T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI KLASİK ARKEOLOJİ BİLİM DALI

KEKOVA SUALTI ARAŞTIRMALARINDA TESPİT EDİLEN AMPHORALAR

UĞURCAN ORHAN

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN DOÇ. DR. ERDOĞAN ASLAN

KONYA - 2018 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI KLASİK ARKEOLOJİ BİLİM DALI

KEKOVA SUALTI ARAŞTIRMALARINDA TESPİT EDİLEN AMPHORALAR

UĞURCAN ORHAN

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMAN DOÇ. DR. ERDOĞAN ASLAN

Söz konusu Yüksek Lisans Tezi, SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından 18203005 proje numaralı “Kekova Sualtı Araştırmalarında Tespit Edilen Amphoralar” adlı proje ile ilgili olup, ilgili birimce desteklenmiştir”

KONYA - 2018 ÖNSÖZ Paleolitik çağlardan itaberen yerleşimin söz konusu olduğu Likya Bölgesi, doğudan batıya, batıdan doğuya hareket eden gemiler için önemli bir geçiş bölgesi olmuştur. Aynı zamanda korunaklı limanları ve doğal koyları ile güvenli barınak olma işlevi de görmüştür. Tez konusun ana materyalini oluşturan sualtında tespit edilen amphoraların bulunduğu Kekova Adası, limanları sayesinde de Likya’nın ticari hayatında önemli bir role sahiptir. “Kekova Sualtı Araştırmalarında Tespit Edilen Amphoralar” isimli çalışmada, 2012- 2017 yılları arasında sualtında tespit edilen amphoralar konu olarak işlenmiştir. Antik dönemin ticari faaliyetlerini göstermesi bakımından önem arz eden amphoralar, tipoloji, köken, form ve dağılım olarak ele alınmıştır. Bu kapsamda Kekova Adası çevresinde tespit edilen amphoralar bu bölgenin ticari yoğunluğunu göstermesi bakımından önemlidir. Bana her konuda destek olan, tez konumu belirlememde yardımcı olan, tüm sorularımı sabırla cevaplayan, hem yüzey hemde sualtı çalışmalarında bana görev veren danışmanım Selçuk Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Erdoğan ASLAN’a bana verdiği tüm emekler için teşekkürü bir borç bilirim. Çalışmalarım sırasında kaynak ve fikir olarak desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen Mersin Üniversitesi Doktor Öğretim Üyesi Erkan Alkaç’a, Selçuk Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. E. Egemen Işık Aslan’a, L. Ufuk Erdoğan’a, Nadir Gümüşkaya’ya ve yıllardır aynı ekip içinde çalıştığımız Yusuf Kılıç’a, teşekkürlerimi sunarım. Beni bugünlere yetiştiren, her anımda yanımda olan ve desteklerini asla üzerimden eksik etmeyen canımdan çok sevdiğim değerli aile üyelerim, Babam Bülent Orhan, Annem Hatice Orhan ve Ağabeyim Fahri Orhan’a minnet ve teşekkürü bir borç bilirim.

Konya 2018 Uğurcan ORHAN T. C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Bilimsel Etik Sayfası

Adı Soyadı Uğurcan ORHAN

Numarası 164203011006

Ana Bilim / Bilim Dalı Arkeoloji / Klasik Arkeoloji Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Ö

Tezin Adı KEKOVA SUALTI ARAŞTIRMALARINDA TESPİT EDİLEN AMPHORALAR ğrencinin

Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.

Öğrencinin imzası

(İmza) ,... �----

.c. SELÇUKÜNİVERSİTESİ Sosyal BilimlerEnstitüsü Müdürlüğü

YüksekLisans Tezi Kabul Formu

Adı Soyadı Uğurcan ORHAN Numarası 164203011006 Ana Bilim / Bilim Dalı ARKEOLOJİ/ Klasik Arkeoloji Programı Tezli YüksekLisans • Doktora o Tez Danışmanı Doç. Dr. Erdoğan ASLAN KEKOVA SUALTI ARAŞTIRMALARINDATESPİT EDİLEN Tezin Adı AMPHORALAR

Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından hazırlanan Kekova Sualtı Araştırmalarında Tespit Edilen Amphoralar başlıklı bu çalışma 27/06/2018 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir.

Ünvanı, Adı Soyadı Danışman ve Üyeler imza •

Doç. Dr. Erdoğan ASLAN Danışman - 9wM

Prof. Dr. Ertekin Mustafa DOKSANALTI Üye

Dr. Öğr. Üyesi Erkan ALKAÇ Üye

Doç. Dr. Aytekin BÜYÜK.ÖZER Üye T. C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Adı Soyadı Uğurcan ORHAN Numarası 164203011006 Ana Bilim / Bilim Dalı Arkeoloji/Klasik Arkeoloji

Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı Doç. Dr. Erdoğan ASLAN Ö Tezin Adı Kekova Sualtı Araştırmalarında Tespit Edilen Amphoralar ğrencinin

ÖZET

Kekova Adası, günümüz Antalya ili Demre ilçesi Üçağız mevkiinde, antik kentinin 1 km güneyinde Limanı’nın ise 4 km. batısında yer almaktadır. Ada, yaklaşık 7,5 km uzunluğunda ve en geniş yeri 1,8 km ölçülerindedir. Ada kuzeydoğu-güneybatı doğrultuludur ve çoğunlukla dik yamaçlı ve yüksek yeri yaklaşık 180 m olan dağlık yapıdadır. Adanın dağlık yapısı tarıma uygun olmamakla birlikte kentsel yerleşimi de oldukça kısıtlamaktadır. Bu nedenle adanın sadece iki bölümünde yerleşim bulunmaktadır. 2012-2017 yıllarında yapılan sualtı araştırmaları, Kekova Adası’nın çevresinde yer alan, Kuzey Yerleşim Alanı, Karaöz Mevkii ve Tersane Koyu Arkaik Batık Alanı olmak üzere toplamda 3 farklı alanda sürdürülmüştür. Karada yapılan çalışmalara paralel olarak yürütülen sualtı araştırmaları, yukarıda belirlenen bölgelerde tespit, gözlem ve fotoğraflama çalışmaları için dalışlar yapılarak gerçekleştirilmiştir.

Kekova Adası ve çevresi sualtında bulunan amphoraların tipi, tipolojisi ve kökenini belirleyerek, Ada çevresinde mevcut kültür varlıklarının Anadolu’daki yayılımı tespit edilmeye çalışılmıştır. Kekova adası ve çevresinde tespit edilen kültür varlıklarının tipini, dönemini ve kökeni hakkında bilimsel araştırma yöntemleri kullanılarak kataloglar halinde açıklanmaya çalışılmıştır. Fotoğrafları çekilen kültür varlıklarının daha önceki yıllarda yapılan çalışmalarda tespit edilen kültür varlıkları ile karşılaştırılmış, Ada ve çevresinde hâkim olan eserler tespit edilmeye çalışılmıştır. Sonuç olarak çalışmalarda otuzbeş farklı tipte, dokuz ayrı bölgeden; en erken örneği M.Ö. VIII. yüzyıla en geç örneği ise M.S. 13. yüzyıla tarihlenen amphoralar tespit edilmiştir. Bu kapsamda iki bin yüz yıllık süreç içerisinde Kekova Adası, deniz aşırı bölgeler ile yoğun bir ticari faaliyet içerisinde bulunmuştur.

Anahtar Kelimeler: Amphora, Likya, Kekova Adası, Denizcilik faaliyetleri, Ticari İlişkiler. T. C.

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ

Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Adı Soyadı Uğurcan ORHAN Numarası 164203011006 Ana Bilim / Bilim Dalı Arkeoloji/Klasik Arkeoloji

Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı Doç. Dr. Erdoğan

Ö ASLAN

Tezin İngilizce Adı Amphoras Detected İn Kekova Underwater Researches ğrencinin

SUMMARY

Kekova Island is located in Üçağız district of Demre city of , 1 km south of Simena antique city and 4 km of Andriake port. west of the city. The island is approximately 7.5 km long and the largest is 1.8 km long. The island is northeast-southwest oriented and is mostly mountainous with a steep slope and a high altitude of about 180 m. Although the mountainous structure of the island is not suitable for agriculture, urban settlement is also very limited. For this reason, there are settlements in only two parts of the island. The underwater surveys conducted in 2012-2017 continued in three different areas around the Kekova Island, Kuzey Yerleşim Alanı, Karaöz Mevkii and Tersane Koyu Arkaik Batık Area. The underwater surveys carried out in parallel with the studies carried out on land have been carried out by diving for the identification, observation and photographing studies in the above mentioned areas.

Determining the type, typology and origin of amphoras in Kekova Island and its surroundings, attempts have been made to determine the spread of existing cultural assets around the island in . It tried to be explained in catalogs by using scientific research methods about the type, period and rootedness of the cultural assets found in and around Kekova island. As a result, in studies, thirty-five different types, from nine different regions; The earliest example is BC. VIII. The latest example is AD. Amphoras dated to the 13th century have been identified. In this context, over two thousand one hundred years Kekova Island has been in intensive commercial activity with overseas territories.

Keywords: Amphora, , Kekova Island, Maritime Activities, Commercial Relations. İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ .……………………………………………………………….…………………………...... İ ÖZET……………………………………..…………………………………………………………...İİ SUMMARY………………………………………………………………………..…….…..İİİ

1. GİRİŞ ...... 1

1.1. Konu ...... 1 1.2. Amaç ...... 1 1.3. Kapsam ...... 1 1.4. Yöntem ...... 2

2. LİKYA BÖLGESİ ...... 3

2.1. Araştırma Tarihi ...... 3 2.2. Coğrafyası ...... 4 2.3. Tarihçesi ...... 5 2.4. Ticaret ve Ekonomi ...... 8 2.5. Deniz Ulaşımı ...... 11 2.6. Kekova (Dolichiste) Lokalizasyonu ...... 12 2.7. Limanları ...... 13

3. AMPHORALAR ...... 15

3.1. İtalya Amphoraları ...... 15 3.1.1. Etrüsk Amphorası ...... 15 3.1.2. Greko-İtalik Amphorası ...... 16 3.1.3. Lamboglia II Amphorası ...... 17 3.2. Grek Amphoraları ...... 19 3.2.1. Lesbos Amphoraları ...... 19 3.2.1.1. Arkaik Dönem Lesbos Amphorası ...... 20 3.2.1.2. Klasik Dönem Lesbos Amphorası ...... 20 3.2.2. Rhodos Amphoraları ...... 21 3.2.2.1. Proto-Rhodos I Amphorası ...... 24 3.2.2.2. Proto-Rhodos II Amphorası ...... 25 3.2.2.3. Helenistik Rhodos Amphorası ...... 26 3.2.2.4. Geç Rhodos Amphorası ...... 27

I 3.2.2.5. Geç Rhodos Tip II ...... 28 3.2.3. Kos Amphorası ...... 29 3.3. Ege Bölgesi Amphoraları ...... 30 3.3.1. LR 2 Amphoraları ...... 30 3.3.1.1. LR 2A Amphorası ...... 31 3.3.1.2. LR 2B Amphorası ...... 32 3.3.2. LR 3 Amphorası ...... 32 3.4. Ve Karadeniz Amphoraları ...... 34 3.4.1. Ganos-Günsenin Tip I ...... 34 3.4.2. Ganos- Günsenin Tip II-III ...... 35 3.4.3. Ganos-Günsenin Tip III ...... 36 3.5. Kilikya Amphoraları ...... 37 3.5.1. Pompei V Amphorası ...... 37 3.5.2. Zemer 41 Amphorası ...... 38 3.5.3. LR 1 Amphoraları ...... 40 3.5.3.1. LR 1-A Tipi Amphora ...... 41 3.5.3.2. LR 1-B Tipi Amphora ...... 42 3.6. Kıbrıs Amphoraları ...... 42 3.6.1. Sepet Kulplu Amphora ...... 42 3.7. Suriye Filistin Bölgesi ...... 44 3.7.1. Berythus (Beyrut) Amphorası ...... 44 3.8. Gaza Amphoraları ...... 45 3.8.1. LR 4 Amphoraları ...... 45 3.8.1.1. LR 4 A1 Tipi Amphora ...... 46 3.8.1.2. LR 4 A2 Tipi Amphora ...... 47 3.8.1.3. LR 4 B1 Tipi Amphora ...... 48 3.8.1.4. LR 4 B3 Tipi Amphora ...... 49 3.9. Kuzey Afrika Bölgesi ...... 49 3.9.1. Mısır Amphoraları ...... 49 3.9.1.1. AE 3 Amphorası ...... 49 3.9.1.2. AE 5-6 Amphorası ...... 50 3.9.1.3. AE 7 Amphorası ...... 52 3.9.2. Tunus Amphoraları ...... 53 3.9.2.1. Afrika II D - Keay XII ...... 53

II

3.9.2.2. Afrika III A - Keay XXV Amphorası ...... 54 3.9.3. Tripolitania Amphoraları ...... 55 3.9.3.1. Tripolitania I Amphorası ...... 55 3.10. Kökeni Bilinmeyenler ...... 56 3.10.1. G198 Tipi Amphora ...... 56 3.10.2. Hayes Tip 65 ...... 56

SONUÇ ...... 59

KATALOG ...... 61

KISALTMALAR VE KAYNAKÇA ...... 74

Kısaltmalar ...... 74 Kaynakça ...... 78

FİGÜRLER ...... 110

Figürlerin Listesi ...... 111

Özgeçmiş ...... 135

III

1. GİRİŞ 1.1. Konu Kekova Adası, günümüz Antalya ili Demre ilçesi Üçağız mevkiinde, Simena antik kentinin 1 km güneyinde Andriake Limanı’nın ise 4 km. batısında yer almaktadır. Konumu itibari ile Likya Bölgesi sınırları içerisinde bulunan Kekova’nın bölge içerisindeki rolünü ortaya koymak açısında Likya’nın bazı özelliklerine de değinilmiştir. Bölge’de daha önce çalışmış araştırmacıların yayınları, bölgenin coğrafyası, ilk yerleşimden günümüze kadar olan tarihi süreci, halkın geçim kaynakları, ekonomiye katkı sağlayan ürünleri, bu ürünler sayesinde yapılan ticaret, bu ticaretin kara ve daha çok deniz yolları ile deniz aşırı bölgelerle etkileşimi üzerinde durulmuştur. Tüm bu veriler ışığında da, Kekova’nın Akdeniz’in en büyük adası olarak Likya’daki ticari ve ekonomik rolü ortaya konulmaya çalışlmıştır. Çalışmanın asıl materyali ise amphoralar oluşturmaktadır. Kekova Adası ve çevresinde 2012-2017 yılları arasında sualtı çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Adanın üç farklı yerinde gerçekleştirilen sualtı araştırmalarında çok sayıda günlük kullanım kapları, mimari elemanlar, batıklara ait çapalar ve binlerle ifade edilebilecek yoğunlukta amphoralar tespit edilmiştir. Formunu tespit edebildiğimiz amphoralar çalışma kapsamına alınmış olup form, köken ve dağılım olarak incelenmiştir. Ayrıca sualtında tespiti yapılan amphoraların tarihlendirilmesi, kökenlerinin tespit edilmesi, dağılım alanları ve katalog, çalışmanın konusunu oluşturmaktadır.

1.2. Amaç Kekova Adası ve kıyılarında, sualtında tespit edilen amphoraların tipolojisini saptayarak gruplandırmak, bu amphoralara tarihleme önerisinde bulunmak ve bu amphora formları ışığında kökenleri saptanarak, Kekova Adası’nın deniz yolu ile yapılan ticari ilişkilerini, dönemini ve kapsamını değerlendirmek amaçlanmıştır.

1.3. Kapsam Bu çalışmada yer verilen amphoralar Kekova Adası’nın üç ayrı bölgesinde yapılan sualtı araştırmalarında bulunmuştur. Birinci bölge, adanın kuzeybatı ucunda yer alan Tersane Koyu yakınlarında 15-25 metre derinlikteki Kıbrıs ve Mısır batığının bulunduğu alanıdır ve Tersane Koyu Arkaik Batık Alanı olarak adlandırılmıştır. İkinci bölge, adanın kuzeye bakan yamacında yer alan ve Kuzey Yerleşim olarak adlandırdığımız kıyı şeridinin önündeki 12-30 metre derinlikteki araştırma alanı ve üçüncü bölge ise adanın güneydoğu ucunda yer alan Karaöz Mevkii’nde bulunan, 11-30 metre derinlikteki araştırma alanıdır.

1

Çalışmamızda yer verilen 35 farklı tip amphora üretim yerlerine ve tarihlerine göre sı- nıflandırıldığında İtalya Amphoraları (3 form), Grek Amphoraları (8 form), Ege Bölgesi Amphoraları (3 form), Marmara ve Karadeniz Amphoraları (3 form), Kilikya Amphoraları (4 form), Kıbrıs Amphoraları (1 form), Suriye Filistin Bölgesi (1 form), Gaza Amphoraları (4 form)’dır. Kuzey Afrika Amphoraları ise üç başlık altında incelenmiş Mısır Amphoraları (3 form), Tunus Amphoraları (2 form) ve Tripolitania Amphorası (1 form) olmak üzere incelenmiştir. Ayrıca Kökeni hakkında kesinlik kazanmayan (2 form) bu çalışmanın kapsamını oluşturmuştur. Çalışmaya konu olan amphoralar, toplamda 10 ana başlık ve 8 alt başlık altında toplanabilmektedir.

1.4. Yöntem Bu çalışma farklı aşamalar ve bu aşamaları oluşturan teknikler ile kütüphane çalışmalarından meydana gelmiştir. İlk aşamada, Kekova Adası çevresinde belirlenen alanlara yapılan dalışlarda tespit edilen amphoralar fotoğraflanmış, bölge sınıflandırılmasına tabi tutularak belgelendirilmiştir. İkinci aşamada ise fotoğraflanarak belgelenen amphoraların, dijital ortamda çizimleri yapılarak literatür ve kütüphane taraması ile form, köken, dönemine göre sınıflandırılmıştır. Ancak birinci aşamada, çalışmanın sualtında yapılması, sualtınında çalışma süresinin kısıtlı olması ve alınan izinler gereği fiziksel müdahale yapılamaması gibi nedenlerle sualtında bulunan binlerce parçadan sadece form özelliklerini en iyi yansıtan birer örnek seçilerek, toplam 35 farklı tip amphoranın tipolojisi çıkartılmıştır. Bilindiği üzere amphora tipolojisi çalışmalarında petrografik analizler ve renk kodları da amphoraların kökeni ve üretim yerlerini tespit etmede kullanılan önemli verilerdir. Fakat sualtında amphoralara fiziksel müdahale yapılamadığından dolayı ve sualtında belli derinliklerde meydana gelen renk kayıplarından dolayı bu veriler elde edilememiştir. Bu nedenle çalışmada yer alan amphoraların sadece form özellikleri ile değerlendirilmiş ve benzerleri ile karşılaştırarak tarihlendirilmeye çalışılmıştır.

2

2. LİKYA BÖLGESİ 2.1. Araştırma Tarihi Bölge hakkında ilk başvuru kaynağı Antik kaynaklardır1. Günümüze en yakın tarihli çalışmalar ise Beaufort’un 1817 yılında yayınlanan Karamanya2 ve Treuber’in 1886-1888’de yayımladığı Beiträge zur Geschichte der Lykier ve 1887’de yayımladığı Geschichte der Lykier ile başlamaktadır3. Sonrasında Akşit, 1967’de yayımladığı Likya Tarihi ve 1971’de yayımladığı Helenistik ve Roma Dönemlerinde Likya Tarihi adlı eserleri ile Likya hakkındaki karanlık noktaları aydınlatır niteliktedir4. Cate ise Likyalılar’ı köken ve dil bakımından inceleyerek 1969 yılında yayımladığı The Luwian Population Groups of Lycia and Cilicia Aspera During the Hellenistic Period adlı eseridir5. 1981 yılında Lycian Relations with Persians and Greeks in the 5th and 4th centuries adlı eserini yayımlayan Childs, Likyalılar’ın diğer kavimlerle ilişkilerini anlatması bakımından önemlidir6. Kolb ve Kupke’nin, 1989 Lykien7 ve Hellenkemper’in F. Hild ile 2004’te çıkarttığı Tabula Imperii Byzantini 8: Lykien und Pamphylien adlı eseri Likya Bölgesi için temel kaynak olarak kabul edebileceğimiz yayınlar arasındadır8. Likya Bölgesi’nin önemli araştırmacılarından olan M. Zimmermann’ın, 1992’de yayımladığı Untersuchungen zur historischen Landeskunde Zentrallykiens isimli kitabı Likya tarihini, aynı yıl yayınlanan Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik adlı makale ise Likya’nın coğrafyasını ayrıntılı şekilde işlemiştir. Zimmermann’ın, Likya’nın ticaret ağını anlattığı makalesi de Die Lykische Häfen und die Handelswege im Östlischen Mittelmeer’dir ve 1993’te yayımladığı makaleleri Lykia’nın Rhodos himayesi altındaki döneminin siyasi

1 M.Ö. VIII. yüzyılın ortalarında yaşadığı kabul edilen Homeros, İlyada adlı eserinde Likyalılar ve onların yaşadıkları yerler ile ilgili bilgiler vermesi bakımından ilk olma özelliği taşıdığı söylenebilmektedir1. M.Ö. 484 – 425 yılları arasında yaşamış Herodotos’un, Tarih adlı eserinde Likyalıların kökenlerine dair bilgiler vermiş olup Homeros’un ardından Likya’ya dair bilgiler veren ikinci başvuru kaynağı niteliği taşımaktadır. M.Ö. II. yüzyılda yaşayan Pausanias’ın Perihegesis tes Hellados adlı eseri, M.Ö. II. yüzyılda yaşayan Polybios’un Historiai adlı eseri ve özellikle M.Ö. 60- M.S. 25 yıllarında yaşayan Strabon, Anadolu’nun ve özellikle Likya’nın tarihi ile birlikte coğrafyasına değinmiş, bölge tarihi hakkında da önemli bilgiler vermektedir. M.Ö. 59 - M.S. 17 yılları arasında eserini kaleme alan Titus Livius, Ab Urbe Condita’da, M.S. 23 - 79 yılları arasında yaşayan yaşlı Plinius ise Naturalis Historiasında Likya’nın tarihi coğrafyasına dair bilgiler vermektedir. Appianos Mithridatica ve Syriaca adlı eserlerinde Likya’nın Helenistik Dönemi hakkında önemli bilgileri kaleme almıştır. Son olarak ise M.S. I - II. yüzyıllarda yaşamış olan Plutarkhos, Bioi Paralleloi adlı eserinde bazı önemli kişilerin biyografilerini anlatırken bir yandan da Likya’nın tarihi coğrafyası hakkında bilgi vermiştir. 2 Beaufort 1817, 1-142. 3 Treuber 1887. 4 Akşit 1967; Akşit 1971. 5 Cate 1965. 6 Childs 1978. 7 Kolb-Kupke 1989, 1-80. 8 Hellenkemper-Hild 2004, 100-120. 3 olaylarını anlatması bakımından tarihe ışık tutacak niteliktedir9. Ayrıca G. E. Bean tarafından 1998 yılında yayımlanan Eskiçağda Lykia Bölgesi adlı eseri, Likya Bölgesi’nin tarihi, coğrafyası, siyasi olayları ve tüm Likya kentlerini ayrıntılı şekilde anlatması bakımından önemli bir başvuru kaynağıdır10. 2.2. Coğrafyası Antik yazarlardan Strabon ( M.Ö. 60- M.S. 25)’da Likya’nın tarihi ve coğrafyası için önemli bilgiler11 vermekte olup, Likya’nın sadece fiziki coğrafyasını12 anlatmamış aynı zamanda beşeri ve ekonomik coğrafyaya13 da değinerek, bölgeyi anlamlandırmamıza büyük katkı sağlamıştır. Likya Bölgesi’nin modern tanımını yapmak gerekirse; Anadolu’nun güney-batısında, doğuda Antalya Körfezi (mare Pamphylium), batıda Körfezi (sinüs Glaucus) arasında, güney yönünde Akdeniz’e (mare Mediterraneum) doğru uzanmış bulunan bugünkü Teke yarım adasına Likya (Lycia) adı verilmiştir14. Bölgenin batısında Karia, kuzeyinde Phrygia ve Pisidia, kuzeydoğusunda ise Pamphylia Bölgesi yer almaktadır. En batıda Akdağ (Massikytos), doğuda Bey Dağı (Solyma) uzanmakta olup Akdağ’ın batısında Ksanthos Vadisi, vadinin ilerisinde küçük Kragos ve Antikragos sıradağları, Bey Dağı’nın doğusunda Alakır Vadisi ve onunda ilerisinde Tahtalı Dağı’nın sıraları yer almaktadır15. Dağlar ile çevrili olan Likya’nın en yüksek dağı 3086 metre ile Kızlar Sivrisi ile Beydağları olup, lokalizasyon olarak ise doğu-batı yönünde 120, kuzey-güney yönde 60 km, toplamda ise 5083 km2 bir alana yayılmaktadır16 (Figür 1).

9 Zimmermann 1992.; Zimmermann 1993a, 110-130.; Zimmermann 1993b, 139-150.; Zimmermann 1996a,782- 783.; Zimmermann 1996b, 265-277.; Zimmermann 1999, 559- 560. 10 Bean 1998, 21-40. 11 “Daidaia'nın sınırı olduğu Rhodos'luların Peraia'sından yelken açarak, Pamphylia'ya kadar uzanan Lykia’ya gelinir…”: Str. Geo. XIV. 3. 1. 12 “Rhodosluların Daidala'sından sonra, Lykia'da, kentle aynı adı taşıyan bir dağa gelinir, Lykia kıyısı boyunca yapılacak gezi buradan başlar; bu kıyı bin yedi yüz stadion uzunluğundadır ve engebelidir, geçilmesi zordur.”: Str. Geo. XIV. 3. 2. 13 “Limanları son derece iyi donatılmıştır ve nezih bir halk tarafından iskân edilmiştir. Gerçekten, ülkenin doğası en azından Pamphylialı’ların ve Dağlık Kilikialı’larınkinin aynıdır; fakat öncekiler (Pamphylialı’lar) ya kendileri korsanlık yaptıklarından veya buraları korsanlara ganimet satışı için ve deniz üssü olarak verdiklerinden, bu yerleri korsanlık işleri için kullandılar. Pamphylia' da bir kent olan ' de tersaneler Kilikia'lılara açıktı ve onlar burada tut­sakları onların hür insanlar olduklarını kabul ettikleri halde, açık arttırmayla satarlardı. Gerçi Pamphylia'lılar, İtalya'ya kadar deniz egemenliğini kazanmayı başardılar; fakat Lykia'lılar öyle uygar ve nezih bir şekilde yaşamlarını sürdürdüler ki, şimdiye kadar hiç utanç verici kazanç istekleri olmadı ve atadan kalma Lykia Birliği'nin nüfuz alanı içinde kaldılar.”: Str. Geo. XIV. 3. 2. 14 Akşit 1967, 19. 15 Bean 1998, 21. 16 Tüner 2002b, 63. 4

Likya’nın topoğrafyası incelendiğinde, bölgenin sınırlarını çizmesi ve kentlerin konumu konusunda belirleyici rolü17, kuşkusuz dağlar18 oynamaktadır. Fakat dağlar kadar önemli başka bir husus ise bölgedeki nehirlerdir. Likya’nın doğusundan batıya doğru sıralandığında; Alakır Çayı (Gagas), Limyros (Göksu), Arykandos (Başgöz-Aykırıçay), Myros (Demre Çayı) ve Ksanthos (Eşen Çayı) önemli nehirlerdendir19. 2.3. Tarihçesi Likya’nın coğrafyası, iklimi ve bereketli toprakları bu bölgeyi eşsiz kılan özellikleri arasındadır. Nitekim Paleolitik Çağlardan itibaren günümüze kadar ki süreçte yerleşim görülebilmekte, ayrıca Paleolitik Çağı izleyen süreçte ise buluntular seyrek de olsa ele geçmekte, Neolitik ve Kalkolitik Dönemlere ait veriler elde edilmektedir20. Elmalı’da bulunan kerpiç evlere ait duvarlar, öğütme taşları, depolama alanları, seramikler ve taş aletler, bu merkezin M.Ö. III. binin öncesine yani Kalkolitik Dönem’e tarihlendiğini göstermektedir21. Farklı dönemlerde yapılan yüzey araştırmaları ve kazılarda ise Semahüyük yerleşiminde ele geçen buluntular sayesinde bu merkezlerde, Erken Bronz Çağı’nda yerleşim olduğunu kanıtlar niteliktedir22. Likya’da, M.Ö. III. bin yılda, kesin bir iskânın olduğunu ise Semahöyük’te ele geçen buluntuların daha detaylı araştırması sayesinde söyleyebilmekteyiz23. M.Ö. 1400 yıllarında ilk defa “Lukka” olarak Byblos metinlerinde karşımıza çıkmaktadır Likya ve Amarna arşivlerinde bulunan bir mektupta24 “Lukki Ülkesi halkı” olarak

17 “Etrafını çepeçevre kuşatan dağları ile korunaklı bir kale görünümünde olan Lykia’nın, güneyindeki deniz yolunu dışarıda tutacak olursak, koridoru andıran dar vadiler aracılığı ile geçit veren doğu, batı ve kuzeyde birer kapısı bulunmaktadır. Bu giriş noktasından en batıdaki -Kemer üzerinde Ksanthos Vadisi’ne; kuzeydeki, üzerinden Ksanthos Vadisi aksının kuzeydoğu uzantısı olan Seki Ovası’na ve doğudaki ise, Pamphylia Ovası’ndan Çandır Vadisi aracılığı ile Kemer ve Kumluca Ovalarına açılmaktadır. Bu üç nokta dışında Lykia dağları geçit vermemektedir. Nitekim Stadiasmos Patarensis’in güzergâhları da Lykia topoğrafyasının bu özelliğini yansıtmaktadır. Dolayısıyla dağlar Lykia’yı komşularından yalıttığı gibi, onu kendi içinde idari ve kültürel bazı bölgelere de ayırmaktadır.”: Takmer 2002, 41. 18 Likya’nın Jeolojik yapı ve dağları için bk.: Akşit 1967, 19-28. 19 Likya bölgesindeki nehirler hakkında daha ayrıntılı bilgi için bk.: Onur 2002, 53-61. 20Likya’daki Paleoliktik Dönem ve onu takiben farklı dönemlerdeki yerleşimler için bk.: Çevik 2015, 27-30. 21 Elmalı ve çevresindeki kazılarda ortaya çıkartılan Neolitik ve Kalkolitik seramikler hakkında bk.: Eslick 1978, 1 vdd. 22 Akşit 1967, 66 dp. 4. 23 “Semahüyük’teki Kazılar sonunda, Troia II ve Lerna III’den eskiye giden ve daha çok, geç Troia I ile çağdaş yapı kalıntıları, gayet büyük pithoslar (en büyüğü 2m. X 1.30 m. X 0.95 m.) içerisinde sayıları dörde kadar çıkan iskeletler ve Troia I, Thermi ve Poliochni buluntularına paralel tarihlere ait küpler, Erken Bronz II devrine giren (geç Troia I, Poliochni, Kusura B, Erken Bronz II) çanak-çömlek Kusura B devri terracotta mühürleriyle ayna zamana ait mühürler, beyaz-boyalı kırmızı-cilalı vazolar ve Troia II devre ile karşılaştırılan çömlekçi-çarkında yapılmış küpçükler elde edilmiştir. Bu çanak-çömleğin şekil ve çeşitli devirlere ait oluşundan, o devirde ticaret ve kültürel etkilerin bu bölgeye girmiş olduğu anlaşıldığı gibi, şehirciliğin ilerleme safhasında Anadolu’nun güneybatısında tipik bir köy hayatının örneğini vermiş olması bakımından ayrıca çok önemli ve ilgi çekicidir.”: Akşit 1967, 67. 24 Mektubun tam metni için bk.: Bryce 1986. 5 geçmektedir25. Ayrıca M.Ö. 1400 tarihlerinde Kıbrıs’a (Alasia) karşı korsanlık faaliyetlerinde bulunulmuş, güçlü ittifaklar ve donanma kurmuş oldukları düşünülmüş olup denizci bir kavim oldukları üzerine yorumlar yapılabilmektedir26. M.Ö. 1000’li yıllara gelindiğinde tüm kavimleri, doğrudan veya dolaylı olarak etkileyen Aiol, Ion ve Dor göçleri Likya’yı neredeyse hiç etkilememiştir27. Etkilememe nedeni ise tam olarak bilinmemekte olup topoğrafyasının verdiği avantajı kullandıkları söylenebilmektedir. İlk kez Homeros’un İlyadası’nda M.Ö. VII. yüzyılda isimleri geçen Likyalılar, Priamos’un yanında, Troialı’ların müttefiki olarak savaşa katılmışlar ve komutanları olarak Sarpedon ile Glaukos’u atamışlardır28. M.Ö. VII. yüzyılın ilk yarısı içinde yerel krallıklarını kurmuşlardır. M.Ö. 560- 547/46 yıllarında Lydia kralı Kroisos’un baskılarına rağmen direnmişler, bağımsız kalmışlar fakat M.Ö. 545-540 yıllarında yaşanan savaşta, Harpagos29 tarafından Pers egemenliği altına alınmışlardır30. M.Ö. 546 yılından sonra Likya, Perslilerin hâkimiyeti altına girmiş olsalar da, yerli sülalelerin idaresi kısmen de olsa devam etmektedir. Likyalılar, M.Ö. 451/50 yılında Atina- Delos Deniz Birliğine katılmışlar31. M.Ö. 448 yılında Perslilerle Atinalılar arasında yapılan “Kallias” anlaşması gereğin Persliler “Khelidoniai” adalarının (Beş adalar) batısına doğru çekilmesinin ardından M.Ö. 446 yılında Likya bağımsızlığını tekrar kazansa da kısa bir süre sonra, Pers hâkimiyetine girer32. M.Ö. 333 yılında Büyük İskender’in Persleri yenilgiye uğratmasından hemen sonra Likya’nın hemen hemen her eyaletini egemenliği altına almıştır33. Büyük İskender’in Babil’de (M.Ö. 323) ölümünden sonra, ilk önce Makedonlar, M.Ö. 306’da Ptolemaios, M.Ö. 305’de

25 Çevik 2002, 10 dp. 6. 26 “Likyalılar (Lukkalar), 2. binyılda, M.Ö. 1400 tarihlerinde, Kıbrıs’a (Alasia) karşı korsanlık hareketlerinde bulunmaktadırlar. Mernethap devrinde, (M.Ö. 1227), Likyalılar (Lukkalar) yine bir denizci kavim olarak, Libyalılarla beraber, Mısır istilasına katılmışlardır. Diğer taraftan M.Ö. 1295’te, Kadeş Savaşında, Hititler’in müttefiki olarak, Mısırlılara karşı savaşmışlardır. Bu olayların ilk ikisinde, Likyalılar bir denizci kavim olarak ve deniz kuvvetine sahip olarak görünmektedir. Ayrıca, bu olaylara müstakil bir şekilde katılmaktadırlar. Buradan anlaşılıyor ki, Likyalılar bu devirde kuvvetli bir filoya malik oldukları gibi, bağımsız bir devlet teşkilatı kurmuş olmalıydılar. Zira eğer diğer devletlerle ittifaklara girişmeleri, onlarla münasebet kurmaları bunu göstermektedir. Kıbrıs kralının bu akınları önleyememesi ise, Likyalılar’ın (Lukkalar’ın) gerçekten büyük bir deniz kuvvetine sahip olduklarını ispatlamaktadır. Hatta Kıbrıs kralının, sadece şikâyette bulunup, bunlara karşı harekete geçmekten dahi bahsetmeyişi, böyle bir kavme karşı koymaktan çekindiği şeklinde anlaşılabilir.”; Akşit 1967, 92. 27 Sevin 2007, 134. 28 Bean 1998, 25. 29 Pers kralı Kiros’un kumandanı “Harpagos”. 30 Sevin 2007, 134. 31 Akşit 1967, 116. 32 Akşit 1967, 115–118.; Foss 1996, 1.; Sevin 2007, 134-135. 33 Bean 1998, 27. 6

Antigonos ve ardından M.Ö. 301’de Lysimakhos bu bölgeye egemen olmuştur34. Bu dönemleri takip eden yıllarda bölge hâkimiyeti sık sık el değiştirmiştir. M.Ö. 197 yılına gelindiğinde, Seleukos kralı III. Antiokhos’un (M.Ö. 223–187) , , Andriake, ve ’u ele geçirmiş, kısa süre sonra Roma’nın Magnesia’yı yenilgiye uğratması ile M.Ö. 189 yılında Likya ile yapılan antlaşma gereğince Likya, Rodoslulara verilmiştir35. M.Ö. 167 yılında Roma’nın tanıdığı bir ayrıcalık sayesinde Likya bağımsız olmuş ve Likya kentleri “Likya Birliği” adı altında toplanmıştır. Bu birliğin ilk başkenti ise Patara olmuştur36. M.Ö. 88 yıllarında ise Pontos kralı VI. Mithridates37 tarafından ele geçirilen Likya, Mithridates’in Sulla’ya karşı yenilgisinden sonra tekrar bağımsızlığına kavuşmuştur38. Likya, Mithridates’in işgaline karşı koyduğu için ve savaşta Roma saflarında bulunduğundan dolayı, M.Ö. 84 yılında, Roma tarafında bağımsızlıkları verilmiş, kuzeyde bulunan birkaç şehir39 Likya’ya armağan edilmiştir40. M.S. 42 yılına gelindiğinde, bölgede yaşanan olaylar nedeniyle41, M.S. 43’te İmparator Cladius’un da emriyle, bir Roma eyaleti olmasına karar verilmiştir42. M.S. 73/74 yılında Pamphylia ile birleştirilen Likya, Diokletianus (M.S. 284–305) ve Konstantinos (M.S. 324– 337)’un reformları ile yeniden tek başına bir eyalet haline getirilmiştir43. M.S. 363 yılında İmparator Julianus döneminde Likya durumunu korumakta ve M.S. 367-393 yılları arasında hüküm süren Gratianus döneminde durumu değişmemiştir44. M.S. 408-450 yılları arasında II. Theodosius döneminde başkent olmuştur ve Aziz Nikolaos sayesinde dini bir kimlik kazanarak yükselişe geçmiştir45. M.S. VI. yüzyıla gelindiğinde, Likya’nın çöküşüne ve

34 Çevik 2015, 40. 35 Bean 1998, 27. 36 Hellenkemper-Hild 2004, 100. 37 Ayrıntılar için bk.; Arslan 2007, 73 vd. 38 Arslan 2002, 117. 39 Kuzeydeki üç şehir; , Balboura ve Oinoanda. 40 Bean 1998, 30. 41 “İ.Ö. l. yüzyıldaki Roma iç savaşları sırasında, Lykialılar yeniden Brutus ve Cassius'un yağmalarından zarar gördüler; bunlar İ.Ö.44'de Julius Caesar'ı öldüren kişilerdi. Lykialıların Brutus'e haraç vermeme konusunda direnmeleri, Ksanthos'un istila edilmesi ve yıkımı ile sonuçlandı. Brutus ve Cassius'un İ.Ö. 42'de, Philippi'de Antonius ve Oktavius tarafından yenilgiye uğratılmaları ardından, Antonius Roma ülkesinden kendine pay olarak Doğu'yu aldı ve o da Lykia'nın özgürlüğünü doğruladı; böylece Lykia, Roma gücünün alanı dışında kalan yegâne Küçük Asya bölgesi olarak kaldı.”; Bean 1998, 30. 42 Akşit 1971, 119. 43 Hild 2004, 119-126. 44 Akşit 1971, 127. 45 Çevik 2015, 45. 7 zayıflamasına neden olan birçok olumsuzluk meydana gelmiştir. M.S. 529-530’da Myra merkez üssü olmak üzere büyük bir deprem meydana gelmiş ve M.S. 542-740 arasında kalan yıllarda bazı savaşlar ile yağmalara maruz kalmış aynı zamanda baş gösteren hastalıklar (veba salgını) yüzünden nüfus kırılmıştır46. Likya’nın bu dönemleri kapsayan yıllarda yaşadığı doğal felaketlerin yanı sıra diğer felaket ise Arap akınlarıdır. M.S. VII. ve VIII. yüzyıl Araplarla savaşılarak geçirilen yıllarıdır47. Doğu Roma için önemli bir deniz üssü olan Likya M.S. VII. yüzyılda en önemli askeri üst haline gelmiştir48. Söz edilen tarihler arasında Araplar ile savaşlar devam etmiş nitekim M.S. 1113 yılına gelindiğinde Türk egemenliği sayesinde bu savaşlar son bulmuş ve Likya, farklı bir kültür yönetimine girmiştir49. 2.4. Ticaret ve Ekonomi Antik yerleşimlerin tümünde olduğu gibi, Likya’nın yerleşimi ve gelişimini de coğrafi konumu, iklimi, bitki örtüsü, nehirleri ve yer altı zenginlikleri belirlemiştir. Bölgenin verimli ovaları ve bereketli topraklarının yanı sıra Likya’yı öne çıkartan asıl etken ise Antik Dönem deniz ticaret rotaları üzerinde yer almasıdır. Söz konusu rotalar üzerinde konumlanan Likya, yaşamsal hammaddelerin ve çeşitli zenginliklerin taşındığı denizler sayesinde kalkınmış, gelişmiş ve bazı dönemler refah içinde yaşamışlardır. Bölgenin zenginliklerinden biride ormanlarıdır. Dağların üzerini örten çam ağaçlarının yanı sıra gemi yapımında kullanılan sedir ağaçları50, Likya’nın hammaddelerinden bazılarıdır. Likya ekonomisinde oldukça önemli yeri olan bu ağaçlar, antik dünyada da oldukça ünlüydü51. Libanios, Likya’da filozof ve sofist olarak dersler veren Severus’tan kereste satın almıştır52. Ayrıca Neisa’da bulunan bir yazıtta: “Kilortes’in Arkhiereus olarak göre yaptığı yılda: Hiç kimse hiçbir zaman Kartapis’teki (Kıbrıs Deresi) ormanda kereste kesip yukarı taşıyamadı; ama sadece Hermaios’un oğlu Apollonios’un torunu Artemes ve Hermaios’un oğlu Theodotos’un torunu Hermaios (bunu) başardılar. (Bunu) okuyup öğrenen sizlerin bahtı açık olsun!” yazmaktadır53. Oldukça yoğun kullanıldığını gördüğümüz kerestenin, ayrıca işlenerek de ihracatının yapıldığını söylemek mümkündür. Patara’da sözü edilen sandaletlerde olduğu gibi keresteler, işlenerek farklı ürünler üretildiği de bilinmektedir54. Nitekim bu sandaletlerin ününü

46 Likya’nın M.Ö. 227 yılından M.S. VII. yüzyıla kadar ki yaşadığı felaketler için bk.; Duggan 2004, 123 vdd.; Duggan 2005, 357 vdd. ddd 47 Arap akınları ve yapılan savaşlar için ayrıca bk.; Çevik 2002,10-17.; Çevik 2015 45-46. 48 Çevik 2015, 46. 49 Çevik 2015, 46-47. 50 Sedir ağaçları için bkz.: Tüner 2002b, 63 dp. 4. 51 Plinius Nat. Hist. XII. 132. 13. 52 Takmer 2006, 27 dp. 47. 53 Şahin 2007, 37 vd. 54 Çevik 2015, 123. 8

Lukianos:”Seni nankör kul! Patara’dan 1. sınıf sandaletler bile aldım senin için” der55. Tüm bunlar gösteriyor ki bölge, gelirlerinin önemli bir kısmını kereste ve kerestenin işlenmesi ile ortaya çıkartılan ürünlerin ihracından elde etmektedir. Likya’nın ihracatında önemli yere sahip bir diğer ürün ise mor boyadır56. Üretimi oldukça zahmetli ve pahada değerli ürünler arasında olan57 bu mor boyaya aynı zamanda purpur denilmekte ve özellikle Murex Trunculus, Murex Brandaris ve Hexaplex Trunculus türü kabuklu deniz canlılarından elde edilmektedir58. Andriake’deki gümrük yazıtında purpur, gümrüğe dâhil edilen mallar arasında da gösterilir59. Zira Likya sınırları içerisinde yer alan Andriake60 ve Aperlai’de61 mürex işliklerine62 rastlanılmıştır. Ayrıca Phaselis ve Gelidonya Adaları’nda da mürex işliklerine ait izler saptanmıştır63. Bilinen bu işliklerin de yardımı ile üretilen mor boyanın (Purpur), kesin olmamakla birlikte ihraç edildiği söylenebilmektedir. Denizlerin önemli rol oynadığı Likya’da, deniz ürünlerinin64 olmaması söz konusu olamazdı. Başta balık olmak üzere birçok deniz ürününün bozulmadan taşınması ve taze kalabilmesi için tuzlanması şarttı. Yapılan araştırmalarda, Tristomon’daki65 dörtgen tekneye sahip yapılar aracılığı ile işliklerin boyutları ve kapasiteleri hesaplanarak büyük miktarda tuzlanmış balık üretimi yapıldığı ortaya çıkartılmaktadır66. Benzer yapıların Aperlai’de de olduğu tespit edilmiş ve Tristomon ve Aperlai’nin üretimi toplamda 400 ton olduğu hesaplanmıştır67. Üretimi yapıldığını kanıtlayan bir başka veri ise Kekova Adası üzerinde yer alan balık sosu işlikleridir68. Ada üzerinde 4 adet bulunan söz konusu işliklerde yapılan çalışmalarda ise, üretilen balık sosunun bir seferde 40.000 amphorayı dolduracak şekilde imal edildiği ortaya çıkartılmıştır69. Kekova’da tespit edilen bu son işliklerle birlikte üretimin oldukça fazla olduğu görülmektedir. Üretilen bu sosların ise bölge ekonomisine önemli oranda katkı sağladığı düşünülmektedir. Ayrıca yine Andriake gümrük yazıtında, balıklar ile ilgili özel

55 Çığır 2003, 189. 56 Mürex kabuklusundan elde edilen mor boya ile ilgili ayrıntılı bilgi için bk.: Adıgüzel-Kolancı 2017. 57 Takmer 2006, 25 dp. 38 ( 1.5 gr purpur üretimi için yaklaşık olarak 12.000 deniz kabuğu gerekmekte olup Antik Dönemin en değerli ürünleri arasında gösterilmektedir.) 58 Forstenpointner v.d, 2007, 207. 59 Takmer 2006, 26. 60 Mürex işlikleri için bk.: Çevik-Bulut 2010, 42-43. 61 Foss 1994, 17, Fig. 31-32.; Aslan 2016, 31-46. 62 Mürex ve Mürex işlikleri hakkında ayrıntılı bilgi için bk.; Forstenpointner v.d. 2009, 247 vd. 63 Çevik 2015, 133. 64 Balıkçılık için bk.; Plinius Nat. Hist. IX. 180. 65 Günümüz Antalya İli, Demre ilçesi, Üçağız köyü olarak geçmektedir. 66 Thomsen-Zimmermann 2002, 63-65. 67 Thomsen-Zimmermann 2002, 64. 68 Ada üzerindeki işlikler için bk.: Aslan 2017, 175 vd. 69 Aslan 2017, 182. 9 hükümler bulunmaktadır70. Deniz ürünlerinden elde edilen gelir sadece tuzlanmış balık veya balık soslarından sağlanmıyordu. Phaselis’te “dumanlı-isli- balık da satılmaktaydı71. Chelidonia (Gelidonya) Adaları yakınlarında ve Antiphellos çevresinde çıkarılan süngerlerinde değerli olduğu vurgulanmaktadır72. Likya ekonomisinde önemli bir yeri olan diğer bir ürün safrandır. Antik kaynaklarda sözü geçen ve Likya’da Olympos Dağı’nda oldukça kaliteli olan safranın73, yetiştirildiğine dair bilgiler aktarılmaktadır74. Andriake gümrük yazıtında da Özel gümrüğe tabi mallar arasında safranın yer aldığı görülmektedir75. Ayrıca, zeytinyağı ve şarap da Likya için önem arz eden ürünler arasındadır. Arkeolojik buluntu olarak incelendiği zaman, en çok buluntu da bu ürünlerin üretim aşamasında kullanılan malzemelerden gelmektedir. Nitekim Bey Dağları, ve Myra çevresi yüzey araştırmalarında yoğun miktarda zeytinyağı-üzüm/şarap işliği tespit edilmiştir76. Kyaneai bölgesinde yapılan yüzey araştırmalarında da, çok sayıda şarap/zeytinyağı işliği bulunmuş ve bu alanda üretimin miktarı hesaplanmaya çalışılmıştır77. Bölgedeki ağaçların sayısı 200.000 olarak hesaplanmış, bu zeytinlerin işlendiği 600 kadar işlik ile toplam 600.000 litre zeytinyağı üretildiğini belirtmiştir78. Ayrıca Likya’da üretilen şarapla79 ilgili olarak kaynaklarda ”Likya’da yetişen bazı üzümlerden yapılan şarabın bağırsakların bozulmasına yol açacağını” belirtmektedir ve Telmessos şarabının80 çok ünlü olduğu hatta İtalya’ya dahi ihraç edildiği söylenmektedir81. Tüm bu işlikler ve üretimler birkaç bölgeyi temsil etmesine rağmen bu oran, Likya bölgesinin geneline uygulandığı zaman, zeytinyağı ve şarabın ekonomiye katkısının oldukça fazla olduğu anlaşılmaktadır. Yukarıda anlatılanlar dışında, ihraç edilip edilmediğini bilmediğimiz fakat Andriake gümrük yazıtında gümrüğe dâhil edilmiş birkaç ürün daha vardır ve bunlar özel gümrüğe tabi mallar olarak geçmektedir82. Fakat eldeki veriler, zift ve incir üretiminin olduğu ve ihracatının yapılarak, ekonomiye katkı sağladığını kanıtlar nitelikte değildir.

70 Takmer 2006, 152. 71 Çevik 2015, 135. 72 Tüner 2002b, 63 dp. 4. 73 Safranın ekilmesi, yetiştiriciliği ve kullanım alanları için bk.: Plinius Nat. Hist. XXI. 31-34. 74 Plinius Nat. Hist. XXI, 31. 75 Takmer 2006, 2. 76 Bulut 2005, 191 vd.; Bulut 2007, 417 vd.; Çevik 2008, 189 vd. 77 Kolb 1994, 86,87. 78 Kolb 1997,348 vd.; Kolb 1998, 387 vd. 79 Likya şarabının tıbbi ve insan üzerine etkileri için bk Plinius Nat. Hist. XIV. 117. 80 Telmessos’da üretilen şarap için bk.: Plinius Nat. Hist. XIV. 74. 81 Çevik 2015, 128 dp. 188. 82 “Özel Gümrüğe Tabi Mallar (purpur, safran, zift, zeytinyağı, incir ve olasılıkla balık)”: Takmer 2006, 2. 10

2.5. Deniz Ulaşımı Antik Dönemde yapılan denizcilik, günümüzde olduğu gibi açık denizler üzerinden yapılmamaktadır. Çünkü gemiler, güçlü motorlara ve açık deniz dalgalarına direnecek donanım ile modern navigasyon cihazlarına sahip değillerdi. Nitekim günümüzde dahi açık denizlerde yol almak zorlu ve tehlikelidir. Bu yüzden Antik Dönem denizcileri, kıyıları takip ederek varmak istedikleri rotalara ulaşmışlardır83. Likya Bölgesi’nin coğrafi konumundan dolayı en erken dönemlerden itibaren Akdeniz ve Ege arasındaki deniz ticaretinin vazgeçilmez uğrak noktası olmuştur. Zira M.Ö. 14. yüzyıla tarihlenen Uluburun Batığı84 ve M.Ö. 1200’lere tarihlenen Gelidonya Burnu Batığı85, Likya’nın Bronz Çağ’dan itibaren, işlek bir deniz ticaretinin var olduğunu belgelemektedir. Ayrıca Likya’nın konumu, limanları ve korunaklı koyları sayesinde Ege ve Levant bölgeleri arasındaki deniz ulaşımının önemli bir merkezi konumundaydı86. Uluburun Batığı kazısında ele geçen Kıbrıs kökenli bakır külçelerde, Kıbrıs’ın Doğu Akdeniz ticari güzergâhları içinde önemli bir yerinin olduğunu ortaya koymaktadır. Ayrıca Kıbrıs kökenli malların, Uluburun Batığı dışında, Mısır, Levant, Anadolu, Girit ve Yunanistan’da yapılan kazılarda ele geçmesi, batıdan doğuya geçişte önemli bir durak noktası olduğunu kanıtlamaktadır87. Atina’dan Mısır’a gidecek herhangi bir gemi; Ege adaları, ardından Ionia, Rhodos, Likya kıyıları, Kıbrıs ve Phoinike güzergâhı üzerinde yol almaktaydılar88. Mısır’dan Roma’ya tahıl taşımakta olan Aleksandreia gemileri ise; Aleksandreia, Kap Akamas, Pamphylia Denizi ve Likya rotasını89 takip ettiği söylenmektedir90.

83 Antik Çağ’da gemiler için bk.: Casson 2002. 84 Kenan ülkesinden yola çıkıp Kıbrıs'tan bakır aldığı ve Kaş yakınlarındaki Ulu burun açıklarında şiddetli Rüzgâr nedeni ile battığı düşünülmektedir. Bronz Çağına (İ.Ö. 14. yüzyıla) tarihlenen Uluburun batığının kargosunu Kıbrıs kökenli 10 ton bakır külçe, 1 ton kalay ve 150 cam külçenin yanında, Miken ve Kıbrıs orijinli çanak çömlek, Mısır ve Kenan ülkesinden mühürler, mücevherler, Afrika’dan fildişi, Hippopotamus dişleri, Mısır Firavunu Akheneton'un karısı Nefertiti'ye ait mühür ve birçok ülkelerden gelen küçük objeler oluşur. Bu konu hakkında daha fazla bilgi için Bk.: Bass 1986, 269 vd. 85 Gelidonya burnunda batmış olan ve İ.Ö. 12. yüzyıla tarihlenen erken dönem bir Fenike ticaret gemisidir. Geminin kargosu arasında bakır, kalay, kurşun külçeler, pişmiş toprak kaplar ve çeşitli ülkelere ait küçük objelerin yanı sıra ağırlık ölçü birimlerinin çeşitliliği, geminin Mısır, Suriye, Filistin, Kıbrıs, Hitit İmparatorluğu, Girit ve Yunanistan sınırları içinde, ticaret yapmış olduğunu göstermektedir. Bu konu hakkında daha fazla bilgi için bk.: Bass 1973, 29 vd.; Bass 1986, 269 vd.; 1991,69 vd.; Alpözen 1997, 95-96. 86 Tüner 2008, 68. 87 Erdem 2002, 96. 88 Tüner2008, 68 vd.; Casson 1979, 179. 89 “Zira Lukian Roma’ya tahıl taşıyan bir tahıl gemisi olan Isis’in Aleksandreia’dan yola çıktıktan sonra Kap Akamas’ta bir fırtınaya maruz kalıp Sidon’a sürüklendiğini ve oradan yoluna devam etmek için harekete geçerek rotasını Kilikia sahili boyunca Kap Khelidonia’ya doğru yönelttiğini, fakat o yakınlarda yine bir tehlikeye maruz kalıp karaya oturduğunu bildirmektedir.”; Tüner 2008, 69 dp. 272. 90 Zimmermann 1992, 201 vd. 11

Batı’dan gelen denizciler, Likya ve Kilikya kıyılarından geçerek, Suriye’den Mısır kıyılarına giden ana gemi rotasını oluşturmakta olup, Phoinike ve Syria gemileri Aleksandreia’ya giderken düz bir rota izlememekte, Likya ve Kilikya limanlarına uğrayıp hem yaşamsal ihtiyaçlarını giderirler hem de yeni mallar alırlar, buradan Rhodos’a giderek kargosunun bir kısmını boşaltır, gemiye de yeni mallar alarak Aleksandraia’ya doğru hareket ederlerdi91 (Figür 2). Genel rotalara baktığımız zaman, güzergâhlar kuzey-güney ve doğu-batı yönlü olduğu ortaya çıkmaktadır. Kuşkusuz elde edilen veriler ışığında Likya Bölgesi, iki ana deniz güzergâhı üzerinde yer almasından dolayı, deniz ticaretindeki önemi ortaya çıkmaktadır. 2.6. Kekova (Dolichiste) Lokalizasyonu92 Orta Likya’nın sahil kesiminde yer alan Kekova Adası93, günümüz Antalya İli, Demre ilçesi, Üçağız köyü94 yakınlarında yer almakta olup, Simena (Kaleköy), Teimiusa (Üçağız), Aperlai (Sıcak İskelesi), Akvaryum Koyu, Gökkaya Koyu, İç Ada, Toprak Adası, Aşırlı Ada ve Kişnalı Ada gibi birçok adayı da kapsamaktadır95(Figür 3-6). Kekova Adası’nın konumu itibari ile Uluburun96 ve Gelidonya Burnu97 arasında bir noktada bulunması ise adanın denizcilik faaliyetleri açısından önemini ortaya koymaktadır. Kekova ismi köken olarak incelendiği zaman birden fazla görüş ortaya atılmaktadır. Bunlardan birincisi; Philip Augustus’un, 1191'de Üçüncü Haçlı Seferi'nden dönerken, Myra ve Castellorizo arasındaki "Ckackoiis"’de durduğu söylenmekte, deforme olan isimden Kekova'nın türetildiği ve Yunan Kakkabos'u (keklik) temsil ettiği belirtilmektedir98. İkinci ise; olasılıkla “hayvan barınağı” olduğu ve kekliklerin yaşadığı bir ada olması nedeniyle, kekliklerin çıkardığı doğal sese -keklik ötüşüne- benzer bir isim olduğu söylenmektedir99.

91 Tüner 2008, 69 dp. 273-274. 92 Bölgede yapılan bazı çalışmalar için bk.; Zimmermann 1992.; Bean 1998.; Hohlfelder 1998.; Peschlow 2001, 197-208.; Hellenkemper - Hild 2004, 581 vd.; Çevik 2002.; Çevik 2015.; Kekova Adası üzerine en spesifik çalışma; Aslan 2014, 335 vd.; Aslan 2016.; Aslan 2017.; Ayrıca Kekova Bölgesi sualtı araştırmaları için bk.; Yıldız 1984.; Özdaş 2011, 60-68.; Aslan 2015a, 321 vd.; Aslan 2015b.; Aslan 2015c, 141-162.; Aslan 2016, 102 vd.; Aslan-Kılıç 2016, 27-50. 93 “Demre ilçesi sınırları içinde yer alan Andriake Limanı’nın 4 km. batısından başlayan ve bölgeye adını veren Kekova Adası yaklaşık 7.5 km. uzunluğunda, en geniş yeri 1.8 km. ölçülerindedir. Ada kuzeydoğu-güneybatı doğrultuludur ve çoğunlukla dik yamaçlı ve dağlık yapısı yaklaşık 180 m. yüksekliğindedir. Adanın dağlık yapısı tarıma uygun olmamakla birlikte kentsel yerleşimi de oldukça kısıtlamaktadır.”; Aslan 2016, 23 94 “Köyün ismi, eskiden Tristomo olan ve aynı anlama gelen Yunanca sözcüğün Türkçe karşılığıdır.”; Bean 1998, 119. 95 Aslan 2016, 23. 96 Bass 1986, 269 vd. 97 Bass 1973, 29 vd.; Bass 1986, 269 vd.; 1991,69 vd.; Alpözen 1997, 95-96. 98 Foss 1994, 19. 99 Çevik 2015, 336. 12

Kekova Adası’nın, merkezi Likya’da yer alan; Phellos, Antiphellos, Aperlai, , , , Kyaenai, Trysa, Teimiussai Simena Tyberissus, Myra, gibi kentlerle ilişkili olduğu düşünülmektedir100. Özellikle Myra’nın liman yerleşimi olan Andriake101 ile birbirlerine çok yakın olmaları nedeniyle, Kekova’nın Andriake ile daha sıkı ilişkiler kurmuş olduğu yorumu getirilebilmektedir102. Zira bu ilişkileri kanıtlar nitelikteki veriler, Likya kentlerinin, kendi birlik ve beraberliklerini korumak, ortak düşmana karşı cephe almak için kendi birliklerini103 kurmuş olmalarıydı104. Bu konuda Strabon, oy hakkını paylaşan yirmi üç kent olduğunu söylemekte ve bunların Ksanthos, Patara, Pınara, Olympos, Myra ve olarak105 belirtmektedir106. Merkezi Likya’nın kentleri arasında sadece Myra üç oy hakkına sahipti. Fakat birkaç ufak şehir bir araya gelerek de oy hakkı kazanabiliyorlardı ki nitekim Aperlai, Apollonia, İsinda ve Simena ile sympoliteia kurmuşlardır107. Orta Likya’da bulunan daha birçok kent bu şekilde sympoliteialar kurarak oy hakkına sahip olmuşlardır. Nitekim yazılı olarak elimizde veri olmasa da Kekova Adası’nın birkaç şehir ile bir araya gelerek sympoliteia kurmuş olma ihtimali düşünülmelidir. Bu bağlamda gerek üç hakkı alan Myra Kenti’ne yakınlığı gerekse Orta Likya’daki coğrafi konumu nedeniyle Kekova, önemli bir yere sahip olmalıydı. 2.7. Limanları108 Limanlara temelde bakıldığı zaman, yeni bir mal almak ya da elinde var olan malı değiş tokuş yöntemi kullanılarak ticaret yapan, farklı halk ve kültürlere ait temsilcilerin karşılaştığı alanlardır109. Likya’da bulunan limanlarla ilgili olarak Strabon; “Bin yedi yüz stadion uzunluğunda ve engebeli, geçilmesi zor fakat iyi donatılmış limanlara sahip110” olduğunu söylemekte. Nitekim Antik Çağ’da Doğu Akdeniz ticaret rotasının ortasında kalan Likya sahillerinin büyük bir kısmı, dağlık ve kayalıklardan oluşmakta ve sadece bazı yerlerde liman oluşumuna izin vermektedir111. Likya kıyısı boyunca doğudan başlanarak; , Phaselis, Korykos, Olympos, Posidarisus, Gagai, , Phoinikos, Andriake, Simena, Teimiusa,

100 Likya bölgesinde yer alan antik kentler için bk.; Bean 1998, 33-182. 101 Andriake için daha fazla bilgi için bk.; Çevik-Bulut 2010, 37. 102 Bean 1998.; Takmer 2006.; Çevik 2015.; Aslan 2016. 103 Oluşturulan bu birliğe Sympoliteia adı verilmekteydi bk.; Tüner 2002a, 14-19. 104 Akşit 1971, 75-86. 105 Fakat Strabon’un sıraladığı bu kentler ile ilgili tartışmalar sürmektedir.; Akşit 1971, 76.; Bean 1998, 29.; Tüner 2002a, 15. 106 Str. Geo. XIV. 3. 3. 107 Akşit 1971, 78-79. 108 Limanların bölümleri ve tipoloji sorunu için bk.; Aslan 2016, 15. 109 Zimmerman 1992, 168. 110 Str. Geo. XIV. 3. 2. 111 Tüner 2002a, 23; Aslan 2016, 20. 13

Aperlai, Antiphellos, Kalamaki, Phoinike, Patara, Pydnai, Artymnessos/Perdikiai, Kalabantia, Karmylessos, Telmessos, Krya, , Lydai olarak batıya doğru sıralanabilmektedir112. Sözü geçen limanlar dışında isimleri bilinmeyen limanların da olduğu söylenmektedir113. Fakat konumu, siyasi ve ekonomik gücü nedeniyle uluslararası ticarette önemli rol oynayan, Andriake ve Patara gibi büyük limanlar bu özellikleri ile diğerlerinden ayrılmaktadır114. Nitekim Mısırdan Roma’ya tahıl taşıyan gemilerin115, taşıdıkları tahılı geçici olarak Patara ve Andriake’de depolaması bu limanların önemi ortaya koymaktadır116. Andriake limanına kısa bir mesafedeki Kekova Adası’nın konumu bu noktada önem arz etmektedir. Kekova Adası üzerinde çalışan bir araştırmacı, ada üzerinde limanların bulunduğunu, temiz suyun yeterli olmadığını bu yüzden de ada üzerinde yaşayanların suyu sarnıçlarda depoladığını ve konumu nedeni ile ticarete uygun bir yer olduğunu belirtmektedir117. 1998 yılında ada üzerinde ve çevresinde yapılan araştırmalarda ise, eski taş iskele kalıntılarına rastlanmış ve buradaki limanların, bir bekleme yeri olarak işlev gördüğünü, Andriake’nin kalabalık limanına giriş yapamayan denizcilerin bu alanlarda bekleme yaptığını söylemektedir118. Son yıllarda yapılan araştırmalarda ise, Kekova Adası’nda iki farklı alanda iki farklı liman alanı tespit edilmiştir119. Bunlardan birincisi Ada’nın kuzeybatı bölümünde yer alan ve Tersane Koyu olarak adlandırılan doğal koydaki liman ve liman yapılarıdır120(Figür 7). İkinci olarak ise söz konusu Ada’nın kuzey yamacında, Kuzey yerleşim olarak adlandırılan alanın önünde, kısmen sualtındaki, liman veya mendirek oluşumudur ve küçük teknelerin yanaşma yeri olarak düşünülmektedir121(Figür 8). Söz konusu limanlar bakımından, bölgenin denizcilik faaliyetlerine önemli bir katkı sağladığı düşünülen Kekova Adası, bu nedenden dolayı önem arz etmektedir.

112 Tüner 2002a, 23. 113 Tüner 2002a, 23-24.; Aslan 2016, 20. 114 Aslan 2016, 20. 115 Arslan 2003, 108-112. 116 Zimmermann 1992, 201 vd.; Foss 1994, 25.; Aslan 2016, 20. 117 Foss 1994, 18. 118 Leadbetter 2003, 132. 119 Kekova Adası’nda tespit edilen limanlar ve liman yerleşimleri için bk. Aslan 2016, 47-79. 120 Aslan 2016, 58. 121 Aslan 2016, 60. 14

3. AMPHORALAR 3.1. İtalya Amphoraları 3.1.1. Etrüsk Amphorası M.Ö. VIII. yüzyıldan M.Ö. III. yüzyıla kadar üretilen Etrüsk amphoraları, başta Fransa kıyılarında olmak üzere, Etrurya, Campania, Vulci, Tarquinia, Gravisca, Cerveteri, Pyrgi gibi şehirlerde ele geçmesi kökeninin Batı Akdeniz olabileceği fikrini doğurmuştur122. Nitekim yapılan bazı çalışmalarda kökeni İtalya olarak kabul edilmiş ve bu tip amphoralarda şarap taşındığı belirtilmiştir123. Batı Akdeniz’deki merkezlerde yoğun olarak tespiti yapılan bu amphoraların dağılımları da yine bu merkezlerin çevresi ile sınırlı kaldığı görülebilmektedir124. Karakteristik denilebilecek forma sahip olan Etrüsk amphoraları, ovalaidal yumurta formlu gövdeleri, yok denilebilecek kadar kısa boyunları, omuza oturan kulak şeklinde kulpları ile benzerlerinden kolay bir şekilde ayrılmaktadır. Bazı dönemlerde halka biçiminde dışa çekik ağız kenarına sahipken bazı dönemlerde ise ağız kısmının uzatılarak üçgen daha belirgin bir çıkıntı yaptığı görülmektedir. Bu değişen formlar ise bazı araştırmacılar tarafında belli bir tipoloji içinde derlenmeye çalışmıştır125. Çalışmamızda tespit edilen Etrüsk amphorası ise bu tipoloji içinde Etrüsk A-ETR 3A tipi olarak saptanmıştır126. Tespit ettiğimiz Etrüsk A-ETR 3A formu ise nispeten tam olarak korunmuş sadece bir kulbu kırık şekilde günümüze kadar ulaşmıştır. Etrüsk A-ETR 3A amphorasının benzerleri ise; Agde, Saint-Raphael, La Couronne, Collias, Sete, Tamaris, Rhone vadisinde, Lattes, Montjean, Vulci, Poggio Bracchino ve Capua’da bulunan merkezlerde ele geçmiştir127. Ayrıca Fransa’da Marsilya yakınlarında bulunan Ecueil de Miet 3 ile Cap d’Antibes batıklarında bu tip amphoralar M.Ö. 600-525 yılları arasına tarihlendirilmiştir128. Vulci’de yapılan kazılarda ele geçen örnekler M.Ö. 600-575 yıllarına129, Py tarafından benzeri M.Ö. 625-525 yıllarına130, Selinunte’de M.Ö. VI. yüzyıla ve Pestavecchia Nekropolü’nde M.Ö. VI.- V. yüzyıla131, Kekova Sualtı Araştırmalarında tespit edilen aynı tip amphora ise M.Ö. 625-525 yılları arasına tarihlendirilmiştir132. Çalışmamızda

122 Py 1993, 28-29. 123 Sciallano-Sibella 1991, 28.; Py 1993, 28-29. 124 Etrüsk amphoralarının dağılımı için bk.; Daniel 2009, 93. 125 Etrüsk amphoralarının tipoloji için bk.; Py-Py 1974, 141-254.; Gras 1985.; Bouloumie 1980.; Rizzo 1990 11-30.; Daniel 2009, 20-34.; Okan 2011, 140-146.; Okan 2014, 27-40. 126 Py 1993, 29. 127 Py-Py 1974, 141-254.; Marchand 1982, 145-158.; Gras 1985. 128 Daniel 2009, 51-52, fig. 16. 129 Okan 2011, 145, dp. 544-545. 130 Py 1993, 29. 131 Etrüsk amphoralarının buluntu yerleri ve tarihlemesi için ayrıca bk.; Purpura 1978, 43-49, fig 1-10. 132 Aslan 2015a, 322, kat. no.9, fig. 1.9, 3.9. 15 tespit edilen Etrüsk A-ETR 3A amphorası ise La Liquiere’de bulunan yakın benzerinden dolayı M.Ö. 575-550 yılları önerilmektedir133(Kat. No: 1 - Fig. 9). 3.1.2. Greko-İtalik Amphorası Class 2, Republicaine 1, Lamboglia 4 olarak da bilinen134 Greko-İtalik amphoraları, Grek amphoralarına benzerliklerinden dolayı bu isim ile anılmaktadır135. Farklı dönemlerde, farklı formlar ile üretim gören bu tip amphoraların üretim yerleri problemlidir. Fakat yapılan çalışmalar bu tipe ait amphoraların bazıları Fransa, İspanya, Afrika, İtalya sahilleri ve Sicilya’da bulunan merkezlerde üretildiği düşünülmektedir136. Bu kapsamda, 5 ana gruba ayrılan Greko-İtalik amphoralarının137 “a” formunun Sicilya’da, “b” forumunun İtalya’da, “c” formunun Cosa’da, “d” formunun Cosa yakınlarında ve Pompei’de, “e” formunun ise İspanya’da üretildiğini belirtmektedir138. Muhtemelen İtalya şarabını taşıyan bu tipe ait amphoralar139, Batı Akdeniz başta olmak üzere, özellikle İtalya, Sicilya, Fransa, İspanya ve Kuzey Afrika’daki merkezlerde yoğun olarak ele geçmekte, ayrıca Doğu Akdeniz’de ise bazı alanlarda az da olsa rastlanılmaktadır140. Karakteristik bir ağız kenarına sahip bu amphoralar form olarak; mantar biçiminde ağız kenarına, silindirik kısa boyun, keskin bir açıya sahip omuza, ovalleştirilmiş eğimli kulplara, geniş ovoid bir gövdeye ve aşağı doğru çekilerek uzatılmış bir dibe sahiptir. Bu forma uygun olarak, çalışmamızda tespit edilen Greko-İtalik amphorasının ise mantar ağzı, kısa boynu ve iki adet kulbu ile günümüze kadar ulaşabilmiştir. Kulpların gövdeye oturduğu yerden itibaren yani gövde kısmı kırık olarak ele geçen amphoranın üzeri ise yoğun kalker tabakası ile kaplıdır. Ele geçen bu tipe ait amphora, belli bir kontekst oluşturmayıp tekil olarak tespit edildiğinden dolayı, benzerlerinden yola çıkılarak tarihlendirme yapılmaya çalışılmıştır. Secca di Capistello Batığında ele geçen bu tip amphoralar, Toskana’da Cerbone Nekropolisi’nde M.Ö. IV. yüzyılın sonu M.Ö. III. yüzyılın başlarına141, Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi’nde M.Ö. III. – II. yüzyıl arasına142 Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde bulunan benzeri M.Ö. III. yüzyılın başlarına143 tarihlendirilmiştir. Çalışmamızda

133 Aynı tarihli benzerleri için ayrıca bk.; Duval 1998, 156, fig. 28. 134 Peacock-Williams 1986, 84. 135 Şenol 2009, 133. 136 Will 1982, 344.; Doğer 1991, 18.; Şenol 2009, 133. 137 Will 1982, 338-356. 138 Will 1982, 338-356 Peacock-Williams 1986, 84. 139 Will 1982, 354.; Peacock-Williams 1986, 85.; Şenol 2009, 133.; 140 Lamboglia 1955.; Beltran 1970.; Zemer 1977.; Riley 1979.; Peacock-Williams 1986, 85. 141 Şenol 2009, 215. dp. 238-239.; Olcese 2005, 60-75. 142 Alpözen v.d. 1995, 106. Env. No. 2834. 143 Şenol 2009, 215. Env. No. T018. 16 yer alan Greko-İtalik amphorası ise Elizabeth Lyding Will’in oluşturduğu tipolojideki “a” formu ile yakın benzerliğinden dolayı144 M.Ö. IV. yüzyılın sonları ile M.Ö. III. yüzyılın başlarına ait bir tarih önerilmektedir145 (Kat. No: 2 - Fig. 10).

3.1.3. Lamboglia II Amphorası İlk defa Nino Lamboglia, bu tip amphoraları bilim dünyasına tanıttığından söz konusu form araştırmacının ismi ile anılmaktadır146. Form olarak karakteristik denilebilecek bir forma sahip bu amphoralar, kalın sağlam bir görünüşe sahiptir. Bu tip amphoraların başlangıçta üretim yeri problemli olmasına rağmen147 Kuzey İtalya’nın Adriyatik Denizi kıyılarında yapılan araştırmalarda söz konusu amphoralara ait atölyelerin bulunması ile kökeni hakkındaki tartışmalar netlik kazanmıştır148. Lamboglia II amphoralarının içerisinde, bölgenin üretimi ile paralel olarak zeytinyağı ve şarap taşındığı düşülmektedir149. Apulia Bölgesi’nde üretilen zeytinyağının bu amphoralarda taşındığı150 öne sürülmesine rağmen Madrague de Giens Batığında ele geçen Lamboglia II amphoraları üzerinde yapılan analizlerde içinde şarap taşıdığı ortaya çıkartılmıştır151. Lamboglia II amphoraları, üretildiği yer ve çevresi olan İtalya Yarımadası’nın kuzeyi ve Güney Fransa kıyılarında tespit edilen batıklarda ele geçmişlerdir152. Bu bölgeler dışında ise başta Batı Akdeniz olmak üzere Doğu Akdeniz kıyılarında, Ege’de, Kuzey Afrika’da ve Karadeniz’deki bazı merkezlerde ele geçmiştir153. Ayrıca İskenderiye ve Delos gibi önemli ticaret merkezlerinde de yoğun olarak bu tipe rastlanılmıştır154. Nitekim Lamboglia II amphoralar, İna tarafından yapılan çalışmalarda Türkiye kıyılarında, Yalıkavak çevresinde tespit edilmiş155, yine benzer bölgeler olan Çeşme Yarımadası civarında İkizler Körfezi’nde de bu amphoraları taşıyan batık tespit edilmiştir156.

144 Will 1982, 338-356. pl. 85. b. 145 Greko-İtalik amphoralarının form gelişimi, ele geçen merkezleri ve tarihlendirmesi için bk.; Lamboglia 1955.; Benoit 1957.; Peacock-Williams 1986, 84-85.; Sciallano-Sibella 1991, 30-31.; Doğer 1991, 15-19. R.11-15.; Py 1993.; Alpözen v.d. 1995, 45.; Olcese 2005, 60-75.; Tezgör-Inaishvili 2009. 146 Lamboglia 1955, 262-265. 147 Kökeni hakkında ayrıntıları için bk.; Peacock-Williams 1986, 99. 148 Cipriano-Carre 1989, 80-81. fig.12. 149 Lamboglia II amphoralarında taşınan ürünler için bk.; Peacock-Williams 1986, 100. 150 Şenol 2003, 72. dp. 174. 151 Formenti v.d. 1978, 95-100. 152 Formenti v.d. 1978, 98-100. 153 Sibella 2002, 9. 154 Empereur-Hesnard 1987, 33. 155 Sibella 2002, 9. 156 Özdaş 2007, 448. 17

Çalışmamızda tespit edilen Lamboglia II amphorasının, ağız, boyun ve kulpların bir kısmı günümüze kadar ulaşabilmiş tespiti yapıldığı yer itibari ile tekil durumda rastlanılmıştır. Bu tipe ait amphoranın form tanımı yapılacak olursa; kalın, dışa taşkın ağız kenarına, masif, silindirik ve yüksek bir boyuna, ağızın alt kısmından boyunun ise üst bölümünden başlayarak omuzda gövde ile birleşen oval kesitli kulplara, geniş bir gövdeye ve sivri bir kaideye sahiptir157. Bu forma uygun ele geçen Lamboglia II amphoralarının gelişimine uygun olarak ise bazı araştırmacılar alt gruplara ayırarak tipoloji oluşturmaya çalışmışlardır158. M.Ö. II. yüzyıldan M.Ö. I. yüzyılın ortalarına kadar üretildiği bilinen Lamboglia II amphoraları159, üretildiği yıllar boyunca birçok etkiye maruz kalarak form değişimine uğramıştır. Üretildiği dönemlerde formu çok beğenilmiş ve tutulmuş olmalı ki kendisinden sonra üretilen çoğu amphorayı da bu sebeple etkilediği görülmektedir. Bu kapsamda çalışmamızda tespit edilen Lamboglia II amphorası benzerleri yardımı ile belli bir tipoloji yerleştirilecek ve tarihlemesi yapılacaktır. Nitekim yoğunlukla batıklarda bulunan bu amphoraların benzerleri; İkizceler’de tespit edilen batıktaki benzerleri M.Ö. II. yüzyılın ikinci yarısı M.Ö. I. yüzyılın ilk yarısına tarihlenen örnekler ile karşılaştırılmıştır160. Kekova Adası’nda sualtında tespit edilen lamboglia II amphorası M.Ö. II. yüzyıldan sonraya161, sualtı araştırmalarında M.Ö. II. yüzyıl sonu M.Ö. I. yüzyılın ilk yarısına162, Müzesi’nde bulunan bir benzeri M.Ö. II. yüzyılın sonu M.Ö. I. yüzyılın ilk yarısına163, Müzesi’nde M.Ö. II.-I. yüzyıla164, Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde M.Ö. II. yüzyıl sonu165 olarak tarihlendirilmiştir166. Çalışmamızda yer alan Lamboglia II amphorası, Vis Adası167 Sualtı kazında ele geçen yakın benzerinden dolayı M.Ö. II. yüzyılın sonları olarak tarihlendirilmesi uygundur (Kat. No: 3 - Fig. 11).

157 Lamboglia II amphoraları Dressel 6 amphorası ile yakın benzerlik gösterdiğinden dolayı bazı araştırmacılar bu amphoraları iki isimle de anmışlardır.; Peacock-Williams 1986, 98-101.; Sibella 2002, 9. Bir başka araştırmacı ise bu formları iki ayrı amphora olarak incelemiştir.; Sciallano-Sibella 1991, 35-36. 158 Lamboglia II amphoralarının tipolojisi için bk.; Sciallano-Sibella 1991, 35. Slovenec 2003, 253. fig.1.; Radic 2003, 158. fig.2-3. 159 Şenol 2003, 70. 160 Özdaş 2007, 438-448. fig. 7-8. 161 Aslan 2015a, 232-266. fig. 1.11 - 3.11. 162 Aslan 2015b, 110-111. fig. 16. 163 Şenol 2003, 71. Env. no. 1-1-60. 164 Sibella 2002, 8-9. fig. 10. 165 Şenol 2009, 217. env. no. T151. 166 Benzer Lamboglia II amphoralarının tarihlemesi için bk.; Peacock-Williams 1986, 98-101.; Cipriano-Carre 1989, 80-81. fig.12.; Formenti v.d. 1978, 95-100.; Ožanić 2005, 137. 167 Slovenec 2003,252. fig.1.b. 18

3.2. Grek Amphoraları 3.2.1. Lesbos Amphoraları İsmini, üretildiği yer olan Lesbos Adası’ndan alan bu tip amphoralar, Arkaik ve Klasik Dönemler boyunca yoğun olarak üretilmiş ve farklı kil renkleri ile gruplandırılmıştır168. Nitekim Ada üzerinde yapılan kazı ve araştırmalarda ele geçen Lesbos amphoralarının Ada’nın yerel üretimi olduğu tespit edilmiştir169. En erken tarihli Lesbos amphoraları M.Ö. VII. yüzyılın ortalarına tarihlenmekte olup170 M.Ö. VII. yüzyılın üçüncü çeyreği içinde, gri renkte hamur yapısına sahip örnekler üretilmeye başlamıştır171. M.Ö. VII. yüzyılın sonlarından itibaren de kırmızı hamur renginde Lesbos amphoraları üretilmeye başlamıştır172. Üretildiği dönemlerden itibaren, Akdeniz ve Karadeniz başta olmak üzere173 Ege, Yunanistan174 ile Doğu Akdeniz’deki175 bazı merkezlere ihraç edilen Lesbos amphoralarında, Ada’nın ihraç malzemesi olan zeytinyağı veya şarap taşındığı düşünülmektedir176. Nitekim Lesbos şarabı hakkında antik yazarlar da bilgi vermektedir177. Lesbos amphoralarının genel özelliklerine bakıldığı zaman; gri ve kırmızı hamurlarının yanı sıra, küresel gövde yapıları, yuvarlak kesitli, içe doğru daralan kulp yapıları bu formun temel özellikleri arasındadır. Ayrıca Lesbos amphoralarının erken örneklerinde, kulplar ile omuzun birleşme bölümünde, aşağı doğru sarkan “fare kuyruğu” olarak adlandırılan kabartma, Lesbos amphoralarının en karakteristik özelliği durumundadır178. Bu amphoralara form olarak bakıldığında, ilk örneklerde boyun ve kulplar kısa gövde şişkin, ovoidal, kaide kısmı alçaktır179. M.Ö. VI. yüzyıl örnekleri, dışa çekilmiş dikdörtgen kesitli ağız kenarı, yuvarlak kesitli, kısa kulplar sahip, gövde ve kaide kısmı ise değişmemiştir. M.Ö. IV. yüzyıla gelindiğinde, gövdenin daha inceldiği, omuzdan gövdeye geçiş sertleşmiş ve kapasiteleri azaldığı görülmektedir180. Çalışmamızda yer alan iki adet Lesbos amphorası ise, Arkaik ve Klasik Dönemdeki form gelişimini göstermesi bakımından önem arz etmektedir.

168 Clinkenbeard 1982.; Clinkenbeard 1986.; Cook-Dupont 1998, 156-162.; Şenol 2009, 112.; Sezgin 2012, 201. 169 Cankareş-Şenol 2006, 91-92. 170 Sezgin 2009, 373-377. 171 Clinkenbeard 1982., 249; Cook – Dupont 1998, 159.; 172 Clinkenbeard 1982, 249.; Sezgin 2012, 201. 173 Cook-Dupont 1998, 157. 174 Alpözen v.d. 1995, 77.; Dündar 2012, 36-41. 175 Şenol 2007, 112. 176 Cook – Dupont 1998, 158. 177 Strabon, XVII. 1. 33. 178 Grace 1979, fig. 53.; Clinkenbeard 1986, 355, fig. 1.; Doğer 1991, 101 R.102.; Şenol 2009, 112.; Sezgin 2012, 202.; Ayrıca Lesbos amphoralarının üzerindeki mühürler için bk.; Cankardeş-Şenol 2006, 92-94 fig. 116-121. 179 Clinkenbeard 1982, 248-268 pl. 69.a.; Cook-Dupont 1998, 156-159 fig.23.4.a-c. 180 Şenol 2009, 112-114.; Sezgin 2012, 238-243. 19

3.2.1.1. Arkaik Dönem Lesbos Amphorası Form olarak; yuvarlak dışa doğru çekilmiş bilezik formlu alçak ağız kenarına, silindirik kavisli kulplara, kısa geniş boyna, şişkin, kaideye doğru daralan ovoid gövdeye ve halka şeklinde kaideye sahiptir. Oval kesitlere sahip olan kulpların kulpların omuzda birleştiği alanda “fare kuyruğu” olarak anılan keskin profil görülmektedir181. Çalışmamızda yer alan Lesbos amphorasının ağzı, boynu ve kulpları günümüze kadar koruna gelmiştir. Üzeri yoğun olarak kekomozla kaplı olan bu tip amphoranın gövde ve kaide kısmı ise kırık şekilde tespit edilmiştir. Benzerleri; Taşucu Müzesinde M.Ö. VI. yüzyılın ilk yarısına182, Patray’da M.Ö. VI. yüzyıl sonu, M.Ö. V. yüzyıl başlarına183, Rassvet’de M.Ö. VI. yüzyılın sonlarına184, Karadeniz’in kuzeyinde, Torikos’da M.Ö. VI. yüzyıl sonu, V. yüzyıl başına185, Çeşme Müzesinde M.Ö. 550-525 yılına186, İzmir Müzesi’nde ise M.Ö. 550-500 yılları arasındaki tarihler önerilmektedir187. Phokaia açıklarında denizden ele geçen bir diğer örnek M.Ö. 550- 525 yıllarına188, Aegina Aphaia Tapınağı’ndan ele geçen benzerleri M.Ö. VI. yüzyıl sonu M.Ö. V. yüzyıl başlarına189, ’da ele geçen benzerleri M.Ö. 500-475 yıllarına190, - Berezan, Bulgaristan, Gurna ve Camarina’da M.Ö. VI. yüzyılın üçüncü çeyreğine tarihlendirilmiştir191. Çalışmamızda yer alan Lesbos amphorası, Bulgaristan, Gurna ve Camarina’da ele geçen örneklere olan benzerliğinden dolayı M.Ö. VI. yüzyılın üçüncü çeyreği olarak önerilmektedir192 (Kat. No: 4 - Fig. 12). 3.2.1.2. Klasik Dönem Lesbos Amphorası M.Ö. V. yüzyılın başlarından itibaren Lesbos’da üretilen şarap193, Ege'nin güneyinden Doğu Akdeniz'deki merkezlere kadar birçok yerleşime ihraç edilmiş ve bu merkezlerde gerçekleştirilen kazılarda M.Ö. V. yüzyıla tarihlenen tabakalarda bu tip amphoralar ele geçmiştir194. Bu tip amphoralar form olarak; dışa taşkın bilezik dudaklı dar bir ağıza, uzun dar

181 Lesbos amphoralarının form gelişimi için ayrıca bk.; Doğer 1991, 99-103 res. 103-108. 182 Şenol 2009, 196 Env. No. T098. 183 Monachov1999a, 78-79, Fig. 18, no. 5. 184 Monachov 1999a, 81-82, Fig. 20, no. 2. 185 Onayko 1980, 147, Fig. 7, no. 57, 60. 186 Okan 2013, 135-139 fig 1. 187 Sezgin 2012, 204-207 fig. 3. 188 Sezgin 2009, 419, Lev. 115, KLes2.01. 189 Dündar 2012, 39 dp.114. 190 Lawall 2010, 161, Lev. 93, no. 2. 191 Cook-Dupont 1998, 156-160 fig. 23.4c. 192 Lesbos amphorası birden fazla gruba ayrılarak incelenmiş ve bu gruplar kendi içlerinde tarihlendirilmiştir. Çalışmamızda yer alan Lesbos amphorası II. gruba dâhil edilmiş ve söz konusu grup içinde M.Ö VI. yüzyılın üçüncü çeyreğine tarihlendirilmiştir; Bîrzescu 2005, 52-53 Abb. 2, Kat. No.4. 193 Lesbos şarabının ihracatı için ayrıca bk.; Şenol 2007, 111-114. 194 Khios'da ele geçen Lesbos amphoralan icin bk.; Boardman 1954, 175, fig. 8.52,; 8.78, 78a; Atina Agorası’nda ele geçen Lesbos amphoraları icin bk.; Grace 1953, 102-103, fig. 5, Pl. 39, No. 148-149. 20 boyuna, ağzın hemen altından başlayarak omuzlarda birleşen oval kesitli kulplara, geniş ovalleştirilmiş omuza, dibe doğru daralan konik gövdeye ve sivri bir dibe sahiptir. Kulpların, ağızın altından başlayarak omuzlara inerken yaptığı açı ise Lesbos amphoralarının genel karakteristiği içerisinde değerlendirilebilmektedir. Çalışmamızda yer alan Lesbos amphorasının; ağzı, kulpları ve boynu günümüze kadar koruna gelmiş olup gövde ile dip kısımları kırık şekilde tespit edilmiştir. Bu tipin benzerleri; Gordion’da M.Ö. V. yüzyıla195, Ziuk’da M.Ö. V. yüzyılın ikinci çeyreğine196, Karadeniz’de ve Kerameikos’da bulunan merkezlerde M.Ö. V. yüzyılın üçüncü çeyreğiyle M.Ö. V. yüzyılın ortalarına197, Kekova Adası Karaöz Mevkii’nde tespit edilen benzeri M.Ö. 400-350 yılları arasına tarihlendirilmiştir198. Ayrıca Py tarafından bu tip Lesbos amphorası M.Ö. 400-350 yıllarına199, Atina Agorası’nda M.Ö. IV. yüzyılın ortalarına200, Kerameikos’dan bir başka örnek M.Ö. IV. yüzyıla201 ve Bodrum Müzesi’nde M.Ö. 425-400 yıllarına tarihlendirilmiştir202. Çalışmamızda yer alan Lesbos amphorası, Cook ve Dupont’un çalışmasında yer alan amphoralara benzerliğinden dolayı bu tip için M.Ö. V. yüzyılın sonu IV. yüzyılın başları arasında kalan tarihler önerilmektedir203(Kat. No: 5 - Fig. 13). 3.2.2. Rhodos Amphoraları Rhodos, Arkaik Dönem’den itibaren Akdeniz ticaretinde önemli bir yere sahiptir204. Arkaik Dönem’den Klasik Döneme geçildiğinde, kendi isimlerini taşıyan denizcilik yasasını205 ilan eden Rhodos, Akdeniz üzerindeki otoritesini de arttırmıştır206. Sadece denizcilik yasasıyla değil aynı zamanda Akdeniz’de bulunan korsanlara karşı verdikleri mücadeleler ile de adlarından söz ettirmişlerdir207. Başarılı Tüccar ve bunun yanında denizci olan Ada, Helenistik Dönem’in başından itibaren de şarap üreterek ihraç etmişlerdir208. Üretilen Rhodos şarabı için ise Antik Yazar olan

195 Lawall 2010, 161, Lev. 93, no. 4. 196 Abramov – Maslennikov 1991, 234-235, fig. 1, no. 7. 197 Şenol-Aşkın 2007, 250 dp. 870. 198 Aslan 2015a, 327-328 fig. 1.4, 3.4. 199 Py 1993, 41 A-GRE Lesb6. 200 Grace 1953, 103-105, fig. 5.148. 201 Clinkenbeard 1982, 266 kat. no.8, pl.70-71, 8. 202 Alpözen v.d. 1995, 77. 203 Cook-Dupont 1998, 156-163, fig. 23.5d. 204 Şenol 2009, 122. 205 Rhodos’luların Denizcilik Yasası için bk.; Kurul 2014, 527-549. 206 Rhodos’un Akdeniz’deki politik gücünün artışı, hâkimiyeti ve otoritesi hakkındaki kronolojik süreç için bk. Magie 1950, 71-72. 207 Akdeniz’deki korsancılık faaliyetleri hakkında ayrıntılar için bk.; Arslan 2003, 91-118.; Arslan 2007.; Durukan 2009, 1-21.; Arslan-Tüner 2011, 189-205. 208 Rhodos’un ekonomik gelişimi için bk. Berthold 1984, 37; Doğer-Şenol 1996, 59; Rhodos deniz gücünü hakkında bk. Gabrielsen 1997, 61-62; 21

Athenaeus, Rhodoslu Timarchidas’ın; “Rhodos şarabının tedavi edici olduğunu tadının şıraya benzediğini ve az miktarda deniz suyu bulunduğunu” söylediğini belirtmektedir209. Şarabın içinde deniz suyunun kullanılmasından dolayı maliyet bakımından ucuz olan şarap, alıcılar tarafından da yoğun olarak tercih ediliyordu210. Nitekim Helenistik Dönem’e bakıldığında, Rhodos’ta ve ona bağlı yönetilen Rhodos Peraiası’nda ekonomisinin büyük bir bölümünü şarap ve bağcılık oluşturmaktaydı211. Söz konusu şarabın taşınması için ise yeterli amphora atölyesi olmayan Rhodos, Peraiası’nda kalan bölgelere amphora atölyeleri kurarak, talebi karşılamaya çalışmış, nitekim Rhodos Peraiası’nda bulunan Bozburun Yarımadası’nın girişinde, Hisarönü/Çubucak mevkiinde gerçekleştirilen kazılarda Rhodos amphoralarının üretildiği amphoralara rastlanmıştır212. Ayrıca bölgede yapılan yüzey araştırmalarında, Kallipolis civarında üç adet Rhodos amphorası üreten atölyeye rastlanılmıştır213. Tespit edilen Rhodos amphora üretim atölyelerinin yanı sıra henüz keşfedilmemiş oldukça fazla sayıda atölyenin olduğu da düşünülmektedir214. Rhodos’un en erken tarihli amphoraları M.Ö. IV. yüzyıldan itibaren görülmeye başlamış ve bu amphoralarda Ada’nın ünlü şarabının yanında bazı ürünler de ihraç edilmiştir215. Bunlardan bazıları Zeytinyağı, badem, kuru incir, keçiboynuzu, arpa216, bal ve lahanada ihraç edilmiş olup fıstık çamı kozalağı, şeftali ve zeytin çekirdekleri İskenderiye açıklarındaki Qait Bay I ve II batıklarında Rhodos amphoralarının içerisinde ele geçmiştir217. Rhodos amphoralarının önemli özelliklerinden biri kulplarının üzerinde bulunan mühürlerdir. Genel olarak amphoralarda mühürleme işlemleri, M.Ö. IV. yüzyıldan I. yüzyıla kadar düzenli olarak sürdürülmüştür218. Amphoraların kulplarında yer alan mühürlerde, kısaltma harfler, titulu pictiler, atribütler, bağ ve bağcılık ile ilgili figürler, birkaç harften oluşan monogramlar, kısaltmalar, edatlar, ünvanlar, yönetici veya üretici isimleri yer almakta olup Rhodos amphoralarının mühürlerinde ise Güneş Tanrısı Helios’un başı, büstü veya sembolü,

209 Cankardeş-Şenol 1995, 6, dp. 15. 210 Şenol-Aşkın 2007, 255. 211 Doğer-Şenol 1996, 59-60. 212 Şenol v.d. 2004, 353-360. 213 Bean- Cook 1957, 66; Bean 1980,130.; Bean 1987, 186. 214 Rhodos’ta ve Rhodos Peraiası’nda tespit edilen amphora atölyeleri için bk.; Grace 1963, 319-334.;Grace 1979.; Doğer-Şenol 1996, 59-73.; Şenol V.d. 2004, 353-360.; Şenol 2009, 122-126. 215 Cankardeş-Şenol 2006, 105. 216 Cankardeş-Şenol 1995, 5-9. 217 Cankardeş-Şenol 2006, 105. 218 Grace 1953, 118-119. 22 gül, üzüm salkımı gibi imgeler yer almaktadır219. Bu mühürlemenin sebebi ise ekonomik olmakla birlikte, merkezi yönetimlerin ticareti kontrol altında tutmak istemesi ve bu ticaretten elde edilen gelirden pay almak istemesidir220. Uzun yıllar sistemin devam etmesine rağmen M.Ö. I. yüzyıla gelindiğinde çeşitli siyasi olaylar ve ekonomik nedenlerden dolayı amphoralar üzerindeki mühürler ortadan kalkmaya başlamıştır221. Akdeniz üzerindeki hâkimiyetinin yanı sıra Rhodos amphoraları, farklı dönemlerde oldukça geniş alanlara dağılımı söz konusudur. Bazı dönemlerde, Ege Havzasından Kuzey Afrikaya, Britannia’dan Doğu Akdeniz üzerindeki merkezlere dağımı söz konusudur222. Bazı dönemlerde ise İtalya, Fransa ve Almanya kıyılarındaki merkezlerde ele geçmiştir223. Bu tip amphoraların genel dağılımına bakıldığında ise Akdeniz kıyılarında bulunan merkezler dışında Britannia’dan Hindistan’a kadar ki merkezlere kadar dağılımı izlenebilmektedir224. Rhodos amphorlarının üretim yerleri kıstas alınarak, erken dönem örneklerden geç döneme doğru üretilen bu amphoralar kronolojik olarak belli bir tipoloji sınıflandırmasına sokulmuştur225. Oluşturulan bu tipolojiye göre en erken örnekli Rhodos amphorası M.Ö. 300’e

219 Grace 1949, 175-191 Plate 20 fig. 4-5.; Grace 1953, 118-126.; Grace 1963, 319-334.; Empereur-Hesnard 1987, 61 Planche 3 fig. 10-15.; Cankardeş-Şenol 1995.; Doğer-Şenol 1996, 59-73.; Cankardeş- Şenol - Şenol 1997, 51- 58.; Cankardeş-Alkaç 2007, 297- 327.; Dündar 2014, 42-45.; Kızılarslanoğlu-Alkaç 2014, 55-68. 220 Rhodos amphoralarının mühürleme sistemleri için bk.; Cankardeş-Şenol 1995, 5-15. 221 “M.Ö. 1. yüzyılın askeri ve önemli siyasi gelişmeleri olan Mithridates-Roma Savaşları, Akdeniz’deki korsanlık faaliyetleri, Parth Savaşları ile Pompeius-Caesar ve Antonius-Augustus arasındaki iç savaşlar, Eskiçağ’daki ticari faaliyetleri olumsuz şekilde etkilemiştir. Uzun yıllar süren savaşlar sırasında, Ege Denizi’nin çevresinde ve Anadolu’da yer alan büyük kentlerle ticaret merkezleri yıkılmıştır. Bu savaşlara kaynak oluşturmak için özellikle Anadolu’dan toplanan vergiler, birçok bölgenin ekonomik zorluklar yaşamasına neden olmuştur. Bundan dolayı da toplumun geneli yoksullaşmıştır. Fakat Augustus’la başlayan barış döneminde, İtalya, Ege, Anadolu ve diğer bölgelerdeki kentlerin ve bunların ticari yapılarının canlandırılması için çeşitli uygulamalar hayata geçirilmiştir. Bu çerçevede Roma İmparatorluk Döneminin başlarından itibaren Batı Anadolu’nun bazı kentleri ve birkaç Ege Adası, şarap üretim merkezi olarak belirlenmiştir. Bunun sonucunda, Rhodos, Knidos, Kos ve Khios’un ticari hayatı yeniden şekillenmiştir. Buna bağlı olarak üreticilerin amphoralarının geleneksel form ve ölçü standartları değişmiştir. Ayrıca Rhodos ve Kos amphoraları sadece anavatanlarında değil, Akdeniz ve Ege’nin farklı bölgelerinde de üretildiği arkeolojik araştırmalar sayesinde tespit edilmiştir. Uzun bir geleneğe sahip olan Yunan amphoralarının mühürleme uygulamasının ilk olumsuz dönemi, Mithridates-Roma Savaşları sırasında gerçekleşmiştir. Bu savaş döneminde Hellenistik Dönemin önemli amphora üreticileri, mühürleme uygulamasını gerçekleştirememişlerdir. Fakat Yunan amphoralarında mühürleme işleminin ortadan kalkmasının en önemli nedeni, bu bölgelerdeki Roma hâkimiyetidir. Roma ile birlikte her yerin İmparatorluk toprağı sayılmasından dolayı, Hellenistik Dönemin üretici kent-devlet kavramı ortadan kalkmıştır. Bu duruma Knidos ve Kos amphoralarındaki ethnikon içerikli mühürlerin terk edilmesini göstermek mümkündür. Artık şarabın hangi üretici kent-devlete ait olduğu değil hangi yöreye ait olduğu ve ürünün niteliği önemlidir. Hellenistik Dönemin pazarlarını ellerinde tutan Rhodos, Knidos ve Kos, yeni düzenlemelerle birlikte sadece kendileri için üretim ve satış gerçekleştirmemiştir. Bundan dolayı M.Ö. 1. yüzyılın ortalarıyla hemen sonrasındaki dönemde Yunan amphoralarının mühürlenme işlemi, Hellenistik üreticiler tarafından zorunlu olarak terk edilmiştir. Artık amphora mühürleri, Yunan Coğrafyası’nda geleneksel önemini kaybetmiştir.”; Alkaç 2014, 224. 222 Jurišić 2000, 14. 223 Peacock-Williams 1986, 103. 224 Şenol- Aşkın 2007, 260, Kat. no: 39. 225 Rhodos amphoralarının tip ve tipolojisi için bk.; Branshinski 1984, 234, tab. XXV.; Empereur-Hesnard 1987, 61, pl.3. 23 tarihlenen Proto-Rhodos amphorasıdır226. M.Ö. III. yüzyılın ilk çeyreğine gelindiği zaman yeni bir form ortaya çıkmış, gövde şişkinleşmiş ve boyu kısalmış olup M.Ö. III. yüzyılın ortalarına doğru ise Rhodos amphoraları kanonik formda üretilmeye başlamış ve karakteristik denilen tipin başlangıcını oluşturmuştur227. M.Ö. II. yüzyılda söz konusu amphoraların kulplarındaki sert dönüş daha belirgin hale gelmiş ve M.Ö. I. yüzyıla gelindiği zaman kulplardaki sivrilme ve sert dönüşü karakteristik hala gelmiştir228. Rhodos amphoralarının en geç tarihli örnekleri ise M.S. I. yüzyıla tarihlenen tabakalarda ele geçmiştir ve geç Rhodos amphoraları olarak anılmaktadır229. Çalışmamızda tespit edilen Rhodos amphoralarına bakıldığı zaman ise farklı dönemlere ait farklı tipte 4 Rhodos amphorası üzerinde durulmuştur. En erken Rhodos amphorasından başlanılarak geç örneklere doğru kronolojik sıra izlenerek amphoralar incelenmiştir. 3.2.2.1. Proto-Rhodos I Amphorası Form olarak; dışa çekik üçgen ağız kenarına, uzun silindirik boyun, ağız kenarının altından başlayarak omuzda birleşen kalın, oval kulplara, omuz hizasında geniş, kaideye doğru daralan gövdeye, dışa çekik, kozalak formlu tutamağa sahiptir. Çalışmamızda tespit edilen Proto-Rhodos I olarak isimlendirilen bu amphoranın, ağız, boyun ve kulplar günümüze kadar koruna gelmiş olup gövde ve kaide kısmı ise korunamamıştır. Üzeri yoğun şekilde kekomozla kaplı durumda olan bu tipin bazı ayrıntıları görülememektedir. Bir dönem Proto-Rhodos amphoralarının ihracatı güney Ege ile Sınırlı kalmasına rağmen Ada’nın şarabının ün kazanması ile başta Doğu ve Güney Akdeniz kıyılarındaki merkezler olmak üzere Karadeniz’e kadar yayılım göstermektedir230. Bu kapsamda bakıldığında Proto-Rhodos amphorasının benzer örnekleri, Samos231, Rhodos232 ve Rhodos Peaiası’nda233, ayrıca Datça Yarımadası’nda yapılan çalışmalarla ortaya çıkartılmıştır234. Kyrenia Batığı’nda235 ve İskenderiye Müzesi’nde236 de bu tipin benzeri görülmektedir. Proto-Rhodos amphoralarına tarih olarak bakıldığında ise; Marmaris Müzesi’nde 2 adet Proto-Rhodos amphorası M.Ö. IV. yüzyılın sonu, M.Ö. III. yüzyılın başlarına, diğer bir örnek

226 Cankardeş-Şenol 2006, 111. 227 Empereur-Hesnard 1987, 60-61, no. 10, fig. 10. 228 Grace 1963, 319-334.; Grace 1979.; Doğer 1991, 87-90.; Şenol 2003, 14-23.; Cankardeş-Şenol 2006, 113. 229 Şenol 2009, 125-126. 230 Grace 1963, 319-334.; Şenol 2003, 16.; Monachov 2005, 72-73, fig. 1. 1. 231 Grace 1971, 94. 232 Bass-Katzev 1968, 172. 233 Empereur-Picon 1986, 112.; Şenol v.d. 2004, 353-360. 234 Bean- Cook 1957, 66; Bean 1980,130.; Bean 1987, 186.; Empereur-Hesnard 1987, 59; Doğer 1991, 87-90. 235 Swiny-Katzev 1973, 339-341, fig. 1. 236 Empereur 1998, 394-396, fig. 1. 24 ise M.Ö. IV. yüzyılın son çeyreğine237 Alanya Müzesi’ndeki benzeri M.Ö. IV. yüzyıl sonu, M.Ö. III. yüzyıl başlarına238, Patara’da ise M.Ö. IV-III. yüzyıla tarihlendirilmiştir239..Ayrıca Py benzer formlu Proto-Rhodos amphorasını M.Ö. 325-275 yıllarına240, Doğer benzerini M.Ö. IV. yüzyıl sonuna241, Sibella ise M.Ö. IV.-III. yüzyıl aralığını önermiştir242. Çalışmamızda yer alan Proto-Rhodos amphorası için ise benzerinden yola çıkılarak M.Ö. IV. yüzyıl sonu M.Ö. III. yüzyıl başları olarak önerilmektedir243 (Kat. No: 6 - Fig. 14). 3.2.2.2. Proto-Rhodos II Amphorası Girne açıklarında tespit edilen bir batıkta M.Ö. IV. yüzyılın sonlarına tarihlenen, dışa taşkın üçgen kesitli ağız kenarlı, yüksek boyunlu, ince uzun gövdeli Rhodos amphorları ele geçmiş244 ve 25-30 yıllık süreçte formlar değişerek farklı tipler ortaya çıkmıştır245. Bu farklı tipte üretilen amphoralar ise bir Girne açıklarında ele geçen amphoralardan farklı olarak, daha yuvarlak ve bodur olarak karşımıza çıkmaktadır ve M.Ö. 275-250 yıllar arasına tarihlendirilmektedirler246. Çalışmamızda tespit ettiğimiz Proto-Rhodos amphorasının ağzı, boynu, kulpları ve kulpların omuza oturduğu yere kadar ki bölümü ele geçmiştir. Form olarak bakıldığında ise; bant formunda dışa hafif çekilmiş, kalın ağız kenarı, silindirik bir boyun ve omuz üzerine oturan oval kesitli kulplara sahiptir. Koroni Peninsulası’nda yapılan araştırmalarda ele geçen bu tipe ait amphoralar Koroni tip 1B olarak isimlendirilmişlerdir247. Kulplarında bulunan iki adet mühürden yalnızca biri okunabilmiştir ve bu mühürde Chrysostratos ismi geçmekte ve bu amphoraları Chremonidean savaşı tarihi olan M.Ö. 267-262/261 olarak tarihlenmiştir248. Dağılım olarak bakıldığında proto Rhodos amphoralarının güney Ege ile sınırlı kaldığı düşünülmektedir. Ayrıca nadir olarak ele geçen amphoralar arasında olan bu tipin, 25 yıl kadar dar bir süreçte üretilmesi de formun yaygınlaşmasının önüne geçmektedir. Bu tipe ait

237 Şenol 2003, 16-18, kat. no. 7-9. 238 Sibella 2002, 6, fig. 4. 239 Dündar 2014, 41-42, fig. 17. 240 Py-Sourisseau 1993, 42, A-GRE Rho1. 241 Doğer 1991, 89, R. 81. 242 Sciallano-Sibella 1991, 90. 243 Empereur-Hesnard 1987, 18, pl. 2.7.; Bu tip Proto-Rhodos amphoralarının dağılımı, buluntu yerleri ve tipolojisi için ayrıca bk.; Monachov 2005, 70-95. 244 İskenderiye Müzesi’nde bulunan bir proto Rhodos amphorası için bk.; Şenol 2009, 122.; Marmaris Müzesi’nde bulunan başka bir örneği için bk.; Şenol 2003, 17, no. 8. 245 Doğer 1991, 89. 246 Doğer 1991, 89, R.82-83. 247 Grace 1963, 319-334.; Monachov 2005, 74. 248 Monachov 2005, 74. 25 amphoraların benzerlerine bakıldığı zaman Girne Batığı’nda249 ve Fos körfezinde250 ve Koroni’de251 ele geçmiştir. Koroni’de ele geçen Proto-Rhodos amphorasını Grace M.Ö. IV. yüzyılın son çeyreğine tarihlendirilmiştir252. Çalışmamızda tespit edilen bu tipe ait amphora için ise Koroni’de ele geçen amphoralara yakın benzerliğinden dolayı M.Ö. IV. yüzyılın son çeyreğine ait tarihler önerilmektedir (Kat. No: 7 - Fig. 15). 3.2.2.3. Helenistik Rhodos Amphorası Karakteristik bir forma sahip olan bu tipte ki amphoralar, Akdeniz’de bulunan tüm merkezlere ihraç edilmiştir253. Tarsus, Kıbrıs gibi merkezlerde yapılan kazı ve araştırmalarda ele geçen Rhodos amphoralarının kulp ve mühürleri sayesinde de dağılım yoğunluğunun tespiti yapılmıştır254. Karadeniz’den Doğu Akdeniz’e kadar ki tüm Helenistik merkezlerde yapılan kazılarda ele geçen mühürler sayesinde de bu tip amphoranın çok yaygın kullanıldığı istatistikler ile ortaya çıkartılmıştır255. Sözü edilen merkezler dışında, Ege, Fransa ve İspanya’da bulunan merkezlerde de ele geçmiştir256. Üretildiği dönemler boyunca en çok sevilen ve buna bağlı olarak kullanım gören bu tip amphora form olarak; dışa çekilmiş, uçları yuvarlak ağız kenarına, kalın silindirik ve uzun bir boyuna, yuvarlatılmış ağız kenarının altından başlamak üzere ağız hizasına yükselen ve daha sonra keskin bir açı ile dik olarak omuzlara inmektedir. Omuzlarda birleşen kulplar ise oval kesitlidir. Ovoidal bir gövdeye sahip olan bu amphora, içi dolu sivri bir de kaideye sahiptir. Çalışmamızda tespit edilen Rhodos amphorası ise ağız, boyun ve kulplar günümüze kadar ulaşabilmiş, gövde ve dip kısmı ise korunamamıştır. Benzer formlu amphoraların kulplarında yer alan mühürler yardımı ile M.Ö. III. yüzyıl ile M.Ö. II. yüzyıla tarihlenen bu tipteki amphoraları257 Grace M.Ö. II. yüzyılın başlarına258, Sibella M.Ö. II. yüzyıla tarihlendirmiş259, İskenderiye Müzesi’ndeki bulunan örneğinde ise benzer tarihler önerilmiştir260. Marmaris Müzesi’nde M.Ö. III. yüzyıl sonu M.Ö. II. yüzyılın

249 Empereur-Hesnard 1987, 58, pl.9. 250 Sciallano-Sibella 1991, 90. 251 Grace 1963, 319-334. 252 Grace 1963, 323, fig.5.; Rotroff 1997, 31-33.; Doğer 1991, 89, R.83.; Monachov 2005, 73-74, fig. 1.4. 253 Bresson 1986, 81-86. 254 Bu tip Rhodos amphorasının merkezlere göre yoğunluk dağılımı için bk.; Lund 1993, 360-370. 255 Şenol 2003, 20. 256 Grace 1949, 183. 257 Şenol 2003, 20, dp. 42. 258 Grace 1949, 186, pl. 19. fig.5 259 Siciallano-Sibella 1991, 89. 260 Grace 1985, 55 pl. 1. fig. 2-3. 26 başlarına261, Kıbrıs Müzesi’nde M.Ö. II. yüzyılın başlarına262, Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi’nde M.Ö. III. yüzyıl sonu M.Ö. II. yüzyıl başına263, Anamur Müzesi’nde Helenistik Döneme tarihlenen üç adet Rhodos amphorası M.Ö. 300-275, M.Ö. 240-180, M.Ö. 200-175 yıllarına tarihlendirilmiştir264. İçel Müzesi’nde M.Ö. III. yüzyıl sonu M.Ö. II. yüzyıl başlarına, Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde bulunan bir diğer benzeri M.Ö. II. yüzyılın ortalarına265 Kekova Adası Kuzey Yerleşim önünde tespit edilen benzer form M.Ö. III. yüzyıla tarihlendirilmiştir266. Çalışmamızda yer alan Rhodos amphorası ise belli bir kontekst oluşturmadığından, benzerlerinden yola çıkılarak M.Ö. III. yüzyılın sonları II. yüzyılın başları olarak uygun görülmektedir (Kat. No: 8 - Fig. 16). 3.2.2.4. Geç Rhodos Amphorası267 Bu tipteki amphoraların dağılımına bakıldığında Ege, Kuzey Afrika, İtalya, Gallia, Germania ve Britania’ya kadar geniş bir alanda dağılım gösteren geç Rhodos amphoraları, Batı Akdeniz’deki merkezlerde gerçekleştirilen kazılarda da yoğun olarak ele geçmiştir268. Doğu ve Batı Akdeniz’de geniş yayılım sahasına sahip olduğunu gördüğümüz söz konusu amphoralar ayrıca İngiltere’ye kadar Ren Nehri yoluyla da ulaştıkları bilinmektedir269. Geniş dağılım alanına sahip olduğunu gördüğümüz geç Rhodos amphoraları için M.Ö. I. yüzyıldan başlanarak M.S. II. yüzyıl başlarına kadar üretilmiş olduğu söylenmektedir270. Çalışmamızda yer alan Geç Rhodos amphorası, tekil durumda, ağız, boyun ve kulplar sağlam, kulpların gövdeye oturduğu yerden itibaren ise kırık şekilde tespit edilmiştir. Form olarak; yuvarlak bilezik formunda dışa taşkın ağız kenarı, ağız hizasının hemen altından başlayarak yukarı doğru sert bir çıkış ve ardından kavis alarak omuz üzerine oturmaktadır. İnce uzun gövdenin altında ise tutamak forumunda dip bulunmaktadır. Çalışmamızda tespit edilen bu form, belli bir kontekst ve çevresinde tarihleme unsuru eserler bulunmadığından, benzerlerinden yola çıkılarak tarihlendirilmeye çalışılacaktır. Nitekim Kelenderis’te mezar odasında yapılan kazılarda bu forma ait bir örnek ele geçmiş ve

261 Şenol 2003, 20, env. no. 2-1-90. 262 Grace 1949, 186, pl. 19. fig.5 263 Alpözen v.d. 1995, 92. 264 Zoroğlu v.d. 2008, 38, env. no. 14.8.92, 5.1.97, 13.4.90. 265 Şenol 2009, 203, Env. no. T022. 266 Aslan 2015a, 351 Kat. no. 6. fig. 1.6, 3.6. 267 Bilinen diğer isimleri; Augst 6; Caınulodunum 184; Callender 7; Haltem Tip 67; Hoflıeim Tip 7 4; Oberaden 79; Ostia LXV; Peacock-Wılliaıns 9.; Peacock-Williams 1986, 103.; Şenol 2000, 164. 268 Şenol 2000, 166. 269 Sealey 1985, 133-136. 270 Cankardeş-Şenol 2006, 113-114.

27

M.S. I. yüzyılın ilk yarısına tarihlendirilmiştir271. Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’ndeki bir benzeri M.Ö. I. yüzyılın ikinci yarısına272, İskenderiye273 ve Bodrum274 müzelerinde İ.Ö. I. yüzyıla, Side Müzesi’nde M.Ö. I. yüzyıl M.S. II. yüzyıl aralığına275, Kekova Adası Karaöz Mevkii’nde sualtında tespit edilen geç Rhodos amphorası ise M.Ö. I. yüzyıl ile M.S. I. yüzyıl arasına tarihlendirilmiştir276. Çalışmamızda tespit ettiğimiz geç Rhodos amphorası, M.Ö. I. yüzyılın ortalarına tarihlenen Dramont D Batığı’nda ele geçen bu tipteki amphoralara277 yakın benzerliğinden dolayı aynı tarihler olan M.Ö. I. yüzyılın ortaları uygun görülmektedir (Kat. No: 9 - Fig. 17). 3.2.2.5. Geç Rhodos Tip II278 Kökeni hakkında yukarıda bilgi verildiği üzere279 Rhodos ve Rhodos Peraiası bu tipin üretildiği merkezler olmalıydı. Nitekim M.S. I. yüzyılın II. yarısından itibaren görülen kulp kavislerinin artarak dik açılar oluşması görülmeye başlanmış ve Hisarönü kazılarında ele geçen bu tipe ait amphoralar M.S. I. yüzyılın ortalarına tarihlendirilmiştir280. Geç Rhodos Tip II grubuna dâhil edilmiş amphoralar, Doğu ve Batı Akdeniz’e bakıldığında geniş yayılım sahasına sahip olduğu görülmekte, nitekim Galia’da yapılan kazılarda M.Ö. I. yüzyıl ortalarından M.S. I. yüzyıl arasında kalan süreçte bu merkeze yoğun olarak ihraç edildiği görülmektedir281. Lyon’da da bu tipin benzerleri ele geçmiştir ve M.S. I. yüzyıl olarak tarihlendirilmiştir282. Caesarea’da yapılan kazılarda da benzeri M.S. II. yüzyıl başına tarihlenen tabakalarda ele geçmiştir283. Bu tip amphoralar form olarak; Ucu yuvarlatılmış dışa taşkın ağız kenarı, uzun silindirik boyun, ağızın altından başlayarak yukarı doğru yükselen mahmuz formlu çıkıntı ve oval kesitli dikey kulplar ve dar bir gövde ile içi dolu bir dibe sahiptir. Çalışmamızda tespit edilen Geç Rhodos Tip II amphorasının sadece kulp, ağız ve boynun bir kısmı günümüze kadar ulaşabilmiştir. Tespit edilen amphora belli bir kontekst oluşturmadığından benzerlerinden yola

271 Tekocak-Zoroğlu 2013, 111-112, Kat. no:1, fig. 3. 272 Şenol 2009, 206 Env. no. T042. 273 Şenol 2000, 167. 274 Alpözen v.d. 1995, 94. 275 Dündar 2012, 53 fig.17. 276 Aslan 2015a, 330-331. 277 Empereur-Hesnard 1987, 60, fig. 13. 278 Şenol 1996, 3-4. 279 bk.; 5 sayfa üstte. 280 Şenol 1996, 3. 281 Şenol 2003, 30 dp.69. 282 Desbat-Picon 1986, 646. 283 Zemer 1977, 49, no. 38. 28

çıkılarak; Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi’ndeki benzeri M.S. II. yüzyıl başına284, Marmaris Müzesi’nde M.S. I. yüzyılın ortası285, Karacaada, Söğüt ve Bozburun’da ele geçen benzerleri ise M.S. I. yüzyıla tarihlendirilmiştir286. Çalışmamızda tespit ettiğimiz geç Rhodos amphorasını ise Hisarönü’nde287 ele geçen amphoralara yakın benzerliğinden dolayı, M.S. I. yüzyılın ortası olarak uygun görülmektedir (Kat. No: 10 - Fig. 18). 3.2.3. Kos Amphorası İsmini, üretildiği yer olan Kos Adası’ndan (İstanköy) alan bu tip amphoraların üretimine M.Ö. V. yüzyılda başlandığı belirtilmektedir288. Nitekim 1990’da söz konusu Ada’da yapılan kazılarda çok sayıda Kos amphorası ele geçmiştir289. Kulplarındaki mühürler yardımı ile de Kos üretimli olduğu kanıtlanan bu amphoraları ilk kez Maiuri çalışmış ve söz konusu amphoranın üzerindeki mühürleri okumuştur290. Kos amphoralarında taşınan ürünlere baktığımızda; verimli topraklara sahip Kos Adası’nda, Antik dönem boyunca ada halkının başlıca geçim kaynağı tarım olmakla birlikte; şarap, zeytin, yulaf, meyve291 ve sebzeler başlıca mahsul ürünleri içinde bulunmakta ve ayrıca hayvancılık yapıldığı da belirtilmektedir292. Nitekim Helenistik Dönem boyunca ucuz-orta kaliteli şarap üreterek ihraç ettiği çalışmalar ile ortaya çıkartılmıştır293. Ayrıca Antik yazar olan Strabon’da Kos şarabının kalitesinden ve lezzetinden söz etmiştir294. Bu bakıma ünlü şarabı sayesinde, bu tip amphoralar, üretildiği dönemler boyunca oldukça geniş alanlara dağılımı söz konusu olmuştur. Nitekim farklı dönemlerde farklı bölgelere ihraç edilmiş olan Kos amphoraları, İspanya’dan Hindistan’a kadar yayılım göstermektedir295. Ayrıca İtalya, Yunanistan, Ege, Anadolu Kıyıları ve Doğu Akdeniz’de bulunan merkezlerde yoğun olarak ele geçmiştir296. Ele geçen merkezlerin dışında, batık kazılarında da bu tip amphoralara rastlanılmaktadır297.

284 Alpözen v.d. 1995, 95. 285 Şenol 2003, 30. 286 Rosloff 1981, 283, fig. 11, 284, fig.15. 287 Şenol 1996, 4, fig.3. 288 Johnsson 2004, 133-135.; Cankardeş-Şenol 2006, 101.; Şenol 2009, 130. 289 Kantzia 1994, 255-260.; Johnsson 2004, 135. 290 Maiuri 1925, 245-249.; Kos amphoralarının üzerindeki mühürler için bk.; Cankardeş-Şenol 2006, 101-104.; Ayrıca Kos amphoralarının kulpların bulunan mühürlerde “ bir tek isim ya da kentin simgesi olan yengeç veya dikenli sopa görülmekte; bazı örneklerde ise sadece kentin adının zikredildiği izlenmektedir” Doğer 1991, 96. 291 Str. Geo. XIV.2.19. 292 Johnsson 2004, 133-134. 293 Finkielsztejn 2000.; Hein et all. 2008, 1049.; Şenol 2009, 131. 294 Str. Geo. XIV.1.15. - XIV.2.19. 295 Şenol 2009, 132. 296 Zemer 1977, 43.; Alpözen v.d. 1995, 96.; Şenol 2003, 42.; Hein et all. 2008, 1051.; Kos amphoralarının dağılımı için ayrıca bk.; Johnsson 2004, 133-135. 297 Hesnard 1986, 76, fig. 2ai No. 1-2. 29

Form olarak; dışa taşkın bilezik dudaklı, dar ve kısa boyunlu, boyundan omuza bağlanan ikiz kulplu, geniş omuz ve geniş dibe doğru daralan konik gövde ile kozalak tutamağa sahiptir. Çalışmamızda yer alan Kos amphorasının ise sadece ağız, boyun ve kulpları günümüze kadar koruna gelmiştir. Fakat omuz hizasından altı yani gövde ve dip kısmı korunamamıştır. Söz konusu formun üzeri yoğun şekilde kekomoza ile kaplı olduğundan da daha fazla ayrıntı görünememektedir. Bu kapsamda, bu tip amphoralar benzer örneklerden yola çıkılarak tarihlendirilmiştir. Kos amphoralarının benzerleri; Anamur Müzesi’nde M.Ö. 300-200 yılları arasına298, Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi’nde M.Ö. III. yüzyıl sonu M.Ö. II. yüzyıl başlarına299, Agora kazısında M.Ö. 200 yılına300, Halasarna’da301, Marmaris’de302 ve Çeşme Müzesi’nde303 M.Ö. II. yüzyıla, Haifa Müzesi’nde M.Ö. II. yüzyıl sonu M.Ö. I. yüzyıl başına304 tarihlendirilmiştir305. Çalışmamızda yer alan Kos amphorası ise Monachov tarafından M.Ö. 260-250 yıllarına tarihlendirilen bir Kos amphorasına306 yakın benzerliğinden dolayı, M.Ö. III. yüzyıl ortalarına tarihlendirilmesi önerilmektedir307 (Kat. No: 11 - Fig. 19). 3.3. Ege Bölgesi Amphoraları 3.3.1. LR 2 Amphoraları Benghazi LRA 2, Beltran 71, British Bi, Keay LXV, Kuzmanov XIX, Sabratha Tip 25, Peacock-Williams Class 43, Scorpan 7A, Kartaca LRA 2308 olarak anılan bu tip amphoraların üretim yerleri ise tartışmalıdır. Tek bir bölgede üretilmediği kesinleşen bu tip amphoraların, Khios ve Samos’da tespit edilen atölyeler sayesinde Kuzey Ege kökenli309 olduğu görüşü ortaya atılmıştır310. Ayrıca başka bir araştırmacı Ege ve Karadeniz’de bulunan merkezlerde de üretilmiş olduğunu söylemektedir311. Bu tipe ait atölyelerin Romanya’da da belirlenmesi kökeni konusunda Kuzey Ege fikrini güçlendirmiştir312. Nitekim LR 2 amphoraları üzerinde

298 Zoroğlu v.d. 2009, 38, Res. 4. 32. 299 Alpözen v.d. 1995, 96, Env. No. 2720. 300 Grace 1949, 186, Pl. 19. 8. 301 Hein et. al. 2008, 1058, fig. 5.4. 302 Şenol 2003, 42, Env. No. 51-10-91. 303 Okan 2013, 136, Env. No. 351-A, fig. 9. 304 Zemer 1977, 43, No. 35, Pl. XII, 35. 305 Kos amphoralarının kronolojik gelişimi için bk.; Grace 1979, fig. 56. 306 Monachov 1999b, 536, tab. 225. no.2. 307 Helenistik Dönem içinde üretilen Kos amphoraları için bk.; Papuci-Wladyka 1997, 47-54. 308 Peacock-Williams 1986, 182. 309 LR 2 amphoralarının kökeni hakkında daha fazla bilgi için bk.; Irimia 1968.; Tomber-Williams 1986, 46-47.; Peacock-Williams 1986, 182. 310 Pieri 2005, 91. 311 Riley 1979. 312 Bonifay-Villedieu 1989, 25. 30 yapılan kil analizlerinde, volkanik kayaçların bulunduğu Kuzey Ege ve Bodrum civarında söz konusu amphoraların üretilmiş olduğunu ortaya çıkarmıştır313. Farklı bölgelerde üretim atölyelerine rastlanılan bu tip amphoraların içinde ise tek bir ürün taşınmamıştır. Bölgelerin yerel üretimi olan malzemelerin bu amphoralar kullanılarak taşındığı düşünülmektedir. Nitekim ele geçen bazı LR 2 amphoraları üzerinde yapılan analizlerde, çam sakızı, mersin reçinesi, terebentin ve tütsü taşındığı tespit edilmiştir314. Yassı Ada batığında ele geçen benzerlerinde yapılan analizlerde ise tatlı şarap ve zeytin taşındığı belirlenmiştir315. Ayrıca şarap ve zeytinyağı da taşındığı söylenmektedir316. LR 2 amphoraları üretildiği dönemler boyunca başta Doğu Akdeniz’deki merkezler olmak üzere Britanya, Tunus, Romanya, Anadolu kıyılarında yer alan merkezlere ve Yunanistan’a kadar dağılımı söz konusudur317. Geniş alanlara yayılım gösteren bu tip amphoraların şişkin ve küresel karınları, huni şeklinde ağızları karakteristiğini oluşturmaktadır. Sözü edilen bu tipteki amphoraları ise Pieri, form olarak 3 alt gruba ayırarak incelenmiştir318. Çalışmamızda tespit edilen LR 2 grubuna ait amphoralar da Pierinin yaptığı gruplara göre sınıflandırılmıştır. Bu kapsamda tespit edilen LR 2 amphoralarının A ve B grubuna ait varyasyonları ele geçmiştir. 3.3.1.1. LR 2A Amphorası M.S. V. yüzyıl ortası M.S. VI. yüzyıl ortasına tarihlenen LR 2A amphorası319; Doğu Akdeniz, Karadeniz, Kartaca, İngiltere, Fransa ve Güney Fransa kıyılarında ele geçmesi, geniş bir yayılım alanına sahip olduğunu da göstermektedir320. Bir yüzyıl kadar üretimi süren bu tip amphoralar form olarak ise; dışa çekik, huni biçimli ağız kenarına, konik kısa bir boyuna, boynun gövdeye yakın bölümünden başlamak üzere omuzlara oturan oval kesitli kulplara, şişkin ve ovoidal gövdeye ve çıkıntı şeklinde kaideye sahiptir. Gövdenin bazı bölümlerinde ince yivler dikkat çekmektedir. Çalışmamızda bu tipe ait benzer amphoranın ise sadece ağız sağlam olarak korunmuş olup kulpların bir kısmı ile boynun bir kısmı kırık şekilde günümüze ulaşmıştır. Bu tip amphoraların benzerlerine bakıldığında ise Elaiussa ’de ele geçen LR 2A amphoraları M.S. V-VII. yüzyıl başlarına321, Marmaris Müzesi’nde M.S. IV. yüzyıl sonu

313 Williams 1980, 4. 314 Redulescu 1973, 206, fig.3-7. 315 Doornick 1989, 252, fig. 1. 316 Şenol 2009, 152. 317 Peacock-Williams 1986, 182, fig. 102.; Şenol 2009, 150. 318 Pieri 1998, 99-100, fig. 3. 319 Pieri 1998, 99-100.; Şenol 2003, 97.; Şenol 2009, 152. 320 Hayes 1992, 66.; Rădulescu 1973, 198ff; 1976, 107.; Riley 1981, 122.; Scorpan 1975. 321 Kızılarslanoğlu 2016, 394-395, kat. no. 106. 31

İ.S. V. yüzyıl başı322, Kekova Sualtı Araştırmalarında tespit edilen benzeri M.S. IV.- VI. yüzyıla tarihlendirilmiştir323. Çalışmamızda yer alan bu tip amphora için ise Serçe Limanı Batığında ele geçen LR 2A amphoralarına yakın benzerliğinden dolayı, M.S. V. yüzyıl ortası ile M.S. VI. yüzyıl başları arasındaki tarihler önerilmektedir324 (Kat. No: 12 - Fig. 20). 3.3.1.2. LR 2B Amphorası Form olarak; dışa çekik, kısa, huni biçimli ağız kenarı, konik uzun bir boyun, ağız kenarının altından başlayarak omuzlara oturan oval kesitli kulplara, şişkin ve ovoid gövdeye ve çıkıntılı bir kaideye sahiptir. Kupların omuzlar ile birleştiği hiza dâhil olmak üzere, kaideye kadar ince yivler bulunmaktadır. Çalışmamızda yer alan LR 2B tipi amphoranın; ağız, boyun ve kulplar günümüze kadar koruna gelmiş olup gövde kısmı kırık şekilde tespit edilmiştir325. LR 2B amphorasının benzerleri Pieri tarafından, M.S. VI. yüzyıla326, Tarragone’de M.S. VI. yüzyıla327, Torre de Audiencia ve Villa Romana’da M.S. VI. yüzyılın ikinci yarısına328, Kekova sualtı araştırmalarında M.S. VI.- VII. yüzyıla tarihlendirilmiştir329. Çalışmamızda yer alan LR 2B amphorası ise Tomis’te ele geçen yakın benzerinden dolayı, M.S. VI.-VII. yüzyıl önerilmektedir330 (Kat. No: 13 - Fig. 21).

3.3.2. LR 3 Amphorası331 Literatürde birden fazla isim ile anılan LR 3 amphoraları iki farklı form olarak karşımıza çıkmaktadır. A ve B olarak iki ana gruba ayrılmış olan LR 3 amphoralarının A grubu için M.S. I. yüzyıl sonu ile M.S. geç IV. yüzyıl, çift kulpa sahip B grubu için ise M.S. V. – VI. yüzyıllar arası önerilmiştir332. LR 3 formu üzerinde 2005 yılında çalışmalar yapan Pieri ise M.S. IV. – VII. yüzyıl arasında belirlenen değişimleri göze alarak, söz konusu amphoraları 4 farklı tipe ayırmıştır333. LR 3 amphoraları, İnce uzun bir boyun, asimetrik olarak yerleştirilmiş iki kulp ve

322 Şenol 2003, 97, Env. No. 40-10-91. 323 Aslan 2015a, 355, Kat. no. 20. fig. 2.20, 4.20. 324 Adamsheck 1979, Pl. 26- RC 14; Riley 1979, Fig. 349; Riley 1980, 122, Fig. 3- 2; Riley 1982, Fig. 3- 2; Keay 1984 Type LXV, Fig. 165- 1, 166- 8; Peacock - Williams 1986, 182- 184; Bonifay - Villedieu 1989, 24, Fig. 5- 3; Hayes 1992, Fig. 22, 10; Opait 1996, Pl. 8, 1; Sazanov 2000, Fig. 3- 1, 2, 11; Sazanov 2014, Fig. 3, 38; Gerousi 2014, Fig. 5, 7- f; Zachariadis 2014, Fig. 8.; Ayrıca formlar için daha fazla bilgi için bk.; Sciallano-Sibella 1991, 101.; Serçe Limanı Batığında ele geçen LR 2A amphoraları için bk.; Doorninck 1989, 248-251, fig. 1.1. 325 Kökeni, üretim atölyeleri, dağılımı ve taşıdığı ürünler için bk. LR 2 Amphoraları bölümü. 326 Pieri 1998, 100 fig. 3, LRA 2B. 327 Sciallano-Sibella 1991, 101. 328 Keay 1984, 354-356 fig. 165. 329 Aslan 2015a, 338-339 kat. no. 21 fig. 2.21-4.21. 330 Rădulescu 1973, 198-200 fig.7.; Ayrıca bk.; Scorpan 1975, Type A.; Riley 1981, 122. 331 Bilinen diğer isimleri; Kuzmanov VIII, Scorpan V, Carthage LR 3, Augst 55, Ballana 13 a, Benghazi LR 10; Keay LIV Bis, Peacock – Williams, Class 45, Riley MRA 3, Riley LRA 10, Thomas 1959, Zeest 95. 332 Peacock-Williams 1986, 188-190. 333 Pieri 2005, 94-105, levha; 106 c, 107 a. 32 ovoid formlu gövdeye sahip olduğu anlaşılmaktadır. Üretim yerleri üzerine yapılan ilk çalışmalarda kesin bir sonuç alınamamış olup, Ephesos çevresinde bulunan atölye atıklarında, M.Ö. I. yüzyıl tabakalarında yoğun olarak bulunmuştur ve köken olarak bu bölge ve çevresi önerilmiştir334. Sonraki yıllarda yapılan çalışmalar sonucunda Mısır335, civari, Somos336, Bodrum, Tasos, Batı Anadolu, daha özele inildiğinde ise civarı önerilmiştir337. Kökeni konusunda farklı öneriler olmasına karşın kil analizleri sonucunda Batı Anadolu, özellikle Sardis civarında üretildiği kesinlik kazanmıştır338. Farklı bölgelerde ele geçen LR 3 amphoralarının üzerinde yapılan çalışmalarda ise Şarap339, zeytinyağı ve merhem taşındığı düşünülmektedir340. LR 3 amphorasının benzerleri, Arles’de yapılan kazılarda M.S. V. yüzyıl’a tarihlenmiş olup, Nimes, Lyon, Marseille, Nice, Narbonne ve Perpignan’da da benzer amphoralar ele geçmiştir341. Thasos’ta ele geçen buluntular arasındaki LR 3 amphorası M.S. V. – VI. yüzyıl aralığına, Mısır’da Kharga Vahası’nda yapılan kazılarda M.S. V. yüzyıl sonu VI. yüzyıl başına tarihlendirilmektedir342. İzmir Agorası’nda yapılan kazılarda ele geçen LR 3 amphoraları M.S. V. ve VII. yüzyıl’a343, Saraçhane kazılarında bulunan söz konusu amphoralar M.S. VI. yüzyıl344, Sardes örnekleri M.S. V. yüzyıl345, Atina’da bulunan örnekler ise Robinson tarafından M.S. V. yüzyıl tabakası içinde değerlendirilmiştir346. Kadıkalesi/Anaia’da son dönemlerde yapılan kazılarda ise çok sayıda LR 3 amphorası ele geçmiş olup aynı kontekste bulunan, Geç Roma Dönemine ait mimari buluntular M.S. III. ve V. yüzyıla tarihlendirilmiştir347. Çalışmamızda yer alan LR 3 amphorası, buluntu itibari ile tekil durumda olması ve üzerinin yoğun kalker tabakası kaplı olmasından dolayı tam bir tarih vermek mümkün olmamaktadır. Dolayısıyla bu amphoranın benzerlerinden yola çıkılarak, özellikle Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde bulunan LR 3 amphorasına benzerliğinden dolayı348 M.S. V. yüzyıl tarihi önerilmektedir (Kat. No: 14 - Fig. 22).

334 Şenol 2009, 152-153; Bezeczky 2004, 87. 335 Grace, 1961, 27, fig. 67. 336 Scorpan 1977, 272. 337 Kızılarslanoğlu 2016, 220. 338 Williams 1980, 103-104. 339 Şenol 2009, 153. 340 Rothschild – Boros 1981, 79-87. 341 Bonifay-Villedieu 1989, 24, fig. 5-7. 342 Şenol 2009, 250-251. 343 Doğer 2007, pl. VIII. 344 Hayes 1992, fig.22-9. 345 Crawford 1990, fig.461. 346 Robinson 1959,112. 347 Mimaroğlu 2011, 69. 348 Şenol 2009, 250, envanter no: T033. 33

3.4. Marmara Ve Karadeniz Amphoraları 3.4.1. Ganos-Günsenin Tip I N. Günsenin’in sınıflandırmasına göre tip I olarak anılan bu formun üretim atölyelerine, Marmara Denizi’nin kuzey batısında bulunan Gaziköy ve Hoşköy’de rastlanılmıştır349. Ayrıca Marmara Denizi’nin güneyinde Marmara Adası’nda yapılan araştırmalarda da bu tipe ait üretim atölyeleri tespit edilmiştir350. Şişkin gövdesi ve karakteristik kulp yapısına sahip bu tip amphoralar, özellikle Karadeniz ve çevresi olmak üzere, Marmara, Ege, İtalya, Doğu Akdeniz’de, Kıbrıs ve İsrail’deki merkezlere kadar dağılım gösteren bu amphoralar351 ayrıca batıklarda da yoğun olarak ele geçmiştir352. Birçok bölgeye ihracı söz konusu olan bu amphoralar üzerine yapılan araştırmalarda, içinde şarap taşıdığı belirlenmiş, ayrıca şarap dışında katı ürünler taşındığı da düşünülmektedir.353. Form olarak; ucu yuvarlatılmış ağız kenarına, kısa, dar, silindirik boyuna, ağız hizasının hemen altından başlayarak omuzda birleşen oval kesitli kulplara, omuzda genişleyerek konikleşen, üzeri yivler ile kaplı kısa, şişkin gövdeye ve düz dibe sahiptir. Çalışmamızda yer alan Günsenin Tip I amphorasının, ağzı, boynu ve kulpları günümüze kadar koruna gelmiş olup gövde ve dip kısmı korunamamış halde tespit edilm iştir. Ayrıca üzeri yoğun kekomoz tabakası ile kaplıdır. Bu tipin benzerleri; Panaztepe’de M.S. X. yüzyıl sonları ve M.S. 12. yüzyıl başları354, İstanbul Saraçhane kazılarında M.S. X. - 11. yüzyıla355, Kadıkalesi/Anaia‘da M.S. X. yüzyılın ortası ile M.S. 13. yüzyıl arasına tarihlendirilmiştir356. Tekmezar 1 Burnu Batığı ve Serçe Limanı Batığı’nda M.S. 11. yüzyıla 357, Hayırsızada Batığı’nda M.S. X. yüzyıla358, Sudak Koyu’nda gerçekleştirilen sualtı araştırmalarında tespit edilen benzeri, M.S. 11. yüzyıla359, Knidos sualtı araştırmalarında tespit edilen benzeri ise M.S. X. yüzyıl ve daha sonrası bir tarih önerilmiştir360. Marmaris Müze’sinde M.S. X. yüzyıl sonu 12. yüzyıl başına361, Bodrum

349 Günsenin 1990, 47.; Günsenin 1993, 193-198. 350 Günsenin-Hatcher 1997, 249-255. 351 Günsenin 1989, 268.; Şenol 2003, 117.; Hill 2016, 34. 352 Brusic 1976, 39, fig.4.; Günsenin 1998, 309-316.; Günsenin 2003, 365 fig.5.; Zelenko-Morozova 2010, 81. 353 Doorninck 1989, 256.; Günsenin 1999, 18-23.; Şenol 2003, 118. 354 Mimaroğlu 2009, 444-445. 355 Hayes 1992, fig. 24-1 356 Mimaroğlu 2011, 73. 357 Bass 1986, 247-257. 358 Türker 2005, 99. 359 Zelenko 2011, 90 fig. 10. 360 Aslan 2015b,115, fig. 25. 361 Şenol 2003, 117 env. no.: 34-10-91. 34

Müzesi’nde M.S. 11-13. yüzyıl aralığına362, Side Müzesi’nde M.S. IX. ve 11. yüzyıl aralığına363, Alanya Müzesi364 ve Anamur Müzesi’nde M.S. X. yüzyıla365, Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde M.S. X. ile M.S. 11. yüzyıl arasına366 , Mersin (İçel) Müzesi’nde ise M.S. 11-13. yüzyıl aralığına tarihlendirilmiştir367. Çalışmamızda yer alan Ganos-Günsenin amphorası için benzerlerinden yola çıkılarak M.S. X. – 11. yüzyıl arasındaki tarihler uygun görülmektedir368 (Kat. No: 15 - Fig. 23). 3.4.2. Ganos- Günsenin Tip II-III Bu tipe ait amphoralar Ganos Tip II’den Ganos Tip III’e geçiş aşamasındaki amphoralar olarak değerlendirilmektedirler ve nadir olarak rastlanılmaktadırlar369. Ganos-Günsenin tip II’den tip III’e geçişi temsil ettiği için birkaç dağılım merkezi ile sınırlı kaldığı görülmektedir370. Bu tip amphoraların üzerinde yapılan çalışmalarda ise reçine ve bitkisel yağ izlerine rastlanılmıştır371. Bu tip amphoralara form olarak bakıldığında; ucu yuvarlatılmış hafif çıkıntılı dışa taşkın ağız kenarına, ağız hizasını geçerek yükselen, kalın kulplara, kulpların oturduğu omuza, dibe doğru daralan konik üzeri yivli gövdeye ve yuvarlatışmış dibe sahiptir. Çalışmamızda ele geçem Günsenin tip II-III amphorasının; ağzı, tek kulbu ve boynun bir kısmı günümüze kadar ulaşabilmiştir. Günümüze ulaşan bölümün ise ağız kısmında bir kırık mevcuttur ve üzeri kalker ile kaplıdır. Belli bir kontekst oluşturmamasından dolayı bu tip amphora, benzerleri ile karşılaştırılarak, bir tarih belirlenmeye çalışılmıştır. Marinescu Adası’nda, Mangalia’da ve Noviodunum'da M.S. 12. yüzyıla ait tabakalarda ele geçmişlerdir372. Chersonese'yede ise M.S. 10. yüzyıla ait bir tabakada rastlanılmıştır373. Çanakkale, Sinop Müzesi’nde bulunan bu tip amphoralar ayrıca Atina Agorasında yapılan kazılarda ele geçmiş, Bizans sikkeleri sayesinde ise M.S 1078-1081 yılları arası bir tarihleme önerilmiştir374. Çalışmamızda tespit edilen Ganos-Günsenin tip II-III amphorası ise Atina

362 Alpözen vd. 1995, 116 env. no: 200. 363 Dündar 2012, fig. 22-24. 364 Sibella 2002, 15-16 fig. 22. a-b. 365 Zoroğlu 2009, 41 fig. 9.68. 366 Şenol 2009, env. no: T061, T084, T147, T085, T086, T087, T091, T092, T093, T094, T096. 367 Şenol-Kerem 2000, 103. 368 Benzerleri için ayrıca bk.; Brusıć 1972, 245-246.; Arthur 1989, 87.; Brusıć 2010, 246.; Zmaic 2012, 471-479 T.II. 1-3. 369 Günsenin 1990, 27. fig. 15. 370 Günsenin 1990, fig. 15. 371 Günsenin 1990, 128. 372 Barnea 1984, 518. pl. XVI. 373 Romancuk 1981, 331. fig. 6-7 374 Günsenin 1990, pl. XXXVIII/1, XXXVIII/2, LXXXIV/1 35

Agorasında ele geçen örneğe yakın benzerliğinden dolayı M.S. 11. yüzyıl sonları ile M.S. 12. yüzyılın başları arasında kalan tarihler önerilmektedir (Kat. No: 16 - Fig. 24). 3.4.3. Ganos-Günsenin Tip III Sazanov-Romanchouk-Sedikova Tip 48, Saraçhane Tip 61375 ve Günsenin Tip III376 olarak bilinen bu tip amphoraların üretim yerleri henüz kesin olarak belirlenmemiş olsa da kil analizleri bu amphoranın Kuzey Marmara’da Ganos-Günsenin amphoralarının üretildiği yerlerin çevresinde üretilmiş olduğunu ortaya çıkarmaktadır377. Bu tip amphoraların bazıların içinde zift (katran veya reçine) kalıntıları tespit edilmiş, ayrıca ritüel amaçlı bir çeşit tütsü konulduğu da tespit edilmiştir378. Günlük kullanımda içinde su ve farklı ürünlerin taşındığı da bilinen bu amphoralarda, şarapta taşındığı belirtilmektedir379. Günsenin Tip III amphoralarına dağılım olarak bakıldığında oldukça geniş alanlara yayılım göstermektedirler380. Nitekim Karadeniz kıyıları, Ege ve Akdeniz’de yoğun olarak ele geçmiş, Kıbrıs’ta (Paphos) yapılan kazılarda da bu tipin benzerleri ele geçmiştir381. Sadece Kıbrıs ile sınırlı olmayan bu yayılım; İsrail’de Akko civarında382, Chersonese, Odessa, Kerç, Ukrayna, Kiev, Tmutarakan, Sarkela, Beloi-Vezhi'de, Bulgaristan'da, Romanya'da, Atlit Denizinde, Suriye'de ve Otranto'ya da dağılım göstermektedir383. Bu tip amphoralara form olarak bakıldığın da ise; ucu yuvarlatılmış dışa çekilerek şekillendirilmiş ağız kenarına, ağızın altından başlayarak ağız hizasını geçerek yükselen, kalın sağlam kulplara, kulpların oturduğu omuza, dibe doğru daralan konik üzeri yivli gövdeye ve yuvarlatışmış dibe sahiptir. Kulpların ağzı aşar pozisyonu ise bu tipin en karakteristik özelliğini oluşturmaktadır. Anlatılan form ile benzeşen çalışmamızdaki Günsenin Tip III amphorasının ise; ağzı, kulpları, kulpların gövde ile birleştiği omuz ve gövdenin bir kısmı günümüze kadar ulaşabilmiştir. Ayrıca ağızın bir kısmı kırık, üzeri ise yoğun şekilde kekomoza ile kaplıdır. Tekil durumda tespit edilmesinden dolayı da söz konusu amphora benzerleri ile karşılaştırılarak bir tarihleme yapılmaya çalışılmıştır.

375 Hayes 1992, 76. fig. 26, 10. 376 Günsenin Tip III olarak bilinen bu tip amphoralara yeni bir isim ve farklı bir tipoloji oluşturulmuştur. Literatürde bilinenden farklı olarak ele alınan bu tipoloji ve isimlendirme için bk.; Collins 2012, 12-18. fig. 1.8-1.12. 377 Şenol 2003, 119-120. 378 Taşınan malzemeler ve buluntu yerleri için bk.; Zelenko 2009, 239-240.; Zelenko-Morozova 2010, 82. 379 Alpözen v.d. 1995, 119.; Şenol 2003, 120. 380 Dağılım hakkında ayrıntılar için bk.; Günsenin 1989, 27. 381 Günsenin 1990, 29-30. 382 Zemer 1977, 82. 383 Günsenin 1990, 30. fig. 16. 36

Bu tipin benzerleri; Sinop Müzesi'nde, Samsun Müzesi'nde, Tekirdağ Müzesi'nde ve İzmir Müzesi'nde384 bu müzeler dışında, Müzesi, İstanbul Arkeoloji Müzesi korunmaktadır 385. Günsenin Tip III formlu benzer amphoraları Zemer M.S. 13. yüzyıla386, Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde ki benzeri M.S. 13. yüzyıla387, Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi’nde M.S. 12-13. yüzyıla tarihlendirilmektedir388. Karadeniz’in kuzeyindeki merkezlerde yapılan kazılarda M.S. 12. yüzyılın ilk yarısı ile M.S. 13. yüzyılın sonuna389, Saraçhane kazılarında 12.-13. yüzyıla390, Kadıkalesi / Anaia kazılarında ele geçen örnekler ise M.S. 11.-13. yüzyıl arasına 391, Demre kazılarında M.S. 11. yüzyıl sonu 12. yüzyıl ortaları olarak tarihlendirilmiştir392. Ayrıca Sudak yakınlarındaki Dimitraki’de M.S. 12.-13. yüzyıllara393, Çamaltı Burnu Batığında M.S. 13. yüzyıla394 ve Kekova Adası Sualtı Araştırmalarında tespit edilen benzer formu, M.S. 13. yüzyıla tarihlendirilmiştir395. Çalışmamızda yer alan Günsenin Tip III amphorası, Çamaltı Burnu Batığında ele geçen örneklere yakın benzerliğinden dolayı, M.S. 13. yüzyıl tarihi uygun görülmektedir396 (Kat. No: 17 - Fig. 25). 3.5. Kilikya Amphoraları 3.5.1. Pompei V Amphorası İlk buluntu yerlerine göre sınıflandırılan ve ismini konumundan alan bu tip amphoralar397, Kilikya’da gerçekleştirilen yüzey araştırmalarında ve İskenderun Körfezi’nde yer alan Aigeai kenti yakınlarında üretiminin yapıldığı belirtilmiştir398. Anadolu’nun güney sahillerinde yer alan merkezlerde üretildiği düşünülen bu amphoraların içinde ise şarap taşındığı belirtilmektedir399. Tarsus’da, Perge Müzesi’nde, İskenderiye Greko-Roman Müzesi’nde, Atina’da, Argos’ta, ele geçen Pompei V amphoraları, Ege’deki ve Doğu Akdeniz’deki merkezlere ihraç edildiği belirtilmektedir400.

384 Günsenin 1989, 28. 385 Günsenin 1990. Pl. XLVI/2,XLIV/1 386 Zemer 1977, 82. No. 74. Pl. XXV. 74. 387 Şenol 2009, 301. Env. No. T083. 388 Alpözen v.d. 1995, 119. Env. No. 1936. 389 Sazanov 1997, 98. 390 Hayes 1992, fig. 26-10. 391 Mimaroğlu 2011, 74-75. şek. 5. 392 Türker 2005, 91. 393 Zelenko-Morozova 2010, 82. 394 Günsenin-Özaydın 2000, 342.; Günsenin 2001, 117-133. fig. 9. 395 Aslan 2015a, 343-368. fig. 2.28, 5.28. 396 Günsenin Tip III amphorasının tüm tipleri ve tarihlemesi için bk.; Günsenin 1990. 397 Şenol 2009, 144. 398 Empereur-Picon 1989, 237-240. fig. 20-21. 399 Empereur 1998, 395-397. fig. 10. 400 Empereur-Picon 1989. 237. dp.31. 37

Bu tip amphoralara form olarak bakıldığında; dışa doğru çekilmiş, ucu sivriltilmiş dar üçgen kesitli ağız kenarına, ağız hizasının altında sivriltilmiş bir çıkıntıya, ağız kenarını aşar vaziyette yükselen yuvarlak profile sahip kulplara, konik, kalın boyuna, ovoidal bir gövdeye ve halka bir dip yapısına sahiptir. Çalışmamızda tespit edilen Pompei V amphorasının ise üzeri yoğun kekomoza tabakası ile kaplı olmakla birlikte, boyun, kulplar ve gövdenin bir kısmı günümüze kadar ulaşabilmiştir. Ağız kısmı ve kulpların gövdeye oturduğu omuz kısmından itibaren gövde ve dip kısmı ise korunamamıştır. Tekil olarak ele geçen Pompei V amphorası, benzerleri ile karşılaştırılarak bir tarihlendirme yapılmaya çalışılmıştır. Pompei V amphoraları, Bouto’da yapılan kazılarda ele geçmiş401, ayrıca İçel Müzesi’nde402 , Side Müzesi’nde403, İskenderiye Müzesi’nde404 bu tipe ait benzerleri bulunmaktadır. Atina Agorası’nda ele geçen bir diğer benzeri M.S. I. - II. yüzyılın başına405 Stabia'da M.S. 79 yıllarına406, Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde bulunan benzeri M.S. I. yüzyıla tarihlendirilmiştir407. Çalışmamızda tespit ettiğimiz Pompei V amphorası için ise M.S. I. yüzyıl sonu II. yüzyıl başı uygun görülmektedir408 (Kat. No: 18 - Fig. 26). 3.5.2. Zemer 41 Amphorası Paphos Type 326409, Pinched-handle amphora410 ve Dyczek 2001 Type 22411, Mau 27/28, Ostia forma 631, Bengahazi MRA 4, Williams Tip A412, Zemer 41413 ve Agora G 199414 amphorası olarak litaratüre giren bu tip amphoraların üretim yerleri hakkında birden fazla merkez öne sürülmektedir. İlk çalışmalarda kökeni Kuzey Afrika olarak belirtilen bu tipe ait amphoraların415, daha sonraki çalışmalarda Doğu Akdeniz merkezlerinde Kilikya’da ve Kıbrıs’ta üretildiği ortaya koyulmuştur416. Nitekim Dağlık Kilikya Bölgesi’nde bir antik kent olan Anamur’da yapılan kazılarda417 ve aynı bölgede gerçekleştirilen yüzey araştırmalarında

401 Şenol 2008, 113. 402 Şenol-Kerem 2000, 95. Env. No. K81.5.4. Lev. 17. fig. 19. 403 Dündar 2012, 45-46. fig. 4. 404 Şenol 2009, 144. 405 Grace 1961. 13. fig. 33. 406 Caro, 1987, 72 Fig. 88, No. 85. 407 Şenol 2009, 226. Env. No. T140. 408 Daha fazla bilgi için bk.; Grace 1979, 13. fig. 33.; Böttger 1992, 370, no. 63. tf. 9.; Şenol- Cankardeş-Şenol 2003, 125-126. fig. 7.; Şenol 2008, 129. fig.3. 409 Hayes 1991, 91-92. 410 Leonard 1995, 144-5. 411 Dyczek 2001, 160. 412 Panella 1973, 474-6, fig. 34. 413 Zemer 1977, 52. Pl. XV. 41. 414 Robinson 1959, 43, 75, 106 415 Zemer 1977, 52.; Alpözen v.d 1995, 75. 416 Hayes 1977, 100. 417 Williams 1989, 94. 38

Zemer 41 amphorasının bu bölge ve çevresinde üretildiğine dair çok sayıda atölye tespit edilmiştir418. Ayrıca bu tip amphoraların içinde özel ve pahalı bir ürün olan reçineli şarabın taşındığı düşünülmektedir419. Roma İmparatorluk Dönemi’nde Doğu Akdeniz’deki merkezlere, özellikle Mısır, Kıbrıs ve Suriye-Filistin sahillerinde bulunan batıklarda tespit edilen Zemer 41 amphorları bu dönemdeki dağılımı göstermesi bakımından önemlidir420. Ayrıca Bingazi ve Beyrut gibi Doğu Akdeniz’in diğer önemli kentlerinde yapılan kazılarda da bu tip amohoralara rastlanmıştır421. Doğu Akdeniz’de ki merkezlerin yanı sıra batıda yapılan kazı ve araştırmalarda ise Ephesos, Korinth, Girit ve Atina gibi merkezlerde de Zemer 41 amphoraları ele geçmiştir422. İtalya’nın doğusunda ki merkezlerde de ele geçen bu tipe ait amphoralar, üretildiği dönemler boyunca oldukça yoğun olarak farklı merkezlere ihraç edilmiştir423. Şişkin gövdeleri, kısa kulpları ile belirgin bir form özelliği gösteren Zemer 41 amphoraları; dar ağızlı, dışa çekilmiş halka dudaklı, kısa dar boyunlu, ağzın altından, boyunun ise ortasından başlayarak omuzda birleşen kısa kulpları, gövdeye doğru eğimli düze yakın omuzlu, silindirik gövdeli, uzun sivri dipli ve omuzun altından başlayarak kaideye kadar sık yivlere sahiptir. Bu form özellikleri ile benzerlik gösteren çalışmamızdaki Zemer 41 amphorasının ise ağzı, boynu, kulpları, gövdesi korunmuş, dip kısmı kırık ve üzeri kekomaza kaplı şekilde günümüze kadar ulaşabilmiştir. Tarihleme unsuru olarak bir kontekst oluşturmayan söz konusu form benzerleri yardımı ile bir tarih verilmeye çalışılmıştır. Zemer 41 amphoralarının en erken örnekleri Meroe’de M.S. 55-65 yıllarına424 Pompei’de bulunan bir başka örnek ise M.S. 79 yıllarına tarihlendirilmiştir425. ’da ele geçen benzerleri426, Bingazi’de M.S. II.-III. yüzyıla427, Kelenderis’de ele geçen bir diğer örnek ise kontekstleri yardımı ile M.S. IV. yüzyıla tarihlendirilmiştir428.

418 Rauh 1999, 341; Rauh - Slane 2004, 328; Rauh 2004, 330-332. 419 Alpözen v.d 1995, 75.; Şenol-Kerem 2000, 96.; Şenol 2008, 111.; Şenol 2009, 224. dp. 763.; Ayrıca bk.; Bilir 2017, 221-225. 420 Şenol 2009, 142. 421 Slane 2004, 366. 422 Bezeczky 2004, 87, 95, no. 35. 423 Zemer 41 amphoralarının dağılımı için ayrıca bk.; Panella 1986, Fig. 2a-b.; Riley 1979, 186-187.; Reynolds 2010, 91-92. fig. 3.; Reynolds 2005, 571. 424 Dunham 1963, 188-345. fig. 1.15. 425 Panella 1986, 621. fig.19. 426 Rauh v.d. 2006, 55. fig. 5. 427 Bingazi’de ele geçen örnekler ve karşılaştırmalar için ayrıca bk.; Reynolds 2010, 91. fig.3. 428 Tekocak-Zoroğlu 2013, 5-6. fig. 4-7. 39

Haifa Müzesi’nde bulunan benzeri M.S. II.-III. yüzyıla429, Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi’nde M.S. II. – IV. yüzyıla430, Anamur Müzesi’nde M.S. 50-350’ye431, Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde M.S. II. yüzyıl ve farklı benzeri M.S. II.-III. yüzyıla tarihlendirilmiştir432. Çalışmamızda yer tespit edilen Zemer 41 amphorası için ise; Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi’nde bulunan örneğe benzerliğinden dolayı M.S. II.-IV. yüzyıl arasında kalan yıllar uygun görülmektedir433 (Kat. No: 19 - Fig. 27). 3.5.3. LR 1 Amphoraları LR 1 amphorası, Ballana 6, Kuzmanov XIII, Scorpan 8B, Kartaca LR 1, Benghazi LR 1, Keay LIII434 ve Augst 58, Thomas Bii, Egloff 164-167, Keay 18, Peacock Form 2, Peacock Williams 44, Sabratha Tip 27 gibi isimler ile de anılmaktadır435. Bu amphoraların üretim atölyelerine, Kilikia Bölgesi’nde yapılan bazı araştırmalar sonucunda rastlanılmıştır436. Kıbrıs’ta gerçekleştirilen yüzey araştırmalarında ise bu iki bölgede üretildikleri fikri kesinleşmiş olup, Kilikia Bölgesi’nde ile Seleukeia Pieria sınırları arasında kalan alanda ve Yumurtalık Körfezi etrafında LR 1 amphoralarının üretilmiş olduğunu kesinleştiren atık seramik tabakaları belirlenmiştir437. Mersin ili sınırları içerisinde bulunan -Pempeipolis Antik Kenti çevresinde yapılan sondaj çalışmalarında ise M.S. IV.-VII. yüzyıl aralığına tarihlenen LR 1 amphora işlikleri olduğu belirlenmiştir. Ayrıca Kilikya Bölgesi sınırları içerisinde, son yıllarda yapılan çalışmalarda Domuz Burnu ve Ayaş Hotel civarında LR 1-B seramik işlikleri tespit edilmiştir438. Kilikia Bölgesi ve Kıbrıs dışında da birçok bölgede üretim atölyelerinin olduğu saptanmıştır. Farklı tarihlerde Rhodos, İçmeler, Tarsus, Magarsos, Aigia, Antiocheia, Kourion, Amathous gibi birbirinden ayrı yerlerde üretim atölyelerine rastlanılmıştır439. Doğu Akdeniz’de önemli merkezlerde yapılan kazılarda da ele geçen LR 1 amphoraları, bu merkezlerin dışında, batıda İspanya, İtalya, Tunus, Galler, güneybatı İngiltere, Anadolu’da özellikle İstanbul’da yapılan kazılar ve Karadeniz bölgesine kadar dağılımı görülmektedir440.

429 Zemer 1977, 52. No.41. Pl. XV. 41. 430 Alpözen v.d 1995, 75. Env. No. 9.1.95. 431 Zoroğlu v.d. 2008, 39. Env. No. 4.3.90. res. 5.40. 432 Şenol 2009, 223-224. Env. No. T179-T155. 433 Benzerleri için ayrıca bk.; Robinson 1959, 43. Pl. 8.; Hayes 1991, 90-91. Pl. XXIV. 3-8. Şenol 2008, 111. fig. 1. 434 Peacock-Williams 1986, 185. 435 Şenol 2000, 196. 436 Empereur-Picon 1989, 236-239, fig. 18-19. 437 Şenol 2009, 145. 438 Şenol-Alkaç 2017, 831-840. 439 Empereur-Picon 1989, 236-239, fig. 18-19. 440 Peacock – Williams 1986, 186. 40

LR 1 amphoraları ile taşınan malzemeler hakkında ise birden fazla görüş ortaya atılmaktadır. Bu görüşlerden biri zeytinyağı ticareti yapıldığı görüşüdür441. M.S. IV. ve VI. yüzyıllar arasında, Antiokhia civarında üretimi yapılan zeytinyağı ile aynı tarihlerde paralellik gösteren amphora üretimi, zeytinyağının taşınmış olabileceği görüşünü desteklemektedir442. Öte yandan Yassıada Batığı’nda bulunan LR 1 amphoraların içinden üzüm çekirdeklerinin çıkması M.S. VII. yüzyılda LR 1 amphoralarının şarap ticareti için de kullanıldıklarını kanıtlamıştır443. Üretildiği dönemler boyunca geniş bir yayılım ağına sahip olan bu tipe ait amphoraların içinde, sadece anlatılan ticari ürünler değil ayrıca baharatlar ve tekstil ürünlerinin de taşındığı söylenmektedir444. LR 1 amphoraları form olarak A, B, C ve Similis olmak üzere 4 alt grupta ele alınmıştır445. Bu dört form kendi içinde bazı değişikliklere uğrayarak son halini ise LR 1- similis ile almıştır446. Kekova Adası’nda yapılan sualtı araştırmalarında, söz konusu amphoraların alt grupları olan A ve B formları tespit edilmiştir. 3.5.3.1. LR 1-A Tipi Amphora LR 1-A örneği form olarak; dışa taşkın yuvarlatılmış ağız kenarına, dudağın hemen altından başlayarak omuz üzerinde birleşen oval kesitli kulplara, ovoidal gövdeye ve küçük bir çıkıntı yapan dip yapısına sahiptir. Üzerinde ise sık yivler yer almaktadır. LR 1-A amphoraları M.S. IV. yüzyılın ikinci yarısından M.S. VII. yüzyıla kadar üretildiği düşünülmektedir447. M.S. V. yüzyılda Gallia’ya ihraç edildiği belirlenen448 söz konusu amphora, Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde benzer örnekleri M.S. V. yüzyıl’a449, Marmaris Müzesi’nde ki benzeri M.S. V-VI. yüzyıla450, Kelenderis kazısında ise M.S. geç IV. yüzyıl erken V. yüzyıl451 uygun görülmüştür. Kekova Adası Sualtı Araştırmalarında tespit edilen LR 1-A amphorası ise M.S. IV-V. yüzyıla tarihlenmiştir452. Çalışmamızda yer alan LR 1 amphorasının alt grubu olan A formu için ise benzer örneklerinden yola çıkılarak, M.S. V. yüzyıl tarihi önerilmektedir (Kat. No: 20 - Fig. 28).

441 Liebeschuetz 1972, 79-83. 442 Şenol 2000, 200. 443 Şenol 2000, 200, dn. 544. 444 Durukan 2015, 241 vdd. 445 Pieri 1998, 98-99. 446 Formun gelişimi için bk. Pieri 1998, 99; fig. 2. 447 Şenol 2009, 230. 448 Daha kapsamlı bilgi için bk. Pieri 1998, 98-99. 449 Şenol 2009, 229. 450 Şenol 2003, 85. 451 Tekocak – Zoroğlu 2013, 11-13. 452 Aslan 2015b, 114. 41

3.5.3.2. LR 1-B Tipi Amphora Kekova Adası sualtı araştırmalarında tespit edilen LR 1-B tipi amphora, ağız, boyun, kulplar ve gövdenin bir kısmı günümüze kadar ulaşabilmiştir. Form olarak; dışa taşkın yuvarlatılmış ağız kenarına sahiptir. Benzer örneklere bakıldığında, dudağın hemen altından başlayan ve omuzda gövdeyle birleşen oval kesitli yivli kulplara sahip olup, gövdenin en geniş yeri omuzdadır ve ovoid gövde yapısına sahiptir, küçük bir çıkıntıya sahip dip yapısı sivrilerek sona ermekte ve kulpların altından kaideye kadar dış yüzeyde sık yivler bulunmaktadır. LR 1-B amphorası için benzer örneklerden yola çıkarak, Marmaris Müzesi’nde M.S. V. yüzyılın ilk yarısı453, Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde M.S. V. ve VI. yüzyıl aralığı454, Silifke Müzesi’nde M.S. VI. ve VII. yüzyıl aralığı olarak belirlenmiştir455. Kekova Adası Karaöz Mevki’nde tespit edilen LR 1-B amphorası ise M.S. VI.-VII. yüzyıl456, Side Müzesi’nde ki bir başka örneği V.-VII. yüzyıl457, Phaselis Güney Limanı’nda tespit edilen LR 1-B amphorası ise M.S. VI.-VII. yüzyıl olarak tarihlendirilmiştir458. Çalışmamızda yer alan LR 1-B amphorası için ise M.S. VI. ve VII. yüzyıl aralığı önerilmektedir (Kat. No: 21 - Fig. 29). 3.6. Kıbrıs Amphoraları 3.6.1. Sepet Kulplu Amphora Karakteristik bir forma sahip bu tip amphoraların kökeni hakkında birden çok görüş olmasına karşın son yapılan araştırmalarda üretim yerinin Kıbrıs olduğu düşünülmektedir459. En erken örnekleri, Salamis nekropol’ünde yapılan kazılarda M.Ö. VIII. yüzyıl sonlarına tarihlenen tabakalarda ele geçmiştir460. Mendes’te 1992 yılından yapılan kazılarda ise farklı dönemlere ait Sepet Kulplu amphoralar tespit edilmiştir461.

453 Şenol 2003, 88, kat. 30. 454 Şenol 2009, 231-238, kat. 57, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67. 455 Alkaç 2013, 114-115, kat. 7, fig.9. 456 Aslan 2015a, 354, kat. 18. 457 Dündar 2012, 46, fig.5. 458 Orhan 2017, 146, fig.7. 459 “Sepet Kulplu amphoralar, Doğu Akdeniz Bölgesi’nin en erken amphora grupları arasında yer almaktadır ve formun üretim yeri konusu problemlidir. Bu gruba ait atölye, fırın veya atık tabakalarına henüz saptanamamış olması, üretim yeriyle ilgili tartışmaların özellikle Suriye-Fenike ve Kıbrıs üzerinde yoğunlaşmasına neden olmuştur. Kıbrıs’ta bulunmuş bir Sepet Kulplu amphora üzerinde adanın hece alfabesiyle oluşturulmuş yazıtın tespit edilmesi, tipin burada üretilmiş olabileceğini ortaya koymuştur. Ayrıca Kıbrıs Salamis’te M.Ö. VII. yüzyılın ortası-VI. yüzyılın ilk yarısına tarihlenen tabakalarda yoğun ele geçmiştir. Bunun sonucunda, Kıbrıs’ın Sepet Kulplu amphoraların üretim yeri olabileceği konusundaki fikirleri güçlendirmiştir. Ayrıca Beyrut’taki kazılarda ele geçen Sepet Kulplu amphoralarda üç değişik kil örneğinin saptanması, Kıbrıs dışında Levant Bölgesi’nde de üretilmiş olabilecekleri ihtimalini doğurmuştur. ”; Alkaç 2013, 109. 460 Karageorghis 1974, 115-117. 461 Sepet Kulplu amphoraların ayrıntılı incelemesi için bk.; French-Bourriau 1994, 5-11. 42

Kıbrıs’ın ekonomisinde zeytinyağı ve şarabın ilk sıralarda yer aldığı düşünülmektedir462. Dönemlere bağlı yıllarda ise bu tip amphoralarda taşınan ürünler farklılık gösterebilmektedir463. Fakat yazılı kaynakların belirttiğine göre Kıbrıs, şarabı ile ünlüydü464. Taşıdığı bu kaliteli malzemeler sayesinde Arkaik Dönem ’den itibaren Doğu Akdeniz’de birçok merkeze dağılımı görülebilmektedir465. Dağılım olarak ağırlıkla Akdeniz’le sınırlanmış olan söz konusu amphoralar, Anadolu’nun güney ve kuzey sahillerindeki batıklarda da tespit edilmiştir. Ayrıca Kıbrıs'taki ve Levant'taki kıyı bölgelerinde sıkça karşılaşılan bu amphoralar, nadiren iç kısımlarda bulunur; istisna olarak da güneybatı İsrail'deki yerleşimler (Tel Erani, Tel Jemmeh, Tell el-Hesi, ve Kadesh Barnea) örnek gösterilebilmektedir466. Kekova Adası sualtı araştırmalarındaki Sepet Kulplu amphoralar kırık olarak tespit edilmiştir. Söz konusu amphoranın sadece ağız, kulplar ve gövdenin bir kısmı günümüze ulaşabilmiştir. Form olarak karakteristik özellik taşıyan bu tip amphoralar, dışa çekilmiş mantar formlu yüksek ağız kenarı, boyunda sipiral şeklinde daireye, yuvarlak, dikey ve oldukça kalın, ağız kenarı seviyesine kadar yükselen sepet kulplara ve ovoidal bir gövdeye sahiptir. Kaide alçak şekilde gövdeye uyumlu geçiş yapacak şekilde üretilmiştir. Kulpların gövdeye birleştiği yer Kıbrıs Sepet Kulplu amphoralarda olduğu üzere karakteristik şekilde keskin bir açıya sahiptir467. Benzerleri; Kekova Adası sualtı araştırmalarında tespit edilen Sepet Kulplu amphoralar M.Ö. VII. yüzyıl olarak belirlenmiştir468. Kelenderis kazısındaki benzeri M.Ö. VII. yüzyıla469, Anamur470, Silifke471, Marmaris472, Taşucu473 ve Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi’ndeki474 örnekler de M.Ö. VII. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Bölgede önceki yıllarda yapılan araştırmalarda ise benzer formlu Sepet Kulplu amphoralar M.Ö. VII. yüzyıla475, Kekova Adası

462 “Birinci elden yazılı kaynaklar arasında bulunan Zenon arşivlerindeki papirüslerde Kıbrıs şarabının İ.Ö. 3 yüzyılda Mısır’da birçok merkeze ithal edildiği kayıtları yer almaktadır.”; Şenol 2009, 104. 463 Taşınmış olan ürünler için bk.; Jacobsen 2002, 172-181. 464 “Plinius’a göre, İ.S. 1. yüzyılda Roma’ya gıda ihraç eden bölgeler arasında Kıbrıs da vardır. Ayrıca Plinius, “Yunan şarabı ne kadar uzaklara ihraç ediliyorsa Kıbrıs’ın mamulleri de o kadar iyidir” demiştir. Bu görüşler daha önce Strabon tarafından da adaya “ευοινοξ - güzel şarap” sıfatıyla da getirildiği anlaşılmaktadır.”; Şenol 2009, 105. 465 Alkaç 2013, 110; Calvet 1986, 504-514 fig. 3. 466 Wolff 2011, 16. 467 Benzer formlu Sepet Kulplu amphoralar için bk.; Wolff 2011, 15-18 fig. 1-7. 468 Özdaş 2011, 60-62. 469 Zoroğlu 1996, 276. 470 Zoroğlu v.d. 2009, 38, Res. 2. 1. 471 Alkaç 2013,110. 472 Şenol 2003, 3. 473 Şenol 2009, 186. 474 Alpözen v.d. 1995, 70. 475 Frey 1984, 4; Yıldız 1984, 23.; Pulak 1997, 313; Hentschel 2004, 12; Köyağasıoğlu 2006, 105; Greene v.d. 2011, 62. 43

Tersane Koyu açıklarında tespit edilen Sepet Kulplu amphora batığı ise M.Ö. 700-500 yılları arasına tarihlendirilmiştir476. Çalışmamızda yer alan Sepet Kulplu amphora için ise benzerlerinden yola çıkarak, M.Ö. VIII-VII. yüzyıl arası olarak önerilmektedir (Kat. No: 22 - Fig. 30). 3.7. Suriye Filistin Bölgesi 3.7.1. Berythus (Beyrut) Amphorası İsmini üretildiği yer olan Berythus’dan olan bu tip amphoralar ayrıca Agora M 334 olarak da bilinmektedir477. Atina Agorası’nda ele geçen ve M 334 olarak adlandırılan bu form, Beyrut’ta yapılan kazılarda erken örneklerine rastlanması ile aynı tabakalarda yoğun olarak ele geçmesi bu amphoranın Beyrut kökenli olabileceği görüşünü kuvvetlendirmiştir478. Beyrut’ta üretilen şarapları taşımakta kullanılan bu tip amphoralar M.Ö. I. yüzyıldan M.S. VII. yüzyıla kadar üretildiği düşünülmektedir479. Üretildiği yıllardan itibaren Akdeniz üzerinde bulunan merkezlerde yoğun olarak ele geçen bu amphoralar480 Akdeniz’in batısında Arles, Ravenna ve Marsilya’da da rastlanmıştır481. Çalışmamızda yer alan bu tipe ait amphoranın, ağız, kulp ve boynu günümüze kadar ulaşamamıştır. Ancak omuz geçişi ve gövdenin dibe kadar olan bölümü korunabilmiştir. Omuz hizasından başlayan ve dibe kadar yer yer kalın yer yer ince yivler ise bu formun en belirgin özelliğidir. Bu amphora form olarak incelendiği zaman ise; dışa çekilmiş ağız kenarına, ağız kenarı hizasından başlayarak omuzda birleşen oval kesitli kulplara, kaideye doğru daralan ovoidal gövdeye sahiptir. Üzeri yoğun olarak kekomoza kaplı olmasından dolayı ayrıntılar görülememektedir. Bu tipin benzerlerine bakıldığında; Atina Agorası’nda482, Elaiussa Sebaste’de483 ve Kıbrıs, Paphos’da ele benzeri M.S. V. – VI. yüzyıla tarihlendirilmektedir484. Side Müzesi’ndeki benzeri M.S. V. – VI. yüzyıla485, Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde M.S. V. yüzyıl sonu M.S. VI. yüzyıla486, American University of Beirut Müzesi’nde M.S. V. yüzyıl ortasına487,

476 Aslan 2015a, 325. 477 Robinson 1959, 115. 478 Reynolds 2000, 88-89.; Pieri 2008, fig. 1-2. 479 Üretim yılları için bk.; Şenol 2009, 161. 480 Akdeniz’deki dağılım için bk.; Pieri 2005, 138. 481 Pieri 1998c, 239. 482 Robinson 1959, Pl. 33, M 334. 483 Ricci 2007, 171-173, fig. 1.6. 484 Hayes 2003, 489, no. 234, fig. 27, 234. 485 Dündar 2012, 44, fig.3, cat. 3 486 Şanol 2009, 260, Env. no. T038. 487 Reynolds 2011, fig. 114. 44

Beyrut’da yapılan kazılarda ise M.S. 551 yılına tarihlenen tabakalarda ele geçmiştir488. Çalışmamızda tespit edilen Beyrut amphorası için ise M.S. V. – VI. yüzyıl arasında kalan tarihler önerilmektedir (Kat. No: 23 - Fig. 31). 3.8. Gaza Amphoraları 3.8.1. LR 4 Amphoraları M.S. IV. yüzyıl ve sonrasında Akdeniz ticaretinde en çok kullanılan amphora tipleri içerisinde yer alan bu grup, M.S. I. yüzyıldan M.S. VII. yüzyılın ortalarına kadar üretimi söz konusudur489. Gaza Bölgesi üretimi olarak anılan bu grup, İsrail kıyılarında Caesarea Hipodromu’nda yapılan kazılarda ortaya çıkarılan LR 4 tipi amphoraların kil analizleri sonucunda bu bölgeye ait olduğu görüşü ortaya atılmıştır490. Nitekim aynı bölgede konumlanan Negev’in kuzey kısımlarında yapılan yüzey araştırmaları ve kazılarda LR 4 grubuna ait atık depolarına rastlanılmıştır ve bu sayede bu tip amphoraların bu bölge ve çevresinde üretildiği kanıtlanmıştır491. M.S. V. yüzyıla gelindiğinde, LR 4 grubu amphoralarda Gazition isimli ünlü şarap yani Gaza Şarabı taşındığı görüşü savunulmaktadır492. Nitekim Elusa ve Sobata yakınlarında ortaya çıkartılan şarap içlikleri493, bu tip amphoralarının içinde şarap taşındığı görüşü ile parelel olmakla beraber ayrıca M.S. V. ve VI. yüzyılda yaşamış yazarlar, Gaza şarabından övgü ile bahsetmiş olmaları da bu görüşü kanıtlar niteliktedir494. Elde edilen veriler her ne kadar şarap taşındığı görüşünü destekler nitelikte de olsa, şarabın yanında susam yağının da taşındığı ortaya çıkartılmıştır495. İhraç edilen bu ürünler sayesinde söz konusu LR 4 amphoraları, Akdeniz’in doğusundan başlayarak496, Batı Karadeniz, Fransa ve İtalya Yarımadasında bulunan merkezlere yoğun olarak ihraç edilmişlerdir497. LR 4 amphoralarına tipoloji olarak bakıldığında, birden fazla araştırmacı ellerindeki veriler vasıtası ile bazı tipolojiler oluşturmuşlardır. Bu tip amphoraları ilk çalışanlardan olan

488 Reynolds 2010, 98, tab. 6, fig. 7. 489 Şenol 2001, 370.; Ballet 2005, 48.; Alkaç 2013, 115. 490 Riley 1975, 30. 491 Regev 2004, 347-348, fig. 9. 492 Mayerson 1985, 76-78. 493 Mayerson 1985, 77-78, fig. 1-4. 494 Riley 1975, 30. 495 Rothschild-Boros 1981, 86. 496 Regev 2004, 347. 497 Pieri 1998b 127.; Şenol 2009, 159.; Alkaç 2013, 115. 45

Riley498 ise LR 4 ismini kullanmış, Zemer499 ve Pieri’de500 bu amphoraları sınıflandırmış501, Majcherek tarafından ise bu tip amphoralar 4 alt gruba ayrılarak sınıflandırılmıştır502. Çalışmamızda yer alan LR 4 grupları ise incelenirken Pieri’nin oluşturduğu tipoloji izlenmiştir503. Bu tabloya bakıldığı zaman ise iki ana gruba ayrıldığı görülmekle beraber, Erken örnekler kısa boy, şişkin gövdeye sahip iken daha geç örnekler uzun boy ve boya bağlı olarak torpido bir gövdeye sahiptir. Erken örnekler Tip A Geç örnekler İse Tip B olarak sınıflandırılmış, Tip A’da kenti içinde A1 ve A2 olarak Tip B ise B1, B2 ve B3 olarak sınıflandırılmaya tabi tutulmuştur. Çalışmada yer alan LR 4 grubu amphoralar ise, günümüze kırık olarak koruna gelmiş ve söz konusu grubun A1, A2, B1 ve B3 alt tipleri tespit edilebilmiştir. 3.8.1.1. LR 4 A1 Tipi Amphora Zemer 53, Class 48 olarak da anılan bu tip amphoralar, yaygın olarak Palestine (Filistin) yani Gaza Bölgesi’nde üretim görmüşlerdir ve muhtemelen şarap taşımaktaydılar504. Dağılım olarak bakıldığında ise Levant Bölgesi, Filistin, Mısır ve Pannonia’nın güney uçlarına yoğun olarak ihraç edildiği ortaya çıkartılmıştır505. Çalışmamızda tespit edilen bu tip amphoranın, ağzı, kulpları ve gövdenin bir kısmı günümüze kadar ulaşabilmiştir. Benzer formlu örnekleri, silindirik bir gövde, omuz üzerinde yassı oval kesitli kulplara ve omuzda da yivler mevcut olup kaidenin üzerinde de kalın yivler olduğu görülmekte, bu form geniş gövdesi ve üzeri yivli kalın kulplarıyla LR 4 amphoralarının ilk üretilen grubu içinde yer almaktadır506. Söz konusu amphoraların erken örnekleri M.S. III. yüzyılın ortalarına kadar üretildiği söylenmektedir507. Bu forma yakın benzerlik gösteren amphoralar, İskenderiye’de yapılan kazılarda ele geçmiş ve kontekstleri yardımı ile M.S. I. – III. yüzyıla tarihlendirilmiştir508. Zemer LR 4 A1 tipi amphorayı M.S. III. ve IV. yüzyıl aralığına509, Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde bulunan bir diğer örnek ise M.S. I. yüzyıl olarak belirlenmiştir510. Kuzey Sinai’de ele geçen

498 Riley 1975, 25-63. 499 Zemer 1977, 61-66 Pl. XVIII, 49-53. 500 Pieri 1998, 101 fig. 5.; Pieri 2007, 611-625 fig. 8. 501 LR 4 amphoraları hakkında ayrıntılar için bk.; Landgraf 1980, 82-86.. 502 Majcherek 1995, 172. Pl. 3. 503 Pieri 1998, 101. fig. 5.; Pieri 2007, 611-625. fig. 8. 504 Peacock-Williams 1986, 196. 505 Zemer 1977, 61. fig. 53. 506 Şenol 2009, 257, Env No. T017. 507 Sazanov 2007, 813-814. fig. 5.1.; Şenol 2009, 257. 508 Majcherek 1995, 166-172. 509 Zemer 1977, 61.; Peacock-Williams 1986, 196 510 Şenol 2009, 258. Env. No. T058. 46

örnekler M.S. I. yüzyıldan başlayarak M.S. IV. yüzyıla kadar ki süreci kapsayan yıllar belirlenmiştir511. Çalışmamızda LR 4 A1 tipi olarak belirlediğimiz bu form için ise, belli bir kontekst oluşturmadığında benzerlerinde yola çıkılarak bir tarihleme yapılacak olup, ölçüleri ve profilleri Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde yer alan örnekle yakın benzerliğinden dolayı M.S. I.-II. yüzyıl arasındaki tarihler uygun görülmektedir (Kat. No: 24 - Fig. 32). 3.8.1.2. LR 4 A2 Tipi Amphora Tüm LR 4 amphoralarında olduğu gibi köken olarak aynı bölgeler yani Gaza Bölgesi olduğu düşünülmektedir. Bu tipe ait amphoralarda da olasılıkla şarap taşınmaktaydı. Söz konusu tipin bulunduğu alanlara bakıldığında ise Gazze, Ascalon, Erez, Ashdod, Gezer, Heletz, Ramat Rahel, İngiltere ve Anadolunun güney kıyıları olup yoğun olarak Doğu Akdeniz’deki merkezlere ihraç edilmiştir512. Roma Dönemi’nde yaygın olarak kullanılan bu form, Gallia'ya M.S. V. yüzyıla kadar ihraç edildiği söylenmektedir513. Çalışmamızda tespit edilen bu tipe ait amphoranın ağız, kulplar ve gövdeye ait parçalar günümüze kadar ulaşabilmiş, tam form örneklere bakıldığında ise formu; ucu yuvarlak yükseltilmiş ve dar ağız kenarına, üzeri yivli olan omuzun üzerinde kısa oval kesitli kulplar bulunmakta, üzeri yivli alt bölüme doğru daralan silindirik bir gövde ile altı yuvarlatılmış dibe sahip olduğu görülmektedir. Bu tipe ait amphoralar, Pieri’nin oluşturduğu tipolojiye göre LR4 A2 olarak514, Tip 5 olarak515 ve Zemer No. 52 olarak da anılmaktadır516. Benzer formlu örneklere bakıldığı zaman; Qasarweth, Ostracina ve İskenderiye’nin kuzeyinde konumlanan Sinai’de ele geçen örnekler M.S. IV. –V. yüzyıla517, Kom el-Dikka'da M.S. III.- IV. yüzyıla518, Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde M.S. II. – III. yüzyıllara519, Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi’nde M.S. III. – IV. yüzyıllara520, Knidos Gıyrap Koyu’nda ele geçen benzeri ise M.S. III. – V. yüzyıl arasına tarihlendirilmiştir521. Çalışmamızda yer alan bu tipe ait amphora, Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi’nde yer alan benzeri yardımıyla M.S. III.- IV. yüzyıl aralığına tarihlendirilmiştir (Kat. No: 25 - Fig. 33).

511 Regev 2004, 349, 512 Zemer 1977, 61. 513 Şenol 2009, 259. 514 Pieri 1998, 101. fig. 5.; Pieri 2007, 611-625. fig. 8. 515 Regev 2004, 347. fig. 9. 516 Zemer 1977, 64. Pl. XVIII. 52. 517 Regev 2004, 349. 518 Majcherek 1995, 167. 519 Şenol 2009, 258. Env. no. T076. 520 Alpözen v.d. 1995, 64. 521 Aslan 2015b, 106-108. fig. 8. 47

3.8.1.3. LR 4 B1 Tipi Amphora Almagro 54, Kuzmanov XIV ve Cartaga LR 4 amphorası olaraktan pek çok kaynakta karşımıza çıkan bu tip amphoralar522, Doğu Akdeniz başta olmak üzere; özellikle Suriye- Filistin kıyılarında M.S. V. yüzyılın ortalarına tarihlenen tabakalarda yoğun olarak ele geçen bu tip amphoralar, Thasos'ta yapılan kazılarda da ele geçmesi LR 4 B1 tipi amphoraların Kuzey Ege'ye de ihraç edildiğini göstermektedir523. Doğu Akdeniz ve Kuzey Ege dışında, Romanya kıyılarında ve Karadeniz’de Skythia Bölgesi'ndeki merkezlerde ele geçmiştiği belirtilmiştir524. Çalışmamızda tespit edilen LR-4 amphorası, ağız ve kulplar sağlam kalmış olup, gövde ise iki kulp hizasında kırılmış şekilde günümüze kadar ulaşmıştır. Bu amphora form olarak ise, ucu yuvarlatılmış dışa doğru çekilmiş ağız kenarı, çok kısa boyuna, omuz üzerinden başlayan ve gövdeyle birleşen ince oval kesitli oval formda kısa kulplara sahiptir. Benzer örneklere bakılarak ise uzun silindirik bir gövdeye sahip olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca kulpların altından başlayarak kaideye doğru inen yivler bulunmaktadır. Bu form özellikleri dikkate alındığında LR 4 amphorası B1 tipi olarak anılan sınıfa girdiği düşünülmektedir525. Bu formun benzerleri, Pelusium kazılarında ele geçmiş526, Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde M.S. V. ve VI. yüzyıl arasına527, İçel Müzesi’nde M.S. VI. ve VII. yüzyıl arasına528, Marsilya'daki M.S. VI. yüzyılın sonuna529Silifke Müzesi’nde M.S. VI. yüzyıla tarihlendirilmiştir530. Khersonessos’da M.S. VI. yüzyılın sonuna531, Knidos Ticari Liman Alanı’nda tespit edilen benzeri ise M.S. VI. – VII. yüzyıl arasındaki tarihlere532,Phaselis Güney Limanda Mendireği güneyinde tespit edilen benzer bir form M.S. VI. yüzyıl533, Kekova Adası Kuzey Yerleşim Alanı’nda bulunan bir başka benzeri ise M.S. VI. ve VII. yüzyıl aralığı önerilmiştir534 (Kat. No: 26 - Fig. 34).

522 Peacock-Williams 1986, 198. 523 Şenol 2009, 259. 524 Opait 1996, 209. 525 Pieri 2007, fig. 8. 526 Bu formun bir başka benzeri için bk.; Empereur-Picon 1989, 240. fig. 23. 527 Şenol 2009, 259, kat. 97. 528 Şenol-Kerem 2000, 92. 529 Bonifay-Pieri 1995, 112, fig. 9. 63-65. 530 Alkaç 2013, 116, fig. 11. 531 Sazanov 2007, 808, fig. 5. 20. 532 Aslan 2015b, 109-111. fig. 14-15. 533 Orhan 2017, 145. fig.6. 534 Aslan 2015a, 357, kat. 26. 48

3.8.1.4. LR 4 B3 Tipi Amphora Almagro 54; Augst 60; British (Tintagel) Bvi.; Egloff 182; Gaza amphoraları; Kartaca LR4; Keay LIV; Kuzmanov XIV; Peacock-Wılliams 49; Riley LR 4535 olarak da anılan amphoralarının en geç örneklerini oluşturan bu form, Pieri tarafından LR 4 B3 olarak sınıflandırılmıştır536. Yukarıda anlatıldığı gibi şarap taşıdığı düşünülen bu amphoralar, üretildiği dönemlerden itibaren Akdeniz’in güney ve doğu sahillerinde bulunan merkezlerde ve Gazze’de yoğun olarak ele geçmiş, Avrupa’nın batısı ve Karadeniz’de de sınırlı sayıda tespit edilmiştir. Çalışmamızda tekil olarak tespit edilen bu tipe ait amphoranın, ağız, kulplar ve gövdenin belli bir bölümü günümüze kadar ulaşmış ve üzeri kekomoza tabakası ile kaplıdır. Form olarak; uzatılmış dar ağız, ovalleşmiş omuz üzerine oturan iki halka şeklinde kulplara dibe doğru daralan torpido gövde ve dibe sivrilen bir forma sahiptir. Kulpların hemen altından başlamak üzere, yer yer kalın yer yer ince yivlere sahiptir537. Benzerleri; kontekstleri yardımı ile M.S. VII. – VIII. yüzyıl aralığında ait bir tarih önerilmektedir538. Bir başka benzeri Kom el-Dikka’da M.S. VI. yüzyılın sonu olarak tarihlenmiştir539. Tam olarak birebir benzeri olmasa da Caesarea, Ostracina, İskenderiye, Pella, Corinth ve İstanbul’da ele geçen benzerleri ise M.S. VI. yüzyıl sonu VII. yüzyıl başlarına tarihlendirilmiştir540. Çalışmamızdaki söz konusu LR 4 B3 tipi için ise Pieri’nin tipolojisindeki örneklere benzerliğinden dolayı M.S. VII. – VIII. yüzyıl arasında kalan tarihler uygun görülmektedir541 (Kat. No: 27 - Fig. 35). 3.9. Kuzey Afrika Bölgesi 3.9.1. Mısır Amphoraları 3.9.1.1. AE 3 Amphorası542 İskenderiye’nin güneyinde, Mareotis Gölü kıyısındaki atölyelerde yoğun olarak üretilmiştir543. Yukarı Mısır’da Koptos ile arasında kalan bölgede yapılan kazılarda ele geçen AE 3 amphoralarının, Apollonopolis Magna’da bulunan seramik atölyelerinde üretilmiş

535 Şenol 2000, 244. 536 Pieri 1998, 101. fig. 5.; Pieri 2007, 611-625. fig. 8. 537 Bu formun benzerleri ve farklı tipolojileri için bk.; Zemer 1977, 61.; Riley 1979.; Bonifay-Villedeu 1989, 27-31.; Sciallano-Sibella 1991, 103.; Majcherek 1995. 538 Pieri 2007, 611-625. fig. 8. 539 Majcherek 1995, 169-178. Pl. 9.6. 540 Regev 2004, 349. 541 Pieri 2007, 611-625. fig. 8. 542 Bilinen diğer isimleri için bk.; Peacock-Williams 1986, 206. 543 Empereur 1998, 85. 49 olduğu düşünülmektedir544. Orta Mısır’da ise Hermoupolis Magna'nın kuzeyinde yer alan Zawiyet el-Maietin'de M.S. IV. yüzyıl sonu V. yüzyıl başlarında üretildiği tespit edilmiştir545. Bu kapsamda bakıldığı zaman AE 3 tipi amphoraların köken olarak Mısır’da Nil Nehri’nin çevresi olduğu söylenebilmektedir546. Üretildiği dönemden itibaren ticarette önemli bir taşıma aracı olan AE 3 amphoraları, İskenderiye ve çevresine yoğun olmakla beraber Kartaca ve Benghazi’ye de dağılımı görülebilmektedir547. AE 3 amphoralarının M.S. I. yüzyıla tarihlenen örnekleri Sicilya’daki bir batıkta ve bu amphoranın bir başka örneği Fos A Batığı’nda tespit edilmiş olup Kıbrıs’ta Nea Paphos kentinde yapılan kazılarda ise M.S. II. ve III. yüzyıla tarihlenen AE 3 amphoraları ele geçmiş, bu tarihlerden itibaren Akdeniz’in doğusundan başlanarak birçok merkeze, M.S. V. yüzyıla kadar ticaretinin yapıldığı düşünülmektedir548. Ayrıca İstanbul ve çevresindeki kazılarda az miktarda da olsa AE 3 amphoralarına rastlanılmış olup bu formun M.S. VIII. yüzyıla kadar kullanıldığı549 ayrıca bu tip amphoralar içinde şarap taşındığı düşünülmektedir550. Çalışmamızda yer alan AE 3 tipi amphora, ağız, kulp ve gövdenin bir bölümü günümüze kadar ulaşabilmiş olup form olarak; ucu yuvarlatılmış dışa çekik üçgen formlu ağız kenarı, içinde ve dışında kalın yivler bulunan ince uzun silindir şeklinde boyna ve ağız kenarı seviyesinde boyunla birleşen oval kesitli kulplara sahiptir. AE 3 amphorasının benzerleri, Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde551 bulunmakta olup, çalışmamızda tespit edilmiş olan AE 3 amphorası için ise tarih olarak M.S. I. yüzyıl sonları ile M.S. II. yüzyılın sonları önerilmektedir552 (Kat. No: 28 - Fig. 36). 3.9.1.2. AE 5-6 Amphorası553 İskenderiye’nin güneyinde, Mareotis Gölü kıyısındaki atölyelerde, bu tipin benzerleri üretilmiş olup, aynı zamanda Mareotis dışında Abou Mena’da da yoğun olarak üretilmiştir554. Ayrıca Kellia'da gerçekleştirilen kazılarda benzer formlu amphoraların üretildikleri ortaya çıkarılmıştır555. Mısır’da bulunan pek çok AE 5-6 amphorasının, kentin son derece önemli ihraç ürünü olan şarabın taşınmasında kullanıldığı düşünülmektedir. Ain El-Jedi’de de M.S. VI.

544 Ballet 1996, 817. 545 Ballet 1991, 138. 546 Empereur 1998, 85. 547 Peacock-Williams 1986, 206. 548 Şenol 2000, 250-251. 549 Riley 1975, 31. 550 Peacock-Williams 1986, 207. 551 Şenol 2009, 269. 552 Şenol 2000, 486-487. 553Bilinen diğer isimleri; Kartaca LR-5-6, Peacock-Williams 46, Riley LR 4, Egloff 187. 554 Şenol 2009, 273. 555 Ballet 1995,59, fig. 16. 50 yüzyıla ve El-Kursi’de de M.S. VII. ve VIII. yüzyıla tarihlenen şarap presslerinin bulunması da kentin ihracatında şarabın rolünü ortaya çıkarmakta ve aynı zamanda AE 5-6 amphoralarının şarap taşıdığı görüşünü desteklemektedir556. Yapılan analizlerde iki tip kile sahip olan bu tipin, birinci grubu bol kalkerli, iyi pişmiş, Mareotis Gölü kiliyle yapılmış olanları ve Abou Mena üretimi olarak ayrılan örnekleri benzer kil yapısına sahip olduğu anlaşılmıştır557. Orta Mısır’da üretilen ikinci grup ise koyu kırmızı renkli alüvyonlu kilden üretildiği ortaya çıkarılmıştır558. Mısır’da, Kellia’da yoğun olarak ele geçen Abou Mena üretimi AE 5-6 amphoralarının, kazıyı gerçekleştiren kişinin adıyla Egloff 186 olarak anılmakladır559. Çalışmamızda, tekil durumda AE 5-6 tipi amphora, üzeri kekomoza ile kaplı şekilde, ağız, kulp ve gövdenin bir kısmı günümüze kadar ulaşabilmiştir. Form olarak; dışa çekik ucu yuvarlatılmış yüksek ağız kenarı, gövdeye doğru genişleyen konik formlu omuzları, omuzun üzerinde yivli yuvarlak kesitli dikey kulplar ve üzerinde ince yivler bulunan torba formlu, gövdesi ve dibi yuvarlak bir forma sahiptir. Bu formun benzerleri560, Atina Agorasında gerçekleştirilen kazılarda, M.S. VI. yüzyılın başlarına tarihlendirilen kontekstlerde, İskenderiye Müzesi'nde bulunan AE 5-6 amphorası M.S. V. - VI. yüzyıllar arasına tarihlenmekte561, Benzer bir AE 5-6 amphorası Elaiussa Sebaste kazılarında M.S. VI. yüzyılın ilk yarısına tarihlendirilmiştir562. Ayrıca Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi563, Marmaris Müzesi564, Bodrum565, Dolichiste Kuzey Yerleşim Limanı566, Kekova Adası Kuzey Yerleşim Alanı’nda567 bu amphoranın yakın benzerleri bulunmaktadır. Phaselis Güney Limanı mendireğinin güney ucunda tespit edilen AE 5-6 amphorası M.S. VI. ve VII. yüzyıla tarihlenmiş olup568 çalışmamızda yer alan AE 5-6 amphorası ile benzerliğinden dolayı M.S. VI. – VII. yüzyıl aralığı önerilmektedir (Kat. No: 29 - Fig. 37).

556 Zemer 1977, 69-70. 557 Ballet 1993, 16. 558 Şenol 2009, 273-274, Envanter no: T007. 559 Egloff 1977, 117-119. 560 Bu tip amphoranın dağılım alanları için bk.; Peacock-Williams 1986, 191.; Alkaç 2013, 116-117. 561 Empereur - Picon 1999,78, fig. 6. 562 Ferrazzoli - Ricci 2007, 679. 563 Şenol 2009, 272-274. 564 Şenol 2003, 125-127. 565 Alpözen v.d 1995, 65. 566 Aslan 2011, 112-113. 567 Aslan 2015a, 359. 568 Orhan 2017, 144. fig. 3-4. 51

3.9.1.3. AE 7 Amphorası Egloff 173- 177, Peacock-Williams Class 52 ve LR 7 olarak da bilinen bu amphoraların kökeninin ise Mısır olduğu düşünülmektedir569. Özellikle Nil deltası olmak üzere Oxyrhyncus, Antinooupolis, Hermoupolis ve Lac Mariout bölgelerinde yapılan kazılarda bu tip amphoraların üretim atölyelerine rastlanılması AE 7 amphoraların köken olarak Mısır olduğu görüşünü kanıtlamaktadır570. Taşınan malzeme olarak bakıldığında ise bu amphoralarda Mısır’da üretilen şarabın, deniz aşırı bölgelere taşındığı düşünülmektedir571. Nitekim bazı AE 7 amphoralarında reçine izlerini rastlanılması da şarap ihracatının yapıldığı fikrini kuvvetlendirmektedir572. Bu tip amphoralar ile ihracı söz konusu olan şarap, oldukça geniş bir yayılım da göstermektedir. Keza yoğun olarak Mısır ve çevresi başta olmak üzere, Doğu Akdeniz’deki merkezlere ve Kartaca’ya573, Batı Akdeniz’de ise Britania’ya kadar yayılımı söz konudur574. İskenderiye’de Kom el-Dikka’da575, Kıbrıs Paphos’ta576 ve Roma yakınlarında yer alan Santa Severa’da yapılan sualtı araştırmalarında ise bulunan AE 7 amphoraları, İtalya’ya kadar ihraç edildiğini göstermektedir577. AE 7 amphoralarına form olarak bakıldığında ise; ucu yuvarlatılmış ağız kenarı, silindirik oval, üzeri yivli uzun ve yivli boyun, ağızın altın başlamak üzere omuzlar üzerinde birleşen oval kesitli kulplar, geniş ovaidal, üzeri yivli gövde ve dibe doğru daralarak sivrileşen kaideye sahiptir. Bu tipin üretildiği yıllar boyunca sürekli değişimlere uğraması ise belli bir kronoloji ve tipoloji oluşturulmasını zorlaştırmıştır578. Bu formlara genel olarak bakıldığı zaman, bazı dönemlerde gövdenin daraldığı bazı dönemlerde ise genişlediği görülebilmektedir. Söz konusu bu değişimler ise hem döneme hem de üretildiği yere göre farklılık gösterdiği söylenmektedir579. Çalışmamızda yer alan AE 7 amphorası ise ovaidal şişkin bir gövde ve üzeri sık yivler ile dikkati çekmektedir. Ağız, kulplar ve dibi kırık olarak tespit edilmiştir. Üzeri nispeten kekomoza tabakası ile kaplıdır. Herhangi bir kontekst oluşturmayıp tekil olarak rastlanılan bu tip amphora, benzerleri yardımı ile tarihlendirilmeye çalışılacaktır.

569 Riley 1979.; Peacock-Williams 1986, 204.; Sciallano-Sibella 1991, 105. 570 Ballet-Picon 1987, 36-38.; Empereur-Picon 1989, 244-245, fig. 28.; Şenol 2009, 172.; Hill 2016, 23-24. 571 Peacock-Williams 1986, 204.; Sciallano-Sibella 1991, 105. 572 Şenol 2000, 260. 573 Peacock-Williams 1986, 204.; Hill 2016, 23. 574 Tüm dağılım için ayrıca bk.; Tomber-Williams 2000, 47-48, fig.3. 575 Majcherek 1992,123-136. 576 Ballet 1993, 17. 577 Bu amphoraların ele geçtiği kazı ve araştırmalar için bk.; Tomber-Williams 2000, 45-46.; Şenol 2000, 259-260. 578 Pieri 1998, 103. 579 Peacock - Williams 1986, 204, fig. 122.; Pieri 1998, 103-104 fig.7.; Konstantınıdou 2010, 959, fig. 7.24-27.; Hill 2016, 23-24. 52

M.S. IV. yüzyıldan M.S. IX. yüzyıla kadar üretildiği belirtilen580 bu amphoraların benzerleri; Mısır Kellia’da M.S. IV. yüzyıl ile VI. ve VII. yüzyıl arası581 ve benzer tarihler olan M.S. V. yüzyıl ile VII. yüzyıl arasına tarihlenen örnekler ele geçmiştir582. Arles ve Marsilya yapılan kazılarda M.S. V. yüzyıl sonu M.S. VII. yüzyıl aralığına583, Baramus’da M.S. VII. yüzyılın ortasına tarihlendirilmiştir584. Çalışmamızda yer alan AE 7 amphorası için ise İskenderiye Müzesi’ndeki 585 yakın benzerinden yola çıkılarak M.S. VI.- VII. yüzyıl aralığı önerilmektedir (Kat. No: 30 - Fig. 38). 3.9.2. Tunus Amphoraları 3.9.2.1. Afrika II D - Keay XII Keay IV-VIII, Bonifay 26, Beltran 56, Ostia III, olarak da bilinen bu tip amphoralar, litaratürde Afrika II olarak anılmaktadır586. Afrika II formuna ait amphoralar, Panella tarafından dört alt gruba ayrılmıştır587. Afrika II A, B, C ve D olarak incelenen bu formlardan, Afrika II- A silindirik boyun ve oval kulplara sahiptir. Afrika II-B ve II-C konik boyunlu, dar gövdeli ve A formuna göre kulpları daha köşeli bir hal almış, Afrika II-D ise, ağız kenarındaki dikey kenar ile diğerlerinden ayrılmaktadır588. Bu tip amphoralar üzerine yapılan analizler sonucunda, köken olarak Afrika (Tunus) Byzacena, Sehel bölgesinde Hadrumentum, Leptis Minor, Sellectum, Thaenae veya Qued El- Akarit’de üretildiği düşünülmektedir589. Geniş bir dağılım ağına sahip olan bu tip amphoralar, özellikle Batı Akdeniz’de bulunan merkezlere yoğun olarak ihraç edilmiş, Doğu Akdeniz’de bulunan birçok merkeze de ihraç edilmiştir590. Batı Akdeniz’den Doğu Akdeniz’e kadar geniş bir alana dağılımı söz konusu olan bu amphoralarda, balık sosu, şarap ve zeytinyağı taşındığı düşülmektedir591. Form olarak bu amphoralar; dışa doğru genişletilmiş dikey kenarlı ağız kenarına, ağzın hemen altından başlayarak omuzda birleşen oval kesitli kulplara, kısa, geniş bir boyuna, uzun ovoidal gövdeye ve sivriltilerek uzatılmış dibe sahiptir. Çalışmamızda yer alan Afrika II-D

580 Şenol 2009, 171-172. 581 Peacock - Williams 1986, 204, fig. 122.B.; Sciallano-Sibella 1991, 105. Kellia. 582 Hill 2016, 24, 583 Pieri 1998, 104. 584 Konstantınıdou 2010, 952, fig. 6-7. 22-27. 585 Şenol 2009, 172, Env. no. 182. 586 Peacock - Williams 1986, 155.; Bezeczky 2013, 154. 587 Panella 1973, 580-590. 588 Peacock - Williams 1986, 155. 589 Keay 1984, 123-126.; Peacock - Williams 1986, 155-157.; Sciallano - Sibella 1991, 81 Amphore Africaine II.; Bonifay 2004, 117.; Bonifay 2005, Africana 2D Grande. 590 Panella 1973, 589; Keay 1984, 126. 638 f; Bonifay 2004, 115-117. 591 Peacock - Williams 1986, 156.; Sibella 2002, 13.; Bonifay 2004, 117. 53 amphorasının ağzı, boynu ve kulpları günümüze kadar koruna gelmiş olup gövde ve dip kısmı kırık şekilde tespit edilmiştir. Bu tipin benzerleri; Alanya Müzesi’nde M.S. III. – IV. yüzyıla592, Efes’de ele geçen bir örnek M.S. III. yüzyılın ortasına veya M.S. III. yüzyılın sonlarına tarihlendirilmiştir593. Çalışmamızda yer alan Afrika II-D amphorasının benzerlerinden yola çıkılarak M.S. III. yüzyılın sonu IV. yüzyılların başı arasında kalan tarihler önerilmektedir594 (Kat. No: 31 - Fig. 39). 3.9.2.2. Afrika III A - Keay XXV Amphorası Kuzey Afrika’da üretilmiş olan amphora grubu içinde bulunan bu form595, birçok araştırmacı tarafından farklı isimler ile anılmıştır596. Keay tarafından XXV nolu grup ismiyle 29 alt grup içinde, Bonifay tarafından ise Afrika III nolu ismiyle 3 alt grup içinde değerlendirilmiştir597. Bu tip amphoraların üretim atölyelerine bakıldığında, Kuzey Afrika’da özelliklede Tunus’ta birçok merkezde yoğun olarak ele geçmiştir598. Tunus’ta Nabeul ve çevresinde yapılan kazı ve araştırmalarda, erken örnekler; Pampelonne Batığı, Jebel Harboun, Nabeul Tuz Fabrikası Gölet’inde, Sidi Aoun’da ve Heliopolis Batığı’nda, farklı bölgedeki klasik örnekler ise Kartaca’da, Ostia’da ve Thanae’de ele geçmiştir599. Farklı tiplerde üretimleri söz konusu olan Kuzey Afrika kökenli bu amphoralarda taşınan ürünlere bakıldığı zaman farklılık gösterdiği söylenebilmektedir. Nitekim yoğun olarak ihraç edilen şarabın yanı sıra, zeytinyağı, balık sosu ve etin taşındığı bilinmektedir600. Ayrıca bu tipe ait amphoralar, başta Roma ve Ostia olmakla birlikte Doğu Akdeniz’den Avrupa’nın içlerine, Britanya’ya kadar dağılım göstermektedir601. Form olarak; dışa çekik yüksek ağız kenarına, ağızın hemen altından başlayarak omuza birleşen oval kesitli kulplara ve silindirik torpido formlu bir gövdeye sahiptir. Çalışmamızda Keay XXV-Afrika III amphorasının ağzı, boynu ve kulpları günümüze kadar koruna gelmiş olup kulpların omuzla birleştiği yerden dibe kadar ki bölümü kırık şekilde tespit edilmiştir.

592 Sibella 2002, 13 fig.17, Env.No. 171.1.95. 593 Bezeczky 2013, 154 Type 48. 594 Bu tipin benzerleri için ayrıca bk.; Zevi – Tchernia 1969, 175-210 fig. 17.b, fig. 18.a-b, fig. 21.a.; Keay 1984, 121-126 fig. 56.; Sciallano - Sibella 1991, 81 Amphore Africaine II, Epave Planier 7.; Williams – Carreras 1995, 243-248 fig. 2.7-10.; Bonifay 2004, 115-118, fig. 62.a.; Ayrıca Peacock – Williams Afrika II-D amphorasını M.S. III. yüzyılın sonundan itibaren ki bir tarih olarak önermiştir ; Peacock – Williams 1986, 156-157 fig. 81.D. 595 Keay 1984, 184. 596 Bilinen diğer isimleri; Beltran 64-65A, Vegas 53, Ostia IV. 597 Keay 1984, 171-184.; Bonifay 2004, 118-122. 598 Kuzey Afrika amphoralarının kökeni hakkında ayrıntılar için bk.; Panella 1973.; Riley 1979.; Peacock – Williams 1986, 153-158.; Keay 1984. 599 Bonifay 2004, 119. 600 Bu tipe ait amphoralar üzerine yapılan analizler için bk.; Bonifay 2004, 471-472. 601 Peacock – Williams 1986, 153-158.; Williams – Carreras 1995, 248. 54

Bu tipin benzerleri; Kartaca’da bir geç Roma batığında ele geçen örnekler M.S. IV. yüzyılın ortaları ile M.S. V. yüzyılın ilk çeyreğine602, Pampelonne Batığı’nda M.S. IV. yüzyıl sonu M.S. V. yüzyıl başlarına603, Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde M.S. IV. yüzyılın ortalarına tarihlendirilmiştir604. Çalışmamızda yer alan Keay XXVB – Afrika IIIA amphorası için ise M.S. IV. yüzyılın ortası ile M.S. V. yüzyılın ilk çeyreği arasında kalan yıllar önerilmektedir605 (Kat. No: 32 - Fig. 40). 3.9.3. Tripolitania Amphoraları 3.9.3.1. Tripolitania I Amphorası Ostia LXIV ve Peacock-Williams Class 36 olarak da anılan bu tip amphoralar606 ilk kez Zevi ve Tchernia tarafından tanımlanmıştır607. Tipolojik ve kronolojik olarak ise Panella tarafından ayrıntılı biçimde incelenerek Tripolitania I, II ve III olarak gruplara ayrılmıştır.608. Tripolitania amphoralarına köken olarak bakıldığında, Kuzey Afrika’da Tripolitania ve çevresinde yapılan kazı ve araştırmalarda bu tipe ait üretim atölyeleri tespit edilmiştir609. Ayrıca İsmini üretildiği yerden alan söz konusu amphoralarda zeytinyağı taşındığı da yapılan analizler ile ortaya çıkartılmıştır610. Bölgenin önemli ihraç ürünü olan zeytinyağının taşındığı bu amphoralar, başta Doğu Akdeniz’deki merkezler olmak üzere Tunus, İtalya(Ostia ve Pompei), Katalonya, Britanya ve Roma İmparatorluğu’nun kuzey eyaletlerine kadar dağılım göstermektedir611. Form olarak; dışa çekik, kalın ağız kenarına, geniş silindirik kısa boyuna, ağızın hemen altından başlayarak omuzda birleşen oval kesitli kulplara, silindirik, geniş gövdeye ve konik biçimde bir kaideye sahiptir. Çalışmamızda tespit edilen benzer formlu Tripolitania I amphorasının; ağız, boyun ve kulpları günümüze kadar koruna gelmiş olup gövde ve dip kısmı ise korunamamıştır. Ayrıca söz konusu amphoranın üzeri kekomoza ve kalker ile kaplıdır.

602 Mccann et al. 1994, 33, fig. 6. 603 Bonifay 2002, 197, fig. 3. 604 Şenol 2009, 277-278, Env. No. T144-T145. 605 Keay XXV-Afrika Tip IIIA amphorasının form gelişimi, benzerleri ve tarihlendirmesi için ayrıca bk.; Riley 1979, 145-212; Keay 1984, 83-85, fig. 23-25.; Williams – Carreras 1995, 231-252, fig.3.; Bonifay-Pieri 1995, 96, fig. 1.; Bonifay 2004, 119- 121, fig.63-65. 606 Peacock – Williams 1986, 166. 607 Zevi-Tchernia 1969, 193-195. 608 Panella 1973, 559-561. 609 Panella 1973, 566-567.; Riley 1979, 164.; Sciallano-Sibella 1991, 78-79.; Peacock – Williams 1986, 166.. 610 Panella 1973, 568-571.; Riley 1979, 164.; Peacock – Williams 1986, 166.; Williams-Carreras 1995, 244-245.; Bonifay 2004, 106-107. 611 Panella 1973, 568-571.; Riley 1979, 164.; Williams-Carreras 1995, 245.; Williams-Carreras 1995, 245. 55

Tripolitania I amphorasının benzerleri; Berenike’de yapılan kazılarda M.S. I. yüzyıla612, Ostia ve Pompei’de M.S. I. yüzyıl başları ile M.S. I. yüzyıl ortalarına 613, Leptis Magna’da bulunan bir diğer Tripolitania I amphorası M.S. I.-II. yüzyıl dolaylarına614, Kekova’da M.S. I.- III. yüzyıl arasına615, Side Müzesi’nde ise M.S. II.-IV. yüzyıl arasına tarihlendirilmiştir616. Çalışmamızda yer alan Tripolitania I amphorasının, Leptis Magna’da bulunan örneğe yakın benzerliğinden dolayı, aynı tarihler olan M.S. I.-II. yüzyıl arasındaki tarihler önerilmektedir617 (Kat. No: 33 - Fig. 41). 3.10. Kökeni Bilinmeyenler 3.10.1. Agora G198 Tipi Amphora Pseudo-Koan, Benghazi ER 2 ve Pompei XIII olarak farklı isimlendirmeler de literatürde bilinmektedir618. Üretim yeri kesin olarak bilinmemekte olup bu tip amphoraların Ege kökenli olduğu öne sürülmektedir619. Yapılan analizler sonucunda içinde şarap taşındığı anlaşılan bu tip amphoralar, Doğu Akdeniz’de yaygın bir kullanıma sahip olmakla birlikte Kuzey Afrika ve İtalya’ya da dağılım göstermektedir620. Çalışmamızda tespit edilen Agora G198 amphorası, formun karakteristik özelliği olan dışa çekik üçgen formlu ağız kenarı, boynun üst bölümünde gövdeyle birleşen ve üst bölümde ağız kenarını aşan mahmuz formlu bir çıkıntı, ikiz kulp şeklinde profilli uzun kulplara sahiptir. Benzerlerine bakıldığında, Atina Agorası621, Benghazi622 ve İskenderiye623 kazılarında ele geçen örnekler M.S. I. yüzyıl ile M.S. II. yüzyıla624, Kekova Adası sualtı araştırmalarında tespit edilen G198 amphorası ise M.S. I. ve II. yüzyıl aralığına tarihlendirilmiştir625. Çalışmamızda yer alan bu tip amphora için ise M.S. I.-II. yüzyıl arasında kalan tarihler uygun görülmektedir (Kat. No: 34 - Fig. 42). 3.10.2. Hayes Tip 65626

612 Riley 1979, 166, fig. 77-78. 613 Peacock – Williams 1986, 167.; Williams-Carreras 1995, 245. 614 Panella 1973, 568-571.; Sciallano-Sibella 1991, 79, Tripolitania I. 615 Aslan 2015a, 335- 354, Kat. no. 15, fig. 1.15-4.15. 616 Dündar 2012, 44-57, cat.1, fig. 1. 617 Ayrıca bk.; Tchernia 1969, 197-214, fig. 17-23.; Williams-Carreras 1995, 243, fig. 2.3.; Bonifay 2004, 104-105, fig. 55. 618 Peacock- Williams 1986, 107. 619 Sciallano-Sibella 1991, 95. 620 Riley 1979, 146. 621 Robinson 1959, 43, pl. 8,42 622 Riley 1979, 146, fig. 73,106 623 Şenol 2000, 363. 624 Peacock- Williams 1986, 107. 625 Aslan 2015a, 335 fig.1.16. fig.4.16. 626 Sinop amphoralarının tipolojisi hakkında bk.; Kassab 2009, 121-138, pl. 8.1. pl. 20. 1-5-6. 56

İstanbul Saraçhane kazılarında ele geçen bu tip amphora, Hayes tarafından tip 65 olarak isimlendirilmiştir627. İsrail kıyılarında, Atlit’te yapılan kazılarda ele geçen bu tipe ait amphoraların, köken olarak da Atlit ve çevresinin olabileceği öne sürülmektedir628. Ayrıca Hayes Tip 65 amphorasının yoğunluk olarak ele geçen merkezlere bakılarak da bu tipin Doğu Akdeniz kökenli olabileceği düşünülmektedir629. Sinop-Demirci’de yapılan kazılarda ise bu tipin üretildiği atölyeler tespit edilmiştir630. Yine aynı bölgede yapılan sualtı araştırmalarında, bu tipin M.S. VI. yüzyıla tarihlenen örnekleri tespit edilmiş olup yapılan çalışmalarda amphoraların içinde zeytin çekirdeklerinin bulunması, taşınan malzemenin zeytinyağı olabileceği fikri üzerine yoğunlaşılmasına neden olmuştur631. Fakat bu tip amphoralarda zeytinyağının yanı sıra şarap taşındığı görüşü de öne sürülmektedir632. Bu tip amphoralara dağılım olarak bakıldığı zaman yoğunluk olarak Karadeniz Bölgesi ve çevresindeki merkezlerde ele geçtiğini görmekteyiz633. Karadeniz’in kuzeyindeki araştırmalarda Kırım, Taman Kalesi, Laspi ve Novgorod’da, Balkanlarda ise Serbia, Dinogetia ve Ras Kalesi’nde; bu tipteki örnekler tespit edilmiştir634. Gelibolu’da da bu tipin benzerleri tespit edilmiştir635. Akdeniz’e inildiğinde ise Anamur’da636 Akdeniz’de Ugarit civarlarında bulunan İbn Hani’de ve Kuzey Suriye, Dibsi Faraj’da bu tipte ait amphoralar tespit edilmiştir637. Form olarak bu tip amphoralara bakıldığı zaman; içe çekilmiş dar ağız kenarına, dar ve silindirik bir boyuna, ağız kenarının altından başlamak üzere kavis yaparak omuzda birleşen oval kesitli kulplara, ovoid formlu gövdeye ve dibe doğru daralan bir kaideye sahiptir. Üzerinde kalın yivler bulunan küçük boyutlu bir formdur. Çalışmamızda tespit edilen bu forma uygun amphora ise neredeyse tam olarak günümüze kadar ulaşabilmiştir. Dip kısmında küçük bir kırık olmasına rağmen formun görünümünü etkilememiştir. Üzeri oldukça yoğun kekomoza kaplı olmasından dolayı ise yivlerin sıklığı görülememektedir.

627 Hayes 1992, 74-76, fig. 26.6. 628 Williams 1989, 98. 629 Türker 2005, 98. 630 Kassab-Dereli 2001, 235-242. 631 Tatlıcan-Kassab-Özdaş 1999, 338. 632 Zemer 1977, 86, no.79.; Williams 1989, 98. 633 Karadeniz’deki merkezler için bk.; Volcov 2001, 133. 634 Popovic 1989, 130. 635 Türker 2005, 90-102, res. 4-6, çiz. 3. 636 Williams 1989, 98, fig.61. 637 Türker 2005, 100. 57

Bu tipin benzerleri; ismini aldığı Saraçhane kazılarında M.S. 12. yüzyılın sonlarına638, Ras Kalesi’nde ele geçen benzerleri M.S. 12.-13. yüzyıla639, Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde M.S. 12. yüzyıl sonlarına640, Serçe Limanı Batığında ele geçen benzerleri ise M.S. X. yüzyıl ortalarına tarihlendirilmektedir641. Haifa Müzesi ve Atina Agorası’nda benzerleri ise M.S. VII. yüzyıla 642, İçel Müzesi’nde M.S. VII. yüzyıla643Anamur’da M.S. VII. yüzyıla644, Demircideki atölyelerde ise M.S. VI. VII. yüzyıla tarihlendirilmektedir645. Çalışmamızda yer alan Hayes Tip 65 amphorası için ise; Saraçhane kazılarındaki yakın benzeri yardımı ile M.S. 12. yüzyılın ortaları ile 12. yüzyıl sonları arasında kalan tarihler önerilmektedir646 (Kat. No: 35 - Fig. 43).

638 Hayes 1992, 74-76, fig. 26.6. 639 Popovic 1989, 130. 640 Şenol 2009, 314, Env. No. T143. 641 Doorninck 1989, 247-257. fig. 3, 27. 642 Zemer 1977, 86, no. 79. pl. XXVI. 643 Kerem 1999, 78, Kat. no. 37. res. 46.; Şenol-Kerem 2000, lev. 16.12. 644 Williams 1989, 98, fig.61. 645 Kassab-Tatlıcan 1997.; Kassab-Dereli 2001, 215-225.; Kassab-Touma 2001, 105-115. 646 Daha fazla örnek için bk.; Günsenin 1990, 315. pl. LXXXVI/a,b. 58

SONUÇ Kekova Adası kıyılarında 2012-2017 yılı sualtı araştırmalarında bulunan amphoralar tipolojik olarak sınıflandırılmış ve alt grupları ile beraber otuz beş farklı form grubu tespit edilmiştir. 10 ana başlık ve 8 alt başlık altında incelenen bu amphora formları in-situ durumda ve kontekst buluntu olmalarından dolayı bölgenin deniz yolu ile kurulan ticari ilişkilere ışık tutması bakımından önem arz etmektedir.

Kekova Adası’nın konumlandığı bölgenin, M.Ö. 14. yüzyıldan itibaren deniz ticaret rotası üzerinde olduğu bilinmektedir647. Fakat çalışmamızda en erken tarihli amphora M.Ö. VIII.- VII. yüzyıl aralığına tarihlene Sepet Kulplu Kıbrıs amphorasıdır. M.Ö. VII.- V. yüzyıllar arasına tarihlenen, Arkaik Lesbos amphorası ve Etrüsk amphoralarının bulunması Arkaik dönemde bölgenin Batı Akdeniz, Ege ve Doğu Akdeniz ile yapılan deniz ticaretinin göstergesidir. Ayrıca daha çok Batı Akdeniz’de karşılaşılan Arkaik Dönem Etrüsk amphoralarına Kekova Bölgesinde rastlanılması erken dönemde Batı Akdeniz’in doğu ticaret rotasının ulaştığı nokta bakımından önemlidir.

M.Ö. V.- IV. yüzyıl arasına tarihlendirdiğimiz Klasik Lesbos amphorası, bir önceki yüzyılda görülen Batı Akdeniz ve Ege amphoralarının az sayıda da olsa M.Ö. V.-IV. yüzyıllar arasında da bölgeye ulaşmaya devam ettiğini göstermektedir.

M.Ö. III.- I. yüzyıllar arasına tarihlenen, Proto Rhodos I, Proto Rhodos II, Greko İtalik, Kos, Helenistik Rhodos, Lamboglia II ve Geç Rhodos amphoraları bu yüzyıllarda Akdeniz pazarına hakim olan Rhodos dışında Batı Akdeniz ürünlerinin de buraya ulaştığını göstermek- tedir. Çalışmada Rhodos amphoralarının M.Ö. IV. yüzyılın son çeyreğinden M.S. I. yüzyılın ortalarına kadar ki süreçte 5 farklı formun da ele geçmesi, Rhodos ile olan ilişkilerin biraz daha yoğun olduğunu gösterir niteliktedir. Proto Rhodos örnekler ile Geç Rhodos örnekler karşılaştırıldığında ise Geç Rhodos amphoralarının sayıca azlığı ve kapasite olarak azlığı M.Ö. I. yüzyılda bölgenin siyasi durumu ve korsanlık faaliyetleri nedeniyle durma noktasına gelen deniz ticaretinin etkileri bu amphoralar ile kendini göstermektedir648.

M.S. I.-III. yüzyıl ortasına tarihlenen, Geç Rhodos II, Pompei V, AE III, Tripolitania, Agora G198, LR 4 A1 amphoraları Pax Romana’nın hayata geçirilmesini takip eden süreçteki istikrar ile bölgede ticaret faaliyetlerinin arttığını, bu yüzyıllarda Batı Akdeniz, Doğu Akdeniz, Ege, Kilikia ve Kuzey Afrika ile de ticari ilişkilerin yoğunlaşmaya başladığı görülmektedir.

647 Bass 1986, 85-110. 648 Arslan 2002, 115-128.; Arslan 2003, 91-118.; Arslan 2007.; Alkaç 2014, 217-220. 59

M.S. III.- V. yüzyıllar arasına tarihlenen Afrika II-D / Keay XII, Zemer 41, LR 4 A2, Afrika IIIA / Keay XXV amphoraları bu dönemde tekrar canlanan Suriye-Filistin bölgesi, Kuzey Afrika, Kilikya ve Mısır ürünlerinin Akdeniz pazarında yoğunlaşması Kekova Bölgesi’ne de yansımaktadır.

M.S. V.- VII. yüzyıllar arasına tarihlenen LR 1A, LR 1B, LR 2A, LR 2B, LR 3, LR 4 B1, AE 5-6, Beyrut ve AE 7 amphoraları ise gerek sayılarının gerekse formlarının çokluğu ile bu dönemde Akdeniz pazarına hakim olduğu bilinen Doğu Akdeniz, Ege, Kilikia ve Kuzey Afrika ürünlerinin bölge pazarı ile yoğun ilişki içinde olduğunu göstermektedir. Bu dönemde Batı Akdeniz ürünlerinin bulunmaması ve Ege bölgesine ait sadece LR 2 amphoralarının Kekova’da bulunması batı yönlü pazarın oldukça geriye düştüğünü göstermektedir.

M.S. VII. – 14. yüzyıl arasına tarihlenen, LR 4 B3, Hayes Tip 65, Günsenin Tip I, Günsenin Tip II-III, Günsenin Tip III amphoraları ise Doğu Akdeniz ve Karadeniz-Marmara bölgelerinin ürünlerinin piyasaya hakim olduğunu ve ticaretin yön değiştirmeye başlamasının en önemli göstergesidir.

Bu kapsamda bakıldığı zaman, on beş farklı bölgeden toplamda 35 farklı tip amphora tespit edilmiştir. Tespiti yapılan amphoraların en erkeni M.Ö. VIII. yüzyıldan başlayarak M.S. 13. yüzyıla kadar bölgede kesintisiz olarak deniz ticaretin yapıldığına işaret etmektedir. Fakat yoğunluğun daha çok M.S. II.-VII. yüzyıllar arasında Kilikia, Doğu Akdeniz ve Kuzey Afrika kökenli olarak arttığını göstermektedir. M.S. VII. yüzyıl sonunda başlayan Arap istilaları sonucu Doğu Akdeniz deniz ticaretin durma noktasına geldiği bilinmektedir649 (Tablo 1). Çalışılan alanlarda M.S. X. - 13. yüzyıl arasına tarihlenen Günsenin (Ganos) Tip I, Tip II-III ve Tip III amphoraları ile karşılaşılması bu yüzyılda Marmara ve Karadeniz bölgesi ile ilişkilerin yoğunluğunu göstermektedir (Grafik 2-4). Yukarıda da anlatıldığı üzere alanda binlerle ifade edilebilecek sayıda amphora parçası ve onlarca farklı tip bulunmaktadır. Bu amphora yoğunlu ve iki bin yüz yıl gibi uzun bir süreçte her dönemden amphoranın var olması, Kekova Adası’nın diğer önemli bir özelliğini ortaya koymaktadır. Ayrıca Ada, Anadolu’nun güney kıyılarındaki doğu-batı yönlü deniz ticaret güzergâhları üzerinde bulunması, tüm bu iki bin yüz yıllık süreçte Akdeniz ticari faaliyetinin kesintisiz olarak devam ettiği önemli merkezlerden biri olduğunu göstermektedir.

649 Arap akınları ve yapılan savaşlar için ayrıca bk.; Çevik 2002,10-17.; Çevik 2015 45-46. 60

KATALOG

Kat. No: 1 (Figür 9) Buluntu Yeri: Karaöz Mevkii Tip: Etrüsk Amphorası Tanımı: Yok denilebilecek kadar kısa boyna, omuza oturan kulak şeklinde kulplara, ovalaidal yumurta formlu gövdeye sahiptir. Tarih: M.Ö. 575-550 Köken: Batı Akdeniz Dağılım: Batı Akdeniz ve çevresi Taşıdığı Madde: Şarap Benzeri: Agde, Saint-Raphael, La Couronne, Collias, Sete, Tamaris, Rhone vadisinde, Lattes, Montjean, Vulci, Poggio Bracchino ve Capua’da (Py-Py 1974, 141-254.; Marchand 1982, 145- 158.; Gras 1985.; Bertucchı 1992, 17-18, fig. 4.), Ecueil de Miet 3 ile Cap d’Antibes (Daniel 2009, 51-52, fig. 16.), Vulci’de (Okan 2011, 145, dp. 544-545.), Selinunte’de, Pestavecchia Nekropolü’nde (Purpura 1978, 43-49, fig 1-10), Kekova’da (Aslan 2015a, 322, kat. no.9, fig. 1.9, 3.9. ).

Kat. No: 2 (Figür 10) Buluntu Yeri: Karaöz Mevkii Tip: Greko-İtalik Amphorası Tanımı: Mantar biçiminde ağız kenarına, silindirik kısa boyna, keskin bir açıya sahip omuza, ovalleştirilmiş eğimli kulplara, geniş ovoidal bir gövdeye ve aşağı doğru çekilerek uzatılmış dibe sahiptir. Tarih: M.Ö. IV. yüzyılın sonları ile M.Ö. III. yüzyılın başları Köken: Batı Akdeniz Dağılım: Batı Akdeniz, Doğu Akdeniz ve Kuzey Afrika Taşıdığı Madde: Şarap Benzeri: Secca di Capistello Batığında, Toskana’da Cerbone Nekropolisi’nde (Şenol 2009, 215. dp. 238-239.; Olcese 2005, 60-75.), Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi’nde (Alpözen v.d. 1995, 106. Env. No. 2834.), Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde (Şenol 2009, 215. Env. No. T018.)

Kat. No: 3 (Figür 11) Buluntu Yeri: Karaöz Mevkii Tip: Lamboglia II amphorası Tanımı: Kalın, dışa taşkın ağız kenarına, masif, silindirik ve yüksek bir boyuna, ağızın alt kısmından boyunun ise üst bölümünden başlayarak omuzda gövde ile birleşen oval kesitli kulplara, geniş bir gövdeye ve sivri bir kaideye sahiptir Tarih: M.Ö. II. yüzyılın sonları Köken: Kuzey İtalya’nın Adriyatik Denizi kıyıları Dağılım: Batı Akdeniz, Doğu Akdeniz, Ege, Kuzey Afrika ve Karadeniz Taşıdığı Madde: Zeytinyağı ve Şarap

61

Benzeri: İskenderiye ve Delos(Empereur-Hesnard 1987, 33.), Yalıkavak (Sibella 2002, 9.), Çeşme Yarımadası civarında İkizler Körfezi’nde(Özdaş 2007, 448.), Kekova Adası’nda(Aslan 2015a, 232-266. fig. 1.11 - 3.11.), Knidos (Aslan 2015b, 110-111. fig. 16.), Marmaris (Şenol 2003, 71. Env. no. 1-1-60.), Alanya Müzesi’nde (Sibella 2002, 8-9. fig. 10.), Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi’nde(Şenol 2009, 217. env. no. T151.), diğer benzerleri (Peacock- Williams 1986, 98-101.; Cipriano-Carre 1989, 80-81. fig.12.; Formenti v.d. 1978, 95-100.; Ožanić 2005, 137.)

Kat. No: 4 (Figür 12) Buluntu Yeri: Tersane Koyu Arkaik Batık Alanı Tip: Arkaik Dönem Lesbos Amphorası Tanımı: Yuvarlak dışa doğru çekilmiş bilezik formlu alçak ağız kenarına, silindirik kavisli kulplara, kısa geniş boyna, şişkin, kaideye doğru daralan ovoid gövdeye ve halka şeklinde kaideye sahiptir. Tarih: M.Ö. VI. yüzyılın üçüncü çeyreği Köken: Lesbos Adası Dağılım: Akdeniz, Karadeniz, Ege, Yunanistan ve Doğu Akdeniz’deki bazı merkezler. Taşıdığı Madde: Zeytinyağı ve şarap Benzeri: Patray’da (Monachov1999a, 78-79, Fig. 18, no. 5.), Rassvet’de (Monachov 1999a, 81-82, Fig. 20, no. 2.), Torikos’da (Onayko 1980, 147, Fig. 7, no. 57, 60.), Phokaia (Sezgin 2009, 419, Lev. 115, KLes2.01.), Aegina Aphaia Tapınağı’ndan (Dündar 2012, 39 dp.114.), Gordion’da (Lawall 2010, 161, Lev. 93, no. 2.), Olbia-Berezan, Bulgaristan, Gurna ve Camarina’da (Cook-Dupont 1998, 156-160 fig. 23.4c.), Taşucu (Şenol 2009, 196 Env. No. T098.), Çeşme (Okan 2013, 135-139 fig 1.), İzmir (Sezgin 2012, 204-207 fig. 3.) Müzelerinde.

Kat. No: 5 (Figür 13) Buluntu Yeri: Karaöz Mevkii Tip: Klasik Dönem Lesbos Amphorası Tanımı: Dışa taşkın bilezik dudaklı dar bir ağıza, uzun dar boyuna, ağzın hemen altından başlayarak omuzlarda birleşen oval kesitli kulplara, geniş ovalleştirilmiş omuza, dibe doğru daralan konik gövdeye ve sivri bir dibe sahiptir. Tarih: M.Ö. V. yüzyılın sonu IV. yüzyılın başları Köken: Lesbos Adası Dağılım: Ege'nin güneyinden Doğu Akdeniz'de bulunan bazı merkezler Taşıdığı Madde: Zeytinyağı ve şarap Benzeri: Gordion’da (Lawall 2010, 161, Lev. 93, no. 4.), Ziuk’da (Abramov – Maslennikov 1991, 234-235, Fig. 1, no. 7), Karadeniz’de ve Kerameikos’da (Şenol-Aşkın 2007, 250 dp. 870.), Kekova (Aslan 2015a, 327-328 fig. 1.4, 3.4.), Atina Agorası’nda (Grace 1953, 103-105, fig. 5.148.), Kerameikos’dan (Clinkenbeard 1982, 266 kat. no.8, pl.70-71, 8.) ve Bodrum Müzesi’nde (Alpözen v.d. 1995, 77.).

62

Kat. No: 6 (Figür 14) Buluntu Yeri: Karaöz Mevkii Tip: Proto-Rhodos I Tanımı: Dışa çekik üçgen ağız kenarına, uzun silindirik boyun, ağız kenarının altından başlayarak omuzda birleşen kalın, oval kulplara, omuz hizasında geniş, kaideye doğru daralan gövdeye, dışa çekik, kozalak formlu tutamağa sahiptir Tarih: M.Ö. IV. yüzyıl sonu M.Ö. III. yüzyıl başları Köken: Rhodos ve Rhodos Peraiası Dağılım: Doğu Akdeniz, Güney Akdeniz ve Karadeniz kıyılarında bulunan bazı merkezler Taşıdığı Madde: Şarap, zeytinyağı ve diğerleri Benzeri: Marmaris (Şenol 2003, 16-18, kat. no. 7-9.), Alanya (Sibella 2002, 6, fig. 4.), Müzelerinde ve Patara’da (Dündar 2014, 41-42, fig. 17.).

Kat. No: 7 (Figür 15) Buluntu Yeri: Karaöz Mevkii Tip: Proto-Rhodos II Tanımı: Bant formunda dışa hafif çekilmiş, kalın ağız kenarı, silindirik bir boyun ve omuz üzerine oturan oval kesitli kulplara sahiptir Tarih: M.Ö. IV. yüzyılın son çeyreği Köken: Rhodos ve Rhodos Peraiası Dağılım: Güney Ege Taşıdığı Madde: Şarap, zeytinyağı ve diğerleri Benzeri: Girne Batığı(Empereur-Hesnard 1987, 58, pl.9.), Fos körfezi (Sciallano-Sibella 1991, 90.), Koroni (Grace 1963, 319-334.)

Kat. No: 8 (Figür 16) Buluntu Yeri: Karaöz Mevkii Tip: Helenistik Rhodos Amphorası Tanımı: Dışa çekilmiş, uçları yuvarlak ağız kenarına, kalın silindirik ve uzun bir boyuna, yuvarlatılmış ağız kenarının altından başlamak üzere ağız hizasına yükselen ve daha sonra keskin bir açı ile dik olarak omuzlarda birleşmekte, omuzlarda birleşen kulplar ise oval kesitli olup ovoidal bir gövdeye sahip olan bu amphora, içi dolu sivri bir de kaideye sahiptir. Tarih: M.Ö. III. yüzyılın sonları II. yüzyılın başları Köken: Rhodos ve Rhodos Peraiası Dağılım: Doğu Akdeniz ve Karadeniz’de bulunan merkezler Taşıdığı Madde: Şarap, zeytinyağı ve diğerleri Benzeri: İskenderiye (Grace 1985, 55 pl. 1. fig. 2-3.), Marmaris (Şenol 2003, 20, env. no. 2-1- 90. ), Kıbrıs (Grace 1949, 186, pl. 19. fig.5), Bodrum (Alpözen v.d. 1995, 92.), Anamur (Zoroğlu v.d. 2008, 38, env. no. 14.8.92, 5.1.97, 13.4.90.), Taşucu Müzelerinde (Şenol 2009, 203, Env. no. T022.) ve Kekova’da (Aslan 2015a, 351 Kat. no. 6. fig. 1.6, 3.6.).

63

Kat. No: 9 (Figür 17) Buluntu Yeri: Kuzey Yerleşim Alanı Tip: Geç Rhodos Tanımı: Yuvarlak bilezik formunda dışa taşkın ağız kenarı, ağız hizasının hemen altından başlayarak yukarı doğru sert bir çıkış ve ardından kavis alarak omuz üzerine oturmaktadır. İnce uzun gövdenin altında ise tutamak forumunda dip bulunmaktadır. Tarih: M.Ö. I. yüzyılın ortaları Köken: Rhodos ve Rhodos Peraiası Dağılım: Ege, Kuzey Afrika, İtalya, Gallia, Germania ve Britania Taşıdığı Madde: Şarap, zeytinyağı ve diğerleri Benzeri: Kelenderis’te (Tekocak-Zoroğlu 2013, 111-112, Kat. no:1, fig. 3.), Taşucu (Şenol 2009, 206 Env. no. T042.), İskenderiye (Şenol 2000, 167.), Bodrum (Alpözen v.d. 1995, 94. ) Side Müzelerinde (Dündar 2012, 53 fig.17.), Kekova (Aslan 2015a, 330-331.) ve Dramont D Batığı’nda (Empereur-Hesnard 1987, 60, fig. 13.)

Kat. No: 10 (Figür 18) Buluntu Yeri: Karaöz Mevkii Tip: Geç Rhodos II Tanımı: Ucu yuvarlatılmış dışa taşkın ağız kenarı, uzun silindirik boyun, ağızın altından başlayarak yukarı doğru yükselen mahmuz formlu çıkıntı ve oval kesitli dikey kulplar ve dar bir gövde ile içi dolu bir dibe sahiptir. Tarih: M.S. I. yüzyılın ortası Köken: Rhodos ve Rhodos Peraiası Dağılım: Doğu ve Batı Akdeniz Taşıdığı Madde: Şarap, zeytinyağı ve diğerleri Benzeri: Bodrum (Alpözen v.d. 1995, 95. ), Marmaris Müzelerinde (Şenol 2003, 30.), Karacaada, Söğüt ve Bozburun (Rosloff 1981, 283, fig. 11, 284, fig.15.) ve Hisarönü’nde (Şenol 1996, 4, fig.3.).

Kat. No: 11 (Figür 19) Buluntu Yeri: Tersane Koyu Arkaik Batık Alanı Tip: Kos Amphorası Tanımı: Dışa taşkın bilezik dudaklı, dar ve kısa boyunlu, boyundan omuza bağlanan ikiz kulplu, geniş omuz ve geniş dibe doğru daralan konik gövde ile kozalak tutamağa sahiptir. Tarih: M.Ö. III. yüzyıl ortaları Köken: Kos Adası Dağılım: İtalya, Yunanistan, Ege, Anadolu Kıyıları ve Doğu Akdeniz Taşıdığı Madde: Şarap, zeytin, yulaf, meyve ve sebzeler Benzeri: Anamur (Zoroğlu v.d. 2009, 38, Res. 4. 32.), Bodrum (Alpözen v.d. 1995, 96, Env. no. 2720.), Marmaris (Şenol 2003, 42, Env. No. 51-10-91.), Çeşme (Okan 2013, 136, Env. No. 351-A, fig. 9.) Haifa Müzelerinde (Zemer 1977, 43, No. 35, Pl. XII, 35.), Agora kazısında (Grace 1949, 186, Pl. 19. 8.) ve Halasarna’da (Hein et. al. 2008, 1058, fig. 5.4.).

64

Kat. No: 12 (Figür 20) Buluntu Yeri: Kuzey Yerleşim Alanı Tip: LR 2A Tanımı: Dışa çekik, huni biçimli ağız kenarına, konik kısa bir boyuna, boynun gövdeye yakın bölümünden başlamak üzere omuzlara oturan oval kesitli kulplara, şişkin ve ovoidal gövdeye ve çıkıntı şeklinde kaideye sahiptir. Tarih: M.S. V. yüzyıl ortası ile M.S. VI. yüzyıl başları Köken: Kuzey Ege ve Bodrum Dağılım: Doğu Akdeniz, Karadeniz, Kartaca, İngiltere, Fransa ve Güney Fransa kıyıları Taşıdığı Madde: Şarap, zeytinyağı, çam sakızı, mersin reçinesi, terebentin ve tütsü Benzeri: Elaiussa Sebaste’de (Kızılarslanoğlu 2016, 394-395, kat. no. 106.), Marmaris Müzesi’nde (Şenol 2003, 97, Env. No. 40-10-91.) ve Kekova (Aslan 2015a, 355, Kat. no. 20. fig. 2.20, 4.20.).

Kat. No: 13 (Figür 21) Buluntu Yeri: Kuzey Yerleşim Alanı Tip: LR 2B Tanımı: Dışa çekik, kısa, huni biçimli ağız kenarı, konik uzun bir boyun, ağız kenarının altından başlayarak omuzlara oturan oval kesitli kulplara, şişkin ve ovoid gövdeye ve çıkıntılı bir kaideye sahiptir. Tarih: M.S. VI.-VII. yüzyıl Köken: Kuzey Ege ve Bodrum Dağılım: Doğu Akdeniz, Britanya, Tunus, Romanya, Anadolu kıyıları ve Yunanistan Taşıdığı Madde: Şarap, zeytinyağı, çam sakızı, mersin reçinesi, terebentin ve tütsü Benzeri: Tarragone (Sciallano-Sibella 1991, 101.), Torre de Audiencia ve Villa Romana’da (Keay 1984, 354-356 fig. 165.), Kekova (Aslan 2015a, 338-339 kat. no. 21 fig. 2.21-4.21.) ve Tomis (Rădulescu 1973, 198-200 fig.7.; Scorpan 1975, Type A.; Riley 1981, 122.).

Kat. No: 14 (Figür 22) Buluntu Yeri: Kuzey Yerleşim Alanı Tip: LR 3 Amphorası Tanımı: İnce uzun bir boyun, asimetrik olarak yerleştirilmiş iki kulp ve ovoid formlu gövdeye sahiptir Tarih: M.S. V. yüzyıl Köken: Batı Anadolu Dağılım: Doğu Akdeniz ve Batı Akdeniz Taşıdığı Madde: Şarap, zeytinyağı ve merhem Benzeri: Arles, Nimes, Lyon, Marseille, Nice, Narbonne ve Perpignan’da (Bonifay-Villedieu 1989, 24, fig. 5-7.), Thasos’ta Mısır’da Kharga Vahası’nda (Şenol 2009, 250-251.). İzmir Agorası’nda(Doğer 2007, pl. VIII.), Saraçhane (Hayes 1992, fig.22-9.), Sardes (Crawford 1990, fig.461.), Atina’da (Robinson 1959,112.). Kadıkalesi/Anaia’da (Mimaroğlu 2011, 69.). Taşucu Müzesi’nde (Şenol 2009, 250, envanter no: T033.)

65

Kat. No: 15 (Figür 23) Buluntu Yeri: Kuzey Yerleşim Alanı Tip: Ganos – Günsenin Tip I Tanımı: Ucu yuvarlatılmış ağız kenarına, kısa, dar, silindirik boyuna, ağız hizasının hemen altından başlayarak omuzda birleşen oval kesitli kulplara, omuzda genişleyerek konikleşen, üzeri yivler ile kaplı kısa, şişkin gövdeye ve düz dibe sahiptir. Tarih: M.S. X. – 11. yüzyıl Köken: Marmara Denizi’nin güneyinde Gaziköy ve Hoşköy Dağılım: Karadeniz, Marmara, Ege, İtalya, Doğu Akdeniz’de, Kıbrıs ve İsrail’deki merkezler Taşıdığı Madde: Şarap Benzeri: Panaztepe’de (Mimaroğlu 2009, 444-445.), İstanbul Saraçhane (Hayes 1992, fig. 24- 1), Kadıkalesi/Anaia‘da (Mimaroğlu 2011, 73.), Tekmezar 1 Burnu Batığı ve Serçe Limanı Batığı’nda (Bass-Doornick 1986, 247-257.), Hayırsızada Batığı’nda (Türker 2005, 99.), Sudak Koyu’nda (Zelenko 2011, 90 fig. 10.), Knidos (Aslan 2015b,115, fig. 25.), Marmaris (Şenol 2003, 117 env. no.: 34-10-91.), Bodrum (Alpözen vd. 1995, 116 env. no: 200.), Side (Dündar 2012, fig. 22-24.), Alanya (Sibella 2002, 15-16 fig. 22. a-b.), Anamur (Zoroğlu 2009, 41 fig. 9.68.), Taşucu (Şenol 2009, env. no: T061, T084, T147, T085, T086, T087, T091, T092, T093, T094, T096.) ve Mersin (İçel) Müzelerinde (Şenol-Kerem 2000, 103.)

Kat. No: 16 (Figür 24) Buluntu Yeri: Kuzey Yerleşim Alanı Tip: Ganos – Günsenin Tip II-III Tanımı: Ucu yuvarlatılmış hafif çıkıntılı dışa taşkın ağız kenarına, ağız hizasını geçerek yükselen, kalın kulplara, kulpların oturduğu omuza, dibe doğru daralan konik üzeri yivli gövdeye ve yuvarlatışmış dibe sahiptir. Tarih: M.S. 11. yüzyıl sonları ile M.S. 12. yüzyılın başları Köken: Marmara Denizi’nin güneyinde Gaziköy ve Hoşköy Dağılım: Karadeniz ve çevresindeki bazı merkezler Taşıdığı Madde: Reçine ve bitkisel yağ Benzeri: Marinescu Adası’nda, Mangalia’da ve Noviodunum'da (Barnea 1984, 518. pl. XVI.), Chersonese'yede (Romancuk 1981, 331. fig. 6-7) ve Çanakkale ile Sinop Müzelerinde (Günsenin 1990, pl. XXXVIII/1, XXXVIII/2, LXXXIV/1).

Kat. No: 17 (Figür 25) Buluntu Yeri: Kuzey Yerleşim Alanı Tip: Ganos – Günsenin Tip III Tanımı: Ucu yuvarlatılmış dışa çekilerek şekillendirilmiş ağız kenarına, ağızın altından başlayarak ağız hizasını geçerek yükselen, kalın sağlam kulplara, kulpların oturduğu omuza, dibe doğru daralan konik üzeri yivli gövdeye ve yuvarlatışmış dibe sahiptir. Tarih: M.S. 13. yüzyıl Köken: Kuzey Marmara Dağılım: Karadeniz kıyıları, Ege ve Akdeniz’de Kıbrıs (Paphos), İsrail’de Akko civarı Chersonese, Odessa, Kerç, Ukrayna, Kiev, Tmutarakan, Sarkela, Beloi-Vezhi'de, Bulgaristan'da, Romanya'da, Atlit Denizinde, Suriye'de ve Otranto

66

Taşıdığı Madde: Şarap, zift (katran veya reçine) ve tütsü Benzeri: Sinop, Samsun, Tekirdağ ve İzmir (Günsenin 1989, 28.), Amasra, İstanbul (Günsenin 1990. Pl. XLVI/2,XLIV/1), Taşucu (Şenol 2009, 301. Env. No. T083.), Bodrum Müzelerinde (Alpözen v.d. 1995, 119. Env. No. 1936.), Saraçhane (Hayes 1992, fig. 26-10.), Kadıkalesi / Anaia (Mimaroğlu 2011, 74-75. şek. 5.), Demre (Türker 2005, 91.), Sudak yakınlarındaki Dimitraki’de (Zelenko-Morozova 2010, 82.), Çamaltı Burnu Batığında (Günsenin-Özaydın 2000, 342.; Günsenin 2001, 117-133. fig. 9.) ve Kekova (Aslan 2015a, 343-368. fig. 2.28, 5.28.).

Kat. No: 18 (Figür 26) Buluntu Yeri: Tersane Koyu Arkaik Batık Alanı Tip: Pompei V Tanımı: Dışa doğru çekilmiş, ucu sivriltilmiş dar üçgen kesitli ağız kenarına, ağız hizasının altında sivriltilmiş bir çıkıntıya, ağız kenarını aşar vaziyette yükselen yuvarlak profile sahip kulplara, konik, kalın boyuna, ovoidal bir gövdeye ve halka bir dip yapısına sahiptir. Tarih: M.S. I. yüzyıl sonu II. yüzyıl başı Köken: Kilikya Dağılım: Ege ve Doğu Akdeniz’deki merkezler Taşıdığı Madde: Şarap Benzeri: Bouto’da (Şenol 2008, 113.), İçel (Şenol-Kerem 2000, 95. Env. No. K81.5.4. Lev. 17. fig. 19.) , Side (Dündar 2012, 45-46. fig. 4.), İskenderiye (Şenol 2009, 144.) ve Taşucu Müzelerinde (Şenol 2009, 226. Env. No. T140.), Atina Agorası’nda (Grace 1961. 13. fig. 33. ), Stabia'da (Caro, 1987, 72 Fig. 88, No. 85.).

Kat. No: 19 (Figür 27) Buluntu Yeri: Karaöz Mevkii Tip: Zemer 41 Tanımı: Dar ağızlı, dışa çekilmiş halka dudaklı, kısa dar boyunlu, ağzın altından, boyunun ise ortasından başlayarak omuzda birleşen kısa kulpları, gövdeye doğru eğimli düze yakın omuzlu, silindirik gövdeli, uzun sivri dipli ve omuzun altından başlayarak kaideye kadar sık yivlere sahiptir. Tarih: M.S. II.-IV. yüzyıl Köken: Kilikya ve Kıbrıs Dağılım: Doğu Akdeniz, Batık Akdeniz, Adalar ve Karadeniz kıyılarında bulunan bazı merkezler Taşıdığı Madde: Reçineli şarap Benzeri: Meroe’de (Dunham 1963, 188-345. fig. 1.15.), Pompei’de (Panella 1986, 621. fig.19.), Antiochia ad Cragum’da (Rauh v.d. 2006, 55. fig. 5.), Bingazi’de (Reynolds 2010, 91. fig.3.), Kelenderis’de (Tekocak-Zoroğlu 2013, 5-6. fig. 4-7.), Haifa (Zemer 1977, 52. No.41. Pl. XV. 41.), Bodrum (Alpözen v.d 1995, 75. Env. No. 9.1.95.), Anamur (Zoroğlu v.d. 2008, 39. Env. No. 4.3.90. res. 5.40.), Taşucu Müzelerinde(Şenol 2009, 223-224. Env. No. T179- T155.).

67

Kat. No: 20 (Figür 28) Buluntu Yeri: Kuzey Yerleşim Alanı Tip: LR 1-A Tanımı: Dışa taşkın yuvarlatılmış ağız kenarına, dudağın hemen altından başlayarak omuz üzerinde birleşen oval kesitli kulplara, ovoidal gövdeye ve küçük bir çıkıntı yapan dip yapısına sahiptir. Üzerinde ise sık yivler yer almaktadır. Tarih: M.S. V. yüzyıl Köken: Kilikya Dağılım: Doğu Akdeniz, İspanya, İtalya, Tunus, Galler, İngiltere, Marmara ve Karadeniz Taşıdığı Madde: Şarap, zeytinyağı, baharatlar ve tekstil ürünleri Benzeri: Gallia’ya (Pieri 1998, 98-99. ), Taşucu (Şenol 2009, 229.), Marmaris Müzelerinde (Şenol 2003, 85.), Kelenderis (Tekocak – Zoroğlu 2013, 11-13.), Kekova (Aslan 2015b, 114.).

Kat. No: 21 (Figür 29) Buluntu Yeri: Kuzey Yerleşim Alanı Tip: LR 1-B Tanımı: Dışa taşkın yuvarlatılmış ağız kenarına, dudağın hemen altından başlayan ve omuzda gövdeye birleşen oval kesitli yivli kulplara, ovoid gövde yapısına, küçük bir çıkıntıya sahip dip yapısı sivrilerek sona ermekte ve kulpların altından kaideye kadar dış yüzeyde sık yivler bulunmaktadır. Tarih: M.S. VI. ve VII. yüzyıl Köken: Kilikya Dağılım: Doğu Akdeniz, İspanya, İtalya, Tunus, Galler, İngiltere, Marmara ve Karadeniz Taşıdığı Madde: Şarap, zeytinyağı, baharatlar ve tekstil ürünleri Benzeri: Marmaris (Şenol 2003, 88, kat. 30.), Taşucu (Şenol 2009, 231-238, kat. 57, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67.), Side (Dündar 2012, 46, fig.5.), Silifke Müzelerinde (Alkaç 2013, 114-115, kat. 7, fig.9.). Kekova (Aslan 2015a, 354, kat. 18.), Phaselis (Orhan 2017, 146, fig.7.).

Kat. No: 22 (Figür 30) Buluntu Yeri: Tersane Koyu Arkaik Batık Alanı Tip: Sepet Kulplu Amphora Tanımı: Dışa çekilmiş mantar formlu yüksek ağız kenarı, boyunda sipiral şeklinde daireye, yuvarlak, dikey ve oldukça kalın, ağız kenarı seviyesine kadar yükselen sepet kulplara ve ovoidal bir gövdeye sahiptir. Tarih: M.Ö. VIII-VII. yüzyıl aralığı Köken: Kıbrıs Dağılım: Doğu Akdeniz ve Anadolu’nun güney-kuzey sahilleri Taşıdığı Madde: Zeytinyağı ve şarap Benzeri: Kekova (Özdaş 2011, 60-62.; Aslan 2015a, 325.), Kelenderis (Zoroğlu 1996, 276.), Anamur (Zoroğlu v.d. 2009, 38, Res. 2. 1. ), Silifke (Alkaç 2013,110. ), Marmaris (Şenol 2003, 3), Taşucu (Şenol 2009, 186. ) ve Bodrum (Alpözen v.d. 1995, 70. ) Müzelerinde

68

Kat. No: 23 (Figür 31) Buluntu Yeri: Kuzey Yerleşim Alanı Tip: Berythus (Beyrut) Amphorası Tanımı: Dışa çekilmiş ağız kenarına, ağız kenarı hizasından başlayarak omuzda birleşen oval kesitli kulplara, kaideye doğru daralan ovoidal gövdeye sahiptir. Tarih: M.S. V. – VI. yüzyıl aralığına Köken: Beyrut Dağılım: Doğu ve Batı Akdeniz kıyılarında bulunan merkezler Taşıdığı Madde: Şarap Benzeri: Atina Agorası’nda (Robinson 1959, Pl. 33, M 334.), Elaiussa Sebaste’de (Ricci 2007, 171-173, fig. 1.6.), Kıbrıs-Paphos’da (Hayes 2003, 489, no. 234, fig. 27, 234.), Side(Dündar 2012, 44, fig.3, cat. 3), Taşucu (Şanol 2009, 260, Env. no. T038.), Beirut Müzelerinde (Reynolds 2011, fig. 114.) ve Beyrut’da (Reynolds 2010, 98, tab. 6, fig. 7.).

Kat. No: 24 (Figür 32) Buluntu Yeri: Kuzey Yerleşim Alanı Tip: LR 4 A1 Tanımı: Silindirik bir gövdeye, omuz üzerinde yassı oval kesitli kulplara, omuzda da sık yivler, kaide de ise kalın yivlere sahiptir. Tarih: M.S. I.-II. yüzyıl aralığı Köken: Gaza Bölgesi Dağılım: Levant Bölgesi, Filistin, Mısır ve Pannonia’nın güneyi Taşıdığı Madde: Şarap Benzeri: İskenderiye’de (Majcherek 1995, 166-172.), Taşucu Müzesi’nde (Şenol 2009, 258. Env. No. T058.), Kuzey Sinai’de (Regev 2004, 349, ).

Kat. No: 25 (Figür 33) Buluntu Yeri: Kuzey Yerleşim Alanı Tip: LR 4 A2 Tanımı: Ucu yuvarlatılarak yükseltilmiş ve dar ağız kenarına, üzeri yivli olan omuzun üzerinde kısa oval kesitli kulplara, üzeri yivli alt bölüme doğru daralan silindirik bir gövde ile altı yuvarlatılmış dibe sahiptir. Tarih: M.S. III.-IV. yüzyıl aralığı Köken: Gaza Bölgesi Dağılım: Doğu Akdeniz ve Batı Akdeniz Taşıdığı Madde: Şarap Benzeri: Qasarweth, Ostracina ve İskenderiye’nin kuzeyinde konumlanan Sinai’de (Regev 2004, 349.), Kom el-Dikka'da (Majcherek 1995, 167.), Taşucu Müzesi’nde (Şenol 2009, 258. Env. no. T076.), Bodrum (Alpözen v.d. 1995, 64.), Knidos Gıyrap Koyu’nda (Aslan 2015b, 106-108. fig. 8.).

69

Kat. No: 26 (Figür 34) Buluntu Yeri: Kuzey Yerleşim Alanı Tip: LR 4 B1 Tanımı: Ucu yuvarlatılarak dışa doğru çekilmiş ağız kenarı, kısa boyuna, omuz üzerinden başlayan ve gövdeyle birleşen ince oval kesitli oval formda kısa kulplara, uzun silindirik bir gövdeye, kulpların altından başlayarak kaideye doğru inen sık yivlere sahiptir. Tarih: M.S. VI. ve VII. yüzyıl aralığı Köken: Gaza Bölgesi Dağılım: Doğu Akdeniz, Suriye-Filistin kıyıları, Kuzey Ege, Romanya kıyıları ve Karadeniz’de bulunan bazı merkezler Taşıdığı Madde: Şarap Benzeri: Pelusium (Empereur-Picon 1989, 240. fig. 23.), Taşucu (Şenol 2009, 259, kat. 97.), İçel (Şenol-Kerem 2000, 92.), Silifke (Alkaç 2013, 116, fig. 11.), Marsilya'daki (Bonifay-Pieri 1995, 112, fig. 9. 63-65.) Khersonessos’da (Sazanov 2007, 808, fig. 5. 20.), Knidos (Aslan 2015b, 109-111. fig. 14-15.), Phaselis (Orhan 2017, 145. fig.6.), Kekova (Aslan 2015a, 357, kat. 26.).

Kat. No: 27 (Figür 35) Buluntu Yeri: Kuzey Yerleşim Alanı Tip: LR 4 B3 Tanımı: uzatılmış dar ağız, ovalleşmiş omuz üzerine oturan iki halka şeklinde kulplara dibe doğru daralan torpido gövde ve dibe sivrilen bir forma sahiptir. Kulpların hemen altından başlamak üzere, yer yer kalın yer yer ince yivlere sahiptir. Tarih: M.S. VII. – VIII. yüzyıl arası Köken: Gaza Bölgesi Dağılım: Akdeniz’in güney ve doğu sahillerinde bulunan merkezler, Gazze, Avrupa’nın batısı ve Karadeniz Taşıdığı Madde: Şarap Benzeri: Kom el-Dikka’da (Majcherek 1995, 169-178. Pl. 9.6. ), Caesarea, Ostracina, İskenderiye, Pella, Corinth ve İstanbul (Regev 2004, 349.).

Kat. No: 28 (Figür 36) Buluntu Yeri: Karaöz Mevkii Tip: AE 3 Amphorası Tanımı: Ucu yuvarlatılmış dışa çekik üçgen formlu ağız kenarı, içinde ve dışında kalın yivler bulunan ince uzun silindir şeklinde boyna ve ağız kenarı seviyesinde boyunla birleşen oval kesitli kulplara sahiptir Tarih: M.S. I. yüzyıl sonları ile M.S. II. yüzyılın sonları Köken: Mısır Dağılım: Doğu Akdeniz, Batı Akdeniz ve Marmara Taşıdığı Madde: Şarap Benzeri: Taşucu Amphora Müzesi ( Şenol 2009, 269.)

70

Kat. No: 29 (Figür 37) Buluntu Yeri: Tersane Koyu Arkaik Batık Alanı Tip: AE 5-6 Amphorası Tanımı: Dışa çekik ucu yuvarlatılmış yüksek ağız kenarı, gövdeye doğru genişleyen konik formlu omuzları, omuzun üzerinde yivli yuvarlak kesitli dikey kulplar ve üzerinde ince yivler bulunan torba formlu, gövdesi ve dibi yuvarlak bir forma sahiptir. Tarih: M.S. VI. – VII. yüzyıl aralığı Köken: Mısır Dağılım: Doğu Akdeniz ve Batı Akdeniz Taşıdığı Madde: Şarap Benzeri: Atina Agorasında ve İskenderiye Müzesi'nde (Empereur - Picon 1999,78, fig. 6.), Elaiussa Sebaste (Ferrazzoli - Ricci 2007, 679.), Taşucu (Şenol 2009, 272-274.), Marmaris (Şenol 2003, 125-127.), Bodrum Müzelerinde (Alpözen v.d 1995, 65.), Kekova (Aslan 2015a, 359.) ve Phaselis (Orhan 2017, 144. fig. 3-4.).

Kat. No: 30 (Figür 38) Buluntu Yeri: Tersane Koyu Arkaik Batık Alanı Tip: AE 7 Amphorası Tanımı: Ucu yuvarlatılmış ağız kenarı, silindirik oval, üzeri yivli uzun ve yivli boyun, ağızın altın başlamak üzere omuzlar üzerinde birleşen oval kesitli kulplar, geniş ovaidal, üzeri yivli gövde ve dibe doğru daralarak sivrileşen kaideye sahiptir. Tarih: M.S. VI.- VII. yüzyıl aralığı Köken: Mısır Dağılım: Doğu ve Batı Akdeniz Taşıdığı Madde: Şarap Benzeri: Mısır Kellia’da (Peacock - Williams 1986, 204, fig. 122.B.; Sciallano-Sibella 1991, 105. Kellia.) Arles ve Marsilya (Pieri 1998, 104.), Baramus’da (Konstantınıdou 2010, 952, fig. 6-7. 22-27.), İskenderiye Müzesi’nde (Şenol 2009, 172, Env. no. 182.)

Kat. No: 31 (Figür 39) Buluntu Yeri: Kuzey Yerleşim Alanı Tip: Afrika II D - Keay XII Tanımı: Dışa doğru genişletilmiş dikey kenarlı ağız kenarına, ağzın hemen altından başlayarak omuzda birleşen oval kesitli kulplara, kısa, geniş bir boyuna, uzun ovoidal gövdeye ve sivriltilerek uzatılmış dibe sahiptir Tarih: M.S. III. yüzyılın sonu IV. yüzyılların başı Köken: Kuzey Afrika (Tunus) Dağılım: Doğu ve Batı Akdeniz Taşıdığı Madde: Balık sosu, şarap ve zeytinyağı Benzeri: Alanya Müzesi’nde (Sibella 2002, 13 fig.17, Env.No. 171.1.95.), Efes’de (Bezeczky 2013, 154 Type 48.)

71

Kat. No: 32 (Figür 40) Buluntu Yeri: Kuzey Yerleşim Alanı Tip: Afrika III A - Keay XXV Tanımı: Dışa çekik yüksek ağız kenarına, ağızın hemen altından başlayarak omuza birleşen oval kesitli kulplara ve silindirik torpido formlu bir gövdeye sahiptir. Tarih: M.S. IV. yüzyılın ortası ile M.S. V. yüzyılın ilk çeyreği Köken: Kuzey Afrika (Tunus) Dağılım: Doğu ve Batı Akdeniz Taşıdığı Madde: Şarap, zeytinyağı ve balık sosu Benzeri: Kartaca (Mccann et al. 1994, 33, fig. 6.), Pampelonne Batığı (Bonifay 2002, 197, fig. 3.), Taşucu Müzesi (Şenol 2009, 277-278, Env. No. T144-T145.)

Kat. No: 33 (Figür 41) Buluntu Yeri: Tersane Koyu Arkaik Batık Alanı Tip: Tripolitania I Amphorası Tanımı: Dışa çekik, kalın ağız kenarına, geniş silindirik kısa boyuna, ağızın hemen altından başlayarak omuzda birleşen oval kesitli kulplara, silindirik, geniş gövdeye ve konik biçimde bir kaideye sahiptir. Tarih: M.S. I.-II. yüzyıl arasına Köken: Afrika- Tripolitania Bölgesi Dağılım: Doğu Akdeniz’deki merkezler olmak üzere Tunus, İtalya(Ostia ve Pompei), Katalonya ve Britanya Taşıdığı Madde: Zeytinyağı Benzeri: ; Berenike (Riley 1979, 166, fig. 77-78.), Ostia ve Pompei (Peacock – Williams 1986, 167.; Williams-Carreras 1995, 245.), Leptis Magna (Panella 1973, 568-571.; Sciallano-Sibella 1991, 79, Tripolitania I.), Kekova (Aslan 2015a, 335- 354, Kat. no. 15, fig. 1.15-4.15.), Side Müzesi (Dündar 2012, 44-57, cat.1, fig. 1.).

Kat. No: 34 (Figür 42) Buluntu Yeri: Karaöz Mevkii Tip: Agora G198 Tipi Amphora Tanımı: Dışa çekik üçgen formlu ağız kenarı, boynun üst bölümünde gövdeyle birleşen ve üst bölümde ağız kenarını aşan mahmuz formlu bir çıkıntı, ikiz kulp şeklinde profilli uzun kulplara sahiptir. Tarih: M.S. I.-II. yüzyıl arası Köken: Kökeni kesin belli olmamakla birlikte muhtemelen Ege Dağılım: Doğu Akdeniz, Kuzey Afrika ve İtalya Taşıdığı Madde: Şarap Benzeri: Atina Agorası (Robinson 1959, 43, pl. 8,42), Benghazi (Riley 1979, 146, fig. 73,106), İskenderiye (Peacock- Williams 1986, 107.; Şenol 2000, 363.) ve Kekova (Aslan 2015a, 335 fig.1.16. fig.4.16.).

72

Kat. No: 35 (Figür 43) Buluntu Yeri: Kuzey Yerleşim Alanı Tip: Hayes Tip 65 Tanımı: İçe çekilmiş dar ağız kenarına, dar ve silindirik bir boyuna, ağız kenarının altından başlamak üzere kavis yaparak omuzda birleşen oval kesitli kulplara, ovoid formlu gövdeye ve dibe doğru daralan bir kaideye sahiptir. Tarih: M.S. 12. yüzyılın ortaları ile 12. yüzyıl sonları Köken: Kökeni kesin belli olmamakla birlikte muhtemelen Doğu Akdeniz Dağılım: Doğu ve Batı Akdeniz, Marmara ve Karadeniz’e kıyısı olan merkezler Taşıdığı Madde: Zeytinyağı ve şarap Benzeri: Saraçhane (Hayes 1992, 74-76, fig. 26.6.), Ras Kalesi (Popovic 1989, 130.), Taşucu Müzesi (Şenol 2009, 314, Env. No. T143.), Serçe Limanı (Doorninck 1989, 247-257. fig. 3, 27.), Haifa Müzesi ve Atina Agorası (Zemer 1977, 86, no. 79. pl. XXVI.), İçel Müzesi (Williams 1989, 98, fig.61.) ve Demirci (Kassab-Tatlıcan 1997.; Kassab-Dereli 2001, 215-225.; Kassab-Touma 2001, 105-115.).

73

KISALTMALAR VE KAYNAKÇA Bu bölümde kullanılan kısaltmalarda American Journal of Archaeology Vol. 111, No. 1, 2007, 3-34. ve Archäologischer Anzeiger 1997, 611- 628. yayın kısaltmalarında gösterilen biçimi ile kullanılmıştır. Bu listelerde bulunmayan kısaltmalar ise tarafımızdan kısalma olarak verilmiştir. Ayrıca yazım kuralları, Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Dergisi (Cedrus)’nin yayın ilkelerine uyularak hazırlanmıştır650.

Kısaltmalar

AA Anatolia Antiqua

ACTAHYP Acta hyperborea. Danisch Studies in Classical Archaeology

ADAJ Annual of the Department of Antiquities of Jordan

ADALYA Annual of the Suna & İnan Kıraç-Research Institute on Mediterranean Civilizations

AETAM Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi

AGORA The Athenian Agora

AGORAPB Exavations of the Athenian Agora. Picture Book

AJA American Journal of Archaeology

AM Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung

ARHEDAR Anfores romaines et histoire économique: Dix ans de recherche, Collection de l’école Française de Rome 114, 1989.

ASCSA The American School Of Classical Studies At Athens Princeton

AST Araştırma Sonuçları Toplantısı

Atiqot Journal of the Israel Department of Antiquities

650 http://www.mediterra.org/yayinlar/sureli-yayinlar/cedrus/yayin-ilkeleri 74

BAR British Archaeological Reports. British Series

BARIntSer British Archaeological Reports. International Series

BASOR Bulletin of the American Schools of Oriental Research in Jerusalem and Baghdat

BCH Bulletin de Correspondence Hellénique,

BCH Suppl. Bulletin de correspondance hellénique: Supplément.

BIFAO Bulletin de l’Institut Français d’Archéologie Oriental

BSA The Annual of the British School at Athens

BSS Studies. Danish National Research Foundations’s Centre

CAS Cahiers d'archéologie subaquatique

CCE Cahiers de la Céramique Egyptienne

CCE 8 Cahiers de la Céramique Egyptienne 8, Amphores d’Égypte de la Basse Époque à l’époque arabe, (éd.) S. Marchand, A. Marangou, IFAO, le Caire 2007

CEDAC Cente d’Etudes et de documentation Archéologique de la conservation de Carthage CEDRUS Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Dergisi

DACİA Dacia. Revue d’archaeologie et d’histoire ancienne

DAM Documents Archeologiques Méridionale

DNP Der Neue Pauly. Enzyklopädie der Antike

DTS Doğu Terra Sigillata

ET Etudes et Travaux

ÉTTHAS Etudes thasiennes

FOUİLLES À MARSEİLLE Fouilles à Marseille, Les mobiliers (Ier-VIIe siècles ap. J.-C.), (ed.) M. Bonifay, M.-B. Carre, Y. Rigoir, Travaux du Cenre Camille-Jullian, 22, études massaliétes 5, 1998

75

HESPERİA The Journal of the American School of Classical Studies at Athens

IFAPO Institut Français d’Archéologie du Proche-Orient

IJNA The International Journal of Nautical Archeology

Journ.Sav Journal des savants

JRA Journal of Roman Archaeology

JRS Journal of Roman Studies

LRCW 2 Late Roman Coarse Wares Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean, (ed.) M. Bonifay, J.-C. Treglia, Int Ser. 1662, Oxford 2007

MCMFEA Méthodes classiques et méthodes formelles dans l'étude des amphores

MDAIK Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts

MEFRA Mélanges d’archéologie et d’histoire de l’École française de Rome Antiquité,

MODIA Monographs of the Danish Institute at Athens

OLBA Mersin Üniversitesi Kilikia Arkeolojisini Araştırma Merkezi yayınları

PAM Polish Archaeology in Mediterranean RAN Revue Archéologique de Narbonnaise

RCRF Rei Cretariae Romanae Favrotes

RDAC Report of the Department of Antiquities Cyprus

REA Revue des études Anciennes

SBT Sualtı Bilim ve Teknolojileri Toplantısı

SFECAG Société Française d’Etude de la Céramique Antique en Gaule

SIMA Studies in Mediterranean Archaeology

76

TATEM Transport Amphorae and Trade in the Eastern Mediterranean, Acts of the International Colloquium at the Danish Institute at Athens, September 26-29, 2002, (ed.) J. Eiring, J. Lund, Monographs of the Danish Institute at Athens, vol. 5, Danimarka 2004.

VDI Vestnik Drevnei Istori KST Kazı Sonuçları Toplantısı

77

Kaynakça

Abramov – Maslennikov 1991 A. P. Abramov – A. A. Maslennikov, “Амфоріы V. B. До Н. Э.Из Раскопок Поселения На Мысе Зюк”, SovA 3, 1991, 234-249. Adamsheck 1979 Adamsheck, B., Kenchreai, Eastern Port of Corinth, Results of Investigations by The University of Chicago and Indiana University for The School of Classical Studies at Athens, IV. The Pottery, Leiden, E. J. Brill, 1979. Adıgüzel-Kolancı 2017 G. Adıgüzel, B. Kolancı, “Antikçağda Statünün Rengi: Mor” Cedrus V (2017), 261-285.

Akşit 1967 O. Akşit, Likya Tarihi, İstanbul 1967.

Akşit 1971 O. Akşit, Helenistik ve Roma Devrinde Likya, İstanbul 1971.

Alkaç 2013 E. Alkaç, “Silifke Müzesinden Doğu Akdeniz Üretimi Amphoralar”. Cedrus, I, 2013, 107-124. Alkaç 2014 E. Alkaç, “M.Ö. 1. Yüzyılın Ortalarında Yunan Amphoralarının Mühürlenme İşleminin Sona Ermesinin Nedenleri”. 22 (2014) 213-230.

Alpözen et al. 1995 O. Alpözen – A. H. Özdaş – B. Berkaya, Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi Ticari Amphoraları. Ankara 1995.

Alpözen 1997 T. O. Alpözen, “Batık ve Kazı Araştırmalarına Göre Anadolu’da Deniz Ticareti”, PALMET I, İstanbul 1997, 89-111.

Anderson 1954 J. K. Anderson, “Excavation on the Kofina Ridges. Chios”, BSA 49, 123-182. Arslan – Tüner 2011 M. Arslan – N. Tüner Önen, “Akdeniz’in Korsan Yuvaları: Kilikia, Pamphylia, Lykia ve Ionia Bölgelerindeki Korykoslar”. Adalya XIV (2011) 189-205.

78

Arslan 2002 M. Arslan, I. Mithridates–Roma Savaşı: Rhodos ve Lykia’nın Durumuna Genel Bakış. S. Şahin - M. Adak (ed.), Lykia İncelemeleri I, İstanbul 2002, 115-128. Arslan 2003 M. Arslan, “İÖ. 188 Yılından İÖ. 67 yılına Kadar Lykia, Pamphylia ve Kilikia Trakheia Sahillerindeki Korsanlık Faaliyetleri: Nedenleri ve Sonuçları ”. Adalya VI (2003) 91-118. Arslan 2007 M. Arslan, Mithradates VI Eupator Roma’nın Büyük Düşmanı. İstanbul 2007. Arthur 1989 Arthur, P., "Aspects ofByzantine Economy: An Evaluation of Amphora Evidence from Italy", BCH Suppl.XVIII, 1989, s.81-91. Aslan 2011 E. Aslan, Kekova Bölgesi Limanları. Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi. Konya 2011. Aslan 2014 E. Aslan, “2012-2013 yılı Kekova Adası ve Çevresi Yüzey/Sualtı Araştırmaları”, AST 32, Cilt 1, Gaziantep 2014, 335-354. ISSN:1017-7663 Aslan 2015a E. Aslan, “Kekova Adası 2012 – 2013 Yılı Sualtı Araştırmalarında Bulunan Amphoraların Tipolojik Değerlendirmesi”. Olba XXIII (2015) 321-369. Aslan 2015b E. Aslan, “2014 Yılı Knidos Sualtı Araştırmaları’nda Elde Edilen İlk Bulguların Değerlendirilmesi”, MJH, V1, 2015, 101-123. Aslan 2015c E. Aslan, “Kekova Bölgesi’nde Bulunan Balık Sosu İşlikleri” CEDRUS Vol. III, Antalya 2015, 141-161. Aslan 2015d E. Aslan, Kekova Island, Kültür ve Turizm Bakanlığı Handbook Series 22, 2015. ISBN : 9789751734709 Aslan 2016 E. Aslan, Kekova Bölgesi Limanları. Konya 2016. Aslan – Kılıç 2016 E. Aslan – Y. Kılıç, “2016 yılı Kekova Adası ve Çevresi Yüzey/Sualtı Araştırmaları”. AST 34/1 (2014) 27-50. Aslan 2017 E. Aslan, “Three New Fish Sauce Workshops Detected in Kekova Island Research”, Phaselis Volume III (2017), 175-185.

79

Autret – Yağcı - Rauh 2010 C. Autret, R. Yağcı, N.K. Rauh, “Soli/Pompeipolis’te LRA 1 Amphora Fırın Alanı”. ANMED 8, 2010, 203-207. Aydaş 2010 M. Aydaş, M.Ö. 7. Yüzyıldan 1. Yüzyıla Kadar Karya ile Rodos Devleti Arasındaki İlişkiler. İstanbul 2010.

Aygün 2017 Ç. A. Aygün, Andriake Müreks Boya Endüstrisi, Akmed, İstanbul 2017.

Ballet 1991 Ballet, P., Mahmoud, F., Vichy, M., Picon, M., “Artisanat de la céramique dans l’Égypte romaine tardive et byzantine. Prospections d’ateliers de potiers de Minia à Assouan”, CCE, 2, s. 129-143.

Ballet 1993 P. Ballet, “Relations céramiques entre l’Égypte et Chypre à l’epoque gréco-romaine et byzantine”, Hellenistic and Roman Pottery in the Eastern Mediterranean-Advances in Scientific Studies, Acts of the II Nieborow PotteryWorkshop, 18-20 December 1993, 11-25. Ballet 1995 P. Ballet, “De L’empire Romain à la conquete Arabe. Les productions céramiques Egyptiennes”, La céramique médiévale an Méditerranée, Actes du VIe congres de L’AIECM2, 1995, 53-61. Ballet 1996 Ballet, P., “De la méditerranée à l’océan indien l’Égypte et le commerce de longue distance l’Époque Romaine: les données céramiques”, Topoi, 6, 1996, s. 809-840.

Ballet 2005 Ballet, P., “Introduction à l‟etude des Échanges: la Céramique”, CARDO / 2, Gaza dans L’Antiquite Tardive, Archeologie, Rhétorique et Historie, Actes du Colloque International de Poitiers, Ed.: C. Saliou – S. Helios, 2005, 41-50. Ballet, Picon 1987 Ballet, P., Picon, M., “Recherches sur les origines, de la céramique des Kellia”, CCE 1, Cairo, s. 17-48.

Barnea 1984 I. Barnea ed. al, "Sapaturile de salvare de la Noviodunum", Peuce 9 (1984) p. 97-105.

80

Bass – Katzev 1968 G. F. Bass – M. L. Katzev, “New Tools for Underwater Archaeology”, Archaeology 21/3, 1968, 164-173 Bass 1973 G. F. Bass, “Cape Gelidonya And Bronze Age Marıtıme Trade” (Ed. H. A. Hoffner), Orient and Occident, 29-38, 1973.

Bass 1986 G. F. Bass, “A Bronze Age Shipwreck at Ulu Burun (Kas): 1984 Campaign”, AJA 90, 1986, 269-296.

Bass 1991 G. F. Bass, “Evidence of Trade from Bronze Age Shipwrecks”, Bronze Age Trade in the Mediterranean. Studies in Mediterranean Archaeology, Vol.XC, Ed: N. Gale, Jonsered 1991, 69-82.

Bean – Cook 1957 G. E Bean. – J. M. Cook, "The Carian Coast III". BSA 52 (1957) 58-146.

Bean 1980 G. E. Bean, Beyond the Meander. London 1980.

Bean 1987 G. E. Bean, Karia. İstanbul 1987.

Bean 1998 G.E. Bean, Eski Çağda Lykia Bölgesi, Çev.: H. Kökten, İstanbul 1998.

Beaufort 1817 Beaufort, F. "Karamanya,(Çev. Ali Neyzi-Doğan Türker)." (2002). Beltran 1970 Beltran Lloris, M., Las Anforas Romanas en Espana, Zaragoza 1970, 45-77, 517-580. Benoit 1957 Benoit, F., "Typologie et epigraphie amphoriques. Les marques de Sestius", RSL, 23, 1957, s.247-285. Berthold 1984 R. M. Berthold, Rhodes in the Hellenistic Age. Ithaca and London 1984.

Bezeczky 2004 T. Bezeczky, “Early Roman Food Import in : Amphorae from the Tetragonos Agora”, TATEM, Monographs of the Danish Institute at Athens, vol. 5, Denmark, 2004, 85-98.

81

Bezeczky 2013 Bezeczky, Tamás, Peter Scherrer, and Roman Sauer. The amphorae of Roman Ephesus. Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 2013. Bilir 2017 A. Bilir “Roma İmparatorluk Dönemi Ve Geç Antik Çağ’da Kilikya Bölgesi’nde Amphora Üretimi”, Prof. Dr. Recep Yıldırım’a Armağan, Bilgün Kültür Sanat yayınları, 219-256. Bîrzescu 2005 Bîrzescu, I. "Die Handelsamphoren der “Lesbos rot”- Serie in Istros." Athenische Mitteilungen 120 (2005): 45- 70.

Boardman 1954 Boardman, J. “Excavation on Kofina Ridge, Chios”, BSA XLIX, 1954, ss. 123-182. Bonifay 2002 Bonifay (M.) – Les ultimes niveaux d'occupation de Sidi Jdidi, Pupput et : difficultés de datation par la céramique. In : L'Afrique vandale et byzantine, I. Actes du colloque international (Tunis, 5-8 octobre 2000). AntTard, 10, 2002, pp. 182-197. Bonifay 2004 M. Bonifay, “Etudes sur la céramique romaine tardive d’Afrique”. BAR Int. Series 1301, Oxford, 2004, 1-525. Bonifay 2005 Bonifay, M., 2005, Observations sur la diffusion des céramiques africaines en Méditerranée orientale durant l’Antiquité Tardive, in Mélanges Jean-Pierre Sodini, Travaux et Mémoires 15, 565-581. Bonifay-Pieri 1995 M. Bonifay, D. Piéri, “Amphores du Ve au VIIe s. à Marseille: nouvelles données sur la typologie et le contenu”, JRA, vol. 8, 1995, 94-120. Bonifay-Villedieu 1989 M. Bonifay, F. Villedieu, “Importation d'amphores orientales en Gaule”, BCH XVIII, 1989, 17-46. Bouloumie 1980 Bouloumie, B. Recherches sur les importations étrusques en Gaule du VIIIè. Au IVè. Siècle avant J-C., Paris- Sorbonne University, Paris 1980.

82

Böttger 1992 Böttger, B., “Die Kaiserzeitlichen und Spätantiken Amphoren aus dem Kerameikos”, Mittelungen des Deutschen Archaologischen Instituts, 107, 1992, 315-381. Brashinskii 1984 Brashinskii, I. B. "À propos de la chronologie des timbres céramiques et du développement typologique des amphores d'Héraclée du Pont." Numizmatika i epigrafika 14 (1984): 3-22. Bresson 1986 A. Bresson, "Remarques sur la dispersion des amphores Rhodiennes". BCH Suppl. XIII (1986) 81 – 86.

Brusıć 1972 Zdenko Brusić, Podmorska arheološka istraživanja u Ninu, Radovi institute Jugoslavenske akademije znanosi I umjetnosti u Zadru, vol. 19, Zadar 1972, 245 – 252 Brusic 1976 Brusic, Z. 1976. “Byzantine Amphorae (9th-12th Century) from Eastern Adriatic Underwater Sites.” Archaeologia Iugoslavica. 17: 31-39.

Brusić 2010 Brusić, Z. (2010). «Ranosrednjovjekovni nalazi iz hrvatskog podmorja». Archaeologia Adriatica, 4, 243-55. Bryce 1986 T. R. Bryce, The in Literary and Epigraphic Sources, Copenhagen 1986. Bulut 2005 S. Bulut, “Likya Pamfilya-Pisidya Sınır Bölgesinden Sııradışı İki Zeytinyağı İşliği”, Adalya VIII, 2005, 191 vdd. Bulut 2007 S. Bulut, “Gazelin İni: Teritoryumundan Bir Çiftlik Evi”, bk.: Doğudan Yükselen Işık Atatürk Üniversitesi 50. Yıl Kuruluş Yıldönümü Arkeoloji Bölümü Armağanı (2007) 417 vdd.

Calvet 1986 Calvet, Y., “Les amphores Cypriotes et leur diffusion en Méditerranée orientale”, BCH Suppl. XIII, s. 505-514.

Cankardeş-Şenol – Alkaç 2007 G. Cankardeş Şenol – E. Alkaç, “Amphora Mühürleri: Rhodos, Knidos, Kıbrıs ve Lokal Üretimler”. Ed. S. Durugönül, Dağlık Kilikia’da Bir Antik Kent Kazısının

83

Sonuçları . Adalya Suppl. 6. İstanbul (2007) 297- 344.

Cankardeş-Şenol - Şenol G., Cankardeş-Şenol, A.K. Şenol, "Rhodian Stamped Amphorae from Sarayburnu", Arkeoloji Dergisi V, (ed.) H.Malay, İzmir, 1997. Cankardeş-Şenol – Şenol 1998 G. Cankardeş Şenol – A. K. Şenol "The Rhodian Amphorae from Sarayburnu". Arkeoloji Dergisi V (1998) 51-61.

Cankardeş-Şenol 1995 G. Cankardeş-Şenol “İstanbul Arkeoloji Müzesinde Bulunan Rhodos Amphora Mühürleri” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 1995. Cankardeş-Şenol 2006 G. Cankardeş Şenol, Klasik ve Helenistik Dönemde Mühürlü Amphora Üreten Merkezler ve Mühürleme Sistemleri. İstanbul 2006.

Caro 1987 Caro, S.D., "Villa rustica in localita Petraro (Stabiae)", Casson 1979 L. Casson, Die Seefahrer in der Antike, München 1979. Casson 2002 L. Casson, Antik Çağda Denizcilik ve Gemiler, Çev.: G. Ergin, İstanbul 2002.

Cate 1965 Ten Cate, H., 1965 The Luwian Population Groups of Childs 1978 Childs, W.A.P., 1978 The city- Reliefs of Lycia, Princeton. Cipriano-Cipriano 1989 Maria Teresa, and Marie-Brigitte Carre. "Production et typologie des amphores sur la côte adriatique de l'Italie." Publications de l'École française de Rome 114.1 (1989): 67-104. Clinkenbread 1982 Clinkenbread, G.B., Lesbian wine and storage amphoras” Hesperia 51. 1982. Clinkenbread 1986 Clinkenbread, G.B., “Lesbian and Thasian wine amphoras: questions and colloboration”, BCH, suppl. XIII, 1986 Collins 2012 C.A. Collins, Amphora Graffiti From The Byzantine Shipwreck at Novy Svet, Crimea (Yayımlanmamış Master Tezi). Texas A&M Üniversitesi, Texas, 2012.

84

Cook – Dupont 1998 Cook, Robert Manuel, and Pierre Dupont. East Greek Pottery. Psychology Press, 1998. Crawford 1990 S.C. Crawford, The Byzantine Shops at Sardis, London, 1990. Çevik 2002 N. Çevik, Taşların İzinde Likya, İstanbul 2002.

Çevik 2008 N. Çevik, “Northeast Lycia. The New Evidence-Results from the Past Ten Years from the Bey Mountains Surface Surveys”, Adalya XI, 2008, 189 vdd.

Çevik 2015 N. Çevik, Lykia Kitabı, İstanbul 2015.

Çevik-Bulut 2010 N. Çevik – S. Bulut,”İkinci Kazı Sezonunda Myra ve Limanı Andriake”, Arkeolojisinden Doğasına Myra/Demre ve Çevresi, (Ed. N. Çevik), 23-113, Antalya 2010.

Çığır 2003 D. Çığır, Antik Kaynaklarda Likya ve Likyalılar (İstanbul Üniversitesi Yayınlanmamış Doktora Tezi 2007).

Dangreaux-Desbat 1988 B. Dangreaux, A. Desbat, "Les amphores du depotoir Flavien du Bas-de-Loyasse a Lyon", Gallia, 45, 1987- 1988, 115-153. Daniel 2009 Daniel, J. A., Etruscan Amphorae and Trade in the Western Mediterranean 800-400 BCE. (Texas A. M. Üniversitesi Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Texas.

Dell'Arte, S. III, X, 1987. Demesticha 2003 S. Demesticha, “Amphora productions on Cyprus during the late Roman period”. VIIe congrés international sur la céramique médiévale en méditeranée, Thessaloniki, 11-16 October 1999, 2003, 469-476. Demesticha 2014 S. Demesticha, “Late Roman Amphora Typology in Context”, LRCW 4, Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean, Archaeology and Archaeometry, The Mediterranean: a market without frontiers, Ed.: N. Poulou-Papadimitriou – E. Nodarou – V.

85

Kilikoglou, Volume I, BAR International Series 2616 (I), 2014, 599-606. Desbat – Picon 1986 A. Desbat – M. Picon, “Les Importations D‟Amphores de Méditerranée Orientale Decouvertes a Lyon (Fin du Ier siécle avant J.C. et Ier siécle aprés)”. BCH Suppl. XIII. (1986) 637-648.

Doğer – Şenol 1996 E. Doğer – A. K. Şenol, “Rhodos Peraiası’nda iki yeni Amphora Atölyesi”. Arkeoloji Dergisi 4 (1996) 59-73.

Doğer 1991 E. Doğer, Antik Çağda Amphoralar. İzmir 1991.

Doğer 2007 E. Doğer, “Byzantine Ceramics: Excavation at Agora.”, Çanak, Arkeolojik Kazılarda Ele Geçen Geç Antik, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı Seramiği ve Mimari Seramiği (Çanakkale, 1-3 Haziran 2005). First International Symposium on Late, Antique, Byzantine, Seljuk and Ottoman Pottery and Tiles in Archaelogical Context (Çanakkale, 1-3 June 2005), ed. B. Böhlendorf- Arslan, A. O. Uysal, J. Witte-Orr. Byzas 7 (2007), İstanbul, 97-122. Doğer-Şenol 1996 Doğer, E. and Şenol, A.K. (1996) Rodos Peraiası’nda İki Yeni Amfora Atölyesi. Arkeoloji Dergisi, Vol. 4, 59-73. Doğer-Şenol 2006 Doğer, E., Şenol, A.K., “Les marques sur amphores commerciales Clazoméniennes”, Hayat Erkanal’a Armağan Kültürlerin Yansıması, (ed.) Betül Avunç, A. Erkanal, E. Özgen, S. Günel, T. Ökse, İstanbul s. 257-264

Doorninck 1989 Doorninck, F.H., “The Cargo Amphoras on the 7th Century Yassı Ada and 11th Century Serçe Limanı Shipwrecks: Two Examples of a Reuse of Byzantine Amphoras as Transport Jars”, BCH Suppl. XVIII, s. 249- 257.

Duggan 2004 T. M. P. Duggan, "A Short Account of Recorded lamities (earthquakes and plagues) in Antalya Province and Adjacent and Related Areas Over the Past 2,300 Years an

86

Incomplete List, Comments and Observations", Adalya VII, 2004, 123 vdd. Duggan 2005 T. M. P. Duggan, "Supplementary Data ta be Added ta the Chronology of Plague and Earthquakes in Antalya Province and in Adjacent and Related Areas", Adalya VIII, 2005, 357 vdd. Dupont 1998 P. Dupont, , Archaic East Greek Trade Amphoras, 142- 226. Dupont 1999 P. Dupont, “La circulation amphorique en mer Noire à l’époque archaıque”, Y. Garlan (ed.) Actes du Colleque international CNRS Production et commerce des amphores anciennes en Mer Noire, İstanbul, IFEA, 1994, Publications de l’Université de Provence, 143-161. Durukan 2009 M. Durukan, “The Connection of Eastern and Central Cilicia with Piracy”. Adalya 12 (2009) 77-102.

Durukan 2015 Durukan, M., “Geç Antik Çağ‟da Doğu Akdeniz‟deki Ekonomik GeliĢmenin Nedenleri: Ġpek Yolu ve Baharat Yolu‟nun Rolü, LR1 Amphoraları ve Kilikia‟daki Diğer Kanıtlar”, ADALYA XVIII, 2015, 241-253. Dündar 2012 E. Dündar, Patara Kazılarından Ele Geçen (1989 – 2010 Yılları) Arkaik, Klasik ve Hellenistik Dönem Ticari Amphoralar ve Amphora Mühürleri. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Akdeniz Üniversitesi, Antalya 2012.

Dündar 2014 E. Dündar, “A Group of Amphorae from Side Museum and a New Type of Amphora: The Lycian Amphora?”. AA 1 (2012) 43-61.

Dyczek 2001 Dyczek, P., 2001, Roman amphorae of the 1st-3rd centuries AD found on the Lower Danube. Typology, Warsaw. Egloff 1977 M. Egloff, “La potterie copte. Quatre siècles d’artisanat et d’échanges en basse- Égypte, Kellia III”, Geneve, 108- 119.

87

El-Shennawil 1992 Majcherek, G., El-Shennewi, AA, "Research onAmpho­rae Production on the Northwestern Coast of ", Cahiers de laCeramiquesEgyptienne, 3, 1992, s. 129-136. Empereur 1998 Empereur, J.Y., "Sous le sol d' Alexandrie", Archeologia, No.345, La Gloired' Alexandrie, Mai 1998. Empereur – Hesnar 1987 J. Y. Empereur – A. Hesnar, "Les Amphores Hellenistiques". Ceramiques hellenistiques et Romaine II (1987) 17-71.

Empereur - Picon 1986 Empereur, J. Y., Picon, M., “A La Recherche des Fours D‟Amphores”, Bulletin de Correspondance Hellenique, Supplement XIII, Recherches sur les Amphores Grecques, Ed.: J. Y. Empereur -Y. Garlan, Paris, 1986 , 103-126. Empereur 1998 Empereur, J.Y., Alexandrie redecouverte, Paris 1998. Empereur–Picon 1989 J. Y. Empereur, M. Picon, “Les régions de production d’amphores impériales en Méditerranée Orientale”. Anfore Romane e Storia Economica: Un Decenio Di Richerce, Collection De L’Ecole Française De Rome 114, 1989, 224-248. Empereur-Picon 1999 J.Y. Empereur, M. Picon, “Les ateliers d’amphores du lac Mariout”, BCH supl. 32, commerce et artisanat dans l’Alexandrie Hellénistique et Romaine, 75-91. Empereur-Simossi 1990 J.Y. Empereur, A. Simossi, “Thasos”, II, Etudes Chronique et Rapports, BCH 114, 1990, 855-880. Erdem 2002 A. Ü. Erdem, Geç Tunç Çağ’da Doğu Akdeniz Ticaret Yolları, Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2002.

Eslick 1978 C. Eslick, The Neolithic and Chalcolithic pottery of the Elmali Plain, south-western Turkey, Doktora Tezi, Bryn Mawr College, 1978. Ferrazzoli-Ricci 2010 A. F. Ferrazzoli, , M. Ricci, “Un Centro di Produzione delle Anfore LR 1: Elaiussa Sebaste in Cilicia. Gli Impianti, Le Anfore”, LRCW 3, Late Roman Course Wares and Amphorae in the Mediterranean, Archaeology

88

and Archaeometry, Comparison Between Western and Eastern Mediterranean, Volume II, Ed.: S. Menchelli – S. Santoro – M. Pasquinucci – G. Guiducci, BAR International Series 2185, 2010, 815-819. Ferrazzoli-Ricci 2007 Ferrazzoli, A.F., Ricci, M., “Elaiussa Sebaste: Produzioni e consumi di una città della Cilicia tra V e VII secolo”, LRCW 2, Vol. II, BAR Int Ser. 1662 (II), Oxford, s. 671- 688.

Finkielsztejn 2000 Finkielsztejn, G .. "Chronologie et diffusion des dernieres amphores timbrees rhodiennes: Etude preliminaire", Rei Cretariae Romanae FautorumActa 36, 2000, s. 407-415. FKızılarslanoğlu – Alkaç 2014 H. A Kızılarslanoğlu – E. Alkaç, “Elaiussa’da Ele Geçen Hellenistik Dönem Rhodos Amphora ve Amphora Mühürleri”. Adalya XVII (2014) 55-68.

Foley et al 2009 B.P. Foley, K. Dellaporta, D. Sakellariou, B. S. Bingham, R. Camilli, R. M. Eustice, D. Evagelistis, V. L. Ferrini, K. Katsaros, D. Kourkoumelis, A. Mallios, P. Micha, D. A. Mindell, C. Roman, H. Singh, D. S. Switzer, T. Theodoulou.,“The 2005 Chios Ancient Shipwreck Survey. New Methods for Underwater Archaeology”, Hesperia 78, 2009, 269–305. Formenti v.d. 1978 Formenti, F., Hesnard, A., Tchernia, A., ''Une amphore Lamboglia 2 contenent du vin dans l'epave de la Madrague de Giens", Archaeonautica 2, 1978, s.95-100. Forstenpointner v.d. 2007 G. Forstenpointner – U. Quatember- A. Galik- G. Weissengruber- A. Konecny, “Purple-Dye Production in Lycia- Results of an Archaeozoological Field Survey in Andriake (South-West Turkey)”, OJA(Oxford Journal of Archaeology) 26.2, 2007, 201 vdd.

Forstenpointner v.d. 2009 G. Forstenpointner – A. Galik- A. Konecny- U. Quatember - G. Weissengruber-, “Ankunft in der Andrakibucht”, Felix von Luschan (1854-1924), 2009, 247-265.

89

Foss 1994 C. Foss, The Lycian Coast in the Byzantine Age, DOP 48, 1994, 1-52.

Foss 1996 C. Foss, Cities, Fortresses and Villages of Byzantine Asia Minor, Norfolk 1996.

Fraser – Bean 1954 P. M. Fraser – G. E. Bean, The Rhodian Peraea and Islands. London 1954.

Frey 1984 Frey, D. A., “Turkish Coastal Survey”, INA Quarterly 11, 2-15. Gabrielsen 1997 V. Gabrielsen, The Naval Aristocracy of Hellenistic Rhodes. Aarhus 1997.

Gerousi 2014 Gerousi, E., “A Late Roman Workshop at Dilesi in Boeotia”, LRCW 4, Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean, Archaeology and Archaeometry, The Mediterranean: a market without frontiers, Ed.: N. Poulou-Papadimitriou – E. Nodarou – V. Kilikoglou, Volume I, BAR International Series 2616 (I), 2014, 193-202. Grace 1934 V. Grace, Stamped Amphora Handles Found in 1931- 1932, Chicago, 1934. Grace 1949 V. R. Grace, "Standard Pottery Containers of the Ancient Greek World". Hesperia Supp. 8. (1949) 175-189 + 455- 456.

Grace 1953 V. R. Grace, “The Eponyms Named on Rhodian Amphora Stamps”. Hesperia, 22/2 (1953) 116-128.

Grace 1961 V. Grace, Amphoras And The Ancient Wine Trade, Excavations Of The Athenian Agora Picture Book: No:6, American Schools Of Classical Studies at Athens, Princeton, 1961, 1-27. Grace 1963 V. R. Grace, “Notes on the Amphoras from the Koroni Peninsula”. Hesperia 32/3 (1963) 319-334.

Grace 1971 V. Grace, “Samian Amphoras “, Hesperia 40, 3, 1971, 52- 95.

90

Grace 1979 V. R. Grace, Amphoras and the Ancient Vine Trade. AgoraPB 6. New Jersey 1979.

Grace 1985 V. R. Grace, “The Middle Stoa Dated by Amphora Stamps”. Hesperia 54/1 (1985) 1-54.

Grace 1986 V. Grace, “Some Amphoras From a Hellenistic Wreck”. BCH Suppl XIII, Recherches Sur les Amphores Grecques, Paris, 1986, 81-86. Grach 1999 N.L. Grach, “Necropolis of Nymphanion”, Nauka, (rusça) 1999, 1-314. Grandjean 1992 Y. Grandjean “Contribution à l’établissement d’une typologie des amphores thasiennes. Le matériel amphorique du quartier de la porte du Siléna”, BCH 116- 2, 1992, 541-584. Gras 1985 Gras, M. 1985. Trafics tyrrhéniens archaïques. Rome: Ecole française de Rome. Greene et. al. 2011 Greene, Elizabeth S., Justin Leidwanger, and Harun A. Özdaş. "Two Early Archaic Shipwrecks at Kekova Adası and Kepçe Burnu, Turkey." International Journal of Nautical Archaeology40.1 (2011): 60-68. Günsenin 1989 Günsenin, N. “Recherches sur les amphores Byzantines dans les musees turcs.” In Recherches Sur La Ceramique Byzantine. edited by V. Deroche, and J.M Spieser. 267- 276. BCH Suppl, XVIII.

Günsenin 1990 Günsenin, N. Les amphores Byzantines (Xe-XIIIe siècles): typologie, production, circulation d’après le collections turques. PhD Diss. Paris: Université Paris I (Pantheon-Sorbonne).

Günsenin 1993 Günsenin, N. “Ganos: Centre de Production d’Amphores a l’Epoque Byzantine.” Anatolia Antiqua II: 193-201.

Günsenin 1998 Günsenin, N. “Le Vin de Ganos: Les Amphores et la Mer.” In ΕΥΨΥΧΙΑ: Mélanges Offerts à Hélène Ahrweiler. edited by H. Ahrweiler and M. Balard. 281-

91

285. Byzantina Sorbonensia 16. Paris: Publications de la Sorbonne.

Günsenin 1999 N. günsenin, “from ganos to serçe limanı”, The INA Quarterly, 26.3, Fall 1999, 18-21.

Günsenin 2000 Günsenin, N. “Medieval trade in the .” In Travel in the ByzantineWorld. edited by R. Macrides. 125 – 136. Aldershot: Ashgate Variorum.

Günsenin 2001 Günsenin, N. “L’epave de Çamalti Burnu I (Ile de Marmara, Proconnese): Resultats des Campagnes 1998- 2000”. Anatolia Antiqua IX: 117-133.

Günsenin 2003 Günsenin, N. “L’epave de Çamalti Burnu I (Ile de Marmara, Proconnese):Resultats des Campagnes 2001- 2002”. Anatolia Antiqua XI: 361-376.

Günsenin 2009 Günsenin, N. 2009. “Ganos wine and its circulation in the 11th century.” In Byzantine Trade, 4th-12th Centuries: The Archaeology of Local, Regional, and International Exchange, Papers of the Thirty-eighth Spring Symposium of Byzantine Studies, St. John’s College, University of Oxford, March 2004. edited by M.M. Mango. 145-156. Farnham: Ashgate Publishing.

Günsenin-Hatcher, 1997 Günsenin, N., Hatcher, H., "Analyses chimiques comparatives des amphores de Ganos, de l'ile de Marmara et de l'epave de Serçelimanı (Glasswreck)", Anatolie Antiqua V, 1997. Günsenin-Özaydın 2000 N. günsenin,, N.Özaydın, “Marmara Adası Çamaltı Burnu Batığı 1998”, KST XXI.2 (2000), 341-350.

Hayes 1977 Hayes J. 1977, North African flanged bowls: a problem in fifth century chronology (ed) Dore J. & Greene K. Roman pottery studi es in Britai n and beyond. Papers pre­sented ta John Gı I lam BAR Suppl ementary seri es nr. 30: 279- 287.

92

Hayes 1991 Hayes, J.W., "Commercial Amphorae: Hellenistic Types, Roman Types", The Hellenistic and Roman Pottery, PAPHOS, Vol.III, Letkoşe 1991, s.58-223. Hayes 1992 J. W. Hayes, Excavations at Saraçhane in İstanbul Volume II, The Pottery, Princeton, New Jersey 1992. Hayes 2003 Hayes, J., “Hellenistic and Roman Pottery Deposits from the ‘Saranda Kolones’ Castle Site at Paphos”, BSA 98, s. 447-516.

Hein et al. 2008 A. Hein – V. Georgopoulou – E. Nodarou – V. Kilikoglou, “Koan amphorae from Halasarna e investigations in a Hellenistic amphora production centre”, JASc 35, 2008, 1049-1061. Hellenkemper.- Hild 2004 Hellenkemper, H.- Hild, F., 2004 Lykien und Pamphylien, Tabula Imperii Byzantini 8, (Wien 2002). Hentschel 2004 Hentschel, F., “The 2004 Ancient Shipwreck Survey in Turkey”, INA Quarterly 31/4, 10-13. Hesnard 1986 A.Hesnard, Imitations et raisonnement archéologique. À propos des amphores de Rhodes et de Cos, Recherches sur les amphores grecques, BCH Suppl. XIII, 1986, 69-79. Hild 2004 F. Hild, Komai in Lykien, Gephyra 1, 2004, 119-126.

Hill 2016 Hill, Travis. "A Guide to Late Roman and Byzantine Amphorae." (2016) Hohlfelder 1998a R. L. Hohlfelder- R. L. Vann, "Uncovering the Secrets of Ancient : A Coastal Settiement of Ancient Hohlfelder 1998b R. L. Hohlfelder- R. L. Vann, "Survey of Classical Harbors in Turkey" AJA 102.2, 1998 367-368.

Irimia 1968 Irimia, M., ''Cuptoarele Romano-Bizantine de ars Ceramica de la Oltina Gud.Constanta)", Pontice, Studii şi Materiale de İstorie, Archeologie şi Muzografie, Constanta 1968, s.379-407. Jacobsen 2002 Jacobsen, Krıstına Wınther. "Cypriot transport amphorae in the Archaic and Classical period." Acta Hyperborea 9 (2002): 169-184. 93

Jacobsen 2004 Jacobsen, K. W., “Reginol Distribution of Transport Amphorae in Cyprus in the Late roman Period”, Transport Amphorae and Trade in the Eastern Mediterranean Acts of the International Colloqium at the Danish Institute at Athens (ed. J. Eiring – J. Lund), Monographs of the Danish Institute at Athens 5, 143-148.

Jurišić 2000 M. Jurišić, Ancient Shipwrecks of the Adriatic. Maritime transport during the first and second centuries AD.. BARIntSer 828, Oxford 2000.

Kantzia 1994 Ch. Kantzia, “Ενα κεραμικὸ ἐπγαστήριο ἀμφορέων τοῦ πρώτου μισοῦ τοῦ 4ου αι. π.Χ. στὴν Κῶ” bkz: Γ' Επιστημονικη Συναντηση Για Την Ελληνιστικη Κεραμικη: Χρονολογημενα Συνολα - Εργαστηρια. 24-27 Σεπτεμβριου 1991, Θεσσαλονικη. Κιεμενα & Πινακεσ (Αθηναι 1994) 323-354. Karageorghis 1974 V. Karageorghis, Excavations in the Necropolis of Salam is 111, 3. Nicosia 1974. Kassab - Dereli, 2001 Kassab Tezgor, D. and Dereli, F., 2001 : “Fouilles des ateliers d’ampho res a Demirci pres de Sinope en 2000”, AnatAnt IX : 215-225. Kassab 2009 Kassab Tezgor, D., 2009 : “Typologie des amphores sinopeennes entre Ie IIe-IIIe s. et le VIe s. ap. J.-C.”, inKassab Tezgor (ed.)2009: 121-140. Kassab-Tatlıcan 1997 Kassab Tezgor, D. and Tatlıcan, İ., 1998 : “Fouilles des ateliers d’amphores a Demirci pres de Sinope en1996 et 1997”, AnatAnt VI : 423-442. Kassab-Touma 2001 Kassab Tezgor, D. and Touma, M., 2001 : “Amphores exportees de mer Noire en Syrie du Nord”, AnatAnt IX : 105-115. Keay 1984 S.J. Keay, Late Roman Amphorae in the Western Mediterranean: a typology and economic study. The Catalan evidence. BAR Suppl. İnternational Series 196(i), Oxford, 1984.

94

Kerem 1999 F. Kerem, “İçel Müzesi’nde bulunan Bir Grup Amphora”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi. Ankara 1999.

Kızılarslanoğlu 2016 H.A. Kızılarslanoğlu, Antik çağ’da Elaıussa Sebaste’nin Amphora Üretimi ve Ticari İlişkileri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2016. Kolb - Kupke 1989 Kolb, F.- Kupke, B., 1989 “Lykien” Antike Welt, 20ss., s. 1-80. Kolb 1994 F. Kolb, “Kyaneai ve Çevresi Yüzey Araştırmaları 1993 Yılı Sonuçları”, AST XII.1 (1994) 83 vdd.

Kolb 1997 F. Kolb, “ 1996 Kyaneai Yüzey Araştırmaları”, AST XV.2 (1997) 348 vdd.

Kolb 1998 F. Kolb, “ 1997 Kyaneai Yüzey Araştırması”, AST XVI.2 (1998) 387 vdd.

Konstantinidou 2010 Konstantinidou, A., “Aspects of Everyday Life in a Monastic Settlement: Amphorae and Cooking Wares (4th – 7th c.) from the Old Monastery of Baramus in theWadi Natrun (Egypt): A First Glance”, LRCW 3, Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean, Ed.: S. Menchelli – S. Santoro – M. Pasquinucci – G. Guiducci, BAR International Series 2185, Volume 1, 2010, 951-961. Köyağasıoğlu 2006 Köyağasıoğlu, O. "2004 Yılı Muğla ve Antalya İlleri Antik Batık Yüzey Araştırması." Araştırma Sonuçları Toplantısı 23.2 (2006): 103-112. Kurul 2014 E. Kurul, “Rodosluların Denizcilik Yasası” Cedrus II (2014) 527-549.

Lamboglia 1955 Lamboglia, N., "Sulla cronologia delle anfore romane di eta repubblicana {Il-1 secolo AC.), Revue et etudes ligures, 1955, s.241-270.

95

Landgraf 1980 Landgraf, J., ''Byzantine Pottery" TELL KEISAN (1971- 1976), Orbis Biblicus et Orientalis, Series Archaeologica 1, 1980, s.51-99. Lawall 2010 Lawall, M. L., “Imitative Amphoras in the Greek World”, Marburger Beiträge zur Antiken Handels-, Wirtschafts- und Sozialgeschichte, Band 28, Verlag 2010, 45-88. Leadbetter 2003 B. Leadbetter, “Diocletian And The Purple Mile Of Aperlae”, Epigraphica Anatolica 36 (2003) 127–136.

Leonard 1995 J. Leonard, “Evidence for Roman Ports, Harbours and Anchorages in Cyprus”, in V. Karageorghis, D. Michaelides eds., The Proceeding of the International symposium, Cyprus and the sea, 227-246, Nicosia. Liebeschuetz 1972 J. H. W. G. Liebeschuetz, : City and Imperial Administration in the Later Roman Empire. Oxford 1972. Lund 1993 J. Lund, “Rhodian Amphorae as Evidence for he Realations between Late Punic Carthage and Rhodes”. ActaHyp 5 (1993) 359-375.

Lycia and Cilicia Aspera During the Hellenistic Period, Leiden. Lycia”, Near Eastern Archaeology 61.1, 1998, 26-37. Magie 1950 D. Magie, Roman Rule in Asia Minor to the End of the Third Century After Christ I. Princeton – New Jersey 1950.

Maiuri 1925 Maiuri, A., "Iscrizioni anforarire di Cos", Nuova Sillage Epigrafica di Rodi e Cos, Florence, 1925, Appendice 1, s. 245-249. Majcherek 1992 Majcherek, G., and Abd el-Aziz El-Shennawi. "Research on amphorae production on the northwestern coast of Egypt." CahCerEg 3 (1992): 123-136. Majcherek 1995 Majcherek, G., “Gazan Amphorae: Typology Reconsidered”, Hellenistic and Roman Pottery in the Eastern Mediterranean- Advances in Scientific Studies,

96

Acts of the II Nieborow Pottery Workshop 18-20 December 1993, Warsaw, s. 163-178.

Marchand 1982 Marchand, G. 1982. “Essai de classification typologique des amphores étrusques.” Documents d’Archéologie Méridionale 3:145-58. Mayerson 1985 Mayerson, P., “The Wine and Vineyards of Gaza in the Byzantine Period”, Bulletin of the American Schools of Oriental Research, No. 257, Winter 1985, 75-80. Mccann et al. 1994 McCann, Anna Marguerite, et al. Deep water archaeology: a late-Roman ship from Carthage and an ancient trade route near Skerki Bank off northwest Sicily. No. 13. Journal of Roman archaeology, 1994.

Mimaroğlu 2009 S. Mimaroğlu, “Panaztepe Bizans Dönemi Sırsız Seramikleri”, XIII ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, 14-16 Ekim 2009, 443-451.

Mimaroğlu 2011 S. Mimaroğlu, “Kadıkalesi/Anaia Bizans Dönemi Amphoraları”, Sanat Tarihi Dergisi XX/1, 2011, 63-92. Monachov 1999a Monachov, S.Y., “Quelques séries d’amphores grecques des VIIe- Ve s.av.n.é. au nord de la Mer Noire”, Production et Commerce des Amphores Anciennes en Mer Noire, Colloque international organisé à Istanbul 25- 8 mai 1994, Aixen-Provence, s. 163-194.

Monachov 1999b Monachov, S.Y., Griceski Amforni v Prichernomore, Kompleksi Keramicheskoi Tari, Saratov, s. 1-319.

Monachov 2005 S. J. Monachov, “Rhodian Amphoras: Developments in Form and Measurements. Chronologies of the Black Sea Area in the Period c. 400 – 100 BC”. BSS 3 (2005) 69-95.

Okan 2011 Okan, Emre. Phokaia Arkaik Dönem ticari amphoraları. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir 2011.

97

Okan 2013 E. Okan, “Çeşme Müzesi Ticari Amphoraları”, Arkeoloji Dergisi XVIII, 2013, 127-140. Okan 2014 Okan, E., “Phokaia’da Ele Geçen Etrüsk Ticari Amphoraları”, Cedrus II, 27-40.

Olcese 2005 Olcese, Gloria. "The production and circulation of Greco- Italic amphorae of Campania (Ischia/Bay of Naples). The data of the archaeological and archaeometric research." SKYLLIS, Zeitschrift für Unterwasserarchäologie 7 (2005): 60-75. Onayko 1980 Onayko, N.A. Arkhançeskii Torik Anticniy Gorod na Severo-Vostoke Ponta (Archaic Torikos, An Ancient Town in the North–eastern Black Sea Area), Moskova 1980. Onur 2002 F. Onur, “Antik Veriler Işığında Lykia’nın Hidrografyası”, Likya İncelemeleri I, İstanbul 2002, 53- 63.

Opait 1996 Opait, A., Aspecte Ale Vietii Economice din Provincia Scythia (secolele IV-VI p.Ch.) Productia ceramicii locale şi de import, Institutul Roman de Tracologie Bibliotheca Thracologica XVI, Bucureşti.

Orhan 2017 U. Orhan, “Phaselis 2016 Yılı Güney Limanı Amphora Buluntuları”. Phaselis III, 2017, 141-148. Ostia II C. Panella, “Anfore”, Ostia II, Le terme del Nuotatore: Scavo dell'ambiente I, 1970, 102-156. Ožanić 2005 Ožanić, Ivana. "Tipovi amfora iz Cibala." Vjesnik za arheologiju i povijest dalmatinsku 98.1 (2005): 133-149. Özdaş 2007 Özdaş, H. “Ege ve Akdeniz Bölgeleri Sualtı AraĢtırması 2006 Yılı ÇalıĢmaları”, 25. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 3. Cilt, 2007, 327-342. Özdaş 2011 H. A. Özdaş, “Two Early Archaic Shipwrecks at Kekova Adası and Kepçe Burnu, IJNA (2011) 40.1, 60-68.

98

Panella 1973 Panella, C., “Appunti su un gruppo di anfore della prima, media e tarda eta imperiale”, OSTİA III (ed. C. Panella v.d.), Roma, 460-633.

Panella 1986 Panella, C., “Oriente ed Occidente: Considerazioni su Alcune Anfore, 'Egee' di eta imperiale à Ostia”, BCH Suppl. XIII, s. 609-636.

Papuci-Wladyka 1997 Papuci-Wladyka, Ewdoksia. "A research report on Hellenistic pottery: Cos amphoras." Studies in Ancient Art and Civilization 8 (1997): 47-54. Peocock – Williams 1986 D. P. S. Peocock – D. F. Williams, Amphorae and the Roman Economy: An Introductory Guard. London 1986.

Peschlow 2001 U. Peschlow, “Die Kirche von Tersane auf Kekova adası. Überlegungen zum lykischen Kirchenbau” Cevdet Bayburtluoglu için Yazılar , Ed.: Coskun Özgünel v.d., İstanbul 2001, 197-208. Pieri 1998a Pieri, D., “Les importations d’amphores orientales en Gaule Méridionale durant l’antiquité tardive et le haut- moyen age (IVe-VIIe siècles aprés J.-C.) Typologie, chronologie et contenu”, SFECAG, Actes du Congrés d’Istres, s. 97-105.

Pieri 1998b Pieri D., 3.4 Les amphores des sondages, Les fouilles de la Bourse. Les niveaux de l’antiquité tardive. Fouilles à Marseille. Les mobiliers (Ier-VIIe siècles ap. J.-C.), (ed) M. Bonifay, M.-B. Carre, Y. Rigoir, études massaliétes 5, Aix-en-Provence, s. 108-127.

Pieri 1998c Pieri, D., 1.8. Les amphores. Les fouilles récentes. Le puits de la rue du Bon-Jésus, Fouilles à Marseille. Les mobiliers (Ier-VIIe siècles ap. J.-C.), (ed) M. Bonifay, M.- B. Carre, Y. Rigoir, études massaliétes 5, Aix-en- Provence, s. 231-242.

Pieri 2005 D. Pieri, Le commerce du vin Oriental, A l’epoque Byzantine(Ve-VIIe siècles), Le temoignage des amphores

99

en Gaule, Institute Francais du proche-orient, Beyrouth, 2005. Pieri 2007 D. Pieri, “Les centres de production d’amphores en Méditerranée orientale durant l’Antiquité tardive : quelques remarques”. Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean: Archaeology and Archaeometry, BAR Series, 1662 (ii), 2007, 611-625. Pieri 2008 Pieri, Dominique. "Regional and Interregional Exchanges in the Eastern Mediterranean during the Early Byzantine Period. The Evidence of Amphorae." Regional and Interregional Exchanges in the Eastern Mediterranean during the Early Byzantine Period. The Evidence of Amphorae. Dumbarton Oas/Harvard University, 2008. Plinius Nat. Hist. Plinius GAİUS PLİNİUS SECUNDUS (İS. 1.yy.) C. Plini Secundi, Natualis Historiae, Libri XXXVII. Vols. 1-5. Ed.: C. Mayhoff, 1892-1902.

Popovic 1989 M. Popovic, “Importation et Production Locale de Ceramıque a ras. (fın Xle- Debut XIIIe)” BCH Suppl. (XVIII) s.120-130. Pulak 1997 Pulak, C., “1996 Sualtı Araştırması”, AST 15.1, 307-322.

Purpura 1978 Purpura, G., ''Un relitto di eta normanna a Marsala", Bolletino d'arte, Suppl. Al N.29, Archeologia Subacquaea, s.1132-5. Py - Py 1974 Py, F. - Py, M. “Les amphoras etrusques de Vounage et de Villevieille, Gard.”, MÉFRA 86, 1974, 141-254. Py 1993 Py, M., “Amphores Étrusques”. LATTARA 6, 28-29.

Radic 2003 Radic, I. "The Adriatic within the Mediterranean: some characteristic shipwrecks from the Roman period." WIT Transactions on The Built Environment 65 (2003). Radulescu 1973 Radulescu, A, "Amfore cu Inscriptii de la Edificiul Roman cu Mosaic", Pontica VI, 1973, s.196-207.

100

Rauh 1999 Rauh, N. K., “Dağlık Kilikya Yüzey AraĢtırma Projesi: 1997 Sezonu Raporu.” Araştırma Sonuçları Toplantısı I, 25-29 Mayıs, 1998 Tarsus, Ankara 1999. Rauh 2004 Rauh, N., “Pirated Knock-offs: Cilician Imitations of Internationally Traded Amphoras”, TATEM, Monographs of the Danish Institute at Athens, vol. 5, Denmark, s. 329-336.

Rauh v.d. 2006 Rauh, Von N. K., Dillon, M. J., Dore, C., Rothaus, R., Korsholm, M., “Viticulture, Oleoculture and Economic Development in Roman Rough Cilicia”, Münstersche Beiträge z.antiken Handelsgeschichte XXV 1, 2006, 49- 98. Rauh-Slane 2004 Rauh, N.K., Slane, K.W., “Possible Amphora Kiln Sites in W. Rough Cilicia”, Journal of Roman Archaeology 13, s. 319-330.

Regev 2004 Regev, D., “The Phoenician Transport Amphora”, J. Eiring - J. Lund (Ed.), Transport Amphorae and Trade in the Eastern Mediterranean, Monographs of the Danish Institute at Athens, Volume 5, 2004, 337-352. Reynolds 2000 Reynolds, P., “Pottery Production and Economic Exchange in Second Century Berythus”, Berythus 43, 1997-1998, s. 35-110.

Reynolds 2005 Reynolds, P., “Levantine Amphorae from Cilicia to Gaza: A Typology and Analysis of Regional Production Trends from the 1st to 7th centuries”, LRCW 1 (Late RomanCourse Wares and Amphorae in the Mediterranean), Volume II, Ed.: J. M. Gurt i Esparraguera, J. Buxeda i Garrigñs, M. A. Cau Ontiveros, BAR International Series 1340, 2005, 563-611. Reynolds 2010 Reynolds, P., “Trade Networks of the East, 3RD to 7TH Centuries: The View from Beirut(Lebanon) and Butrint (Albania) (Fine Wares, Amphorae and Kitchen Wares), LRCW 3, Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and 101

Amphorae in the Mediterranean, Ed.: S. Menchelli – S. Santoro – M. Pasquinucci – G. Guiducci, BAR International Series 2185, Volume 1, 2010, 89-114. Ricci 2007 Ricci, M., “Elaiussa Sebaste: Context, Production & Commerce”, Çanak, BYZAS 7, Ege Yayınları, 2007, 169- 180. Riley 1975 J.A. Riley, “Pottery from the Fisrt Session of Excavation in te Caesarea Hippodrome”, BASOR 218, 1975, 25-63. Riley 1979 J. A. Riley, “The coarse pottery from Berenice”, Ed. J. A. Lloyd, Excavations at Sidi Khrebish, Benghazi (Berenice), Vol. II, Tripoli, 91-497. Benghazi, 1979. Riley 1980 Riley, J., ''New Light on Relations Between the Eastem Mediterranean and Carthage in the Vandal and Byzantine Periods: The Evidence from the University of Michigan Excavations", Actes colloque sur la ceramique Carthage, 23-24 Juin 1980, s.111-122. Riley 1981 J. A. Riley, “The Pottery from the Cisterns 1977.1, 1977.2 and 1977.3”. Excavations at Carthage 1977, Vol. II, 85- 124. Michigan 1981. Riley 1982 Riley, J. A., “New Light on Relations Between the Eastern Mediterranean and Carthage in the Vandal and Byzantine Periods: The Evidence from the University of Michigan Excavations”, Actes, Colloque sur la Ceramique Antique, Carthage 1982, 111-122. Rivista Dell'Ist_tu to Nazionale D'Archeologıa E Storıa Rizzo 1990 M.A. Rizzo, Complessi tombali dal!' Etruria meridionale, Le anfore da trasporto e il commercio etrusco arcaico I, Rome. Robinson 1959 H.S. Robinson, Pottery of the Roman Period, Volume 5, The Athenian Agora, Athens, 1959. Rosloff 1981 J. P. Rosloff, "1980 Turkish Underwater Survey". IJNA 10/4 (1981) 277-286.

102

Rothschild - Boros 1981 M. Rothschild - C. Boros, “The Determination of Amphora Contents”, Archaeology and Italian Society, Prehistoric, Roman and Medieval Studies, Ed: G. Barker – R. Hodges, BAR Int. Ser. 102, 1981, 79-89. Rotroff 1997 S. I. Rotroff, Hellenistic Pottery: Athenian and İmported Wheelmade Table Ware and Related Material. Agora XXIX ASCSA. New Jersey 1997.

Sazanov 1997 Sazanov, A., “Les amphores de l’antiquité tardive et du moyen age : continuité ou rupture ? Le cas de la Mer Noire”, La céramique Médiévale en Méditerranée, Actes du VIe Congres de l’AIECM2, Aix-en Provence, (13-18 novembre 1995), Aix-en Provence, s. 87-102.

Sazanov 2000 Sazanov, A., “Les Ensembles Clos de Chersonese de la fin du VI e- Troisieme Quart du VII e Siecles: La Chronologie de la Ceramique”, Colloquia Pontica, Leiden, Boston, Köln 2000, 123-149. Sazanov 2007 Sazanov, A., “Les amphores orientales d’époque protobyzantine au nord de la Mer Noire: Chronologie et typologie”, LRCW 2, Vol. II, BAR Int Ser. 1662 (II), Oxford, s. 803-815.

Sazanov 2014 Sazanov, A., “The Deposit of the end of the 6th Century AD from Chersonesos (Crimea)”, Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean, LRCW 4, Ed.: N. Poulou-Papadimitriou – E. Nodarou – V. Kilikoglou, BAR International Series 2616, Volume I, 2014, 411-423. Sciallano – Sibella 1991 M. Sciallano – P. Sibella, Amphores Comment les Identifier?. Errance 1991.

Scorpan 1975 Scorpan, C., “Ceramica Romano-Bizantina de la sacidava”, Pontica VIII, s. 263-313.

Scorpan 1977 C. Scorpan, “Contribution à la connaissance de certains types céramiques Romano-Byzantins (IV e- VIIe siècles)

103

dans l’espace Istro-Pontique”, DACIA, Nouvelle Sérié, XXI, 1977, 269-287. Sealey 1985 P. R. Sealey, ”Amphoras from the 1970 Excavations at Colchester Sheepen”. BAR 142 (1985) 1-201.

Sevin 2007 V. Sevin, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I, Ankara 2007.

Sezgin 2009 Y. Sezgin, Arkaik Dönem Doğu Yunan Ticari Amphoraları Sorunu (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, İzmir 2009). Sezgin 2012 Y. sezgin, Arkaik Dönem İonia Üretimi Ticari Amphoraları, Ege Yayıncılık, İstanbul, 2012. Sibella 2002 Sibella, P., “The George McGhee Amphora Collection at the Alanya Museum, Turkey”, The INA Quarterly, vol. 29, suppl. 1, June, s. 3-19.

Slane 2004 Slane, C.W., “Amphoras-Used and Unused- at Corinth”, TATEM, Monographs of the Danish Institute at Athens, vol. 5, Denmark, s. 361-369.

Slovenec 2003 Sondi, Ivan, and Dragutin Slovenec. "The Mineralogical Characteristics of the Lamboglia 2 Roman‐Age Amphorae from the Central Adriatic (Croatia)." Archaeometry 45.2 (2003): 251-262. Str. Geo. Strabon, Geographika: Antik Anadolu Coğrafyası, Çev.: A. Pekman, İstanbul 2000.

Swiny- Katzev Swiny, Helena Wylde, and Michael L. Katzev. The Kyrenia shipwreck: a fourth-century BC Greek merchant ship. Butterworth, 1973. Şahin 2007 S. Şahin, “Zwei Holzfaller und der Wald in der Kartapis bei Neisa”, Gephyra 4, 2007, 37 vdd.

Şenol – Alkaç 2017 A.K. Şenol, E. Alkaç, “The rediscovery of an LR 1 workshop in Cilicia and the presence of LRA 1 in Alexandria in the light of new evidence” LRCW 5 Vol. II (2017), 831-844.

104

Şenol – Aşkın 2007 A. K. Şenol – E. Aşkın, “Amphoralar Işığında Kentin Ticari İlişkileri”. Ed. S. Durugönül. Dağlık Kilikia’da Bir Antik Kent Kazısının Sonuçları Nagidos. Adalya Suppl. 6. İstanbul (2007) 241-297.

Şenol - Kerem 2000 A. K. Şenol, & F. Kerem, “İçel Müzesinde Bulunan Bir Grup Amphora”. OLBA, 3, 2000, 81-114. Şenol 1996 A. K. Şenol, “Geç Rhodos Amphoralarının Batı Anadolu'daki Dağılım ve Üretim Problemleri”. SBT 96 (1996) 165-172.

Şenol 2000 A. K. Şenol, İskenderiye Kazılarında Ele Geçen Amphoralar Işığında Kentin Roma Dönemi Şarap, Zeytinyağı, Salamura Balık ve Sosyal Ticareti. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi. İzmir 2000.

Şenol 2001 Şenol, A.K.., “Amphoras from the Necropolis of Gabbari”, Nécropolis 1, Etudes Alexandrines 5, (eds. J.- Y. Empereur, M.-D. Nenna), Caire, s. 369-396.

Şenol 2003 A. K. Şenol, Marmaris Müzesi Ticari Amphoraları. Ankara 2003.

Şenol 2007 A. K. Şenol, “Hellenistik Dönem’de Khios ve Lesbos Şarabının Mısır’a İhracatı”, ADerg 9, 2007/1, 103-128. Şenol 2008 A.K. Şenol, “Cilician Commercial Relations with Egypt due to the New Evidence of Amphora Finds”, OLBA XVI, Mersin, 2008, 109-131 Şenol 2009 A. K. Şenol, “AETAM’da Bulunan Amphoraların Tipolojisi”. Ed. A. K. Şenol. AETAM’da (Arslan Eyce Taşucu Amphora Müzesi) Bulunan Ticari Amphoralar ve Akdeniz’de Ticaretin İzleri. İzmir (2009) 100-319.

Şenol v.d. 2004 Şenol, G.C, Şenol, A.K., Doğer, E., “Production in the Rhodian Peraea in the Hellenistic Period”, TATEM, Monographs of the Danish Institute at Athens, vol. 5, Denmark, s.353-360.

105

Şenol-Şenol 2003 Şenol, G. C., Şenol, A. K., “Commercial Ties of Cilicia by Means of Hellenistic and Roman Amphorae”, OLBA VII (Özel Sayı), Mersin, s. 119-143.

Takmer 2002 B. Takmer, “Lykia Orografyası”, Likya İncelemeleri I, İstanbul 2002, 34-52.

Takmer 2006 B. Takmer, Lex Portori Provinciae Lyciae: Likya Eyaleti Gümrük Yasası, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Antalya 2006.

Tatlıcan-Kassab-Özdaş 1999 Tatlıcan, D. Kassab-Tezgör ve H. Özdaş, (1999). “Sinop’ta Sualtı Çalışmaları”, IX. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, Ankara, 335-342. Tchernia 1969 Tchernia, A, "Direction des recherches archeologiques sous-marines", Gallia 1969, s.465-499. Tekocak – Zoroğlu 2013 M. Tekocak – L. Zoroğlu, “Kelenderis’te Bulunan Bir Grup Roma Dönemi Ticari Amphorası ve Düşündürdükleri”. Olba 21 (2013) 109-140.

Tezgör- Inaishvili 2009 Kassab Tezgör, D. et Inaishvili, N. (ed.) 2009 : Production and Trade of Amphorae in the Black Sea, Actes de la Table-Ronde PATABS I, Varia Anatolica XIX, IFEA – De Boccard, Paris. Thomsen-Zimmermann 2002 A. Thomsen, M. Zimmermann, “Bericht Uber Die Feldforschungen auf Dem Gebiet Von Kyaneai (Mit Den Siedlungen von Teimıusa und Tyberissos) in Den lahren 1999/2000” 19. AST, 2. Cilt, 57-74, Ankara 2002. Tomber-Williams 1986 Tomber, r. And wıllıams, d. (1986) “Late Roman amphorae in Britain and the Western provinces.” Journal of Roman Pottery Studies 1, 42-54. Tomber-Williams 2000 Tomber, R.., Williams, D., “Egyptian Amphorae in Britain and the Western Provinces”, Britannia, vol. XXXI, s. 41-54.

Treuber 1887 Treuber, O., 1887 Geschichte der Lykier, Stuttgart.

106

Tüner 2002a N. Tüner, Lykia’nın Yerleşim Coğrafyası’nda Yeni Lokalizasyonlar, Yüksek Lisans Tezi, Antalya 2002.

Tüner 2002b N. Tüner, “Lykia’nın Yerleşim Coğrafyası’nda Yeni Lokalizasyonlar”, Likya İncelemeleri I, İstanbul 2002, 64- 78.

Tüner 2008 N. Tüner, Phaselis Antik Kenti ve Teritoryumu, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Antalya 2008.

Türker 2005 Türker, A. C., “Gelibolu‟da Bizans Seramikleri ve Ökaristik Ekmek Damgası”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 22, Sayı: 2, 2005, 87- 104. Volkov 2001 Volkov, I.V., “Trapezund Ceramiz Stamps from Azov”, Morskaya Torgoviya v Severnam Prichernomorie, Kiev, 202-215.

Will 1982 Will, E.L., "Greco-Italic Amphoras", Hesperia, Vol.51, No.3, 1982, 338-356. Williams 1980 D. F. Williams, “The Petrology of Certain Byzantine Amphorae: Some Suggestions as to Origins”, Actes, Colloque sur la Ceramique Antique, Carthage 1980, 99- 110. Williams 1989 Williams, C., , The Roman and Early Byzantine Pottery, (Subsidia Mediaevalia 16), 1989, s. 90- 99.

Williams-Carreras 1995 Williams, David – Carreras, César1995 “North African Amphorae in Roman Britain: A Re-Appraisal”, in: Britannia26, 1995, pp. 231–252; Wolff 2011 Wolff, Samuel R. "Basket-Handled Amphoras in the Hecht Museum." Michmanim 23 (2011): 15-19. Yıldız 1984 Yıldız, Y., “1983 Sualtı Batık Gemi Araştırmaları”, AST 2, 21-30.

107

Yıldız 1984 Yıldız Y. (1984). “1983 Yılı Sualtı Batık Araştırmaları”. AST 2/2 (1984) 21-30.

Zachariadis 2014 Zachariadis, S., “Pottery from the Workshop Building, in the Early Byzantine City of Philippi, Greece”, LRCW 4, Late Roman Coarse Wares, Cooking Wares and Amphorae in the Mediterranean, Archaeology and Archaeometry, The Mediterranean: a market without frontiers, Ed.: N. Poulou-Papadimitriou – E. Nodarou – V. Kilikoglou, Volume I, BAR International Series 2616 (I), 2014, 705-713. Zelenko 2009 Zelenko, Sergiy. "shipwrecks of the 9th-11th centuries in the Black sea near soldaya." Actas del VIII Congreso Internacional de Cerámica Medieval. Ciudad Real. Vol. 1. 2009. Zelenko 2010 Zelenko, S. and Y. Morozova. 2010. “Amphorae Assemblage from the 13th Century Shipwreck in the Black Sea, Near Sudak. In PATABS I: Production and Trade of Amphorae in the Black Sea: Actes de la Table Ronde international de Batoumi et Trabzon, 27-29 Avril 2006. edited by D. Kassab Tezgör and N. Inaishvili, 81- 84. Paris: De Boccard Edition-Diffusion. Zemer 1977 A. Zemer, Storage Jars in Ancient Sea Trade. Haifa, 1977.

Zevi-Tchernıa 1969 "F. Zevı, A. Tchernıa." Amphores de Byzacène au Bas- Empire (1969): 173-214 Zimmermann 1992 M. Zimmermann, “Die Lykischen Häfen und Handelswege im Östlischen Mittelmeer”, ZPE 92,1992, 201-217.

Zimmermann 1993a Zimmermann, M., 1993a “Bemerkungen zur Rhodischen Vorherrschaft in Lykien (189- 188- 167 v. Chr.)”, Klio 75, s. 110- 130. (non vidi)

108

Zimmermann 1993b Zimmermann, M. 1993b “Neue Inschriften aus Kyaneai und Umgebung II”, Lykische Studien 1, Asia Minor Studien 9, s. 139- 150. Zimmermann 1996a Zimmermann, M., 1996a “Antiphellos” DNP 1, s. 782- 783. Zimmermann 1996b Zimmermann, M., 1996b “Probus, Carus und die Räuber im Gebiet des pisidischen ”, ZPE ll0, 199. 265– 277. Zimmermann 1999 Zimmermann, M., 1999 “Lykoioi, Lykia” DNP 7, s. 559- 560. Zmaić 2012 Zmaić, Vesna. "Medieval Byzantine shipwrecks in the eastern Adriatic." Histria antiqua 21.21 (2012): 471-482. Zoroğlu 1996 Zoroğlu, L., “1995 Yılı Kelenderis Kazı ve Onarım Çalışmaları”, KST 17, 261-276.

Zoroğlu 2013 L. Zoroğlu, “Cypriot Basket-handled Amphorae from Kelenderis and its Vicinity”. The Acts of The Athens: Cyprus Amphora Workshop, Kopenhag., 2013, 20-29. Zoroğlu et al. 2009 L. Zoroğlu – M. Dillon – D. Yakınlar – N. Rauh, “Anamur Arkeoloji Müzesi’ndeki Amphora Araştırmaların Raporu”. AST 26/2 (2008) 33-50.

109

FİGÜRLER

110

Figürlerin Listesi Figür 1: Likya Bölgesi Haritası. (R. Kiepert, Karte von Kleinasien 1908 ) Figür 2: Tunç Çağından Roma Dönemine Kadar ki Süreçte Deniz Güzergâhları (Uğurcan Orhan kendi arşivinden) Figür 3: Kekova bölgesi haritası (R. Kiepert, Karte von Kleinasien 1908 ) Figür 4: Kekova Bölgesi Piri Reis Haritası (Piri Reis, Kitabı Bahriye 1521) Figür 5: Kekova Bölgesi Piri Reis Haritası (Piri Reis, Kitabı Bahriye 1521) Figür 6: Kekova Adası Uydu Görüntüsü ( Google Earth Haritalar) Figür 7: Kekova Adası Tersane Koyu Liman Alanı ( Aslan 2016, 187, Levha 53, Resim-1) Figür 8: Kekova Adası Kuzey Yerleşim Liman Alanı (Aslan 2016, 196, Levha 62, Resim-1) Figür 9: Etrüsk Amphorası (Kat. No: 1) Figür 10: Greko-İtalik Amphorası (Kat. No: 2) Figür 11: Lamboglia II Amphorası (Kat. No: 3) Figür 12: Arkaik Dönem Lesbos Amphorası (Kat. No: 4) Figür 13: Klasik Dönem Lesbos Amphorası (Kat. No: 5) Figür 14: Proto-Rhodos I (Kat. No: 6) Figür 15: Proto-Rhodos II (Kat. No: 7) Figür 16: Helenistik Rhodos Amphorası (Kat. No: 8) Figür 17: Geç Rhodos Amphorası (Kat. No: 9) Figür 18: Geç Rhodos II (Kat. No: 10) Figür 19: Kos Amphorası (Kat. No: 11) Figür 20: LR 2A (Kat. No: 12) Figür 21: LR 2B (Kat. No: 13) Figür 22: LR 3 Amphorası (Kat. No: 14) Figür 23: Ganos – Günsenin Tip I (Kat. No: 15) Figür 24: Ganos – Günsenin Tip II-III (Kat. No: 16) Figür 25: Ganos – Günsenin Tip III (Kat. No: 17) Figür 26: Pompei V (Kat. No: 18) Figür 27: Zemer 41 Kat.No: 19) Figür 28: LR 1-A (Kat. No: 20) Figür 29: LR 1-B (Kat. No: 21) Figür 30: Sepet Kulplu Amphora (Kat. No: 22) Figür 31: Berythus (Beyrut) Amphorası (Kat. No: 23) Figür 32: LR 4 A1 (Kat. No: 24)

111

Figür 33: LR 4 A2 (Kat. No: 25) Figür 34: LR 4 B1 (Kat. No: 26) Figür 35: LR 4 B3 (Kat. No: 27) Figür 36: AE 3 Amphorası (Kat. No: 28) Figür 37: AE 5-6 Amphorası (Kat. No: 29) Figür 38: AE 7 Amphorası (Kat. No: 30) Figür 39: Afrika II D - Keay XII (Kat. No: 31) Figür 40: Afrika III A - Keay XXV (Kat. No: 32) Figür 41: Tripolitania I Amphorası (Kat. No: 33) Figür 42: Agora G198 Tipi Amphora (Kat. No: 34) Figür 43: Hayes Tip 65 (Kat. No: 35) Tablo 1: Amphoraların Tarihlenme Tablosu Grafik 1: Amphoraların Kekova’daki Alanlara Göre Oran ve Sayı Grafiği

Grafik 2: Amphoraların Merkezlere Bağlı Kökeninin Oran Ve Sayı Grafiği Grafik 3: Amphoraların Bölgelere Bağlı Kökeninin Oran ve Sayı Grafiği Grafik 4: Amphoraların Dönemsel Oran ve Sayı Grafiği

112

Figür 1: Likya Bölgesi Haritası

113

Figür 2: Tunç Çağından Roma Dönemine Kadar ki Süreçte Deniz Güzergâhları

114

Figür 3: Kekova Bölgesi Haritası

Figür 4: Kekova Bölgesi Piri Reis Haritası

115

Figür 5: Kekova Bölgesi Piri Reis Haritası

Figür 6: Kekova Adası Uydu Görüntüsü

116

Figür 7: Kekova Adası Tersane Koyu Liman Alanı

Figür 8: Kekova Adası Kuzey Yerleşim Liman Alanı

117

Figür 9: Etrüsk Amphorası (Kat. No: 1)

Figür 10: Greko-İtalik Amphorası (Kat. No: 2)

Figür 11: Lamboglia II Amphorası (Kat. No: 3)

118

Figür 12: Arkaik Dönem Lesbos Amphorası (Kat. No: 4)

Figür 13: Klasik Dönem Lesbos Amphorası (Kat. No: 5)

Figür 14: Proto-Rhodos I (Kat. No: 6)

119

Figür 15: Proto-Rhodos II (Kat. No: 7)

Figür 16: Helenistik Rhodos Amphorası (Kat. No: 8)

Figür 17: Geç Rhodos Amphorası (Kat. No: 9)

120

Figür 18: Geç Rhodos II (Kat. No: 10)

Figür 19: Kos Amphorası (Kat. No: 11)

Figür 20: LR 2A (Kat. No: 12)

121

Figür 21: LR 2B (Kat. No: 13)

Figür 22: LR 3 Amphorası (Kat. No: 14)

Figür 23: Ganos – Günsenin Tip I (Kat. No: 15)

122

Figür 24: Ganos – Günsenin Tip II-III (Kat. No: 16)

Figür 25: Ganos – Günsenin Tip III (Kat. No: 17)

Figür 26: Pompei V (Kat. No: 18)

123

Figür 27: Zemer 41 (Kat. No: 19)

Figür 28: LR 1-A (Kat. No: 20)

Figür 29: LR 1-B (Kat. No: 21)

124

Figür 30: Sepet Kulplu Amphora (Kat. No: 22)

Figür 31: Berythus (Beyrut) Amphorası (Kat. No: 23)

Figür 32: LR 4 A1 (Kat. No: 24)

125

Figür 33: LR 4 A2 (Kat. No: 25)

Figür 34: LR 4 B1 (Kat. No: 26)

Figür 35: LR 4 B3 (Kat. No: 27)

126

Figür 36: AE 3 Amphorası (Kat. No: 28)

Figür 37: AE 5-6 Amphorası (Kat. No: 29)

Figür 38: AE 7 Amphorası (Kat. No: 30)

127

Figür 39: Afrika II D - Keay XII (Kat. No: 31)

Figür 40: Afrika III A - Keay XXV (Kat. No: 32)

Figür 41: Tripolitania I Amphorası (Kat. No: 33)

128

Figür 42: Agora G198 Tipi Amphora (Kat. No: 34)

Figür 43: Hayes Tip 65 (Kat. No: 35)

129

Tablo 1: Amphoraların Tarihlenme Tablosu

130

Tersane Koyu Arkaik Batık Alanı

20% 31% Kuzey Yerleşim Alanı

49%

Karaöz Mevkii

18

16

14

12

10

8

6

4

2

0 Tersane Koyu Arkaik Batık Alanı Kuzey Yerleşim Alanı Karaöz Mevkii

Grafik 1: Amphoraların Kekova’daki Alanlara Göre Oran ve Sayı Grafiği

131

Batı Akdeniz İtalya Çevresi Lesbos Adası Rhodos 3% 6% 6% 3% 6% 6% Kos Adası 9% Kuzey Ege 14% Batı Anadolu 11% 3% Marmara 3% 6% Kilikya 3% 3% 11% 9% Kıbrıs Beyrut Gaza Bölgesi Mısır Kuzey Afrika (Tunus) Kuzey Afrika- Tripolitania Kökeni Belirsiz

5

4 4

3 3

2 2 2 2 2

1 1 1 1 1 1

Grafik 2: Amphoraların Merkezlere Bağlı Kökeninin Oran Ve Sayı Grafiği

132

2 3

6 İTALYA GREK EGE 8 MARMARA-KARADENİZ KİLİKYA KIBRIS 4 SURİYE-FİLİSTİN GAZA KUZEY AFRİKA 1 3 KÖKENİ BELİRSİZ 1

4 3

8

6

4 4

3 3 3

2

1 1

Grafik 3: Amphoraların Bölgelere Bağlı Kökeninin Oran ve Sayı Grafiği

133

8% 3%

46% 20%

23%

Arkaik Dönem Klasik Dönem Helenistik Dönem Roma Dönemi Geç Roma/ Bizans

16

8 7

3 1

Arkaik Dönem Klasik Dönem Helenistik Dönem Roma Dönemi Geç Roma/ Bizans

Grafik 4: Amphoraların Dönemsel Oran ve Sayı Grafiği

134

Özgeçmiş KİŞİSEL BİLGİLER

Adı Soyadı Uğurcan Orhan

Ünvanı Arkeolog

Birimi Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Doğum Yeri Mersin

Doğum Tarihi 05.01.1993

E-Posta [email protected]

Tel: 05367402987

EĞİTİM DURUMU

Derece Bölüm / Program Üniversite Yıl

Lisans Arkeoloji Selçuk Üniversitesi 2011-2016

Y.Lisans Klasik Arkeoloji Selçuk Üniversitesi 2016-

YABANCI DİL BİLGİSİ / FOREIGN LANGUAGE

Dil / Language Seviye / Level

İngilizce 55.000

Almanca Selçuk Üniversitesi Yabancı Diller Okulu Almanca Hazırlık

135

Sertifikalar -SSI Open Water Driver Dalış Belgesi -CMAS 2 Yıldız Dalıcı Sertifikası Kullandığı cihaz ve bilgisayar programları Cihazlar - Nivo -Total Station -GNSS (Cors/RTK) - Drone (İHA) - ROV (Sualtı robotu) - Scuba Dalış cihaz ve ekipmanları Programlar

Office programları: Word - Excel - Power Point - Movie Maker Bilgisayar destekli

Çizim programları: Autocad - Sketchup - Freehand - Adobe Illustrator

Bilgisayar destekli grafik programları: Photoshop - Photoscan

Katıldığı Arkeolojik Kazı ve Araştırmalar

2013 Çatalhöyük Kazı ve Araştırmaları 2014 Çatalhöyük Kazı ve Araştırmaları Antalya Kıyıları Sualtı Araştırmaları Adrasan Tabak Batığı Kazısı 2015 Mersin Kıyıları Sualtı Araştırmaları Knidos Sualtı Araştırmaları ve Kazısı Kekova Adası Arkeolojik Yüzey/Sualtı Araştırması Phaselis Antik Yüzey/Sualtı Araştırması Balıkesir-Cunda Tavuk Adası Sualtı Araştırmaları 2016 Kekova Adası Arkeolojik Yüzey/Sualtı Araştırması Phaselis Antik Yüzey/Sualtı Araştırması 2017 Tarsus Hinterlandı Yüzey Araştırmaları Kekova Adası Arkeolojik Yüzey/Sualtı Araştırması Phaselis Antik Yüzey/Sualtı Araştırması Anamurium Sualtı Araştırmaları ve Kazısı Knidos Sualtı Araştırmaları ve Kazısı

136

YAYINLAR

SCI, SCI-expanded, SSCI, AHCI’de yer alan ve Impact faktörü 1.0 ve üzeri olan uluslar arası dergilerde yayımlanan araştırma makalesi:

• E. Aslan, U. Erdoğan, U. Orhan, “Kekova’da Bulunan Bir Grup Ticari Rhodos Amphorası” Cedrus (Yayın Aşamasında)

Uluslararası bilimsel toplantılarda sunulan ve bildiri kitabında (Proceedings) basılan bildiriler :

• E. Aslan, Y. Kılıç, Y. Göçer, H. Boran, U. Orhan, "Kekova Adası Arkeolojik Yüzey/Sualtı Araştırmaları 2016", AST 35, 2018, 425-440.

Ulusal hakemli dergilerde yayımlanan makaleler:

• U. Orhan, “Phaselis 2016 Yılı Güney Limanı Amphora Buluntuları”. Phaselis III (2017) 141-148.

• E. Aslan, Y. Kılıç, U. Orhan, “Phaselis Güney Limanı”. Phaselis IV (2018) 1-13. http://dx.doi.org/10.18367/Pha.1800

Projeler: • Selçuk Üniversitesi BAP Destekli 18203005 No’lu “Kekova Sualtı Araştırmalarında Tespit Edilen Amphoralar” başlıklı tez projesi. (Yardımcı Araştırmacı - Tez Öğrencisi)

137