blad voor erfgoedliefhebbers nr. 4 december 2019 ZEEUWS ERFGOED INHOUD COLOFON 4 De haven van Breskens in verandering Zeeuws Erfgoed - blad voor erfgoedliefhebbers is een uitgave van Erfgoed Zeeland en verschijnt vier keer per jaar (ISSN 1570-5005). Erfgoed Zeeland is het centrale aanspreekpunt voor het erfgoed in 8 Bevrijdingsmuseum Zeeland vernieuwd Zeeland. De activiteiten van Erfgoed Zeeland worden onder andere mogelijk gemaakt door de Provincie Zeeland. 11 Mbo-4-opleiding Redactie Erfgoed Zeeland Specialist Restauratie van start Illustraties Erfgoed Zeeland, tenzij anders vermeld 12 Huizen op vlucht 15 Een kalebas van verre Looierssingel 2 +31 (0)118 670 870 Postbus 49 [email protected] in een Vlissingse beerput 4330 AA Middelburg www.erfgoedzeeland.nl Volg ons 16 Trots op mijn monument Een schoorsteen in het water Steun ons Erfgoed Zeeland staat voor het beschermen, benutten en met een raampje beleven van erfgoed. Samen met de vele andere erfgoedorganisaties in Zeeland richten wij ons op een goed functionerende erfgoedzorg. Dit met de steun van onze donateurs. Donateur worden kan al voor 20 Cultuurhistorische waarden in gevaar 17,50 euro per jaar. Meer weten? Kijk op erfgoedzeeland.nl/steun-ons. door ‘verkeerde’ registerinschrijving Reacties en ledenadministratie Reacties en wijzigingen graag digitaal via [email protected] of via de postbus. 24 Slag om de Schelde Opmaak decreet | Druk Meulenberg Media, Middelburg Vluchten voor de bommen Auteursrecht Het auteursrecht van Zeeuws Erfgoed (gehele uitgave) berust bij Erfgoed Zeeland; van externe bijdragen bij de auteurs. Gehele of gedeeltelijke overname of publicatie van artikelen is 25 Een bijzondere dag voor iedereen uitsluitend toegestaan met bronvermelding na toestemming van Erfgoed Zeeland en de rechthebbende(n). 26 Verdronken Land van Zuid-Beveland Erfgoed Zeeland streeft er met de uiterste zorgvuldigheid naar om voorafgaand aan het moment van publicatie contact op te nemen met de rechthebbende(n). Mochten personen of instanties als 28 ERFGOEDallerlei rechthebbende(n) alsnog niet benaderd zijn, dan kunnen zij hiervoor contact opnemen met de redactie. Erfgoed Zeeland kan op geen enkele wijze aansprakelijk worden gesteld voor door derden 32 MOnuMENTaal aangeleverd beeldmateriaal waarop auteursrecht berust. Aan dit nummer droegen bij John Akkermans, Ivo van Beekhuizen, Leonard van den Berge, Jeanine Dekker, Robert van Dierendonck, Marinus van Dintel, Johan Francke, Hans Jongepier, Karel-Jan Kerckhaert, David Koren, Daniëlle Otten, Bernard Meijlink, Wim Scholten, Veronique De Tier, Truus Trimpe Burger-Mekking, Romy van Voren en Janneke de Wit Foto omslag De haven van Breskens met zicht op de graansilo. 2 ~ nr. 4 2019 Verduurzaming van monumenten is een belangrijke, maar vanwege de cultuurhistorische waarden geen gemakkelijke opgave. Erfgoed Zeeland heeft de handschoen opgepakt en het Duurzaam Monumentenpaspoort ontwikkeld. Het biedt eigenaren van woonhuis - monumenten inzicht in de verschillende duurzaamheidsmaatregelen. Monumenten zijn gezien hun leeftijd en materialen al kierdichting en ventilatie te meten en om warmtelekken van behoorlijk duurzaam. Ten aanzien van het aspect energie- daken in beeld te brengen. Recent is ook het digitaal platform besparing valt er vaak nog wel wat te verbeteren. Het www.duurzamemonumenten.nl gerealiseerd. Het delen van Duurzaam Monumentenpaspoort brengt de wensen van informatie over verduurzaming van monumenten, en het de eigenaar in beeld, zet die af tegen de bouwkundige en maken van een Duurzaam Monumentenpaspoort is daarmee cultuurhistorische waarden, schetst het huidige niveau van een stuk makkelijker geworden. energieverbruik en geeft een overzicht van de mogelijkheden voor verduurzaming. Het is al met al een praktisch, Het Duurzaam Monumentenpaspoort draagt op een hele verantwoord en op maat gemaakt advies dat de eigenaar praktische manier bij aan het halen van de klimaatdoelen ondersteunt bij het realiseren van de eigen ambities op het van Rijk, Provincie Zeeland en gemeenten. Niet voor niets dat gebied van duurzaamheid. het paspoort wordt genoemd in de landelijke ‘routekaart verduurzaming van monumenten’ (een van de onderleggers Het Duurzaam Monumentenpaspoort is ontwikkeld als van het Klimaatakkoord) en de Regionale Energiestrategie onderdeel van een project waarin naast Erfgoed Zeeland Zeeland. de gemeenten Middelburg, Veere en Schouwen-Duiveland, de Hogeschool Zeeland, een aantal marktpartijen en een Deze laatste Zeeuws Erfgoed van het jaar biedt weer een burgerinitiatief samenwerken in een Zeeuwse Alliantie. mooie mix aan artikelen. Prijs voor de meest intrigerende titel Het project wordt financieel mogelijk gemaakt door de gaat wat mij betreft naar ‘Huizen op vlucht’. Die voor de meest Vereniging van Zeeuwse Gemeenten. poëtische naar ‘Een schoorsteen in het water met een Door de Monumentenwacht van Erfgoed Zeeland zijn ruim raampje erin’. Aantrekkelijk leesvoer voor de donkere dagen 115 paspoorten opgesteld. Dat aantal neemt de komende tijd voor Kerst! nog toe. De belangstelling is groeiende. Het project is inmiddels in zijn derde fase beland. Er wordt in deze fase Wim Scholten, directeur onder andere gekeken naar nieuwe methodieken om Afbeelding Dit is het handje van Jan Pauwel Corneliszen. Jan ging in 1558 op de vuist met een schepen (wethouder) van Sluis. Slechte zaak natuurlijk. Als straf werd hij in het openbaar gegeseld en moest hij een ijzeren vuist laten maken met een bord waarop zijn misdaad werd beschreven . Zo was het voor iedereen duidelijk wat hij had gedaan en waarmee. Het handje en het bord zijn te zien in museum Het Belfort in Sluis. nr. 4 2019 ZEEUWS ERFGOED 3 De haven van Breskens in verandering Afbeelding De historische De karakteristieke graansilo in de haven van Breskens siert visserssteiger in Breskens, met kotters al 65 jaar de skyline van het dorp. Sinds 1997 is de ‘Brood aan weerszijden. en vis’-schildering van beeldend kunstenaar Johnny Beerens daar onlosmakelijk mee verbonden. Dit monumentale kunstwerk beheerst de omgeving van de vissershaven. De broden en de vissen op de schildering Breskens ontstond na inpoldering van de schorren vertellen het verhaal van de geschiedenis van Breskenszand door Filips van Kleef in 1510 en was Breskens, als landbouw- en vissersdorp. Met de toen vooral een agrarische gemeenschap. De nieuwe plannen voor het havengebied van visserij op zee, met name op haring en kabeljauw, Breskens moet de haven een recreatieve hotspot was voor Zeeland een belangrijke bedrijfstak, worden. Welke invloed zullen de plannen hebben maar had voor Breskens lange tijd weinig op de visserij, de identiteit van het dorp en het betekenis. Rond 1800 stelde de Zeeuwse zeevis - (im)materieel erfgoed dat daarbij hoort? serij niet veel meer voor, maar ging het met de kustvisserij en de visserij op de Zeeuwse stromen daarentegen juist iets beter. Rond die tijd komen Onafscheidelijk: Breskens en de visserij we in de archieven de eerste (officiële) visser van Breskens tegen, Pieter Notebaart, die zijn ‘hengste De twee vissen die Johnny Beerens in zijn schuyt’ genaamd Pietertje van Breskens no. 13 schildering op de graansilo afbeeldde, verwijzen enkel en alleen gebruikte om te vissen. vanzelfsprekend naar de identiteit van Breskens als vissersdorp en naar de haven waarover de Het beroep van visser werd toen nog door slechts twee vissen waken. De visserij is onlosmakelijk een enkeling uitgeoefend; mogelijk voerden verbonden met de identiteit van de ‘Bressiaander’. sommigen het beroep uit als nevenfunctie. In De bedrijfstak speelt echter pas sinds het einde 1796 was minder dan 1 procent van de beroeps- van de negentiende eeuw een rol van betekenis bevolking in Staats-Vlaanderen (het huidige in het dorp. Zeeuws-Vlaanderen) visser. Tussen 1800 en 1850 4 ZEEUWS ERFGOED nr. 4 2019 maakte de bedrijfstak in Zeeland een lichte groei betere schepen kopen en deze uitrusten met door, maar ook in 1850 was minder dan 2 procent motoren. Breskens ontwikkelde zich tot de van de Zeeuwse beroepsbevolking werkzaam in belangrijkste aanvoerhaven van garnalen. Deze de visserij. bloeiperiode kwam ten einde toen de prijzen van de visvangst daalden. Daarop besloot de Van de kustvisserij in Zeeland profiteerden vooral gemeenteraad van Breskens in 1935 om een Arnemuiden en Bruinisse, maar ook in Yerseke, gemeentelijke vismijn op te richten, waar alle Tholen, Clinge, Graauw en Philippine verdiende aangevoerde vis verkocht moest worden. De mijn men er zijn brood mee. In Breskens begon de beschermde de vissers tegen al te grote afhanke - visserij zich in het derde kwart van de negentiende lijkheid van opkopers en deed de prijzen stijgen. eeuw langzaam te ontwikkelen tot een aparte beroepsgroep. Daniël Hoogstad voer in 1879 voor De Tweede Wereldoorlog verstoorde de visserij - het eerst uit met zijn schip Breskens 1. Anderen sector in heel Zeeland. In Breskens werden de besloten zijn voorbeeld te volgen. Zodoende haven en de vissersvloot verwoest. Na de oorlog groeide de vissersvloot in Breskens uit tot circa werden het eveneens verwoeste dorp en de achttien schepen aan het einde van de negen - haven weer opgebouwd. In de decennia na tiende eeuw. Dit stond nog altijd in schril contrast de Tweede Wereldoorlog ging de visserijsector met bijvoorbeeld de garnalenvissersvloot in in Zeeland achteruit, maar in Breskens was de Arnemuiden, die uit 63 schepen bestond. De teruggang gering. Korte tijd bloeide zelfs de vissers uit Breskens visten op garnalen in de haringvisserij vanuit Breskens. Het dorp had in monding van de Westerschelde