blad voor erfgoedliefhebbers nr. 4 december 2019 ZEEUWS ERFGOED INHOUD COLOFON

4 De haven van Breskens in verandering Zeeuws Erfgoed - blad voor erfgoedliefhebbers is een uitgave van Erfgoed en verschijnt vier keer per jaar (ISSN 1570-5005). Erfgoed Zeeland is het centrale aanspreekpunt voor het erfgoed in 8 Bevrijdingsmuseum Zeeland vernieuwd Zeeland. De activiteiten van Erfgoed Zeeland worden onder andere mogelijk gemaakt door de Provincie Zeeland.

11 Mbo-4-opleiding Redactie Erfgoed Zeeland Specialist Restauratie van start Illustraties Erfgoed Zeeland, tenzij anders vermeld

12 Huizen op vlucht

15 Een kalebas van verre Looierssingel 2 +31 (0)118 670 870 Postbus 49 [email protected] in een Vlissingse beerput 4330 AA Middelburg www.erfgoedzeeland.nl

Volg ons 16 Trots op mijn monument

Een schoorsteen in het water Steun ons Erfgoed Zeeland staat voor het beschermen, benutten en met een raampje beleven van erfgoed. Samen met de vele andere erfgoedorganisaties in Zeeland richten wij ons op een goed functionerende erfgoedzorg. Dit met de steun van onze donateurs. Donateur worden kan al voor 20 Cultuurhistorische waarden in gevaar 17,50 euro per jaar. Meer weten? Kijk op erfgoedzeeland.nl/steun-ons.

door ‘verkeerde’ registerinschrijving Reacties en ledenadministratie Reacties en wijzigingen graag digitaal via [email protected] of via de postbus.

24 Slag om de Schelde Opmaak decreet | Druk Meulenberg Media, Middelburg

Vluchten voor de bommen Auteursrecht Het auteursrecht van Zeeuws Erfgoed (gehele uitgave) berust bij Erfgoed Zeeland; van externe bijdragen bij de auteurs. Gehele of gedeeltelijke overname of publicatie van artikelen is 25 Een bijzondere dag voor iedereen uitsluitend toegestaan met bronvermelding na toestemming van Erfgoed Zeeland en de rechthebbende(n). 26 Verdronken Land van Zuid-Beveland Erfgoed Zeeland streeft er met de uiterste zorgvuldigheid naar om voorafgaand aan het moment van publicatie contact op te nemen met de rechthebbende(n). Mochten personen of instanties als 28 ERFGOEDallerlei rechthebbende(n) alsnog niet benaderd zijn, dan kunnen zij hiervoor contact opnemen met de redactie. Erfgoed Zeeland kan op geen enkele wijze aansprakelijk worden gesteld voor door derden 32 MOnuMENTaal aangeleverd beeldmateriaal waarop auteursrecht berust.

Aan dit nummer droegen bij John Akkermans, Ivo van Beekhuizen, Leonard van den Berge, Jeanine Dekker, Robert van Dierendonck, Marinus van Dintel, Johan Francke, Hans Jongepier, Karel-Jan Kerckhaert, David Koren, Daniëlle Otten, Bernard Meijlink, Wim Scholten, Veronique De Tier, Truus Trimpe Burger-Mekking, Romy van Voren en Janneke de Wit

Foto omslag De haven van Breskens met zicht op de graansilo.

2 ~ nr. 4 2019 Verduurzaming van monumenten is een belangrijke, maar vanwege de cultuurhistorische waarden geen gemakkelijke opgave. Erfgoed Zeeland heeft de handschoen opgepakt en het Duurzaam Monumentenpaspoort ontwikkeld. Het biedt eigenaren van woonhuis - monumenten inzicht in de verschillende duurzaamheidsmaatregelen.

Monumenten zijn gezien hun leeftijd en materialen al kierdichting en ventilatie te meten en om warmtelekken van behoorlijk duurzaam. Ten aanzien van het aspect energie- daken in beeld te brengen. Recent is ook het digitaal platform besparing valt er vaak nog wel wat te verbeteren. Het www.duurzamemonumenten.nl gerealiseerd. Het delen van Duurzaam Monumentenpaspoort brengt de wensen van informatie over verduurzaming van monumenten, en het de eigenaar in beeld, zet die af tegen de bouwkundige en maken van een Duurzaam Monumentenpaspoort is daarmee cultuurhistorische waarden, schetst het huidige niveau van een stuk makkelijker geworden. energieverbruik en geeft een overzicht van de mogelijkheden voor verduurzaming. Het is al met al een praktisch, Het Duurzaam Monumentenpaspoort draagt op een hele verantwoord en op maat gemaakt advies dat de eigenaar praktische manier bij aan het halen van de klimaatdoelen ondersteunt bij het realiseren van de eigen ambities op het van Rijk, Provincie Zeeland en gemeenten. Niet voor niets dat gebied van duurzaamheid. het paspoort wordt genoemd in de landelijke ‘routekaart verduurzaming van monumenten’ (een van de onderleggers Het Duurzaam Monumentenpaspoort is ontwikkeld als van het Klimaatakkoord) en de Regionale Energiestrategie onderdeel van een project waarin naast Erfgoed Zeeland Zeeland. de gemeenten Middelburg, en Schouwen-Duiveland, de Hogeschool Zeeland, een aantal marktpartijen en een Deze laatste Zeeuws Erfgoed van het jaar biedt weer een burgerinitiatief samenwerken in een Zeeuwse Alliantie. mooie mix aan artikelen. Prijs voor de meest intrigerende titel Het project wordt financieel mogelijk gemaakt door de gaat wat mij betreft naar ‘Huizen op vlucht’. Die voor de meest Vereniging van Zeeuwse Gemeenten. poëtische naar ‘Een schoorsteen in het water met een Door de Monumentenwacht van Erfgoed Zeeland zijn ruim raampje erin’. Aantrekkelijk leesvoer voor de donkere dagen 115 paspoorten opgesteld. Dat aantal neemt de komende tijd voor Kerst! nog toe. De belangstelling is groeiende. Het project is inmiddels in zijn derde fase beland. Er wordt in deze fase Wim Scholten, directeur onder andere gekeken naar nieuwe methodieken om

Afbeelding Dit is het handje van Jan Pauwel Corneliszen. Jan ging in 1558 op de vuist met een schepen (wethouder) van Sluis. Slechte zaak natuurlijk. Als straf werd hij in het openbaar gegeseld en moest hij een ijzeren vuist laten maken met een bord waarop zijn misdaad werd beschreven . Zo was het voor iedereen duidelijk wat hij had gedaan en waarmee. Het handje en het bord zijn te zien in museum Het Belfort in Sluis.

nr. 4 2019 ZEEUWS ERFGOED 3 De haven van Breskens in verandering

Afbeelding De historische De karakteristieke graansilo in de haven van Breskens siert visserssteiger in Breskens, met kotters al 65 jaar de skyline van het dorp. Sinds 1997 is de ‘Brood aan weerszijden. en vis’-schildering van beeldend kunstenaar Johnny Beerens daar onlosmakelijk mee verbonden. Dit monumentale kunstwerk beheerst de omgeving van de vissershaven.

De broden en de vissen op de schildering Breskens ontstond na inpoldering van de schorren vertellen het verhaal van de geschiedenis van Breskenszand door Filips van Kleef in 1510 en was Breskens, als landbouw- en vissersdorp. Met de toen vooral een agrarische gemeenschap. De nieuwe plannen voor het havengebied van visserij op zee, met name op haring en kabeljauw, Breskens moet de haven een recreatieve hotspot was voor Zeeland een belangrijke bedrijfstak, worden. Welke invloed zullen de plannen hebben maar had voor Breskens lange tijd weinig op de visserij, de identiteit van het dorp en het betekenis. Rond 1800 stelde de Zeeuwse zeevis - (im)materieel erfgoed dat daarbij hoort? serij niet veel meer voor, maar ging het met de kustvisserij en de visserij op de Zeeuwse stromen daarentegen juist iets beter. Rond die tijd komen Onafscheidelijk: Breskens en de visserij we in de archieven de eerste (officiële) visser van Breskens tegen, Pieter Notebaart, die zijn ‘hengste De twee vissen die Johnny Beerens in zijn schuyt’ genaamd Pietertje van Breskens no. 13 schildering op de graansilo afbeeldde, verwijzen enkel en alleen gebruikte om te vissen. vanzelfsprekend naar de identiteit van Breskens als vissersdorp en naar de haven waarover de Het beroep van visser werd toen nog door slechts twee vissen waken. De visserij is onlosmakelijk een enkeling uitgeoefend; mogelijk voerden verbonden met de identiteit van de ‘Bressiaander’. sommigen het beroep uit als nevenfunctie. In De bedrijfstak speelt echter pas sinds het einde 1796 was minder dan 1 procent van de beroeps- van de negentiende eeuw een rol van betekenis bevolking in Staats-Vlaanderen (het huidige in het dorp. Zeeuws-Vlaanderen) visser. Tussen 1800 en 1850

4 ZEEUWS ERFGOED nr. 4 2019 maakte de bedrijfstak in Zeeland een lichte groei betere schepen kopen en deze uitrusten met door, maar ook in 1850 was minder dan 2 procent motoren. Breskens ontwikkelde zich tot de van de Zeeuwse beroepsbevolking werkzaam in belangrijkste aanvoerhaven van garnalen. Deze de visserij. bloeiperiode kwam ten einde toen de prijzen van de visvangst daalden. Daarop besloot de Van de kustvisserij in Zeeland profiteerden vooral gemeenteraad van Breskens in 1935 om een Arnemuiden en Bruinisse, maar ook in Yerseke, gemeentelijke vismijn op te richten, waar alle Tholen, , en Philippine verdiende aangevoerde vis verkocht moest worden. De mijn men er zijn brood mee. In Breskens begon de beschermde de vissers tegen al te grote afhanke - visserij zich in het derde kwart van de negentiende lijkheid van opkopers en deed de prijzen stijgen. eeuw langzaam te ontwikkelen tot een aparte beroepsgroep. Daniël Hoogstad voer in 1879 voor De Tweede Wereldoorlog verstoorde de visserij - het eerst uit met zijn schip Breskens 1. Anderen sector in heel Zeeland. In Breskens werden de besloten zijn voorbeeld te volgen. Zodoende haven en de vissersvloot verwoest. Na de oorlog groeide de vissersvloot in Breskens uit tot circa werden het eveneens verwoeste dorp en de achttien schepen aan het einde van de negen - haven weer opgebouwd. In de decennia na tiende eeuw. Dit stond nog altijd in schril contrast de Tweede Wereldoorlog ging de visserijsector met bijvoorbeeld de garnalenvissersvloot in in Zeeland achteruit, maar in Breskens was de Arnemuiden, die uit 63 schepen bestond. De teruggang gering. Korte tijd bloeide zelfs de vissers uit Breskens visten op garnalen in de haringvisserij vanuit Breskens. Het dorp had in monding van de Westerschelde en in de zee bij 1948 nog dertien schepen voor de garnalenvisserij, . De vangst werd meteen in het dorp de grootste van de Zeeuwse garnalenvissersvloot verkocht of verhandeld op de (internationale) na Arnemuiden met zestien schepen. markt. In de tweede helft van de twintigste eeuw Na de Eerste Wereldoorlog nam de vissersvloot in stond het zoeken naar een balans tussen de Breskens in omvang en kwaliteit toe. Destijds economische behoeften van de vissers en de werden er 25 vissersschepen geregistreerd, die bescherming van het milieu centraal. Door Afbeelding aan 50 gezinnen een bestaan gaven. De visserij visquota en regelgevingen daalde het aantal De graansilo met het kunstwerk ‘Brood en vis’ beleefde een aantal jaren van hoogconjunctuur. vissersschepen en vissers in Zeeland flink. Heden van Johnny Beerens. De verdiensten groeiden. De vissers konden ten dage liggen er nog twee kotters met de letters BR in de haven van Breskens. In de vismijn worden daarenboven garnalen gemijnd, omdat Breskens een van de weinige plaatsen in Nederland is waar garnalen gezeefd mogen worden. In de haven gonst het daarom nog altijd van bedrijvigheid.

Landbouw en de graansilo

Behalve met de visserij is Breskens lang verbonden gebleven met de landbouw en er is weinig dat daarnaar meer verwijst dan de graan - silo op de kade bij de huidige vissershaven. Toen de coöperatieve aankoopvereniging Landbouwbelang de gloednieuwe graansilo op 1 juli 1954 in gebruik nam, stak de voorzitter zijn ambities niet onder stoelen of banken. Tevreden kondigde hij aan dat de complete koolzaadoogst uit de Braakman in de nieuwe silo verwerkt zou worden en dat spoedig ook begonnen zou worden met de aanleg van een nieuwe loskade. Al even tevreden uitte zich, aldus het verslag in de Provinciale Zeeuwse Courant , ir. H.D. Louwes, voorzitter van het landelijke Centraal Bureau van coöperatieve aan- en verkoopverenigingen, die zei verheugd te zijn over ‘de keten van silo’s in het Zeeuwse landschap’. Louwes verrichtte de nr. 4 2019 ZEEUWS ERFGOED 5 openingshandeling door een lint door te knippen, meter grote schildering, die Beerens op speciale waarna het eerste graan uit de immense silo door platen tegen de buitengevel aanbracht. de leidingen het schip in stroomde dat aan de kade gereed lag. Daarna waren de genodigden in de gelegenheid om het gebouw te bezichtigen De Kaoje en een flinke klimpartij naar boven te maken, waar zij konden genieten van het uitzicht. Het conglomeraat van gebouwen en tradities in de haven van Breskens is kenmerkend voor de Zeeland liep voorop in de coöperatieve aankoop sfeer, heeft grote aantrekkingskracht op toeristen van landbouwbenodigdheden. In 1877 was in en bepaalt mede de identiteit van het dorp. Een Aardenburg Welbegrepen Eigenbelang opgericht, havengebied dat nog zo sterk is verbonden met de eerste coöperatieve aankoopvereniging in het dorp en de bebouwde kom is zeldzaam. Nederland. Door gezamenlijk in te kopen profiteerden de boeren van het schaalvoordeel dat Aan het begin van de negentiende eeuw was dit bood en waren zij bovendien verzekerd van een de haven in Breskens niet meer dan een smalle goede controle op de kwaliteit van de ingekochte vaargeul met een paalconstructie als aanleg - producten. De aankoopcoöperaties speelden een plaats. De vaargeul verzandde echter sterk en de belangrijke rol in de modernisering van de Provincie Zeeland besloot om het onderhoud op landbouw. Zo stimuleerden ze het gebruik van zich te nemen. Het Spuiplein diende als spuikom kunstmest en een grotere variëteit in verbouwde voor de haven. Dit verminderde de verzanding van gewassen. de vaargeul aanzienlijk. Tijdens de Slag om de Schelde liep de haven van Breskens enorme schade op als gevolg van het bombardement op 11 september 1944. Na de oorlog werd de haven “De discussie over terug opgebouwd tot het havengebied met de jachthaven zoals we dat vandaag de dag kennen. het verdwijnen van de In het havengebied ontstond naast de visserij en graansilo is verstomd” handel veel bedrijvigheid, met scheepsloodsen, scheepsbouwers, bouwbedrijven, opslag- bedrijven, een rederij, de hierboven beschreven graansilo, het kantoor van de KNRM en een Voor de vereniging ‘Landbouwbelang van West- vismijn. De visserssteiger uit 1920 had het Zeeuwsch-Vlaanderen’ legden 23 landbouwers in bombardement overleefd en werd direct na de 1934 het fundament. Deze vereniging ging in 1971 oorlog weer in gebruik genomen door vissers uit op in Cebeco Zuidwest en deze op zijn beurt in Breskens. De haven werd daarnaast steeds meer 1993 in de Coöperatieve Zuidelijke Aan- en een recreatieve plek voor zowel eigen inwoners Verkoopvereniging (CZAV). Inmiddels was ook als toeristen. Boven de vismijn kwam een visserij - de centrale verkoop van landbouwproducten tot museum, daar tegenover kwamen een viswinkel, de kerntaken gaan behoren. Na de fusie werd de watersportwinkel en een aantal restaurants. In de exploitatie van de graansilo overgenomen door jaren 1990 ontstond onder de nabestaanden van Cebeco Zuidwest, later door de CZAV, die het verdronken vissers de behoefte aan een monu - gebruik van de silo in maart 2011 stopte. Sinds die ment, dat bij de visserssteiger werd geplaatst. tijd staat het gebouw leeg. Het havengebied is rijk aan immaterieel erfgoed. Het 38 meter hoge gebouw is nog altijd zeer Rond de scheepsbouw en visserij ontwikkelde bepalend in de haven van Breskens aanwezig. Dit zich ambachtelijke nijverheid, denk bijvoorbeeld iconische karakter ontleent het in het bijzonder aan het boeten van visnetten en het pellen van aan de beroemde muurschildering ‘Brood en vis’, garnalen. In de haven deed ook de traditionele die Johnny Beerens er in 1997 op aanbracht. De Zeeuwse ‘klapbank’ zijn intrede, een plek waar schildering toont vijf rechtopstaande broden en dorpsbewoners elkaar ontmoeten en nieuwtjes daaronder twee liggende vissen. De aan de Bijbel uitwisselen. In Breskens worden deze banken (het verhaal van de wonderbare spijziging in het ‘kommerenbankjes’ genoemd. Ze bieden plaats Nieuwe Testament) ontleende beeldtaal verwijst aan gepensioneerde inwoners uit Breskens, vaak naar de vruchten die aarde en zee voortbrengen, oud-vissers. Ten slotte is de haven ook het decor aspecten die ook in de locatie van de graansilo voor het belangrijkste volksfeest van Breskens, de aan de vissershaven samenkwamen. Het door - Visserijfeesten. Het feest wordt sinds 1953 jaarlijks leefde en industriële karakter van het gebouw in augustus gevierd. De vismijn en de vissershaven voegde een extra dimensie toe aan de 20 bij 22 vormen het centrum van de festiviteiten.

6 ZEEUWS ERFGOED nr. 4 2019 Afbeelding De Kommerenbanken bij de vissershaven, met foto’s van overleden vissers uit Breskens.

Een dorpsbeeld verandert museum opgenomen, in combinatie met vismijn en visserij- experience . Het museum is van mening dat Het havengebied van Breskens gaat ingrijpend van het kunstwerk van Johnny Beerens behouden moet uiterlijk veranderen. Het moet in de toekomst een blijven en geeft aan dat gemeente en project- recreatieve ‘hotspot’ worden, met een zeezeil- ontwikkelaar naar een oplossing zoeken. Daarnaast centrum, een nieuw viscentrum met vismijn, zal het museum deelnemen aan een bouwteam visserijmuseum en visserij- experience en 460 dat de taak heeft om de nieuwe vis- experience in te (recreatie)appartementen met commerciële en richten. parkeerfuncties. Op deze manier krijgt de haven volgens de gemeente Sluis nog meer aantrek - De Heemkundige Kring West-Zeeuws-Vlaanderen kingskracht op toeristen, waarbij de sfeer en begrijpt dat economische ontwikkelingen in een kenmerken van de jacht- en vissershaven worden dergelijk gebied niet tegen te houden zijn. Wel versterkt. zouden zij het zeer op prijs stellen als de schildering op de graansilo van Johnny Beerens Om deze plannen te realiseren zullen er gebouwen op een of andere wijze behouden blijft, evenals de in het huidige havengebied verdwijnen. De foto’s van de vissers aan de vismijn. beroemde graansilo met de schildering van Johnny Beerens zal plaatsmaken voor een woontoren van De toekomstplannen kunnen in de regio dus circa 72 meter hoog. Volgens berichten in de media op veel begrip rekenen. Ze worden gezien als een zijn gemeente, kunstenaar en de ontwikkelaars van nieuwe kans voor Breskens en de visserij. De het gebied in gesprek over een nieuwe plek voor zorgen gaan voornamelijk uit naar de ‘Brood en het kunstwerk. vis’-schildering. Opmerkelijk is dat de discussie over het verdwijnen van de graansilo, belangrijk industrieel erfgoed, is verstomd. “Goed dat er wat gebeurt!” Romy van Voren en Jeanine Dekker Hoe wordt er in de regio tegen de toekomst- plannen aangekeken? Robbie Verschelling begon op zijn achttiende met vissen en is eigenaar van de BR29, ‘De Eendracht’. Wat vindt hij van de plannen? “Het is goed dat er wat gebeurt in de haven. Het Bronnen havengebied en de vismijn zijn aan het aftakelen. - A.R. Bauwens, ‘Breskens en zijn visserijverleden’, in: Tijdschrift Waar ik in de nieuwe plannen vooral heel blij mee Heemkundige Kring West-Zeeuws-Vlaanderen, 2 (2007) 4, p. 39-40. ben, is de nieuwe vismijn. Dat is goed voor de - Paul Brusse en Willem van den Broeke, Provincie in de periferie, de economische geschiedenis van Zeeland (1800-2000). Utrecht, visserij in Breskens, dan blijft die een beetje 2005. behouden.” - Jolanda Geerse, Zeven X zeven; verhalen bij religieus erfgoed. Middelburg, 2008. Ook het Visserijmuseum is positief. Per slot van - Frans Meijaard, Reggie Corijn en Wilma Valk, Breskens en de visserij. Aardenburg, 2013. . rekening is in de plannen een nieuw Visserij- - Peter Sijnke (red.), Van stadsschuur naar silo. , 2013 nr. 4 2019 ZEEUWS ERFGOED 7 Bevrijdingsmuseum Zeeland vernieuwd

Afbeelding Het Bevrijdingsmuseum Op 25 oktober heeft prinses Margriet de uitbreiding Zeeland is gelegen in het Bevrijdingspark, en herinrichting van het Bevrijdingsmuseum Zeeland in dat een oppervlakte van 3 hectare heeft. Nieuwdorp geopend. De entree is nog steeds in het knusse, gepotdekselde boerderijtje, maar daarachter is een groot nieuw tentoonstellingspaviljoen van 4.000 vierkante meter met een industriële uitstraling verrezen, waarin de Slag om de Schelde, 75 jaar geleden, centraal staat. In het vernieuwde museum is een moderne presentatie neergezet met veel ruimte voor persoonlijke verhalen van getuigen.

De afgelopen periode is er overdag, ’s avonds én worden? Dat was het uitgangspunt. Zowel jong in het weekend hard gewerkt om alles op tijd klaar als oud kan in het museum terecht. Er zijn te krijgen. Overdag door bouwvakkers en in de verschillende informatielagen, van heel interactief avonduren en weekenden staken vele vrijwilligers tot traditionele filmhoekjes waar je rustig kunt de handen uit de mouwen. Erfgoed Zeeland kreeg zitten om wat te bekijken. Verdiepende informatie in oktober een preview van de nieuwbouw en wordt aangeboden op touchscreens. Ook zijn er sprak met enkele vrijwilligers die hebben meege - verschillende filmzalen waar ingrijpende werkt aan de bouw en inrichting van het museum. (persoonlijke) verhalen worden verteld. In het museum is gekozen voor drie talen: Nederlands, Engels en Duits. Directeur Stef Traas vertelt: Inrichting “Duits is voor ons eigenlijk de tweede taal, want we ontvangen veel Duitse toeristen.” Het museum - Voor de inrichting van het museum is goed concept is gemaakt door ontwerpbureau Tekst en geluisterd naar de bezoekers. Wat willen zij graag Uitleg uit Haarlem. Daarnaast is er zoveel mogelijk zien en op welke manier willen ze geïnformeerd met Zeeuwse bedrijven gewerkt.

8 ZEEUWS ERFGOED nr. 4 2019 Afbeelding Schotse troepen bij Het museum is volledig toegankelijk voor Door de enorme wandvullende historische de Schelde. Scene in iedereen. Er zijn ook objecten in het museum afbeeldingen in combinatie met een historische, Bevrijdingsmuseum Zeeland in Nieuwdorp. die aangeraakt mogen worden. Hiermee speelt driedimensionale setting, stap je als het ware in het museum in op inclusiviteit. Stef licht toe: de tijd. Op diverse plekken in het museum wordt “Het inclusieve museum is een hype, maar voor de setting versterkt door geluidsfragmenten van mensen met een visuele beperking zijn tastbare marcherende soldaten, overvliegende vliegtuigen, objecten van onschatbare waarde en daar willen het luchtalarm of het geluid van de zee. Daarnaast we op inspelen.” zijn er vitrines met objecten die bij het tijdsbeeld passen en korte, krachtige teksten. Het verhaal eindigt met de originele bevrijdings - Verhaallijn poort uit Reuzenhoek (Zeeuws-Vlaanderen) met de tekst ‘Dank aan de Polen’. Vervolgens stap je Het complete verhaal van Zeeland tijdens de de museumshop en horecavoorziening binnen Tweede Wereldoorlog, van Oost- en West- waarin het bevrijdingsthema (rood, wit, blauw, Zeeuws-Vlaanderen tot Schouwen en Duiveland, oranje) is doorgetrokken. Vanuit het restaurant komt aan bod in het nieuwe museum. Je bezoek heb je fraai uitzicht op het Bevrijdingspark, dat je start ondergronds met een introductiefilm. Hierna ook kunt bezoeken. loop je door een gang waar het verhaal begint met de opkomst van Hitler, de mobilisatie, de periode Het museum is na 25 oktober nog niet helemaal af. 10-14 mei 1940, het bombardement op Rotterdam Op de eerste verdieping is nog ruimte voor de en de ondertekening van het capitulatiedocument. thema’s ‘Four Freedom Awards’ en ‘75 jaar Verenigde Naties’. Dit gedeelte zal pas volgend Na deze inleiding neem je de trap naar boven en jaar klaar zijn. Hier zal de nadruk liggen op kom je pas in het echte bovengrondse museum projecten met jongeren rond het thema vrijheid. van de nieuwbouw. Alle buitenlandse troepen trekken aan je voorbij evenals het Duitse verhaal en niet te vergeten het verhaal over het dagelijks Vrijwilligers leven in oorlogstijd. Geen land en geen regio in Zeeland is vergeten. Het Bevrijdingsmuseum heeft 120 vrijwilligers die diverse taken verrichten. We spraken met nr. 4 2019 ZEEUWS ERFGOED 9 Afbeelding vrijwilliger Albert Caljouw, teamhoofd Elektriciteit. doende.” Marie werd verraden en in oktober 1943 Marie Blommaart uit Lamswaarde en het stuk De lichtlijnen voor het museum heeft hij met zijn door de Duitsers opgepakt en naar Kamp Haaren uit haar gevangenisjurk team helemaal zelf bedacht. Er is alleen een bij ’s-Hertogenbosch gebracht. Daar zat ze vijf met nummer 0840 en rood driehoekje. installateur aan te pas gekomen om de hoofdlijnen maanden, voordat ze werd overgeplaatst naar uit te zetten. De vrijwilligers zorgen zelf voor de concentratiekamp Vught. Daar werd ze te werk installatie van de verlichting, het geluid en het gesteld op de Bekleidungskammer waar ze alle camerasysteem. binnenkomende gevangenen moest voorzien van gevangeniskleding. Zelf droeg ze ook een Albert is projectleider bij een groot elektriciteits - gevangenisjurk met daarop het nummer 0840 en bedrijf geweest en heeft 49 jaar in het vak gezeten. een rood driehoekje, omdat ze door de bezetter Albert: “Ik ben aangestoken door het ‘virus’ door werd gezien als politiek gevangene. mijn zoon Patrick, die al eerder vrijwilliger was.” Albert is ongeveer vijf dagen in de week in het Ook in Kamp Vught ging haar verzet door. Uit een museum aan het werk om elektrische voor- lintje dat rond een ontvangen pakje zat, haalde zieningen aan te brengen. “Dinsdagavond, donder - ze samen met een celgenoot dunne draadjes en dagavond en zaterdag vast en incidenteel ook op met een achtergehouden naald borduurden ze andere dagen.” Stef vult aan: “Vrijwilligers werken berichten in de zomen van handdoeken. De ’s avonds van half zeven tot tien uur. Daarna sluiten handdoeken werden buiten het kamp gewassen ze af met een hapje en drankje.” Albert: “We doen door familie. Zij lazen de boodschappen en zo wist het graag. Het is gewoon gezellig. Het is dankbaar de familie dat het goed met haar ging en dat bij werk en leuk werk en het is m’n vak. Ik ben niet het verhoor geen namen waren genoemd. type om thuis achter de geraniums te zitten. We krijgen hier de ruimte om ideeën met de verlich - Op 10 mei 1944 werd Marie vrijgelaten. Bij die ting zelf uit te denken en uit te voeren. Mijn zoon vrijlating slaagde ze erin een stuk van de Patrick is meer van het internet, cameragebeuren gevangenisjurk met het door haar zo gehate en de nieuwe technieken.” Ze vormen een goed nummer 0840 mee te nemen. Ze heeft de Duitsers team. Albert: “Er zijn geen ouderwetse schakelaars nooit iets verteld. Kort na haar vrijlating werd ze in het museum. Met je smartphone kun je alles gewaarschuwd dat ze in de gaten werd gehouden. bedienen. Daar is Patrick sterk in.” Elke storing die Ze dook onder in Boxtel. Van daaruit ging ze naar er is, krijg je op je scherm te zien of je krijgt een Amsterdam, waar ze de hongerwinter meemaakte. appje. “Ik woon 200 meter van het museum, dus Pas na de bevrijding kwam Marie terug in Zeeuws- Afbeelding als het nodig is ben ik er snel.” Vlaanderen. Van de spannende tijd gedurende Geborduurde, geheime boodschap in een zoom de Slag om de Schelde heeft ze totaal niets van een handdoek voor de familie van Marie meegekregen. Blommaart | foto’s Persoonlijke verhalen museum. Het verhaal van Marie Blommaart en de jurk is Een van de aangrijpende persoonlijke verhalen te zien in het Bevrijdingsmuseum. Tijdens de is het verzetsverhaal van Marie Blommaart uit opening op 25 oktober stond ze met nog een Lamswaarde. In 1942 was Marie 22 jaar toen ze paar andere getuigen bij hun eigen vitrine om werd gevraagd om te helpen met illegaal werk. het persoonlijke verhaal aan prinses Margriet te Ze vervoerde voedselbonnen voor onderduikers vertellen. en waarschuwde een verzetsman in Goes. Marie: “Naïef waren we. Het gevaar zagen we onvol - Janneke de Wit

10 ZEEUWS ERFGOED nr. 4 2019 Mbo-4-opleiding Specialist Restauratie van start

Afbeelding De leerlingen Specialist Sinds 2017 bestaat er een opleiding mbo-4 Specialist Restauratie Timmeren/Metselen Restauratie Timmeren/Metselen. Deze opleiding is dit van dit schooljaar. schooljaar ook van start gegaan in Goes. De opleiding sluit goed aan op de keuzemodule Basis Restauratie op mbo-3-niveau, die sinds vorig jaar in Zeeland te volgen is.

De opleiding wordt gegeven op locaties waar Zuid-West in Goes. De leerlingen zijn goed voldoende leerlingen (minimaal vijftien) zich gemotiveerd en hebben er zin in. Zij investeren hebben aangemeld. Na de start in schooljaar hun vrije tijd in een opleiding die hen een stap 2017/2018 in Leiden, werd vorig schooljaar de veder helpt in hun loopbaan. De opleiding omvat cursus onder andere gegeven in Breda. een wekelijks middag-/avondprogramma, Na een geslaagde lobby door Erfgoed Zeeland, daarnaast zullen thuis de nodige opdrachten ROP Zuidwest en Bouwmensen Scholing Zuid- gemaakt moeten worden. West hebben de bouwbedrijven Boogert uit Oosterland, Leenhouts uit Oostburg, Van de Linde ROP Zuidwest heeft er vertrouwen in dat de uit Goes en Schrijver uit ’s-Gravenpolder leerlingen na circa veertig lesweken hun diploma voldoende mensen weten te motiveren om in ontvangst mogen nemen. Vervolgens kunnen de opleiding naar Zeeland te kunnen halen. de geleerde vaardigheden in de toekomst ingezet Ook de Provincie Zeeland maakt het (financieel) worden om het erfgoed in Zeeland met respect te mogelijk dat de cursus in Zeeland gestart kan renoveren en restaureren, waarbij borging van worden. de historische waarden van de gebouwen uitgangspunt blijft. Op 26 september 2019 is de opleiding van start gegaan in de leslokalen van Bouwmensen

nr. 4 2019 ZEEUWS ERFGOED 11 Huizen op vlucht

Afbeelding Woonhuis uit circa 1600- In met name de zeventiende eeuw was bouwen op vlucht 1650 met trapgevel ‘op vlucht’ in de Verrenieuw - vrij gangbaar in het westen van Nederland, ook in Zeeland. straat in Zierikzee. Er waren zelfs speciale stadsvoorschriften, waarin voorgeschreven werd hoeveel een gevel naar voren mocht hellen. De nog bestaande ‘huizen op vlucht’ zijn dus geen panden die aan het verzakken zijn; het zijn juist huizen waarvan de voorgevels volgens een slimme bouwconstructie duurzaam opgetrokken zijn.

Huizen waarvan de voorgevels opzettelijk naar kostbaar glas-in-loodraamwerk waren nu eenmaal voren hellen worden ook wel ‘huizen op vlucht’ gevoelig voor aantasting door weersinvloeden. genoemd. Over de reden van het bouwen op vlucht doen meerdere theorieën de ronde. Het zou voorkomen dat het muurwerk beschadigd zou Oorsprong raken bij het hijsen van goederen van en naar de zolderverdieping met de hijsbalk in de topgevel. Het bouwen op vlucht was waarschijnlijk een Een andere theorie stelt dat door het overhellen afgeleide van de trapsgewijze gevelopbouw van van de voorgevel het pand voor een passant middeleeuwse stadswoningen, die in houtskelet - optisch groter en daarmee imposanter overkwam. bouw met houten voorgevel waren opgetrokken. De meest plausibele verklaring voor het bouwen Bij deze houten woningen, uitgevoerd in vakwerk op vlucht is het tegengaan van inregenen van en opgevuld met leem of voorzien van een houten met name het houtwerk van de voorgevel. De beplanking, stak elke verdieping iets uit boven de vele houten onderdelen, zoals de uitstekende eronder gelegen verdieping. Het aanbrengen van balken van de verdiepingsvloer, de houten gevel- deze overstekken binnen deze bouwwijze, die gedeelten en het houten kozijnwerk met vaak veel bekend staat als de uitkragende houtskelet-

12 ZEEUWS ERFGOED nr. 4 2019 Afbeelding links constructie, was populair omdat met deze van de erboven gelegen houten geveldelen door De enige bewaard - bouwkundig vrij gemakkelijk uitvoerbare - stenen geveldelen alleen mogelijk bij panden met gebleven houten gevel in het westen van bouwwijze de kwetsbare onderste gevel- hoogstens twee verdiepingen. Door het gewicht Nederland, hier nog op gedeelten werden beschermd tegen doorslag van de bakstenen leende enkel de zware puibalk zijn oorspronkelijke locatie als onderdeel van regenwater. Bijkomend voordeel was dat, hoe zich voor een halfsteense gevel. In andere geval - van Huize Sint Pieter aan de Lange Delft in bescheiden ook, een vergroting van het vloer- len werd het nieuwe concept van de hellende Middelburg rond 1880 oppervlak van de bovenverdiepingen realiseer - gevel bij volledige nieuwbouw toegepast. | bron: Beeldbank Zeeuws Archief. baar was. Vooral vanwege deze voordelen bleven Afbeelding rechts houten gevels nog lang in zwang. In Middelburg Zeventiende-eeuws werden de houten gevels pas in 1617 verboden. Regulering pakhuis met trapgevel ‘op vlucht’ in de Meelstraat in Zierikzee. De vroegst bekende vermelding van het bouwen Verbod houten nieuwbouw op vlucht is een Amsterdams voorschrift uit 1532, dat zowel op houten als stenen gevels betrekking Door allesverwoestende stadsbranden verboden had. Het was toen reeds een algemeen gebruik, stadsbesturen in de vijftiende en zestiende eeuw dat gereguleerd moest worden door een maxi - steeds meer houten nieuwbouw. Al die houten male overhang vast te stellen. De oudst bekende huizen met open haardvuren, en ingesmeerd met gevels die op vlucht zijn gebouwd dateren ook uit pek om ze waterdicht te maken, waren te brand - de periode van het Amsterdamse voorschrift. Dit gevoelig. Ook bij herstel van bestaande huizen houdt niet in dat vóór 1500 niet op vlucht werd eisten heel wat stadsbesturen dat houten gebouwd; uit deze periode zijn nu eenmaal weinig onderdelen werden vervangen door bakstenen gevels van woonhuizen bewaard gebleven. Vooral varianten. Deze nieuwe regelgeving maakte vanaf 1600 werd het bouwen op vlucht meer aan nieuwbouw en herstel van bestaande panden regels gebonden, met name bij nieuwbouw. aanzienlijk duurder, waardoor veel eigenaren Stadsbesturen kozen hierbij voor meer eenheid in besloten een bestaand houten pand te voorzien het stadsbeeld, waarbij vaak een maximale over - van een stenen, hellende voorgevel. Bij behoud hang werd vastgesteld: een gangbare helling was van de onderpui, die vaak buiten de nieuwe bouw - 2,5 centimeter per opgaande meter. Het resultaat voorschriften gehouden werd, was vervanging was een uitspringende gevel, waarvan de top voor nr. 4 2019 ZEEUWS ERFGOED 13 Afbeelding Duidelijk zichtbaar bij het zestiende-eeuwse laatgotische pand Karel V aan de Turfkade in Goes is de overkraging van de verdiepingen op bogen, die op kraagstenen aan weerszijden van de vensters rusten.

de rooilijn uitstak. In sommige Hollandse steden dergelijke ‘omlopende pui’ kreeg een hoekhuis moest de gehele voorgevel op vlucht staan, in een grotendeels houten onderstuk. Dordrecht en diverse Zeeuwse steden daaren- tegen komen ook voorbeelden voor waarbij de onderpui op de begane grond recht uitgevoerd is. Bewaard gebleven Achtergevels staan overigens nooit op vlucht. Dit kan samenhangen met het feit dat glaspuien Er is in het westen van Nederland slechts één aan de achterzijde ontbreken. houten gevel bewaard gebleven, de laatmiddel - eeuwse voorgevel van het voormalige huis Sint Pieter aan de Lange Delft in Middelburg. Houten pui Deze houten gevel uit circa 1450 kreeg in 1888 een museale plaats aan de westzijde van het De houten pui was een belangrijk element in de pand Wagenaarstraat 1, dat in datzelfde jaar in Hollandse en Zeeuwse huizenbouw, zowel voor eigendom kwam van het Koninklijk Zeeuwsch woon- als winkelhuizen. Dit bouwkundige Genootschap der Wetenschappen. Van de vele onderdeel was een overblijfsel van de houten verdwenen houten gevels bestaan helaas geen tot voorgevels uit de middeleeuwen, die als bijzonder weinig foto’s of ander betrouwbaar beeldmateriaal. kenmerk hadden dat elke verdieping iets buiten Daarentegen zijn van de huizen op vlucht en de het onderliggende geveldeel uitstak door gebruik bijbehorende voorgevels nog veel exemplaren te maken van horizontale balken die gesteund bewaard gebleven, in de oude Hollandse werden door consoles. Het voordeel van een binnensteden maar ook in de Zeeuwse. Zowel houten pui was dat er veel openingen ten behoeve in (nagenoeg) authentieke verschijningsvorm, als van deuren, vensters en luikopeningen in een moderner ‘jasje’ geeft het de inwoner én aangebracht konden worden, zonder dat de bezoeker een inkijkje in de bijzondere constructie verzwakte. Vooral een groot glas- architectonische ontwikkeling van het Hollandse oppervlak in het bovengedeelte van de pui was en Zeeuwse woonhuis in de zestiende en de wenselijk, omdat het de voornaamste lichtbron zeventiende eeuw. van het voorhuis - vaak een werkruimte - was. Marinus van Dintel De wens voor een goede daglichttoetreding -

en daarmee een omvangrijk glasoppervlak - op Verder lezen/bronnen de begane grond was soms dermate groot, dat bij - R. Meischke, H.J. Zantkuijl en P.T.E.E. Rosenberg, ‘Huizen in hoekhuizen de pui werd doorgetrokken tot in een Nederland. Deel 3. Zeeland en Zuid-Holland’. Zwolle, Waanders Uitgevers, 1997. gedeelte van de zijgevel of zelfs tot over de volle - Jan Jehee, ‘Winkelpuien in Nederland. Ontwikkeling en zijgevelbreedte. Door het aanbrengen van een architectuur’. Zwolle, WBOOKS, 2015.

14 ZEEUWS ERFGOED nr. 4 2019 Een kalebas van verre in een Vlissingse beerput

Afbeelding Soms komt een belangrijke archeologische vondst pas via een omweg aan Beschilderde uitheemse kalebas, gevonden in het licht. Dat is ook het geval met een beschilderde kalebas van exotische een Vlissingse beerput aan het Bellamypark. herkomst, die jaren geleden gevonden is bij ‘hobby-graafwerkzaamheden’ Datering 1600-1650 | bron: ADC Archeo- in een oude beerput bij een pand aan het Bellamypark in Vlissingen. Projecten, Rapport 1675. De ‘hobby-archeoloog’ besluit na enkele jaren de hoofdzakelijk gericht op de suikerplantages en zeldzame vondst aan een bekende archeoloog te zoutwinningsgebieden die zij veroveren op de schenken. Deze besluit op zijn beurt de kalebas Spanjaarden en de Portugezen. De grootste bron nader te laten analyseren en erover te publiceren. van inkomsten voor de Spanjaarden echter zijn Vervolgens draagt hij het object over aan de de zilvermijnen in Peru en Mexico. Deze liggen ver Walcherse Archeologische Dienst die op zijn landinwaarts en zijn daardoor geen gemakkelijke beurt de kwetsbare vondst naar het Zeeuws prooi voor de WIC. Zij wil haar vingers niet branden Archeologisch Depot brengt. Daar ligt de vondst aan een gevaarlijke expeditie over land en besluit na al zijn omzwervingen het best op zijn plek. zich te richten op de kaapvaart om zo de Graag zetten we het object hier in het spotlicht. Spanjaarden dwars te liggen. Het meest bekende voorbeeld hiervan is natuurlijk de verovering van Het is in feite een halve kalebas die als een de zilvervloot door Piet Heyn. De kaapvaart is in kommetje zal zijn gebruikt. Op basis van de tijden van oorlog toegestaan en wordt dan ook beschildering moeten we aan Peru denken als gretig toegepast, niet alleen door de grotere land van herkomst. De determinatie is gedaan compagnieën, maar ook door particulieren. Vooral door S. Ostkamp in samenwerking met een Vlissingen is in deze tijd de thuishaven van vele specialist precolumbiaanse archeologie. particuliere kaapvaarders. Het is dan ook goed De overige inhoud van de beerput, waarin de voorstelbaar dat de Peruaanse kalebas tijdens een kalebas is gevonden, dateert uit de periode kaapvaart op de Spanjaarden is buitgemaakt en zo 1600-1650. De kalebas is een voor die periode in een Vlissingse beerput terecht is gekomen. uiterst zeldzaam object. Hoe komt deze exotische vondst nu in Vlissingen terecht? Bernard Meijlink Walcherse Archeologische Dienst Het begin van de zeventiende eeuw is een roerige Bronnen tijd, waarin ook de West-Indische Compagnie - Ostkamp, S., E. Jacobs en J. Vandevelde (red.), De Haven van (WIC) is opgericht voor met name handel van en Arnemuiden - Het archeologisch onderzoek aan de Clasinastraat. naar het Caribische gebied en Zuid-Amerika. We ADC Rapport 1675, Amersfoort, 2012. - Den Heijer, H., De Geschiedenis van de WIC. Zutphen, 2002. zitten midden in de Tachtigjarige Oorlog en de - Druenen, P. van, Vissers, Kapers, Arbeiders - Vlissingen 700 jaar Hollanders en Zeeuwen hebben hun pijlen stadsrechten. Vlissingen, 2015. nr. 4 2019 ZEEUWS ERFGOED 15 16 ZEEUWS ERFGOED nr. 4 2019 Trots op mijn monument Een schoorsteen in het water met een raampje

Kees Slager, Zeeuws journalist en schrijver, woont al enkele jaren in het voormalige stoomgemaal Oosterschelde in Poortvliet. Het gemaal dat rijksmonument is sinds 2004 staat op een idyllische plek, aan Kees’ geliefde Oosterschelde. Hij wil er nooit meer weg.

Met een lekker kopje koffie met gestoomde melk gekregen dat het gemaal voor 5.000 gulden aan schuif ik aan de werktafel van Kees Slager aan. de vader van de vorige eigenaar werd overgelaten Voor ik kan vragen hoe iemand op het idee komt met als enige voorwaarde dat het dak gerepareerd om in een stoomgemaal te gaan wonen, opent zou worden. En zo geschiedde. Kees een doos met documenten. Trots vertelt hij dat deze doos op elke monumentendag op de tafel komt. Die ligt dan vol met dingetjes die met Zijn grote droom de geschiedenis van het gemaal te maken hebben. Elk jaar stelt hij zijn monument immers Maar hoe komt Kees Slager hier uiteindelijk open op de Open Monumentendag. In de doos terecht? Kees is geboren op Tholen en woonde er steekt archiefmateriaal: “Het is een voordeel als je achttien jaar voor hij overal in Nederland terecht - in een gemaal gaat wonen, want dat is gebouwd kwam als journalist en radiomaker. Als radiomaker door een waterschap, en die hebben een archief, keerde hij terug naar Zeeland, naar de Zak van waarin van alles bewaard wordt. Ik weet nu wie Zuid-Beveland, want hij moest in de omgeving de schoorsteen heeft gebouwd, ik heb zelfs de van Goes wonen om zijn reportages te kunnen vrachtbrief van de schipper die de stenen heeft doorsturen. Het bleef zijn grote droom om aan de aangevoerd en het woedende telegram van de Oosterschelde te wonen. Of dat op Zuid-Beveland ingenieur: “Schoorsteenbouwer nog niet of Tholen was maakte hem niet zoveel uit, maar de gearriveerd; hoe moet dat?” Uit weer andere Oosterschelde wel. Hij heeft iets met de documenten bleek dat de schoorsteen drie weken Oosterschelde, hij is er opgegroeid, leerde later wel af was. Er zijn ook bouwtekeningen, foto’s er zwemmen en nog veel meer. van vroeger, … Met plezier leest Kees een en ander voor. De trots is op zijn gezicht te zien, hoewel hij Hij twijfelde geen ogenblik toen zijn zus, de alle documenten wellicht uit het hoofd kent na al buurvrouw van het stoomgemaal, hem in 2002 die jaren. Een echte verzamelaar is Kees, van belde met de mededeling dat haar buurman allerlei vormen van (immaterieel) erfgoed eigenlijk. vertrok. Zijn zus wist dat hij ‘stikjaloers’ was op haar woning aan de Oosterschelde. Hij gaf zijn zus opdracht de buurman onmiddellijk te vertellen Plan tot afbraak dat hij het wou kopen. Samen met hem waren er echter nog dertien gegadigden, maar als broer van Toen Kees het gemaal kocht, zag het er slecht uit. de buurvrouw had hij misschien wel een streepje Het is eigenlijk een wonder dat het er nog staat. voor. En zo werd hij de nieuwe eigenaar in 2003. Het waterschap was van plan het af te breken. Willem Heijbroek van Erfgoedvereniging Hij kwam er wonen in 2004, krabde zich even in Heemschut heeft het waterschap echter zover de haren en vroeg zich af waar hij zou beginnen.

ZEEUWS ERFGOED 17 Afbeelding Er waren voldoende mogelijkheden om er iets acht stoomgemalen, maar het gemaal van Kees is De drie onderdelen van het stoomgemaal in moois van te maken. Hij diende een aanvraag in het enige waarvan de schoorsteen nog overeind Poortvliet, vlnr de om het stoomgemaal te laten erkennen als staat. En in heel Nederland is het de enige die in schoorsteen, het stoomgemaal en het rijksmonument, waardoor hij een goedkopere het water staat. Uniek, want er was geen ruimte machinistenhuis | portret- en overzichtsfoto restauratiehypotheek kon krijgen. Kees ziet vooral om hem op het land te zetten. Maar toch was dit Mieke Wijnen Fotografie. de voordelen van wonen in een monument. wellicht niet uniek genoeg geweest om hem van de ondergang te redden. Wat wel meespeelde is Het gemaal bestaat uit drie onderdelen: het dat er in die schoorsteenpijp helemaal bovenaan machinistenhuis, het stoomgemaal met daarin een raampje is gemaakt waar een lantaarn is ketelhuis en machinekamer en de schoorsteen. geplaatst die op de Oosterschelde scheen. Uiteindelijk duurde het vijf jaar om het hele De schoorsteen functioneerde als het ware een complex te restaureren. Hij woont in het tijdlang als een soort vuurtoren, een lichtbaken machinistenhuis. Het lijkt wel de toren van Pisa voor de scheepvaart en werd daarom dertig jaar want het staat 22 centimeter uit het lood, wat door lang in erfpacht gegeven aan de Dienst dubbele vloeren gehalveerd werd, maar iemand Bebakening en Betonning als geleidelicht. En die het niet gewend is, voelt het verschil wel goed. daardoor is hij er nog steeds. Samen met de echte Terwijl de woning gerestaureerd werd, woonde vuurtoren zorgde het licht ervoor dat de schepen hij in het stoomgemaal, waar hij nu zijn ruime voldoende zicht hadden. Bij de oude Zeeuwse en werkkamer heeft en een studio waar familie of Brabantse schippers wordt hij het licht van vrienden kunnen logeren. Strijenham genoemd, of het licht van Strieën. Omdat de lantaarn ook wel eens vervangen moest worden, is er binnen in de schoorsteen ook een “Een idyllische trap. Bij de restauratie van de schoorsteen hebben ze bovenaan een luik gemaakt. Kees kan nu boven plek in en aan op zijn schoorsteen zitten en genieten van het moois rondom hem. En uiteraard is hij als trotse de Oosterschelde” bezitter van deze unieke schoorsteen ook lid van de Stichting Fabrieksschoorstenen (STIF).

Unieke schoorsteen Passie voor erfgoed

Het laatste onderdeel is de schoorsteen of de pijp, Kees is een echt erfgoedmens. Dat blijkt ook uit 25 meter hoog. Kees huivert als iemand het woord de boeken die hij heeft geschreven. Het verhaal toren durft te gebruiken! Ooit waren er in Zeeland achter de geschiedenis van Zeeland, achter de

18 ZEEUWS ERFGOED nr. 4 2019 Afbeelding links mens is voor hem altijd belangrijk geweest. gemaal. Het zout vreet aan het huis, en er moet In de unieke schoorsteen is een trap aangebracht Hij heeft van zijn erfgoedpassie ook zijn werk dus veel vaker geverfd worden en dat kost wel om het ‘licht van Strieën’, gemaakt. Al in 1984 introduceerde hij oral history wat. Maar … je moet er iets voor over hebben om in een lantaarn die vroeger voor schippers over de op de radio. Hij had over de landarbeiders een monument te wonen in zo’n omgeving. Drie Oosterschelde scheen, te kunnen vervangen. geschreven en de gesprekken op band aan het zussen wonen ook op het eiland, de andere in zijn Zeeuws Documentatiecentrum geschonken. oude huis op Zuid-Beveland: “Ik ben hier in een Afbeelding rechts Via een luik bovenin De toenmalige archivaris Wim Helm noemde de warm nest terechtgekomen”, zegt hij. “In de zomer klimt Kees boven op de verzameling geluidsopnames indrukwekkender zwemmen we met de hele familie dagelijks in de pijp om te genieten van het weidse uitzicht | dan het boek. “Echt voor de radio”, zei hij. Het idee Oosterschelde, het schoonste water van foto’s Kees Slager. was geboren, Kees diende een plan in en kon zo Nederland en dan eindigen we op mijn terras met het programma Het Spoor Terug op de zender een wijntje, genietend van het moois dat deze krijgen. “Het programma bestaat nog altijd als idyllische plek te bieden heeft.” onderdeel van het zondagsprogramma OVT en is nog elke week te beluisteren.” De boer op en menseninterviewen, dat deed hij als het mogelijk was vaak in dialect. Handig om binnen te komen en vertrouwen te scheppen. De kans is groot dat ze je daarna nog eens willen te woord staan. Hij Ben jij ook zo’n trotse heeft zijn werk heel graag gedaan - eerst als monumenteigenaar? journalist, later bij de radio en nu als schrijver. Zijn laatste boek gaat over Tholen, zijn eiland. Hij deed Laat het de redactie weten! en doet het allemaal met veel passie. “Ik heb in mijn leven geluk gehad en ik heb ook weer geluk Wil jij je verhaal delen met de andere dat ik dit gemaal te pakken heb gekregen.” lezers van Zeeuws Erfgoed , neem dan contact op met de redactie: Niet alleen Kees is trots op zijn monument, het [email protected]. hele eiland is er trots op! Mensen vinden het fijn dat het in de oude staat hersteld is. Kees eindigt Abonnees van de Monumentenwacht met de woorden: “Ik voel me hier helemaal die aan de interviewreeks deelnemen, gelukkig, ik wil hier niet meer weg. Het huis heeft ontvangen voor hun medewerking de wat vervelende trappen en dat kan op termijn professionele portret- en detailfoto die moeilijk worden. Maar ook het ketelhuis biedt bij hun verhaal worden afgebeeld. mogelijkheden als het trappenlopen moeilijk wordt. Met die ruimte is ook echt van alles mogelijk.” Er is wel veel onderhoud aan het nr. 4 2019 ZEEUWS ERFGOED 19 Cultuurhistorische waarden in gevaar door ‘verkeerde’ registerinschrijving

Afbeelding Sfeerimpressie van Het oude dertiende-eeuwse slot van Sint Maartensdijk op kasteel Sint-Maartens - dijk | bron: Bert Zwikker. Tholen loopt gevaar. De randen van het eiland waarbinnen de resten zich bevinden, kalven langzaam maar zeker af. De funderingen die daar al eeuwen geconserveerd liggen, komen daarmee bloot te liggen en worden een speelbal van het water. Consolideringsmaatregelen en een archeolo - gische nulmeting zijn dringend gewenst. Maar formeel zijn beide niet aan de orde, aangezien het een bouwkundig monument betreft.

De bevoegde ambtenaar voor monumenten zag de bouwhistorie omdat ze werden gezien als zichzelf in een spagaat gedwongen en de archeologie en niet als bouwhistorie. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) De problematiek van een ‘verkeerd’ of eenzijdig wenste niet te adviseren over de archeologie in ingeschreven monument in een nutshell. deze kwestie, omdat het geen archeologisch maar een bouwkundig rijksmonument is waarbij Wie niet beter weet, zou in Sint-Maartensdijk toezicht, handhaving en vergunningverlening bij geen kasteelstadje herkennen. De restanten van de gemeente was belegd. Het gevolg hiervan het van oorsprong dertiende-eeuwse kasteel was ‘ruis’ in de procedure en extra tijd voordat er liggen nagenoeg volledig onder de grond van maatregelen genomen konden worden. In Goes het oude kasteelterrein, begrensd door de nog is enkele jaren geleden het veertiende-eeuwse bestaande en herkenbare slotgracht. Midden op stadsslot weer ontwikkeld. Aangezien het hier het terrein is in de jaren zestig van de twintigste geen archeologisch maar een bouwkundig eeuw een bungalow gebouwd. De register- monument betreft, was ook hier sprake van een omschrijving van dit in 1975 ingeschreven situatie met de nodige onduidelijkheid: ‘bouwkundige’ rijksmonument luidt: “Omgracht “Wat rekenen we tot archeologie en wat tot terrein van het voormalige kasteel” (binnen de bouwhistorie?”. Het gevolg is dat gedurende het hoofdcategorie ‘Kastelen, landhuizen en parken’). proces (te) forse ingrepen hebben plaatsvonden in Bijna een jaar geleden kwam de eerste melding

20 ZEEUWS ERFGOED nr. 4 2019 vanuit de bevolking binnen, waarbij werd gewezen monumenten. Hierin is veel veranderd met het van op (afkalvend) muurwerk van het oude slot door kracht worden van de Wet op de Archeologische weer- en waterinvloeden. Delen van het muurwerk Monumentenzorg (WAMZ 2006, ter implementatie van het voormalige slot waren zelfs bloot komen van het Verdrag van Valletta). Gemeenten werden te liggen in de sloot. De paaltjes van de oever- verantwoordelijk voor het archeologiebeleid en beschoeiing uit 1960 geven duidelijk aan dat de terreinen van bijzondere waarden, zijnde geen oever is afgekalfd, met minimaal een halve tot rijksmonumenten. Naar aanleiding hiervan haalden maximaal één meter. De eerste plannen tot acties veel gemeenten archeologische kennis in huis. van zich verantwoordelijk voelende medewerkers Ook bestaan er sinds 2011 subsidiemogelijkheden van de gemeente Tholen liepen vast op dit voor de instandhouding van archeologische administratieve probleem. Bijkomend probleem monumenten. was dat niet duidelijk is wie in dit geval de verstoorder is en dat het bovendien geen Grofweg zou gesteld kunnen worden dat het vergunningsplichtige ‘activiteit’ was. Afweging maaiveldniveau beslissend was voor de van een aantal factoren maakte duidelijk dat het aanwijzing. Onder het maaiveld archeologie, afkalven van de oevers zeer waarschijnlijk het boven het maaiveld - want zichtbaar - bouw- gevolg is van de aanleg van een afwaterings- kundig. Toch zijn de begrippen archeologisch installatie door de gemeente (net buiten de en bouwkundig monument nooit zo exact grenzen van het monument) en de tijd. Hierdoor is omschreven. Ook in het buitenland wordt aan het water sneller gaan stromen en is het verval - (zeer) oude bovengrondse zaken regelmatig het dat al in gang gezet was - versneld. predicaat ‘archeologisch’ toegekend, terwijl het feitelijk om gebouwde monumenten gaat. Denk daarbij aan de Egyptische piramiden of de Indiase Categorieën monumenten Taj Mahal. In Nederland is juist in het ‘grijze’ middengebied, bij objecten met zowel een Het Rijksmonumentenregister kent van oudsher ondergrondse als bovengrondse component, twee verschillende monumentinschrijvingen: het dubbeltje soms de ene en soms de andere bouwkundig monumenten óf archeologisch kant opgevallen, met alle consequenties van dien. monumenten. Dit verschil stamt nog uit de tijd dat Op grond van artikel 3.4.1 van de Erfgoedwet kan er twee rijksdiensten waren voor cultureel erfgoed: de Minister ambtshalve wijzigingen aanbrengen een Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RDMZ, in het Rijksmonumentenregister. Als er een wil is, sinds 1946) en een Rijksdienst voor het moet het mogelijk zijn een categorie-aanduiding Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB, idem). te wijzigen, maar makkelijk is dit niet. Beide rijksdiensten zijn in 2006 gefuseerd, sinds 2009 onder de naam RCE. Ondanks de fusie en de integrale werkwijze, kunnen er onverkwikkelijke Integraliteit van advisering situaties ontstaan door de ‘verkeerde’ of eenzijdige notatie van een monument in het Zoals boven beschreven kende Goes ook Rijksmonumentenregister. Want de verschillen een dergelijke onduidelijke situatie als in tussen beide categorieën inschrijving zijn van Sint-Maartensdijk. Deze werkte echter anders uit. oudsher groot. Met de decentralisatie van de In de binnenstad bevonden zich de resten van monumentenzorg (Monumentenwet 1988) werd het veertiende-eeuwse Slot Oostende. In het de bevoegdheid voor vergunningverlening Rijksmonumentenregister stond het slot sinds 1974 gedecentraliseerd naar de gemeenten, die op ingeschreven als een bouwkundig monument, basis van adviezen van Rijk (RDMZ), Gemeentelijke voorzien van de volgende summiere reden- Monumentencommissie en Provincie (in geval van gevende omschrijving: “Gebouw, waarin zich buitengebied) een monumentenvergunning enkele overblijfselen bevinden van het voormalig konden afgeven voor wijzigingen aan het Slot Oostende, met name een waarschijnlijk monument. Ook bestaat er een uitgebreid veertiende-eeuwse kelder”. Nadat de gemeente subsidiestelsel voor onderhoud en/of restauratie. eigenaar werd van het gebouw waarin het Archeologische rijksmonumenten kenden een voormalige slot was opgenomen, werd besloten heel ander regime. Vanwege het gebrek aan tot bouwhistorisch onderzoek van het pand, om beleid en kennis bij de gemeenten hadden de te onderzoeken welke delen van het pand provincies een grote stem in het archeologiebeleid behoudenswaardig waren. Het vermoeden en werden vergunningen voor archeologische bestond namelijk dat er meer cultuurhistorische rijksmonumenten verleend door het Rijk (de waarden aanwezig waren dan alleen de toenmalige ROB). Daarbij bestond er geen genoemde kelderrestanten. Dit initiële vermoeden subsidiestelsel zoals bij bouwkundige bleek juist: uit een eerste bouwhistorische nr. 4 2019 ZEEUWS ERFGOED 21 Afbeelding Plattegrond van de stad en het kasteel Sint-Maartensdijk anno 1696 | bron: Nationaal Archief, Den Haag.

verkenning bleek dat er binnen het gebouw archeologische ondergrond van het slot. Dit was meerdere bouwdelen van het voormalige kasteel immers geen rijksmonumentaal onderdeel, maar of fragmenten daarvan aanwezig zijn, soms zelfs viel vanwege de WAMZ onder de gemeentelijke tot aan de tweede bouwlaag aan toe. bevoegdheid. De RCE was dus nimmer in staat om een integraal advies uit te brengen en te Veel van de bouwdelen, waaronder een bouw- sturen op de bouwhistorische resten die bij het valige twintigste-eeuwse bioscoop, een archeologisch onderzoek tijdens het proces van negentiende-eeuwse aanbouw en een sloop en nieuwbouw werden aangetroffen. Hier achttiende-eeuwse aanbouw die hoorde bij een wringt de schoen. De RCE heeft maar partieel voormalige herberg, waren in principe rijp voor geadviseerd, waar de unieke waarden van dit de sloop. Na een zoektocht van jaren meldde zich voormalige stadskasteel bij uitstek een kans voor een partij om op die locatie een horecaconcept te een integrale benadering boden. De samenhang ontwikkelen, op basis van het voormalige slot dat tussen archeologie, bouwhistorie en bouwkunde ook vele eeuwen een functie als herberg heeft had daarbij centraal moeten staan. Nu bleek gehad. De behouden muurresten van het slot in bouwhistorie vooral een sluitpost, waarbij het de bestaande - te slopen - gebouwen, zouden onderzoek werd opgeleverd toen de bestemming daarbij zoveel mogelijk gespaard blijven, evenals al was gerealiseerd. Hoewel de RCE strikt formeel de andere gedocumenteerde en eventueel nog gehandeld heeft, toont de sectorale advisering de aan te treffen overblijfselen. Het slot is dan ook in zwakte aan van de beperkte registeromschrijving de loop van meerdere eeuwen tot stand gekomen, en de te beperkte kaders waarbinnen de waarbij het oudste deel een beschermde status consulenten van de RCE zich nadien konden kreeg (en zodoende behouden bleef), maar de bewegen. Daarbij moet nog opgemerkt worden andere, jongere delen minder goed dat de gemeente meer afwegingskaders heeft gedocumenteerd werden. dan de RCE om rekening mee te houden bij het (her-)ontwikkelen van een locatie. Want ook het Het probleem met de registeromschrijving in economisch belang van de locatie en de dit geval was dat de RCE de bevoegdheid had te betrokken ontwikkelaars worden hierin betrokken. adviseren over het opgaande muurwerk van het In het geval van Slot Oostende had het immers al rijksmonument en eventueel de in het register lang geduurd om een ontwikkelaar bereid te genoemde kelder, maar niet over de vinden op deze plek te investeren. Toen de vloer

22 ZEEUWS ERFGOED nr. 4 2019 Daarna zou in gezamenlijkheid kunnen worden gewerkt aan een plan voor herstel, met draagvlak bij de eigenaar op wiens terrein de muurresten zijn gelegen. Bij een belangrijk monument als het stadsslot van Goes kan het niet zo zijn dat er vanuit het Rijk alleen maar over één aspect wordt geadviseerd, terwijl een minstens even belangrijk ander aspect door de wijze van inschrijving in het Rijksregister niet onder de adviesbevoegdheid van het Rijk valt. Feitelijk hebben alle monumenten meerdere componenten waarmee rekening gehouden dient te worden. De meeste bouwkundige monumenten hebben immers een archeologische ondergrond, zoals archeologische monumenten een bovengrond hebben. Bovendien hebben alle monumenten een ruimtelijke context.

Afbeelding Exterieur Slot Oostende, Goes | foto David Koren. Conclusie

van de (bouwkundig beschermde) kelder met Een ‘modernisering’ van het Rijksmonumenten- gotische gewelven werd verlaagd, bleek dit register zou om meerdere redenen wenselijk zijn, bouwkundig geen probleem en kon de gemeente maar op z’n minst zou de categorisering van - zijnde verantwoordelijk voor de archeologische monumenten volledig moeten zijn. Als er ten ondergrond - beslissen over de waarden van de aanzien hiervan tekortkomingen worden onderliggende zaken. Door het belang van de gesignaleerd, zouden deze vanuit pragmatische ontwikkelende partij om een ‘harde deadline’ het overwegingen snel gemuteerd moeten kunnen horecaconcept ‘op tijd’ te kunnen openen, zijn alle worden als een situatie met bijvoorbeeld een afwegingskaders samen afgewogen en daarbij externe bedreiging (waterstand, Sint-Maartensdijk) heeft het belang van het cultureel erfgoed niet of een herontwikkeling (Goes) daar om vraagt. altijd geprevaleerd. Aanvullend hierop constateren we dat adviezen voor rijksmonumenten bij voorkeur integraal Het resultaat is overigens vooral positief. Er opgesteld zouden moeten worden. De naam van zijn bijzondere restanten van het slot behouden Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed impliceert gebleven en beleefbaar gemaakt, daar waar een integraliteit die het door - op zich zelf - anders - over een aantal jaar - het gehele ‘rijks- logische erfenissen uit het verleden, nog niet in monument’ (kelder en muurrestanten) in elkaar alle gevallen volledig waarmaakt. Maar verlies zou zijn gestort. Daarbij heeft Goes een belangrijk van cultuurhistorische waarden door louter een element in haar historie kunnen behouden en een verkeerde of te eenzijdige inschrijving in het centrale plek in de stad kunnen geven. Bovendien Rijksmonumentenregister én een sectorale heeft de plek een functie die aansluit op de benadering waar juist integraliteit op z’n plaats zou eeuwenlange geschiedenis van het slot. zijn, valt nog maar moeilijk uit te leggen in een tijd waarin juist het spectrum van afweging en Het zou de zorg voor cultureel erfgoed ten goede advisering nog verder wordt verbreed. komen als het oude ‘verkokerde denken’ ten aanzien van de categorie waarin een monument David Koren en Karel-Jan Kerckhaert valt verdwijnt en er integraal naar de waarden wordt gekeken. De komende Omgevingswet lijkt Bronnen - De Klerk, F. de en K.J. Kerckhaert, ‘Slot Oostende in Goes, de hier beter in te voorzien omdat hierbij ook de onderste steen boven’. In: Nehalennia. Archeologie, cultuurhistorie, contextuele- of omgevingswaarden worden streektaal en volkscultuur van Zeeland en Goeree-Overflakkee. genoemd als afwegingsgrond voor een Aflevering 195, lente 2017. Omgevingsvergunning. Ook zou er minder in - Renaud, J.G.N., ‘Het kasteel Sint Maartensdijk’. In: Bulletin KNOB, 1967. procedures, maar meer in oplossingen moeten - Algemeen Rijksarchief, Plattegrond Sint Maartensdijk en kasteel worden gedacht. Beter zou het zijn als de door C. de Bye en C. Heron, 1696. Invent.nr: 3444. gemeente eerst onderzoekt wat de verstoring is, - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Handhaving en preventie op archeologische monumenten, 2015. waar deze vandaan komt en vervolgens zelf een - www.zeeuwseankers.nl. (archeologische) nulmeting zou laten uitvoeren. - www.kasteleninnederland.nl. nr. 4 2019 ZEEUWS ERFGOED 23 Afbeelding Westkapelle geïnundeerd, 20 oktober 1944 | bron: Royal Marines Museum. Slag om de Schelde Vluchten voor de bommen

“Verlaat de eilanden of indien dat niet mogelijk is, verhuist Dih lôôpt er êên mee een mee slik besmeurd persôôn op z’n dan onmiddellijk met uwe families naar een veilige plaats rik. Dien zah weh uut het puun ered wizze. Zou ’t een man of op de eilanden”, stond er te lezen op strooibiljetten die op een vraauwe wizze, gin idee wan het ênige wat of ’k zieë 2 oktober 1944 uit twee geallieerde vliegtuigen boven is het ôôgwit. Eindelijk bie d’n toren. Vôôder, moeder, m’n Walcheren vielen. Vertrekken was geen optie, aangezien broertje en m’n zusje. Me bin compleet. Pff, dat was op Walcheren alleen via de zwaar beschoten Sloedam verlaten ’t nippertje. ‘Gauw in die dulleve’, roept vôôder, ‘dih zitte me kon worden en de Duitsers dit verboden. In de middag van veilig voh de schêrven’. Me zieë dat er bie moeder een gat in 3 oktober vielen de eerste bommen. Feitelijk bedoeld om d’r keuzen zit. Op pad nih d’n toren is d’r een schêrve dwas grote gaten in de zeedijk te slaan om het land erachter onder deurene egae. Wat een klappen, een bitje nieuwsgierig kieke water te zetten, kwamen de bommen te ver naar het noorden ’k toch even over ’t randje. Een explosie blaest het dek van terecht en werd een groot deel van Westkapelle verwoest. een huis, brokken klei zo grôôt as een autobus vliege deur de Een vluchtende inwoonster, toen nog kind, vertelt: lucht. ‘Kop nih benee’, roeept vôôder. Betrapt en verschrokke. trokke ’k gauw m’n ôôd in. Nae een paer uren ’oudt ’t eindelijk “Roenkende motoren, dat is wat of me ore. As een zwerm op. bieën zie me de bommewêrpers komme. Me bin net op famieljebezoek in ’t Bartstraetje. Vôôder was stêênzetter van Dan zie me ongedierte vobbie komme. Rotten, muzen en beroep en ie ôô nie meer ahôo dan lêêgere schôôle, meh knienen. ‘D’n diek is deur, ’t waeter komt, me moete ’ier. weg’, ie zei tegen ons: ‘Wat of er ôôk gebeurt, â me mekandere roept vôôder. Me gae de kant van Aegtekêrke op. Bie een kwietraeke dan gae me nih d’n toren. Dien gebruuke ze as ’ofje zwooit een boerevraauwe nih ons. Ah je wille, dan kunne oriëntatiepunt en die zuh ze niet bombardere.’ je in de schuure op ’t dilt slaepe. Mee niks dan allêêne ons Een onverstandig ’arde klap en nog êên. Me vlieëge om goed an ons lief, meh weh tegaere brochte me dih de nacht de pôten te breken weg. Gauw achter een muurtje om te deur.” (Eigen spelling.) schulen, meh moeder roept: ‘Nih d’n toren, dih verzaemele me.’ Doenker as de nacht deur ôôl dat stof van de bommen, Ivo van Beekhuizen dat is moeilijk oriëntere. Tegaere mee m’n zusje en broertje Polderhuis Westkapelle renne me deur de straete. Geschrêêuw en gejuul, wat een kakafonie!

24 ZEEUWS ERFGOED nr. 4 2019 Een bijzondere dag voor iedereen

Afbeelding De nationale opening Onder het toeziend oog van duizenden toeschouwers, koning van het jubileumjaar Willem-Alexander en koningin Máxima, koning Filip en koningin Mathilde 75 Jaar Vrijheid op 31 augustus in Terneuzen van België én veteranen uit de landen die ons in 1944 en 1945 hebben trok grote belangstelling | bron: Nationaal Comité bevrijd, is het jubileumjaar 75 Jaar Vrijheid op 31 augustus 2019 in 4 en 5 mei. Terneuzen geopend.

Met een slag op een historische belboei werd Op het Vrijheidsplein aan de Schelde waren het jubileumjaar 75 Jaar Vrijheid officieel geopend optredens van verschillende artiesten. Er was een door koning Willem-Alexander. Tijdens deze vlootparade en historische vliegtuigen vlogen nationale start werd de vrijheid gevierd. Maar over tijdens het programma. Er was ook grote er was ook nadrukkelijk aandacht voor de belangstelling voor de Vrijheidsboulevard. In zee - ongekende strijd in Zeeland en het westen van containers werd hier het verhaal van de Slag om Noord-Brabant in 1944 tegen de Duitse bezetting, de Schelde en de bevrijding van Zuid-Nederland die de geschiedenis in zou gaan als de Slag om in woord en beeld verteld. de Schelde. Door deze geslaagde viering is de Slag om de De Slag om de Schelde wordt wel gekenmerkt als Schelde bij jong en oud weer iets bekender een ‘vergeten’ slag, een strijd die in de schaduw geworden. Deze cruciale slag verdient een eerlijke staat van de veel bekendere Slag om Arnhem. plaats in de vaderlandse geschiedenis. In de Nochtans is het een slag met grote betekenis eerste plaats als eerbewijs aan al die militairen voor het verloop van de Tweede Wereldoorlog, die gestreden hebben voor onze vrijheid. In de met grote verliezen onder militairen en burgers. tweede plaats om lessen te trekken uit het In het boek Terrible Victory van Mark Zuehlke verleden. De Tweede Wereldoorlog was niet verzucht de Canadese luitenant Hayward hart - alleen een strijd tegen tirannie en onderdrukking, grondig: "Die Schelde was een hel op aarde." maar vooral ook een strijd vóór het herstel en de ontwikkeling van een vrije en democratische Bezoekers uit heel Nederland en verschillende rechtsstaat en vóór een samenleving gebaseerd hoogwaardigheidsbekleders uit binnen- en op fundamentele vrijheden. buitenland waren aanwezig in Terneuzen. Speciale gasten waren de veteranen die betrokken waren Aandacht voor vrijheid en bevrijding blijft bij de bevrijding van Zuid-Nederland. In historische belangrijk. Bijna dagelijks zien we beelden van voertuigen werden ze naar het podium aan de vervolging, oorlogen, aanslagen en miljoenen Westerschelde gereden, waar ze persoonlijk mensen die op de vlucht zijn voor geweld, werden ontvangen door het Nederlandse en wanhopig op zoek naar veiligheid en vrijheid. Belgische vorstenpaar. Daarvoor werd in een Dit leert ons één ding: vrijheid is nooit theaterprogramma uitgebreid stilgestaan bij vanzelfsprekend. 75 jaar vrijheid en de Slag om de Schelde. Minister-president Rutte en gouverneur-generaal Leonard van den Berge Payette van Canada hielden hier een toespraak. Provincie Zeeland nr. 4 2019 ZEEUWS ERFGOED 25 Verdronken Land van Zuid-Beveland

Afbeelding Het grondgebied van Zuid-Beveland had in de middeleeuwen en het begin Excursie naar Tolsende, georganiseerd door van de nieuwe tijd regelmatig te lijden van overstromingen tijdens storm- Erfgoed Zeeland in samenwerking met het vloeden. Uit historische bronnen zijn diverse rampzalige stormvloeden OosterscheldeMuseum. bekend, zoals die uit 1134, de Sint-Elisabethsvloeden van 1404 en 1421 en ‘Sint Felix quade saterdach’ uit 1530. Zeeland telt door al die middeleeuwse stormvloeden ongeveer tweehonderd verdronken dorpen.

Dit bleek bij een recente inventarisatie in opdracht moest men de pogingen definitief staken. De van de Provincie Zeeland. De verdronken dorpen verdronken dorpen zijn niet opnieuw ingepolderd. bevinden zich voornamelijk in het westelijke en In dit grote gebied lagen veertien kerkdorpen en centrale gedeelte van Zeeuws-Vlaanderen, op iets ten noordoosten ervan, vlak onder het eiland Noord- en Zuid-Beveland en in het zuiden van Tholen, lag de stad Reimerswaal, die een eeuw Schouwen. Op Zuid-Beveland liggen ze later voorgoed van de kaart verdween. De resten gegroepeerd in het zuidwestelijke en van deze stad bevinden zich tegenwoordig onder oostelijke deel. het slik en onder de Oesterdam. Van de eens zo roemrijke stad is tegenwoordig vrijwel niets meer Het Verdronken Land van Zuid-Beveland, dat te zien. zich in de huidige Oosterschelde bevindt, ontstond Van de verdronken dorpen in het Verdronken Land tijdens de Sint-Felixvloed op 5 november 1530. van Zuid-Beveland zijn er twee, waarvan de De dijken begaven het en grote stukken land en archeologische resten tweemaal per etmaal dorpen gingen verloren. tijdens laag water wel waarneembaar zijn. Het zijn De overstromingen zijn mede veroorzaakt door de dorpen Nieuwlande en Tolsende. Beide dorpen een bodemdaling vanwege het afgraven van het liggen op de slikken dicht bij de huidige dijk. veen voor zout en brandstof, maar ook de slechte Sinds 2015 organiseert Erfgoed Zeeland in opbouw en verwaarlozing van de dijken zijn samenwerking met het OosterscheldeMuseum belangrijke factoren geweest. Na deze ramp in Yerseke jaarlijks enkele excursies voor een probeerde men de dijken weer te herstellen, maar breed publiek om de resten te bezoeken. na een nieuwe stormvloed precies twee jaar later De belangstelling hiervoor is zeer groot.

26 ZEEUWS ERFGOED nr. 4 2019 Voor dergelijke excursies is evenwel een excursies per jaar voor maximaal vijftig personen vergunning vereist, want het Verdronken Land per excursie. Het gebied mag bovendien alleen van Zuid-Beveland is een Natura 2000-gebied in de zomermaanden worden betreden. en voor de twee dorpen geldt dus een betredings - De directe aanleiding voor het voorgenomen verbod. De genoemde dorpen zijn bovendien archeologisch onderzoek is het kernthema archeologische monumenten met een hoge ’Verdronken land en dorpen’ in de Provinciale archeologische waarde, waarin niet mag worden Onderzoeksagenda Archeologie Zeeland (POAZ) gegraven. 2017-2020. Door natuurlijke erosie, verwering en zandhonger, waardoor de resten dreigen te verdwijnen, is de noodzaak een stuk groter Tolsende geworden. Ook Japanse oesters hebben de afgelopen decennia voor de nodige aantasting Tolsende is gesticht in de twaalfde eeuw, na van de fundamenten gezorgd. het begin van de bedijkingen in Zeeland. De Het onderzoek zal voornamelijk bestaan uit het in bedijkingen zijn uitgevoerd door de abdij van kaart brengen van de archeologische resten met Ter Doest na de zware stormvloed van 1134. De gps, zodat een goed beeld ontstaat van de parochie bestond uit Tolsende-binnen en omvang en complete inrichting van het dorp. Tolsende-buiten, respectievelijk binnendijks en De resten van het dorp zijn namelijk nog niet nog buitendijks gelegen. De kerk van Tolsende eerder gedetailleerd opgemeten. Verder wordt de stond in Tolsende-binnen, ten westen van de staat en de waarde van de sporen vastgelegd en eerste dijk die Tolsende-binnen van Tolsende- worden grondboringen verricht om de natuurlijke buiten scheidde. Tolsende-buiten werd ook wel ondergrond in kaart te brengen. de Polder genoemd, waarin later het gehucht Kapeldorp ontstond. Nieuwlande Wat er van Tolsende nu nog te zien is, zijn bakstenen funderingen van de gebouwen en Nieuwlande bevond zich een kleine drie kilometer los vondstmateriaal, zoals aardewerk- en bot- ten zuidoosten van Tolsende. Van dit dorp hebben fragmenten. Het aardewerk dateert voornamelijk beroepsarcheologen in de jaren tachtig van de uit de vijftiende en het begin van de zestiende vorige eeuw enkel de funderingsresten van de eeuw. Tijdens een globale waardering van het kerk, een kasteeltje en wat andere sporen in kaart archeologisch monument in 2004 zijn 23 huis- gebracht. Daarnaast hadden particulieren vrij spel, plattegronden geteld. Er zijn lange en stevige aangezien er in de decennia voor 1990 nog geen funderingen aanwezig, maar ook smalle en kortere betredingsverbod gold. Dat heeft ertoe geleid dat exemplaren. Hieruit valt een zeker onderscheid in heel veel mensen met een metaaldetector hebben sociaal aanzien van de bewoners op te maken. gezocht en dat er uitgebreid is gegraven, wat tot Ongetwijfeld zullen de mensen, die tijdens de een aanzienlijke verstoring van de resten heeft stormvloeden huis en haard moesten achterlaten, geleid. zijn teruggekeerd om zoveel mogelijk bouw- materialen te verzamelen voor de herbouw van Het is wenselijk dat in de toekomst ook een hun huizen elders. vergunning voor onderzoek aan dit dorp wordt Daarnaast is ook de fundering van de kerktoren verstrekt, zodat hiervan alle resten alsnog in kaart nog bewaard gebleven. Van de andere delen van kunnen worden gebracht. Ook kan dan aandacht de kerk is zo goed als niets meer aanwezig. In de worden besteed aan de inrichting van het buiten - laatste decennia van de vorige eeuw troffen gebied tussen beide genoemde dorpen, want particulieren nog menselijke skeletten aan, die bij uit eerdere archeologische waarnemingen is de kerk waren begraven. Volgens oude bronnen gebleken dat daar enkele losstaande boerderijen en particuliere waarnemingen moet er bij het dorp hebben gestaan. ook een molen hebben gestaan, maar resten hier - van worden tegenwoordig niet meer aangetroffen. Hans Jongepier en Robert van Dierendonck

POAZ Bronnen - Jongepier, J., 2017: Yerseke-Schelpkreek, gemeente Reimerswaal. Bureauonderzoek verdronken dorp Tolsende, Middelburg. De Provincie Zeeland heeft in 2018 aan Erfgoed - Kuipers, J.J.B. (red.), 2004: Sluimerend in slik. Verdronken dorpen Zeeland een vergunning verstrekt voor en verdronken land in zuidwest Nederland, Middelburg. archeologisch onderzoek in Tolsende en voor Afbeelding excursies. De vergunning geldt voor maximaal vier Bakstenen fundering in Tolsende. nr. 4 2019 ZEEUWS ERFGOED 27 De Hanze was dé internationale handelsorganisatie van middeleeuws Europa. Toen zij in ERFGOEDallerlei 1356 in Lübeck een officieel steden- verbond werd, had zij al een voor- Erfgoed Zeeland kan geen aanvullende tobias van Gent en geschiedenis van informatie verstrekken over de verkoop Hans Sakkers , Slag eeuwen. Ooit van verschenen publicaties. om de Schelde 1944. bestonden verschillende Hanzen, zoals De beslissing in de de Vlaamse Hanze van Londen. De Hanze strijd om West-Europa domineerde de handel op de Noord- en BOEkEn En EEnMALIGE UItGAVEn (Bergschenhoek: Oostzee. Haar buitenposten waren vier Marberg Media, 2019) ‘Kantoren’ in Novgorod, Bergen, Londen en Bas Bijkerk , Bijkerk, 352 pag.; ill., foto’s, Brugge (later Antwerpen). De Nederlandse dynastie van krt., tek. Op 4 septem - Hanzegeschiedenis concentreert zich rond metselaars, 1680- ber 1944 vallen de de IJssel- en andere oostelijke steden, maar 2012. Een naar waar - haveninstallaties voor Zeeland en Holland was het Hanze- heid opgetekende van Antwerpen vrijwel onbeschadigd in netwerk ook zeer belangrijk. Destijds familiegeschiedenis geallieerde handen. Door grote logistieke Vlaamse steden als Sluis, Aardenburg en van 332 jaar zelfstan - problemen na de snelle opmars vanuit hebben eveneens een historische dige metselaars, tien Normandië is dit voor de geallieerden een band met het Hanzenetwerk. Bij een generaties van vader enorme meevaller. Zolang Duitse kanonnen ingrijpend conflict als de Hollands- op zoon (Burgh in de Scheldemonding de toegang tot de Wendische Oorlog (1438-1441) was Zeeland Haamstede: eigen havenstad beheersen, hebben ze niets aan direct betrokken. De neergang kwam in de beheer, 2019) 358 p.; het bezit van de havens. Het Eerste zestiende eeuw. Voor Zeeland en Holland ill., foto’s, krt., tek., tab. Canadese Leger krijgt opdracht de Duitsers resteerde de ‘moedernegotie’: fundament Het verhaal van een van de oudste familie - uit de Scheldemonding te verdrijven. In van de wereldomspannende handel in de bedrijven van Nederland, de metseldynastie het najaar van 1944 worden West-Brabant, zeventiende eeuw. van Bijkerk, die 332 jaar duurde, 17 metse - Zeeuws-Vlaanderen, Zuid-Beveland en laars en 10 generaties van vader op zoon Walcheren het toneel van een even Jan kuipers en telde. De auteur, broer van de laatste heroïsche als bittere strijd, die op Jeanine Dekker eigenaar, start met de opzet van zijn 8 november 1944 wordt beslecht met de (tevens eindred.), onderzoek en vergelijkbare bedrijven in capitulatie van Walcheren. Als een paar Zeeuwse erfgoed- Nederland. Daarna komt chronologisch, weken later de mijnen in de Westerschelde lijnen (Middelburg: via de tijdlijn van alle betrokken nazaten van zijn geruimd en de eer ste konvooien de Erfgoed Zeeland, Cornelis Bijkercke (1639-1716), de bedrijfs- haven van Antwerpen bereiken, zijn de 2019) 80 pag.; ill., geschiedenis aan bod. Bevat verder een bevoor radingsproblemen voor de foto’s, krt. Bevat bijlage met aanverwanten van de familie, geallieerde strijdkrachten voorbij en is de een inleiding op en dankwoord, colofon en een stamboom in Duitse nederlaag in West-Europa uiteenzetting van de door Erfgoed Zeeland een losse bijlage. Het uit 1680 stammende onvermijdelijk geworden. De auteurs laten samengestelde negen erfgoedlijnen waarin familiebedrijf werd in 2012 door Pieter van zien welke militaire blunders hier met name de culturele identiteit van Zeeland is vervat. Moort overgenomen. aan geallieerde zijde aan vooraf gingen. De negen erfgoedlijnen betreffen: Schorren, De gevolgen van het oorlogsgeweld waren slikken en polders (Land van overkanten), Johan Francke en desastreus. Ruim zevendui zend soldaten en Strijd tegen het water (Verdronken en Peter Sijnke , Cacao, burgers overleven de Slag om de Schelde herrezen), Poort naar de wereld (Ontdekken suiker en slaven niet, duizenden raken gewond en hele en ondernemen), Sterk Zeeland (Strijdtoneel (Middelburg: de dorpen en landschappen worden verwoest. in de delta), Heren en kerken (Macht en Drvkkery, 2019) 25 De Canadezen ervaren de gevechten in geloof), Zwarte schuren en stoere paarden pag.; ill, krt., tek., grav., Zeeland en West-Brabant als de meest (Leven en werken op het platteland), Zilt en plgr. Dit dertiende bloedige van hun veldtocht in West-Europa. zoet (Smaken van Zeeuwse bodem), Het deel in de reeks Dit meest actuele overzichtswerk met Zeeuwse licht (De kust ontdekt) en Nieuw Stadswandelingen betrekking tot de Slag om de Schelde kent Zeeland (Moderne bedrijvigheid en Middelburg is een 22 hoofdstukken. Deze zijn onderverdeeld in veranderend landschap). Deze lijnen krijgen herziene uitgave van 5 delen: de aanloop naar de strijd; de strijd een verdere verdieping door behandeling de ongenummerde om het westelijk deel van Noord-Brabant van alle daarin behorende onderwerpen. uitgave van 2014. Deze wandeling kwam tot (operatie Suitcase), de strijd om Met een voorwoord van Anita Pijpelink, stand in samenwerking met Chocolate West-Zeeuws-Vlaanderen (Switchback); gedeputeerde Provincie Zeeland, een Lovers, Koninklijk Zeeuwsch Genootschap strijd om de noordoever van de Schelde reflectie op erfgoed en toerisme door der Wetenschappen, Zeeuws Archief, ZB| (Vitality en Infatuate) en de gevolgen van Erik van den Dobbelsteen, directeur VVV Planbureau en Bibliotheek van Zeeland en de strijd, met aandacht voor de slachtoffers, Zeeland en een introductie op de Zeeuwse de Drvkkery. De wandeling is anders van de ontsluiting van Antwerpen, de situatie op erfgoedlijnen van Marc Kocken, coördinator opzet dan de vorige, er is actuele informatie Walcheren en de nalatenschap van de Slag. Zeeuwse Ankers en sectorhoofd bij Erfgoed aan de gids toegevoegd en tekst is herzien. Met een nawoord, dankbetuigingen, Zeeland. Achter in het boek is een De wandeling zelf behandelt de nalaten - literatuurlijst, fotoverantwoording en uitknipbaar kaartspel, ‘Erffood Memory’ schap van de slavenhandel en de handel in overzicht van de ingezette strijdkrachten. van Foodcurators opgenomen. producten als tabak, cacao, koffie en suiker aan de hand van monumenten, objecten en Jan J.B. kuipers , De Hanze. Kooplui, Anya Marinissen (red.), Johan Francke huizen in de stad Middelburg. koningen, steden en staten (Zutphen: Walburg (beeldred.), Peter Sijnke, Wilbert Weber en Pers, 2019) 160 pag.; ill., foto’s, krt., tek., plgr. Arnold Wiggers (tekst), Wat overbleef. Drie Rijk geïllustreerd overzichtsboek over VOC-routes op Walcheren (Middelburg: ZB| de ‘Duitse Hanze’ en haar voorgangers. Planbureau en Bibliotheek van Zeeland,

28 ZEEUWS ERFGOED nr. 4 2019 2019) 60 pag.; ill., krt., binnen- en buitenlandse archieven naar tIJDSCHRIFtEn tek., plattegr.; foto’s, materiaal voor deze studie. In het eerste grav. Reisgids met hoofdstuk wordt ingegaan op de nehalennia. twee VOC-wandelin - ontwikkeling van kustbatterijen en vesting - Archeologie, gen in Middelburg en werken aan de Schelde in de Franse Tijd. cultuurhistorie, Vlissingen en een Vervolgens wordt de Britse expeditie van streektaal en volks - fietsroute (32 km) 1809 behandeld en daaropvolgend de cultuur van Zeeland over Walcheren. herstelwerkzaamheden aan de fortificaties. en Goeree-Overflak - De wandelaars en Hierna volgt een hoofdstuk over de kee 205 (2019) fietsers worden langs gebouwentypen (onder meer bastions, Arco Willeboordse, diverse gebouwen en kruithuizen, kazernes en wachthuizen, ‘Heidens of heilig?’ objecten gevoerd die refereren aan de tijd hospitalen), de financiële uitgaven van de (bijgeloof, van de handelscompagnie, zoals de oude Fransen voor de fortificaties en het gebruik Aardenburg); Marinus Bierens, ‘Een librije in havens en scheepswerven, kantoren, van de forten na het ontstaan van het Brouwershaven ontdekt’ (kerkelijke pakhuizen, het standbeeld van mensen- Nederlandse Koninkrijk in 1813. Bevat een bibliotheken, bibliotheekgeschiedenis, redder Frans Naerebout, fort Rammekens lijst met Franse en Nederlandse Brouwershaven); Jaco Simons,‘Zeeland en en andere bezienswaardigheden. benamingen, geraadpleegde bronnen, over - Goeree in de wereld. Deel 4, Midden- en zicht van in de tekst genoemde ingenieurs Zuid-Amerika’ (Sint Eustatius, Pomeroon, Willem Meijer (tekst) en een index. Verder veel uniek cartografisch Guyana, Berbice, Essequibo, Suriname). & Arthur Scheijde materiaal uit buitenlandse archieven. (tekeningen), Zeeland. tijdschrift De scherpschutter. Ruud Spruit , De van het koninklijk De Slag om de wonderdokter. Zeeuwsch Schelde (Goes: Paard A.W. van Renterghem Genootschap der van Troje, 2019) 48 (Amsterdam: Cossee, Wetenschappen pag.; ill., tek. Uitgave 2019) 218 pag.; ill., 28/3 (2019) in samenwerking foto’s. Na drie romans Klaas Timmermans, met het Bevrijdings - schreef Spruit ditmaal ‘Zeewier: de museum Nieuwdorp. een biografie, oplossing voor alle Van het stripboek verscheen een luxe editie gebaseerd op de problemen?’ met extra uitleg over het wapenarsenaal dat autobiografie van de (zeewieren, zeewier - in het boek voorkomt. Tevens verschenen Zeeuwse plattelands - recepten); een Duitse ( Die Scharfschütze. Die Schlacht arts Albert Willem Huib J. Zuidervaart, ‘De Middelburgse arts, um die Schelde ) en Engelse editie ( The van Renterghem chirurgijn en chemicus Antonius de sharpshooter. The ). (1845-1927) die berust in het gemeente- Heyde/Heide (1646-1705) meer in context De Canadese oorlogscorrespondent James archief Goes. Van Renterghem vertelt daarin geplaatst.’ (Artsen, chirurgijns, chemici); Jim Borden raakt na de landing in Normandië over zijn leven in een tijd van radicale van der Meer Mohr, ‘Jan Baptista van Aerde betrokken bij de bevrijding van de Schelde - veranderingen in de wetenschap, hygiëne en (ca. 1738-1812), een vrij onbekende kunste - delta. Hij verliest aan het front veel vrienden geloof. Spruit laat de lezer het pad van naar die in de 18 de eeuw ook enkele werken door een Duitse scherpschutter. Bordon Van Renterghem over de Zuid-Bevelandse in Zeeland heeft gemaakt’ (schilderkunst). probeert deze Weiss te vinden. wegen en dijken volgen naar de zieken die hij onder barre hygiënische omstandigheden Pier Pennings , behandelde. Van Renterghem was een HEEM- En OUDHEIDkUnDIGE BLADEn Jongens, ik moet gaan uitzonderlijke arts, die zich als eerste zwemmen Nederlander specialiseerde in de hypnose- nederlandse Genealogische Vereniging, (Apeldoorn: Stichting en suggestietherapie en daarmee opzien- afdeling Zeeland Traveling Light Art barende resultaten behaalde. Wij van Zeeland , 2019, 2 Projects, 2019) 58 p.; Van Renterghem reist naar Zürich en Wenen Jan Midavaine, ‘Een buitenplaats genaamt ill., foto’s, krt. Dit boek om Jung en Freud te ontmoeten en opent Borndal met zijn huizing, schuur, stallingen beschrijft hoe de een eigen kliniek in Amsterdam. De auteur en verder gevolg en toebehoren van dien’; zendelingszoon Bram heeft de 1.300 pagina’s tellende tekst van Sjaak Hoornick, ‘Genealogie van Joos van de Pennings de HBS de arts omgewerkt tot een leesbaar boek. Velde’; Albert Prins, ‘De Blindeninrichting te ontvlucht om zijn Middelburg in 1953’. droom om piloot te Robert Jan Swiers , worden te vervullen. Als KNIP-piloot te Strijd om Zeeland. Heemkundige kring Walcheren Bandoeng wordt hij in 1940 als Spitfire-piloot Invasie, verdediging, De Wete , 2019, 3 uitgeleend aan de RAF. Tijdens zijn eerste Zeeuws-Vlaanderen, Piet Schop, ‘Vet zwemmen. De Schelde- vlucht wordt hij boven vliegveld Zuid-Beveland, bekerwedstrijd van 1939’; Jan Moekotte, Oost-Souburg neergeschoten door de FLAK Walcheren, ‘De Hino. Automobielindustrie in Vlissingen, en stort hij in de Westerschelde. Pennings, Schouwen-Duiveland, een reconstructie’; Leo Faasse, ‘Walcherse dan 24 jaar oud, is nooit teruggevonden. 1944/1945 (Soester - Weelde. Een mannenpak’; Johan Francke, Dit verhaal werd opgeschreven door zijn berg: Aspekt, 2019) ‘Nieuwe uitgaven, ‘k è heleze’. neef Pier. Van elk jaar dat gegevens over het 140 pag.; ill., foto’s, krt. leven van Bram bekend zijn is een hoofdstuk Zeer beknopte Vereniging Vrienden van het muZEEum gemaakt, waarvan de titel naar het jaartal uitgave met veel en het Gemeentearchief Vlissingen verwijst. Deze lopen van 1910 tot 2015. foto’s. Na een inleiding en hoofdstukken Den Spiegel , 2019, 3 over de invasie in Frankrijk en de verdediging Aafke Verdonk-Rodenhuis, ‘Over de trans- Rudi Rolf , Napoleons door de Duitsers gaat de auteur in op de Atlantische slavenhandel, de Wilde Kust en forten aan de Schelde. strijd om Zeeuws-Vlaanderen en de bankiers in Vlissingen’; Gerhard de Kok, Franse vestingbouw in afzonderlijke eilanden. ‘Vlissingse Hoofdnegotie’; Geert Stroo, Zeeland (Middelburg: ‘Zeeuwen op de Wilde Kust, Berbice’; Prak Publishing, 2019) Piet Geljon, ‘Bankiers in Vlissingen circa 144 pag., ill., foto’s, 1830-1930’. krt., tek. Rolf zocht in

nr. 4 2019 ZEEUWS ERFGOED 29 Historische Vereniging Arnemuiden Verslaggever van ’t Nieuwe Zeeuwtje, uitkomsten’; Walter Annard, ‘Lobbyen op het Arneklanken, 2019, 3 Paul de Schipper’; Kees van den Bovenkamp, Binnenhof ten tijde van de Republiek’. Piet Feij, ‘Arnemuiden in de tijd van Koning ‘Breekbare helden. Het verzet in Zeeland Willem II (5)’; Leen Schouls, ‘Museumbericht’; 1940-44’. Heemkundige Vereniging terneuzen Anneke Bol-Sluurman, ‘Barbara van den Nieuwsbrief , juni 2019 Broecke, de vrouw van Daniël van den Heemkundige kring Arie van der Maas, ‘De kerk op d’n ‘Oek’; Queborne’; Janneke Lindenbergh-Beunk, West-Zeeuws-Vlaanderen José van Houdt, ‘Een ‘hondenbaan’ in ‘Nieuw leven in oorlogstijd’; Joost Adriaanse, Tijd|Schrift , 2019, 3 ’t Zeeuwse’; Piet de Nooijer, ‘Christiaan van ‘De bewoners van de Langstraat (z/o) (2) Huib Plankeel, ‘Genealogisch onderzoek en Poelje, Kapitein bij de Provinciale Stoom - in de vijftiger jaren’; Marco de Ridder, DNA, voorbeeld Herny’; Marja A.C. de Groote, bootdienst op de Westerschelde, tijdens ‘Evacuatie’; Joost Adriaanse, ‘Archeologie- ‘Arme mensen: honger en uitzichtloosheid de eerste maanden van de Tweede Wereld - rubriek’. dreef hen tot nachtelijke overvallen. De oorlog’. grootste doodstrafzaak uit de negentiende Heemkundige kring De Bevelanden eeuw’; André R. Bauwens, ‘Een foto uit Heemkundige Vereniging terneuzen De Spuije , zomer 2019 vervlogen dagen’; Geert Stroo, ‘Een Nieuwsbrief , september 22019 G.J. Lepoeter, ‘Het moeizame begin van het beknopte geschiedenis van Waterlandkerkje Karel Margry, ‘Slag om de Schelde. christelijk onderwijs in Goes’; Jan J.B. Kuipers,’ 1674-1850’. De explosie bij IJzendijke en gevolgen voor “Gelachen dat we hebben”, oerjaren van de de aanval op Breskens’; José van Houdt, Bevelandse popcultuur’; Hester van Rees, Oudheidkundige kring ‘De Vier Ambachten’ ‘Amerikaanse bommenwerper neergestort ‘Cornelis Alegoed (1763-1844), school- Bulletin , 2019, 3 in Lovenpolder bij Hoek op 22 juni 1943’. meester te Nisse’; Mandrie Harinck, R.J.H. Lensen, ‘Muurwerk van het hospitaal ‘Adriaen Harinck’; Albert L. Kort, ‘Boekindruk: van Zaamslag blootgelegd: resultaten en

UItGELICHt

In tijd|Schrift (2019, 3) beschrijft Marja A.C. de Groote veel ellende in het artikel: ‘Arme mensen: honger en uitzichtloosheid dreef hen tot nachtelijke overvallen. De grootste doodstrafzaak uit de negentiende eeuw’. Bij haar onderzoek naar deze strafzaak uit 1846 deed de auteur schokkende ontdekkingen. Zestien mannen en twee vrouwen werden ter dood veroordeeld. Voor mensen van de laagste sociale klasse was het leven in de negen - tiende eeuw allesbehalve gemakkelijk. In Zeeuws-Vlaanderen was geen industrie, arbeiders waren afhankelijk van het karige loon dat boeren betaalden, een alternatief was er niet.

Toen in 1845 ook nog de aardappeloogst mislukte, leidde dat tot bedelarij en nachtelijke afpersing van boeren. Een goede verhouding tussen de werkgevers en hun personeel bestond bijna niet. De boeren had - den door het overschot aan aanbod de knechten voor het uitkiezen en konden hen om het kleinste akkefietje wegsturen.

Gedwongen door honger en armoede Gouverneur van Zeeland E. van Vredenburgh | gingen groepen arbeiders ’s nachts boeren bron: Tijd|Schrift 2019, 3. ‘bezoeken’ en eisten dat ze brood en spek of geld naar buiten zouden gooien. Toen hun acties grimmiger werden - de overvallers veroordeeld tot de doodstraf. Pas in 1870 Zeeuws-Vlamingen in gevangenissen dreigden met moord en brand als de boeren werd de doodstraf afgeschaft, in de terecht, waarna ze dikwijls naar het hen niets zouden geven - stelde de overheid decennia daarvoor kon de Koning gratie bedelaarsgesticht de Ommerschans in nachtwachten aan, later werd zelfs een verlenen, wat bij de achttien genoemden Overijssel werden overgebracht. De auteur bataljon infanteristen ingezet. Aanvankelijk ook gebeurde. De mannen gingen naar geeft zoveel mogelijk bijzonderheden over werd door de gouverneur van Zeeland, de het tuchthuis in Leeuwarden, de vrouwen afkomst, omstandigheden en eventuele heer Van Vredenburch, geadviseerd om toe naar de vrouwengevangenis in Gouda. toekomstmogelijkheden van de te geven aan de eisen, omdat de armoede De omstandigheden in de gevangenissen betrokkenen. ondraaglijk was. Tot Isaac Nortier werd waren in die tijd, zoals algemeen bekend is, overvallen: huisraad werd vernield en er viel mensonterend. Voor de meesten was ook de toekomst uit - een schot waardoor de boer aan zijn oor zichtloos, een oplossing voor het armoede - gewond raakte. Alle veroordeelde West-Zeeuws-Vlamingen probleem en de sociale achterstand was er op twee na overleefden het tuchthuis van nog niet. Het is niet verwonderlijk dat Nu er geweld was gebruikt, was de grens Leeuwarden niet, de vrouwen stierven ook vrijgekomen veroordeelden en hun kinderen van het toelaatbare bereikt. In 1846 werden in gevangenschap. Behalve genoemde en kleinkinderen emigreerden als ze daar voor de overval op Nortier achttien mensen ongeluksvogels kwamen nog veel ook maar enige kans toe zagen.

30 ZEEUWS ERFGOED nr. 4 2019 UItGELICHt

In de Spuije (zomer 2019) vertelt Er waren heel veel moeilijkheden en G.J. Lepoeter over ‘Het moeizame begin van tegenwerking te overwinnen, uiteindelijk het christelijk onderwijs in Goes’. Hoewel bemoeide minister van Binnenlandse Zaken, over het christelijk onderwijs in Goes al J.R. Thorbecke zich met de zaak en moesten uitvoerig geschreven is, heeft een biografie de hervormde predikanten, de Plaatselijke van de predikant Adriaan de Bruijne Schoolcommissie, Burgemeester en - geschreven door diens achterkleinzoon Wethouders en zelfs een woedende Cornelis de Bruijne - de aanzet gegeven tot dominee Johannes ab Utrecht Dresselhuis dit artikel door G.J. Lepoeter. Adriaan de bakzeil halen. In april 1854 werd er voor het Bruijne was een landbouwerszoon, die eerst les gegeven in de nieuwe christelijke geacht werd zijn vader op te volgen, maar school, bestuurd door “eene commissie, in 1845 op 35-jarige leeftijd een belangrijke meerendeels uit afgescheidenen” beslissing nam: hij verliet de Hervormde bestaande, zoals dominee Adriaan Kerk, werd lid van de Christelijk de Bruijne zo graag wilde. Afgescheiden Gemeente in Goes en ging studeren aan de Theologische School van dominee Anthony Brummelkamp in Arnhem. Adriaan de Bruijne deed in 1849 zijn intrede als predikant van de Christelijk Afgescheiden Silhouetafbeelding van dr. J. ab Utrecht Dresselhuis | Gemeente in Goes. bron: de Spuije zomer 2019, collectie Zeeuws Genootschap, Zeelandia Illustrata IV, nr. 0331. In 1848 was een nieuwe Grondwet tot stand gekomen onder leiding van staatsman J.R. Thorbecke, waarin vrijheid van onderwijs werd vastgelegd. In 1852 waren er al meer dan 150 bijzondere scholen opgericht in Nederland. De enthousiaste, maar onervaren De Bruijne was groot voorstander van een voor erfgoed christelijke school, die behalve voor kinderen van zijn gemeente-leden ook open moest staan voor niet-afgescheidenen en voor kinderen van (arme) hervormden. Zijn Vanwege tussentijds vertrek en het aflopen van belangrijkste tegenstander in de Goese de benoemingstermijnen zoeken we twee nieuwe schoolstrijd in de jaren 1850-1853 was de bekende, ervaren en bewonderde predikant enthousiaste leden voor de raad van toezicht J. ab Utrecht Dresselhuis van de Nederlands Hervormde Kerk, die ook schoolopziener Heb je juridische (arbeidsrechtelijke) kennis of heb je een achtergrond was. in communicatie, marketing of ICT op strategisch niveau? Voel je je betrokken bij erfgoed en beschik je over een ‘open mind’ en een Ab Dresselhuis werd beschouwd als een interessant netwerk? Dan is een toezichthoudende functie bij eminent geleerde, en was lid van verschei - Erfgoed Zeeland misschien iets voor jou! dene wetenschappelijke genootschappen, een geduchte tegenstander voor de eenvoudiger Adriaan de Bruijne. In Goes stond ook het gemeentebestuur zeer afwijzend tegen de stichting van een christelijke school.

Dominee De Bruijne, wetende dat hij veel tegenstand zou ondervinden, ging te rade bij J.A. Wormser, iemand met ervaring op het gebied van het stichten van christelijke scholen. In 1850 werd het verzoek voor de oprichting van de nieuwe school gedaan Meldpunt Alle meldingen worden besproken met als wens dat de school onder bestuur in het provinciale netwerk Erfgoed van de aanvragers zou komen te staan en Erfgoed Zeeland en Ruimte. Een archeologische dat niet alleen kinderen van de vondst blijft je eigendom, maar afgescheidenen welkom waren. Via het Meldpunt kun je een moet soms beschikbaar blijven Grote consternatie bij gemeentebestuur, melding doen over gebouwd, voor nadere bestudering. Dit zal de schoolopziener ab Utrecht Dresselhuis landschappelijk en archeologisch dan gedaan worden door een en veel bevriende notabelen. Zelfs de van de archeologen van Erfgoed hervormde predikanten waren tegen: erfgoed in Zeeland. Het kan gaan zij voelden zich geschoffeerd doordat over een archeologische vondst of Zeeland. De Bruijne stelde “dat het eene dringende over bedreigd, ondergewaardeerd behoefte is in onzen tijd dat onderwijs en of onbekend gebouwd of Meer informatie? Kijk op opvoeding van een meer stellig christelijk landschappelijk erfgoed. erfgoedzeeland.nl/meldpunt. beginsel uitgaan dan met de inrigting der gemengde openbare scholen bestaanbaar is”. Alsof zij niet voldoende serieus met het godsdienstonderwijs op de openbare scholen bezig zouden zijn!

nr. 4 2019 ZEEUWS ERFGOED 31 MOnuMENTaal Tijdens de nationale start 75 Jaar Vrijheid werden de weinige bevrijders van toen die nog in leven zijn tijdens een speciaal programma in het Scheldetheater in Terneuzen bedankt en in het zonnetje gezet. Een van hen was de 97-jarige Amerikaanse veteraan Matthew Brown | bron: Nationaal Comité 4 en 5 mei.

32 ~ ZEEUWS ERFGOED nr. 4 2019