Gmina Grębocice Na Dawnych Pocztówkach

Gmina Grębocice na dawnych pocztówkach

Tekst: Antoni Bok, Marek Robert Górniak Wybór pocztówek: Tomasz Mietlicki

Grębocice 2010 Słowo wstępne

„Gmina Grębocice na dawnych pocztówkach”, Grębocice 2010

Komitet Redakcyjny: Któż nie podda się urokowi starych widokówek? Przedstawiony na nich świat posiada nieprzeparty Przewodniczący Komitetu Redakcyjnego: Roman Jabłoński urok. Znajduje się on już poza naszym czasem, ale jest jeszcze dostatecznie bliski obecnej rzeczywisto- ści. Zdajemy sobie przy tym sprawę z tego, że pocztówka była – i jest – obrazem wyidealizowanym. Sekretarz Redakcji (koordynacja projektu): Artur Chodor To jednak nam nie przeszkadza. Tekst: Antoni Bok, Marek Robert Górniak Zamiarem wydawcy i autorów tej książki jest pokazanie, poprzez album dawnych widokówek i towarzyszący im komentarz, obrazu dawnej wsi. Opisuje ona obszar zakreślony granicami gminy Wybór pocztówek: Tomasz Mietlicki Grębocice. Stąd też głównymi adresatami są dzisiejsi mieszkańcy Gminy. Pragniemy im przybliżyć Redakcja tekstu i układ stron: Antoni Bok minione obrazy ich małej ojczyzny. Odnajdą w nich też niejedno, co oparło się czasowi, a z czym sami się obecnie identyﬁkują, co buduje ich tożsamość – krajobrazy, ulice, budynki. Projekt okładki i skład: Piotr Papież Książkę tę adresujemy także do dawnych mieszkańców, dziś już wprawdzie nielicznych, i ich po- tomków. Nie wystrzegamy się bowiem reﬂeksji o ludziach, którzy wynurzają się z tła widokówek. Uwiecznili się oni także własnoręcznie, zapisując prostokąt kartki. Najczęściej był to serdeczny ko- Copyright: Gmina Grębocice munikat dla rodziny lub bliskiej osoby, oczekującej nań w odległym mieście. Czas i historia zamknęły ich dzieje. Niech ta książka, oprócz przypomnienia miejsc, będzie też skromnym miejscem pamięci Wydawca: Gmina Grębocice o społecznościach, które te miejsca tworzyły i je zaludniały.

Na wyklejkach: reprodukcje fragmentów mapy powiatu głogowskiego, wydanej przez Wojskowy Instytut Geograﬁczny w 1933 roku, z aktualizacją nazw miejscowości wykonaną w 1939 roku. Pierwsza wyklejka: teren obecnej gminy Grębocice, druga wyklejka: powiększony fragment – Grębocice

ISBN: 978-83-927809-9-1 Roman Jabłoński - Wójt Gmiy Grębocice

3 Z dziejów gminy Grębocice

Gmina Grębocice położona jest w północnej Feudał (rycerz), jako lennik panującego, posia- części województwa dolnośląskiego, w po- dał z jego nadania część obrębu i siedlisko we wiecie polkowickim. Obejmuje powierzchnię wsi. Sprawował władzę administracyjną nad 122 km2. W jej skład wchodzi 21 miejscowości, wsią, a jej mieszkańcy zobowiązani byli do pła- w tym 17 sołectw (Bucze, Duża Wólka, Grę- cenia czynszu lub świadczenia posług. Niektó- bocice, Grodowiec, Grodziszcze, Krzydłowice, re wsie stanowiły własność kościelną. Kwielice, Obiszów, Ogorzelec, Proszyce, Ret- Sytuacja taka trwała do XIX wieku. Wów- ków, Rzeczyca, Stara Rzeka, Szymocin, Trzę- czas po uwłaszczeniu chłopów nastąpiło roz- sów, Wilczyn, Żabice), 3 osady (Czerńczyce, dzielenie dóbr dworskich (Gutsbezirke) i gmin Proszówek, Świnino) i 1 przysiółek (Bieńków). wiejskich (Landgemeinden), a dopiero w 1928 W okresie przedwojennym stosunki admi- roku dobra zostały zlikwidowane jako jednost- nistracyjne kształtowały się inaczej. Wszystkie ka administracyjna. Z kolei w okresie III Rze- miejscowości należały do powiatu głogowskie- szy gminy wiejskie zostały powiększone, pogo. Wyjątkiem był Trzęsów, który do roku 1932 przez złączenie dwóch lub więcej miejscowości należał do powiatu ścinawskiego. Nie funk- (dotychczasowych gmin) w jedną jednostkę. cjonowały gminy w obecnym pojęciu, a każda Otrzymały one nazwę głównej miejscowości. miejscowość (z wyjątkiem przysiółków i osad) Jednocześnie dokonano odgórnie zmiany czę- tworzyła samodzielną gminę. Tradycja ta sięga- ści nazw gmin, brzmiących nazbyt słowiańsko, ła średniowiecza, kiedy to podczas lokacji wsi na „prawdziwie niemieckie”. przez pana feudalnego wyznaczono jej obręb Wsie, które obecnie wchodzą w skład gmi- Okolica obecnej gminy Grębocice na mapie Homanna (Gemarkung). Wówczas też z reguły przyby- ny, łączyły liczne więzy z samymi Grębocica- Principatus Silesiae Glogoviensis novissima tabula Geographica z 1739 roku wający osadnicy otrzymywali prawa do ziemi. mi, które były największą miejscowością tych

4 5 okolic, zarazem położoną centralnie. Stąd choć- dziczeniu. Po likwidacji na Śląsku pozostałości nomiczne. W 1901 roku wybudowana została lickiego należało zwykle zaledwie kilka rodzin. by zasługują na krótki rys historyczny. feudalnych i uwłaszczeniu chłopów, ich grunty duża mleczarnia. W sierpniu 1888 roku stara- Obydwie parafie obejmowały także posługą Najstarsze znane informacje o Grębocicach zajmowały ¾ z liczącego około 1250 ha obrębu niem mieszkańców powstała pierwsza apteka, wiernych z kilku okolicznych wsi. W Gręboci- pochodzą z 2. połowy XIII wieku. Wieś została wsi. Resztę stanowiło dominium, od 1872 roku następnie budynek poczty. W 1911 roku prze- cach była też mała gmina żydowska; parcele jej wtedy lokowana na prawie niemieckim, co jed- dzierżawione przez rodzinę Metscher. prowadzono linię energetyczną z Głogowa. członków tworzyły tzw. „kwartał żydowski”. nak nie wyklucza istnienia tu wcześniejszej osa- W wyniku rozwoju stosunków kapitalistycz- Rolę wzorcowego ośrodka kultury rolnej Warto także odnotować, iż w latach między- dy. Miejsce było bowiem wyjątkowo dogodne: nych nastąpił także rozwój gospodarczy Grębo- odgrywał majątek ziemski. Gospodarstwo rol- wojennych w Grębocicach notowano powyżej w niewielkim obniżeniu z naturalnym ciekiem, cic. Wyraźnie dominowały one nad pozostały- ne posiadało wysokiej jakości gleby, na których 20 mieszkańców o polsko brzmiących nazwi- w otoczeniu urodzajnych gleb. Przez stulecia mi wsiami rejonu. Dla polepszenia komunikacji uprawiano głównie buraki cukrowe i pszeni- skach. Ponadto Polacy byli tu stale obecni jako Grębocice, tak jak inne okoliczne wsie, zwią- z Głogowem w 1828 roku ułożono bitą drogę. cę, osiągając wysokie plony. Wykorzystywano pracownicy sezonowi. zane były silnie z dziejami stołecznego Głogo- W styczniu 1871 roku oddana została do użyt- w nim nowinki techniczne, np. po raz pierwszy W okresie międzywojennym Grębocice były wa. Znajdowały się w księstwie głogowskim, ku linia kolejowa z Legnicy do Głogowa, przez na Dolnym Śląsku zastosowano dwuskibowe dużą wsią, dobrze rozwiniętą pod względem w okresie rozdrobnienia feudalnego luźno Rudną i Grębocice. Na obrzeżach wsi wybudo- pługi napędzane silnikami parowymi, angiel- infrastruktury gospodarczej. Wśród jej miesz- związanym z Polską, a od 1331 roku zależnym wany został funkcjonujący do dziś dworzec. skiej firmy Fowler. W końcu lat 20. XX wieku kańców przeważali rolnicy (posiadający gospo- od Czech. W latach 1526-1741 księstwo znalazło Wraz z przedłużeniem następnie trakcji aż do zastąpione one zostały bardziej nowoczesny- darstwa o areale od 2 do 40 ha). Znaczną grupę się pod rządami Habsburgów, po czym – już Szczecina i budową odcinka Rudna – Wrocław mi ciągnikami kołowymi marki Lanz-Bulldog. stanowili rzemieślnicy, nastawieni głównie na jako powiat - w granicach Prus. oraz poprzez sąsiedztwo węzłów kolejowych, W grębocickim majątku zatrudniano na stałe obsługę rolnictwa. Ponadto dobrze rozwinię- Grębocice były wsią, w której grunty posia- Grębocice i okoliczne wsie uzyskały dostęp do około 55 osób oraz pracowników sezonowych. ty był sektor usługowy: transport (dorożkarze dali zarówno chłopi, jak i feudał. Dobra dwor- transportu kolejowego praktycznie we wszyst- Z dziejami przedwojennych Grębocic nie- i taksówkarze), zakłady pralnicze oraz fryzjer- skie (dominium) należały od 1743 roku do pa- kich kierunkach. rozerwalnie związana jest gmina protestancka, skie (4 fryzjerów, w tym 3 damskich). Opieką nujących w Prusach Hohenzollernów. W 1819 W następnych dziesięcioleciach powstały istniejąca od połowy XVI wieku. Według źró- medyczną służyło 2 lekarzy, 4 dentystów oraz roku stały się one tzw. fideikomisem - dobrami we wsi sklepy i firmy handlowe, zakłady drob- deł kościelnych parafia w Grębocicach w 1929 weterynarz. Wśród zakładów przemysłowo- rodowymi, nie podlegającymi zbyciu, lecz dzie- nego przemysłu i naprawcze oraz lokale gastro- roku liczyła 1112 wiernych. Do Kościoła kato- -przetwórczych największym była mleczarnia

6 7 (przerabiająca dziennie około 24 tys. litrów mle- sze były Krzydłowice, liczące w 1925 roku 827 ka i produkująca około 400-500 kg masła). Nie mieszkańców, Kwielice - 547, Trzęsów – 469 tylko lokalne znaczenie posiadała ﬁrma „An- i Rzeczyca - 374 mieszkańców. Należy jednak ton Müller”, zatrudniająca w latach 30. około zauważyć, że od schyłku XIX wieku panowa- 140 osób. Prowadziła handel hurtowy (składy ła tendencja spadkowa, związana ze zjawi- węgla, materiałów budowlanych i nawozów skiem „Ostﬂuchtu” – emigracji mieszkańców sztucznych), posiadała tartak, a od 1932 roku do uprzemysłowionych regionów Niemiec. także warsztaty naprawcze. Ponadto funkcjo- Spadek nie ominął również samych Grębocic. nowały m.in.: 2 gospody, hotel z restauracją, Większe miejscowości były w dużym stopniu 8 sklepów i hurtowni. Znaczącą rolę spełnia- samowystarczalne: najważniejsze rzemiosła, ła we wsi ochotnicza straż pożarna, założona usługi i sklepy znajdowały się na miejscu. Ko- w 1894 roku (należała do najstarszych w powie- munikację z Głogowem i dojazd do stacji kole- cie głogowskim). Ożywioną działalność prowa- jowych, do lat 20. zapewniały jedynie zaprzęgi dziły organizacje społeczno-kulturalne, w tym konne. Drogi – nieliczne tylko posiadały bruk towarzystwo gimnastyczne istniejące od 1911 – zapełniali rowerzyści. Stopniowo teren obec- roku (z sekcjami piłki nożnej, lekkiej atletyki, nej gminy objęła sieć omnibusów pocztowych jazdy konnej) i koło łowieckie oraz partie poli- i kursy prywatnych przewoźników. tyczne. Życie mieszkańców wsi toczyło się w skrom- Z powyższych informacje można wnosić, że nych warunkach i nacechowane było ciężką przedwojenne Grębocice poziomem życia go- pracą, przerywaną jedynie okresami świątecz- spodarczego oraz społecznego bardziej przypo- nymi. Dzięki temu dokonał się jednak w ciągu minały miasteczko niż wieś. kilku dziesięcioleci duży postęp. Ubogie chaty Wśród pozostałych miejscowości najwięk- z szachulca i gliny ustąpiły w większości miej- Restauracja Leissnera (Gasthof zur Hoffnung) w Grębocicach, widokówka z początków XX wieku

8 9 Pocztówki jako źródło dokumentujące historię gminy Grębocice sca solidnym murowanym domom. Rozwinęło się życie społeczne, nie brakowało inicjatyw. Mniej wiemy o politycznych postawach. Na- Spośród dawnych źródeł ikonograficznych, obrazki z życia codziennego i wydarzenia, do- stawienie chłopów do wielkiej polityki cecho- dotyczących obszaru obecnej gminy Gręboci- starczają często bezcennych informacji o prze- wała z reguły mniejsza lub większa nieufność. ce, wyróżniają się kolorowane rysunki Frie- szłości naszych małych ojczyzn. Podczas kolejnych wojen oddawali, co było dricha Bernarda Wernera (1690-1776), dato- W takim samym stopniu dotyczy to rejonu nieuniknione, daninę krwi, dokumentowa- wane na koniec 1. połowy XVIII wieku. Jeden obecnej gminy Grębocice. Widokówki najczę- ną następnie pomnikami swoich poległych. z nich przedstawia centralną część Grębocic, ściej prezentowały kompozycję kilku wyobra- W latach rządów nazistowskich w tej czy in- z kościołem parafialnym i pałacem. Na rycinie żeń widokowych, bądź szerzej - panoramę nej wsi znajdowali się prawdziwi aktywiści wykonanej według rysunku Wernera, widzimy miejscowości. Ukazywały specyfikę danej wsi, systemu, natomiast struktury były trybami obok pałacu pierwszą świątynię ewangelicką, jej walory krajobrazowe i przyrodnicze. Rzecz centralnie zorganizowanej machiny. Zagarnę- skromny Bethaus. Ponadto Werner narysował jasna, najwięcej widokówek wydano dla więk- ła ona i kontrolowała wszystkie obszary życia Grodowiec (pielgrzymkowy zespół kościelny) szych miejscowości wiejskich, z bardziej roz- i funkcjonowała do samego końca. Konsekwen- i kościół w Krzydłowicach. Późniejsze znane budowaną infrastrukturą. Pod tym względem cją była całkowita zmiana, oznaczająca kres ist- przedstawienia graficzne z naszego terenu są zdecydowanie prym wiodą Grębocice. Kolej- nienia społeczności wiejskich, które od stuleci Wysiedlanie ludności niemieckiej z ziemi rzadkie i dotyczą najczęściej Grodowca. no będą to Grodowiec – ze względu na sławę kształtowały swój byt na nadodrzańskiej ziemi. głogowskiej, fotografia z 1945 roku Wśród materiałów ikonograficznych doku- miejsca pielgrzymkowego i jego piękno - oraz mentujących minione epoki, szczególne zna- pozostałe większe wsie: Krzydłowice, Trzęsów, czenie posiadają pocztówki. Ich wyjątkowa rola Kwielice, Rzeczyca. Z większości wsi znane są rozpoczęła się w 2. połowie XIX wieku, wraz bardzo nieliczne pocztówki lub pojedyncze, z dynamicznym rozwojem cywilizacyjnym. Od a z paru wiosek trudno było znaleźć jakiekol- schyłku XIX wieku karty pocztowe, obok foto- wiek: Bieńków, Duża Wólka, Grodziszcze, Ża- grafii, stanowią najcenniejszy zapis wyglądu bice. miejscowości. Przedstawiane na nich widoki, Na dawnych pocztówkach wiejskich obej-

10 11 mujących obszar Dolnego Śląska, stąd i doty- ewangelickie i katolickie kościoły oraz kaplice czących gminy Grębocice, często dokumento- i plebanie (Grębocice, Grodowiec, Krzydło- wano widoki gospód-restauracji, hoteli i skle- wice, Kwielice, Obiszów, Rzeczyca, Szymocin pów. W miejscowościach zindustrializowanych i Trzęsów). Na widokówkach nie mogło także przedstawiano widoki zakładów przemysło- zabraknąć pomników, upamiętniających pole- wych (np. mleczarnia w Grębocicach), ówcze- głych podczas działań wojennych mieszkańców sną infrastrukturę techniczną i komunikacyjną, danej wsi (np. Grębocice, Retków, Trzęsów). m.in. wiatraki, remizę strażacką, zbiornik wod- Niektóre kartki widokowe dotyczyły walorów ny (np. staw wiejski i jego otoczenie w Gręboci- krajobrazowych (np. Grodowca), ich atrakcyj- cach). Do kanonu wiejskiej widokówki należa- nego usytuowania w sąsiedztwie kompleksów ło ukazanie obiektów użyteczności publicznej, leśnych (Obiszów). Niewątpliwie pełniły one jak też innych okazałych i reprezentatywnych wówczas funkcję promocji miejscowości. dla poszczególnych miejscowości budynków. Obecnie, gdy uświadamiamy sobie jak wie- Przykładami są dworzec kolejowy oraz bu- le cennych zabytków zniknęło bezpowrotnie dynki: poczty i apteki w Grębocicach. Popular- w wyniku pożóg wojennych i w następstwie nym motywem były widoki głównych traktów bezmyślnej dewastacji tzw. mienia poniemiec- ulicznych. Równie często przedstawiano pałace kiego (m.in. przez stacjonujące tu w pierwszych i dwory na tle parków i ogrodów (Czerńczyce, latach powojennych wojsko radzieckie i działal- Krzydłowice, Obiszów, Retków, Stara Rzeka, ność szabrowników), tym bardziej odkrywamy Trzęsów), a niekiedy wnętrza ważniejszych ich bezpowrotną stratę. Stąd też większość oca- obiektów (np. Deutsches Haus i Stieger’s Hotel lałych i prezentowanych w niniejszym albumie w Grębocicach). przedwojennych źródeł ikonograﬁcznych po- Nieodłącznym elementem widokówek były siada dużą wartość historyczno-dokumentalną. Pocztówka z Trzęsowa wysłana w 1900 roku

12 13 Ważniejsza literatura

Blaschke Julius, Geschichte der Stadt Glogau und des Glogauer Landes, Glogau 1913. Bok Antoni, Głogów i okolice. Przewodnik turystyczny, Głogów 2002, 2005. Bok Antoni, Chwistek Marek, Związek Gmin „Zagłębia Miedziowego”. Przewodnik przyrodniczo-turystyczny, Polkowice 2006. Chwistek Marek, Bok Antoni, Kraina Miedzi, The Land of Copper, Bielsko Biała 2008. Ciesielski Henryk, Wrabec Hanna, Katalog zabytkowych ogrodów i parków województwa legnickiego, Legnica 1997. Das war Glogau. Stadt und Land an der Oder 1913-1945, Hannover 1991. Gliesche Erich, Rostersdorf 1446 – 1945. Aus dem Leben eines schlesischen Dorfes, b.d. Górniak Marek Robert, Gmina Grębocice. Informator historyczno-geograficzny, Grębocice-Lublin 2005. Górniak Marek Robert, Pakiet Izabela, Gmina Grębocice, Grębocice 2002. Górniak Marek Robert, Sadowski Jerzy Bogusław, 700-lecie parafii w Kwielicach. Materiały do mono- grafii gminy Grębocice, z. 6, Grębocice-Lublin 1997. Hoffmann Oskar, Gramschütz Kreis Glogau. Beiträge zur Geschichte des Heimatdorfes. Wie es wurde – wie es war – wie es ist, Heimatbuchblätter – I, Hannover 1970. Pietsch Witold, Grodowiec – Sanktuarium Matki Bożej Jutrzenki Nadziei, Wrocław 1999. Pietsch Witold, Bok Antoni, Górniak Marek Robert, Sanktuarium maryjne w Grodowcu, Grębocice 2009. Schematyzm diecezji zielonogórsko-gorzowskiej, Zielona Góra 1995. Walkowiak Aleksander, Organy w kościołach regionu głogowskiego i dekanatu wschowskiego, Głogów 2002. Pozdrowienia z Grębocic

14 Grębocice

Grębocice na kartach historii pojawiły się światowej. Były bogatą gminą. Gospodarka rol- w dokumentach książąt głogowskiech z 1272 na – chłopska i w majątku - stała na wysokim i 1298 roku Wymieniają one tutejszych sołtysów. poziomie. Nie dziwi więc, że w Grębocicach Ówczesna nazwa wsi brzmiała Grambociz. kwitły usługi, przemysł i handel. Na miejscu Uważa się, że wywodzi się ona od imienia jej można było zaopatrzyć się w artykuły i usługi założyciela – Gręboty (Grambo?). Pod koniec pierwszej potrzeby. Istniały sklepy, kilka go- średniowiecza utrwalila sie nazwa Gramschütz. spód, hotel, poczta, lekarze, apteka, straż po- Położenie w otoczeniu urodzajnych ziem oraz żarna. Wiele rodzin trudniło się rzemiosłami. w pobliżu Głogowa zapewniło wsi perspektywy Byli to piekarze, rzeźnicy, bednarze, stolarze, rozwoju jako silnego ośrodka rolniczego. Domi- ślusarze, siodlarze, blacharze itd. nujacym czynnikiem były dobra rycerskie. Na Gospodarczą dumą Grębocic była z pew- drugim miejscu stali wolni chłopi. Pozostała nością spółdzielcza mleczarnia. Ponadto znaj- ludność wiejska w mniejszym lub większym dowały się tu m.in. tartak, trzy młyny wodne stopniu aż do XIX wieku zobowiązana była do i dwa wiatraki. Większe zakłady specjalizowa- posług i pracy „na pańskim”. ły głównie w handlu. Wśród nich ﬁrma Antona W 1828 roku Grębocice z Głogowem Müllera, obok dworca, zatrudniająca w latach połączyła pierwsza droga bita w powiecie 30. ponad 100 pracowników. Kiedy w czasach głogowskim. W 1871 roku wieś znalazła się na hitlerowskich Grębocice miały zostać przemia- szlaku kolei. Grębocice liczyły wówczas około nowane na Bischofsfelde, głównie dzięki zabie- 1400 mieszkańców i należały do największych gom Georga Müllera udało się zachować sło- Litograﬁczna widokówka z roku 1900 przedstawia najważniejsze budowle, jakimi mogły się miejscowości w powiecie głogowskim; nie wiańsko brzmiącą nazwę wsi. pochwalić Grębocice na przełomie wieków. Od góry: apteka, kościół ewangelicki, dworzec zmieniło się to zasadniczo do końca II wojny i hotel Stiegera, browar- gospoda Bierbauma, kościół św. Marcina, poczta, pałac

16 17 „Groamschter” nia, chóry, orkiestry. Kultywowali swoje trady- Ludność Grębocic stanowiły w większości za- cje: świeckie i kościelne obrzędy, święta i im- siedziałe od stuleci rodziny potomków osadni- prezy, podania i opowieści o duchach. ków ze środkowych Niemiec. Jednym ze starodawnych Przybyli tu oni w średniowie- zwyczajów, rozpowszechnio- czu. Wówczas nastąpiło też nych w całym głogowskiem, w jakimś stopniu przemiesza- było wypędzanie Zimy- nie z rodzimą ludnością sło- -Śmierci („Todaustreiben”). wiańską. Tutejsi mieszkańcy W sobotę przed czwartą z dużą niechęcią opuszczali na niedzielą postu dzieci obno- stałe swoją wieś. Do początków siły po wsi słomiane kukły XX wieku posługiwali się roz- i urągały im. Na koniec paliły powszechnionym na północ- kukły poza wsią. Tłumaczo- no-zachodnich terenach Ślą- no sobie, że ów starodawny ska dialektem neiderländisch. obrzęd upamiętnia zniszcze- Zawierał on również pewne nie bożków pogańskich i za- elementy słowiańskie. Dźwięk prowadzenie chrześcijaństwa „r” wymawiano tak jak w języku polskim, a nie przez Mieszka, „syna księcia Śląska i Polski”. jak w oﬁcjalnym języku niemieckim. Mówiono Po wypędzeniu Śmierci, w niedzielę obnoszono też np. „Auder” zamiast Oder (Odra). z przyśpiewkami drzewko, ukwiecone i obwie- „Groamschter”, jak sami siebie nazywali, szone symbolami słonecznymi („Sommersin- rozwijali swoją kulturę. Działały stowarzysze- gen”). Było to przyniesienie Lata, czyli Życia. Widokówka z przełomu XIX i XX wieku ukazuje obecną ulicę Kościelną z gospodą Schulza na pierwszym planie. Na dolnym obrazku uwieczniono drugi Gasthof, należący do Meissnera

18 19 Secesyjna kartka, datowana na odwrocie: 1904, pokazuje ulice. Na pocztówce z początków wieku: fragment ul. Kościelnej za kościołem św. Marcina, W perspektywie obecnej ul. Kościelnej - obydwa kościoły staw z browarem - gospodą Bierbauma, kościół i szkoła ewangelicka

20 21 Motywy z centrum wsi: kościół ewangelicki, pomniki poległych (w parku), remiza strażacka, Wiązanka motywów: ulica Długa, obydwa kościoły, pomnik poległych w I wojnie światowej, gospoda Kutznera (lata 20.) szkoła ewangelicka (połowa lat 30.)

22 23 Dworzec, ulica Długa, staw wiejski i kościół ewangelicki na widokówce z lat 30. Widokówki na stronie 25 przedstawiają pałac i inne popularne motywy

24 25 Topografia Grębocic grodnicy, którzy na swoich poletkach uprawia- O miejscu lokacji wsi decydowały warunki li warzywa na sprzedaż. Wschodnie siedlisko, geograficzne. Potok płynący w obniżeniu tere- u zbiegu obecnych ulic Spółdzielczej i Wąskiej, nu i otoczenie dobrych gleb stwarzały idealne nazywano „Krähwinkel”, co w języku niemiec- warunki. Grębocice otrzymały kształt okolnicy, kim oznacza zawsze zapadły kąt, „pipidów- podobnie jak sąsiednie Kwielice, położone nad kę”. tym samym strumieniem – Rowem Młyńskim Centrum wsi stanowiła okolica stawu i ko- (Mühlgraben). ścioła oraz położony obok duży teren dworski Ten typ wsi charakteryzują dwie ulice, obie- z siedzibą pana feudalnego, zob. odpowiednio gające położony wzdłuż cieku wydłużony pas str. 32-33 i 38-39. ziemi. Nosił on nazwę Anger – pastwisko. Na Główne ulice - obecne Kościelna i Długa – nie nim wydzielono miejsce na kościół z cmenta- posiadały zasadniczo nazw. Nazywano je „sta- rzem, znalazły się tu młyn, kuźnia i karczma, ra strona” (Kościelna) i „nowa strona” (Długa). także wiejski staw. Były tu więc wyłącznie Połączenia między nimi stanowiły poprzecz- funkcje wspólne dla wszystkich mieszkańców. ne uliczki. Odchodząca od ulicy Kościelnej Reszta tego terenu z czasem zabudowana zosta- ul. Krótka - to była Pfarrgase, czyli Zaułek Para- ła przez bezrolnych komorników i rodziny trud- fialny. Łącząca się z nią obecnie ul. Wspólna była niące się wiejskimi rzemiosłami. Po zewnętrz- polną drogą, służącą „od zawsze” do pędzenia nych stronach obydwu ulic działki otrzymali dworskich krów – aż do folwarku Owczarnia. kmiecie. Z gospodarstw wyjazdy prowadziły, Stąd nazywana była Viehtreibe. Na środkowym przez ogrody, wprost na zagony pól. Wschodni odcinku jej przebieg powtarzają dziś ulice Par- Pocztówka przedstawia obecną ul. Długą przed I wojną światową. i zachodni kraniec wsi zajmowali małorolni za- kowa i Działkowa. Napis „Gasthof – Gustav Bierbaum” anonsuje popularny lokal przy stawie, do którego jest z tego miejsca dojście

26 27 Obecna ulica Spółdzielcza. Po prawej stronie - za drzewami - restauracja „Jägerhof” Ulica Głogowska. Po prawej stronie „Gastfof zum Jägerhof” w swej okazałości

28 29 Ulica Kościelna na dalszym odcinku. W perspektywie gospoda Kutznera, a dalej wieża kościoła „Malarskie” ujęcie tej samej partii ulicy - w zbliżeniu

30 31 Był sobie staw znajdziemy. Za to w następnych latach obok dawnego budynku pojawia się nowy - to pierw- Staw i jego otoczenie stanowiły centrum wsi szy całkowicie modernistyczny obiekt w Grębo- i wiejskiego życia. Kiedy staw został założony, cicach. Całość pod nazwa „Deutsches Haus” re- nikt nie pamięta. Ongiś główną jego funkcją klamuje się jako „najważniejszy dom przy placu”. było z pewnością pojenie bydła. Do roku 1928 Na widokówce obok zachwala się jego atuty. staw był własnością dominium. Po wykupieniu Na okazałej lipie (po prawej stronie) przy- przez gminę brzegi zostały umocnione betono- mocowane były tabliczki: „Punkt pożarowy. wym murem z barierkami, z wyjątkiem połu- Jakiekolwiek zanieczyszczanie [wody] zabro- dniowego, który stromo opadał ku płynącemu nione. Posterunek policji” oraz „Pławienie koni obok potokowi Mühlgraben. i dostęp krów jest zakazane. Dzierżawca”. Aku- Idąc obecną ulicą Kościelną, po minięciu go- rat tego zakazu nie zawsze przestrzegano. spody Kutnera, po lewej stronie miało się staw, Dzierżawcą stawu od gminy był mistrz ma- po prawej teren szkoły ewangelickiej. sarski Büttner. Hodował w nim karpie i liny. Na zachodnim brzegu stawu znajdował się Dokarmianie ryb było jedną z rozrywek miesz- kolejny Gasthof, własność Gustawa Bierbauma. kańców. Na początku listopada, po spuszczeniu Okazały budynek często pokazywany był na wody, odbywał się odłów, śledzony z niema- dawnych widokówkach, wcześniej z napisem łym zainteresowaniem. Kiedy wreszcie mróz „Brauerei” - browar. Można domniemywać, ściął taﬂę wody, staw opanowywała dziatwa że właśnie w tym miejscu, w średniowieczu wyposażona w prymitywne jeszcze łyżwy. stanęła karczma z przywilejem warzenia piwa. A kiedy na żwirowych alejkach wokół sta- W książce adresowej powiatu głogowskiego wu znów pojawiały się dziewczynki z wózkami Pocztówka z 2. połowy lat 30., na której reklamuje się „Deutsches Haus” z 1930 roku Bierbauma już w Grębocicach nie dla lalek, oznaczało to początek wiosny. jako „Pierwszy dom na placu. Sala z parkietem, winiarnia, kino, centralne ogrzewanie, pokoje gościnne, garaże, telefon nr 213 - wynajem samochodów dla gości hotelowych”.

32 33 Kościół ewangelicki Kościół katolicki Po tym jak reformacja dotarła na ziemię głogow- Kościół po raz pierwszy wymieniony został w 1376 ską, prawie wszyscy mieszkańców stali się na dobre roku, a parafia. św. Marcina w roku 1399. W latach „lutrami”. Po wojnie trzydziestoletniej ewangelicy 1552-1653 kościół należał do ewangelików. W później- musieli w 1653 roku oddać kościół parafialny kato- szym okresie, aż do 1945 roku, do parafii przynależeli likom. Nabożeństwa odprawiali pod gołym niebem także katolicy z okolicznych wsi. na Górze Wiatracznej (Windmühlenberg) lub udawa- Późnogotycki kościół pochodzi końca XV wieku. li się aż do Trzęsowa. Sytuacja zmieniła się dopiero Jego wieża z blendami przypomina tę z głogowskiego w czasach pruskich. Pierwszy pastor odprawiał posłu- kościoła św. Mikołaja. Wyposażenie świątyni jest ba- gę w szkole jeździeckiej. Pierwszy „Bethaus” przed- rokowe z XVIII wieku. Zachowane nagrobki upamięt- stawia rycina F. B. Wernera (zob. str. 38). 1 maja 1754 niają m.in. protestanckich patronów kościoła – von roku położony został kamień węgielny pod budowę, Loosów. Jedna z płyt przypomina najsławniejszego w innym miejscu, kościoła. Wieża wybudowana zo- syna Grębocic - Hieronima Scultetusa (1460-1522) stała w latach 1851-1853. Kościół posiadał 300 miejsc - biskupa Brandenburga i Havelbergu. Zasłynął on siedzących, a łącznie mieścił 12000 wiernych. W 1786 z wiedzy, roztropności i krasomówstwa; Marcin Luter roku wybudowana została nowa plebania. Cmentarz posłał mu swoje 95 tez do zatwierdzenia. ewangelicki założony został w roku 1880. W 1945 roku W zachodniej ścianie wmurowanych jest 5 płasko- kościół uległ zniszczeniu po opanowaniu Grębocic rzeźb z kapliczek różańcowych, które w 2. połowie przez Armię Czerwoną. Został rozebrany w końcu XVII wieku pobożny Abraham von Dyhern ustawił 1947 roku. na drodze pielgrzymkowej z Głogowa do Grodowca. Dolna fotografia przedstawia pomniki w parku, Dolna fotografia przedstawia budynek poczty, po- upamiętniające weteranów wojen: niemiecko-francu- wstały pod koniec XIX wieku. skiej z 1871 roku i I wojny światowej.

34 35 Szkoły Dominium W międzyczasie, po 1918 roku majątek prze- szedł na własność państwa. Dwie fotografie, składające się na widokówkę, przed- W środku wsi znajdował się majątek ziemski Grębocicki majątek obejmował 350 ha grun- stawiają budynki szkół: ewangelickiej i katolickiej, – prostokąt 400 x 200 m, z pałacem i ogrodnic- tów i łąk. Zarządzali nim inspektorzy. Na stałe z kościołami w tle. Obydwie szkoły miały za sobą dłu- twem zamkowym. Białe tabliczki na wozach zatrudniano 55 osób. Pracownicy sezonowi do gą historię. i lśniące szyldy mosiężne na uprzęży końskiej 1928 roku pochodzili z Polski, później głównie Protestanci posiadali swoją szkołę już w 1. połowie nosiły napis „Dominium Gramschütz, Kreis z Górnego Śląska, a od 1933 roku - z Włoch. XVII wieku. Następnie nie mieli takiej możliwości. Glogau”. „Polacy byli znanym zjawiskiem we wsi. Pra- W kronice parafii zapisano, że w XVIII wieku dzieci Od schyłku średniowiecza do 1743 roku cowici, oszczędni, przyjacielscy, skorzy do śpie- aż do konfirmacji musiały uczęszczać do szkoły kato- właścicielami dóbr rycerskich byli von Lo- wu, pobożni; kobiety w skromnych, ale koloro- lickiej. W 1741 roku urządzona została izba szkolna, osowie. Po opanowaniu Śląska przez Pru- wych ubiorach były łatwo rozpoznawalne. Sta- a naukę objął przybyły z Wińska nauczyciel i organi- sy Zygmunt von Loos nie mógł się odnaleźć le oszczędzali, żeby zarobek zabrać z sobą do sta. W 1780 roku wybudowana została właściwa szko- w nowych okolicznościach. W 1743 roku znikł, domu. Mieszkali w jednym z budynków robot- ła. W roku 1833 właściciel majątku, książę August Ho- pozostawiając liczne długi i wszystkie swoje niczych naprzeciw mleczarni” (O. Hoffmann) henzollern, podarował grunt, na którym wzniesiony dobra: Grębocice, Szymocin z Buczami i Dąbro- We wzorcowo prowadzonym gospodar- został nowy budynek szkolny. Do szkoły uczęszczały wę. Od wierzycieli zakupił je król Fryderyk II stwie uprawiano głównie buraki cukrowe, także dzieci z kilku okolicznych wsi. Hohenzollern. W 1766 roku podarował je księ- w mniejszym zakresie ziemniaki, len, pszenicę, Również skromna szkoła katolicka przyjmowała ciu Henrykowi. Jako dobra tronu (od 1819 roku żyto, jęczmień jary i ozimy oraz owies. Hodo- dzieci z okolicy. Mieściła się w XIX-wiecznym budyn- – dziedziczny fideikomis) kolejno posiadali je wano rogaciznę, a w majątku Teichvorwerk (po ku tuż obok kościoła. Funkcjonowała do sierpnia 1939 książęta Ferdynand, Fryderyk August i król wojnie: Owczarnia) owce i świnie. W 1945 roku roku, kiedy to została przymusowo zlikwidowana, Fryderyk Wilhelm II. W 1872 roku dominium cały inwentarz przejęli Rosjanie. Aleksander a dzieci dołączone do szkoły ewangelickiej – wówczas wydzierżawił radca Aleksander Metscher. Metscher (junior) zmarł podczas ucieczki przed już jako bezwyznaniowej szkoły gminnej. W rękach tej rodziny pozostawało do 1945 roku. Armią Czerwoną.

36 37 Pałac było z dębu: stropowe belki, w ciągu wieków Pierwszy zamek – była to raczej mieszkalna stwardniałe na kamień, podłoga i masywne wieża rycerska – zbudować miał w połowie szafy wbudowane w ściany, których drzwi zdo- XV wieku Hans von Loos. Około 150 lat póź- bione były intarsjami. niej została wybudowana okazała rezydencja Pałac posiadał łącznie 24 duże pomieszcze- renesansowa. W cza- nia, wysokie na 4,5 m, i korytarz na całą dłu- sach pruskich została gość. W XX wieku zo- przebudowana i od- stał zmodernizowany tąd prezentowała się Od strony parku do- znacznie skromniej. budowano taras, 10 x Pałac zachował jednak 16 m. Park, 250 x 150 dawne mury, grubości m, do którego scho- 1,5 m, wybudowane dziło się schodami, z użyciem wielkich zaprojektowany został kamieni polnych. przez wrocławskiego Do pałacu wcho- ogrodnika. dziło się przez wspa- Na stronie 39 rysu- niałej roboty renesan- nek Friedricha B. Wer- sowy portal do wiel- nera z połowy XVIII kiego holu. W nim wieku przedstawia kiedyś panowie na zamek renesansowy Opis rysunku: 1. Zamek, 2. Kościół katolicki, zamku urządzali uczty Północna część zamku i ewangelicki Bethaus z majątkiem i jego oto- 3. Ewangelicki dom modlitwy (Bethaus), 4. Ujeżdżalnia, 5. Owczarnia, 6. Stodoły, i libacje. Wszystko tu na rycinie z połowy XVIII wieku czenie. 7. Stajnie, 8. Nowy albo mały pałac (późniejszy spichlerz), 9. Browar, 10. Plebania

38 39 Zjawy z Zielonej Komnaty W sali na parterze zwanej Zieloną Komnatą, a przez kwaterujących tu oﬁcerów - Grobem Przodków, nie- którym osobom ukazywał się nocą wysoki młody człowiek. Miał on dawać im przyzywający znak, ale nikt za nim nie podążył. Najczęściej potem zdarzało się jakieś nieszczęście. W dawnej kronice Grębocic zapisano, że jakiś rycerz Zygmunt von Loos zmarł w tej komnacie nienaturalną śmiercią. Siostra ostatniego dzierżawcy majątku, wspominała: „To się zgadza. We wsi wielu mówiło: w zamku straszy, a nasze słu- żące także wiele widziały, podobnie stróże nocni. Innym ludziom ukazywały się w Zielonej Kom- nacie postacie duchownych w ornatach, którzy jakby odprawiali nabożeństwo, a potem znikali pod ziemią. Zgromadzenie zjaw duchownych kojarzyć można jako echo dramatycznego okresu w dziejach protestantów. Pod koniec 1650 roku dwaj głogowscy kaznodzieje znaleźli schronienie w zamku von Loosów i tam przej- ściowo odbywały się nabożeństwa. Z Zielonej Kom- naty prowadziło podziemne przejście do kościoła. W XX wieku. było już częściowo zasypane. Widok pałacu od strony parku

40 41 U Leissnera i gdzie indziej z nich dokumentuje notatka z gazety „Lissaer Nie sposób wyobrazić sobie wsi bez gospody, Kreisblatt” z 12.03.1913 roku: a w przypadku dużej i dostatniej miejscowo- „Głogów. 10 marca. Wstrząsający wypadek ści, jaką były Grębocice, bez kilku zgoła lokali. przydarzył się wczoraj wieczorem w Gręboci- Klientelę zapewniała im nie tylko miejscowa cach. Po capstrzyku stowarzyszenia wojennego społeczność, ale i liczni przyjezdni. Pomyślmy uczestnicy spotkania zebrali się w Gasthof zum tylko o kilkuset dostawcach mleczarni z około Jägerhof, należącym do Schultza. Przeprowa- 20 wsi. Po odstawieniu mleka, w „stołecznych” dzono tam ćwiczenia wojskowe z użyciem bro- Grębocicach do załatwienia były jakieś spra- ni oddziału strzelców. Podczas szarży dowodził wunki lub np. wizyta u dentysty. Była to też sam pan Schulz. Kiedy zaczęto strzelać, ślepy okazja do spotkań. Taki pobyt nierzadko miał nabój, który jeszcze znajdował się w broni, tra- swoje zakończenie w szynku. ﬁł w oko pana Schultza. Poszkodowany upadł Gastronomiczna codzienność to jedno. Nie- i wkrótce zmarł. Mężczyzna, który tak nagle mal wszystkie ważne zgromadzenia, rodzinne stracił życie, miał 40 lat i cieszył się powszechną i wiejskie uroczystości, rozgrywały się w salach sympatią. Zatrzymani trzej członkowie stowa- lokali: wesela, święta straży pożarnej, spotkania rzyszenia zostali zwolnieni. Natychmiast wsz- stowarzyszeń lub weteranów itd., nawet przed- częto dochodzenie w sprawie tego straszliwego stawienia teatralne. Wreszcie i uroczystości po- wydarzenia”. grzebowe znajdowały w nich swój ﬁnał. W Grębocicach działały również browary, Pobyt w gospodzie, nie mówiąc już o sobot- choć wiadomości o nich są skąpe. W latach 80. nich tańcach, łączyć się miał z przyjemnością. XIX wieku wymieniany jest browar w majątku, Jednak w tych przybytkach dochodziło rów- a w 1910 roku Brauerei W. Strempel (wcześniej nież do tragicznych w skutkach zdarzeń. Jedno G. Bierbaum). Gospoda „Gasthof zur Hoffnung” w zachodniej części wsi, na widokówce datowanej: 1908

42 43 Wschodnia część wsi Teren poza wschodnim krańcem wsi, tam gdzie zagony pól przechodziły w rozlegle łąki i pastwiska, przecięła w 1871 roku linia kolejowa. Najpierw była to relacja Strzegom – Legnica – Rudna – Głogów. Na- stępnie, po wybudowaniu trasy Wrocław – Szczecin, ona stała się główną magistralą. Kolej była wówczas oknem na świat i motorem napędowym gospodarki. W sąsiedztwie dworca powstała w 1880 roku ﬁrma Antona Müllera. Sprzedawano węgiel, gips, cement, deski, nawozy sztuczne, później jeszcze doszły maszyny rolnicze, tartak i suszarnia zboża. Obok dworca wyrósł hotel Stiegera („Hotel am Bahnhof”). W dni świąteczne odbywały się tam koncerty. W sezonie na gości, czekał cienisty ogródek. Gospodarczą wizytówką Grębocic stała się mleczarnia. W najlepszych czasach skupywano 27 tys. litrów mleka dziennie od 600 dostawców z ponad 20 wsi. Część produktów mleczarni traﬁała na lokalny rynek, inna do centrali we Wrocławiu.

Na widokówce (lata 20?) kolejno od góry: dworzec kolejowy, mleczarnia, hotel Stiebera. Dworzec w Grębocicach przed I wojną światową

44 45 Było to w Glogau, w śląskim kraju Nad piękną Odra, w samym maju Tam babcia z mamą (i synek mały) W podróż koleją się wybrały Do ciotki w Gramschütz, gdzie już czeka Kawa i jagodowa szneka. „Do Gramschütz proszę, tam i sam Bilety nam potrzebne dwa”. „Bo ten tu - mama w mig dodaje - Heino jeszcze jeździ za frajer”. Herr Schaffner spojrzał się surowo „Hmm… gacie ma już trzyćwierciowe Tu się jak nic szkolny należy”. Na to, jak babcia go nie zmierzy: „Hola, jak pan chce liczyć podług gaci To ja wcale nie potrzebuję płacić!”

Hans Weilandt (przekład: A. Bok)

Pocztówki z naszej gminy

46 Bucze i Czerńczyce

Bucze, według tradycji, którą szczycili się Czerńczyce są wsią o bardzo starej metryce. mieszkańcy, założone zostały przez księcia Zostały wymienione w bulli papieża Hadria- Bolesława Wysokiego, a więc w 2. połowie XII na IV w 1154 roku jako Cirentici. Nazwa, którą wieku. Miała to być osada rybaków nad Odrą wywodzi się od cierni, w czasach nowożytnych – wówczas jeszcze Odra płynęła od wysokości przyjęła formę Tschirnitz. Ponieważ brzmiała Leszkowic na wprost do Głogowa. Niedługo słowiańsko, w 1937 roku zmieniono ją na Ehren- później zmieniła swój bieg na, w przybliżeniu, feld. Do nowo powstałej gminy należały jeszcze obecny. Z konieczności rybacy stali się chłopa- Bucze i Turów. W 1925 roku w Czerńczycach mi. Stara osada słowiańska znajdowała się oko- było 163 mieszkańców. Byli oni mniej więcej po ło 800 m na południe od obecnej wsi. połowie ewangelikami, i katolikami. Nowo założona wieś przyjęła formę uliców- Czerńczyce w XII wieku były własnością ki. Pojawia się w dokumentach pod nazwami biskupstwa wrocławskiego, w późniejszych Boyczewo (1305), Bawicz (1320), najprawdo- czasach często zmieniały właścicieli. Mogło to podobniej od imienia założyciela. W połowie mieć związek z trudnymi warunkami uprawy XV wieku pisano Bawtsche, a w czasach póź- ciężkich mad tzw. Czarnym Zakątku (Schwarze niejszych – Bautsch. W 1937 roku połączono ją Winkel). Ostatnim właścicielem była, od 1918 z Czerńczycami w jedną gminę, odtąd nosiła roku do końca wojny, rodzina Langebeckmann. nazwę Ehrenfeld-Krone. W 1925 roku w Bu- Dwór z 2. połowy XIX wieku wybudowany zo- czach było 194 mieszkańców, z czego 120 było stał w obecnej formie w latach 20. tamtego stu- ewangelikami, a 74 katolikami. lecia. Bucze. Na wydanej po 1937 r. pocztówce pokazuje się gospodę i szkołę oraz fragmenty ulic. Dzwonnica wybudowana została na początku lat 20. Na stronie 50 - widokówki z Czerńczyc

48 49 Grodowiec

50 51 Alta Ecclesia znaczy Wysoki Kościół w źródłach szczególny kult Matki Bożej i piel- też nazwę, w niemieckim brzmieniu Hochkirch, grzymki do grodowieckiego kościoła. Najstar- miejscowość posiadała przez wieki, aż do 1945 Niewielka wieś na skłonie Wzgórz Polkowic- sza wzmianka o Grodowcu i kościele pochodzi roku. kich ku Równinie Grębocickiej, znana była jako z dokumentu księcia głogowskiego Henryka Przez wiele stuleci tutejszy kościół i para- jedno z ważnych miejsc pielgrzymkowych Dol- III z 1291 roku, w którym wymieniony jest pro- fia pw. św. Jana Chrzciciela stanowiły ostoję nego Śląska. Od XV wieku poświadczony jest boszcz w Alta Ecclesia - Wysokim Kościele. Taką Kościoła katolickiego oraz symbol jego ducho- wej siły. Parafia obejmowała 17 miejscowości. Wieś stanowiła majątek biskupa, a pośrednio kolegiaty głogowskiej. Od pierwszej ćwier- ci XVIII w. Grodowiec był siedzibą osobnego archiprezbiteratu. W 1810 roku majątek ko- ścielny w Grodowcu został skonfiskowany. Sama wieś nie rozwinęła się jednak zanadto. Liczba ludności spadła w XX wieku i wynosi- ła 108 w 1925 roku Spośród nich zaledwie 12 było ewangelikami. Od 1937 roku Grodowiec i sąsiednie Grodziszcze (przemianowane z Gross Gräditz na Burgdorf) tworzyły jedna gminę. W 1939 r. liczyła ona 331 mieszkańców.

Ilustracje przedstawiają: zespół kościoła na rysunku F. B. Wernera z połowy XVIII wieku (str. 52), kościół na rycinie T. Blätterbauera z około 1880 roku (str. 53)

52 53 Widok Grodowca od strony południowej oraz Kalwaria na pocztówce z początków XX wieku Widok Grodowca od strony zachodniej

54 55 Kościół i wieś od strony wschodniej, lata 30. XX wieku Kościół i wieś od strony głównej drogi, nazywanej wówczas Kreuzbergweg

56 57 Główne motywy wsi na secesyjnej widokówce sprzed I wojny światowej: plebania, Późniejsza w czasie widokówka: kalwaria, plebania i kościół, sklep, schody zachodnie do kościoła, gospoda Roberta Nitschke gospoda pod Złotym Krzyżem, sklep Ebelinga

58 59 Wydawca tej widokówki uznał, że oprócz kościoła liczy się Gasthof Nitschkego Jeszcze jedna „czwórpolówka” z najważniejszymi motywami wsi (lata 20.?)

60 61 Sanktuarium ﬁgurę Matki Bożej. W następstwie zwiększenia się ruchu pielgrzymkowego, w latach 1701-1724 „Wśród miejsc pielgrzymkowych Śląska, obok dokonano rozbudowy świątyni. Wambierzyc i Góry św. Anny, poczesne miej- XVIII wiek był okresem rozkwitu kultu. sce zajmuje Hochkirch. Jego sława przekracza Utrzymał się on przez trudne dla Kościoła XIX granice kraju, gdzie od kilkuset lat przybywa- stulecie. Również w następnych dziesięciole- ją pobożni pielgrzymi z dalekich rejo- ciach i w latach międzywojennych nów, szczególnie z Wielkopolski. Swo- wierni tłumnie odwiedzali sanktu- je prośby przedstawiają Stwórcy za arium w święta Matki Bożej Grodo- wstawiennictwem Matki Bożej i czynią wieckiej. pokutę za swoje grzechy” (Bruno Cle- O sławie grodowieckiego sank- menz). tuarium decydowały też liczne łaski Początki kultu maryjnego w Gro- i uchodzące za cudowne zdarzenia. dowcu są nieznane, może on sięgać po- Proboszcz Joseph Bittner napisał czątkami czasów życia św. Jadwigi Ślą- w 1861 roku; „Tutaj corocznie za skiej (†1243). Pielgrzymki udokumen- wstawiennictwem Maryi dzieją się towane są od późnego średniowiecza. niezliczone cuda Boże, jeżeli nawet są Po niszczącej Śląsk wojnie trzydziesto- niewidoczne”. letniej wznowili je franciszkanie z Gło- Figurka Maryi posiada cechy go- gowa, a dołączali się do nich wierni z okolicz- tyckie. Reprezentuje typ przedstawienia Mat- nych paraﬁi. Podczas gruntownego remontu ki Bożej, określany jako „Maryja Służebnica świątyni w latach 1660–1672 zbudowano wielki w Świątyni”. Ukazana jest w pozie modlitew- ołtarz, w którym umieszczono starą cudowną nej. „Miejsce pielgrzymkowe Hochkirch”

62 63 Grodowiecki kościół Stara legenda głosi, że trzykrotnie zwożono drewno na wybudowanie świątyni i składano je w najwyż- szym miejscu. Za każdym razem niewidzialna siła w nocy przeniosła je na miejsce dzisiejszego kościoła, i tam właśnie wybudowano świątynię. Kościół spalił się od uderzenia pioruna w 1591 roku. Ocaleć miał tylko cudowny obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem Jezus. Dzięki staraniom ówczesnego proboszcza Kacpra Selliusa przystąpiono do budowy nowego kościoła. Rozwijający się ruch pielgrzymkowy sprawił, że na początku XVIII w. postanowiono, wykorzystując częściowo stare mury, wybudować nową, okazalszą, świątynię. Przebudowa w stylu barokowym nastąpiła w latach 1702-1724. Wnętrze otrzymało wysokiej klasy wystrój barokowy. W ciągu następnych dziesięcioleci powstały schody południo- we, przyozdobione barokowymi rzeźbami oraz Kapli- ca Góry Oliwnej. W latach 1784-1789 wybudowano nową plebanię. W roku 1835 rozebrano starą wieżę kościelną. Nowa ukończona została w 1856 roku.

64 65 Na odwrocie tej kolorowanej widokówki sprzed I wojny światowej znajduje się nadruk: „Dochód ze sprzedaży na koszty montażu oświetlenia elektrycznego w kościele pielgrzymkowym” Widokówka wydawnictwa H. Kattnera w Grodowcu

66 67 Krzydłowice Kalwaria Pobożny baron von Köller podarował teren na wzgó- rzu oddalonym o około 450 m od kościoła, na który proboszcz Aurel Meinhold rozpoczął w latach 60. XIX wieku budowę Kalwarii. Zbudowano stacje Dro- gi Krzyżowej, w postaci murowanych kapliczek słu- powych. W trzynastu stacjach zostały umieszczone namalowane na blasze sceny Męki Pańskiej. W naj- wyższej części wzgórza, w centralnym miejscu wzniesiona została stacja XIV w formie kaplicy. Drogę do Kalwarii obsadzono kasztanowcami. Przy budowie znaleziono źródło, które później przez długie lata tryskało czystą i obﬁcie płynącą wodą. Otwór w ziemi pogłębiono i wykonano stud- nię. Przybywający tu pielgrzymi zabierali wodę ze sobą, wierząc w jej cudowne działanie. Obok studni umieszczono kamienną tablicę z napisem: „Ta Kalwa- ria została wzniesiona w 1872 roku z inicjatywy proboszcza Meinholda przez fundatora tej Drogi Krzyżo- wej Waldemara von Köllera. Prosi się pobożnych piel- grzymów o polecenie ich Matce Bożej w modlitwie”.

68 69 Nie tylko jedwabniki ły się jeszcze w Krzydlowicach przed wojną). Na dłuższą metę interes się jednak nie spraw- Krzydłowice należą do najstarszych osad na dził. Podobnie było z węglem brunatnym, który ziemi głogowskiej: pierwsza wzmianka po- również w połowie XIX wieku zaczęto wydoby- chodzi z bulli papieża Hadriana wać w pobliżu wsi. Kopalnia Elisa- z 1154 roku. Była to wieś wyrabiają- bethgrube po czasie splajtowała. ca krzydła, tj. kosze – stąd nazwa. W okresie przedwojennym W XIII wieku Krzydłowice, po- Krzydłowice (Kreidelwitz, od 1937 łożone przy dawnej drodze han- roku Lindenbach) były miejscowo- dlowej wiodącej z Głogowa przez ścią w dużym stopniu samowy- Ścinawę do Wrocławia, rozwinę- starczalną (handel, usługi). Wśród ły się jako osada targowa. Później ponad 700 mieszkańców, 50 rodzin jednak utraciły tę funkcję na rzecz zajmowało się uprawą roli. Ponad- pobliskiej Rudnej. W XIX wieku to był duży majątek z gorzelnią. miejscowość znana była z hodowli W sylwetce wsi wyróżniał się ko- jedwabników, za sprawą tutejsze- ściół z barokową wieżą, a w części go nauczyciel Johanna G. Rösle- południowej – okazały pałac. Oby- ra. Napisał on rozprawę, w któ- dwie budowle wzniesione zostały rej dowodził, że to zajęcie pozwoli wyżywić w pierwszej połowie XVIII wieku przez Sto- się biednym. Nie brakowało ich z pewnością schów, ówczesnych właścicieli tutejszych dóbr. w przeludnionych Krzydłowicach: w 1858 roku liczyły 973 mieszkańców. Założone zostały Ilustracja: rysunek F.B. Wernera z połowy XVIII plantacje morwy (ich pozostałości znajdowa- wieku. Ta pocztówka, którą nadawca wykorzystał w kwietniu 1905 roku, przedstawia wiązankę motywów: sklep, gospodę, pałac i budynek sołtysostwa dziedziczne

70 71 Co miały, miedzy innymi, do pokazania Krzydłowice w nowy stuleciu: sklep, gorzelnia, Autor tej pocztówki, datowanej przez nadawcę: 23 sierpnia 1905, kościół, agentura pocztowa, browar nie stronił od pokazania mieszkańców wsi

72 73 Również na tej „czwórpolówce” z 1910 roku panuje ruch, zwłaszcza na stacji kolejowej Na pocztówce uwieczniono także pomnik poległych w I wojnie światowej

74 75 Kwielice

Widokówka z 2. połowy lat 30. XX wieku. Oprócz monumentalnych budowli: pałacu i kościoła, znalazły się na niej również sklep (w który m.in. można było kupić rower) i szkołę

76 77 Dolina młynów Pierwszy raz wieś wymieniona została pod nazwą Qu- elici w dokumencie księcia głogowskiego Konrada I z 1253 roku. W 1382 roku książę Henryk VII Rumpold sprzedał lenno kościelne w Kwielicach klasztorowi au- gustianów w Żaganiu. W posiadaniu tego zakonu paraﬁa i dobra kościelne pozostawały do 1810 roku. Z tego głów- nie powodu większość mieszkańców była katolikami. Od 1937 roku Kwielice (Quilitz) tworzyły gminę o nazwie Marienquell, do której należał też Ogorzelec i przysiółek Kwieliczki. Było tu 452 mieszkaców. Kwielice posiadają formę okolnicy, właściwej dla po- łożenia w dolince, wzdłuż cieku. W 1791 roku na Młyń- skim Rowie znajdowały się 4 młyny. Do jednego z nich 12 grudnia 1812 roku zapukał przed północą … Napole- on Bonaparte. A było tak: po klęsce w Rosji cesarz wracał w pośpiechu - do Paryża. Po wyjeździe saniami z Głogo- wa, woźnica zmylił w śniegu drogę na Polkowice. Wresz- cie ujrzano światełko. Był to młyn w Kwielicach. Stamtąd zabrano pomocnika młynarza, aby wskazywał podróż- nym właściwą drogę. Młynarczyk dostał za swoją posłu- gę sztukę złota z wizerunkiem imperatora. Do początków XX wieku wszystkie kwielickie młyny wodne zakończyły swój żywot. Widokówka z końca lat 30. prezentuje motywy charakterystyczne dla obrazu Kwielic

78 79 Obiszów

Ulice Marienquell (czyli „Źródło Marii”). Okazały budynek po lewej stronie u dołu, to miejscowy Gasthaus

80 81 Obiszów Był tu książę Wilhelm Obiszów wymieniony został już w bulli papieża Na rodzinnej fotograﬁi widzimy księcia Wilhelma Hadriana IV w 1154 roku. Nazwę Obiscou (1258 pruskiego (ur. 1906), jego małżonkę Dorotę oraz oby- Obisowo, 1318 Obysschow) można wywodzić od dwie córki – Felicitas i Christę. objechy, objazdy – tak określano teren, który można Książę Wilhelm był synem następcy tronu Frydery- było objechać lub oznaczyć w ciągu jednego dnia. ka Wilhelma i Cecylii, księżnej Mecklenburg–Schwe- Obiszów, a właściwie dwa – Mały i Duży –, sta- rin. W 1933 roku poślubił Dorotę von Salviati. Mał- nowił kolejno własność kościelną, książęcą, rycerską. żonka nie była mu równa urodzeniem, toteż Wilhelm W XIX wieku dobra stały się częścią ﬁdeikomisu pa- musiał zrezygnować z przysługującego mu prawa na- nujących w Prusach Hohenzollernów. Tworzyły go stępstwa tronu. W 1935 roku z żoną i dwoma małymi majątki Obiszów, Duża Wólka i Turów. Zarząd znaj- córkami przeprowadził się do Obiszowa i zamieszkał dował się w Obiszowie. Dobra były od 1840 roku w pałacu. dzierżawione. Po wygaśnięciu dzierżawy, w 1935 Po wybuchu wojny Wilhelm wziął udział w kam- roku w Obiszowie zamieszkał książę Wilhelm pruski. panii francuskiej. 23 maja 1940 roku został ciężko Majątkiem zarządzał dotychczasowy administrator. ranny i po trzech dniach zmarł. Pochowany został W 1929 roku w Obiszowie mieszkało 308 osób, w Poczdamie. Jego śmierć wywołała wielkie porusze- z czego aż 207 było protestantami. Na początku XX wie- nie w Niemczech. Władze hitlerowskie wydały spe- ku wybudowali oni kościół i urządzili przy nim cmen- cjalne zarządzenie, zakazujące Hohenzollernom służ- tarz. Obiszów stanowił gminę o powierzchni 1 345 ha. by w Wehrmachcie. Księżna ewakuowała się z córka- W jej skład wchodziły miejscowości: Gross Obisch (Obi- mi w głąb Rzeszy przed ofensywą Armii Czerwonej szów), Klein Obisch (Obiszówek) i Gross Schwein (Duża w 1945 roku. Wólka). We wsi była szkoła ludowa. Pałac – właści- wiej: dwór – zbudowany został w 3. ćwierci XIX wieku.

82 83 Główne dla całego Obiszowa obiekty: pałac, szkoła, gospoda Gasthof zur „Waldesruh” (co można Widok pałacu od strony parku przed I wojną światową tłumaczyć „Gospoda pod Leśnym Ustroniem”) i leśniczówka. Pocztówka datowana: 1917

84 85 Ogorzelec

Na tej pocztówce widzimy rówież malowniczo położoną kaplicę ewangelicką

86 87 Proszyce Ogorzelec nazwę Görlitz, wywodzi od pogo- zerwany na cztery części. Mówiło się później, że rzeliska, por. Görlitz = Zgorzelec, a może od w sołtysim gospodarstwie można było trzymać słowa „góra”, jako że położony jest w obniże- tylko kare konie, gdyż inne stale marniały. niu, w cieniu pagórków. Wioska liczyła w 1925 Sołtysami dziedzicznymi Ogorzelca była roku 82 mieszkańców. W 1938 roku przyłączo- rodzina Linke. Udokumentowane jest to od na została do gminy Kwieli- początków XVII wieku. W gospodarstwie Lin- ce (Marienquell). kego, największym we wsi, Z Ogorzelcem zwią- rzeczywiście hodowano zana jest ponura legenda. wyłącznie kare konie - po- Ze wsi wiedzie na zachód twierdził to nam wiekowy polna droga na najwyższe Emil Linke, syn ostatniego wzniesienie w okolicy. Le- sołtysa, który użyczył dwie śny ostęp na zboczu wzgó- widokówki do tej publika- rza nosi nazwę „Tinels cji. Gericht”. Tu dawno temu Co do „Tinels Gericht”: wydarzyła się straszliwa tradycja głosiła, że w tym kaźń. Skazanym był herszt niegościnnym zakątku czy- rabusiów, nazywał się Ti- nili niekiedy swoją powin- nel. Napadał on na podróżnych, których po ob- ność głogowscy kaci, wzywani prze sąd wiejski. rabowaniu mordował. Został w końcu pochwy- Znany jest ród głogowskich katów o nazwisku cony i na miejscu osądzony. Na tę okoliczność Tinel. Pełnili swoją profesję z przerwami od po- sołtys Ogorzelca musiał dostarczyć cztery kare czątku XVII do końca XVIII wieku. konie. Do uprzęży każdego z nich przytroczono ręce i nogi skazańca i w ten sposób został on ro- Na fotograﬁi: Gospodarstwo rodziny Linke.

88 89 Retków Proszyce i Proszówek światowej. Wieś w 1925 roku liczyła 225 miesz- kańców. Wśród nich nieznacznie przeważali Obydwie miejscowości nie były bynajmniej katolicy, należący do paraﬁi w Grodowcu. bliskie nazwą, jak obecnie. To były Porschütz Proszówek pojawił się w dokumencie i Friedrichsdorf. Nie tworzyły też jednej gmi- z 1341 roku (villa Frederici = folwark, siedziba ny. Proszyce były od średniowiecza osobnym Fryderyka), brak jednak bliższych wiadomości dobrem rycerskim, a w XX z nowszych czasów. W 1871 wieku samodzielną wsią. roku znalazł się przy szlaku W 1938 roku włączone zo- kolejowym. Obok powsta- stały do gminy Stara Rze- ła stacja Krzydłowice. Odtąd ka (Altwasser). Proszówek „poezja drogi żelaznej” stała był jedynie „dodatkiem” się składnikiem tutejszego ży- do Krzydłowic, ﬁlią tam- cia. Codziennie widziało się tejszego majątku. pracowników kolei: torowych, Proszyce pojawiły się zwrotnicowych i dróżników. w źródłach po raz pierw- Słyszało się charakterystyczne szy w roku 1341, pod na- dźwięki, odgłosy monotonne- zwą Porsicz. Wywodzi się go obstukiwania torów. „Boah- ją od słowiańskiego „bór”. Dobra proszyckie ner”, jak w dialekcie nazywano kolejarzy róż- zakupiła w 1759 roku sławna tancerka Barberi- nych specjalności, wrośli na stałe w krajobraz na Campanini, która osiedliła się w Barszowie Równiny Grebocickiej”. i założyła tam fundację dla panien. W posiadaniu fundacji majątek pozostawał do II wojny Na widokówce: stacja kolejowa Krzydłowice.

90 91 Generałowie z Retkowa Najstarszy znany zapis o Retkowie pochodzi z 1305 roku (Rybky). W późniejszych dokumentach wieś wy- mieniana jest pod nazwami Retkow, Retkaw, Retke i Rettkau. W tej ostatniej formie przetrwała do 1945 roku. Nazwa nawiązuje do staropolskiego słowa Re- tek, wywodzącego się od imienia Racisław, Racibor. Wśród właścicieli tutejszych dóbr są nazwiska wy- bitnych wojskowych. Pod koniec XVIII wieku był nim generał Friedrich Adolf Graf von Kalckreuth (1737- -1818), sławny później gubernator i obrońca Gdańska podczas oblężenia wojsk napoleońskich w 1807 roku. Zmarł w randze feldmarszałka. Prawdopodobnie dla von Kalckreutha wybudowano barokowy pałac. Od 1802 roku majątek i pałac należały do zasłużo- nego rodu von Hardenbergów i pozostały w ich rękach do 1945 roku. Albert Graf von Hardenberg był w po- czątkach XX wieku pułkownikiem regimentu kirasje- rów we Wrocławiu. W majątku osiadł wówczas Moritz von Bissing (1844-1917) emerytowany pruski generał kawalerii. Poświęcał się tu opiece nad młodzieżą. W 1914 roku został mianowany generalnym guberna- torem zajętej przez Niemcy Belgii. Miejscowość stanowiła odrębną gminę o powierzchni 500 ha. W 1925 r. mieszkało tu 356 osób. Pałac od strony podjazdu

92 93 Rzeczyca

Główne obiekty wsi: sklep, gospoda wiejska, pałac i szkoła

94 95 Rzeczyca i Żabice nie najbardziej zaangażowała się sławna już baronowa Rosalie von Bonin. „Nieustraszona Rzeczyca po raz pierwszy wymieniona została Rozalia” mając zaledwie 26 lat, wraz z kilkoma w źródłach z XIV wieku, jako „Remiz” i „Re- kawalerzystami pojmała stacjonującego w Bole- zic”. Nazwa miejscowości nawiązuje prawdo- sławcu generała le Brun, przejmując znajdującą podobnie do topograﬁcznego określenia – mała się przy nim kasę wojskową z 70 tysiącami tala- rzeka („rzeczyca”). rów. Było to w lutym 1807 roku. Kościół wzmiankowany był w roku 1372. W 1937 roku nazwę wsi Rietschütz zmienio- Obecny, pod wezwaniem św. Jadwigi Śląskiej, no na Roggenfelde. W skład gminy, oprócz Rze- wybudowano pod koniec XV wieku. czycy i dwóch folwarków, wchodziły Żabice W XVII wieku w posiadanie wsi weszła (Schabitzen). Mającą 1955 ha powierzchni gmi- rodzina von Schmettow. W 1782 roku Chri- nę zamieszkiwało w 1939 roku 706 osób. Całko- stiane Wilhelmine von Schmettow założyła witą przewagę mieli tu protestanci. W Rzeczycy w miejscowym pałacu ewangelicką fundację dla działały dwie szkoły: ewangelicka i katolicka. szlachcianek ze zubożałych rodów. Funkcjono- Była tu poczta, spółdzielcza gorzelnia, a także wała ona do 1937 roku – do kiedy majątek był m.in. 4 gospody. własnością rodziny. Pałac, który rodzina von Jak wszędzie w okolicy, większość miesz- Schmettow wybudowała w Rzeczycy, zaliczał kańców zajmowała się uprawa roli: były tu do najbardziej okazałych rezydencji w tej części 84 gospodarstwa. Pod koniec stycznia 1945 roku Śląska. prawie wszyscy wyruszyli na zachód, uchodząc W 1813 roku, podczas tzw. wojny wyzwo- przed Armią Czerwoną. W dniach 9-11 lutego leńczej przeciwko Napoleonowi, w Rzeczycy Rzeczyca i Żabice zostały zajęte przez oddział zorganizowano szpital polowy. W jego powsta- 3. Armii Gwardii I Frontu. Pałac Schmettowów w Rzeczycy, widokówka datowana: 1912

96 97 Ważne obiekty w Rzeczycy: sklep, pałac, gospoda i „Cesarska Agentura Pocztowa”. Pocztówka z Rzeczycy (Roggenfelde – zatem wydana po 1937 roku) przedstawia sklep Widokówka sprzed roku 1918 z piekarnią Beckera, pałac, pomnik poległych i kościół

98 99 Stara Rzeka

W Starej Rzece, pod jesionem wodny. Wśród starodrzewu rósł nader okazały Położona nad Moskorzynką, w sąsiedztwie jesion, o średnicy pnia 4,40 m – pomnik przy- podmokłych łąk, wieś wymieniona została rody. Friedhelm Furhrmann, syn ostatnich wła- w bulli papieskiej z 1245 roku pod nazwa Sta- ścicieli majątku, który dorastał w cieniu tego rareka. Jej tłumaczeniem była późniejsza nazwa wielkiego drzewa, tak je wspominał w 1977 niemiecka: Altwasser. W 1925 roku liczyła 225 roku: „Wokół starego jesionu toczyły się nasze mieszkańców; niewielką dziecięce zabawy, jak też tańce przewagę mieli katolicy. We i śpiewy wioskowej młodzieży. wspomnieniach mieszkań- Młodzi utworzyli zespół ”Jung- ców, we wsi było „wszystko gemeinde Altwasser”. i dalej; co trzeba, nawet ochotnicza „Do drzewa przymocowana straż pożarna”. W Starej była owalna tabliczka. Rodzice, Rzece znajdowały się dwa kiedy nabyli w 1902 roku mają- młyny: wodny i motorowy. tek i pałac, znaleźli ją na stercie Funkcjonowało również śmieci, odnowili i zamocowali schronisko młodzieżowe. na pniu. Znajdował się na niej Majątek obejmował 246 wiersz: ha. Jego właścicielem był w 2. połowie XIX wieku Waldemar von Köl- W uścisku murów, w zgiełku miasta ler, który ufundował kalwarię w Grodowcu. Jakże się duch nasz małym czuje Znajdujący się we wsi pałac był uroczo poło- Dopiero rośnie i się raduje żony: otoczony z trzech stron wodą i zielenią Naturo, w blasku twego światła” parkową. W parku znajdował się staw i kanał [tłum. A. Bok]

100 101 Szymocin

Pałac, sklep, młyn wodny Neumanna i gospoda Henschela

102 103 Świnino Wieś Szymona Miejscowość po raz pierwszy wymieniona została w dokumencie z 1282 roku jako „Zamoczono”. W 1376 roku był to „Symoczin” (wieś Szymona). W czasach nowożytnych obowiązywała do 1945 roku nazwa Simbsen. Paraﬁa znana jest od 2. połowy XIV wieku. W 1499 roku Piotr von Gohren utworzył w tutejszym koście- le funkcję osobnego altarysty dla osiedlającej się tu wówczas pośród Polaków, ludności niemieckiej. Ist- niała ona jeszcze w 2. połowie XVII wieku. Okazałe nagrobki zachowane w kościele poświadczają właści- cieli wsi: Loosów i Zedlitzów. W 1925 roku w Szymocinie mieszkały 363 osoby (287 protestantów, 76 katolików). Miejscowość stano- wiła odrębną gminę o powierzchni 700 ha, w której mieszkało 338 osób (1939). Działała tu ewangelicka szkoła ludowa. Znajdowały się też dwa wiatraki. Widokówka na poprzedniej stronie, pochodząca zapewne sprzed 1918 roku, przedstawia miejscowy Gasthof Paula Hillmanna, a na dole dwór i kościół. Na widokówce obok utrwalony został również pomnik poległych na wojnach mieszkańców wsi.

104 105 Gospodarka w Świninie i Wilczynie biano surogat do produkcji papieru. Był wzo- rowo prowadzony. Od około 1910 roku zaj- Świnino i Duża Wólka stanowiły w średnio- mował się m.in. hodowlą nasion. Doktor Paul wieczu jedną własność rycerską o nazwie Swy- Mathis wprowadził do uprawy uszlachetnio- nyn. Następnie podzielone zostały na dwa ną przez siebie odmianę lnu. Uprawa lnu była dobra: Gross Schwein (Duża Wólka) i Klein w okolicach Grębocic rozpowszechniona. Nie Schwein (Świnino). To ostatnie wymienione zo- była jednak łatwa: w maju musiało dobrze po- stało w 1507 roku jako „Cleyn- padać, inaczej len był krótki schweyn”. Był to majątek ry- i nadawał się tylko na „dziecię- cerski Zedlitzów. Od XVIII ce koszule”. Kiedy len zakwitł, wieku właściciele często się pola zamieniały się w jeziora zmieniali. Świnino z folwar- błękitu. Zbiory odbywały się kiem Bieńków oraz majątek ręcznie, maszyny pojawiły się Wilczyn należały do jednego dopiero pod koniec lat mię- właściciela. W 1827 roku był dzywojennych. W 1928 roku nim Friedrich W. Kretsch- majątki włączono do gminy mer, który uwiecznił się ta- wiejskiej, która również obej- blicą fundacyjną na budynku mowała obydwie miejscowości stajni. Uczynił tak również Friedrich Mathis i Bieńków. Funkcjonowała ona odtąd pod na- w roku 1895. zwą Klein Schwein. W 1925 roku było tu 326 Mathisowie posiadali Świnino i Wilczyn mieszkańców, z czego nieco więcej w Świninie przez ponad 100 lat – do roku 1945. Majątek li- – 177. czył 388 ha (po 1931 roku – 246 ha), posiadał Pocztówka na poprzedniej stronie: pałac, park i za- cegielnię i fabryczkę, w której ze słomy wyra- budowania folwarczne w Świninie, 1910 rok. Obrazki ze Świnina: pałac, gospoda, kaplica ewangelicka i szkoła

106 107 Trzęsów

Przed gospodą w Wilczynie. Podpis: „Najlepsze pozdrowienia od nas wszystkich”

108 109 Trzęsów – wieś graniczna -warsztatów. Trzęsów posiadał również swoje urządzone kąpielisko – stary zalew u podnóża W dawnych wiekach wieś posiadała dwie skarpy zamykającej dolinę Odry. nazwy, słowiańską: Trasow (1245), Transow Z drugiej strony, Trzęsów znajdował się (1580) – od trzęsawisk (?) i niemiecką Rosten- na peryferiach. Do roku 1932 był wsią graniczną dorf (1446) – od „rost”, czyli drzewo wiązu, wy- w powiecie ścinawskim, następnie – w głogow- korzystywane w kołodziejstwie. W nowszych skim. Dopiero w 1938 roku dotarły tu omnibusy czasach utrwaliła się nazwa Rostersdorf. pocztowe z Głogowa. Trzęsów był całkiem sporą wsią, czego dziś Dolną część wsi zajmował majątek rycerski, się nie spostrzega. Spośród 76 budynków, znik- z pałacem i parkiem oraz gorzelnią. Od 1796 nęło aż 31! To żniwo ostatniej wojny. W roku roku do końca II wojny światowej, z krótką 1925 było tu 469 mieszkańców. Wieś dzieliła przerwą, był on własnością Roedernów. Idąc się na części: górną, środkową i dolną, w każ- stamtąd w kierunku górnej wsi, mijało się „Ko- dej znajdował się majątek ziemski. Nazywany ścielną Lipę”, o największym na Dolnym Śląsku żartobliwie Klein Berlin, Trzęsów był swego obwodzie – 9,40 m. Posadzona została jeszcze rodzaju centrum dla okolicznych wsi. Nie bra- w XVI wieku, przed wejściem do ówczesne- kowało użytecznych zakładów: były tu np. go kościoła ewangelickiego. „Znakiem ﬁrmo- dwie piekarnie, trzech szewców (z tego dwóch wym” górnej wsi był kościół tzw. graniczny również jako sklepy obuwnicze), trzy sklepy, z XVII wieku. Tutejszy krajobraz zdobiły rów- dwóch fryzjerów i cztery zakłady krawieckie. nież dwa wiatraki. W latach międzywojennych była stacja benzy- Mieszkańcy Trzęsowa opuścili swoją wieś nowa, a posiadacze pojazdów mechanicznych 27 stycznia 1945 roku, uchodząc przed frontem. i rowerów mieli do dyspozycji kilka sklepów- Ich exodus trwał 2 miesiące. Pocztówka wysłana 18 lipca 1900 roku z Trzęsowa do Rudolfa Króla w Schöneberg pod Berlinem. Otrzymał ją następnego dnia

110 111 „Czwórpolowa” widokówka kolorowana z motywami: sklep Winklera, Pocztówka wysłana w 1904 roku. Przedstawione obiekty to kościół, szkoła i sklep Künzela pomnik poległych, kościół i plebania

112 113 Widokówka z lat 30., kiedy Trzęsów należał już do powiatu głogowskiego. Uwiecznione obiekty Pocztówka z początków XX wieku z zestawem popularnych motywów z Trzęsowa to sklep Senftlebena, pomnik poległych, pałac i kościół

114 115 Ulica w Trzęsowie. Po prawej stronie gospoda, po lewej sklep Fotograﬁa kościoła granicznego

116 117 Kościół graniczny Ponad dwie trzecie mieszkańców Trzęsowa było wyznania luterańskiego. Już od końca XVI wieku posiadali oni kościół. Po jego spaleniu się, w 1654 roku rozpoczęto budowę kolejnej świątyni, Stała się ona tzw. kościołem granicznym. Trzęsów znajdował się w księstwie wołowskim, gdzie wyznanie augsburskie było dozwolone, natomiast w księstwie głogowskim ewangelikom nie wolno było posiadać miejsc kultu. Kościół zbudowany został na planie krzyża grec- kiego i mieścił 800 osób na miejscach siedzących, głównie dzięki emporom. Strop i empory zostały bo- gato ozdobione malunkami z przewagą ornamentów roślinnych. Nie brakowało sentencji z Pisma Świętego. Wieżę wybudowano w latach 1742-1743. Wszystkim paraﬁanom służył obszerny cmentarz, na którym w 1735 roku Wolf Heinrich von Latowsky wybudował kaplicę grobową (od 1937 roku kaplica pogrzebowa). Kościół doznał zniszczeń po opanowaniu miejsco- wości przez Armię Czerwoną w 1945 roku. Następnie dewastowany, został ostatecznie rozebrany w 1954 roku. Wnętrze kościoła granicznego

118 119 Dawno temu w Trzęsowie

120