INSTYTUT OCHRONY PRZYRODY POLSKIEJ AKADEMII NAUK CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ Dwumiesięcznik R. LX (60) - 2004 - Zeszyt 1 (Styczeń-Luty) ORGAN PAŃSTWOWEJ RADY OCHRONY PRZYRODY Member of The World Conservatk>n Union KRAKÓW Redaktor naczelny: Zygmunt Denisiuk Sekretarz Redakcji: Agata Skoczylas Zespół redakcyjny: Zofia Alexandrowicz, Jerzy Fabijanowski, Róża Kaźmierczakowa, Stefan Michalik, Henryk Okarma, Halina Piękoś-Mirkowa, Piotr Profus W „Chrońmy Przyrodę Ojczystą" są publikowane oryginalne prace naukowe i artykuły przeglądowe z zakresu podstaw ochrony przy­ rody, podlegające recenzji. Zamieszcza się również artykuły popular­ nonaukowe, doniesienia i opinie dotyczące ochrony przyrody w Polsce i na świecie Adres Redakcji: 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33 Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty nr VJU-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 roku do bibliotek szkół wszystkich typów Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanych w "Zoological Record" (W. Brytania) Druk i oprawa: Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja" Kraków, ul. Sławkowska 17 Nakład: 1000 egz. „W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wycho­ wawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykazanie polskiego patriotyzmu: Chrońmy przyrodę ojczystą" (A. Wodziczko). TREŚĆ ZESZYTU PIERWSZEGO ARTYKUŁY NAUKOWE Michał Stopczyński, Piotr Zieliński, Zbigniew Woj Ciechow­ ski: Płazy Lasu Łagiewnickiego w Łodzi 5 Grzegorz Orłowski: Znaczenie refugiów śródpolnych jako ostoi chronionych gatunków roślin - przykładowe badania z Równiny Wrocławskiej 32 Paweł Buczyński, Andrzej Zawal: O występowaniu chro­ nionych gatunków ważek Odonota w północno-zachodniej Polsce 53 ARTYKUŁY POPULARNONAUKOWE Małgorzata Balana, Wojciech Czarniawski, Katarzyna Cze- piel, Rafał Gosik, Aneta Ptaszyńska: Walory przyrodni­ cze projektowanego rezerwatu Górki Czechowskie w Lubli­ nie - stan aktualny i perspektywy ochrony 67 Iwona Kaźmierska: Propozycja utworzenia rezerwatu le- śno-krajobrazowego „Jary Lampasza" na Pojezierzu Mrą- gowskim 78 3 Przemysław Stachyra, Mirosław Tchorzewski, Tomasz Ko- bylas, Paweł Marczakowski, Wiaczesław Michalczuk: Stanowiska ropuchy paskówki Bufo calamita na Zamojsz- czyźnie 85 WIADOMOŚCI Z KRAJU I ZE ŚWIATA Ochrona roślin Krystyna Towpasz: Rzadkie, zagrożone i chronione rośliny kserotermiczne w Kaczkowicach na Płaskowyżu Proszo- wickim 92 Anna Łuczycka-Popiel, Maria Wawer: Nowe stanowiska rzęsy garbatej Lemna gibba L. na Lubelszczyźnie 94 Błażej Białek, Jacek Drobnik: Nowe stanowisko zawilca wielkokwiatowego Anemone syluestńs w okolicy Chechła na Wyżynie Krakowsko-Wieluńskiej 97 Emil Hernik, Karina Skalska: Stanowisko dziewięćsiłu bezłodygowego Carlina acaulis i listery jajowatej Listera ouata w Zawierciu 99 Sesje Krzysztof Miśkiewicz: Międzynarodowa konferencja poświę­ cona ochronie dziedzictwa geologicznego w Europie Centralnej (Kraków, 3-4 października 2003 r.) 101 ARTYKUŁY NAUKOWE MICHAŁ STOPCZYŃSKI*, PIOTR ZIELIŃSKI", ZBIGNIEW WOJCIECHOWSKI"* *Dyrekcja Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich, 91-734 Łódź, ul. Wojska Polskiego 83 stopass@poczta. onet.pl **Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców, Uniwersytet Łódzki, 90-237 Łódź, ul. S. Banacha 12/16 pziel@biol. uni. lodz.pl ***Zakład Dydaktyki Biologii i Badania Różnorodności Biologicznej, Uniwersytet Łódzki, 90-237 Łódź, ul. S. Banacha 1/3 zbig(qfoiol. uni. lodz.pl Płazy Lasu Łagiewnickiego w Łodzi Dyskusja o zmianach składu gatunkowego i liczebności płazów nie jest możliwa bez szczegółowych danych ilościo­ wych (Pechmann i in. 1991). Dopiero wieloletnie obserwacje typu monitoringowego bądź powtórzenia badań po wielu latach pozwalają na ocenę statusu gatunku na określonym obszarze (Fog 1988 a,b, Holmen, Wederkinch 1988, Świerad 1988, Pechmann i in. 1991, Lannoo i in. 1994). W polskiej literatu­ rze herpetologicznej brak jest danych porównawczych o liczeb­ ności populacji płazów na określonych stanowiskach w prze­ szłości i obecnie. Nieliczne są również opracowania z ostatnich lat, precyzyjnie opisujące batrachofaunę badanych obszarów (Berger 2000). Szczególnie mało jest prac dotyczących terenów miejskich. Wyjątkiem jest Kraków, który doczekał się podsu­ mowujących opracowań herpetologicznych (Juszczyk 1989, 5 Guzik i in. 1996). Również w Wielkopolsce opracowano już szczegółowo herpetofaunę niektórych obszarów (Pawłowski 1993, Rybacki, Berger 1997). Z obszaru Łodzi, a tym bardziej z Lasu Łagiewnickiego, brak jakichkolwiek wcześniejszych opublikowanych danych o wystę­ powaniu płazów. Ponadto, zwłaszcza w ostatnim dziesięciole­ ciu, doszło do nasilenia presji antropogenicznej na Las Łagiew­ nicki, a to głównie za sprawą budownictwa mieszkaniowego, intensywnie rozwijającego się na obrzeżach Lasu. Dlatego też niezwykle ważne jest podjęcie działań mających na celu przede wszystkim zinwentaryzowanie i ochronę miejsc rozrodu płazów. Niniejsze opracowanie ma częściowo wypełnić tę lukę. Celem pracy jest poznanie i opisanie miejsc rozrodu płazów w Lesie Łagiewnickim i jego bliskim sąsiedztwie. Pozwoli to na ocenę stopnia zagrożenia populacji poszczególnych gatunków płazów oraz na ocenę znaczenia określonych zbiorników wodnych dla ich rozrodu. Szczególny nacisk położono na dokładny opis stanowisk i metod zbierania materiału, aby było możliwe prze­ prowadzenie porównań w przyszłości, na tych samych stano­ wiskach. Opis terenu Las Łagiewnicki jest jednym z największych w Europie kompleksów leśnych położonych w granicach administracyj­ nych miasta. Położony jest w północnej części Łodzi, a jego powierzchnia wynosi ok. 1200 ha. Las ten mimo dość inten­ sywnej eksploatacji rozpoczętej jeszcze w zeszłym stuleciu ma w dużej części dawny, niemal puszczański charakter, o czym świadczą fragmenty dobrze zachowanych, dwustuletnich drze­ wostanów dębowych. Położenie Lasu na zróżnicowanym podło­ żu geologicznym i bogactwo form geomorfologicznych spra­ wia, że występuje tu wiele różnorodnych siedlisk. Najbardziej rozpowszechnionym zbiorowiskiem jest grąd - od wysokiego, poprzez typowy do bardzo żyznego grądu niskiego. We wschod­ niej części lasu znaczną powierzchnię zajmują zbiorowiska o charakterze zbliżonym do subatlantyckich kwaśnych dąbrów. Na dobrze nasłonecznionych stokach pagórków rozwinęły się bogate fiorystycznie fitocenozy dąbrowy świetlistej, zaś doli­ ny strumieni porastają łęgi jesionowo-olszowe. Bardzo rzadko występują olsy (ok. 0,8% ogólnej powierzchni). Przy południo­ wym skraju Lasu Łagiewnickiego rozpoczyna swój bieg Bzura, 6 a przy północnym jej dopływ - Łagiewniczanka (Brzoza) (Mar­ kowski i in. 1993, Diehl 1997). Las Łagiewnicki otoczony jest ruchliwymi arteriami komu­ nikacyjnymi (ryc. 1), jedynie od strony północno-wschodniej natężenie ruchu kołowego jest mniejsze. W stosunku do obszaru Polski niżowej klimat Lasu Łagiew­ nickiego charakteryzuje się niższymi temperaturami zimy jak i mniejszymi amplitudami temperatur w ciągu roku. Ma to wpływ na skrócenie okresu wegetacyjnego, który średnio rozpo­ czyna się 25.03., a kończy 17. 09. (jest więc krótszy o ok. 30 dni niż na terenach sąsiednich), a także na wydłużenie okre­ su zalegania pokrywy śnieżnej. Wielkość opadów atmosferycz­ nych wynosi 650 mm rocznie, co jest wartością zdecydowanie wyższą od przeciętnej dla terenów Polski Środkowej (Koziejo- wa 1998, Diehl 1997). Systematyczne kontrole, obejmujące prawie wszystkie trwa­ łe i okresowe zbiorniki Lasu Łagiewnickiego (ryc. 1), przeprowa­ dzano na następujących stanowiskach: 1. Rozlewisko po wschodniej stronie nasypu kolejowego, na płd. od ul. Kasztelańskiej, 2. Staw przy ul. Kasztelańskiej, 3. Staw przy ul. Żuczej, 4. Staw u zbiegu ulic Krasnoludków i Bażanciej, 5. „Paciorkowe" stawy na Bzurze przy ul. Skrzydlatej, 6. Stawy na Łagiewniczance, 7. Staw w Łagiewnikach na południowym dopływie Łagiew- niczanki, 8. Oczko wodne pod Skotnikami, 9. Torfowisko „Smolarnia". Ponadto kontrolowano cztery stanowiska położone w sąsiedz­ twie zwartego kompleksu Lasu Łagiewnickiego: 10. „Paciorkowe" stawy na Bzurze, na wschód od ul. Boruty, 11. „Paciorkowe" stawy na Bzurze pomiędzy ul. Boruty a ul. Wycieczkową, 12. Staw nad Bzurą, na północ od ul. Mrówczej, 13. Staw na Rożkach. Stanowisko 1. Rozlewisko po wschodniej stronie nasypu kolejowego, na południe od ul. Kasztelańskiej (ryc. 1) Rozlewisko otacza las olsowy, jedynie od strony nasypu kole­ jowego zajmują większe powierzchnie łozowiska, dzięki czemu ta część jest lepiej doświetlona. Teren ten jest okresowo zasila­ ny wodami powierzchniowymi z południowo-zachodniej części 7 Lasu Łagiewnickiego - głównie poprzez ciek przepływający przez staw przy ul. Kasztelańskiej (ryc. 1). Przy wysokim stanie wody w stawie jej nadmiar dodatkowo zasila opisywane rozlewisko, przelewając się przez ul. Kasztelańską. Niestety bardzo często dochodzi do zupełnego zaniku wody. W latach „suchych" woda utrzymuje się zazwyczaj tylko w rowie przy nasypie kolejowym 8 oraz w rowie łączącym staw przy ul. Kasztelańskiej z rozlewi­ skiem. W latach obfitujących w opady zalewany jest rozległy obszar między ul. Kasztelańską a nasypem kolejowym. Teren rozlewiska jest stosunkowo płaski i nawet niewielkie wahania poziomu wody wywołują dużą zmianę jego powierzchni. Stanowisko 2. Staw przy ul. Kasztelańskiej (rye. 1) Zbiornik sztucznego pochodzenia, położony jest po północ­ nej stronie ul. Kasztelańskiej, ok. 250 m na wschód od przejaz­ du kolejowego. Od północnej i wschodniej strony staw otoczo­ ny jest śródleśną, wilgotną łąką, zaś pozostałe brzegi porasta las olszowy, powodujący zacienienie zbiornika. Powierzchnia lustra wody wynosi ok. 1400 m2, a maksymalna głębokość