aslında “Âşık Garip” destanındandır. Bu şiirde, “Bir ah çektim ahım gitsin havaya, Manşık olsun hem yıldıza, hem aya” mısralarındaki “manşık” diye geçen söz ise “manşır” olmalı ki, işaret manasındadır. Adı geçen makale şimdiye kadar detaylı şekilde sadece Şelale Hasanova tarafından araştırılmış, fakat onun da üçüncü şiir hakkındaki “…aşık yaratıcılığı numunesi değil, sadece halk nağmesidir” fikrine katılmıyoruz. Çünkü:

“Erisin dağların karı Dökülsün çaylara sarı Burdan geçer Kurban’ın yarı Koymun hanlar yarım geçti. Yüzü gülüzarım geçti.”

Bentli şiirin ilk iki mısrası gerçekten de Ardahan yöresine ait “Ayvanın altından geçtim” türküsünü:

Erisin dagların karı Dökülsün çaylara bari Yakınsu'yun bir çift narı Vay vay dağlar, vay vay çöller, Yol ver, yol ver yârim gelsin. Veya Muş yöresinden:

Erisin dağların karı Geçti ömrümün baharı Ecel kapımı çalmadan Durma gel ömrümün varı. Türküsünü anımsatıyor. Fakat bu parça “Köroğlu” destanından:

“Erisin dağların karı, Dökülsün çaylara sarı, Köroğlunun gözel yarı, Küsmeyi kimden öyrendin?”!

Bendini de aynı şekilde anımsatıyor. En esası ise “Âşık Kurbani” desta- nının bir sürümünde, bu parçanın aşağıdaki şekilde yorumuna da rastladık: “Bir guş gelir zarı zarı, Çıkın yollarından barı; Bu gelen Gurbaninin yarı, Goyun gelsin, Perim gelsin.” 96 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

Makalede, hak âşık’ı olduğunu ispatlamak için, âşık’ın gözü bağlı sevgilisini kızların arasından tanıması hikâyesi de aynen destanda anlatıldığı gibidir. Bütün bu örneklerden çıkan sonuç: “… Kurbanı irsini daha geniş araştırmak için onun muhacerette neşir olunmuş şiirleri de öğrenilmeli ve neşir olunmalıdır, lakin teessüf ki, hele de bu problem hallini bulamamıştır.” Dergide, M. Şakir imzasını kullanmış Mehmet Şakir Ülkütaş’ın “Âşık Kurbani’nin üç manzumesi” adlı bir makalesi de var. Şakir topladığı halk edebiyatı örneklerinden Kurbani’ye ait o döneme kadar yayınlanmamış üç şiir parçasını küçük mukaddeme ile yayınlar. İlk şiir, Kurbani destanındaki mevcut şiirlerdendir. Şakir, Sadık Sanan’ın bir önceki makalesinde Kurbani’yi Kurban olarak sunuşunu ise lehçe farkıyla izah eder. Yazar “Kurbani” sözünün şiirin ahengine uygun şekilde olduğu için kullanıldığı ihtimalini de öne sürer.

ÂŞIK ABBAS TUFARGANLI

Mehmet Sadık, makalesinin “Deharkanlı Abbas” adlı ikinci bölümünde, Âşık Abbas Tufarganlı’dan doğduğu yerin adıyla Deharkanlı olarak bahseder, “Abbas vә Gülgez” destanından bir hisse anlatarak, âşık’ın dini bilgilerini sergilediği şiiri sunar. Buraya dâhil edilmiş bir diğer şiir parçası ise aslında Tufarganlı’ya değil, Kurbani’ye ait:

“Oturasan ağ otakta Kan kusasan lahta-lahta Seni görüm ölen vakta Gör kefenin tapulmasın.”

“Vezir, sana garğayıram*” mısrasıyla başlayan bu bendin son mısrası Kurbani’de “Dilin kelime getirmesin” şeklindedir , fakat “gör (mezar) kefenin tapılmasın (bulunmasın)” mısrası da olası sürümlerden birisidir. Sonuç olarak, ağız edebiyatı olduğu için yazıya dökülmediğinden, bu tarz karışıklıklar aynı devir âşıklarının yaratıcılığında çok rastlanan bir şey. Hem de Âşık Kurbani hakkında olduğu gibi, Âşık Abbas Tufarganlı hakkındaki bilgi de Azerbaycan muhaceret yayınında bir ilk idi. Bundan dolayı Mehmet Sadık’ın bu makalesi, muhacerette Azerbaycan âşık edebiyatının tetkiki yönünden ilk adım gibi, bu yolda yeni kapıların açılmasına vesile olmuştu. Derginin ikinci sayısında çıkan bu makaleden sonra diğer sayılarda peş peşe Âşık Kurbani ve Abbas Tufarganlı hakkında yazılar yayınlanır. Ahmet Caferoğlu, “XVI asır Azeri Saz şairlerinden Tufarganlı Abbas” adlı makalesinde, Âşık Abbas’ı “İran ve Kafkasya Azeri Türkleri arasında en çok şöhret kazanan âşık” olarak değerlendirir. Tebriz ile Marağa arasındaki “Diharkan” köyünde doğduğu için Mehmet Sadık’ın bu âşıktan 97 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

“Deharkanlı” olarak bahsedişini doğru hesap etmekle beraber, “biz halk telaffuzu olan “Tufargan” tabirini daha muvafık bulmaktayız” diye vurgular, şiirlerine istinaden âşık’ın XV asır sonuyla XVI asır başlarında yaşadığını belirtir. Yazar, “Abbas ve Gülgez” destanının elde ettiği metninin Gence şehrine ait olduğunu söyleyerek, sunduğu rivayetin Tebriz lehçesinin bazı özelliklerini korumasının yanında, Gence lehçesi üzerine olduğunu da vurgulamıştır.

PİR SULTAN ABDAL

M.Şakir imzalı Mehmet Şakir Ülkütaş’ın “Pir Sultan’ın basılmamış üç Nefesi” adlı bir başka makalesinde, Sadettin Nüzhet Bey’in Pir Sultan’ın hayatından ve 105 tane şiirinden oluşan kitabını yüksek değerlendirir*. Şakir, birçok cönklerden Pir Sultan’a ait 15 tane şiir toplamış olduğunu söyler, bunların içerisinden bahsi geçen kitapta bulunmayan üç tanesini takdim eder. Şakir, “Gelen Mürtezâ Ali’dir”, “Allah bir, Muhammed, Ali” ve “Var mı Hacı Bektaş Veli’den gayri” redifli dini konudaki bu üç şiirin tamamını yayınlamıştır. Ayrıca, Besim Atalay’ın “Bektaşilik ve edebiyatı” eserinin 48. sayfasında yayınlanmış olan “Bizim içtiğimiz dolu, Doluların dolusudur” şiirinin Pir Sultana ait olduğunu vurgulayarak, ekler: “bu nefes, orada hem noksan ve hem de kime ait olduğu gayri müsarrahtır” . Bazı farklılıklar olduğundan Şakir, dipnotta şiirin tamamını yayınlatır. Yazarın belirttiği gibi, sadece Saz ve Bektaşi şairlerin değil, hatta Divan şairlerinin bile, şiirlerinin basılı metinleri arasında bir takım farklılıklar bulunduğu bir gerçek.

NİGARİSTANLI ÂŞIK SADIK

Dergide, Selim Refik (Refioğlu), “Nigaristanlı Âşık Sadık’ın bir şiiri” adlı makalesinde adı geçen âşık’ın Paris milli kütüphanesinde bulunan “Koroğluname”nin sonuna ilave edilmiş bir şiirini takdim eder. 1750 yılında yazılmış olan bu “Köroğluname”nin sonuna sonradan ilave edilmediyse, şiirin XVIII asırda yazıldığı tahmin ediliyor. Beş bentten oluşan bu şiirin son bendine bakalım:

“Âşık herze sözü kelam eylemez, Hesis heç kimseye enam eylemez, Heç kes dünya işin tamam eylemez, Çohları hamt etti natamam kaldı.”

Selim Refik’in de söylediği gibi, âşık’ın “Açık ve sade olan lisanında Azeri lehçesinin hususiyetleri barizdir.” Hem âşık sanatıyla, hem de 98 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

“Köroğlu” destanıyla ilgili yeni bilgiler sunduğu için bu makale, folklor araştırmacıları için de değerli kaynak niteliğindedir.

SARI ÂŞIK

Mustafa Fahreddin Mirzâde’nin “Azeri Âşıklarından Âşık Nebi- Sarı Âşık” adlı makalesinde, asıl ismi Nebi, el arasında Sarı Âşık olarak anılan âşık’ın şiirlerinden örnekler ve hayatıyla ilgili bir rivayet konu ediliyor. “...Tarih itibari ile bu makale yalnız A.Karacadaği ve S.Mümtaz’ın araştırmalarından sonraya tesadüf etmektetir”. Sarı Âşık’ın adı edebiyat tar- ihimizde Abdullah, Garip, Yetim, Kurban Ali olarak da geçer. Salman Mümtaz 1927’de yazdığı makalede Sarı Âşık’ın adını Abdullah olarak belirtir, ondan “hak âşık’ı” olarak bahseder. Mirzâde’nin soyadındaki “Mir” sözü seyyid neslinden olduğuna işaret eder. Sözü geçen makalede, Sarı Âşık - Mir Seyyid Hamza Nigâri bağlantısından çıkan yol, yazarın Mir Seyyid Hamza Nigari’nin akrabası olduğu bilgisine ulaştırdı. Makalesinde, Sarı Âşık’ın mezarının bulunduğu yeri detaylı şekilde tasvir ederken “hatırladığım kadarıyla” sözlerinden Mirzâde’nin mezarı şahsen ziyaret ettiği anlaşılıyor. “Hümayi-Arş” eserinden, Mirzâde’nin seyyid ocaklarının fertlerinin mezarlarını inceley- erek, hatta bazı mezarların resimlerini çizerek kitaba dâhil ettiğini görüy- oruz. Sarı Âşık hakkındaki makalesinde, Sarı Âşık’ın mezarını en ince ayrıntılarına kadar anlatması da yazarın o bölgedeki çalışmalarıyla alakalıydı. Kendisi bu konuda şöyle yazar: “Bu köyün güney batısında ve Hakari nehrinin tam kenarında takriben yedi kilometre mesafede(köye nazaran) o bölgenin meşhur ve tanınmış simalarından Sarı Âşık namındaki zatın kümbeti vardır. Teessüf ki, bu zatın şiirlerini ve beyitlerini toplamaya imkân olmadı” . (Asırlardır birer ziyaretgâh olan mübarek Sarı Âşık ve Mir Seyyid Hamza Nigari’nin dedelerinin kemikleri tam 25 yıl oldu ermeni işgali altındaki bu topraklarda sızlamaya devam ediyor.) Mirzâde, mezarı ziyaret- gâha çevrilmiş âşık’ın “Altı yüz yıldan beri” nasıl sevildiğini belirterek, şairin XIV-XV yüzyıllarda yaşadığına işaret eder. Genel olarak, Sarı Âşık’ın hangi devirde yaşamasıyla ilgili çok fikir ayrılıkları olmuştur. “1927. yılda arkeologlar gümbezi tetkik edip yoklamış, onun XVII asra ait olduğunu açıklamışlar”. Belki bunun da etkisiyle çoğunluk, Sarı Âşık’ın XVII asırda yaşadığını kabul etmiş. Bu mesele hala tartışılır konumda. Mehmet Fuat Köprülü’nün de yazdığı gibi, “14.-16. yüzyıllar arası yaşayan ozan-baksılara ait metinlerin olmaması bizim bu konuda sağlıklı değerlendirme yapmamızı engellemektedir”. Mirzade Mustafa Bey, “Vasiyetnamesinden” başlığı altında âşık’ın birkaç şiirinden örnekler vermiştir:

99 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

“Men âşık oku turyan Oku ayin, oku türyan. Aka Bali gelding Âşık üstüne Oku Yasin, oku turyan”.

“Men Âşık sine goyun Sındırıng sine goyung. Yahşı’yı kıblesine, Âşık’ı tersine qoyun”.

Diğer kaynaklarda bu son parçanın aşağıdaki gibi biraz farklı şekilleri mevcut:

“Men aşık tersine goy, Ter teni ter sine goy, Yahşı’yı giblesine, Aşığı tersine goy”. Ve ya: “Ter teni ter sine goy, Güsl eyle tersine goy, Yahşı’yı giblesine, Aşığı tersine goy”.

M. Mirzâde, Sarı Âşık’ı muteber zat gibi Mir Seyyid Hamza Nigâri’yle bağdaştırarak makaleyi özgün biçimde ele almıştır. Makalede, Mir Seyyid Hamza Nigâri’nin Sarı Âşık hakkındaki beyitleri yer alır. M. Mirzâde, bu konuda yazar: “Mir Nigâri divanlarından bu zatı zikrederken:

Ol qurbdedir mazar-i Âşık Elqab-ı şehri Sarı Aşıq Ol Aşıq-ı Sadıq olsa layıq Serdar-ı cünun-ü qays-ü vamıq.

Diye pek sitayişkarâne bir surette anmıştır”. Prof.Dr. Meherrem Kasımlı’ya göre, bir tekke kökenli, yani “âşık”lığa “âşig”likten* gelen ozanlar var, bir de onlardan etkilenip ozan olanlar. Bu yönden baktığımızda, Nigâri’nin de ona olan hitabı, mezarının ziyaretgâha çevrilmesi gibi etkenler “hak âşık’ı” Sarı Âşık’ın tekke kökenli ozan olduğuna işaret eder. Mirzâde Mustafa Fahreddin’in “Azeri Âşıklarından Sarı Âşık” makalesi muhacir matbuatta Sarı Âşık hakkındaki ilk yayındı ve hala en değerli yazılardandır.

100 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

SONUÇ

Ozan-Âşık sanatının tarihi, halkımızın tarihi kadar derin köke sahip. Bu sanatı en derin köklere bağlı şekilde araştıranlar geçmişimizi günümüzle bağdaştırma yoluna ışık tutmuşlar. Günümüzde, Azerbaycan Muhacir Edebiyatına dair araştırmalar çok olsa da, sadece Türkiye’deki kaynaklara baktığımızda daha çok sayıda işlenmemiş konu olduğunu görebiliriz. Avrupa’daki muhacir edebiyatı üzere araştırmalardaki boşluk ise hala devam etmektedir. XX yy başlarında, milli manevi değerlerimizin günümüze kadar ulaşmasına nerdeyse sıfırdan başlayarak hizmet edenler, o sanatı yaratanlar kadar iş görmüş oldular. Çağdaş bilimimizin görevlerinde biri de arda kalan eksikleri ve boşlukları doldurmaktır.

KAYNAKÇA

AZERBAYCAN ÂŞIK ŞİİRİNDEN SEÇMELER, I.c, Şark-Garp, Bakü, 2005. AZERBAYCAN DESTANLARI, I.c, Bakü, Lider neşriyatı, 2005. CAFEROĞLU A, “XVI. Asır Azeri Sazşairlerinden Tufarganlı Abbas”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, İstanbul, Bürhanettin Matbaası, 1932, S: 3. S.97- 104 CAFEROĞLU Ahmet, Seçilmiş Eserleri, Bakü, “Mütercim”, 2008. EFENDİYEV Paşa, Azerbaycan Şifahi Halk Edebiyatı, Maarif neşriyatı, Bakü, 1981. KASIMLI Meherrem, Ozan-Âşık Sanatı, “Uğur” neşriyatı, Bakü, 2011. KÖPRÜLÜ Fuad, Türk Saz Şairleri, Ankara, Güven Basımevi, 1962. HASANOVA Şelale, Muhaceret İrsimizin “Yurt Bilgisi”. www.yysq.org Elektron Kitap N 24 (86 - 2015). HASANKIZI A, “Kurbani Azerbaycan Muhaceret Folklorşinaslığında”, Bakü Devlet Üniversitesinin Haberleri, Humanitar İlimler Serisi, S:4, 2014. MUHACERETTE FOLKLOR ARAŞTIRMALARI (Haz: Almaz Hasankızı), I. kitap, Bаkü, Elm ve Tahsil, 2015. MUMTAZ S., “Aşık Abdullah”, Azerbaycan Edebiyatının kaynakları, Bakü. “Yazıcı”, 1986. MİRZADE Mustafaddettin Ağabali, Hümayi – Arş. Karabağlı Şeyh Mir Hamza Nigari’nin Menakıpnamesi, Bakü, “Nurlar”, 2015. MİRZADE Mustafa Fahreddin, “Sarı Âşık”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, İstanbul, Bürhanettin Matbaası, 1934, S. 29, 1934, s.176-178. REFİK Selim, “Nigaristanlı Âşık Sadık”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, İstanbul, Bürhanettin Matbaası, 1933, S. 24, 1933, s.434-435. SADIK Sanan, “Azerbaycan Sazşairleri”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, İstanbul, Bürhanettin Matbaası, S. 2, 1932, s.55-59. 101 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

ŞAKİR M. “Âşık Kurbani’nin Üç Manzumesi”. Azerbaycan Yurt Bilgisi, İstanbul, Bürhanettin Matbaası, S. 4-5, 1932, s.167-169. ŞAKİR M. “Pir Sultan’ın basılmamış üç Nefesi”, Azerbaycan Yurt Bilgisi, İstanbul, Bürhanettin Matbaası, S. 14, 1933, s.75-77. TANRIVERDİ Azizhan, Köroğlu”nun Şiir Dili, Bakü, “Elm ve Tahsil”, 2015.

SUMMARY

Right after Bolshevik invasion the immigration press of Turkish commu- nity had a great struggle to conserve its own national intangibles, especially to protect folkloric values. So the role of the monthly journal “Azerbaijan Yurt Bilgisi” (published between 1932-1934 years, only one issue was published in 1954) which gathered outstanding personalities such as Mehmet Fuat Kopruluzade, Ahmat Jafaroglu, Ahmad Zeki Validi, Abdulkadir Inan, Mahmut Ragıp Kosemihalzade (Gazimihal) was priceless. Journal “Azerbaijan Yurt Bilgisi” also gave an important place to Turkish music, literature and minstrels. A lot of articles about Ashik Kurbani, Abbas Tufarganlı, Nigaristanlı Ashik Sadik, Sari Ashik, Pir Sultan Abdal., etc. were published in the journal. Those articles were the first writings about mentioned minstrels. They were gathered from various sources by Sadik Sanan (Mehmet Sadik Aran), Ahmad Jafaroglu, M. Shakir (Mehmet Shakir Ulkutashir), Selim Refik (Refioglu) and Mirzade M. Fahraddin. The compar- ative analysis of the publications concerned the immigration era and published in 1930th are held in the article. An important role of the first publications in the study of Azerbaijan minstrel literature is also emphasizes in the article. Key words: Sari Ashik, Ashik Kurbani, Ashik Abbas Tufarganli, Nigaristanli Ashik Sadik, Pir Sultan Abdal.

102 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

ORXAN PAŞA

GÖZƏLİ

Mәlәk qanadında enibdi göydәn, Bu gözәl dünyanın, әrzin gözәli. Kim qurtula bilsә heyrәtdәn-heydәn, Göstәrib nişana versin gözәli.

Bәnizi dağların bәyaz qarıdı. Sinәsi bağların nübar barıdı, Bәlkә Koroğlunun Nigar yarıdı. Kitabın, dәftәrin, dәrsin gözәli.

Sorağını aşıq götürüb gәlib, Dastandan-dastana ötürüb gәlib. Sazın sinәsinә gәtirib gәlib Oxşaya-oxşaya hәr sim gözәli.

Tәrifә sığışmır boyu-buxunu, Bilmirsәn gerçәkmi, yoxsa yuxumu?! Çәkir qılıncını, atır oxunu İnsafsız-imansız, tәrsin gözәli.

Baxışı bahardı, yanağı yazdı, Orxan Paşa görәn bir ayrı nazdı. Nә qәdәr söylәsәm, desәm dә azdı, Gözәllәr yığışıb görsün gözәli!!!

103 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

ÈÑÁÍ 1137

Æóðíàëûí öç ãàáûüûíû ùàçûðëàéàí ðÿññàì: Âàãèô ÓÚÀÒÀÉ

Èíýèëèñäèëëè ìÿòíëÿðÿ ìÿñóë: Ëÿìàí ÃÀÑÛÌËÛ Êîìïöòåð òÿðòèáàò÷ûñû âÿ äèçàéíåð: Íàìèã ÂßËÈÎÜËÓ Òåõíîëîã: Íÿðèìàí ÐƏÙÈÌÎÂ Êîìïöòåð éûüûúûñû: Éàõøûõàíûì ÙÀØÛÌÎÂÀ Òåõíèêè ðåäàêòîðó: Ñåâèíú ÙÖÑÅÉÍÎÂÀ Êîððåêòîð: Tÿranÿ ÂßËÈÉÅÂÀ

Éûüûëìàüà âåðèëèá: 17.01.2017 ×àïà èìçàëàíûá: 25.01.2017 Êàüûçí ôîðìàòû: 70õ100 1//8 Ñàéû: 750 íöñõÿ

Ãèéìÿòè: 5 ìàíàò

Öíâàí: Áàêû øÿùÿðè, Ùöñåéí Úàâèä ïðîñïåêòè, 115 5-úè ìÿðòÿáÿ, 551

104 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

ÂŞIK ABBAS TUFARGANLI

“Oturasan ağ otakta Kan kusasan lahta-lahta Seni görüm ölen vakta Gör kefenin tapulmasın.”

PİR SULTAN ABDAL

NİGARİSTANLI ÂŞIK SADIK

“Âşık herze sözü kelam eylemez, Hesis heç kimseye enam eylemez, Heç kes dünya işin tamam eylemez, Çohları hamt etti natamam kaldı.”

“Köroğlu” destanıyla ilgili yeni bilgiler sunduğu için bu makale, folklor araştırmacıları için de değerli kaynak niteliğindedir.

SARI ÂŞIK

99 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

“Men âşık oku turyan Oku ayin, oku türyan. Aka Bali gelding Âşık üstüne Oku Yasin, oku turyan”.

“Men Âşık sine goyun Sındırıng sine goyung. Yahşı’yı kıblesine, Âşık’ı tersine qoyun”.

Diğer kaynaklarda bu son parçanın aşağıdaki gibi biraz farklı şekilleri mevcut:

Ol qurbdedir mazar-i Âşık Elqab-ı şehri Sarı Aşıq Ol Aşıq-ı Sadıq olsa layıq Serdar-ı cünun-ü qays-ü vamıq.

100 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

SONUÇ

KAYNAKÇA

SUMMARY

102 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

ORXAN PAŞA

GÖZƏLİ

Mәlәk qanadında enibdi göydәn, Bu gözәl dünyanın, әrzin gözәli. Kim qurtula bilsә heyrәtdәn-heydәn, Göstәrib nişana versin gözәli.

Bәnizi dağların bәyaz qarıdı. Sinәsi bağların nübar barıdı, Bәlkә Koroğlunun Nigar yarıdı. Kitabın, dәftәrin, dәrsin gözәli.

Sorağını aşıq götürüb gәlib, Dastandan-dastana ötürüb gәlib. Sazın sinәsinә gәtirib gәlib Oxşaya-oxşaya hәr sim gözәli.

Tәrifә sığışmır boyu-buxunu, Bilmirsәn gerçәkmi, yoxsa yuxumu?! Çәkir qılıncını, atır oxunu İnsafsız-imansız, tәrsin gözәli.

Baxışı bahardı, yanağı yazdı, Orxan Paşa görәn bir ayrı nazdı. Nә qәdәr söylәsәm, desәm dә azdı, Gözәllәr yığışıb görsün gözәli!!!

103 Ôîëêëîð âÿ Åòíîãðàôèéà 2017 ¹ 01

ÈÑÁÍ 1137

Æóðíàëûí öç ãàáûüûíû ùàçûðëàéàí ðÿññàì: Âàãèô ÓÚÀÒÀÉ

Éûüûëìàüà âåðèëèá: 17.01.2017 ×àïà èìçàëàíûá: 25.01.2017 Êàüûçí ôîðìàòû: 70õ100 1//8 Ñàéû: 750 íöñõÿ

Ãèéìÿòè: 5 ìàíàò

Öíâàí: Áàêû øÿùÿðè, Ùöñåéí Úàâèä ïðîñïåêòè, 115 5-úè ìÿðòÿáÿ, 551

104