INSTYTUT OCHRONY PRZYRODY POLSKIEJ AKADEMII NAUK

CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ

Dwumiesięcznik

R. LX (60) - 2004 - Zeszyt 1 (Styczeń-Luty)

ORGAN PAŃSTWOWEJ RADY OCHRONY PRZYRODY

Member of

The World Conservatk>n Union

KRAKÓW Redaktor naczelny: Zygmunt Denisiuk

Sekretarz Redakcji: Agata Skoczylas

Zespół redakcyjny: Zofia Alexandrowicz, Jerzy Fabijanowski, Róża Kaźmierczakowa, Stefan Michalik, Henryk Okarma, Halina Piękoś-Mirkowa, Piotr Profus

W „Chrońmy Przyrodę Ojczystą" są publikowane oryginalne prace naukowe i artykuły przeglądowe z zakresu podstaw ochrony przy­ rody, podlegające recenzji. Zamieszcza się również artykuły popular­ nonaukowe, doniesienia i opinie dotyczące ochrony przyrody w Polsce i na świecie

Adres Redakcji: 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33

Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty nr VJU-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 roku do bibliotek szkół wszystkich typów

Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanych w "Zoological Record" (W. Brytania)

Druk i oprawa: Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja" Kraków, ul. Sławkowska 17 Nakład: 1000 egz. „W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wycho­ wawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykazanie polskiego patriotyzmu: Chrońmy przyrodę ojczystą" (A. Wodziczko).

TREŚĆ ZESZYTU PIERWSZEGO

ARTYKUŁY NAUKOWE

Michał Stopczyński, Piotr Zieliński, Zbigniew Woj Ciechow­ ski: Płazy Lasu Łagiewnickiego w Łodzi 5 Grzegorz Orłowski: Znaczenie refugiów śródpolnych jako ostoi chronionych gatunków roślin - przykładowe badania z Równiny Wrocławskiej 32 Paweł Buczyński, Andrzej Zawal: O występowaniu chro­ nionych gatunków ważek Odonota w północno-zachodniej Polsce 53

ARTYKUŁY POPULARNONAUKOWE

Małgorzata Balana, Wojciech Czarniawski, Katarzyna Cze- piel, Rafał Gosik, Aneta Ptaszyńska: Walory przyrodni­ cze projektowanego rezerwatu Górki Czechowskie w Lubli­ nie - stan aktualny i perspektywy ochrony 67 Iwona Kaźmierska: Propozycja utworzenia rezerwatu le- śno-krajobrazowego „Jary Lampasza" na Pojezierzu Mrą- gowskim 78 3 Przemysław Stachyra, Mirosław Tchorzewski, Tomasz Ko- bylas, Paweł Marczakowski, Wiaczesław Michalczuk: Stanowiska ropuchy paskówki Bufo calamita na Zamojsz- czyźnie 85

WIADOMOŚCI Z KRAJU I ZE ŚWIATA

Ochrona roślin

Krystyna Towpasz: Rzadkie, zagrożone i chronione rośliny kserotermiczne w Kaczkowicach na Płaskowyżu Proszo- wickim 92 Anna Łuczycka-Popiel, Maria Wawer: Nowe stanowiska rzęsy garbatej Lemna gibba L. na Lubelszczyźnie 94 Błażej Białek, Jacek Drobnik: Nowe stanowisko zawilca wielkokwiatowego Anemone syluestńs w okolicy Chechła na Wyżynie Krakowsko-Wieluńskiej 97 Emil Hernik, Karina Skalska: Stanowisko dziewięćsiłu bezłodygowego Carlina acaulis i listery jajowatej Listera ouata w Zawierciu 99

Sesje

Krzysztof Miśkiewicz: Międzynarodowa konferencja poświę­ cona ochronie dziedzictwa geologicznego w Europie Centralnej (Kraków, 3-4 października 2003 r.) 101 ARTYKUŁY NAUKOWE

MICHAŁ STOPCZYŃSKI*, PIOTR ZIELIŃSKI", ZBIGNIEW WOJCIECHOWSKI"*

*Dyrekcja Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich, 91-734 Łódź, ul. Wojska Polskiego 83 stopass@poczta. onet.pl **Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców, Uniwersytet Łódzki, 90-237 Łódź, ul. S. Banacha 12/16 pziel@biol. uni. lodz.pl ***Zakład Dydaktyki Biologii i Badania Różnorodności Biologicznej, Uniwersytet Łódzki, 90-237 Łódź, ul. S. Banacha 1/3 zbig(qfoiol. uni. lodz.pl

Płazy Lasu Łagiewnickiego w Łodzi

Dyskusja o zmianach składu gatunkowego i liczebności płazów nie jest możliwa bez szczegółowych danych ilościo­ wych (Pechmann i in. 1991). Dopiero wieloletnie obserwacje typu monitoringowego bądź powtórzenia badań po wielu latach pozwalają na ocenę statusu gatunku na określonym obszarze (Fog 1988 a,b, Holmen, Wederkinch 1988, Świerad 1988, Pechmann i in. 1991, Lannoo i in. 1994). W polskiej literatu­ rze herpetologicznej brak jest danych porównawczych o liczeb­ ności populacji płazów na określonych stanowiskach w prze­ szłości i obecnie. Nieliczne są również opracowania z ostatnich lat, precyzyjnie opisujące batrachofaunę badanych obszarów (Berger 2000). Szczególnie mało jest prac dotyczących terenów miejskich. Wyjątkiem jest Kraków, który doczekał się podsu­ mowujących opracowań herpetologicznych (Juszczyk 1989,

5 Guzik i in. 1996). Również w Wielkopolsce opracowano już szczegółowo herpetofaunę niektórych obszarów (Pawłowski 1993, Rybacki, Berger 1997). Z obszaru Łodzi, a tym bardziej z Lasu Łagiewnickiego, brak jakichkolwiek wcześniejszych opublikowanych danych o wystę­ powaniu płazów. Ponadto, zwłaszcza w ostatnim dziesięciole­ ciu, doszło do nasilenia presji antropogenicznej na Las Łagiew­ nicki, a to głównie za sprawą budownictwa mieszkaniowego, intensywnie rozwijającego się na obrzeżach Lasu. Dlatego też niezwykle ważne jest podjęcie działań mających na celu przede wszystkim zinwentaryzowanie i ochronę miejsc rozrodu płazów. Niniejsze opracowanie ma częściowo wypełnić tę lukę. Celem pracy jest poznanie i opisanie miejsc rozrodu płazów w Lesie Łagiewnickim i jego bliskim sąsiedztwie. Pozwoli to na ocenę stopnia zagrożenia populacji poszczególnych gatunków płazów oraz na ocenę znaczenia określonych zbiorników wodnych dla ich rozrodu. Szczególny nacisk położono na dokładny opis stanowisk i metod zbierania materiału, aby było możliwe prze­ prowadzenie porównań w przyszłości, na tych samych stano­ wiskach.

Opis terenu

Las Łagiewnicki jest jednym z największych w Europie kompleksów leśnych położonych w granicach administracyj­ nych miasta. Położony jest w północnej części Łodzi, a jego powierzchnia wynosi ok. 1200 ha. Las ten mimo dość inten­ sywnej eksploatacji rozpoczętej jeszcze w zeszłym stuleciu ma w dużej części dawny, niemal puszczański charakter, o czym świadczą fragmenty dobrze zachowanych, dwustuletnich drze­ wostanów dębowych. Położenie Lasu na zróżnicowanym podło­ żu geologicznym i bogactwo form geomorfologicznych spra­ wia, że występuje tu wiele różnorodnych siedlisk. Najbardziej rozpowszechnionym zbiorowiskiem jest grąd - od wysokiego, poprzez typowy do bardzo żyznego grądu niskiego. We wschod­ niej części lasu znaczną powierzchnię zajmują zbiorowiska o charakterze zbliżonym do subatlantyckich kwaśnych dąbrów. Na dobrze nasłonecznionych stokach pagórków rozwinęły się bogate fiorystycznie fitocenozy dąbrowy świetlistej, zaś doli­ ny strumieni porastają łęgi jesionowo-olszowe. Bardzo rzadko występują olsy (ok. 0,8% ogólnej powierzchni). Przy południo­ wym skraju Lasu Łagiewnickiego rozpoczyna swój bieg Bzura,

6 a przy północnym jej dopływ - Łagiewniczanka (Brzoza) (Mar­ kowski i in. 1993, Diehl 1997). Las Łagiewnicki otoczony jest ruchliwymi arteriami komu­ nikacyjnymi (ryc. 1), jedynie od strony północno-wschodniej natężenie ruchu kołowego jest mniejsze. W stosunku do obszaru Polski niżowej klimat Lasu Łagiew­ nickiego charakteryzuje się niższymi temperaturami zimy jak i mniejszymi amplitudami temperatur w ciągu roku. Ma to wpływ na skrócenie okresu wegetacyjnego, który średnio rozpo­ czyna się 25.03., a kończy 17. 09. (jest więc krótszy o ok. 30 dni niż na terenach sąsiednich), a także na wydłużenie okre­ su zalegania pokrywy śnieżnej. Wielkość opadów atmosferycz­ nych wynosi 650 mm rocznie, co jest wartością zdecydowanie wyższą od przeciętnej dla terenów Polski Środkowej (Koziejo- wa 1998, Diehl 1997). Systematyczne kontrole, obejmujące prawie wszystkie trwa­ łe i okresowe zbiorniki Lasu Łagiewnickiego (ryc. 1), przeprowa­ dzano na następujących stanowiskach: 1. Rozlewisko po wschodniej stronie nasypu kolejowego, na płd. od ul. Kasztelańskiej, 2. Staw przy ul. Kasztelańskiej, 3. Staw przy ul. Żuczej, 4. Staw u zbiegu ulic Krasnoludków i Bażanciej, 5. „Paciorkowe" stawy na Bzurze przy ul. Skrzydlatej, 6. Stawy na Łagiewniczance, 7. Staw w Łagiewnikach na południowym dopływie Łagiew- niczanki, 8. Oczko wodne pod Skotnikami, 9. Torfowisko „Smolarnia". Ponadto kontrolowano cztery stanowiska położone w sąsiedz­ twie zwartego kompleksu Lasu Łagiewnickiego: 10. „Paciorkowe" stawy na Bzurze, na wschód od ul. Boruty, 11. „Paciorkowe" stawy na Bzurze pomiędzy ul. Boruty a ul. Wycieczkową, 12. Staw nad Bzurą, na północ od ul. Mrówczej, 13. Staw na Rożkach. Stanowisko 1. Rozlewisko po wschodniej stronie nasypu kolejowego, na południe od ul. Kasztelańskiej (ryc. 1) Rozlewisko otacza las olsowy, jedynie od strony nasypu kole­ jowego zajmują większe powierzchnie łozowiska, dzięki czemu ta część jest lepiej doświetlona. Teren ten jest okresowo zasila­ ny wodami powierzchniowymi z południowo-zachodniej części

7 Lasu Łagiewnickiego - głównie poprzez ciek przepływający przez staw przy ul. Kasztelańskiej (ryc. 1). Przy wysokim stanie wody w stawie jej nadmiar dodatkowo zasila opisywane rozlewisko, przelewając się przez ul. Kasztelańską. Niestety bardzo często dochodzi do zupełnego zaniku wody. W latach „suchych" woda utrzymuje się zazwyczaj tylko w rowie przy nasypie kolejowym

8 oraz w rowie łączącym staw przy ul. Kasztelańskiej z rozlewi­ skiem. W latach obfitujących w opady zalewany jest rozległy obszar między ul. Kasztelańską a nasypem kolejowym. Teren rozlewiska jest stosunkowo płaski i nawet niewielkie wahania poziomu wody wywołują dużą zmianę jego powierzchni. Stanowisko 2. Staw przy ul. Kasztelańskiej (rye. 1) Zbiornik sztucznego pochodzenia, położony jest po północ­ nej stronie ul. Kasztelańskiej, ok. 250 m na wschód od przejaz­ du kolejowego. Od północnej i wschodniej strony staw otoczo­ ny jest śródleśną, wilgotną łąką, zaś pozostałe brzegi porasta las olszowy, powodujący zacienienie zbiornika. Powierzchnia lustra wody wynosi ok. 1400 m2, a maksymalna głębokość ok. 1,5 m. Roślinność przybrzeżna i denna jest raczej skąpa, a dno pokrywa gruba warstwa materii organicznej pochodzącej głów­ nie z opadłych liści. Staw jest rzadko odwiedzany przez ludzi, a zasila go głównie niewielki ciek oraz woda opadowa bądź z roztopów z otaczającej go łąki. Stanowisko 3. Staw przy ul. Żuczej (rye. 1) Powierzchnia stawu wraz z rozlewiskiem przy wysokim stanie wody wynosi ok. 450 m2, a maksymalna głębokość ok. 1.5 m. Otoczą go podmokły las, w którym dominuje brzoza omszona i olsza czarna. Brzegi są płaskie, porośnięte trawą i krzewami Rye. 1. Położenie stanowisk badawczych w Lesie Łagiewnickim. 1 - rozlewisko po wsch. stronie nasypu kolejowego, na płd. od ul. Kasztelańskiej, 2 - staw przy ul. Kasztelańskiej, 3 - staw przy ul. Żuczej, 4 - staw u zbiegu ul. Krasnoludków i Bażanciej, 5 - „paciorkowe" stawy na Bzurze przy ul. Skrzydlatej, 6 - stawy na Łagiewniczance, 7 - staw na płd. dopływie Łagiewniczanki, 8 - oczko wodne pod Skotnikami, 9 - rozlewisko „Smolarnia", 10 - „paciorkowe" stawy na Bzurze po wsch. stronie ul. Boruty, 11 - „paciorkowe" stawy na Bzurze pomiędzy ul. Boruty a ul. Wycieczkową, 12 - staw nad Bzurą po płn. stronie ul. Mrówczej, 13 - staw na Rożkach - Location of the study sites in the Łagiewnicki Forest. 1 - standing water by the eastern side of the railway, to the south of the Kasztelańska street, 2 - pond by the Kasztelańska street, 3 - pond by the Żucza street, 4 - pond between the Krasnoludków and Bażancia streets, 5 - chain of ponds on the Bzura river by the Skrzydlata street, 6 - ponds on the Łagiewniczanka river, 7 - ponds on the southern tributary of the Łagiewniczanka river, 8 - water body near Skotniki, 9 - the Smolarnia standing water, 10 - chain of ponds on the Bzura river by the eastern side of the Boruta street, 11 - chain of ponds on the Bzura river between the Boruta and Wycieczkowa streets, 12 - pond on the Bzura river by the northern side of the Mrówcza street, 13 - pond on Różki 9 wierzb. Zacienienie stawu jest znaczne, pokrywa lodowa utrzy­ muje się długo. Brak roślinności przybrzeżnej oraz zanurzonej, dno pokrywa gruba warstwa osadów dennych. Staw trudno dostępny dla ludzi. Woda silnie zeutrofizowana, o czym świad­ czą masowe zakwity glonów. Wahania poziomu wody silne, zwłaszcza wczesną wiosną. Staw zasilany jest głównie wodą ze spływów powierzchniowych, a także z niewielkiego cieku śródleśnego. Jest położony ok. 100 m na południe od ul. Żuczej - w kwadracie pomiędzy ul. Kaszte­ lańską, Krasnoludków i Żuczą. (51°49'7" N, 19°27'51" E) Stanowisko 4. Staw u zbiegu ul. Krasnoludków i Bażanciej (ryc. 1) Staw o powierzchni ok. 430 m2 , prostokątnym kształcie i głębokości wraz z osadami do 1,5 m. Dość strome brzegi pora­ stają olsze czarne, powodujące znaczne zacienienie. Dno grzą­ skie, z grubą warstwą osadów organicznych i słabo rozwiniętą roślinnością zanurzoną. Źródłem wody są spływy powierzchnio­ we. Staw ten pod koniec lata ulega silnemu wypłyceniu. Znaj­ duje się tuż przy skrzyżowaniu ul. Krasnoludków i ul. Bażan­ ciej, po zachodniej stronie ul. Krasnoludków. Stanowisko 5. „Paciorkowe" stawy na Bzurze przy ul. Skrzy­ dlatej (ryc. 1) Trzy stawy o łącznej powierzchni 8,5 ha. Położone w Artu- rówku - najchętniej odwiedzanej części Lasu Łagiewnickie­ go. Brzegi stawów są płaskie, częściowo wybetonowane, dno utwardzone piaskiem. Stawy pełnią głównie funkcje rekreacyj­ ne i sportowe (kąpielisko, przystań kajakowa). Woda zwykle jest spuszczana na zimę. Dno stawu z kąpieliskiem jest regularnie czyszczone i wysypywane piaskiem. Stanowisko 6. Stawy na Łagiewniczance (ryc. 1) Dwa stawy położone na zachód od ul. Wycieczkowej, o łącz­ nej powierzchni 2,3 ha i średniej głębokości 0,8 m. Oba zbior­ niki mają charakter parkowy, otoczone są starodrzewiem Lasu Łagiewnickiego. Brzegi stawów są płaskie, łatwo dostępne dla ludzi, linia brzegowa mało urozmaicona. Jedynie przy moście na Łagiewniczance brzegi są strome i trudniej dostępne. Brak dobrze rozwiniętej roślinności zanurzonej. Woda zwykle nie jest spuszczana na zimę. Jedynie w 1997r. w stawach nie było wody z uwagi na ich pogłębianie i remont mostków. Stawy te są bardzo często odwiedzane przez spacerujących. Nie badano batrachofauny trzeciego stawu na Łagiewni­ czance przy ul. Łagiewnickiej, gdyż staw ten znajduje się na zamkniętym terenie Szpitala Chorób Płuc.

10 Stanowisko 7. Staw na południowym dopływie Łagiewni- czanki (ryc.l) W 1997r. staw poddany został renowacji w związku z czym pierwotny jego charakter uległ zmianie. W 1996 i na początku 1997r., kiedy przeprowadzono większość obserwacji, powierzch­ nia lustra wody wynosiła ok. 1300 m2. Staw miał charakter dzikiego dość płytkiego oczka śródleśnego, z grubą warstwą osadów dennych, pozatapianymi pniami drzew, warstwą rzęsy i masowymi zakwitami glonów. Po zabiegach renowacyjnych powierzchnia stawu wzrosła o ok. 300 m2, dno zostało oczysz­ czone i utwardzone. Obecnie zbiornik ten ma charakter parko­ wy, położony jest tuż przy bardzo ruchliwej ścieżce spacerowej łączącej Łagiewniki z Arturówkiem. Brzegi stawu są dość łagod­ ne, trawiaste, od strony zachodniej porasta je kilka olsz czar­ nych. Staw położony jest w pobliżu kompleksu trzech dużych stawów w Łagiewnikach jednak nie ma z nimi bezpośrednie­ go połączenia. Znajduje tuż przy niebieskim szlaku łączącym Łagiewniki i Arturówek, po jego zachodniej stronie, ok. 100 m za stawem na Łagiewniczance idąc w stronę Arturówka. Stanowisko 8. Oczko wodne pod Skotnikami (ryc. 1) Jest to najmniejszy ze zbiorników objętych systematyczny­ mi kontrolami. Jego powierzchnia wynosi ok. 150 m2, a głębo­ kość nie przekracza 1,5 m. Staw ten wykopano niedawno, o czym świadczą świeże zwałowiska ziemi. Brzegi są strome, dno gliniaste, a roślinność wodna bardzo skąpa. Zbiornik jest silnie zacieniony i częściowo zanieczyszczony odpadami. Poło­ żony jest w najbardziej na północ wysuniętym fragmencie Lasu Łagiewnickiego (51°51'46" N, 19°30'16" E). Stanowisko 9. Torfowisko „Smolarnia" (ryc. 1) Powierzchnia torfowiska wynosi ok. 3500 m2 natomiast lustro wody zajmuje maksymalnie ok. 2000 m2. Niektóre frag­ menty torfowiska przypominają obecnie początkowe stadia olsu, gdzie w drzewostanie dominuje olsza czarna oraz topola osika, natomiast większość powierzchni porośnięta jest wierz­ bą szarą (Otocki 1999). Roślinność przybrzeżna oraz zanu­ rzona bardzo skąpa lub w ogóle jej brak. Głębokość zbiorni­ ka ok. 1,5 m, dno bardzo grząskie z grubym osadem rozkłada­ jących się liści i gałęzi. W zbiorniku w zależności od warunków hydrologicznych obserwuje się duże wahania poziomu wody, nawet powyżej 1 m. Ciemnobrunatny kolor wody świadczy o dużej zawartości substancji humusowych. Torfowisko poło­ żone jest we wschodniej części Lasu Łagiewnickiego. (51°50'31'' N, 19°30'46" E) 1 1 Stanowisko 10. „Paciorkowe" stawy na Bzurze na wschód od ul. Boruty (3 stawy, ryci). Przy ul. Boruty znajduje się okrągły w zarysie, duży staw z wyspą. Na wschód od niego mniejszy, prostokątny. Oba stawy znajdują się na terenach prywatnych. Większy staw, o pow. ok. 3000 m2 został ponownie napełniony wodą dopiero w 1998r. Staw ten otoczony jest starym, rzadkim drzewostanem typu parkowego. Mniejszy staw, częściowo zacieniony od strony zachodniej, ma powierzchnię ok. 1200 m2 i głębokość do 1,5 m. Brzegi są dosyć strome. Na wschód od opisanych wyżej dwóch stawów znajduje się jeszcze jeden, prostokątny, o wybetonowa­ nych brzegach, silnie zarastający młodymi olchami i brzozami oraz kilka mniejszych zbiorników i zagłębień, okresowo wypeł­ nionych wodą. Poziom wody w opisywanych trzech stawach zmienia się w sezonach, w zależności od ilości wody w Bzurze. Stanowisko 11. „Paciorkowe" stawy na Bzurze pomiędzy ul. Boruty a Wycieczkową (ryc. 1) System 9 stawów (nie licząc b. małych zbiorników) poło­ żonych głównie na terenach prywatnych. Zwykle 1-2 z nich są spuszczone w celu pogłębienia i oczyszczenia dna. Niektó­ re stawy mają brzegi zupełnie odsłonięte, pozostałe są zacie­ nione, głownie starymi drzewami parkowymi. Większość z tych stawów jest ogrodzona i rzadko odwiedzana przez ludzi. Wyjąt­ kiem jest staw przy restauracji „Dworek", licznie odwiedzany przez spacerujących. Stanowisko 12. Staw nad Bzurą po północnej stronie ul. Mrówczej (ryc. 1) Powierzchnia wynosi ok. 1900 m2. Dość płytki, z grubą warstwą osadów dennych, o słabo rozwiniętej roślinności zanurzonej. Jego brzegi od strony wschodniej porastają nielicz­ ne olsze czarne powodując nieznaczne jego zacienienie. Są one dość strome, porośnięte trzciną zwyczajną. Od Bzury odgro­ dzony jest wałem ziemnym. W części północnej znajduje się niewielka wyspa połączona z brzegiem drewnianą kładką. Przy wyspie znajduje się najpłytsza część stawu. Zbiornik ma wyraź­ nie charakter zaniedbanego stawu rybnego, znajduje się na częściowo ogrodzonej, prywatnej posesji. Otoczenie stawu jest urozmaicone - położony jest wśród łąk i pól, częściowo otoczo­ ny przez las łęgowy rosnący wzdłuż Bzury, w pobliżu znajdują się nieliczne zabudowania, ogródki działkowe oraz użytkowane stawy rybne. Staw ma bezpośrednie połączenie z Bzurą, a poziom wody do niedawna regulowano betonowym jazem. Niestety obecnie jaz

12 ten jest zniszczony i w stawie utrzymuje się niski poziom wody. Wczesną wiosną 1998r. odnotowano najniższy dotychczasowy stan wody - odsłonięte było prawie 60% dna zbiornika. Staw znajduje się ok. 150 m na północ od mostu ul. Mrów­ cza - Bzura, po zachodniej stronie rzeki, poza granicami admi­ nistracyjnymi Łodzi. Stanowisko 13. Staw na Rożkach (ryc. 1) Typowe śródpolne oczko wodne o powierzchni ok. 2000 m2, położone pomiędzy ulicami: Strykowską, Opolską, Koniakow- ską a Herbową. Brzegi ma płaskie, jedynie od strony zachod­ niej znajdują się zwałowiska ziemi - przypuszczalnie pochodzą­ ce z pogłębiania tej jego części. Pas roślinność przybrzeżnej jest dobrze wykształcony, tworzony głównie przez pałkę szerokolist- ną i trzcinę zwyczajną, sięga on w niektórych miejscach nawet do 6 m w głąb zbiornika. Dno pokrywa gruba warstwa mułu. Od strony wschodniej roślinność oddziela dość dużą zatokę od otwartego lustra wody tworząc wypłyconą część zbiornika. Staw otoczony jest łąkami, a od strony zachodniej użytkowa­ nym polem, w związku z czym jego zacienienie jest nieznaczne - pochodzące od kilku wierzb rosnących przy brzegu. Głębokość stawu miejscami nieco przekracza 1,5 m. Jest silnie zeutrofi- zowany.

Metody zbierania i opisu materiału

Obserwacje bartachofauny Lasu Łagiewnickiego prowadzo­ no od końca marca do lipca w latach 1996-1998. Uzupełniają­ ce dane zebrano nadto w 1999 r. W latach tych skontrolowa­ no wszystkie dostępne zbiorniki wodne Lasu Łagiewnickiego, z czego większość była odwiedzana wielokrotnie w ciągu sezonu rozrodczego płazów. Szczególny nacisk położono na wyszuka­ nie wszystkich gatunków na danym stanowisku. Do porówna­ nia stanu batrachofauny Lasu Łagiewnickiego z lat 1986-1998 z latami 70. ubiegłego wieku wykorzystano niepublikowane obserwacje Z. Wojciechowskiego. Zbiorniki wodne (ryc. 1) badano pod kątem występowania płazów przynajmniej przez dwa sezony, co najmniej 7-8 razy w sezonie, przy czym przynajmniej dwie kontrole przeprowa­ dzano podczas ciepłych nocy w maju w godz. 2200-2400, w celu wykrycia po głosach godowych gatunków późnowiosennych, takich jak ropucha zielona Bufo uińdis, ropucha paskówka Bufo calamita, kumak nizinny Bombina bombina, rzekotka drzewna 13 Tab. 1. Stosowana skala oceny częstości występowania gatunku w przestrzeni. - Frequency of occurence of a species in space

% stanowisk z odnotowanym danym gatunkiem Stopnie częstości Percentage of sites with the species recorded bardzo rzadko spotykany - < 10% (występuje najwyżej na kilku procentach stanowisk) very infrequently recorded (occurs at only a few per cent of the sites)

rzadko spotykany 10-20% (występuje na kilkunastu procentach stanowisk) infrequently recorded occurs at only a few dozen per cent of the sites)

niezbyt często spotykany 20-40% (występuje na co trzecim stanowisku) less frequently recorded (occurs at every third site)

często spotykany 40-80% (występuje na co drugim stanowisku lub nieco częściej) frequently recorded (occurs at every second site or a little more frequently)

bardzo często spotykany £80% (występuje na każdym bądź prawie na każdym stanowisku) very frequently recorded (occurs at all or nearly all sites) Hyla arborea i żaba śmieszka Rana ńdibunda. Podczas kontro­ li nocnej nasłuchiwanie trwało co najmniej 15 min. na każdym stanowisku. Pierwsze kontrole przeprowadzano wczesną wiosną, zaraz po ustąpieniu pokrywy lodowej ze zbiorników. Terminy kolej­ nych obserwacji były uzależnione od przebiegu pory godowej płazów. W przypadku opóźnionej wiosny i gwałtownego ocie­ plenia kontrole przeprowadzano co około 3 dni, w warunkach typowej wiosny - raz w tygodniu. W okresie największego nasi­ lenia godów grzebiuszki ziemnej Pelobates fuscus, ropuchy szarej Bufo bufo, żaby moczarowej Rana arualis i żaby traw- nej R. temporaria starano się, aby wszystkie badane zbiorniki spenetrować w ciągu 2 dni. Podczas kontroli dziennych każdy zbiornik obchodzono notując wszystkie zaobserwowane i usłyszane płazy oraz ślady ich obecności (pakiety skrzeku, sznury jaj ropuch, jaja traszek na przybrzeżnej roślinności). Czas kontroli każdego zbiorni­ ka wynosił około 30 min. Wówczas liczono wszystkie widocz­ ne i odzywające się dorosłe płazy. Użycie lornetki 7x50 lub 10x50 pozwoliło na prowadzenie obserwacji z większej odle­ głości i dokładniejsze liczenie godujących osobników. Podsta­ wową metodą wykrywania grzebiuszki ziemnej w danym zbior­ niku było liczenie odzywających się osobników. Wodę przy brzegach zbiornika przeczesywano co 2-3 m siatką czerpako­ wą, głównie w poszukiwaniu traszek. W przypadku większych zbiorników wydłużało to czas kontroli nawet do 2 godz. Kontro­ le „dzienne" przeprowadzano w godzinach od ll00 do 1600, kiedy to temperatury powietrza są zwykle najwyższe. Do stwierdzenia obecności traszek dodatkowo stosowano, zastawiane na noc pułapki z butelek plastikowych (Griffiths 1985), których zawartość sprawdzano następnego dnia. Uzupełnieniem danych zbieranych z systematycznie kontrolowanych stano­ wisk są okazjonalne informacje z innych zbiorników \ odnych Lasu Łagiewnickiego i jego otoczenia. Każdy zbiornik stanowił „odrębne stanowisko". Jedynie „paciorkowe" stawy na Bzurze, z uwagi na łatwość migracji płazów i związane z tym podobieństwo batrachofauny pomiędzy sąsiadującymi stawami potraktowano inaczej, wyodrębniając jako trzy oddzielne stanowiska: „paciorkowe" stawy na Bzurze na wschód od ul. Boruty, „paciorkowe" stawy na Bzurze pomię­ dzy ul. Boruty a ul. Wycieczkową oraz „paciorkowe" stawy na Bzurze przy ul. Skrzydlatej. Ponadto dwa sąsiednie stawy na Łagiewniczance traktowano jako jedno stanowisko (rye. 1).

15 Tab. 2. Stosowana skala oceny liczebności płazów na poszczególnych stanowiskach. - Abundance of amphibians at the sites studied

Stopnie liczebności Liczebność płazów Scale of abundance Abundance of amphibians

+ stwierdzono pojedynczego dorosłego osobnika lub też obecność jaj (larw) danego gatunku podczas przynajmniej jednej kontroli - (a single adult (bardzo nieliczny) individual or occurrence of eggs (larvae) of a given species were recorded (very low abundance) during at least one control)

++ stwierdzono od 2 do 10 dorosłych osobników danego gatunku podczas (nieliczny) przynajmniej jednej kontroli - (from 2 to 10 adult individuals of a given (low abundance) species were recorded during at least one control) +++ stwierdzono od 11 do 100 dorosłych osobników danego gatunku podczas (niezbyt liczny) przynajmniej jednej kontroli - (from from 11 to 100 adult individuals of (less abundant) a given species were recorded during at least one control) ++++ stwierdzono od 101 do 1000 dorosłych osobników danego gatunku podczas (liczny) przynajmniej jednej kontroli - (from from 101 to 1000 adult individuals of (abundant) a given species were recorded during at least one control) +++++ stwierdzono ponad 1000 dorosłych osobników danego gatunku podczas (bardzo liczny) przynajmniej jednej kontroli - (more than 1000 adult individuals of a given (very abundant) species were recorded during at least one control) Częstość występowania gatunku w przestrzeni wynika z procentu stanowisk, na których odnotowano dorosłe osobniki danego gatunku. Do oceny częstości stosowano skalę przedsta­ wioną w tab. 1. Liczebność płazów na poszczególnych stanowi­ skach określano wg skali przedstawionej w tab. 2. Do oceny liczebności podanej w tab. 2 nie stosowano liczenia pakietów skrzeku żab brunatnych gdyż, szczególnie w warun­ kach spóźnionej wiosny i gwałtownego ocieplenia, gody żaby trawnej i moczarowej odbywały się prawie równocześnie, często w tych samych częściach zbiornika. Uniemożliwiało to zidenty­ fikowanie i dokładne policzenie pakietów skrzeku. Podane w rozdziale Wyniki przy opisie gatunku oraz w tab. 3 oceny częstości występowania w przestrzeni określają procent badanych stanowisk, na których odnotowano dorosłe osobni­ ki danego gatunku. Natomiast oceny liczebności dotyczą licz­ by odnotowanych osobników na poszczególnych stanowiskach. Wszystkie podane liczebności dotyczą liczby bezpośrednio poli­ czonych osobników. W przypadku ropuchy zielonej, rzekotki drzewnej, kumaka nizinnego i żab brunatnych podane warto­ ści są z pewnością zaniżone, gdyż określają liczbę policzonych (wzrokowo lub słuchowo) samców na poszczególnych stanowi­ skach. W odniesieniu do pozostałych gatunków oceny liczeb­ ności dotyczą osobników obu płci. Liczby odłowionych osob­ ników traszek nie są miarą całkowitej ich liczby na stanowi­ sku, gdyż nie oceniano zagęszczenia tych gatunków w różnych rejonach zbiornika. W odniesieniu do pozostałych gatunków podane liczebności dotyczą liczby osobników odnotowanych na całym stanowisku. Oznaczenia przynależności gatunkowej osobników doro­ słych, larw i jaj dokonywano korzystając z opracowań Jusz­ czyka (1987), Bergera (1975), Młynarskiego (1991) oraz Berninghausena (1997). Nazewnictwo podano zgodnie z planem miasta Łodzi (1997) oraz szczegółowymi mapami topograficznymi: Łódź-Bału- ty (1993), Łódż-Rogi (1993), Łódź-Sikawa (1993) oraz Skotni­ ki (1993), z tym że dla rzeki Brzozy przyjęto za Diehlem (1997) nazwę Łagiewniczanka.

17 Tab. 3. Występowanie poszczególnych gatunków płazów w regularnie kontrolowanych zbiornikach w Lesie Łagiewnickim. Wyjaśnienia symboli zawiera tab. 2. - Occurrence of amphibian species in regularly inspected water bodies in the Łagiewnicki Forest. For explanation of symbols see Tab. 2 and Fig. 1.

Zbiorniki Lasu Łagiewnickiego (numer stanowiska) Gatunek Water bodies situated within the Łagiewnicki Species Forest (site number)

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Traszka grzebieniasta ++ + ++ + + ++ Triturus cristatus

Traszka zwyczajna ++ +++ +++ +++ ++ ++ +++ +++ T. vulgaris

Grzebiuszka ziemna ++ ++ ++ ++ ++ Pelobates fuscus

Ropucha szara ++++ +++ +++++ ++++ + + Bufo bufo

Ropucha zielona ++ B. ińridis

Rzekotka drzewna Hyla arborea

Żaba. jeziorkowa + + +++ +++ Rana lessonae

Żaba. wodna R. kl. esculenta

Żaba. trawna +++ ++++ ++ ++++ +++ +++ ++++ R. temporańa

Żaba. moczarowa ++++ +++ +++ +++ ++ +++ +++ R. arvalis Liczba stwierdzonych taksonów 4 7 6 5 4 6 7 2 3 Number of taxa recorded

18 cd. tab. 3

Zbiorniki położone w sąsiedztwie zwartego % stanowisk z kompleksu Lasu danym gatunkiem Łagiewnickiego Percentage of Water bodies sites with the situated in the species recorded vicinity of the Łagiewnicki Forest

10 11 12 13

++ + 62

+++ ++ + ++ 92

++ ++ +++ ++++ 69

++++ ++++ +++ ++++ 77

++ 15

++ 8

++ ++ ++ 54

+ + 15

++++ ++++ +++ +++ 85

++++ ++++ +++ ++++ 85

8 7 7 7 Wyniki

Występowanie poszczególnych gatunków płazów w Lesie Łagiewnickim

W badanych zbiornikach Lasu Łagiewnickiego stwierdzono występowanie 8 gatunków płazów. Ponadto w jego sąsiedztwie odnotowano jeszcze rzekotkę drzewną i żabę wodną (tab. 3). Traszka grzebieniasta Tńturus cristatus - rzadziej spotyka­ na od traszki zwyczajnej (62% - tab. 3) i wyraźnie mniej licz­ na. Zwykle udawało się odłowić (siatką bądź w pułapkę) poje­ dyncze osobniki. Odnotowana zarówno w dużych, jak i małych stawach, w zbiornikach położonych w obrębie lasu oraz poza nim. Traszka zwyczajna Tńturus vulgaris - najczęściej spoty­ kany gatunek płaza (tab. 3). Odnotowana prawie we wszyst­ kich badanych zbiornikach (92%), zarówno w obrębie zwartego kompleksu leśnego, jak i w terenie otwartym. Zwykle na stano­ wisku udawało odłowić się przynajmniej kilka lub kilkanaście osobników tego gatunku (tab. 3). Grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus - często spotykany gatunek (tab. 3). Odnotowana na większości badanych stano­ wisk (69%). Nieliczna w obrębie zwartego kompleksu leśnego. Wyraźnie liczniejsza w terenie otwartym (ryc. 1, tab. 3). Ropucha szara Bufo bufo - często spotykany gatunek (tab. 3, 77%). Licznie godujące osobniki odnotowano w więk­ szości badanych zbiorników. Ropucha szara unika jednak zbiorników małych i wysychających. Najważniejszym miej­ scem rozrodu tego gatunku w Lesie Łagiewnickim jest staw na Łagiewniczance przy ul. Wycieczkowej. 23.04. 1996r. podczas obchodzenia stawu policzono wszystkie osobniki widoczne w wodzie i na lądzie w bezpośrednim sąsiedztwie stawu. Łącznie odnotowano wtedy obecność ok. 1500 osobników tego gatun­ ku. Z kolei wiosną 1997 r. w dwóch stawach na Łagiewniczan­ ce na zachód od ul. Wycieczkowej nie było wody w związku z remontem mostków. Niestety prowadzenie prac remontowych w okresie wiosennym uniemożliwiło ropuchom przystąpienie do godów. Gatunek ten wykazuje niezwykle silne przywiązanie do miejsc rozrodu. Po ociepleniu, które w 1997 r. nastąpiło dopiero 24.04, ropuchy masowo zaczęły gromadzić się na wyschniętym dnie stawu przy ul. Wycieczkowej. Mimo braku wody i wyso­ kich temperatur w ciągu dnia ropuchy uparcie nie opuszczały

20 dna zbiornika. Wobec zaobserwowanych przypadków zabijania łatwo dostępnych ropuch przez młodzież, 30.04. przeniesiono w ciągu 2 godzin 599 samców i 76 samic do sąsiedniego stawu na Łagiewniczance przy ul. Łagiewnickiej. Drugim bardzo ważnym miejscem rozrodu ropuchy szarej jest staw przy ul. Kasztelańskiej. Rokrocznie goduje tam kilka­ set osobników. Ropucha szara goduje licznie (>100 os.) również w niektórych w stawach poza obszarem zwartego kompleksu leśnego (ryc. 1, tab. 3), takich jak: środkowy staw na Bzurze na wschód od ul. Boruty oraz staw na Rożkach (500 m od grani­ cy lasu). Ropucha zielona Bufo vińdis - gatunek bardzo rzadko i nielicznie spotykany w Lesie i w jego otoczeniu (tab. 1). Raz stwierdzona w stawie na Bzurze na wschód od ul. Skrzydlatej (ryc. 1): 29.06.1996 r. odnotowano tam 2 wydające głosy godo­ we samce. Drugie stanowisko - staw nad Bzurą po północ­ nej stronie ul. Mrówczej (ryc. 1) - znajduje się poza zwartym kompleksem Lasu Łagiewnickiego. Nie stwierdzona na pozosta­ łych stanowiskach podczas nocnych kontroli. Należy nadmie­ nić, że gatunek ten niezbyt licznie występuje w obrębie stawów Krzywię, między Lasem Łagiewnickim a Zgierzem, około 1 km od granicy lasu (ryc. 1) oraz spotykany jest w niektórych zbior­ nikach leżących w otoczeniu Lasu Łagiewnickiego. Rzekotka drzewna Hyla arborea - gatunek bardzo rzadko i nielicznie spotykany (tab. 3) w sąsiedztwie Lasu Łagiewnickie­ go. Głosy godowe 3 samców odnotowano 29.04.1998 r. jedynie w stawach na Bzurze na wschód od ul. Boruty (ryc. 1). Nigdzie nie odnotowano występowania tego gatunku we wnętrzu Lasu. W otoczeniu Lasu Łagiewnickiego gatunek ten odnotowano 29.04.1998 r. w stawie na Chełmach (działką nr 15 przy ul. Łagiewnickiej w Zgierzu) pomiędzy ul. Wierzbową a Bzurą (ok. 30 samców), na stawach Krzywię (11 samców, ryc. 1), w okre­ sowym zbiorniku przy ul. Koniakowskiej (5 samców, ryc. 1), w stawie w pobliżu bazy PKS przy ul. Strykowskiej (1 samiec, ryc. 1), w stawie przy ul. Balsamowej (1 samiec) oraz w stawie pomiędzy ul. Strykowską i ul. Okólną (1 samiec). Żaba jeziorkowa Rana lessonae - niezbyt często spotyka­ na na badanych stanowiskach (tab. 3). W obrębie zwartego kompleksu leśnego najliczniej (kilkadziesiąt osobników) wystę­ puje w stawie na płd. dopływie Łagiewniczanki. Liczna także w stawie na Rożkach (ryc. 1). Żaba wodna R. kl. esculenta - pojedyncze osobniki odło­ wiono jedynie poza zwartym kompleksem leśnym (tab. 3)

21 w stawie nad Bzurą po płn. stronie ul. Mrówczej oraz w stawie na Rożkach (ryc. 1). Żaba trawna R. temporaria - spotykana bardzo często i licznie (tab. 1). Godujące żaby trawne odnotowano na 85% badanych stanowisk. Najczęściej obserwowano od kilkudzie­ sięciu do 200 osobników w jednym stawie. Żaby trawne godu- ją zarówno w dużych, jak i w małych zbiornikach, a nawet w wysychających kałużach. Żaba moczarowa R. arvalis - rejestrowana bardzo często, choć niezbyt licznie (tab. 3). Odnotowana na 85% badanych stanowisk. Na niektórych z nich goduje masowo (zwykle po kilkaset osobników), nawet liczniej niż żaba trawna. Preferu­ je miejsca wypłycone i naświetlone, unika jednak fragmen­ tów penetrowanych przez ludzi. Na niektórych stanowiskach w latach bez opadów może nie przystępować do rozrodu.

Ocena znaczenia badanych zbiorników dla rozrodu płazów

Stanowisko 1. Rozlewisko po wsch. stronie nasypu kolejowego, na płd. od ul. Kasztelańskiej. Bardzo ważne miejsce rozrodu żab moczarowych i trawnych, jednak liczba godujących osobników zależy w dużej mierze od poziomu wody w rozlewisku. W 1996r. rozlewisko już pod koniec kwietnia prawie zupełnie wyschło i żaby moczarowe nie przystąpiły do godów. Jedynie kilka samic żaby trawnej złożyło skrzek, który jednak wysechł po paru dniach. Natomiast w 1998r. rozlewisko było bardzo rozległe. 1.04.1998r. zaobserwowano tam łącznie ponad 200 samców żaby moczarowej w szacie godowej. Inne gatunki płazów godu- ją w tym rozlewisku dużo mniej licznie (tab. 3). Przy dłuższym utrzymywaniu się wody podczas wiosny rozlewisko to mogło­ by się stać najważniejszym miejscem rozrodu żaby moczarowej w całym Lesie Łagiewnickim. Stanowisko 2. Staw przy ul. Kasztelańskiej. Bardzo ważne miejsce rozrodu 7 gatunków płazów, a szczególnie traszki grze­ bieniastej. Ponadto rokrocznie goduje tu po kilkaset osobników ropuchy szarej, żaby trawnej i moczarowej (tab. 3). Stanowisko 3. Staw przy ul. Żuczej. Staw ważny przede wszystkim dla rozrodu żaby moczarowej i trawnej (tab. 3). Stanowisko 4. Staw u zbiegu ul. Krasnoludków i Bażan­ ciej. Batrachofauna tego zbiornika jest wyraźnie zdominowa­ na przez żaby trawne (tab. 3). Prawdopodobnie jest to najważ­ niejsze miejsce rozrodu tego gatunku w Lesie Łagiewnickim. 1.04.1998r. godowało tam ok. 350 samców żaby trawnej. 22 Stanowisko 5. „Paciorkowe" stawy na Bzurze przy ul. Skrzy­ dlatej . Znaczenie tych stawów dla rozrodu płazów było niewiel­ kie (tab. 3). Wynikało to przede wszystkim z: prowadzonych prac przy rekultywacji stawów i remoncie mostów na Bzurze i związanego z tym spuszczania wody; bardzo dużego nasile­ nia penetracji ludzkiej; łatwej dostępności dla ludzi brzegów stawów. Stanowisko 6. Stawy na Łagiewniczance. Z dwóch badanych stawów zdecydowanie większe znaczenie dla rozrodu płazów ma staw przy ul. Wycieczkowej (ryc. 1., tab. 3). Jest to miejsce rozrodu przede wszystkim ropuchy szarej i żaby trawnej. Stanowisko 7. Staw na płd. dopływie Łagiewniczanki. Ważne miejsce rozrodu ropuchy szarej, żaby moczarowej i trawnej w północnej części Łagiewnik (tab. 3). Ponadto najliczniej w całych Łagiewnikach występuje tu żaba jeziorkowa. W okre­ sach spuszczenia wody ze stawów na Łagiewniczance, staw ten stanowi najważniejsze miejsce rozrodu płazów w północnej części Łagiewnik. Stanowisko 8. Oczko wodne pod Skotnikami. Ważne miejsce rozrodu traszki zwyczajnej. Z uwagi na to, że jest to stosunko­ wo młody zbiornik wodny, w pobliżu którego nie występują inne stawy, w przyszłości może on odgrywać rolę ważnego godowiska także innych gatunków płazów w tej części Lasu. Stanowisko 9. Torfowisko „Smolarnia". Jest jedynym, stałym zbiornikiem wodnym we wschodniej części Lasu Łagiewnickie­ go, jednak ze względu na duże zacienienie, zakwaszenie wody, brak roślinności wodnej oraz duże wahania poziomu wody zbiornik ten nie ma większego znaczenia dla płazów. Stanowisko 10. „Paciorkowe" stawy na Bzurze na wschód od ul. Boruty (3 stawy). Zasiedla je najbogatszy zespół płazów. Występowanie 8 gatunków odnotowano w drugim stawie na Bzurze na wschód od ul. Boruty. Ponadto godujące tu gatunki osiągają z reguły wysokie liczebności. Stawy te są sporadycznie odwiedzane przez ludzi, co z pewnością sprzyja płazom. Stanowisko 11. „Paciorkowe" stawy na Bzurze pomiędzy ul. Boruty a Wycieczkową. Stawy te odgrywają ogromną rolę jako miejsca rozrodu żab brunatnych. 4.04.1998r. godujące żaby trawne obserwowano w 8 stawach - łącznie ok. 500 samców. Tego samego dnia żaby moczarowe godowały w 4 stawach (ok. 400 samców), natomiast ropuchy szare odnaleziono tylko w stawie przy restauracji Dworek i w stawie sąsiadującym z nim od zachodu. 23 Stanowisko 12. Staw nad Bzurą po płn. stronie ul. Mrów­ czej. Ważne miejsce rozrodu ropuchy szarej (22.04.1996r. - 80 os.), grzebiuszki ziemnej, żaby moczarowej i trawnej. Stanowisko 13. Staw na Rożkach. Bardzo ważne miejsce rozrodu płazów w otoczeniu Lasu Łagiewnickiego. Licznie godu- ją tam: grzebiuszka ziemna (6.04.1998r. - ponad 100 odzywa­ jących się osobników), ropucha szara (6.04.1998r. - ok. 200 osobników) i żaba moczarowa (6.04.1998 - ok. 300 samców). Mimo wielokrotnych poszukiwań nie udało się odnaleźć w tym stawie traszki grzebieniastej, kumaka nizinnego i rzekot­ ki drzewnej.

Zmiany w batrachofaunie Lasu Łagiewnickiego

Podczas niniejszych badań nie odnotowano występowania na omawianym terenie kumaka nizinnego, ropuchy pasków- ki, rzekotki drzewnej i żaby śmieszki. Gatunki te występowa­ ły na tym terenie jeszcze w latach 1970. (Z. Wojciechowski - obser. własne). Kumak nizinny zasiedlał niektóre niewiel­ kie, śródleśne stawki w Arturówku, ropucha paskówka była spotykana na północnym skraju Lasu Łagiewnickiego koło Skotnik, rzekotka drzewna była wielokrotnie obserwowana w Arturówku przy ul. Kasztelańskiej, a żaba śmieszka występo­ wała w stawach na Bzurze przy ul. Skrzydlatej (Z. Wojcie­ chowski - obser. własne). Obecnie jedynie rzekotka drzew­ na występuje jeszcze blisko Lasu Łagiewnickiego (ryc. 1, tab. 3). Natomiast najbliższe stanowiska paskówki i kuma­ ka nizinnego zostały odnotowane na terenie stawów Polskie­ go Związku Wędkarskiego Krzywię w Zgierzu (ryc. 1). Ropu­ chę paskówkę (5 os.) napotkano tam na przełomie kwietnia i maja 1997 r. (R. Jaskuła - infor. ustna), natomiast pojedyncze osobniki kumaka nizinnego słyszano 29.04.1998 i 27.05.1998 r. podczas liczeń nocnych, prowadzonych w ramach niniej­ szych badań. Ponieważ stawy na Krzywiu położone są w pobli­ żu Bzury, możliwe jest zatem pojawianie się tych gatunków w Lasie Łagiewnickim lub jego sąsiedztwie. Gatunkiem, którego liczebność znacznie spadła w Lesie Łagiewnickim jest ropucha zielona, bowiem w latach 70. był on spotykany znacznie częściej (Z. Wojciechowski - obser. własne).

24 Dyskusja

Podstawową cechą odróżniającą Las Łagiewnicki od tere­ nów typowo leśnych jest jego położenie w granicach admini­ stracyjnych Łodzi. Badany teren ma charakter leśnej wyspy, otoczonej obszarami coraz intensywniej zurbanizowanymi. Położenie na peryferiach dużego miasta powoduje, że obszar Lasu Łagiewnickiego jest poddany bardzo silnej penetracji ludzkiej, czemu również sprzyja coraz szybciej rozwijająca się infrastruktura turystyczna. Bardzo cenne w Lesie Łagiewnickim są silne populacje trasz­ ki grzebieniastej, co wynika zapewne z istnienia wielu różno­ rodnych zbiorników wodnych, jednak podobnie jak w innych rejonach, jest to gatunek nieliczny. Traszka grzebieniasta stop­ niowo zanika z polskich miast (Pawłowski 1993, Guziki in. 1996, Mazgajska 1996). Gatunek ten może się jednak utrzy­ mać nawet na terenach zurbanizowanych, pod warunkiem zachowania dogodnych do rozrodu zbiorników (Cooke 1997). Grzebiuszka ziemna jest często spotykana w Lesie Łagiew­ nickim, natomiast w Krakowie i Warszawie gatunek ten okre­ ślono jako rzadki (Guzik i in. 1996, Mazgajska 1996). Z kolei ropucha zielona, często spotykana nawet w śródmieściach dużych miast (Pawłowski 1993, Guzik i in. 1996, Mazgaj­ ska 1996), w Lesie Łagiewnickim jest obecnie bardzo rzadka. Zanikanie ropuchy zielonej w Lesie, w porównaniu z latami 70., może wiązać się z postępującą sukcesją zbiorowisk roślinnych i rosnącym zacienieniem lasu i brzegów zbiorników. W przy­ padku rzekotki drzewnej wycinanie krzewów nad stawami mogło spowodować zupełne ustąpienie tego gatunku z Lasu Łagiewnickiego. Ustąpienie rzekotki ze stanowisk przy ul. Kasz­ telańskiej prawdopodobnie wiąże się z sukcesją lasu, powodu­ jącą zanik jeżyn, wśród których gatunek ten chętnie ukrywał się i żerował. Najliczniejszym płazem zarówno Lasu Łagiewnickiego, jak i terenów z nim sąsiadujących jest ropucha szara. Również Pawłowski (1993) podaje ten gatunek jako najliczniejszy dla Poznania. Drastycznie jednak zmniejszył swoją liczeb­ ność w „paciorkowych" stawach na Bzurze przy ul. Skrzydla­ tej (ryc. 1), gdzie jeszcze na początku lat 90 występował równie licznie jak w stawach na Łagiewniczance (M. Stopczyński - obser. własne). Do ustępowania ropuchy szarej z tego stano­ wiska przyczynia się głównie brak wody w zbiornikach wcze-

25 sną wiosną, powtarzający się regularnie od 4 lat. Przywiązanie ropuch do tego miejsca jest wciąż bardzo silne, o czym świad­ czą liczne próby składania przez nie skrzeku w skrajnie nieko­ rzystnych warunkach, nawet do dość wartko płynącego cieku na dnie zbiornika. Ustąpienie kumaka nizinnego i żaby śmieszki z Lasu Łagiew­ nickiego może wiązać się z ich silnymi związkami z siedliskami wodnymi (Juszczyk 1987). Podczas ostatnich czterdziestu lat wiele mniejszych zbiorników znajdujących się w Lesie zostało zasypanych śmieciami bądź uległo wypłyceniu, a nawet osusze­ niu. Wraz z zanikiem bądź przekształcaniem pozostałych zbior­ ników wyginęły żyjące w nich kumaki nizinne. Również stawy na Bzurze nie mogły pełnić roli ostoi kumaka nizinnego i żaby śmieszki, z uwagi na kilkukrotną renowację stawów i częsty zupełny brak w nich wody. Natomiast ropucha szara i żaba trawna, jako gatunki związane z wodą tylko w okresie rozro­ du (Juszczyk 1987), nadal licznie godują w wielu zbiornikach, wykorzystując do tego celu zarówno zbiorniki przepływowe, jak i zbiorniki wody stojącej. Liczebność żaby trawnej w Lesie Łagiewnickim jest wyższa niż żaby moczarowej, natomiast poza Lasem sytuacja jest odwrotna. W porównaniu z latami 70. liczebność żaby mocza­ rowej w Lesie Łagiewnickim obniżyła się (Z. Wojciechowski - obser. własne). W Krakowie żaba trawna należy do najpospo­ litszych płazów, natomiast żaba moczarowa jest rzadka (Guzik i in. 1996). Zmniejszanie się liczebności płazów czy nawet zanika­ nie populacji poszczególnych gatunków może mieć przyczyny zarówno miejscowe, jak i globalne (Blaustein, Wake 1990, Wake 1991). Przykładem może być kumak nizinny, który jest gatunkiem ginącym nie tylko w skali pojedynczych stanowisk, ale również w skali całych państw (Andrén, Nilson 1988). W Polsce Środkowej jest to jeszcze gatunek często spotyka­ ny (Zieliński i in. w druku). Z wielu rejonów Polski brakuje jednak danych o jego aktualnym występowaniu jak i perspek­ tywach (Hoffman, Szymura 1998). Również rzekotka drzewna jest gatunkiem ginącym na niektórych obszarach swego zasię­ gu (Fog 1988 a, b). Być może, ustąpienie tych gatunków zaob­ serwowane w Lesie Łagiewnickim ma przyczyny lokalne, na które nakładają się wielkoskalowe zmiany w trendzie liczebno­ ści i zasięgów tych gatunków, których łącznym rezultatem jest obniżenie liczebności, bądź nawet zanik niektórych populacji.

26 Obecnie obserwujemy ubożenie batrachofauny Lasu Łagiew­ nickiego. Proces ten odbywa się poprzez ustępowanie niektó­ rych gatunków (ropucha paskówka, rzekotka drzewna, kumak nizinny, żaba śmieszka), jak i poprzez zmniejszanie się liczeb­ ności innych (żaba moczarowa, ropucha zielona). Zdecydo­ wanym dominantem staje się ropucha szara, a po niej żaba trawna. Batrachofaunę Lasu Łagiewnickiego można jednak, w porównaniu z innymi obszarami tego typu, określić jako jesz­ cze dość bogatą. Niezbędne są jednak działania mające na celu podtrzymanie obecnego składu gatunkowego płazów. Zapew­ nienie długotrwałego istnienia populacji płazów można uzyskać poprzez: - zwiększenie zróżnicowania zbiorników wodnych, co pozwo­ li płazom na wybór najbardziej dla nich właściwych, - pozostawianie wody na zimę w jak największej liczbie zbiorników, - napełnianie zbiorników jak najwcześniej na wiosnę, - prowadzenie rekultywacji stawów w okresie jesienno- zimowym, tj. po okresie rozrodczym płazów, - stworzenie w każdym zbiorniku trudno dostępnej dla ludzi, wypłyconej części. Jeśli spuszczenie wody jest konieczne, to należy zostawić część wody na dnie zbiornika bądź w jednym ze stawów (w przy­ padku kompleksu stawów), gdzie przynajmniej niektóre gatun­ ki płazów mogłyby odbyć gody.

SUMMARY

Amphibians of the Łagiewnicki Forest in Łódź

From March 1996 to July 1998 an intensive survey of amphibians was conducted at 13 sites. The main objective of the study was to determine the current abundance, diversity and distribution of amphibians within and outside the Łagiewnicki Forest (1200 ha) which is situated in the northern part of Łódź, central Poland (Fig. 1). The Łagiewnicki Forest is bordered by agricultural and urban (Łódź) developments. The forest is under very strong pressure of the Łódź agglomeration. It is, particularly during weekends, the main walking area for the people inhabiting Łódź.

27 Most of the study sites were ponds situated on the slowly flowing Bzura and Łagiewniczanka Rivers and their tributaries. The rivers have been dammed in many places in order to create ponds for leisure purposes. When close to one another, ponds of the same type were treated together as one site. Each study site was investigated 7-8 times a year and at least two checks were done during warm nights in May and July. Adult anurans were detected both visually and aurally. Amphibian larvae and adult newts were sampled with a net and traps. Ten taxons were found in the study area (Tab. 3). According to the frequency of occurrence in space (percentage of localities with the species recorded) the species were: smooth newt Triturus vulgaris (92%), common frog Rana temporaria (85%), moor frog Rana arvalis (85%), common toad Bufo bufo (77%), spadefoot Pelobates fuscus (69%), warty newt Tritums cristatus (62%), pool frog Rana lessonae (54%), green frog Bufo viridis (15%), edible frog Rana kl. esculenta (15%), tree frog Hyla arborea (8%). The highest diversity (8 species) and abundance of amphibians was noted at site no 10 (Fig. 1, Tab. 3) which was located in an open environment at the forest edge. The most widely distributed and abundant species in the study area were common toad, common frog, moor frog and smooth newt. The highest number of specimens (over 1500 of breeding adults) of the common toad was recorded in the pond (site 6, Fig. 1, Tab. 3) located on the slow-moving Łagiewniczanka River. The warty newt breeds mainly in ponds inside the forest and always in low abundance whereas the spadefoot was relatively more abundant in open environs than in the forest. The green toad, the tree frog and the edible frog were only occasionally observed. Four species (fire-bellied toad Bombina bombina, natterjack Bufo calamita, tree frog Hyla arborea and marsh frog Rana ridibunda) have disappeared from the forest since the 1970s. At that time natterjack, tree frog and marsh frog were only occasionally observed while the fired-bellied toad was more abundant. At present the natterjack and the marsh frog have not been recorded at the study area while the tree frog breeds in many places around the forest. The distribution of the fired-bellied toad appears to be seriously decreasing in and outside the study area. In the 1970s this species was found both inside and outside the Łagiewnicki Forest. Now it has not been found at the 13 sites studied. The possible reason for the decline is that ponds in and around the Łagiewnicki Forest are emptied every few years. The fire-bellied toad is an obligate aquatic/ riparian species and therefore it demands permanent water bodies. It 28 is possible that lack of permanent water bodies is the main reason for the disappearance of this species. The results of this study indicate a decline in the diversity, distribution and abundance of amphibians of the Łagiewnicki Forest.

PIŚMIENNICTWO

Andrén C, Nilson G. 1988. Reintroduction of the fire- bellied toad Bombina bombina in Scania, south Sweden. Memo­ randa Soc. Fauna Flora Fennica 64: 100. Blaustein A., Wake D. 1990. Declining amphibian popula­ tions: a global phenomenon? Trends Ecol. Evol. 5: 203-204. Berger L. 1975. Gady i płazy, Reptilia et Amphibia. Fauna słodkowodna Polski, z. 4 PWN, Warszwa-Poznań. Berger L. 1987. Impact of agriculture intensification on Amphibia. Proc. Of the 4th Ordinary General Meeting of the Societas Europea Herpetologica, Nijmegen 17-21 August 1987: 79-82. Berger L. 2000. Płazy i gady Polski. PWN, Warszawa- Poznań. Berninghausen F. 1997. Welche Kauląuappe ist das? NABU Landesverband Niedersachsen e.V. Cooke A. S. 1997. Monitoring a breeding population of crested newts (Trituras cristatus) in a housing development. Herpetological Journal 7: 37-41. Diehl J. 1997. Założenia polityki ekologicznej miasta Łódź, lokalna Agenda 21. Urząd Miasta Łodzi - Wydział Ochrony Środowiska, Łódź. Fog K. 1988a. Reinvestigation of 1300 amphibian localities recorded in the 1940s. Memoranda Soc. Fauna Flora Fennnica 64: 134-135. Fog K. 1988b. The causes of the decline of Hyla arborea on Bornholm. Memoranda Soc. Fauna Flora Fennica 64: 136-138. Griffiths R. A. 1985. A simple funnel trap for studying newt populations and an evaluation of trap behaviour in smooth and palmate newts, Triturus vulgaris and T. helveticus. Herpetologi­ cal Journal 1: 5-10. Guzik M., Schimscheiner L., Zakrzewski M., Zama­ chowski W., Zysk A. 1996. Herpetofauna miasta Krakowa. Studia Ośr. Dok. Fizjogr., PAN 24: 247-262, Kraków. Hofman S., Szymura J. M. 1998. Rozmieszczenie kuma­ ków, Bombina Oken 1816 w Polsce. Przegl. Zool. 42: 171-185. 29 Holmen M., Wederkinch E. 1988. Monitoring amphibian populations in the Copenhagen region. Memoranda Soc. Fauna Flora Fennica 64: 124-128. Juszczyk W. 1987. Płazy i gady krajowe. T.l-3, PWN, Warszawa. Juszczyk W. 1989. Płazy i gady miasta Krakowa w latach 1922-1979. Przegl. Zool. 33: 373-381. Koziej owa U. 1998. Klimat. W: Kurowski, K.J. (red). Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich. 30-33, EKO-WYNIK, Łódź. Lannoo M. J., Lang K., Waltz T., Phillips G. S. 1994. An altered amphibian assemblage: Dickinson County, Iowa, 70 years after Frank Blanchard's survey. Am. Midi. Nat. 131: 311- 319. Mapa topograficzna Polski. 1993. Łódź-Bałuty, skala 1: 10 000, Główny Geodeta Kraju, Warszawa. Mapa topograficzna Polski. 1993. Łódż-Rogi, skala 1: 10 000, Główny Geodeta Kraju, Warszawa. Mapa topograficzna Polski. 1993. Łódź-Sikawa, skala 1: 10 000, Główny Geodeta Kraju, Warszawa. Mapa topograficzna Polski. 1993. Skotniki, skala 1: 10 000, Główny Geodeta Kraju, Warszawa. Markowski J., Kurowski J.K., Wojciechowski Z., Kowal­ czyk J.K., Andrzejewski H., Śliwiński Z., Jędrasiak D. 1993. Las Łagiewnicki i jego przyroda. Fundacja „Człowiek i Środowisko", Łódź. Mazgaj ska J. 1996. Distribution of amphibians in urban water bodies (Warsaw agglomeration, Poland). Ekol. Pol. 44, 3-4: 245-257. Młynarski M. 1991. Płazy i gady Polski. WSiP, Warszawa. Otocki T. 1999. Projektowany Zespół Przyrodniczo-Krajo- brazowy nad Łagiewniczanką w Łodzi. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55, 4: 100-103. Pawłowski A. 1993. Płazy miasta Poznania. Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Poznań. Pechmann J.H.K., Scott D.E., Semlitsch R.D., Caldwell J.P., Vitt L.J., Gibbons J.W. 1991. Declining amphibian popu­ lations: the problem of separating human impacts from natural fluctuations. Science 253: 892-895. Plan miasta-Łódź. 1997. Skala 1 : 22. 500, PPWK, Warsza­ wa. Rybacki M., Berger L. 1997. Płazy Parku Krajobrazowego im. gen. D. Chłapowskiego. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski 2 (4): 22-40.

30 Świerad J. 1988. Płazy Karpat polskich w ujęciu wertykal­ nym. Instytut Kształcenia Nauczycieli, Katowice. Wake D.B. 1991. Declining amphibian populations. Scien­ ce 253: 860. Zieliński P., Hejduk J. 1999. Płazy i gady Polski środ­ kowej - dane z lat 1980-1998. Biul. Faun. Polski Środkowej - Kręgowce 1: 18-32. Zieliński P., Hejduk J. Markowski J., Wojciechow­ ski Z., Wężyk M., Dymitrowicz J., Kurząc T., Nejman M. (w druku). Herpetologiczne obserwacje z Polski środkowej. Acta Univ. Lodz., Folia Biol. et Oecol.. GRZEGORZ ORŁOWSKI

Katedra Rolniczych Podstaw Kształtowania Środowiska, Akademia Rolnicza we Wrocławiu, pl. Grunwaldzki 24 50-363 Wrocław e-mail: [email protected]

Znaczenie refugiów śródpolnych jako ostoi chronionych gatunków roślin - przykładowe badania z Równiny Wrocławskiej

Wstęp. Działalność człowieka polegająca na upraszcza­ niu struktury krajobrazu spowodowała, iż w ostatnich kilku­ dziesięciu latach w wielu rejonach świata na obszarach rolni­ czych drastycznie ograniczona została rola siedlisk nieużytko- wanych rolniczo (Agger, Brandt 1988, Petit i in. 2003). Śro­ dowiska rolnicze są dominującą formą krajobrazu w większo­ ści krajów Europy (Robinson, Sutherland 2002). W Polsce obszary rolnicze zajmują ponad 60% powierzchni kraju (GUS 2001). Uproszczenie struktury krajobrazu naturalnego związa­ ne z intensyfikacją produkcji rolnej pozostającej pod negatyw­ nym wpływem beztrosko stosowanych pestycydów, jest przy­ czyną zaniku wielu dziko żyjących gatunków roślin i zwierząt (Robinson, Sutherland 2002, Marshall, Moonen 2002). Na obszarach rolniczych najważniejszymi elementami struk­ tury ekologicznej, w których zachowały się pozostałości ro­ dzimej flory i fauny są koryta naturalnych cieków wodnych oraz rowów melioracyjnych wraz z towarzyszącymi im pasa­ mi nieużytkowanej roślinności, zadrzewienia o charakterze po­ wierzchniowym (kępy śródpolne, małe wiejskie parki, niewiel-

32 kie cmentarze) i liniowym (pasy zadrzewień), zbiorniki wód sto­ jących, ekstensywnie użytkowane łąki, a także duże parki pod­ worskie (Gołdyn, Arczyńska-Chudy 1998, Corbit iin. 1999, Ryszkowski i in. 2002, Boutin i in. 2003). W obrębie agro- ekosytemów struktury te spełniają istotną funkcję biocenotycz- ną, zapewniając dyspersję i przetrwanie wielu gatunków flory i fauny (np. Gołdyn, Arczyńska-Chudy 1998, Le Cour i in. 2002, Marshall, Moonen 2002, Ryszkowski i in. 2002). Mimo alarmujących danych o drastycznym zmniejszeniu się potencjału zasobów przyrodniczych w krajobrazie rolniczym krajów Europy Zachodniej (Le Cour iin. 2002, Marshall, Mo­ onen 2002, Robinson, Sutherland 2002), w Polsce tematy­ ka związana z ochroną przyrody na tego typu obszarach traktO-

Rye. 1. Liczebność chronionych gatunków roślin w poszczególnych stanowiskach - Number of protected plant species in particular localities 33 wana jest jako zjawisko marginalne. Zainteresowania biologów skupione są na znacznie mniej przekształconych terenach, któ­ re postrzegane są jako bardziej interesujące, w związku z czym stosunkowo dobrze rozpoznane są stanowiska roślin chronio­ nych na obszarach przyrodniczo cennych, niejednokrotnie ob­ jętych ochroną prawną (w lasach, w dolinach rzek i na tere­ nach podmokłych). Niewiele wiadomo jest natomiast o ich wy­ stępowaniu na obszarach intensywnie użytkowanych rolni­ czo oraz o znaczeniu, silnie podzielonych i rozproszonych bio­ topów, umożliwiających funkcjonowanie niewielkich populacji chronionych i zagrożonych gatunków roślin. Celem pracy jest określenie: wielkości populacji oraz licz­ by stanowisk roślin chronionych, występujących w ośmiu po­ tencjalnych siedliskach (biotopach) nieużytkowanych rolniczo, zlokalizowanych w silnie przekształconym krajobrazie Równiny Wrocławskiej (parkach podworskich, kępach i pasach zadrze- wień śródpolnych, zadrzewieniach przypotokowych, alejach, cmentarzach wiejskich, łąkach oraz zbiornikach wodnych). Teren badań. Badaniami objęto zachodnią i południową część gminy Święta Katarzyna (woj. dolnośląskie) o powierzch­ ni około 55 km2. Badany obszar leży w obrębie dwóch mezore- gionów - Pradoliny Wrocławskiej oraz Równiny Wrocławskiej, które należą do większej jednostki fizjograficznej Niziny Ślą­ skiej (Kondracki 1988). Gmina Święta Katarzyna położona

Ryc. 2. Rozkład wielkości kęp śródpolnych - Distribution of size of tree clumps growing among agricultural land 34 jest w centralnej części województwa dolnośląskiego, granicząc od północy z Wrocławiem. Na terenie badań znajduje się 18 wsi oraz fragment miasta Siechnice, skupiające około 7500 osób. Badany obszar zlokalizowany jest na zachód od drogi krajowej Wrocław - Oława, poza granicami planowanego parku krajo­ brazowego Dolina Odry II (Jankowski 1996). Dominującą for­ mą użytkowania są grunty orne, które zajmują około 93% ba­ danej powierzchni. Obszar ten charakteryzuje się jednym z naj­ niższych w Polsce udziałem lasów i zadrzewień, który wynosi zaledwie 1,5%, a 5,5% przypada na zabudowania i szlaki ko­ munikacyjne. Ze względu na dobrą i bardzo dobrą jakość gleb (przeważają czarnoziemy i gleby bielico we) na większości ba­ danego obszaru prowadzona jest intensywna gospodarka rol­ na. Charakterystycznym elementem badanego krajobrazu jest gęsta sieć rowów melioracyjnych o łącznej długości 75,76 km. Udział zadrzewionych odcinków rowów wynosi ok. 43%. Metody. Prace terenowe polegały na skontrolowaniu wszyst­ kich potencjalnych miejsc występowania chronionych gatun­ ków roślin w sezonie od połowy marca do sierpnia 2000 roku. W przypadku niektórych stanowisk kontrolę przeprowadzano dodatkowo w 2001 i 2002 roku. W celu zapoznania się z to­ pografią terenu, lokalizacją potencjalnych miejsc występowa­ nia gatunków chronionych eksplorację prowadzono późną je­ sienią i zimą 1999/2000. Przedstawiony w niniejszej pracy po-

Ryc. 3. Udział badanych środowisk nieużytkowanych rolniczo (N=255) z co najmniej jednym gatunkiem chronionym - Share of sites (N=255) with at least one protected species 35 dział zadrzewień śródpolnych stosowany był podczas prac in­ wentaryzacyjnych prowadzonych w Parku Krajobrazowym im. Dezyderego Chłapowskiego oraz na terenie gminy Święta Kata­ rzyna (Kujawa 1998, Kujawa, Karg 1998, Orłowski 2003). Ze względu na skrajnie nieliczne pojawienie się w nizinnej czę­ ści Śląska wełnianki wąskolistnej Eńophorum angustifolium, w niniejszej pracy uwzględniono również i ten gatunek; które­ go występowanie na tym obszarze można uznać za wyjątkowe, choć nie należy on do gatunków chronionych (Jakubska, Or­ łowski w druku). Charakterystyka biotopów nieużytkowanych rolniczo. Wszystkie nieużytkowane rolniczo biotopy (N=255), skontrolo­ wane w ramach badań terenowych podzielono na osiem głów­ nych typów. Ich krótka charakterystyka jest następująca: 1) Kępy zadrzewień śródpolnych (n=74), zadrzewienia po­ wierzchniowe w formie zwartych płatów, zlokalizowane poza obszarami wsi. Ich średnia powierzchnia wynosiła 0,96 ha (tab. 1, ryc. 2). Dominującymi gatunkami drzewiastymi są (w nawia­ sie podano procentową częstość występowania w 74 zadrzewie- niach): jesion Fraxinus excelsior (62,8%), dąb szypułkowy Qu- ercus robur (53,5%), olcha czarna Alnus glutinosa (41,9%) oraz wiąz szypułkowy Ulmus laeuis (40,7%). W podszycie dominują: bez czarny Sambucus nigra (77,9%), głóg jednoszyjkowy Crata­ egus monogyna (76,7%), jeżyna Rubus sp. (62,8%) oraz śliwa tarnina Prunus spinosa (62,8%) (Orłowski 2003). 2) Parki podworskie i ich pozostałości (n=9), zlokalizowane na terenach wsi lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Charakte­ ryzowały się starym, historycznym drzewostanem, często silnie zdegenerowanym na skutek wieloletnich dewastacji (tab. 1). 3) Cmentarze wiejskie (n=4), na terenach wsi (tab. 1). 4) Pasy zadrzewień (n=3) - wielorzędowe zadrzewienia, wzdłuż dróg oraz wśród pól, o łącznej powierzchni 2,11 ha. 5) Zadrzewienia przypotokowe (n=110) - jednostronne lub dwustronne rzędy drzew lub krzewów wzdłuż niewielkich na­ turalnych cieków i rowów melioracyjnych, o łącznej długości 32,74 km (średnia długość wynosi 392 m). Do najczęściej wy­ stępujących gatunków należą (w nawiasie podano procentową częstość występowania w 75 dokładnie przebadanych zadrze- wieniach przywodnych): głóg jednoszyjkowy (69,3%), wierz- 36 Tab. 1. Charakterystyka badanych zadrzewienień powierzchniowych w krajobrazie rolniczym Równiny Wrocławskiej - Characteristics of studied tree areas in the agricultural landscape of the Wroclaw Plaine.

Powierzchnia (ha) - Area (ha) Rodzaj zadrzewienia - Type of tree area n Łączna Średnia wielkość ± SD1 ^j. Maks. - Together - Mean size ± SD1 - Max. Kępy śródpolne - Tree clumps among 74 66,93 0,96 ± 2,29 0,02 15,07 agriculture lands Parki podworskie 1,44 ± 1,08 0,25 3,61 - Old mansion parks 9 13,02 Cmentarze - Cemeteries 4 2,57 0,64 ± 0,30 0,40 1,10

Razem - Total 87 82,52 0,96 ± 2,10 0,02 15,07

CO ba biała Salix alba (68,0%), śliwa tarnina (64,0%), bez czarny (62,6%), wierzba szara S. cinerea (60,0%), jeżyna (58,6%), róża dzika Rosa sp. (57,3%) oraz jesion (52,0%) (Orłowski 2003). 7) Aleje (n=47) - jednostronne lub dwustronne rzędy drzew lub krzewów wzdłuż dróg, o łącznej długości 20,32 km (średnia długość wynosi 408 m). 6) Łąki (n=6) - wykorzystywane rolniczo, w dwóch przypad­ kach były to podmokłe łąki turzycowe, przez większość część roku zalane, o łącznej powierzchni ok. 60 ha. 8) Zbiorniki wodne pochodzenia antropogenicznego (n=80) rozmieszczone są na terenach wsi (o łącznej powierzchni 12,40 ha) oraz starorzecza pochodzenia naturalnego (n=2; ok. 1,5 ha) stanowiące pozostałości dawnego koryta Oławy. Dodatkowo skontrolowano również dużą część rowów melio­ racyjnych pozbawionych zadrzewień przybrzeżnych (ok. 30 km) oraz kilka kilometrów dróg gruntowych. Wyniki i dyskusja. Łącznie na omawianym obszarze stwier­ dzono obecność 11 gatunków roślin chronionych, występują­ cych na 51 stanowiskach (rye. 1, tab. 2). Do gatunków obję­ tych ochroną całkowitą należało 5 taksonów - bluszcz pospo­ lity Hedera helix, grążel żółty Nuphar lutea, śnieżyczka przebi- śnieg Galanthus nivalis, stoplamek szerokolistny Dactylorhiza majalis oraz sromotnik bezwstydny Phallus impudicus. Sześć

•w z gat. chronionymi bez gat. chronionych Zadrzewienia Ryc. 4. Siedniu. powierzchnia zadrzewień z co najmniej jednym chronionym gatunkiem (n=28) i zadrzewień bez gatunków chronionych (n=60) (SD - odchylenie standardowe) - Mean surface of tree clump with at least one protected species (n=28) and tree areas without protected species (n=60) (SD standard deviation) 38 taksonów objętych było ochroną częściową. Były to pierwiosn­ ka wyniosła Pńmula elatior, goździk kropkowany Dianthus del­ toides, konwalia majowa Conuallańa majalis, kalina koralowa Viburnum opulus, wilżyna ciernista Ononis spinosa oraz kru­ szyna pospolita Frángula alnus. Najlicznej reprezentowanym gatunkiem był bluszcz pospolity oraz śnieżyczka przebiśnieg (tab. 4). Wśród 255 skontrolowanych potencjalnych miejsc wystę­ powania chronionych gatunków roślin, 16,1% (n=41) stanowi­ ły obiekty, na których stwierdzono co najmniej jeden gatunek chroniony (tab. 2 i 3, ryc. 5). Najwyższy odsetek obiektów z co najmniej jednym gatunkiem chronionym odnotowano w grupie parków podworskich (77,5%) i cmentarzy wiejskich (75%) (ryc. 3). Fakt ten związany był głównie z licznym występowaniem na ich obszarze płatów bluszczu pospolitego. Drugim gatunkiem licznie występującym na obszarze dwóch najlepiej zachowa­ nych parków podworskich była śnieżyczka przebiśnieg. Stano­ wiska tego gatunku stwierdzono w Grodziszowie i Sulimowie. W 2000 roku w parku w Zacharzycach stwierdzono zaledwie po­ jedyncze okazy tego gatunku. Najprawdopodobniej roślina ta w przeszłości występowała także w pozostałych parkach pod­ worskich, a przyczyną jego zaniku była wieloletnia dewastacja i

Ryc. 5. Łączna liczba stanowisk chronionych gatunków roślin w poszczególnych biotopach nieużytkowanych rolniczo - Total number of localities of protected plant species in particular sites

39 usunięcie znacznej części drzewostanu z większości parków, co doprowadziło do zmiany warunków siedliskowych. Wielokrotnie poruszany w piśmiennictwie fakt, iż pozostało­ ści lasów w krajobrazie rolniczym stanowią ostoje gatunków le­ śnych (Jacąuemyn i in. 2002) również i tym razem znalazł po­ twierdzenie w wynikach. Na badanym obszarze najwyższą licz­ bę gatunków roślin chronionych (n=5) stwierdzono w kępach śródpolnych (ryc. 3). Kępy śródpolne charakteryzowały się tak­ że najwyższą łączną liczbą stanowisk roślin chronionych (ryc. 2, tab. 3). Stwierdzono stosunkowo wysoką, istotną statystycz­ nie korelację pomiędzy powierzchnią kępy a liczbą chronionych gatunków roślin (r=0,57; p=0,04; N=18). Przy uwzględnieniu trzech typów zadrzewień powierzchniowych (kępy śródpolne, parki podworskie i cmentarze) zależność pomiędzy wielkością zadrzewienia a liczbą gatunków roślin chronionych pozosta­ wała nadal stosunkowo wysoka (r=0,48; p=0,021; N=28) (ryc. 6). Średnia wielkość zadrzewienia powierzchniowego, w którym stwierdzono co najmniej jeden chroniony gatunek była ponad

Rye. 6. Zależność pomiędzy ilością chronionych gatunków roślin a powierzchnią zadrzewień o strukturze powierzchniowej. Cyfry nad słupkiem oznaczają ilość chronionych gatunków roślin stwierdzonych w danym typie zadrzewienia; w przypadku słupków pozbawionych cyfr liczba gatunków wynosi 1. a - kępy śródpolne, b - parki podworskie, c - cmentarze. - Relation between number of protected plant species and tree areas. Figures over piles design the number of protected species recorded in a given type of tree area (in the case of piles without figures the number of recorded species is 1. a - tree clumps among agricultural lands, b - old mansion parks, c - cemeteries. 40 czterokrotnie wyższa w porównaniu ze średnią wielkością za­ drzewienia powierzchniowego, w którym brak było gatunków chronionych (1,98 ha vs 0,47 ha) (ryc. 4). Różnica ta była staty­ stycznie istotna (test Kołmogorowa-Smirnowa; p<0,001). Najliczniej reprezentowanymi taksonami chronionymi były gatunki leśne (kalina koralowa, bluszcz pospolity, kruszyna pospolita) występujące w różnych typach zadrzewień. Na ba­ danym obszarze gatunki te występowały odpowiednio w 15, 6 i 8,0% zadrzewień powierzchniowych (N=87) (Orłowski 2003). Przykładowo w 127 zadrzewieniach śródpolnych (0,05-28 ha) przebadanych na terenie Finlandii, Estonii i Litwy kruszyna pospolita występowała odpowiednio w 2, 23% i 6,0%, a kali­ nę stwierdzono jedynie w 4% zadrzewień wyłącznie na obsza­ rze Estonii (Mikk, Mander 1995). Ważnym czynnikiem wpły­ wającym na dyspersje tych gatunków jest roznoszenie owo­ ców i nasion przez ptaki, drobne ssaki, a także kopytne, w tym występującą w krajobrazie rolniczym sarnę Capreolus ca- preolus (Hampe, Arroyo 2002). Prawdopodobnie część stano­ wisk bluszczu, zwłaszcza na cmentarzach, mogła mieć charak­ ter antropogeniczny. Mimo znaczącej roli zadrzewień liniowych (zadrzewienia przybrzeżne i aleje) jako korytarzy ekologicznych umożliwia­ jących funkcjonowanie gatunków leśnych w krajobrazie rolni­ czym, podkreślanym przez wielu autorów (Corbit i in. 1999, Hampe, Arroyo 2002, Boutin i in. 2003), na badanym ob­ szarze struktury te charakteryzowały się najniższym udzia­ łem obiektów z co najmniej 1 chronionym gatunkiem. Wynosił on odpowiednio 2,1% w przypadku alej i 7,3% dla zadrzewień przypotokowych. Prawdopodobnie związane było to głównie z usuwaniem ze skarp rowów spontanicznie rozwijającej się ro­ ślinności, co uniemożliwiało jej naturalne odnowienie. Nie stwierdzono występowania gatunków chronionych w niewielkich śródpolnych zbiornikach wodnych. Jedynie w sta­ rorzeczu Oławy - obiekt o naturalnym pochodzeniu, stwierdzo­ no występowanie grążela żółtego. Na skutek utrzymującego się niskiego poziomu wód gruntowych latem 2002 roku starorzecze uległo wyschnięciu. Na badanym obszarze za wyjątkowe moż­ na uznać występowanie stoplamka szerokolistnego i wełnianki wąskolistnej, stwierdzonych na podmokłej łące turzycowej po- 41 -P* Tab. 2. Liczebność roślin chronionych na poszczególnych stanowiskach w krajobrazie rolniczym Równiny ^ Wrocławskiej. E - na badanym terenie gatunek wymarły, * - gatunek objęty ochroną częściową, R - gatunek bardzo rzadki w niżowej części Śląska, pp - park podworski, zp - zadrzewienie przywodne, cm - cmentarz, kś - kępa śródpolna, a - aleja - Number of protected species in particular localities of the Wrocław Plaine. E - extinct species in the study area, * - partly protected species, R - very rare species in lowland part of Silesia, pp - old mansion park, zp - tree area occurring by a water reservoir or course, cm - cemetery, kś - tree clump among agricultural lands, a - avenue

Łączna Liczba liczba Liczba Powierzchnia Gatunek stanowisk egzemplarzy egzemplarzy Biotop płatu (ha) Sołectwo - Species - Number - Total - Number of - Biotope - Patch - Commune of stations number of specimens surface (ha) specimens 1 2 3 4 5 6 7 Pierwiosnka wyniosła * 1 -50 egz -50 PP 2,91 Grodziszów Pńmula elatior Wilżyna ciernista * 1 >10 >10 z p - Bogusławice Ononis spinosa >100, stanowisko Grążel żółty starorzecze 1 >100 E przestało 1,5 Groblice Nuphar lutea Oławy istnieć w 2002 roku Goździk >10,w 2002 kropkowany * wilgotna 1 >10 E (?) roku nie ca. 5 Groblice Dianthus łąka deltoides stwierdzony liczny płat kilkanaście metrów 2 płaty po kilkanaście m kilka niewielkich kś 0,28 Biestrzyków płatów cm 0,48 Grobiice płat kilkanaście 0,96 Łukaszowice metrów PP 0,93 Radwanice płat kilkanaście PP cm Siechnice metrów 1,1 Bluszcz kś Smardzów kilka 8,89 pospolity 12 >1000 1,36 Sulimów niewielkich PP Hederá helix cm 0,52 Sulimów płatów cm 0,47 Św. Katarzyna kilka 1,76 Św. Katarzyna niewielkich PP kś 5,67 Radomierzyce płatów płat kilkanaście metrów płat kilka metrów kwadr, płat kilka metrów kwadr, płat kilka 0,27 Św. Katarzyna metrów PP 1 2 3 4 5 6 7

Konwalia 4-5 kś 8,89 Smardzów majowa * 3 >30 1 kś 0,54 Iwiny Conoallaria majalis >20 kś 15,07 Zębice >10 kś 0,28 Biestrzyków 6 pas 0,18 Grodziszów 7 kś 2,18 Grodziszów -50 kś 0,34 Łukaszowice 2 zp - Łukaszowice >10 kś 0,29 Radwanice >10 kś 8,89 Smardzów 2 zp - Smardzów 1 zp - Sulęcin- 16 >160 Kalina Szostakowice koralowa * >10 zp - Zacharzyce Viburnum >10 kś 1,13 Św. Katarzyna opulus >10 kś 0,31 Ozorzyce >10 kś 1,40 Iwiny >10 kś 1,01 Iwiny >10 kś 0,38 Św. Katarzyna Turów (gm. >10 kś 0,80 Żórawina) pas 0,18 Grodziszów a Iwiny kś 0,29 Ozorzyce Kruszyna kś 0,98 Sulimów pospolita * 8 >75 zp Sulimów Frangula alnus >10 PP 2,91 Grodziszów >10 kś 2,18 Grodziszów >50 kś 15,07 Zębice Śnieżyczka -500 2,91 Grodziszów przebiśnieg -500 PP 3 -1000 1,36 Sulimów Galanthus >5 (stanowisko PP 3,61 Zacharzyce niualis zanikające) PP Wełnianka podmokła Zacharzyce na wąskolistna R 1 -500 -500 łąka 4,0 granicy z m. Eriophorum turzycowa Wrocławiem angustifolium Stoplamek podmokła Zacharzyce na szerokolistny 1 35-40 35-40 łąka 4,0 granicy z m. Dactylorhiza majalis turzycowa Wrocławiem Sromotnik 6 owocników kś 1,24 Łukaszowice bezwstydny 3 >20 1 owocnik zp Żerniki Wr. Phallus impudicus >10 owocników zp Sulimów Ogółem - Total 51 ------P* Tab. 3. Liczba gatunków roślin chronionych w poszczególnych biotopach w krajobrazie rolniczym Równiny ^ Wrocławskiej - Number of protected plant species in particular biotopes of the agricultural landscape of the Wrocław Plaine

Łączna liczba Łączna liczba Łączna liczba stanowisk z co gatunków chronionych skontrolowanych najmniej 1 gatunkiem Biotop w danym typie biotopu stanowisk (biotopów) Udział (%) chronionym - Total - Biotope - Total number of - Total number - Share (%) number of sites with protected species in a of controled sites at least one protected given biotop type (biotopes) species 1 2 3 4 5

Kępy śródpolne - Tree clumps 5 74 18 24,3 among fields

Parki podworskie - Old mansion 4 9 7 77,8 parks

Cmentarze wiejskie - Village 1 4 3 75 cemeteries

Zadrzewienia przywodne - Tree areas by water 4 110 8 7,3 reservoirs or couses

Aleje - Avenues 1 47 1 2,1 Pasy zadrzewień - Tree zones 2 3 1 33,3

Starorzecza - Old river beds 1 2 1 50

Łąki - Meadows 3 6 2 33,3

Ogółem - Total 11 255 41 16,1

-p> -J Tab. 4. Wielkość populacji chronionych gatunków roślin stwierdzonych w krajobrazie rolniczym Równiny Wrocławskiej - Number of protected plant species recorded in agricultural landscape of the Wrocław Plaine

Gatunek Wielkość populacji - Species - Size of population Ononis spinoza, Dianthus deltoides >10 Primula elatior, Nuphar luteus, Convallaria maialis, Franquía alnus, Dactylorhiza maialis, 10-100 Phallus impuaicus Viburnum opulus, Eriophorum angustifolium 100-500 Hederá helix, Galanthus nivalis 500-1000 łożonej na granicy z miastem Wrocławiem (Jakubska, Orłow­ ski, w druku). Podsumowanie i wnioski. Rozmieszczenie chronionych taksonów roślin w krajobrazie rolniczym Równiny Wro­ cławskiej wykazywało znaczne uwarunkowania siedlisko­ we. Mimo dużej liczby skontrolowanych obiektów (N=255) chronione gatunki roślin stwierdzono zaledwie w 41 (16,1%) obiektów. Średnie zagęszczenie potencjalnych miejsc wystę­ powania chronionych gatunków roślin z wyłączeniem zbior­ ników wodnych wynosiło 4,65 obiektu na lkm2. Obliczone średnie zagęszczenie obiektów z co najmniej 1 gatunkiem chronionym (N=41) było ponad sześciokrotnie niższe. Wyno­ siło ono 0,75 obiektu na lkm2. Średnia wielkość zadrzewienia powierzchniowego (kępy śródpolnej, parku podworskiego, cmentarza), w którym stwierdzono co najmniej jeden chroniony gatunek była pra­ wie czterokrotnie wyższa w porównaniu z zadrzewieniem pozbawionym gatunków chronionych. Minimalna wielkość kępy śródpolnej, w której stwierdzono co najmniej jeden chroniony gatunek wynosiła 0,18 ha. Różnice te wynika­ ją zarówno z różnic strukturalnych poszczególnych zadrze- wień (zacienienie, skład drzewostanu), historycznych (wiek zadrzewień) oraz stopnia ich degradacji. Stanowiska roślin zielnych (śnieżyczka przebiśnieg, kon­ walia majowa, stoplamek szerokolistny) najprawdopodob­ niej miały charakter reliktowy. Należy podkreślić szczegól-

48 ną rolę parków podworskich jako jedynych ostoi pozosta­ łości naturalnych zbiorowisk leśnych. Na szczególna uwa­ gę zasługują dobrze zachowane parki w Grodziszowie i Suli- mowie, stanowiące miejsca licznego występowania śnieżycz- ki przebiśnieg. W związku z postępującym procesem fragmentacji na­ turalnych składników krajobrazu, jako priorytetowe nale­ ży uznać badania nad występowaniem chronionych i zagro­ żonych gatunków roślin w dużych jednostkach krajobrazo­ wych, obejmujących obszary o zróżnicowanym stopniu an­ tropopresji (np. Ben Wu, Smeins 2000). Wyniki tych ba­ dań pozwolą na określenie minimalnych wielkości popula­ cji zdolnych do rozrodu (ang. minimal viable population size) oraz wielkości płatów (ang. patch size), w których funkcjono­ wać mogą rozdrobnione populacje gatunków rzadkich i za­ grożonych. Wiedza ta pozwoli nam również określić przyczy­ ny wymierania i zaniku gatunków związanych z tradycyj­ nym krajobrazem rolniczym i gospodarką rolną, tym samym przyczyni się do skuteczniejszej ich ochrony. Pozwoli także na lepsze gospodarowanie przestrzenią w krajobrazach wiej­ skich oraz wprowadzanie zasad zrównoważonego rozwoju na obszarach intensywnego rolnictwa.

SUMMARY

Importance of natural refuges, occurring among agrigultural lands, as sites of protected plant species - studies from the Wroclaw Plaine

Agricultural landscape is a dominating form of land management in the majority of European countries. The agricultural lands occupy over 60% of Polish territory. The paper presents results of field research concerning distribution of protected plant species in 8 habitat types (biotopes) (N=255) not used as agriculture lands (old mansion parks, tree clumps

49 among agricultural lands, trees by water reservoirs or courses, narrow tree zones, avenues, village cemeteries, water reservoirs and meadows), located in the part of the Wroclaw Plaine which is intensively used as agricultural land (54,8 square km). Altogether 11 protected plant species occurring in 51 localities were recorded in the area. Hedera helix and Galanthus nivalis are the most numerous species (Tab. 4). The biggest number of localities was recorded in the case of forest species such as Viburnum opulus, Hedera helix and Frangula alnus, occurring in diverse types of tree zones. Sites with at least one protected species were 16.1% (n=41) among 255 controled localities, where protected plant species could occur (Tab. 2 and 3, Fig. 5). The highest percentage of sites with at least one protected species was noted in old mansion parks (77.5%) and village cemetaries (75%). The biggest number of protected plant localities was recorded in tree clumps among agricultural lands (Fig. 2, Tab. 3). Relatively high, statistically significant correlation between the clump surface and the number of protected plant species was noted (r=0.57, p=0.04, N=18). The minimal size of tree clump with at least one protected plant species was 0.18 ha. Average density of potential sites with protected plant species (except water reservoirs) was 4.65 sites per 1 km2 and mean density of sites with at least one protected species (n=41) was over six times lower (4.65 vs 0.75 sites per km2).

PIŚMIENNICTWO

Agger P., Brandt J. 1988. Dynamics of small biotopes in Danish agricultural landscapes. Landscape Ecology 1, 227- 240. Boutin C, Jobin B., Belanger L. 2003. Importance of riparian habitats to flora conservation in farming landscapes of southern Quebec, Canada. Agriculture Ecosystem and Environment 94, 73-87. Corbit M., Marks P., Gardescu S. 1999. Hedgerows as habitat corridors for forest herbs in central New York, USA. Journal of Ecology 87, 220-232.

50 GUS. 2001. Rocznik Statystyczny 2001. Główny Urząd Sta­ tystyczny. Warszawa. Gołdyn A., Arczyńska-Chudy E. 1998. Różnorodność ro­ ślin Parku Krajobrazowego im. Gen. D. Chłapowskiego. W: Rysz- kowski L., Bałazy S. Kształtowanie środowiska rolniczego na przykładzie Parku Krajobrazowego im. Gen. D. Chłapowskiego. Zakład Badań Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN. Poznań. 123-132. Hampe A. Arroyo J. 2002. Recruitment and regeneration in populations of endangered South Ibeńan Tertiary relict tree. Biol. Cons. 107, 263-271. Jacquemyn H., Brys R., Hermy M. 2002. Patch occupancy, population size and reproductive succes of forest herb (Pńmula elatior) in a fragmented landscape. Oecologia 130, 617-625. Jakubska A., Orłowski G. (w druku) Naturalnie występu­ jące gatunki storczyków na terenie Wrocławia i okolic. Polskie Towarzystwo Botaniczne. Krajowa Konferencja Naukowa - Flo­ ra miast, Bydgoszcz-Myślęcinek, 12-13 września 2002. Jankowski W. (red.). 1996. Park Krajobrazowy „Dolina Odry II". Fulica. Wrocław. Kondracki J. 1988. Geografia fizyczna Polski. Wydanie VI. PWN, Warszawa. Kujawa A. 1998. Zadrzewienia na terenie Parku Krajobra­ zowego im. Gen. D. Chłapowskiego. Stan i koncepcja uzupełnia­ nia sieci zadrzewień. W: Ryszkowski L., Bałazy S. Kształtowa­ nie środowiska rolniczego na przykładzie Parku Krajobrazowe­ go im. Gen. D. Chłapowskiego. Zakład Badań Środowiska Rol­ niczego i Leśnego PAN. Poznań. 41-48. Kujawa A., Karg J., 1998. Wstępne wyniki inwentaryza­ cji zadrzewień śródpolnych na terenie parku krajobrazowego im. Den. D. Chłapowskiego. Biul. Park. Kraj. Wielkopolski 3(5): 59-66. Le Cour D., Baudry J., Burel F., Thenail C. 2002. Why and how we should study field boundary biodiversity in an agrarian landscape context. Agriculture, Ecosystems and Environment 89, 23-40. Marshall E.J., Moonen A. 2002. Field margin in nothern Europe: their functions and interactions with agriculture. Agriculture Ecosystems and Environment 89, 5- 21. Mikk M., Mander U. 1995. Species diversity of forest island in agricultural landscapes of southern Finland, Estonia and Lithuania. Landscape and Urban Planning 31, 153-169. 51 Orłowski G. 2003. Waloryzacja zadrzewień śródpolnych fragmentu obszaru rolniczego Równiny Wrocławskiej. Acta Sci. Pol., ser. Leśnictwo i Drzewnictwo 2(1), 47-58. Petit S., Stuart R., Gillespie M., Barr C. 2003. Field boundaries in Great Britain: stock change between 1984, 1990 and 1998. Journal of Environmental Management 67, 229- 238. Robinson R.A., Sutherland W. 2002. Post-war changes in arable farming and biodiversity in Great Britain. Journal of Applied Ecology 39, 157-176. Ryszkowski L., Karg J., Kujawa K., Gołdyn H., Arczyń- ska-Chudy E. 2002. Influence of landscape mosaic structure on diversity of wild plant and animal communities in agricultural landscape of Poland. W: Ryszkowski L. (red.). Landscape ecology in agroecosysterns manegement. CRC Press, Boca Raton New York, Washington D.C., 185-217. Ben Wu X., Smeins F. 2000. Multiple-scale habitat modeling approach for rare plant conservation. Landscape and Urban Planning 51, 11-28. PAWEŁ BUCZYŃSKI*, ANDRZEJ ZAWAL**

*Zakład Zoologii, Uniwersytet Mani Cuńe-Skłodowskiej 20-033 Lublin, ul. Akademicka 19 e-mail: [email protected]. lublin.pl

** Katedra Zoologii Bezkręgowców i Limnologii, Uniwersytet Szczeciński, 71-415 Szczecin, ul. Wąska 13 e-mail: zawal@sus. univ. szczecin.pl

O występowaniu chronionych gatunków ważek Odonata w północno-zachodniej Polsce

Północno-zachodnia Polska należy do części kraju, w których w okresie powojennym rzadko podejmowano systematycz­ ne badania odonatologiczne. Stąd brak aktualnych danych o występowaniu gatunków specjalnej troski ('special care species') - potrzebnych do planowania ich ochrony, ułatwia­ jących też typowanie obszarów cennych przyrodniczo. Celem autorów było podanie nowych stanowisk czterech gatunków chronionych oraz analiza ich występowania na Pobrzeżu Bałty­ ku i Pojezierzu Pomorskim (w regionalizacji Katalogu fauny Polski).

Metodyka i materiał

Praca oparta jest na larwach ważek pozyskanych w latach 1998-2001, przy okazji badań nad pasożytowaniem larw wodopójek Hydrachnellae na owadach wodnych, prowadzo­ nych przez drugiego autora. Larwy łowiono kasarkiem i dragą ciągnioną. Sporadycznie odławiano też imagines, które po ozna­ czeniu wypuszczano, zbierano również wylinki. Zbiór dowodo- 53 wy (ok. 2500 okazów) znajduje się w kolekcji drugiego autora, w Katedrze Zoologii Bezkręgowców i Limnologii Uniwersytetu Szczecińskiego.

Wyniki

Stwierdzono cztery gatunki chronione, reprezentowane przez: 41 larw, jedną wylinkę i pięć imagines. Poniżej podajemy ich stanowiska i materiał dowodowy. Skróty użyte w opisach: pow. - powierzchnia, gł. maks. - głębokość maksymalna, L (LL) - larwa (larwy), Ex - wylinka, S ~ samiec, Ç - samica). Dane o morfometrii jezior podano za Filipiakiem i Raczyńskim (2000). Położenie stanowisk przedstawia ryc. 1. Żagnica zielona Aeshna viridis Eversmann, 1836 -Krajnik (UTM: VU57), podmokła łąka nad Odrą, w promie­ niu ok. 1 km występuje kilka zbiorników z osoką aloesowa-

Ryc. 1. Polska Północno-Zachodnia z podziałem na krainy, przyjętym w Katalogu fauny Polski. A - stanowiska badawcze: 1 - Krajnik, 2 - Binowo, 3 - Czermnica, 4 - Żabowo, 5 - rezerwat „Dolina Pięciu Jezior", 6 - Rak owo, 7 - Łubowo, 8 - Borne Sulinowo. - North-western Poland and its division into regions, after the Catalogus faunae Poloniae. A - study sites: 1 - Krajnik, 2 - Binowo, 3 - Czermnica, 4 - Żabowo, 5 - "Valley of Five Lakes" reserve, 6 - Rakowo, 7 - Łubowo, 8 - Borne Sulinowo. 54 tą Stratiotes aloides, w których ważka ta prawdopodobnie się rozmnaża. - 2-VII-98, lrf. -Binowo (W70), Jezioro Binowo. Mezo-eutroficzne, pow. 59 ha, gł. maks. 9,4 m, dno piaszczyste. W 3/4 otoczone lasem mieszanym z przewagą sosny zwyczajnej Pinus sylvestris. Na brzegu zachodnim wieś i pole golfowe. Roślinność: niewielkie płaty trzciny pospolitej Phragmites australis i pałki szerokolist- nej Typha latifolia porozrzucane po obwodzie jeziora, obficiej tylko od strony wsi; miejscami grążel żółty Nuphar lutea i grzy­ bienie północne Nymphaea alba; w strefie elodeidów: wywłócz- nik Myriophyllum sp., moczarka kanadyjska Elodea canadensis i osoka aloesowata. W śródjezierzu duże łąki ramienic Chara sp. oraz płaty mięty wodnej Mentha aquatica i wywłócznika - 16-IV-99, 1 L. -Łubowo (WV94), Jezioro Lubicko Wielkie. Eutroficzne, pow. 162 ha, gł. maks. 36,2 m. W 2/3 otoczone lasem, dno piasz­ czyste. Roślinność: wąski pas turzyc Carex sp., za nim stosun­ kowo szeroki pas trzciny pospolitej z niewielkimi płatami osoki aloesowatej; miejscami występują płaty grążela żółtego i grzy- bieni białych. W śródjezierzu miejscami łąki ramienicowe. - 17-VII-00, ló* (terytorialny, złowiony nad przybrzeżnym pasem turzyc). -Rakowo (WV84), Jezioro Komorze. Eutroficzne, pow. 386 ha, gł. maks. 34.7 m. Otoczone lasem, dno piaszczyste. Roślin­ ność: bardzo wąski pas trzciny pospolitej, za którym występu­ ją elodeidy z udziałem osoki aloesowatej; miejscami występują płaty grążela żółtego. W śródjezierzu miejscami łąki ramienico­ we. - 15-VI-00, l<$ terytorialny, nad płatem osoki aloesowatej. -Rakowo (WV84), Jez. Rakowo. Pow. 17,5 ha, gł. maks. 12,2 m. W 2/3 otoczone lasem, dno piaszczyste. Roślinność: wąski pas turzyc, za nim stosunkowo szeroki pas trzciny pospolitej z niewielkimi płatami osoki aloesowatej; miejscami występują płaty grążela żółtego i grzybieni białych -15-VI-00, \<$ złowiony nad łąką przy południowym brzegu jeziora. -Rez. „Dolina Pięciu Jezior" k. Połczyna Zdroju (WV75), Jezioro Krąg. Eutroficzne, pow. 11 ha (brak danych o gł.). Część południowo-wschodnia otoczona lasem. Roślinność: obficie grążel żółty (pokrywa 40% lustra wody), w litoralu szeroki na 3-4 m pas turzyc i płaty trzciny pospolitej; w obydwu rodza­ jach szuwarów domieszki osoki aloesowatej, miejscami tworzą­ cej jednogatunkowe płaty. Dno muliste. Żagnicę zieloną złowio­ no w płytkim fitolitoralu, na gł. ok. 20 cm, wśród zalanych traw

55 z domieszką gałęzatki Cladophora sp. i rdestnicą pływającą Potamogetón natans. - 13-VI-99, 1 L. -Rez. „Dolina Pięciu Jezior" k. Połczyna Zdroju (WV75), Jezio­ ro Długie. Eutroficzne, pow. 15 ha, gł. maks. 4,7 m, w ok. 75% otoczone lasem. Woda klarowna, bez zakwitów, dno piaszczy­ ste. Roślinność: przy brzegu wąski pas turzyc oraz skąpo trzci­ na pospolita i pałka szerokolistna, a pomiędzy nimi niewielkie płaty osoki aloesowatej; na dnie moczarka kanadyjska, duże płaty grążela żółtego. - 9-VII-99, 1 Ex na trzcinie pospolitej. Zalotka białoczelna Leucorrhinia albifrons (Burmeister, 1839) -Czermnica (W94), śródleśny zbiornik dystroficzny. Pow. 0,5 ha, gł. maks. 3 m., otoczony lasem mieszanym. Z brze­ gów nachodzące pło torfowcowe (spleja) z wąskim pasem trzciny i turzycy błotnej Carex acutiformis na granicy wody. Lustro wody w ok. 60% zarośnięte przez rdestnicę pływającą. - 2-V-99, 2 LL.

Ryc. 2. Znane stanowiska analizowanych gatunków na Pobrzeżu Bałtyku i Pojezierzu Pomorskim (każdy symbol oznacza jeden kwadrat UTM). A - nowe dane, B - dane literaturowe z ostatnich 30 lat, C - starsze dane. - Known localities of analysed species at the Baltic Seaside and Pomeranian Lake District (every dot is a UTM-square). A - new data, B - literature data from the last 30 years, C - older data.

56 -Żabowo (WV15), zbiornik dystroficzny. Pow. ok. 0,3 ha, gł. maks. 2 m., otoczony lasem mieszanym, woda brunatna, dno muliste z dużą ilością nierozłożonej materii organicznej. Z brzegu wąski pas turzyc, niewielkie płaty trzciny pospolitej z palką szerokolistną oraz grążele żółte i grzybienie białe, brzeg wschodni zarośnięty przez skrzyp bagienny - 24- IV-00, 1 L. -Borne Sulinowo (XV03), śródleśny zbiornik dystroficzny. Pow. 0,25 ha, gł. do 2 m, otoczony lasem sosnowym, z zaro­ ślami wierzbowymi Salix sp. przy brzegu zbiornika (porośnię­ ta połowa linii brzegowej). Z brzegów nachodzące pło torfowco- we. - 12-VI-01, 1 L. -Borne Sulinowo (XV03), silnie uwodnione torfowisko przej­ ściowe, ze zbiornikiem wodnym (pow. ok. 0,25 ha, gł. ok. 0,5 m). Roślinność: rzadki szuwar trzciny pospolitej z płata­ mi torfowców Sphagnum sp., turzyc, bagna zwyczajnego Ledum palustre, siedmiopalecznika błotnego Comarum palustre, czer- mieni błotnej Calla palustńs. - 12-VI-01, 1 L. Zalotka spłaszczona Leucorrhinia caudalis (Charpentier, 1840) -Czermnica (W94), śródleśny zbiornik dystroficzny (opis - cf. pierwsze stanowisko zalotki białoczelnej). - 2-V-99, 1 L. -Borne Sulinowo (XV03), śródleśny zbiornik dystroficzny (opis - cf. trzecie stanowisko zalotki białoczelnej). - 12-VI-01, 1 L. -Borne Sulinowo (XV03), torfowisko przejściowe (opis - cf. czwarte stanowisko zalotki białoczelnej). - 12-VI-01, 1 L. Zalotka większa Leucorrhinia pectoralis (Charpentier, 1825) -Czermnica (W94), śródleśny zbiornik dystroficzny (opis - cf. pierwsze stanowisko zalotki białoczelnej). - 2-V-99, 8 LL; 16-V-99, 2 LL; 30-V-99, 4 LL; 20-VI-99, 2 L; 20-VII-99, 1 L; 22- VIII-99, 7 LL. -Borne Sulinowo (XV03), śródleśny zbiornik dystroficzny (opis - cf. trzecie stanowisko zalotki białoczelnej). - 12-VT-01, 1 L. -Borne Sulinowo (XV03), torfowisko przejściowe (opis - cf. czwarte stanowisko zalotki białoczelnej). - 12-VI-01, 1 L. -Binowo (W70), śródleśny zbiornik, pow. 2,1 ha, gł. ok. 1,5 - 2 m, dystroficzny. Otoczony lasem liściastym. Dno piaszczysto-muliste z obfitą materią organiczną. Roślinność: skąpo oczerety (trzcina pospolita, pałka wąskolistna Typha angustifolia), wąski pas turzyc, za nim: grążele żółte, grzybienie północne, pływacze pospolite Utńculańa imlgańs i rdestnice

57 przeszyte Potamogeton perfoliatus. Krótsze, naprzeciwległe brzegi z torfowiskiem przejściowym. - 17-VII-99, 1 L; 07-V-00, lc? siedzący na turzycy.

Dyskusja

Wymienione gatunki są w faunie Europy elementami syberyjskimi, częstymi na wschodzie i coraz rzadszymi ku zachodowi (Devai 1976, Dijkstra i in. 2002). Wszystkie preferują wody stojące, choć ich wymagania środowiskowe są zróżnicowane. Źagnica zielona rozwija się w różnych rodzajach zbiorników a czynnikiem limitującym jej występowanie jest obecność osoki aloesowatej - rośliny, do której liści składane są jaja. Zalotka większa zasiedla zbiorniki dystroficzne i oligotro- ficzne, z optimum siedliskowym na torfowiskach niskich. Zalot­ ka białoczelna i zalotka spłaszczona preferują mezo- lub eutro­ ficzne wody stojące o przejrzystej wodzie i dobrze rozwiniętej roślinności zanurzonej i pływającej (Askew 1988, Mielewczyk 1970, Peters 1987, Schorr 1990). Nowe stanowiska znacząco uzupełniają wiedzę o występo­ waniu podanych gatunków, zwłaszcza w przypadku żagni- cy zielonej i zalotki spłaszczonej. Wraz z danymi z literatu­ ry (Bernard 1998, Brischke 1887, 1892, Brockhaus 1990, Brockhaus, Reinhardt 1996, Czubiński, Urbański 1951, Dobbrick 1924a, 1924b, 1925, Hagen 1846, Klimek 1949, Kozak, Zawal 2002, Kruger 1925, La Baume 1908, Le Roi 1911, Łabędzki 1994, Mielewczyk 1993, 1994, Mielewczyk, Domek 1994, 2002, Miinchberg 1931, 1937, Musiał 1975, 1979, 1986, 1988, Reinhardt 1994, 1998, Sumiński 1925, Urbański 1948, 1970; Wendzonka 2002a, 2002b), tworzą podobny obraz u wszystkich gatunków: występują one lub występowały w całej północno-zachodniej Polsce, zaś ich areał ma charakter potencjalnie ciągły (ryc. 2). Mała liczba doniesień z centralnej i północnej części analizowanej części kraju, wyni­ ka przede wszystkim z niskiego stopnia zbadania tego obsza­ ru. Można też założyć, że znana jest tylko mała część współcze­ snych czy nawet historycznych stanowisk. Liczba znanych stanowisk poszczególnych gatunków jest adekwatna do stopnia ich zagrożenia (Bernard i in. 2002a): najrzadsza jest zalotka spłaszczona (kategoria NT), znacznie

58 Tab. 1. Zagrożenie omawianych gatunków w Polsce i wybranych państwach sąsiadujących z Polską, o - gatunek nie występuje, '-' - nie jest zagrożony. - Threats of analysed species in Poland and some countries bordering with Poland, 'o' - the species doesn't occur, '-' - it isn't endangered.

Kraj, region - Country, region Leucorrhinia albifrons Leucorrhinia caudalis Leucorrhinia pectoralis Aeshna viridis

Polska - Poland LC LC NT -

Słowacja - Slovakia o EX o EN

Czechy - Czech Republic o EX o EN

Niemcy - Germany CR CR CR EN - Bandenburgia - Brandenburg EN EN EN VU - Meklenburgia-Przedmorze - Mecklenburg- EN CR EX EN Vorpommern o CR EX? EN - Saksonia - Sachsen cn częstsze są: mało zagrożona zalotka białoczełna (LC) i nie zagro­ żona w skali kraju zalotka większa (poza Czerwoną Listą Zwie­ rząt Ginących i Zagrożonych w Polsce). Brak wystarczającej ilości informacji nie pozwala na ocenę bieżącego zagrożenia i rozmieszczenia omawianych gatun­ ków w północno-zachodniej Polsce. Jednak przy stosunkowo małej liczbie badań prowadzonych na tym obszarze, w ostat­ nich kilkunastu latach ukazało się dużo nowych danych (Ber­ nard 1998, Brockhaus 1990, Brockhaus, Reinhardt 1996, Kozak, Zawal 2002, Łabędzki 1994, Mielewczyk 1993, 1994, Mielewczyk, Domek 1994, 2002, Reinhardt 1994, 1998, Wendzonka 2002a, 2002b, dane w tej pracy). Zapewne liczba i wielkość populacji są mniejsze, niż przed laty. Najprawdopodobniej też areały tych gatunków stały się wyspo­ we wskutek degradacji torfowisk i eutrofizacji wód powierzch­ niowych. Jednak przynajmniej zalotka białoczełna i zalotka większa pozostają gatunkami często spotykanymi, ze wzglę­ du na znaczną liczbę wcześniej występujących (Jasnowski 1962) oraz obecnie stosunkowo dobrze zachowanych torfowisk i zbiorników dystroficznych (Borówka i inni 2002; Jasnow- ska i in. 2002). Żagnica zielona i zalotka spłaszczona prawdo­ podobnie też są dalekie od zagrożenia wymarciem, co jednak wymaga potwierdzenia badaniami terenowymi. Optymizm autorów jest jednak uzasadniony i wynika z charakterystyki siedliskowej regionu, danych o stanie jego środowiska i o wystę­ powaniu osoki aloesowatej (m.in. Jutrowska 2002, Lands- berg-Uczciwek 2002, Prajs i in. 1995, Walkowiak 2002, Ziarnek 1997, Ziarnek, Ziarnek 2002). Ochronie prawnej podlega w Polsce 11 gatunków ważek (Rozporządzenie 2001). Część ich jest uwzględniona tylko wskutek ratyfikacji Konwencji Berneńskiej, część - ze wzglę­ du na duże zagrożenie. Omawiane w tej pracy gatunki nale­ żą do pierwszej grupy a ich zagrożenie w Polsce jest małe lub żadne. Stąd kwestionuje się zasadność ich ochrony (Bernard i in. 2002a). Jednak już w Niemczech, Czechach i na Słowacji sytu­ acja żagnicy zielonej czy omawianych gatunków zalotek jest bardzo zła (Tab. 1) (Arnold i in. 1994, David 2001, Hanel, Zeleny 1999, Mauersberger 2000, Ott, Piper 1998, Zessin, Kônigstedt 19931). Polska jest więc najda­ lej na zachód wysuniętym krajem Europy Środkowej, w którym ich populacje są stabilne i stosunkowo mało zagro-

60 żone. Można więc uznać nasz kraj za ostoję tych gatunków o wysokiej randze i dużym znaczeniu: osobniki z polskich popu­ lacji prawdopodobnie zasilają słabnące populacje w krajach ościennych, zaś gdyby te wymarły, będą miały duże znacze­ nie dla ich odtworzenia. Nakłada to na nas szczególną odpo­ wiedzialność za zachowanie tych gatunków. Ponadto, procesy zagrażające ważkom w Polsce mają podobny charakter jak na zachodzie Europy, choć o wiele mniejsze natężenie (Bernard i in. 2002b). Trudno przewidzieć, jaki będzie ich przebieg. Warto więc monitorować sytuację także gatunków mało u nas zagro­ żonych, co jednak nie oznacza konieczności prowadzenia progra­ mów ochronnych - być może z wyjątkiem Leucorrhinia caudalis.

SUMMARY

New data about the occurrence of protected dragonflies Odonata in north-western Poland

New data about the occurrence of Aeshna ińridis, Leucorrhinia albifrons, L. caudalis and L. pectoralis are given. The material was collected in the years 1998-2001, from nine sample sites (Fig. 1): Krajnik (meadows at the River Odra), Binowo (Binowo Lake), Czermnica (a forest dystrophic water body), Żabowo (a forest dystrophic water body), Połczyn-Zdrój („Valley of Five Lakes" nature reserve - Krąg Lake and Długie Lake), Łubowo ( Lubicko Wielkie Lake), Borne-Sulinowo (forest dystrophic water body and transitional peat bog). Based on new records and on literature it can be stated that Leucorrhinia albifrons and L. pectoralis are relatively common in the north-western Poland (Fig. 2), whereas Aeshna viridis and Leucorrhinia caudalis are known from few localities. It may partially be the result of highly incomplete knowledge about the dragonfly fauna of the area. The characteristics of its habitat and the state of nature indicate that in fact the species may be much more frequent there. The mentioned species are protected in Poland due to their presence in the Annex II to Bern Convention, which reflects the situation in western Europe in 1970s. They are undoubtedly endangered. Leucorrhinia caudalis is on the Polish Red List of threatened Animals in Poland in the category "Near Threatened", Aeshna vindis and Leucorrhinia albifrons in "Least Concern", and Leucorrhinia pectoralis is

61 not included on the List. Therefore their protection is being questioned. But the situation of the mentioned species in Germany, Czech Republic and Slovakia is serious (Tab. 1). Poland is the westernmost country of Central Europe, where the populations of the species are stable and little endangered. Therefore it is their very important refugium. The situation puts a great responsibility on Poland to preserve and protect the species. Besides, threats to dragonflies in Poland are similar to those in western Europe, though they are not as intensive. It is hard to forecast their progress. For that reason the monitoring of highly endangered species is desirable.

PIŚMIENNICTWO

Arnold A., Brockhaus T., Kretzschmar W. 1994. Rote Liste Libellen - Ausgabe 1994. Sächsisches Landesamt für Umwelt und Geologie, Radebeul. Bernard R. 1998. Stan wiedzy o rozmieszczeniu i ekologii Neha- lennia speciosa (Charpentier, 1840) (Odonata: Coenagrionidae) w Polsce. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra" 2, 67-94. Bernard R., Buczyński P., Łabędzki A., Tończyk G. 2002a. Odonata Ważki. W: Głowaciński Z. (red), Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce - Red list of threatened animals in Poland. Wydawnictwo Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Bernard R., Buczyński P., Tończyk G. 2002b. Present State, threats and protection of dragonflies (Odonata) in Poland. Naturę Conserv. 59: 53-72. Borówka R., Friedrich S., Heese T., Jasnowska J., Kocha­ nowska R., Opętowski M., Stanecka E., Zyska W., Jasnowski M., Janicka D., Gamrat R., Lataski T., Kiepas-Kokot A., Łysko A., Młynkowiak E., Raniszewska M., Czasnojć M., Płotkowiak J., Jakuczun B., Michalska B., Osadowski Z., Rekowski J. A., Wadas W., Tracz M., Tracz M., Kurek S. 2002. Przyroda Pomorza Zachodniego. Oficyna In Plus, Szczecin. Brischke C.G.A. 1887. Beńcht über eine zoologische Exkursion nach Seeresen im Juni 1886. Sehr, naturf. Ges. Danzig, N. F., 6, 73-91. Brischke C.G.A. 1892. Beńcht über eine Exkursion ins Radauenthal bei Bobenthal während des Juni 1890. Sehr, naturf. Ges. Danzig, N. F., 8, 23-56. Brockhaus T. 1990. Libellenbeobachtungen in Nordpolen. Notul. odonatol. 3, 81-96. Brockhaus T., Reinhardt K. 1996. Drei neue Libellenarten für die

62 Tucheier Heide, Bory Tucholskie (Nordpolen). Ent. Nachr. Ber. 40, 127. Czubiński Z., Urbański J. 1951. Park narodowy na wyspie Wolin. Chrońmy Przyr. Ojcz. 7, 3-56. David S. 2001. Cerveny (ekosozologicky) seznam väzek (Insecta: Odonata) Slovenska. Ochr. Prir. 20 (Suppl.), 96-99. Devai G. 1976. The chorological research of the of dragonfly (Odona­ ta) fauna ofHungary. Acta biol. Debrecina, 13, Suppl. 1, 119-158. Dijkstra K-D. B., Kalkman V., Ketelaar R., van der Weide M. J. T. (red.) 2002. De libellen van Nederland (Odonata). National Natuurhistorisch Museum Naturalis KNNV, European Invertebrate Survey - Nederland, Uitgeverij, 440 s. Döbbrick W. 1924a. Die Libellenfauna der Tucheier Heide. Ber. westpr. bot.-zool. Ver., 45/46, 21-24. Döbbrick W. 1924b. Bemerkenswerte Feststellungen über das Vorkommen seltenerer und neuer Libellenarten in Westpreußen. Ber. westpr. bot.-zool. Ver., 45/46, 32-33. Döbbrick W. 1925. Die Libellen des Mariensees und seiner nächsten Umgebung. Ber. westpr. bot.-zool. Ver., 47, 31-41. Filipiak J., Raczyński M. 2000. Jeziora zachodniopomor­ skie (zarys faktografii). Wydawnictwa Akademii Rolniczej w Szczeci­ nie, Szczecin, 255 s. Hagen H. 1846. Die Netzflügler Preußens. Neue preuss. Prov.-bl. 2, 25-31. Hanel L., Zeleny J. 1999. Cerveny seznam väzek Ceske republiky - verze 1999. W: Väzky 1999 (sbomik referatu z mezdinärodniho seminäfe) (red. Hanel L.). ĆSOP Vlasim, Vlasim. Jasnowska J., Friedrich S., Kowalski W., Markowski S. 2002. Roślinność terasy zalewowej po polskiej stronie Polsko-Niemiec­ kiego Parku Doliny Dolnej Odry. W: Jasnowska J. (red.), Dolina Dolnej Odry. Monografia Przyrodnicza Parku Krajobrazowego. Szczecińskie To w. Naukowe, Szczecin. Jasnowski M. 1962. Budowa i roślinność torfowisk Pomorza Szczecińskiego. STN, Wydz. Nauk Przyr.-Rol., 10, Szczecin. Jutrowska E. 2002. Raport o stanie środowiska Województwa Kujawsko-Pomorskiego w 2001 roku. Biblioteka Monitoringu Środowi­ ska, Bydgoszcz. Klimek L. 1949. Ważki (Odonata) województwa pomorskiego. Studia Soc. Sc. Toruń. Sec. E, 2, 1-15. Kozak A., Zawal A. 2002. Porównanie odonatofauny zbiornika śródpolnego i śródleśnego. W: Czachorowski S., Buchholz L. (red.), Ogólnopolska konferencja naukowa „ Ochrona owadów w Polsce - Ekolo­ giczne i gospodarcze konsekwencje wymierania i ekspansji gatunków",

63 Olsztyn 21-23 września 2002 r.. Polskie Towarzystwo Entomologiczne, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Poznań - Olsztyn. Krüger L. 1925. Die Odonaten oder Libellen. Eine Einführung in das Studium der Libellen mit einer Übersicht der pommerschen Fauna. Abh. Ber. pommer. Naturf. Ges. 6, 53-106. La Baume W. 1908. Zur Kenntnis der Libellenfauna Westpreußens. Sehr, naturfosrsch. Ges. Danzig 12, 75-83. Landsberg-Uczciwek M. 2002. Raport o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim w roku 2001. Biblioteka Moni­ toringu Środowiska, Szczecin. Lehmann A., Nuß J. H. 1998. Libellen. Bestimmung, Verbreitung, Lebensräume und Gefährdung aller Arten Nord- und Mitteleuropas sowie Frankreichs unter besonderer Berücksichtigung Deutschlands und der Schweiz. Deutscher Jugendbund für Naturbeobachtung, Hamburg. Le Roi O. 1911. Beiträge zur Kenntnis der Libellen-Fauna von Brandenburg. Beri. ent. Z., 54, 105-108. Łabędzki A. 1994. Ważki (Odonata) rezerwatu „Cisy Staropolskie" im. L. Wyczółkowskiego w Wierzcholesie" i okolic (Bory Tucholskie). Acta ent. siles. 2, 7-12. Łabędzki A., Buczyński P., Tończyk G. 1999. Zagrożenia i ochrona ważek (Odonata) w Polsce. W: Buchholz L., Nowacki J. (red.). Konferencja Naukowa „Ochrona owadów w Polsce - u progu integracji z Unią Europejską". Kraków, 23-24. IX. 1999. Polskie Towa­ rzystwo Entomologiczne, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Poznań- Kraków. Mauersberger R. 1999. Wiederfunde von Anaxparthenope (Selys) und Leucorrhinia caudalis (Charpentier) in Mecklenburg-Vorpommern (Anisoptera: Aeshnidae, Libellulidae). Libellula 18: 197-199. Mauersberger R. 2000. Artenliste und Rote Liste der Libellen (Odonata) des Landes Brandenburg. Naturschutz und Landschaftspflege in Brandenburg, 9, Beilage zu Heft 4, 23 s. Mielewczyk S. 1970. Ważki (Odonata) i pluskwiaki wodne (Hete- roptera) torfowiska niskiego pod Gnieznem (woj. poznańskie). Fragm. faun., 16, 1, 2-10. Mielewczyk S. 1993. Wstępne rozpoznanie składu jakościowe­ go niektórych grup owadów (Odonata, Heteroptera, Coleóptera) kilku jezior lobeliowych okolic Bytowa (Pojezierze Pomorskie). W: / Konfe­ rencja Naukowa „Jeziora lobeliowe, charakterystyka, funkcjonowa­ nie i ochrona". Poznań - Bytów, 13-16 IX 1993 r. Program konferencji i streszczenia referatów. Mielewczyk S. 1994. Wstępne rozpoznanie składu jakościowego niektórych grup owadów (Odonata, Heteroptera, Coleóptera) jezior lobe- 64 liowych w okolicy Bytowa (Pojezierze Pomorskie). Idee ekol., Seria Szki­ ce, 7, 85-92. Mielewczyk S., Domek P. 1994. Zagęszczenie i biomasa zooben- tosu na maksymalnych głębokościach jezior lobeliowych Pojezierza Bytowskiego i Borów Tucholskich. Idee ekol., Seria Szkice, 7, 29-46. Mielewczyk S., Domek P. 2002. Makrofauna płytkiego litoralu lobeliowego jeziora Jeleń w Bytowie. W: Materiały LX Ogólnopolskich Warsztatów Bentologicznych. Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń - Bachotek 2002. Münchberg P. 1931. Beiträge zur Kenntnis der Odonatenfauna der Grenzmark Posen-Westpreußen. Abh. Ber. naturw. Abt. grenzm. Ges. Erf. Pflege Heimat 6, 108-127. Münchberg P. 1937. Die Odonaten- und Orthopterenfauna eines grenzmärkischen Zwischenmoores (Propstbruch bei Schloppe). Archiv für Naturgeschichte N.F. 6, 281-298. Musiał J. 1975. Niektóre interesujące ważki (Odonata) Wolina. Bad. fizj. Pol. zach. C, 27, 171-173. Musiał J. 1979. Somatochlora árctica (Zetterstedt) in Nordwestpolen (Anisoptera: Corduliidae). Notul. odonatol. 1, 42-44. Musiał J. 1986. Ważki (Odonata) projektowanego Drawieńskiego Parku Narodowego. W: Agapow L., Jasnowski L. (red.), Przyroda Projektowanego Drawieńskiego Parku Narodowego. Gorzowskie Tow. Naukowe, Gorzów Wlkp. Musiał J. 1988. Ważki (Odonata) Wolina i południowo-wschodnie­ go Uznamu. Bad. Fizj. Pol. Zach. C, 37, 23-46. Ott J., Piper W. 1998. Rote Liste der Libellen (Odonata). Sehr. R. für Landschaftspflege u. Naturschutz, 55, 260-263. Prajs B., Sotek Z., Stasińska M. 1995. Materiały do flory wybranych jezior Ińskiego Parku Krajobrazowego. Bad. Fizj. Pol. Zach., Ser. B, 44, 159-167. Peters G. 1987. Die Edellibellen Europas. Aeshnidae. A. Ziemsen Verlag, Wittenberg Lutherstadt. Reinhardt K. 1994. Zur Aktivität von Nehalennia speciosa (Charpentier) in Nordpolen (Zygoptera: Coenagrionidae). Libellula 13, 1-8. Reinhardt K. 1998. Reproductive behaviour of Leucorrhinia albi- frons (Burmeister) in a non-territorial situation (Anisoptera: Libelluli- dae). Odonatologica 27, 201-211. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków zwierząt rodzimych dziko występują­ cych objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów dla danych gatunków i odstępstw od tych zakazów. Dz. U. 130 poz. 1456. Rychła A., Buczyński P. 2003. Wiederfund von Leucorrhinia caudalis in Sachsen (Odonata: Libellulidae). Libellula 22, 119-125.

65 Schorr M. 1990. Grundlagen zu einem Artenhilfsprogramm der Bundesrepublik Deutschland. Unus Scientific Publishers, Bilthoren. Sumiński S. 1925. Materjały do fauny ważek (Odonata) Polski: III. Ważki z Borów Tucholskich. Spraw. Kom. fizj. 58/59, 27-31. Urbański J. 1948. Krytyczny przegląd ważek (Odonata) Polski. Annls Univ. M. Curie-Skłodowska, sec. C, 3, 289-317. Urbański J. 1970. 25 lat badań zoologicznych na terenie Woliń­ skiego Parku Narodowego. W: Problemy organizacyjne i naukowe ochro­ ny przyrody - w 10 rocznicę utworzenia Wolińskiego P.N. Szczecin. Walkowiak A. 2002. Raport o stanie środowiska w wojewódz­ twie pomorskim według badań monitoringowych prowadzonych w 2001 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Gdańsk. Wendzonka J. 2002a. Owady okolic Funki. Zeszyt 2. Ważki (Odo­ nata). Harcerskie Centrum Edukacji Ekologicznej, Funka, 48 s. Wendzonka J. 2002b. Wstępne rozpoznanie składu gatunkowego ważek (Odonata) Parku Narodowego „Bory Tucholskie" na tle projek­ towanego rezerwatu biosfery. W: Banaszak J., Tobolski K. (red.). Park Narodowy „Bory Tucholskie". Park Narodowy „Bory Tucholskie", Charzykowy. Zessin W.K.G., Königstedt D.G. W. 1993. Rote Liste der gefährdeten Libellen Mecklenburg-Vorpommerns. Umweltminister des Landes Mecklenburg-Vorpommern, Schwerin. Ziarnek K. 1997. Szata roślinna brzegów Zalewu Szczecińskie­ go. W: Kaliciuk J., Staszewski A. (red.). Ostoje ptaków w polskiej części Zalewu Szczecińskiego. Zachodniopomorskie Tow. Ornitologicz­ ne, Szczecin. Ziarnek K., Ziarnek M. 2002. Szata roślinna wód Parku Krajo­ brazowego Doliny Dolnej Odry. W: Jasnowska J. (red.). Dolina Dolnej Odry. Monografia Przyrodnicza Parku Krajobrazowego. Szczecińskie Tow. Naukowe, Szczecin.

Footnote nowsze dane dowodzą jednak, że uznanie zalotki spłaszczonej za wymarłą w Saksonii i Mecklenburgii-Przedmorzu było przedwczesne (Mauersberger 1999, Rychła, Buczyński 2003 ARTYKUŁY POPULARNONAUKOWE

MAŁGORZATA BALANA*, WOJCIECH CZARNIAWSKI*, KATARZYNA CZEPIEL**, RAFAŁ GOSIK*, ANETA PTASZYŃSKA*

* Instytut Biologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin **Katedra Zoologii AR, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin

Walory przyrodnicze projektowanego rezerwatu Górki Czechowskie w Lublinie - stan aktualny i perspektywy ochrony

Teren projektowanego rezerwatu florystyczno-krajobrazo­ wego "Górki Czechowskie" położony jest w północno-zachod­ niej części Lublina. Obejmuje on fragment wierzchowiny pokrytej lessem, wraz z jej krawędzią opadającą ku dolinie Bystrzycy. Krawędź ta w obrębie miasta jest rozcięta szere­ giem różnej wielkości dolin, ukierunkowanych w przybliżeniu z zachodu na wschód, z których największa jest dolina Czechów- ki, wcięta na 20-30 m w stosunku do wierzchowiny. Dość krót­ kie, strome zbocza, charakterystyczne dla dolin w obszarach lessowych są w wielu miejscach rozcięte podrzędnymi forma­ mi typu dolin erozyjno-denudacyjnych lub też nawet wąwozów w różnym stadium rozwojowym (Harasimiuk i i n. 1992). Obszar Górek Czechowskich leży w dorzeczu Czechówki, na terenie dawnego poligonu wojskowego o powierzchni 153,7 ha, mającego w przybliżeniu kształt prostokąta wydłużonego z północy na południe (2,2 km), o szerokości od 650 m na połu­ dniu do 950 na północy (ryc. 1). Od południa teren ten graniczy bezpośrednio z doliną Czechówki, której dno położone jest na wysokości około 177 m n. p. m. Ponad dolinę wznosi się zbocze o ekspozycji południowej i wysokości względnej 20 m, przecho-

67 dzące ku północy w łagodnie nachylony fragment wierzchowi­ ny, osiągający w odległości kilkuset metrów od podnóża zbocza wysokość 210 m n. p. m.; na krótkim odcinku różnice wysoko­ ści osiągają więc ponad 30 m (Harasimiuk i in. 1992). Teren pokryty jest w całości przez warstwę lessów o miąższości do 20 m, leżących na skałach kredowych lub na osadach gliniasto- piaszczystych. Najmniej przekształcona jest górna część zlew­ ni, która w przeważającej części była użytkowana rolniczo. Od

Ryc. 1. Szkic sytuacyjny terenu projektowanego rezerwatu florystyczno- krajobrazowego „Górki Czechowskie" w Lublinie (wg Harasimiuk i in., 1992, zmodyfikowane 2003). 1 - granica projektowanego rezerwatu, 2 - południowa i zachodnia granica strefy otulinowej, 3 - ogródki działkowe, 4 - zadrzewienia, 5 - obszar inwestycji budowlanych 68 początku XX w., aż po rok 1999, teren ten pozostawał własno­ ścią wojska i użytkowany był jako poligon. W części połu­ dniowej wybudowana została strzelnica z wałami ziemnymi i kulochwytem, zaś w środkowej i północnej lokalizowane były elementy fortyfikacji polowych - transzeje i okopy oraz stano­ wiska artyleryjskie. Już w 1959 r. w planie zagospodarowania przestrzenne­ go miasta zwrócono uwagę na potrzebę ochrony tego terenu, zarówno ze względu na walory krajobrazowe, jak i na koniecz­ ność pozostawienia atrakcyjnych terenów otwartych, ważnych dla zapewnienia odpowiednich walorów klimatycznych miasta i funkcjonowania środowiska przyrodniczego (Harasimiuk 1993, Harasimiuk i in. 1992). Pierwszą propozycję ochro­ ny obszarowej Górek Czechowskich przedstawił prof. Domi­ nik Fijałkowski, projektodawca wielu rezerwatów, parków narodowych i krajobrazowych Lubelszczyzny. Sugerował on, obok utworzenia rezerwatu roślinności stepowej, założenie na południowym fragmencie poligonu arboretum, które miało być częścią Ogrodu Botanicznego UMCS. Pełna dokumentacja przyszłego rezerwatu opracowana została w roku 1992 przez zespół pod kierunkiem prof. Mariana Harasimiuka i złożona w Wydziale Ochrony Środowiska. Propozycja obejmuje utwo­ rzenie rezerwatu o pow. 21,4 ha wraz z otuliną o pow. 40 ha w południowej i środkowej części poligonu oraz parku stepo- wo-leśnego w jego otoczeniu (Harasimiuk i in. 1992). Według projektodawców, walory geomorfologiczne - suche dolinki, skarpy lessowe, wąwozy - w pełni uzasadniają potrzebę ochro­ ny tego terenu, jest to bowiem klasyczny przykład mało prze­ kształconej rzeźby lessowej Wyżyny Lubelskiej, z typowymi formami dolinnymi i zróżnicowanymi profilami glebowymi. Inwentaryzacja świata roślinnego tego obszaru wykazała, że południowa i środkowa część poligonu zasiedlona jest przez 222 gat. roślin zielnych, 44 gat. drzew i krzewów, 24 gat. mszaków i porostów (Harasimiuk i in. 1992). Rośliny te tworzą mozai­ kę zbiorowisk kserotermicznych, zaroślowych, pastwiskowych i synantropijnych (ruderalnych i segetalnych). Występują tu m. in. zespoły muraw kserotermicznych z klas Festuco-Brome- tea (płaty Ońgano-Brachypodietum pinnati, Thalictro-Saluie- tum pratensis) oraz Tńfolio-Geranietea sanguinei (np. Gera- nio-Trifolietum alpestńs); ciepłolubne zbiorowiska zaroślowe Pruno-Crataegetum i Ligustro-Prunetum. Zbiorowiska ruderalne reprezentowane są m. in. przez zespoły Echio-Melilotetum, Tana-

69 ceto-Artemisietum, Chenopodietum ruderale. Fitocenozy dawne­ go poligonu stanowią najmniej zdegradowane i przekształcone zespoły roślinne w mieście (Harasimiuk i in. 1992). Występują tu trzy gatunki roślin podlegających ochronie (kalina koralowa Viburnum opulus, centuria pospolita Centauńum umbellatum oraz zawilec wielkokwiatowy Anemone siluestńs) oraz kilkana­ ście gatunków roślin rzadkich (np. pięciornik biały Potentilla alba, rutewka mniejsza Thalictrum minus, wiązówka bulwko- wa Filipéndula uulgańs, ciemiężyk białokwiatowy Vincetoxicum hirudinańa, dzwonek boloński Campánula bononiensis i sybe­ ryjski C. sibirica, koniczyna pagórkowa Tńfolium montanum, zdrojówka rutewkowata Isopyrum thalictroides). Stwierdzono tu 168 gat. zaliczanych według Brody i Mowszowicza (2000) do roślin leczniczych, w tym kilkanaście gatunków dostar­ czających surowców farmakopealnych jak np. zamieszczone w FP IV: nostrzyk żółty Melilotus officinalis, wilżyna cierni­ sta Ononis spinosa (FP IV), podbiał pospolity Tussilago fárfa­ ra, pięciornik kurze ziele Potentilla erecta, róża Rosa sp., perz Agropyron repens, mniszek lekarski Taraxacum officinale oraz znajdujące się w FP V rośliny takie, jak szałwia łąkowa Salvia pratensis, babka lancetowata Plantago lanceolata, krwawnik Achillea millefolium, skrzyp polny Equisetum arvense, glistnik jaskółcze ziele Chelidonium majus, hez czarny Sambucus nigra i głogi Crataegus sp. Obecność dużej ilości tych roślin wskazu­ je na możliwość lokalizowania poza obszarem projektowanego rezerwatu i jego otuliny nieuciążliwych dla środowiska planta­ cji lub zbioru w warunkach półnaturalnych. Szczególnie licz­ nie występuje tu dziurawiec zwyczajny Hypeńcum perforatum, świetlik łąkowy Euphrasia rostkoviana, rumianek pospolity Chamomilla recutita i szałwia łąkowa Salvia pratensis (Polkow­ ski 2001). Obszar lubelskiego poligonu, dobrze poznany pod wzglę­ dem geologicznym, geomorfologicznym i florystyczno-ekolo- gicznym, dopiero w połowie lat 90. ubiegłego wieku stał się obiektem badań faunistycznych. Dane dotyczące fauny Górek Czechowskich były dotychczas skąpe i fragmentaryczne. Od roku 2001 prowadzona jest przez pracowników Zakładu Zoolo­ gii UMCS inwentaryzacja niektórych grup owadów [Coleópte­ ra: Curculionoidea, Staphylinidae; Heteroptera). Wykazano m. in. liczne populacje rzadko spotykanych w kraju ryjkowcowa- tych - stenotopowych gatunków kserofilnych i kserotermo- filnych, np.: Apion intermedium, A. jaffense, Peńtelus leuco-

70 grammus, Tychius crassirostris, T. parallelus, Mogulones javeti i M. austńacus. Wśród odławianych tu chrząszczy znacz­ ny procent stanowiły gatunki o rozsiedleniu subpontyjskim i subpontomedyterraneńskim. Przeprowadzono również anali­ zę faunistyczno-ekologiczną populacji ryjkowcowatych, zasie­ dlających zespoły Rudbekio-Solidaginetum, Tanaceto-Artemi- sietum oraz zespoły z klasy Tńfolio-Geranietea, stwierdzając występowanie 66 gat. ryjkowcowatych, wśród których wyróż­ niono 16,7% gat. kserotermofilnych, obejmujących ponad 28% wszystkich pozyskanych osobników (Wojtowicz 2003). Stwier­ dzono także występowanie stenotopowych kusaków - psam- mofilnych lub związanych ze skarpami lessowymi z rodzaju Bledius: B. erraticus, B. gallicusi B, procerulus (Stanieć 2001). Badania prowadzone nad wciornastkami (Thysanoptera) wyka­ zały obecność 40 gatunków; oprócz pospolitych i często odła­ wianych wystąpiły nielicznie gatunki monofagiczne, jak np. Thńps ońgani, Firmothńps firmus. Na uwagę zasługuje także obecność gatunków rzadkich w skali kraju: Dendrothńps dege- eri, Neohydatothńps abnormis, Thńps conferticornis, Th. dila- tatus, Th. praetermissus, spośród których trzy umieszczone są w Czerwonej księdze zwierząt Niemiec jako zagrożone wyginię­ ciem. Na południowym skraju poligonu odłowiono wielbłądkę Inocelia crassicornis, gatunek znany z rozproszonych stano­ wisk, położonych głównie w Polsce centralnej i południowej, występujący nielicznie. Takson ten wykazany był z okolic Lubli­ na przez Dziędzielewicza w 1891 r. i jest to do dziś jedyne znane stanowisko na Wyżynie Lubelskiej. Z chronionych zwierząt bezkręgowych stwierdzono występowanie biegaczy (Carabus violaceus, C. convexus, C. cancellatus, C. arcensis, C. horten- sis), tęcznika mniejszego Calosoma inquisitor, pająka tygrzyka paskowanego Argyope bruennichi oraz kilku gatunków trzmieli Bombus sp., zaś na dnie wąwozów w południowej części poligo­ nu licznie występują ślimaki winniczki Helixpomatia. Podczas inwentaryzacji ornitologicznej zaobserwowano tu ponad sto gatunków ptaków, podlegających w większości ochronie prawnej. Do najważniejszych przedstawicieli awifauny lęgowej projektowanego rezerwatu zaliczyć należy: najmniejsze­ go z naszych ptaków grzebiących - przepiórkę Coturnix cotur- nix (gatunek zagrożony wyginięciem), dzierzbę gąsiorka Lanius colluńo, pliszkę żółtą Motacilla flava i ortolana Emberiza hortu- lana. Regularne obserwacje wskazywać mogą także na gniaz­ dowanie kląskawki Saxícola torquata - gatunku preferującego

71 suche, nasłonecznione tereny (osiągającego na Wyżynie Lubel­ skiej północną granicę swojego areału lęgowego). Obok nich gnieżdżą się tu liczne drobne ptaki śpiewające m. in.: słowiki szare Luscinia luscinia, szczygły Carduelis carduelis, makolą­ gwy Carduelis cannabina, pliszki szare Motacilla alba, mucho- łówki szare Muscicapa stńata, dzwońce Carduelis chloris, trznadle Emberiza citńnella, pokrzewki ogrodowe Sylvia bońn i czarnołbiste S. atńcapilla. Lęgi odbywają tu także gołębie grzywacze Columba palumbus i kuropatwy Perdix perdix. Teren Górek Czechowskich jest ważnym miejscem polowań dla gnież­ dżących się w okolicy ptaków drapieżnych i sów. Regularnie obserwowano tu polujące sokoły pustułki Falco tinnunculus, krogulce Accipiter nisus i puszczyki [Strbc aluco), a także jedną z naszych najmniejszych sów - pójdźkę Athene noctua. Na poli­ gonie występują również gady - przy wschodnim jego skraju utrzymuje się niewielka populacja jaszczurki zwinki Lacerta agilis. Ssaki chronione reprezentowane są przez ryjówkę aksa­ mitną Sorex araneus i zębiełka białawego Crocidura leucodon, występują tu także liczne populacje kreta Talpa europaea. Zwolennicy intensywnego zagospodarowania terenu Górek Czechowskich podkreślają często, iż obszar ten w czasie wielo­ letniego użytkowania przez wojsko uległ całkowitej degrada­ cji przyrodniczej. Twierdzenie takie nie jest zgodne z prawdą, 0 czym świadczą wyniki badań prowadzonych w latach dzie­ więćdziesiątych, a więc w końcowym już okresie istnienia poli­ gonu wojskowego. Badania przyrodnicze prowadzone były, nie tylko zresztą w Polsce, także w wielu innych opuszczonych (ale 1 czynnych, udostępnionych przez wojsko do celów badaw­ czych), obiektach polowych, np. w Nowej Dębie i Biedrusku (Buczyński 2003, Konwerski 1999, Walczak 1998). Działal­ ność wojska na większości dawnych poligonów nie spowodowa­ ła dramatycznych zniszczeń środowiska naturalnego, a w wielu przypadkach wyłączenie tych obszarów z normalnej eksploata­ cji rolniczej czy przemysłowej przyczyniło się wręcz do zacho­ wania ich walorów przyrodniczych; daleko idącej degradacji ulegały tylko powierzchnie skażone chemicznie, np. pochod­ nymi ropy naftowej, czego na lubelskim poligonie udało się uniknąć. Badania geomorfologiczne prowadzone na poligonie Czechowskim wykazały stopniowe zmniejszanie się czytelno­ ści form antropogenicznych (okopów, stanowisk artyleryjskich) pod wpływem erozji (Harasimiuk i in. 1992). Do zniszczenia fragmentu powierzchni poligonu, obejmującego teren dawnej

72 strzelnicy, doprowadziła niestety w ciągu kilku ostatnich lat lokalizacja toru motokrosowego, powodująca zanik szaty roślinnej, odsłonięcie gleby i gwałtowną erozję stoków. Aktual­ nym zagrożeniem jest również rosnąca ilość nielegalnych wysy­ pisk odpadów komunalnych, zjawisko to widoczne jest jednak przede wszystkim na obrzeżach poligonu (Czarniawski i in. 2002). Użyźnienie siedlisk spowodowało ekspansję zespołów ruderalnych, postępującą wzdłuż ścieżek i na terenach dawniej użytkowanych rolniczo, w ostatnich latach obserwowane jest np. znaczne powiększenie powierzchni zespołu Rudbeckio-Soli- daginetum. Te niekorzystne zjawiska dotyczą również obszaru bezpośrednio graniczącego z rejonem projektowanego rezerwa­ tu, co może spowodować konieczność nieznacznej korekty prze­ biegu jego granicy. Po opuszczeniu placu ćwiczeń przez wojsko, część północ­ na poligonu pozostała własnością Agencji Mienia Wojskowego, zaś najbardziej atrakcyjna przyrodniczo powierzchnia położona w części południowej i środkowej zakupiona została przez spół­ kę deweloperską. W roku 2002 zarząd miasta nie wyraził jednak zgody na sugerowaną przez aktualnego właściciela gruntu zmianę planu zagospodarowania przestrzennego tej dzielnicy - odrzucona została propozycja ulokowania tu centrum komer- cyjno-handlowego. Teren ten pozostać ma obszarem nieza­ budowanym, z ewentualną możliwością ulokowania na jego obrzeżach obiektów rekreacyjno-sportowych. Realizacja projek­ tu rezerwatu florystyczno-krajobrazowego jest wciąż jeszcze możliwa, wymaga jednak daleko idących ustępstw ze stro­ ny właściciela tego obszaru. Odrębnym problemem jest możliwość zabudowy bezpośredniego sąsiedztwa rezerwatu. Pogodzenie wymogów ochrony krajobrazu z lokalizacją w połu­ dniowej i środkowej części terenu jakichkolwiek obiektów wydaje się mało realne. Obszar chroniony o pow. ok. 20 ha, 0 bardzo wąskiej strefie otulinowej nieuchronnie narażony byłby na silną antropopresję, szczególnie w wypadku umiesz­ czenia tu obiektów komercyjno-handlowych. Wybudowanie sieci dróg łączących te obiekty, a nieodzownej dla ich zaopa­ trzenia, spowodowałoby wzrost natężenia hałasu i zanieczysz­ czenia powietrza w promieniu kilkuset metrów. Trzeba przy tym pamiętać, że na północnym obrzeżu poligonu, pozosta­ jącym własnością Agencji Mienia Wojskowego, rozpoczęła się już budowa osiedla domków jednorodzinnych, inwestycja nie pozostająca bez wpływu na stan przyrody części środkowej 1 południowej.

73 Lublin, jako jedna z nielicznych aglomeracji w Polsce, posia­ da korzystny układ przestrzenny, w którym obszary niezabu­ dowane skupione są w nawietrznym rejonie miasta, stanowiąc tzw. strefę osłony klimatycznej głównych kierunków nawie­ wu, zaś większość źródeł zanieczyszczeń powietrza (np. zakła­ dy przemysłowe i lokalne kotłownie) znajduje się w części wschodniej i środkowej miasta. Dzielnica Czechów charak­ teryzuje się dzięki temu dobrym mikroklimatem, stosunko­ wo niskim średniorocznym opadem pyłu (ok. 81-96 g/m2/rok, w śródmieściu odpowiednio 131-145 g/m2/rok) oraz niskim

stężeniem zanieczyszczeń gazowych (SO , N02, NH3) (Sto- chlak 1995). Przy dominujących wiatrach północno-zachod­ nich ten wysunięty na skraj miasta obszar zieleni spełnia funk­ cję naturalnego filtru, co jest istotne również dla mieszkańców pozostałej części miasta, tym bardziej, że w ostatnich latach zagęszczenie zabudowy śródmiejskiej oraz sieci dróg spowodo­ wało znaczne ograniczenie ilości zieleni - powierzchnia zieleni normowanej, przypadająca na statystycznego mieszkańca Lubli­ na (28 m2), osiąga obecnie zaledwie połowę wartości zalecanych przez Światową Organizację Zdrowia (Raport... 1999). Ogrom­ ną rolę odgrywa przy tym zachowanie naturalnych zbiorowisk roślinnych, prawidłowo wykształconych, wielogatunkowych i powiązanych przestrzennie z innymi ekosystemami, produ­ kujących 6-8-krotnie więcej tlenu, niż zbiorowiska intensyw­ nie zagospodarowane (Świerkosz 1997, Zimny 1992). W pełni uzasadnione jest więc traktowanie Górek Czechowskich jako obszaru o wielkich wartościach krajobrazowych i dużej bioróż- norodności, niezastąpionego także z uwagi na ważną rolę w zapewnieniu prawidłowej wentylacji miasta. Niezbęd­ ne jest objęcie przynajmniej części tego rozległego tere­ nu ochroną w formie rezerwatu florystyczno-krajobrazowego wraz z otuliną oraz rozważne - uwzględniające wymogi nowo­ cześnie pojmowanej ochrony środowiska - zagospodarowanie przyległych fragmentów poligonu. Teren Górek Czechowskich ma nie tylko duże walory naukowe, ale również dydaktyczne, umożliwiając prowadzenie tu lekcji biologii, geografii i ochrony środowiska dla dzieci i młodzieży szkół lubelskich, wyko­ rzystywany jest także przez pracowników lubelskich uczel­ ni. Na obszarze projektowanego rezerwatu doskonale widocz­ ny jest związek zbiorowisk roślinnych z warunkami glebowymi i stopniem nasłonecznienia, łatwe do obserwacji są wzajemne powiązania procesów erozyjnych i ukształtowania powierzchni (Harasimiuk i in., 1992).

74 Jedyny istniejący w Lublinie 24-hektarowy rezerwat fiory- styczny Stasin, położony przy jednym z największych osiedli mieszkaniowych, ulega degradacji poprzez masową penetra­ cję przez okolicznych mieszkańców, chronione rośliny są usta­ wicznie niszczone, zrywane i grozi im całkowita zagłada (Święs 1996). Powołanie na terenie miasta nowego obszaru chronio­ nego, o stosunkowo dobrej kondycji przyrodniczej, miałoby nie tylko znaczenie dla zachowania elementów naturalnego środo­ wiska, ale również przyczyniło się do poszerzenia świadomo­ ści ekologicznej mieszkańców, a zwłaszcza młodego pokole­ nia lublinian. Dzięki zajęciom, prowadzonym w bezpośredniej bliskości szkoły lub miejsca zamieszkania, wzrasta zrozumienie dla konieczności ochrony przyrody, a abstrakcyjnie pojmowane "środowisko" może stać się pojęciem bliskim i zrozumiałym.

SUMMARY

Natural values of the proposed Górki Czechowskie nature reserve in the town of Lublin - present state and prospects of its conservation

A former military firing range in Lublin should be treated with particular care due to its landscape and floral values. This area, the surface of about 154 ha, is localised in Czechów District. Dry valleys, loess escarps ravines fully justify the need for preserving this area as a classic example of little changed loess sculpture of the Lublin Uplands. Another important argument is high biodiversity of this area. During research conducted in years 1992-2003 about 220 species of vascular plants, including a lot of rare and protected plant species were found here. Ecological research regarded for example interesting xerothemic plant assotiations from Festuco-Brometea and Tńfolio-Geranietea sanguinei classes and thermophilous brushwood and meadows communities. Inventarisation of some invertebrate groups regarded the presence of stenotopic xerofilous weevils populations as well as populations of protected beetles from genus Carabus and Calosoma. Protected tiger-spiders Argyope bruennichi have been also detected here. The "Górki Czechowskie" area is 75 a place of presence of over 100 protected bird species and population of the sand lizard Lacerta agilis. The documentation of the reserve was prepared and presented in the Environment Protection Department in 1992 by a group of scientists led by prof. M. Harasimiuk. The idea was to create a landscape-floristic reserve of 21,4 ha with 40 ha of the cleading zone in the southern and middle part of the range and a park on the rest of this surface. In the last years some unlawfull attemps to build over the range took place. Supporters of intensive exploitation of this area suggested, that the land was subject to degradation due to long military presence. It is not true, which is indicated by the research conducted in final stage of range existence. The area of the range has great scientific and didactic value, and biology, geography or environment protection lessons can be taught here.

PIŚMIENNICTWO

Broda B., Mowszowicz J., 2000. Przewodnik do oznaczania roślin leczniczych, trujących i użytkowych. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa. Buczyński P. (w druku). Ważki (Odonata) poligonu artyleryjskiego w Nowej Dębie (Kotlina Sandomierska). Nowy Pamiętnik Fizjograficzny 1,3. Czarniawski W., Gosik R., Pietrykowska E., Serafin E. 2002. Czy Górki Czechowskie warte są ochrony? Oikos 2, 27: 3-4. Harasimiuk M. 1993. Górki Czechowskie. Wiadomości Uniwersyteckie 1, 17: 4, Lublin. Harasimiuk M., Jezierski W., Sempliński P., Wójciak A., Urban D. 1992. Projekt rezerwatu krajobrazowo-florystycznego Górki Czechowskie w Lublinie w dzielnicy Czechów. Lublin. Konwerski S. 1999. Znaczenie poligonu wojskowego w Biedrusku dla koleopterofauny. W: Buchholtz L., Nowacki J. (red.). Konferencja Naukowa "Ochrona owadów w Polsce - u progu integracji z Unią Europejską". Kraków, 23-24 września 1999. Polskie Towarzystwo Entomologiczny, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Poznań-Kraków: 29. Polkowski J. 2001. Potencjał florystyczny miasta Lublina. W: Łukasik K., Furmaga J., Gorczyca K. (red.). Zielony Lublin. Towarzystwo dla Natury i Człowieka, Lublin: 11-18.

76 Raport o stanie środowiska miasta Lublina za rok 1998. Lublin 1999. Stanieć B. 2001. Comparative morphology of the development stages of the Polish Bledius species (Coleóptera, Staphylinidae) with comments on their biology and distribution. Wyd. UMCS, Lublin. Stochlak J. (red.). Stan i monitoring środowiska w Lublinie. Urząd Miejski w Lublinie, Miejski Inspektorat Ochrony Środowiska, Vega, Lublin 1995. Świerkosz K. 1997. Założenia do proekologicznych przekształceń systemu zieleni miejskiej na przykładzie miasta Wrocławia. W: Sztuka ogrodów w krajobrazie miasta. Politechnika Wrocławska-Akademia Rolnicza, Wrocław, s. 17 - 24. Święs F. 1996. Rezerwat "Stasin" walory przyrodnicze, zagrożenia i czynna ochrona. Ekoinżynieria 6, 13: 25-29. Walczak U. 1998. Czołgi i motyle - znaczenie poligonu wojskowego w Biedrusku dla lepidopterofauny. Wiad. Ent. 17, supl., 189-190. Wojtowicz P. 2003. Ryjkowcowate (Coleóptera, Curculionoidea: Attelabidae, Apionidae, Curculionidae) wybranych zespołów roślinnych projektowanego rezerwatu "Górki Czechowskie" w Lublinie. Praca magisterska, Instytut Biologii UMCS, Lublin, 1-73. Zimny H. 1992. Podstawowe, strukturalne i funkcjonalne charakterystyki krajobrazu miejskiego. W: Wybrane problemy ekologii krajobrazu. PAN, Poznań, 133-141. IWONA KAŹMIERSKA

Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, 10-561 Olsztyn, ulŻołnierska 14

Propozycja utworzenia rezerwatu leśnego „Jary Lampasza" na Pojezierzu Mrągowskim

Obszar projektowanego rezerwatu „Jary Lampasza" 0 powierzchni ok. 80 ha położony jest na Pojezierzu Mrągow­ skim i należy do Nadleśnictwa Mrągowo. Zlokalizowany jest w odległości ok. 4 km na południowy wschód od miejscowo­ ści Sorkwity, w pobliżu kolonii wsi Jędrychowo (ryc. 1). Rozcią­ ga się on wzdłuż wschodniego brzegu jeziora Lampasz, który stanowi strome wzniesienie moreny czołowej porośnięte lasem 1 rozcięte dwoma jarami o charakterze dolin wciosowych. Biegną one prostopadle w stosunku do linii brzegowej jezio­ ra Lampasz. Kompleks leśny przy wschodnim brzegu jeziora stanowi główny obiekt ochrony w projektowanym rezerwacie, natomiast drugorzędną, choć również istotną w tym przypad­ ku rolę, odgrywa ochrona krajobrazu, na który składa się polo- dowcowa rzeźba terenu.

Walory florystyczne

Inwentaryzacja przeprowadzona w 2000 r. na obszarze projektowanego rezerwatu wykazała obecność około 100 gatun­ ków roślin naczyniowych. Do gatunków chronionych, wystę­ pujących w rezerwacie należą: orlik pospolity Aquilegia vulga- ńs i wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum, objęte ochroną ścisłą, oraz kopytnik pospolity Asarum europaeum, konwalia majowa Conuallańa majalis, kruszyna pospolita Frángula alnus i przytulią wonna Galium odoratum, objęte ochroną częścio- 78 wą. Na szczególną uwagę zasługują: wiąz górski Ulmus glabra reprezentowany przez dorodne, zdrowe okazy, klon jawor Acer pseudoplatanus występujący na północno-wschodniej granicy swojego zasięgu, czerniec gronkowy Actaea spicata - gatunek niezbyt częsty w kraju, występujący dość licznie w projekto­ wanym rezerwacie oraz łuskiewnik różowy Lathraea sąuamańa - tworzący zwarte, duże płaty. Większość oznaczonych gatun­ ków roślin naczyniowych należy do dwóch podelementów: środ­ kowoeuropejskiego i eurosyberyjskiego. Na terenie projektowanego rezerwatu został wyróżniony jeden główny zespół leśny - grąd Tilio-Carpinetum, który w wielu miejscach wykazuje cechy naturalne lub prawie naturalne. W obrębie tego zespołu wyróżniają się dwa warianty: z wiązem górskim i wariant z klonem zwyczajnym Acer platanoides. Warstwę drzew tworzy tu drzewostan liściasty reprezentowa­ ny przez: lipę drobnolistną Tilia cordata i grab zwyczajny Carpi- nus betulus (wyraźnie dominujące pod względem ilościowym) oraz mniej liczne: klon jawor, dąb szypułkowy Quercus robur i topola osika Populus tremula. Gatunki te występują również w warstwie podszytu oraz w runie, co wskazuje na odnawianie się drzewostanu. Runo rozwija się bujnie, jest wielogatunkowe i ma charakter gradowy, na co wskazuje obecność gatunków wyróżniających dla grądu: gwiazdnicy wielkokwiatowej Stella- ria holostea oraz gaj owca żółtego Galeobdolon luteum. W wariancie Tilio-Carpinetum z wiązem górskim występu­ ją, obok dominującego wiązu, liczne w drzewostanie: grab zwyczajny oraz topola osika (gatunek pionierski). Mniejszy jest udział brzozy brodawkowatej Betula pendula (gatunek pionier­ ski) oraz jesionu wyniosłego Fraxinus excelsior. W słabo rozwi­ niętym podszycie rośnie grab zwyczajny. Natomiast runo, o 90% pokryciu, rozwija się dość bujnie. Występują w nim gatunki wyróżniające grąd: gwiazdnica wielkokwiatowa i gajo- wiec żółty oraz liczne siewki drzew. W warstwie drzew Tilio-Carpinetum w wariancie drugim obok dominującego klonu zwyczajnego równie licznie wystę­ puje topola osika (gatunek pionierski), dąb szypułkowy oraz brzoza brodawkowata (gatunek pionierski). Natomiast mniejszy jest udział gatunków wyróżniających dla grądu: lipy drobno- listnej i grabu zwyczajnego. Klon zwyczajny, lipa drobnolistną oraz grab zwyczajny odnawiają się w podszyciu i runie. Runo o 90% pokryciu jest bardzo bogate w gatunki, wśród których są również: gwiazdnica wielkokwiatowa oraz gajowiec żółty.

79 W rezerwacie występuje forma regeneracyjna grądu, z drze­ wostanem młodym o dobrej kondycji, a także formy zdegra­ dowane: Tilio-Carpinetum z posadzoną sosną zwyczajną Pinus syluestńs oraz sztuczna świerczyna na siedlisku Tilio-Carpine­ tum, będące efektem niewłaściwej gospodarki leśnej. Monokul­ tury świerka oraz sosny, porastające obecnie potencjalne siedli­ ska grądu, przyczyniają się do zakwaszenia gleby. Świadczy o tym obecność gatunków acidofilnych w runie, takich jak: malina właściwa Rubus idaeus, szczawik zajęczy Oxalis aceto- sella, siódmaczek leśny Trientalis europaea, borówka czarna Vaccinium myrtillus, pszeniec gajowy Melampyrum nemorosum, pszeniec zwyczajny Melampyrum pratense, jastrzębiec leśny Hieracium murorum, konwalijka dwulistna Maianthemum bifo- lium, konwalia majowa. W runie zdegradowanych form grądu występują licznie siew­ ki drzew charakterystycznych dla Tilio-Carpinetum: lipy drob-

Ryc. 1. Lokalizacja projektowanego rezerwatu "Jary Lampasza" - Location of the proposed "Jary Lampasza" nature reserve 80 nolistnej, grabu zwyczajnego, dębu szypułkowego i klonu zwyczajnego, co wskazuje na sukcesję w kierunku grądu. Stop­ niowe usuwanie sosny i świerka powstrzymałoby proces degra­ dacji gleby oraz przyspieszyłoby odnowienie się grądu na jego naturalnym siedlisku. Formy zdegradowane grądu odcinają się wyraźnie od po­ zostałej części kompleksu leśnego obejmującej regeneracyjne formy tego zespołu. W miejscu, w którym kończą się formy re­ generacyjne grądu a zaczynają się monokultury sosny i świer­ ka, wytyczono umowną granicę południową rezerwatu. Jej przebieg pozostaje kwestią otwartą, uzależnioną od rozstrzy­ gnięcia problemu, czy należy włączyć w obszar rezerwatu zde­ gradowane formy grądu, w których prowadzone byłyby zabiegi zmierzające do przebudowy składu gatunkowego drzewostanu na typowy dla Tilio-Carpinetum. Bezsporne są natomiast grani­ ce północna, wschodnia i zachodnia, wyznaczone zasięgiem Ti­ lio-Carpinetum na wschodnim brzegu jeziora Lampasz (ryc. 1).

Ryc. 2. Przekrój poprzeczny przez jar południowy - Cross-section through the southern gorge 81 Walory krajobrazowe

Obszar projektowanego rezerwatu wykazuje cechy krajobra­ zowe charakterystyczne dla Pojezierza Mrągowskiego, wynika­ jące w głównej mierze z polodowcowej rzeźby terenu. Tworzą ją liczne zagłębienia bezodpływowe, rynny jeziorne oraz łańcuchy moren czołowych (Kondracki 1994). Projektowany rezerwat „Jary Lampasza" poprzecinany jest wąwozami o głębokości ok. 21,5 m. Brzeg jeziora stano­ wi strome zbocze wzniesienia moreny czołowej, które w całości porośnięte jest przez młody grąd. W wyniku działania wody pochodzącej z topniejącego lodowca powstały dwa jary, które rozcinają zbocze wzniesienia. Powolne wymywanie przez stru­ mienie miękkiego materiału skalnego, które miało miejsce przez cały czwartorzęd, doprowadziło do ukształtowania obecnej postaci jarów, czyli dolin wciosowych (Klimaszewski 1995). Jary są zróżnicowane zarówno pod względem ich ukształto­ wania, jak i roślinności. Jar północny, o długości ok. 100 m, ma zbocza o wyso­ kości 41 i 52 m oraz spadki dochodzące do 60°. Dno jest wąskie, szerokości zaledwie ok. 1 m, z luźnymi fragmentami skał, wypełnione stale wodą wysiękową spływającą do jeziora Lampasz (ryc. 2). Liczba i różnorodność gatunków roślin jest tu mniejsza niż w jarze południowym. W dnie wyraźnie domi­ nuje kopytnik pospolity - gatunek żyznych lasów liściastych. Rośnie tu również łuskiewnik różowy, tworzący duże i wyjątko­ wo dorodne płaty. Zbocze jaru o południowej ekspozycji porastają: lipa drob- nolistna (do 60 cm w obwodzie na wys. 1,3 m), dąb szypułko- wy, klon zwyczajny (do 75 cm), klon jawor, grab zwyczajny (do 60 cm), brzoza brodawkowata (do 90 cm). Pojedynczo występu­ je świerk pospolity. Z krzewów stwierdzono obecność leszczyny pospolitej Corylus avellana i bzu czarnego Sambucus nigra. Na stoku o północnej ekspozycji odnotowano: olszę czarną Alnus glutinosa (do 150 cm), jesion wyniosły (do 225 cm), klon jawor, wiąz górski (do 75 cm), topola osika, brzoza brodawkowata, a na wierzchowinie - pojedynczy świerk pospolity. Z krzewów występuje jedynie bez czarny. W obrębie jaru południowego, o długości 80 m, zbocze o ekspozycji północnej ma nieznacznie większą wysokość (34 m) i nachylenie (50°) niż zbocze przeciwległe (wysokość 24 m; nachylenie 45°). Dno jest szersze niż w jarze północnym (ok.

82 5 m) i tylko okresowo obserwuje się w nim wodę wysiękową (ryc. 3). W dnie rośnie również, tak jak w przypadku pierwszego jaru, kopytnik pospolity. Na szczególną uwagę zasługuje wystę­ pujący tu dość licznie czerniec gronkowy. Na zboczu o ekspo­ zycji północnej jaru rosną: dąb szypułkowy (do 105 cm obwodu na wysokości 130 cm), buk zwyczajny Fagus sylvatica w podro­ ście, grab zwyczajny (do 60 cm), wiąz górski (do 225 cm), jesion wyniosły (do 105 cm), świerk pospolity (do 105 cm obwodu na wysokości 130 cm). Na zboczu o ekspozycji południowej wystę­ pują takie gatunki drzew jak: wiąz górski występujący poje­ dynczo (do 180 cm), brzoza brodawkowata (do 180 cm), jesion wyniosły (do 90 cm), dąb szypułkowy (do 150 cm ) oraz świerk pospolity. Z krzewów obecna jest jedynie leszczyna pospolita.

Zadania i cele rezerwatu

Głównym celem projektowanego rezerwatu leśnego jest ochrona grądu, który należy obecnie do najbardziej zagrożo­ nego wyginięciem typu lasu w Europie Środkowej. Na tere­ nie Nadleśnictwa Mrągowo mógłby on potencjalnie zajmować powierzchnię 40-60% (Sroczyński, Gosiewski 2000). Wraz z grądem chronione byłyby gatunki rzadkie oraz objęte ochroną prawną występujące w jego runie. Oprócz zachowania istnieją­ cych walorów przyrodniczych istotne jest również zachowanie w niezmienionym kształcie walorów krajobrazowych, które są z nimi ściśle powiązane i nie pozostają bez wpływu na wystę­ powanie i kształtowanie różnorodności gatunkowej roślin. W obrębie projektowanego rezerwatu możliwe jest również prowadzenie zabiegów zmierzających do przebudowy składu gatunkowego drzewostanu, jeśli w granicach rezerwatu znajdą się partie zdegradowanego grądu. Projektowany rezerwat leśny „Jary Lampasza" zacznie speł­ niać swoje cele naukowe wówczas, gdy stanie się obiektem dalszych, wnikliwych badań. Położenie rezerwatu na szla­ ku rzeki Krutyni umożliwi popularyzację i wykorzystanie jego walorów, również dla celów dydaktycznych.

83 SUMMARY

Proposal of establishing of the forest nature reserve "Jary Lampasza" in the Mrągowo Lake District

The proposed "Jary Lampasza" nature reserve should be established in a fragment of the forest complex extending alongside the eastern shore of the Lampasz Lake in the vicinity of the Jędrychowo village colony (the Mrągowo Lake District). The area stands out with special fioristical and landscape values. The main forest association is natural or almost natural Tilio-Carpinetum. There occur about 100 vascular plant species with strictly protected Aquilegia vulgaris and Daphne mezereum, and partly protected Asarum europaeum, Convallaria majalis, Frangula alnus, Galium odoratum. The forest overgrows elevation and slopes of two gorges which are part of a postglacial landscape. High humidity of the gorge bottoms favour the occurrence of some plants such as Ulmus glabra. The establishment of the "Jary Lampasza" nature reserve is important for the conservation of landscape and nature values of the area. The most important purpose is protection of Tilio-Carpinetum deciduous forest which is endangered in Central Europe now.

PIŚMIENNICTWO

Klimaszewski M. 1995. Geomorfologia. PWN, Warszawa. Kondracki J. 1994. Geografia Polski. Mezoregiony fizycz­ no-geograficzne. PWN, Warszawa. Sroczyński A., Gosiewski J. Nadleśnictwo Mrągowo. Program ochrony przyrody. Stan na 01.01.2000 r. Aneks do planu urządzania lasu. PRZEMYSŁAW STACHYRA1 , MIROSŁAW TCHORZEWSKI2, TOMASZ KOBYLAS3, PAWEŁ MARCZAKOWSKI2, WIACZESŁAW MICHALCZUK4

1 Katedra Zoologii AR 20-950 Lublin, ul. Akademicka 13

2Roztoczański Park Narodowy 22-470 Zwierzyniec, ul. Plażowa 2

322-400 Zamość, ul. Oboźna 19/8

422-400 Zamość, ul. Szymonowica 19/6

Stanowiska ropuchy paskówki Bufo calamita na Zamojszczyźnie

W latach 2001-2003 na terenach istniejących i projektowa­ nych obszarów chronionych Zamojszczyzny (Babuchowski red. 2001) stwierdzono 12 nowych stanowisk ropuchy pasków­ ki Bufo calamita Laurenti, 1768 (ryc. 1). W niniejszym artykule omówiono rozmieszczenie tego gatunku w dawnym wojewódz­ twie zamojskim oraz krótko scharakteryzowano poszczególne stanowiska jego występowania (tab. 1). Najwcześniejsze stwierdzenie ropuchy paskówki na Zamojszczyźnie pochodzi z około 1910 roku (Tenenbaum 1913). Autor ten schwytał jednego osobnika we wsi Ułów niedaleko Tomaszowa Lubelskiego (ryc. 1). Poza tą obserwa­ cją, aż do lat 80. nie zdobyto żadnych informacji o występo­ waniu paskówki na Zamojszczyźnie. Położone najbliżej Zamojszczyzny stanowiska paskówki zlokalizowane były w latach 60. w rejonie Werchraty (woj. podkarpackie) (Żyłka 1971), a także - w latach 80. - koło Krasnegostawu i Janowa Lubelskiego (woj. lubelskie) (Jusz­ czyk 1987). W Lasach Janowskich gatunek ten stwierdzony był również w latach 1995-1996 w trzech miejscach: w rez. przy­ rody „Lasy Janowskie" (1 stanowisko), w Momotach Dolnych 85 Ryc. 1. Lokalizacja nowych stanowisk ropuchy paskówki Bufo calami­ ta na Zamojszczyźnie w latach 2001-2003. 1 - Czernino; 2 - Rabinówka; 3 - Wólka Wieprzecka; 4 - Józefów Roztoczański; 5 - Górecko Stare; 6 - Uroczysko „Jezior"; 7 - Uroczysko „Mulacin"; 8 - Osuchy; 9 - Muraszków; 10 - Uroczysko „Klitnie"; 11 - Aleksandrów; 12 - Pawli- chy. - New localities of Natterjack Bufo calamita in the Zamość Region in 2001-2003. (2 stanowiska) oraz w lipcu roku 1998 w okolicy miejscowo­ ści Władysławów (Chobotow, Czarniawski 1997, P. Lenart, inf. ustna). Obserwacje herpetofauny w okolicach Werchra- ty prowadzone były także w roku 2001, jednakże paskówki - mimo dogodnych siedlisk - ponownie tam nie stwierdzono (Borczyk, Biegański 2002). Ropucha paskówka jest najrzadszym przedstawicielem krajowych ropuch. Z wszystkich europejskich płazów jest najlepiej przystosowana do życia na terenach suchych. Wystę­ puje na obszarach o glebach lekkich (w tym także w borach sosnowych i uprawach leśnych), a także na wydmach (Her- czek, Gorczyca 1999). Objęta jest ochroną gatunkową ścisłą i wymieniona w Załączniku IV Dyrektywy Siedliskowej (Liro, Dyduch-Falniowska 1999). Występuje na rozproszonych stanowiskach w całej Polsce (z wyjątkiem gór), będąc jednak­ że gatunkiem nielicznym. W latach 80. ubiegłego wieku najlicz-

86 Tab. 1. Wykaz stanowisk ropuchy paskówki Bufo calamita na Zamojszczyźnie w latach 2001-2003 - List of locality of Natterjack Bufo calamita in the Zamość Region in the years 2001-2003.

Miejsce obserwacji Data Liczba Biotop Place of observation Date osobników Biotope Number of individuals 1 2 3 4

1. Doi. Huczwy k. Czerni­ 06.07.02 5c?c? Zbiornik łąkowy o powierzchni ok. 100 m2, porośnięty na (gm. Tyszowce); proj. trawami, turzycami oraz manną mielec Glyceńa aqu- Tyszowiecki Obszar Chro­ atica. W odległości około 200 m od miejsca stwierdze­ nionego Krajobrazu nia znajdują się piaszczyste wydmy z wyrobiskami wy­ pełnionymi wodą, na których rośnie młody drzewo­ stan sosnowy 2. Rabinówka (gm. Toma­ 10.05.03 c. 10 S3 Płytki, bezodpływowy i zarośnięty turzycą zbiornik szów Lub.) znajdujący się na skraju piaszczystych pól i graniczą­ cy z zabudowaniami 3. Wólka Wieprzecka (gm. 26.04.03 Zbiornik o powierzchni ok. 1 ha porośnięty przy brze­ Zamość); otulina Rozto­ 29.04.03 gu skąpą roślinnością szuwarową (manną mielec oraz czańskiego Parku Narodo­ pałką Typha angustifoliae) i otoczony piaszczystymi wego, proj. Zwierzyniecki polami uprawnymi znajdującymi się w rozległej półen- Park Krajobrazowy klawie lasów RPN

4. Józefów Roztoczań­ 03.05.03 1 os. Martwą paskówkę, rozjechaną przez pojazd, znalezio­ ski (gm. Józefów); otulina no na drodze asfaltowej między Józefowem Roztoczań­ Roztoczańskiego Parku skim a Malewszczyzną. W miejscu stwierdzenia wystę­ Narodowego, proj. Zwie­ pują rozległe bory sosnowe z licznymi zrębami zupeł­ rzyniecki Park Krajobra­ nymi i uprawami leśnymi oraz niewielkie śródleśne zowy cieki, wzdłuż których zlokalizowane są małe zbiorni­ ki wodne 1 2 3 4

5. Dolina Szumu w Górec- 28.04.03 1 C? Piaszczyste ugory porośnięte szczotlichą siwą Cory- ku Starym (gm. Józefów); nephorus canescens oraz jastrzębcem Hieracium sp., otulina Roztoczańskiego sąsiadujące z lasem i łąkami kośnymi przylegający­ Parku Narodowego, proj. mi do rzeki Szum. W miejscu obserwacji, tuż przy rze­ Zwierzyniecki Park Krajo­ ce, zlokalizowany jest niewielki, pozbawiony roślinno­ brazowy ści staw o powierzchni ok. 50 m2

6. Uroczysko „Jezior" k. 21.08.02 1 ó* Kompleks torfowisk wysokich i przejściowych, otoczo­ Józefowa (gm. Józefów); ny częściowo odlesionymi wydmami, na których rosną otulina Roztoczańskiego płaty wrzosów i młode sosny; znaczne połacie wydm Parku Narodowego, proj. pozbawione są okrywy roślinnej Zwierzyniecki Park Krajo­ brazowy

7. Uroczysko „Mulacin" k. 01.06 - 1 os. Rozległy kompleks leśny, w którym dominują gle­ Aleksandrowa (gm. Józe­ 21.07.02 by piaszczyste, liczne torfowiska, niewielkie zbiorniki fów); Park Krajobrazowy wodne, wrzosowiska oraz poręby Puszczy Solskiej

8. Osuchy (gm. Łukowa); 29.04.03 1-2 Piaszczyste ugory porośnięte bliźniczką psią trawką Park Krajobrazowy Pusz­ Nardus stńcta oraz szczotlichą siwą, a także zmelioro­ czy Solskiej wane łąki w dolinie Tanwi

9. Muraszków k. Osuch 17.05.03 4^ Piaszczyste pola (znajdujące się na skraju Puszczy (gm. Łukowa); Park Krajo­ Solskiej), poprzedzielane małymi laskami, niewiel­ brazowy Puszczy Solskiej kie zbiorniki wodne powstałe w piaszczystych wyrobi­ skach oraz przylegająca do Puszczy Solskiej od zacho­ du dolina Tanwi 10. Uroczysko „Klitnie" k. 01.05.03 1 3 Piaszczyste pola uprawne (z uprawą gryki), ugory oraz Borowca (gm. Łukowa); rowy melioracyjne wypełnione wodą, znajdujące się na Park Krajobrazowy Pusz­ skraju doliny Tanwi przylegającej od zachodu do Pusz­ czy Solskiej czy Solskiej

11. Aleksandrów (gm.); 07.07.01 1 3 Suche zagłębienie o powierzchni ok. 150 m2 wśród proj. Obszar Chronionego piaszczystych łąk, pastwisk i pól, porośnięte: bliź- Krajobrazu Puszczy Sol­ niczką psią trawką, kostrzewą Festuca sp., szczo- skiej tlichą siwą oraz jastrzębcem. Najbliższe zbiorniki wodne na śródleśnych torfowiskach przejściowych i wysokich, były oddalone od miejsca stwierdzenia o ok. 300 m 12. Pawlichy n. Tanwią 25.07.03 11 os. Na drodze asfaltowej, pomiędzy zabudowaniami a sta­ (gm. Księżpol); proj. Ob­ rorzeczem Tanwi, znaleziono 11 martwych (rozjecha­ szar Chronionego Krajo­ nych przez pojazdy) osobników. W miejscu obserwa­ brazu „Dolina Tanwi". cji występują: zeutrofizowane i zarośnięte manną mie­ lec starorzecze, suche ugory poprzecinane wyrobiska­ mi piasku (porośnięte szczotlichą siwą oraz jastrzęb­ cem), wilgotne łąki kośne, a także pola z uprawą ku­ kurydzy

00 niej występowała w rejonie: Drohiczyna, Leżajska, Michałowa, Turośli i Słubic (Juszczyk 1987). Najpoważniejszymi zagrożeniami dla paskówki na omawia­ nych stanowiskach są: osuszanie terenów podmokłych, likwi­ dowanie zbiorników wodnych i zasypywanie ich śmieciami, zalesianie ugorów oraz śmiertelność na drogach powodowana przez pojazdy. Opisane stanowiska są aktualnie jedynymi znanymi miejsca­ mi występowania paskówki na Zamojszczyźnie. Świadczą one o możliwości liczniejszego występowania tego gatunku, w szcze­ gólności w rejonie Puszczy Solskiej oraz dolin rzek: Tanwi i Wiro­ wej. Tereny te obfitują bowiem w dogodne siedliska, niezbędne dla rozwoju tego gatunku.

SUMMARY

Stations of Bufo calamita in the Zamość town region

The paper presents the distribution of Bufo calamita in the former Zamość voivodship and briefly describes its particular localities. In the years 2001-2003 altogether 12 new stations of the species were recorded in the existing and proposed protected areas of the region. Therefore Bufo calamita localities may be more numerous, particulary in the Solec Primeval Forest, and Tanew and Wirowa Rivers valleys. Habitats favorable for the species there occur.

PIŚMIENNICTWO

Babuchowski J. (red.). 2001 (maszynopis). Plan zagospodaro­ wania przestrzennego województwa lubelskiego. Strefa ekologiczna. Biuro Planowania Przestrzennego w Lublinie. Borczyk B., Biegański M. 2002. Herpetofauna okolic Werchraty (pd. Roztocze). W: Zamachowski W. Biologia płazów i gadów - ochrona herpetofauny. VI Ogólnopolska Konferencja Herpetologiczna, Kraków, 14-17.

90 Chobotow J., Czarniawski W. 1997. Wstępne wyniki inwen­ taryzacji płazów i gadów Parku Krajobrazowego „Lasy Janowskie". W: Radwan S., Sałata B., Harasimiuk M. Środowisko przyrodnicze Parku Krajobrazowego „Lasy Janowskie". Wydawnictwo UMCS: 151-158. Herczek A., Gorczyca J. 1999. Płazy i gady Polski. Atlas i klucz. Wydawnictwo Kubajak, Krzeszowice. Juszczyk W. 1987. Płazy i gady krajowe. Część II - Płazy Amphi­ bia. PWN, Warszawa. Liro A., Dyduch-Falniowska A. 1999. Natura 2000. Europejska sieć ekologiczna. MOŚZNiL, Warszawa. Tenenbaum Sz. 1913. Spis gadów, płazów i ssaków, zebranych w Ordynacyi Zamojskiej w gub. Lubelskiej. Pamiętnik Fizyograficzny, Tom XXI, 75-80. Żyłka A. 1971. Uwagi o płazach i gadach powiatu lubaczowskiego (woj. Rzeszów). Przegl. Zool. 15, 4: 375-377. WIADOMOŚCI Z KRAJU I ZE ŚWIATA

OCHRONA ROŚLIN

Rzadkie, zagrożone i chronione rośliny kserotermiczne w Kaczkowicach na Płaskowyżu Proszowickim

W trakcie badań nad różnorodnością szaty roślinnej Płaskowyżu Proszowickiego, w miejscowości Kaczkowice (6 km na S od Kazimie­ rzy Wielkiej) natrafiono na stanowisko interesującej roślinności ksero- termicznej. Znajduje się ono w górnej części niewysokiego wzgórza (ok. 240 m n.p.m.), wznoszącego się ponad doliną cieku wodnego uchodzącego do Jawornika (dopływ Nidzicy). Na zalegających w podłożu, zasobnych w węglan wapnia iłach krakowieckich, wykształciły się gleby brunat­ ne. Stoki o ekspozycji S i SW pokrywają murawy kserotermiczne z klasy Festuco-Brometea reprezentujące zespół Inuletum ensifoliae. Spośród gatunków dla niego charakterystycznych rosną tu: turzy­ ca niska Carex humilis, oman wąskolistny ínula ensifolia, ostrożeń pannoński Cirsium pannonicum oraz len złocisty Linum flauum. Liczne są rośliny charakterystyczne dla rzędu Festucetalia valesia- ceae: krwawnik pannoński Achillea pannonica, miłek wiosenny Adonis vemalis, dzwonek syberyjski Campánula sibirica, kostrzewa bruzdko- wana Festuca rupicola, pięciornik piaskowy Potentilla arenada, szał­ wia okręgowa Salvia verticillata, driakiew wonna Scabiosa canescens, driakiew żółtawa S. ochroleuca, lenieć pospolity Thesium linophyl- lon, macierzanka pannońska Thymus kosteleckyanus i macierzanka austriacka Th. austńacus. Długa jest też lista gatunków charakterystycznych dla klasy Festu­ co-Brometea: rzepik pospolity Agrimonia eupatońa, przelot pospo­ lity Anthyllis vulneraria, marzanka pogórkowa Asperula cynanchi- ca, owsica łąkowa Avenula pratensis, kłosownica pierzasta Brachy- podium pinnatum, dzwonek skupiony Campánula glomerata, chaber driakiewnik Centaurea scabiosa, wiązówka bulwkowa Filipéndu­ la vulgaris, posłonek kutnerowaty Helianthemum nummularium, ożota zwyczajna Linosyris vulgaris, lucerna sierpowata Medica- go falcata, ortanta żółta Orthanta lutea, biedrzeniec mniejszy Pimpi-

92 nella saxifraga, krzyżownica czubata Polygala comosa, pięcior­ nik siedmiolistkowy Potentilla heptaphylla, głowienka wielkokwia­ towa Prunella grandiflora, szałwia łąkowa Salina pratensis, żebrzy- ca roczna Seseli annuum, koniczyna pagórkowa Trifolium montanum i przetacznik kłosowy Veronica spicata. Obecność gatunków charakterystycznych dla zbiorowisk okraj - kowych z klasy Trifolio-Geranietea sanguinei: bodziszka czerwonego Geranium sanguineum, omanu szorskiego Inula hirta, gorysza sine­ go Peucedanum cervaria i koniczyny długokłosowej Trifolium rubens wskazuje na pewne tendencje sukcesyjne w kierunku zarośli, jakie zachodzą w tym zbiorowisku. Na omawianym stanowisku występują 4 gatunki ściśle chronio­ ne: miłek wiosenny, ostrożeń pannoński, ożota zwyczajna i len złoci­ sty oraz 2 częściowo chronione: pierwiosnek lekarski Primula ueris i wilżyna ciernista Ononis spinosa. Łącznie znaleziono tu 57 gatunków kserotermicznych, z których 22 umieszczone są na czerwonej liście roślin zagrożonych Płaskowyżu Proszowickiego (Towpasz, Kotańska 2001). Są to m.in.: koniczyna długokłosowa len złocisty, oman wąsko­ listny, oman owłosiony, ortanta żółta, ostrożeń pannoński, ożota zwyczajna. Dwa ostatnie gatunki posiadają tu jedyne na Płaskowyżu Proszowickim stanowiska; natomiast wysunięte najbardziej na połu­ dnie kresowe stanowiska na terenie Polski (nie przekraczają Wisły) osiąga pięć taksonów: miłek wiosenny, ożota zwyczajna, len złocisty, oman wąskolistny i oman szorstki. Równocześnie są to rośliny o ogól­ nych zasięgach pontyjsko-pannońskich osiągające na terenie Polski kresy zasięgów północnych. Czynnikami, które pozwalają na utrzymywanie się muraw ksero­ termicznych w niezmienionym składzie i zapobiegają sukcesji są po części ich wypas i koszenie (w dolnej, mniej stromej części stoku), a po części wypalanie w okresie wiosennym. Opisane murawy, ze względu na obecność szeregu interesujących i rzadkich roślin mają dużą wartość naukową i ogromny walor este­ tyczny, stanowiąc urozmaicenie monotonnego rolniczego krajobra­ zu. Zasługują więc na szczególną troskę, a właściwym ich zabezpie­ czeniem wydaje się uznanie omawianego fragmentu stoku za użytek ekologiczny.

Krystyna Towpasz

Badania prowadzono w ramach grantu KBN nr 6 P04G 072 20.

PIŚMIENNICTWO

Towpasz K., Kotańska M. 2001. Endangered and threatened va­ scular plants in the Proszowice Plateau (Małopolska Upland, southern Poland). Nature Conserv. 58: 69—81. 93 Nowe stanowiska rzęsy garbatej Lemna gibba L. na Lubelszczyźnie

Rzęsa garbata to drobna roślina pływająca po powierzchni wody, osiągająca wielkość ok. 3 mm. Złożona jest z 2 członów zielonej plechy, bez wyróżnionych liści. Człony pędowe po stronie górnej są płaskie, natomiast po dolnej wypukłe, całobrzegie, pozbawione nerwów; z dolnej strony każdego członu wyrasta jeden korzeń. Kwitnie wiosną, ale bardzo rzadko, od kwietnia do czerwca (Mowszowicz 1973). Zwykle tworzy własną asocjację Lemnetum gibbae, rzadziej towarzyszy wolffii bezkorzeniowej w zespole Wolffietum arrhizae lub skupieniom rzęsy drobnej i spirodeli wielokorzeniowej w zespole Lemno-Spirodele- tum polyrrhizae (Miyawaki, Tuxen 1960). Zespoły roślinne z udzia­ łem rzęsy garbatej występują zwykle w miejscach zacisznych, w zako­ lach rzek oraz w dołach potorfowych połączonych z ciekami i rowami melioracyjnymi o słabym przepływie wody. Roślina ta przywiązana jest do wód żyznych o odczynie obojętnym lub zasadowym. Rzęsa garbata jest gatunkiem rzadkim na terenie Polski, w tym także w województwie lubelskim. W latach 1950-1970 gatunek ten był podawany z około 30 stanowisk na Lubelszczyźnie (Fijałkowski 1959, 1962, 1963, 1964, 1966, Izdebska 1963, Karczmarz, Krza­ czek 1960). Przypuszcza się, że przynajmniej kilka z nich ma już dziś znaczenie historyczne. Uległy one zniszczeniu na skutek przeprowa­ dzonych melioracji osuszających np. na Krowim Bagnie. Podczas badań terenowych przeprowadzonych przez autorki w kilkunastu gminach województwa lubelskiego (w ramach inwenta­ ryzacji przyrodniczej) odnaleziono ją w latach 90. na następujących nowych stanowiskach: 1. Żabia Wola 14, gm. Głusk (ATPOL FE 38). Rzęsę garbatą stwier­ dzono w zespole Lemno-Spirodeletum, w oczku wodnym znajdującym się wśród łąk, w pobliżu olszyn. Łąkę pokrywają duże płaty mięty długolistnej Mentha longifolia, wyczyńca łąkowego Alopecurus praten- sis i śmiałka darniowego Deschampsia caespitosa. W pobliżu oczka wodnego znajduje się wysypisko śmieci. 2. Kolonia Szczekarków, gm. Lubartów (ATPOL FE 08). Rzęsa garbata występuje razem z rzęsą drobną Lemna minor i rogat­ kiem sztywnym Ceratophyllum demersum w wypłyconym zakolu Wieprza, w miejscu gdzie niegdyś znajdował się młyn (w północnej części wsi). W sąsiedztwie, w strefie brzegowej rzeki stwierdzono zespoły: szuwaru mannowego Glycerietum maximae, mozgi trzci­ nowatej Phalaridetum arundinaceae i pałki szerokolistnej Typhe- tum latifoliae. 3. Brzeziny, gm. Lubartów (ATPOL FD 97). Rzęsę garbatą stwier­ dzono razem z rzęsą drobną w rowie melioracyjnym na łąkach znaj­ dujących się na północ od wsi. Brzegi rowu zajmują zespoły: manny mielec Glycerietum maximae, uczepów i rdestu ostrogorzkiego Poly- gono-Bidentetum oraz kępy turzycy sztywnej Carex elata. 94 4. Holendria, gm. Lubartów (ATPOL FD 97). Rzęsa garbata występuje nielicznie w starorzeczu Wieprza, na NE od wsi Brze­ ziny. Wchodzi w skład zespołu rzęsy drobnej i spirodeli wieloko- rzeniowej, w którym panuje rzęsa drobna. Obrzeża starorzecza zajmują zespoły manny mielec oraz trzciny pospolitej Phragmite- tum communis. 5. Górka Lubartowska, gm. Niedźwiada (ATPOL FD 98). Rzęsa garbata rośnie razem z wolffią bezkorzeniową w starorze­ czu Wieprza, na południe od wsi. W sąsiedztwie stwierdzono zespo­ ły: rzęsy drobnej i spirodeli wielokorzeniowej; rdestnicy pływającej Potamogetonetum na.ta.ntis, „lilii wodnych" Nupharo-Nymphaeetum albae z dominującym grążelem żółtym Nuphar lutea i żabiście- ku pływającego Hyrocharitetum morsus-ranae z przewagą osoki aloesowatej Stratiotes aloides. Brzegi starorzecza zajmują zbioro­ wiska szuwarowe: trzciny pospolitej, manny mielec, turzycy brze­ gowej Caricetum ńpańae i pałki szerokolistnej (Łuczycka-Popiel i in. 1998). 6. Górka Lubartowska, gm. Lubartów (ATPOL FD 98). Rzęsagarba- ta rośnie razem z wolfią bezkorzeniową w oczku wodnym, na łąkach w pobliżu kościoła. W sąsiedztwie występuje asoscjacja rzęsy drobnej i spirodeli wielokorzeniowej. Obrzeża oczka zajmują zespoły pałki szerokolistnej i zarośli łozowych Salicetum pentandro-cinereae (Łuczycka-Popiel i in.1998). 7. Nadrybie, gm. Puchaczów (ATPOL FE 11). Rzęsa garbata wystę­ puje razem z wolffią bezkorzeniową w rzece Piwonia Dolna, w pobliżu kanału między jeziorami Nadrybie i Uściwierzek (Łuczycka-Popiel i in.1998). 8. Ruska wieś, gm. Kock (ATPOL FD 86). Rzęsa garbata wystę­ puje w zespole rzęsy drobnej i spirodeli wielokorzeniowej w staro­ rzeczu przy ujściu Tyśmienicy do Wieprza na SW od wsi, w pobliżu drogi do Boźniewic. Obrzeże starorzecza zajmują zespoły szuwaro­ we: mozgi trzcinowatej, pałki wąskolistnej Typhaetum angustifoliae i tataraku Acoretum calami. W sąsiednim starorzeczu, bliżej zabu­ dowań wiejskich, stwierdzono zespół wolffii bezkorzeniowej. 9. Boźniewice, gm. Kock (ATPOL FD 86). Rzęsę garbatą odnaleziono w końcowym odcinku starorzecza Wieprza, na zachód od wsi. Wystę­ puje w zespole rzęsy drobnej i spirodeli wielokorzeniowej, w sąsiedz­ twie szuwaru mozgi trzcinowatej. W otoczeniu starorzecza znajdują się łąki kośne zajęte przez zbiorowiska: wiechliny łąkowej i kostrzewy czer­ wonej Poa pratensis-Festuca rubra, śmiałka darniowego Deschampsia caespitosa oraz zespół wyczyńca łąkowego Alopecuretum pratensis. Występują tu duże płaty przytulii północnej Galium boreale. 10. Zakalew, gm. Kock (ATPOL FD 86). Rzęsę garbatą stwierdzo­ no w rowie melioracyjnym w pobliżu granicy gmin Kock i Jeziorza­ ny. Przecina on w poprzek „Łąki Luszawy" i zakręca w stronę Wieprza. W pobliżu, na wzniesieniu rośnie młodnik sosnowy. Lemna gibba występuje w zespole rzęsy drobnej i spirodeli wielokorzeniowej z prze- 95 wagą rzęsy drobnej. Łąki pokrywają zbiorowiska: Poa pratensis-Festu- ca rubra z panującącymi wiechliną łąkową i kostrzewą czerwoną oraz Deschampsia caespitosa z dominacją śmiałka darniowego. W lokal­ nych obniżeniach terenu występują również zespoły: wyczyńca łąko­ wego, szuwaru mózgowego, turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis i manny mielec. 11. Węgielce, gm. Michów (ATPOL FD 85). Rzęsa garbata występuje nielicznie w stawie leżącym w dolinie Mininy (w pobliżu wsi Drewniki), w zespole rzęsy drobnej i spirodeli wielokorzeniowej. 12. Jeziorzan}', gm. Jeziorzany (ATPOL FD 85). Rzęsę garbatą stwierdzono w starorzeczu Wieprza, na wschód od szosy, w pobliżu mostu. Występuje w zespole rzęsy drobnej i spirodeli wielokorzenio­ wej, któremu towarzyszy asocjacja rogatka sztywnego Ceratophylletum demersi. Na obrzeżach starorzecza wykształciły się szuwary: manny mielec, manny fałdowanej Glycerietum plicatae i turzycy sztywnej Cań- cetum elatae. W pobliżu znajdują się wypasane łąki. W ostatnich latach, w północnej części województwa lubelskie­ go, we wsi Radoryż Smolany, gm. Krzywda, stanowisko Lemna gibba odnalazł również Falkowski (1999).

Anna Łuczycka-Popiel, Maria Wawer

PIŚMIENNICTWO

Falkowski M. 1999. Nowe stanowiska wolffii bezkorzeniowej Wolf- fia arrhiza i rzęsy garbatej Lemna gibba na Podlasiu. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55, 6: 93-95. Fijałkowski D. 1959. Wykaz rzadszych roślin Lubelszczyzny. Cz. III. Fragm. Flor. et Geobot. 5, 1: 11-35. Fijałkowski D. 1962. Wykaz rzadszych roślin Lubelszczyzny. Cz. V. Fragm. Flor. et Geobot. 7, 4: 433-468. Fijałkowski D. 1963. Wykaz rzadszych roślin Lubelszczyzny. Cz. VI. Fragm. Flor. et Geobot. 9, 2: 219-237. Fijałkowski D. 1964. Wykaz rzadszych roślin Lubelszczyzny. Cz. VIL Fragm. Flor. et Geobot. 10, 4: 453-471. Fijałkowski D. 1966. Zbiorowiska roślinne lewobrzeżnej doliny Bugu w granicach województwa lubelskiego. Ann. UMCS, Sec. C 21: 247-320. Izdebska M. 1963. Rzadsze rośliny łąk górnego odcinka doliny Wieprza. Fragm. Flor. et Geobot. 9, 4: 455-462. Karczmarz K., Krzaczek T. 1960. Nowe stanowiska rzadszych roślin na Lubelszczyźnie. Fragm. Flor. et Geobot. 6, 3: 245-251. Łuczycka-Popiel A., Wawer M., Urban D. 1998. Nowe stano­ wiska wolffii bezkorzeniowej Wolffia arrhiza L. w województwie lubel­ skim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 54, 4: 88-92. 96 Miyawaki A., Tüxen J. 1960. Über Lemnetea - Gesellschaften in Europa und Japan. Mitt. D. Flor.-soziol. Arbeitsgem. N.F. 8: 127-135. Mowszowicz J. 1973. Rośliny wodne krajowe. Uniwersytet Łódz­ ki. Łódź.

97 Nowe stanowisko zawilca wielkokwiatowego Anemone syluestńs w okolicy Chechła na Wyżynie Krakowsko-Wieluńskiej

W trakcie badań florystycznych prowadzonych na Wyżynie Kra­ kowsko-Wieluńskiej odnaleziono nie notowane do tej pory stanowisko zawilca wielkokwiatowego Anemone syluestńs w okolicy wsi Chechło. Zawilec wielkokwiatowy jest byliną osiągającą od 15 do 40 cm wysokości, o dużych (4-6 cm średnicy), białych kwiatach. Liście są spodem omszone, podobnie jak płatki i owoce. Roślina kwitnie od kwietnia do czerwca. Zasiedla suche, słoneczne zbocza, skraje za­ rośli, rzadziej brzegi lasów. Jest przywiązana do siedlisk zasobnych

Rye. 1. Rozmieszczenie stanowisk zawilca wielkokwiatowego w oko­ licach Chechła. 1 - stanowiska znane dotychczas; 2 - nowe stanowi­ sko; 3 - punkty wysokościowe - Distribution of Anemone syluestńs lo­ calities in the vicinity of Chechło village. 1 - hitherto known localities, 2 - new station, 3 - triangulation points 97 w wapń. W Polsce występuje na licznych rozproszonych po całym kra­ ju stanowiskach. Pospolity jest na Wyżynie Lubelskiej i Małopolskiej oraz nad dolną Wisłą. Ponadto znany jest z Pojezierza Mazurskie­ go i Pomorza Zachodniego (Gostyńska-Jakuszewska 1985, Zając A., Zając M. 2001). Jak wszystkie gatunki z tego rodzaju, jest rośli­ ną trującą. Gatunek jest objęty ścisłą ochroną prawną (Rozporządzenie... 2001). Nie jest zagrożony wyginięciem w skali Polski, ale na terenie Górnego Śląska nadano mu kategorię zagrożenia V - narażony na wy­ ginięcie (Parusel i in. 1996). Nowe stanowisko zawilca wielkokwiatowego, odnalezione w maju 2000 r., usytuowane jest w gminie Klucze, niedaleko na zachód od polnej drogi z Chechła do Rodaków, którą biegnie czarny szlak tury­ styczny. Stanowisko to, o współrzędnych gegraficznych 50°22'52"N, 19°3r30"E, znajduje się na południowym stoku wzniesienia 382,7 m n.p.m. naprzeciw przydrożnego krzyża (rye. 1). Zawilec wielkokwiatowy rośnie w murawie nawapiennej nieopo­ dal zarośli śliwy tarniny Prunus spinosa. Zaobserwowano około 300 okazów kwitnących. W pobliżu występowały między innymi: tymot­ ka Boehmera Phleum phleoides, rozchodnik wielki Sedum maximum i wilczomlecz lancetowaty Euphorbia esula. Z bliskiej okolicy znane są dotąd następujące stanowiska gatunku: - na górze Chełm (443 m n.p.m., obecnie rezerwat florystyczny) (Kaznowski 1928); - w rejonie Niegowonic (gmina Łazy): jedno na Górze Stodól- skiej (434 m n.p.m.), drugie na Okrąglicy (430 m n.p.m.) (Bab- czyńska-Sendek i in. 1994, Malewski 1994); - w Tuczna wie (część miasta Dąbrowa Górnicza): las w pobliżu pól uprawnych (Celiński i in. 1976) (poza mapą z rye. 1); - w Grabowej (gmina Łazy), w wyrobisku wapienia (Celiński i in. 1976); - na wzgórzu Góra Gieraska (= Gieracka), 340,4 m n.p.m. (gmi­ na Sławków) (Czylok i in. 2001). Opisywana populacja nie jest w szczególny sposób zagrożona. Zajmuje grzbiet wzgórza niepoddawany zabiegom rolniczym. W la­ tach 2000-2002 obserwono nawet nieznaczny wzrost liczebno­ ści populacji. Prawdopodobne jest odnalezienie w rejonie dalszych stanowisk.

Autorzy pragną serdecznie podziękować Pani Mgr Agnieszce Wower z Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska i Panu Mgr. Pawło­ wi Nejfeldowi z Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Śląskiego za udostępnienie posiadanych danych o rozmieszczeniu ga­ tunku.

Błażej Białek, Jacek Drobnik

98 PIŚMIENNICTWO

Babczyńska-Sendek B., Malewski K., Wika S. 1994. Walory przyrodnicze i krajobrazowe ostańca jurajskiego w okolicy Niegowonic. Kształtowanie Środowiska Geograficznego i Ochrona Przyrody na Ob­ szarach Uprzemysłowionych i Zurbanizowanych 12: 32-37. Celiński F., Rostański K., Sendek A., Wika S., Cabała S. 1976. Nowe stanowiska rzadkich roślin naczyniowych na Górnym Śląsku i terenach przyległych. Cz. III. Zeszyty Przyrodnicze Opolskiego Tow. Przyj. Nauk. 16: 15-31. Czylok A., Niewdana J., Pulina M. 2001. Współczesny stan środowiska geograficznego. W: F. Kiryk (red.). Dzieje Sławkowa. Wy­ dawnictwo i Drukarnia Secesja, Kraków, ss. 653-685. Gostyńska-Jakuszewska M. 1985. Anemone L. - Zawilec. W: Jasiewicz A. (red.). Flora Polski. Rośliny naczyniowe, tom 4, PWN, Warszawa-Kraków, ss. 46-50. Kaznowski K. 1928. Rośliny naczyniowe okolic Zawiercia. Sprawozdanie Komisji Fizjograficznej PAU, 62: 185-207. Malewski K. 1994. Rośliny chronione Niegowonickiego Pasa Skał­ kowego. Chrońmy Przyr. Ojcz. 50, 6: 71-74. Parusel J., Wika S., Bula R. 1996. Czerwona Lista Roślin Naczy­ niowych Górnego Śląska. Raporty Opinie, tom 1. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice, ss. 8-32. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków roślin rodzimych dziko występu­ jących objętych ochroną gatunkową ścisłą i częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów. Dz. U. nr 106, poz. 1176 z dnia 29 września 2001 r. Zając A., Zając M. (red.) 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczy­ niowych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Inst. Bot. UJ, Kraków.

99 SESJE

Międzynarodowa konferencja poświęcona ochronie dziedzictwa geologicznego w Europie Centralnej (Kraków, 3-4 października 2003 r.)

W dniu 3 października 2003 r. odbyła się w auli Polskiej Akade­ mii Umiejętności w Krakowie międzynarodowa konferencja „Geologi- cal Heritage Concept, Conservation and Protection Policy in Central Europe" zorganizowana przez Państwowy Instytut Geologiczny, Cen­ trum Doskonałości Badań Środowiska Abiotycznego REA oraz Insty­ tut Ochrony Przyrody PAN w porozumieniu z ProGEO - Europejską Asocjacją Ochrony Dziedzictwa Geologicznego. Przewodniczącym kon­ ferencji był doc. dr A. Ber (PIG), zastępcą prof. Z. Alexandrowicz (IOP PAN), a sekretarzem dr A. Wójcki (PIG). To już drugie spotkanie o po­ dobnej tematyce w Krakowie; pierwsze, zorganizowane przez Instytut Ochrony Przyrody PAN i Państwowy Instytut Geologiczny, odbyło się w 1997 roku, a wynikiem jego było zestawienie wstępnej listy najbar­ dziej reprezentatywnych geostanowisk Europy Centralnej. Ich charak­ terystyki zostały opublikowane w Polish Geological Institute Special Papers 2 (Z. Alexandrowicz. - ed. 1999). W tegorocznej konferencji uczestniczyli członkowie i sympaty­ cy ProGEO nie tylko z krajów Europy Centralnej tj. z Polski, Ukra­ iny, Białorusi, Litwy, Czech, ale także goście z Włoch, Szwajcarii, Bułgarii, Estonii, Rosji oraz Anglii. Głównym celem spotkania była prezentacja geologicznych stanowisk i obszarów o randze krajowej i europejskiej. Przewidziano 29 referatów tematycznie skoncentrowa­ nych w pięciu sesjach, nie wszystkie jednak zostały wygłoszone. Ma­ teriały konferencyjne zostały starannie wydane. Oprócz abstraktów uczestnicy konferencji otrzymali wybrane publikacje dotyczące ochro­ ny przyrody nieożywionej w Polsce, a także informator REA, folder PI- G'u i ProGEO oraz plan miasta Krakowa. Referaty kluczowe wygłoszone na wstępie konferencji dotyczy­ ły: działalności ProGEO w zakresie ochrony dziedzictwa geologiczne­ go na poziomie regionalnym, krajowym i lokalnym (T. Todorov, W.A.P Wimbledon), ważnych geostanowisk Polski i ich relacji do europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000 (Z. Alexandrowicz), ochrony georóż- norodności (S. Kozłowski), oraz roli muzeum w ochronie dziedzic­ twa geologicznego (K. Jakubowski). Konkretne projekty ochrony były główną treścią referatów przedstawiających reprezentatywne stanowi­ ska z obszaru Polski: miocenu z Roztocza (A. Wysocka, P. Roniewicz), sekwencji fliszu Parku Krajobrazowego Gór Słonnych (J. Rajchel), 101 skałek wapiennych (tzw. skałki andrychowskie) Karpat fliszowych (P. Nescieruk, T. Malata, P. Marciniec, A. Wójcik), karpackich form osu­ wiskowych (W. Margielewski, Z. Alexandrowicz), czwartorzędowych martwic wapiennych (W.P. Alexandrowicz), form krasu (J. Urban) oraz zachowanej i udostępnionej do zwiedzania starej kopalni złota na Dol­ nym Śląsku (A. Chlebicki, M. W. Lorenc, B. Godzik, E. Szumska). Za­ prezentowano komputerową bazę danych najbardziej reprezentatyw­ nych geostanowisk Polski kompletowaną w IOP PAN (K. Miśkiewicz), jak również wykonywane przez pracowników PIG cyfrowe mapy geolo­ giczne Polski wykorzystujące technologie GIS (A. Ber). Zasady banku danych geostanowisk omówione zostały również przez reprezentanta Czech (P. Budil). Goście z Ukrainy scharakteryzowali tylko wybrane obiekty, które jednakże w małym zakresie uzupełniły listę z 1997 roku dotyczącą ob­ szaru Roztocza (A. Ivchenko) i Karpat Wschodnich (A. Ivchenko). Pre­ zentowane były również spektakularne odsłonięcia głównie skał pale- ozoicznych w dolinie Dniestru (V. P. Grytsenko) oraz jednej z wysp na Morzu Czarnym bogatej także w liczne zabytki archeologiczne i histo­ ryczne (V. Manyuk). Ponadto uczestnicy konferencji zapoznali się z projektami ochro­ ny formacji triasu i jury Starej Planiny w Bułgarii (K. Budurov, D. Iva­ nova, L. Petrunova, L. Tchoumatchenco, I. Zagorcev). Goście z Bia­ łorusi wygłosili referaty o znaczących profilach osadów plejstocenu z doliny Niemenu, które w okresie międzywojennym badali również polscy uczeni m.in. W. Szafer i A. Środoń (I. Pavlovskaya). Podsu­ mowanie zakresu geoochrony Białorusi było tematem jednego z re­ feratów (Y. Yelovicheva, V. Vinokurov, E. Drozd). Z obszaru Estonii przedstawiono m.in. problem ochrony gleb i użytkowania zasobów mi­ neralnych (A. Raukas, E. Tavast). Goście z Rosji wystąpili z dwoma referatami. Pierwszy dotyczył geostanowisk skomplikowanej budowy południowego Uralu (E. Gareev), a drugi wzorcowego kompleksu póź­ nego plejstocenu w okolicy Kurska (S. A. Sycheva). Prezenterzy zwra­ cali uwagę nie tylko na geologiczne aspekty omawianych obszarów ale również historyczne, kulturowe czy inne przyrodnicze ich wartości w myśl idei holistycznego ujęcia środowiska i krajobrazu. Jedna z sesji dotyczyła projektów geoparków w południowej Pol­ sce. Wstępnie wytypowano siedem chronionych obszarów odpowia­ dających definicji europejskiego geoparku: Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych wraz z Ojcowskim Parkiem Narodowym, Chęcińsko- Kielecki Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Małych Pienin wraz z Pienińskim Parkiem Narodowym, Kopalnia Soli Wieliczka, Ślężań- ski Park Krajobrzowy, Śnieżnicki Park Krajobrazowy oraz Park Krajo­ brazowy - Łuk Mużakowa (Z. Alexandrowicz, S.W. Alexandrowicz). Od­ dzielnie omówione zostały: transgraniczny, polsko-niemiecki geopark Łuk Mużakowa (E. Gawlikowska, J. Kasiński, J Koźma) oraz projekt geoparku na obszarze Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego (J. Urban, T. Wróblewski).

102 Postery udostępnione w czasie konferencji uzupełniały dane o pro­ jektach i postępie geoochrony w różnych krajach europejskich (Polska, Ukraina, Rosja, Litwa). W zakończeniu konferencji odbyła się dyskusja podsumowująca spotkanie, a szczególnym jej tematem była definicja słowa geostanowisko (geosite). Podkreślono ważność sieci reprezenta­ tywnych stanowisk geo(morfo)logicznych Europy Centralnej, koniecz­ ność przyspieszenia prac inwentaryzacyjnych a w szczególności opra­ cowania krajowych baz danych. W drugim dniu konferencji (4 października) odbyła się wycieczka geologiczna w okolice Kalwarii i Andrychowa. Dzień ten poświęcony był pamięci prof. Mariana Książkiewicza, któremu zawdzięczamy szczegó­ łowe rozpoznanie budowy geologicznej zwiedzanego obszaru, a także częściowo zrealizowany projekt ochrony tzw. skałek andrychowskich. Pierwszym punktem wycieczki objaśnianym przez prof. S.W. Alexan- drowicza było wzgórze Lanckorona wpisane na listę UNESCO świato­ wego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. W okolicy Andrycho­ wa pokazano dobrze odsłoniętą sekwencję jednostki śląskiej w dolinie Rzyczanki w Rzykach oraz przedstawiono problemy ochrony warto­ ści geologicznych, krajobrazowych i dydaktycznych tego obszaru (W.P. Alexandrowicz, M. Cieszkowski, E. Gedl, A. Uchman). Pod koniec dnia zaprezentowano „skałki andrychowskie" w Inwałdzie i Roczynach (T. Malata, P. Marciniec, P. Nescieruk, A. Wójcik).

Krzysztof Miśkiewicz Institute of Nature Conservation of the Polish Academy of Science

Chrońmy Przyrodę Ojczystą

(Let's protect Our Indigenous Nature) Bi-monthly publication, organ of the State Council for the Conservation of Nature in Poland

Vol. LX (60) 2004 No. 1

CONTENTS

SCIENTIFIC ARTICLES

Michał Stopczyński, Piotr Zieliński, Zbigniew Wojciechowski: Amphibians of the Łagiewnicki Forest in Łódź Grzegorz Orłowski: Importance of natural refuges, occurring among agrigulture lands, as sites of protected plant species - studies from the Wrocław Plaine Paweł Buczyński, Andrzej Zawal: New data about the occurrence of protected dragonfiies Odonata in north-western Poland

POPULAR SCIENTIFIC ARTICLES

Małgorzata Balana, Wojciech Czarniawski, Katarzyna Cze- piel, Rafał Gosik, Aneta Ptaszyńska: Natural values of the proposed Górki Czechowskie nature reserve in the town of Lublin - present state and prospects of its conservation Iwona Kaźmierska: Proposal of establishing of the forest nature reserve "Jary Lampasza" in the Mrągowo Lake District Przemysław Stachyra, Mirosław Tchorzewski, Tomasz Kobylas, Paweł Marczakowski, Wiaczesław Michalczuk: Stations of Bufo calamita in the Zamość town region

104 HOME AND FOREIGN NEWS

Protection of Plants

Krystyna Towpasz: Rare, endangered and protected xerothermic plants near Kaczkowice village on the Proszowice Plateau Anna Łuczycka-Popiel, Maria Wawer: New stations of Lemna gibba in the region of Lublin town Błażej Białek, Jacek Drobnik: A new station of Anemone sylvestris in the vicinity of Chechło village in the Kraków-Wieluń Upland Emil Hernik, Karina Skalska: Stations of Carlina acaulis and Listera ovata in Zawiercie town

Sessions

Krzysztof Miśkiewicz: International conference devoted to the conservation of geological heritage in Central Europe (Kraków, 3-4 października 2003 r.) Errata do zeszytu 6/2003

Str. 66, wiersz 9 od dołu, po słowach: Celiński i in. 1976, ma być Jędrzej ko. Str. 92, w. 5 od góry, jest: Głowonóg, ma być: Gołonóg; w. 6 od góry, jest: „Nowe stanowisko długosza królewskiego Osmunda regalis na Wyżynie Śląskiej", ma być: „O potrzebie utworzenia rezerwatu przyrody „Bagna w Antoniowie" w Dąbrowie Górniczej". Str. 94, w. 18 od dołu, jest: Stosunki flory styczne proponowanego rezerwatu przyrody „Bagna w Antoniowie" w Dąbrowie Górniczej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59, 6:, ma być: O potrzebie utworzenia rezerwatu przyrody „Bagna w Antoniowie" w Dąbrowie Górniczej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59, 6: 66-75.

Str. 77-80: w podpisie rycin 1-4 zamieszczonych w artykule Wło­ dzimierza Cichockiego i Pawła Mielczarka pt. „Rozmieszczenie i li­ czebność pluszcza Cinclus cinclus i pliszki górskiej Motacilla cine- rea w Tatrzańskim Parku Narodowym w latach 1999-2000" po­ minięto objaśnienia, które przedstawiają się następują­ co: 1 - stanowiska lęgowe, 2 - potoki, 3 - jeziora tatrzańskie, 4 - grzbiety górskie, 5 - szczyty, 6 - przełęcze, 7 - granica państwa, 8 - granica Tatrzańskiego Parku Narodowego - 1 - nesting sites, 2 - streams, 3 - mountain lakes, 4 - mountain ridges, 5 - peaks, 6 - pas- ses, 7 - state boundary, 8 - limit of the Tatras National Park

Objaśnienia rycin na okładce Explanations of figures on front and back covers

Str. 1. Karkonoski Park Narodowy. Obfite śniegi w strefie subalpejskiej i alpejskiej. Widoczne schronisko Strzecha Akademicka - The Karkonosze National Park. Abundant snow-fall in the subalpine zone. Photo Z. Denisiuk

Str. 2. Granitowe skałki w zimowej szacie zdobią krajobraz Karkonoskiego Parku Narodowego - Granite rocks in winter landscape are a decoration of the Karkonosze National Park. Photo Z. Denisiuk

Str. 3. Zimowy krajobraz nadmorskiej plaży w Dziwnowie - Winter landscape of the beach in Dziwnów. Photo K. Jasińska

Str. 4. Zima w Tatrzańskim Parku Narodowym. Młode świerki przy trasie narciarskiej - Winter in the Tatras National Park. Photo Z. Denisiuk 106