P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz ZAKLIKÓW (857)

Warszawa 2007

Autorzy: ANDRZEJ BOGACZ*, KRYSTYNA WOJCIECHOWSKA**, ANNA BLIŹNIUK***; PAWEŁ KWECKO***, HANNA TOMASSI-MORAWIEC***

Główny koordynator MGśP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA** Redaktor regionalny: BOGUSŁAW Bąk** Redaktor regionalny planszy B: ANNA GABRYŚ-GODLEWSKA** Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA**

*Przedsiębiorstwo Geologiczne SA, al. Kijowska 14, 30-079 Kraków **Przedsiębiorstwo Geologiczne SA, „POLGEOL” ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa ***Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Spis treści I. Wstę p (A. Bogacz)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (A. Bogacz)...... 4 III. Budowa geologiczna (A. Bogacz) ...... 7 IV. ZłoŜa kopalin (A. Bogacz)...... 11 1. Kopaliny okruchowe ...... 11 2. Kopaliny ilaste...... 15 3. Kopaliny węglanowe...... 17 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Bogacz)...... 19 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (A. Bogacz) ...... 22 VII. Warunki wodne (A. Bogacz) ...... 24 1. Wody powierzchniowe...... 24 2. Wody podziemne...... 24 VIII. Geochemia środowiska ...... 27 1. Gleby (A. Bliźniuk, P. Kwecko)...... 27 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 29 IX. Składowanie odpadów (K. Wojciechowska) ...... 32 X. Warunki podłoŜa budowlanego (A. Bogacz)...... 38 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (A. Bogacz)...... 41 XII. Zabytki kultury (A. Bogacz)...... 46 XIII. Podsumowanie (A. Bogacz)...... 47 XIV. Literatura ...... 49

I. Wstęp

Arkusz Zaklików Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Przedsiębiorstwie Geologicznym w Krakowie w 2007 roku zgodnie z Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski (Instrukcja....,2005). Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Zaklików Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1 : 50 000 roku (Dominiak, 2002) wykonanym w Przedsiębior- stwie Geologicznym w Częstochowie. Mapa składa się z dwóch plansz. Pierwsza zawiera informacje dotyczące występowania kopalin oraz gospodarki złoŜami na tle wybranych elementów hydrogeologii, geologii inŜy- nierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Druga poświęcona jest za- gadnieniom związanym z geochemią środowiska oraz ze składowaniem odpadów. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych, przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Przy opracowaniu niniejszego arkusza wykorzystano materiały znajdujące się w Cen- tralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, ar- chiwach Wydziału Ochrony Środowiska Podkarpackiego i Lubelskiego Urzędu Wojewódz- kiego, Delegaturze w Tarnobrzegu i Starostwach Powiatowych w Janowie Lubelskim, Kra- śniku oraz Stalowej Woli. Ponadto wykorzystane zostały materiały i informacje uzyskane w Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Lublinie oraz Rzeszowie, Dyrekcji Lasów Państwowych w Rzeszowie oraz Urzędach Gmin znajdujących się na obszarze arkusza (Gościeradów, Trzydnik DuŜy, Potok Wielki, Modliborzyce i Zaklików). Informacje archiwalne zweryfikowano w trakcie przeprowadzonej wizji lokalnej. Kwalifikację sozologiczną złóŜ uzgodniono z geologiem wojewódzkim. Mapa posiada wersję cyfrową, a dane dotyczące złóŜ surowców mineralnych zostały przedstawione w postaci kart informacyjnych, opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar objęty arkuszem Zaklików ograniczony jest współrzędnymi: 22000’ i 22015’ długości geograficznej wschodniej oraz 50040’ i 50050’ szerokości geograficznej północnej. W układzie administracyjnym obszar arkusza połoŜony jest na granicy województw: podkarpackiego i lubelskiego. Większą część obszaru arkusza (centralną i południowo- zachodnią) zajmują tereny naleŜące do województwa podkarpackiego w powiecie stalowo- wolskim. Prawie cały ten obszar to tereny gminy Zaklików. Gminy Radomyśl i Pysznica zaj- mują tylko niewielkie fragmenty w południowej i południowo-wschodniej części arkusza. Północna i wschodnia część obszaru arkusza to tereny województwa lubelskiego. Część pół- nocna obejmuje fragmenty gmin: Gościeradów i Trzydnik DuŜy, naleŜących do powiatu kra- śnickiego, natomiast we wschodniej części znajdują się fragmenty terenów gmin: Potok Wiel- ki oraz Modliborzyce, stanowiące część powiatu janowskiego. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym (Kondracki, 1998) (fig.1), przez obszar arkusza przebiega równoleŜnikowo granica dwóch jednostek w randze prowincji: w północnej części WyŜyn Polskich, a w południowej Karpat i Podkarpacia. W prowincji WyŜyny Polskie na omawianym terenie wyróŜnia się: podprowincję WyŜyna Lubelsko – Lwowska i makrore- gion WyŜyna Lubelska. Jednostką niŜszego rzędu jest tu mezoregion Wzniesienia Urzędow- skie stanowiący wysoczyznę porozcinaną erozyjnie siecią dolin rzecznych (prawobrzeŜne dopływy Sanny). Wzgórza zbudowane z utworów kredowych i mioceńskich pokryte są osadami lessowymi o bardzo zmiennej miąŜszości, natomiast obniŜenia terenu wypełniają piaski czwartorzędowe. Płynące tu rzeki tworzą doliny nieraz o bardzo stromych i wysokich zboczach, jak np. dolina Karasiówki mająca na pewnych odcinkach charakter przełomowy. Wy- soczyznę od połoŜonych na południe terenów nizinnych oddziela wyraźnie zaznaczająca się w terenie Krawędź WyŜyny Lubelskiej tworząca na północ od doliny Sanny wydłuŜoną strefę o szerokości od 1,0 do 3,0 km i względnej wysokości 10,0 - 15,0 m. Cała strefa krawędzi porozcinana jest poprzecznie przez liczne doliny i wąwozy. W południowej części omawianego obszaru wyróŜnia się podprowincję Północne Pod- karpacie z makroregionem Kotlina Sandomierska. Jednostką niŜszego rzędu jest mezoregion Równina Biłgorajska obejmujący obszary pomiędzy dolinami Tanwi, Dolnego Sanu oraz Wi- sły, a WyŜyną Lubelską i Roztoczem. Jest to równina denudacyjna o powierzchni łagodnie pochylonej w kierunku zachodnim i południowo-zachodnim. Na przewaŜającym obszarze tereny te są porośnięte lasami. Mono- tonność nizinnego krajobrazu urozmaicają wydmy wykształcone w postaci wałów i wzgórz

o róŜnorodnych kształtach i rozmiarach oraz podmokłe zagłębienia z torfowiskami, jeziorka- mi i stawami. Najliczniejsze i największe wydmy znajdują się w południowo-zachodniej czę- ści obszaru arkusza.

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Zaklików na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granica prowincji, 2 – granica podprowincji, 3 – granica makroregionu, 4 – granica mezoregionu Mezoregiony WyŜyny Kieleckiej: 342.33 – Przedgórze IłŜeckie, 342.36 – WyŜyna Sandomierska Mezoregiony WyŜyny Lubelskiej: 343.11 – Małopolski Przełom Wisły, 343.13 – Równina BełŜycka, 343.15 – Wzniesienia Urzędowskie, 343.17 – Wyniosłość Giełczewska, 343.19 – Padół Zamojski Mezoregiony Roztocza: 343.21 – Roztocze Zachodnie Mezoregiony Kotliny Sandomierskiej: 512.45 – Równina Tarnobrzeska, 512.46 – Dolina Dolnego Sanu, 512.47 – Równina Biłgorajska, 512.49 - PłaskowyŜ Tarnogrodzki

NajwyŜej połoŜoną miejscowością są Szczeckie Doły, znajdujące się w północno- zachodniej części omawianego obszaru, gdzie teren osiąga wysokość 272,0 m n.p.m. natomiast tereny połoŜone najniŜej znajdują się na południe od miejscowości Lipa w południowo- zachodniej, przygranicznej części arkusza (rzędna wysokościowa 152,1 m n.p.m.). Pod względem klimatycznym omawiany obszar naleŜy do regionu klimatycznego kotlin podgórskich, podregionu Kotliny Sandomierskiej (Eckes i in., 2001). Panuje tu klimat łagod-

ny, o średniej rocznej temperaturze powietrza 7,6°C. Czas zalegania pokrywy śnieŜnej wynosi od 50 do 60 dni. Średnia roczna suma opadów atmosferycznych w Zaklikowie kształtuje się na poziomie 660 mm. Maksimum opadów przypada na miesiące letnie – czerwiec, lipiec – 83 mm, natomiast minimum na styczeń - 38 mm. Okres wegetacyjny trwa przewaŜnie 210 - 220 dni. W rejonie tym przewaŜają wiatry wiejące w kierunku zachodnim, południowo- zachodnim i północno-zachodnim, o przeciętnych prędkościach około 3 m/s. Dominującą gałęzią gospodarki na obszarze arkusza jest rolnictwo. UŜytki rolne po- krywają większe powierzchnie w północnej części obszaru arkusza, natomiast w części połu- dniowej dominują tereny zalesione. W części północnej przewaŜają urodzajne gleby brunatne, które powstały na glinach i lessach. W części południowej występują wykształcone na utworach piaszczystych gleby bielicowe, natomiast w dolinach cieków rzecznych mady i gleby mułowo-bagienne. Miejsca podmokłe przewaŜnie porastają uŜytki zielone - łąki i pastwiska. Wśród gruntów ornych w północnej części mapy przewaŜa kompleks glebowy pszenno- buraczany dobry i pszenny natomiast w południowej kompleks pszenno Ŝytni i Ŝytni. Prowa- dzona jest hodowla drobiu, trzody chlewnej i bydła. W dolinie Sanny oraz w południowej części obszaru arkusza, gdzie znajdują się w znacznej ilości stawy rybne na duŜą skalę rozwi- nięta jest hodowla ryb. Przemysł jest skupiony głównie w Zaklikowie, gdzie znajdują się: Zakłady Terenowe Huty Stalowa Wola - Fabryka Elementów Złącznych, Spółdzielnia Pracy „Betoniarnia”, Wy- twórnia Mas Bitumicznych, Zakład Drzewny - Rejon „Las” sp. z o.o. oraz masarnia. W miej- scowości Lipa zlokalizowane są: Zakłady Produkcji i Nasycania Podkładów Kolejowych, Zakłady Silikatowe produkujące materiały budowlane oraz tartak drzewny. Ponadto na obszarze arkusza znajduje się szereg drobnych przedsiębiorstw oferujących usługi w sferze han- dlowo-usługowej. Skanalizowana jest tylko jedna miejscowość - Potoczek, natomiast oczyszczalnie mechaniczne znajdują się w Potoczku i Lipie, a w Zaklikowie oczyszczalnia biologiczna. Skła- dowiska odpadów komunalnych zlokalizowane są w miejscowościach Potok Wielki i Zakli- ków. Główną trasą komunikacyjną na obszarze arkusza jest droga krajowa nr 855 biegnąca z południa na północ od Stalowej Woli do Kraśnika oraz droga krajowa nr 857 - o przebiegu równoleŜnikowym – łącząca Zaklików z Modliborzycami. Na terenie arkusza istnieje równieŜ dość dobrze rozwinięta sieć dróg lokalnych o nawierzchni asfaltowej lub utwardzonej, łącząca ze sobą mniejsze miejscowości. Z południowego-zachodu na północny-wschód, biegnie jed-

notorowa linia kolejowa relacji Stalowa Wola – Lublin. Z południa na północ biegnie takŜe gazociąg Jarosław - Puławy.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Zaklików przedstawiono na podstawie „Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Zaklików” (Bielecka, 1968 a, b). W układzie regionalnym południowa część obszaru omawianego arkusza połoŜona jest w obrębie zapadliska przedkarpackiego, natomiast część północna znajduje się na obszarze niecki lubelskiej. Granica pomiędzy tymi jednostkami strukturalnymi ma charakter tektonicz- ny i biegnie wzdłuŜ szeregu równoległych uskoków tworzących krawędź, po której następo- wało obniŜanie się terenu zapadliska, stanowiącą zarazem krawędź morfologiczną pomiędzy Kotliną Sandomierską a WyŜyną Lubelską. Najstarszymi utworami na obszarze omawianego arkusza są prawdopodobnie łupki ilaste kambru. Nawiercone zostały wprawdzie poza obszarem arkusza, w okolicy Skowierzyna, tuŜ przy jego południowo-zachodniej granicy, jednak przypuszczalnie północno-wschodni brzeg tego kambryjskiego pasma znajduje się w obrębie arkusza Zaklików. Najstarszymi utworami występującymi na obszarze arkusza (nawierconymi) są osady jurajskie, których obecność stwierdzono na głębokości kilkudziesięciu metrów w północnej części arkusza i na głębokości 140-270 m na południe od krawędzi erozyjnej. Utwory jury wykształcone są jako wapienie detrytyczne i drobnoziarniste, w spągowych warstwach jako dolomity i piaskowce. Na utworach jury zalegają osady górnokredowe, które wykształcone są jako wapienie i piaski glaukonitowe z fosforytami (alb i cenoman), wapienie i opoki (turon) oraz opoki mar- gliste (koniak i santon). Utwory albu i cenomanu nie odsłaniają się na powierzchni terenu - stwierdzono je na głębokości od 106,2 do 149,2 m p.p.t. w rejonie: Węglina, Szeliny i Bara- ków Starych. Opoki turonu koniaku i santonu odsłaniają się jedynie na zboczach głęboko wciętych dolin rzecznych: Karasiówki - w rejonie Łychowa, Węglinka i Potoka oraz powyŜej źródeł Stanianki (Bielecka, 1968, b). Osady miocenu są najczęściej spotykanymi utworami podczwartorzędowego podłoŜa. Reprezentowane są one przez osady wykształcone w facji: okruchowej - piaski, piaskowce i zlepieńce, węglanowej - wapienie i margle oraz ilastej - iły o strukturze łupkowej z mułow- cami, tzw. iły krakowieckie. MiąŜszość serii miocenu dochodzi nawet do 250,0 m. Osady miocenu facji węglanowej i okruchowej występują jedynie w północnej części arkusza, od- słaniając się głównie wzdłuŜ krawędzi WyŜyny Lubelskiej (Baraki, Zdziechowice i Łysa- ków). W kierunku północnym osady miocenu chowają się pod kompleks osadów lessowych

i wyłaniają się jedynie na odosobnionych kulminacjach lub w pobliŜu wcięć erozyjnych (na zboczach wzgórz w dolinie Karasiówki i Stanianki w rejonie Łychowa, Węglina i Potoka). W duŜych kamieniołomach w okolicy Łysakowa w szeregu większych i mniejszych w duŜej mierze zarośniętych łomów chłopskich w rejonie Potoka oraz w niewielkich odsłonięciach naturalnych w stromych zboczach doliny Karasiówki odsłaniają się prawie wyłącznie wapienie litotamniowe-detrytyczne i wapienie serpulowe. W rejonie Zdziechowic, Koloni Potok i Węglinka oprócz wapieni na niewielkich powierzchniach, sporadycznie odsłaniają się serie piasków i piaskowców wapienno-kwarcowych oraz wapieni detrytycznych. Iły krakowieckie nie przekraczają morfologicznej granicy strefy krawędziowej (Bielecka, 1968, b) występują wyłącznie w południowej części arkusza. MiąŜszość ich rośnie w kierunku południowym. Przy granicy WyŜyny wynosi kilkadziesiąt metrów, w rejonie Zaklikowa juŜ ponad 100 m, a w okolicy Lipy dochodzi do 200 m. Na południe od krawędzi, w obrębie Kotliny Sando- mierskiej, utwory miocenu całkowicie przykryte są osadami czwartorzędowymi. Na powierzchni lub pod niewielkim nadkładem czwartorzędowym odsłaniają się jedynie w okolicy Zaklikowa, Ireny i Baraków Nowych. Utwory czwartorzędowe pokrywają większą część powierzchni terenu (fig. 2). Na obszarze arkusza występują osady zlodowaceń południowo- środkowo- i północnopolskich (Bie- lecka, 1968, a, b). Utwory zlodowaceń południowopolskich reprezentowane są przez: gliny zwałowe z głazami, piaski i Ŝwiry lodowcowe oraz piaski rezidualne z głazami i Ŝwiry rezidualne. Pła- ty gliny zwałowej z głazami odsłaniają się na powierzchni terenu głównie w północnej części obszaru arkusza: w strefie krawędzi WyŜyny Lubelskiej w rejonie Zdziechowic i Woli Potoc- kiej oraz w dolinie Karasiówki w okolicach Łychowa i w rejonie Potoka Wielkiego. W pół- nocno zachodniej części arkusza oraz w niŜszych partiach krawędzi WyŜyny często są to tylko relikty ograniczające się do głazów skał północnych, głównie granitów leŜących bezpo- średnio na utworach mioceńskich lub występujących łącznie z piaskami czwartorzędowymi lub na stokach w obrębie utworów deluwialnych. Ku wschodowi miąŜszość glin wzrasta. W rejonie Potoka Wielkiego wynosi około 3 m. W południowej części arkusza niewielkie płaty gliny zwałowej odsłaniają się jedynie w okolicy Lipy i Gielni. TakŜe i tutaj często są to tylko eratyki leŜące na iłach krakowieckich.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Zaklików na tle szkicu geologicznego wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorzęd; holocen: 1 - piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen - holocen: 2 - piaski eoliczne lokalnie, w wydmach; 3 - lessy, 4 - lessy piaszczyste i pyły lessopodobne; plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 5 - gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno - deluwialne, 6 - piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; zlodowacenia środkowopolskie: 7 - piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 8 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 9 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; interglacjał mazowiecki: 10 – piaski i mułki rzeczno - jeziorne; zlodowacenia połu- dniowopolskie: 11 - piaski i Ŝwiry sandrowe, 12 - gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; zlodowacenia najstarsze: 13 - piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne. Neogen; miocen: 14 – wapienie organodetrytyczne, siar- konośne, Ŝwiry, piaskowce i gipsy, 15 – iły mułki, piaski, Ŝwiry z węglem brunatnym. Kreda górna: 16 – wapienie, kreda pisząca z krzemieniami, opoki , margle, wkładki piaskowców i gezy, 17 – wapienie, opoki, margle, fosforyty, czerty, 18 – opoki, margle, mułowce, iłowce i piaskowce, 19 – wapienie, margle, piaskowce, opoki z czertami, fosforyty. Jura górna: 20 – wapienie, margle, iłowce, dolomity, wapienie oolitowe lokalnie z wkładkami margli i iłów. Kambr dolny i środkowy: 21 – piaskowce, iłowce, zlepieńce, mułowce. 22 – zasięg zlodowacenia Odry.

Piaski i Ŝwiry lodowcowe oraz piaski rezidualne z głazami występują w brzeŜnej strefie krawędzi WyŜyny Lubelskiej - pomiędzy miejscowościami: Potoczek, Zdziechowice i Baraki Stare. Odsłaniają się one takŜe w rejonie Lipy gdzie tworzą niewielki izolowany płat. świry rezidualne budują szczytowe partie wzgórza znajdującego się pomiędzy Poto- kiem Wielkim a Osinkami. Są to głównie otoczaki czerwonego granitu o średnicy od 3,0 do 5,0 cm, leŜące na glinach zwałowych. Osady rzeczne, częściowo wodnolodowcowe, zajmujące rozległe powierzchnie na obszarze pomiędzy miejscowościami: Baraki Nowe, Potoczek, Goliszowiec i Lipa zaliczają się do osadów zlodowaceń środkowopolskich. Są to przewaŜnie piaski średnioziarniste, słabo wysortowane, z wkładkami piasków gruboziarnistych i Ŝwirów oraz pojedynczymi otoczaka- mi skał krystalicznych. MiąŜszość ich wynosi od kilku do kilkunastu metrów. Osady zlodowaceń północnopolskich na południu obszaru reprezentowane są przez utwory rzeczne średnich tarasów akumulacyjnych (4-6 m n. p. rzeki) wykształcone w postaci piasków drobno- i średnioziarnistych z wkładkami mułków i torfów. Sporadycznie występują tu cienkie wkładki drobnoziarnistych Ŝwirów. MiąŜszość tej serii dochodzi do kilkunastu me- trów. Wychodnie tych osadów zajmują duŜe powierzchnie w zachodniej i południowej części obszaru arkusza, w rejonach miejscowości: Baraki Nowe, Irena, Lipa i Gwizdów. W północnej części obszaru w tym okresie akumulowane były utwory lessowe tworzące rozległe pokrywy na terenach wierzchowin WyŜyny Lubelskiej. Oprócz lessów, których miąŜszość dochodzi do 15 m (Bielecka, 1968 a, b), występują tu lessy piaszczyste i gliny lessopodobne charakteryzujące się duŜo mniejszą miąŜszością (1,5 - 2,5 m). Osady holocenu reprezentowane są przez piaski i mady rzeczne, torfy, piaski humusowe i młodoholoceńskie osady mułkowo-piaszczyste. Piaski staroholoceńskich tarasów występują w południowej części arkusza w rejonie Lipy i Gwizdowa. Lokalnie przykryte są madami o niewielkiej miąŜszości (maksymalnie do 1,5 m, przewaŜnie około 0,5 m) oraz niekiedy tor- fami, których największe nagromadzenie stwierdzono w dolinie Sanu ( Bielecka, 1968 a, b). Najmłodszymi osadami są piaski humusowe występujące w południowej części arkusza w postaci licznych, lecz niewielkich powierzchniowo i miąŜszościowo (poniŜej 0,5 m) płatów. W strefie krawędzi WyŜyny Lubelskiej oraz na stokach dolin rzecznych w północnej części obszaru arkusza występują: gliny, piaski i Ŝwiry deluwialne. DuŜe powierzchnie w centralnej i południowej części obszaru arkusza zajmują piaski eoliczne występujące w formie wydm oraz pól piasków przewianych. Osady te rozprzestrze- nione są mniej więcej równomiernie, przy czym największe ich skupiska znajdują się na za- chód od miejscowości Lipa oraz na południowy zachód od Zaklikowa.

IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze arkusza Zaklików znajduje się 20 udokumentowanych złóŜ kopalin (czwar- torzędowych piasków i glin oraz trzeciorzędowych iłów i wapieni z marglami) w tym: 8 złóŜ kopalin okruchowych, 10 złóŜ kopalin ilastych oraz 2 złoŜa kopalin węglanowych (tabela 1). Ponadto znajdowały się tutaj 4 złoŜa piasków skreślone z „Bilansu zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce” (Przeniosło, 2006).

1. Kopaliny okruchowe

ZłoŜa kopalin okruchowych udokumentowane zostały w piaskach akumulacji eolicznej (wydmy) oraz rzecznej. Piaski wydmowe udokumentowano w sześciu złoŜach: „Zaklików - Zdziechowice” (Borzęcki, Sołtysik, 1971), „Zaklików - Irena” (Manterys, 1972), „Zaklików I” (Czaja - Jarzmik, 1988), „Łysaków” (Gałus, 1978), oraz „Lipa I” (Dyl, 1978; Magdoń, Skiba, 1999) i „Łysaków-Walas” (Florek, 2004). Są to piaski drobnoziarniste, często pylaste, dobrze wysortowane, o niskiej zawartości frakcji grubszych. Trzy z nich: „Zaklików - Zdzie- chowice”, „Zaklików - Irena” oraz „Lipa I” to złoŜa piasków kwarcowych o duŜej zawartości krzemionki (śr. zaw. 93,21-96,12%), dobrej segregacji i wysokim stopniu obtoczenia ziarn oraz małej zawartości substancji obcych. Pierwsze z nich udokumentowano do produkcji be- tonów komórkowych, dwa następne do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Dwa złoŜa: „Łysaków III” (Czaja - Jarzmik, 1990) oraz „Antoniówka” (Florek, 2001) znajdują się na holoceńskich tarasach akumulacyjnych w dolinie Sanny. Występują tu piaski średnioziarniste, rzadziej drobnoziarniste, biało-Ŝółte lub ciemnoŜółte z wkładkami i soczewkami piasków szarych i ciemnoszarych miejscami wręcz czarnych (duŜa ilość szczątków organicznych). Punkt piaskowy (zawartość ziarn o średnicy do 2 mm) we wszystkich w/w złoŜach jest zbliŜony do 100%, a średnia zawartość pyłów nie przekracza 6%. ZłoŜa te charakteryzują się prostą budowę geologiczną niewielką grubością nadkładu oraz poziomem wód gruntowych zalegającym najczęściej poniŜej spągu złoŜa. Jedynie w złoŜach „Zaklików - Irena” oraz „Li- pa I” poziom wodonośny występuje w spągowych warstwach serii złoŜowej, a złoŜe „Anto- niówka” jest częściowo zawodnione.

Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan zagospoda- Wydobycie Nr Wiek kompleksu Kategoria Zastosowa- Klasyfikacja złóŜ Przyczyny Nazwa Rodzaj bilansowe rowania (tys. ton, złoŜa na litologiczno- rozpoznania nie kopaliny klasy klasy konfliktowości złoŜa kopaliny (tys. ton, tys. m3*) złoŜa tys. m3*) mapie -surowcowego 1-4 A-D złoŜa wg stanu na 30.12.2005 r. (Przeniosło, 2006) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Potok w Ng 166 816 C2 N 0 Sc 2 B L, Gl

2 Zaklików - Zdziechowice pki Q 1 462 C2 N 0 Sb 4 B L

3 Zaklików i(ir) Ng 30 144* C1 N 0 Sc 4 A -

4 Zaklików II i(ic) Ng 7 395* C2 N 0 Scb 4 A -

5 Zaklików - Sanna i(ic) Ng 60* C1 G* 0 Scb 4 A -

6 Zaklików - dz.1573 i(ic) Ng 0,0 C1 Z 0 Scb 4 A -

7 Zaklików - dz.1167 g(gc), i(ic) Q, Ng 8* C1 Z 0 Scb 4 A - 12 12

8 Zaklików - Marchut i(ic) Ng 21* C1 Z 0 Scb 4 A -

9 Antoniówka p Q 128 C1 G 4 Sb 4 A -

10 Stawki g(gc) Q 37* C1* G 0 Scb 4 A -

11 Stawki dz. 117, 118, 210 g(gc) Q 108* C1* Z 0 Scb 4 A -

12 Łysaków p Q 2 391 C1* N 0 Sb 4 B L

13 Łysaków w Ng 16 619 B+C1+C2 Z 0 Sw 2 B Gl, K

14 Łysaków III p Q 220 C1* N 0 Sb, Sd 4 B L

16 Zaklików - Irena pki Q 5 257 C2 N 0 Sb 4 B L +N

17 Zaklików I p Q 230 C1* N 0 Sb 4 B L

18 Lipa I pki Q 1 596 C1 G 18 Sb 4 B L + N

19 Zaklików-Grabowski i(ic) Ng 39 C1 G 3 Scb 4 A - 20 Stawki IV* g(gc) Q 22 B G** 0 Scb 4 A -

21 Łysaków-Walas p Q 79 C1 G 13 Sb 4 A -

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Łysaków - Piotrowski p Q - C1 ZBW - Sb - - -

Zaklików p Q - C1* ZWB - Sb - - -

Łysaków „S” p Q - C1* ZWB - Sb - - -

Lipa pki Q - B+C1 ZWB - Sb - - -

Rubryka 2: * złoŜa udokumentowane w 2006 r., niezamieszczone w „Bilansie zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce", Warszawa, 2006 r. Rubryka 3: i(ic) - iły ceramiki budowlanej, i(ir) - iły o róŜnym przeznaczeniu, (do produkcji cementu), (gc) - gliny ceramiki budowlanej, p - piaski, pki- piaski kwarcowe o innym zastosowaniu (do produkcji cegły wapienno-piaskowej oraz betonów komórkowych), w - wapienie Rubryka 4: N -neogen, Q - czwartorzęd Rubryki 5 i 8: wg aktualnego „Bilansu zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce", Warszawa, 2006 r. Rubryka 6: tak jak w instrukcji Rubryka 7: złoŜa: G - zagospodarowane, G*- zagospodarowane eksploatowane okresowo, G**- eksploatowane od IV kwartału 2006 r., N - niezagospodarowane, Z - zaniechane, ZWB - złoŜe wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: Sb - surowce budowlane, Sd - surowce drogowe, Scb - surowce ceramiki budowlanej, Sc - surowce cementowe, Sw - surowce wapiennicze Rubryka 10: złoŜa: 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne

13 13 Rubryka 11: złoŜa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12 - L- ochrona lasów, GL – ochrona gleb, K- ochrona krajobrazu, N – Natura 2000

Tabela 2 Charakterystyka najwaŜniejszych parametrów geologiczno-górniczych i jakościowych złóŜ kopalin okruchowych Głębokość Parametry jakościowe Grubość MiąŜszość występowania zawartość Nr zawartość nadkładu złoŜa zwierciadła pyłów zawartość złoŜa Nazwa złoŜa Rodzaj frakcji (m) (m) wody mineralnych frakcji zawartość zawartość zawartość na Powierzchnia (ha) kopaliny < 2 mm od-do od-do (m) (%) 0,05-0,5 mm SiO Al O Fe O mapie punkt 2 2 3 2 3 śr. śr. od-do od-do 0,32-0,63 mm* piaskowy śr. śr. 1 2 3 4 5 6 8 9 10 11 12 13 Zaklików - Zdziechowice 0,1-0,5 0,1-13,1 b.d.* 0,2-5,0 34,23-59,81* 2 pki 99,9. 95,18-96,36 1,53-1,88 0,33-0,37 36,9 0,5 4,0 14,6 b.d. 47,95 Antoniówka I b.d. 2,3-6,9 1,9-5,8 9 p n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. 1,9 0,4 b.d. 3,6 Łysaków 0,0-0,2 2,3-21,8 6,0-22,0* 1,4-17,2 12 p 99,2 n.b. n.b. n.b. n.b. 12,7 0,2 11,7 b.d. 3,9

14 14 Łysaków III 0,1-1,0 3,5-9,9 3,6-10,8* 4,7-7,9 99,8-100,0 14 p n.b. n.b. n.b. n.b. 1,6 0,3 7,2 b.d. 6,1 99,9 Zaklików - Irena 0,0-0,5 2,0-13,4 4,0-14,4 0,1-5,5 79,6-96,3 16 pki 100,0 93,21 3,35 0,31 96,5 0,2 5,4 b.d. 1,5 94,2 Zaklików I 0,0-0,0 1,5-13,6 2,0-15,5* 0,9-2,9 17 p 100,0 n.b. n.b. n.b. n.b. 1,9 0,0 5,5 b.d. 1,8 Lipa I 0,4-1,0 4,0-16,5 1,8-18,0 0,0-2,0 99,8-100,0 88,2-95,6 18 pki 93,74 1,48 0,57 17,0 0,6 6,5 b.d. 1,0 99,9 92,2 Łysaków –Walas 0,6-2.4 5,4-7,6 nie 21 p n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. 1,69 1,7 6,2 stwierdzono

Rubryka 3: p – piasek, pki - piasek kwarcowy o innym zastosowaniu (piaski do produkcji cegły wapienno-piaskowej i betonów komórkowych) Rubryka 6: *złoŜe udokumentowane w warstwie suchej, powyŜej zwierciadła wody Rubryki 4-8: b.d. - brak danych, n.b. - nie badano

Na podstawie opracowania „Zasady dokumentowania złóŜ kopalin stałych” (Zasady, 2002) dokonano klasyfikacji sozologicznej złóŜ z punktu widzenia ich ochrony oraz z punktu widzenia ochrony środowiska. Ze względu na ochronę złóŜ, wszystkie złoŜa surowców okruchowych zaliczone zostały do powszechnych, łatwo dostępnych, licznie występujących na terenie całego kraju. Z punktu widzenia ochrony środowiska złoŜa kruszywa naturalnego „Łysaków - Walas” i „Antoniówka” zaliczone zostały do złóŜ małokonfliktowych, moŜli- wych do eksploatacji bez specjalnych uwarunkowań, natomiast pozostałe złoŜa kopalin okruchowych do złóŜ konfliktowych, moŜliwych do eksploatacji po spełnieniu określonych wy- magań, z uwagi na połoŜenie w granicach kompleksów leśnych, a złoŜa „Lipa I” i „Zaklików Irena” takŜe w obszarze Natura 2000.

2. Kopaliny ilaste

ZłoŜa kopalin ilastych udokumentowane zostały w iłach mioceńskich formacji krako- wieckiej oraz glinach czwartorzędowych. Iły udokumentowano w złoŜach: „Zaklików” (Ba- rański, 1963, Fic, 1981), „Zaklików II” (Kowalik, śurak, 1974), „Zaklików - Sanna” (Szy- mańska, 1995), „Zaklików Grabowski” (Florek, 2003), „Zaklików - dz. 1167” (Tabor, 1994) „Zaklików - dz.1573” (Kobiela, Płaneta, 1994), i „Zaklików - Marchut” (Stach, 1988). Wszystkie te złoŜa znajdują się w rejonie Zaklikowa, na zachód od tej miejscowości. W więk- szości są to złoŜa małe o powierzchni poniŜej 1,5 ha. Występujące w tym rejonie iły cechują się dobrą jakością, i cienkim nadkładem oraz korzystnymi warunkami hydrogeologicznymi. Są to iły o strukturze łupkowej lub bryłowej barwy ciemnostalowej, o niewielkim stopniu zapiaszczenia i zamarglenia. Z uwagi na ich właściwości sorbcyjne iły te mogą być wykorzystywane do uszczelniania skarp i podłoŜa w składowiskach odpadów. Gliny czwartorzędowe występują w złoŜach: „Stawki” (Kobiela, Stanek, 1990, Szy- mański, 2005), „Stawki IV” (Szymański, 2006) i „Stawki dz. 117, 118, 210” (Kobiela, Sta- nek, 1990, Sieńko, 2005). Są to mułki i tłuste, ilaste gliny zwałowe zlodowaceń południowo- polskich szarej barwy występujące w reliktowym płacie na przedpolu krawędzi WyŜyny Lu- belskiej na południowy zachód od Stawek. Odznaczają się one duŜą zwięzłością i twardością oraz niewielką ilością drobnego rumoszu skalnego. W złoŜu „Zaklików - dz. 1167” udokumentowano zarówno gliny czwartorzędowe, jak i iły mioceńskie. Natomiast w złoŜu „Zakli- ków Grabowski” oprócz iłów udokumentowano jako kopalinę towarzyszącą występujące w nadkładzie piaski gliniaste. Charakterystykę najwaŜniejszych parametrów geologiczno- górniczych i jakościowych złóŜ kopalin ilastych zawiera tabela 3. Z uwagi na właściwości sorpcyjne iły te mogą być wykorzystane do uszczelnienia skarp i podłoŜa składowisk odpadów.

Tabela 3 Charakterystyka najwaŜniejszych parametrów geologiczno – górniczych i jakościowych złóŜ kopalin ilastych

Parametry jakościowe Skład chemiczny kopaliny Grubość Zawartość Nr Nazwa złoŜa nadkładu MiąŜszość Skurczliwość Wytrzymałość Zawartość Rodzaj margla Φ>0,5 Nasiąkliwość Temp. złoŜa (m) złoŜa (m) wysychania na ściskanie (%) kopa- mm (%) wypału na (powierzchnia od-do (%) (MPa) śr. liny (%) od-do mapie złoŜa w ha) od-do śr od-do od-do od-do śr °C SiO2 CaO MgO Al2O3 Fe2O3 śr śr śr. śr (%) (%) (%) (%) (%) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Zaklików 0,2-11,5 24,0-43,3 brak 3 i(ir) nie badano nie badano nie badano nie badano 52,4 9,1 2,3 14,0 5,2 (55,0) 3,6 35,8 danych Zaklików II 1,8-5,0 12,2-28,0 0,0-0,1 2,5-14,4 6,9-36,7 11,8-33,9 4 i(ic) 900 50,9 7,3 1,7 15,3 6,6 (28,3) 2,9 25,7 brak danych 9,4 22,8 20,9 Zaklików - Sanna 0,2-1,4 6,0-6,0 5 i(ic) nie badano nie badano nie badano 900 nie badano 52,2 n.b. 2,5 14,9 n.b. (1,1) 0,7 6,0 Zaklików - dz. 0,0-0,0 3,5-5,5 b.d. brak danych brak brak danych 6 i(ic) nie badano 52,4 9,1 2,3 14,0 5,2 1573 (0,3 ) 0,0 b.d. 8,1 16,1 danych 19,6 16 16 Zaklików - dz. g(gc) 0,8-1,1 3,9-4,2 7 nie badano nie badano nie badano 900 nie badano 51,6 8,8 2,5 16,7 2,8 1167 (0,4) i(ic) 0,9 4,0 Zaklików - Mar- 0,0-1,0 b.d. 8 i(ic) nie badano nie badano nie badano 900-950 nie badano 55,7 6,2 2,6 16,5 5,1 chut (0,8) b.d. 2,7 Pole A 1,9-1,9 4,1-4,15 7,2 6,1-10,1 g(gc) nie badano 950 68,5 2,8 1,4 12,2 2,9 0,89 1,9 4,1 7,2 13,3 b.d. 10 Stawki Pole B 0,0-0,2 4,2-5,8 7,2 6,1-10,1 g(gc) nie badano 950 68,5 2,8 1,4 12,2 2,9 0,26 0,15 5,1 7,2 13,3 b.d.

Pole A 0,6-1,1 4,9-6,4 7,2 6,1-10,1 Stawki g(gc) nie badano 950 68,5 2,8 1,4 12,2 2,9 dz.117 1,04 0,85 5,7 7,2 13,3 b.d. 11 5,7 Pole B 0,4-0,5 4,6-5,6 7,2 6,1-10,1 g(gc) nie badano 950 68,5 2,8 1,4 12,2 2,9 118,210 1,16 0,45 5,1 7,2 13,3 b.d. Zaklików Grabow- i(ic) 1,0-1,7 4,5-5,5 brak danych brak danych b.d 19 n.b. 900 52,4 9,1 2,3 14,0 5,2 ski (1,2) 1,4 4,9 8,1 16,1 20,0 Stawki IV 1,8-2,0 3,4-4,2 6,1-10,1 20 g(gc) n.b 7,2 13,3 950 68,5 2,8 1,4 12,2 2,9 (0,57) 1,9 3,8

Udokumentowane iły w opisanych złoŜach zaliczone zostały do kopalin o przeciętnym znaczeniu i wartości gospodarczej. ZłoŜa posiadają wprawdzie korzystne warunki geologiczno-górnicze i jakościowe, jednak obszary na których te korzystne warunki występują są niewielkie (rejon na zachód od Zaklikowa i okolice Stawek). Jedyne dwa większe złoŜa o powierzchni kilkudziesięciu ha znajdują się w rejonie Zaklikowa. Są to: złoŜe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Zaklików II” i złoŜe surowców ilastych przemysłu cementowego „Zaklików”. W obszarze tego ostatniego udokumentowano 3 niewielkie złoŜa surowców ilastych ceramiki budowlanej: „Zaklików - Sanna”, „Zaklików Grabowski” i „Zaklików - dz. 1167”, bez rozliczenia zasobów. W klasyfikacji sozologiczne, ze względu na ochronę złóŜ, wszystkie złoŜa kopalin ilastych zaliczone zostały do powszechnych, łatwo dostępnych, licznie występujących na terenie całego kraju. Z punktu widzenia ochrony środowiska złoŜa: „Stawki”, „Stawki IV” i „Stawki dz. 117, 118, 210” zlokalizowane są wprawdzie na obszarach występowania gleb chronionych jednak z uwagi na ich bardzo małe powierzchnie (od 0,57 do1,16 ha) zaliczone zostały do złóŜ mało konfliktowych, podobnie jak pozostałe złoŜa kopalin ilastych, które z uwagi na ich lokalizację na terenach bezleśnych na glebach V i VI klasy zaliczono do złóŜ małokonflikto- wych, moŜliwych do eksploatacji bez ograniczeń.

3. Kopaliny węglanowe

Kopaliny węglanowe udokumentowano w złoŜach: „Potok” (Nowak, 1967) i „Łysa- ków” (Garlicka, Kopczyńska, 1966, Kasprowicz, 1989). Oba złoŜa zbudowane są z wapieni serpulowych oraz zalegających pod nimi detrytycznych wapieni litotamniowych. Wapienie serpulowe są skałą zbitą, masywną zbudowaną z serpul i muszli małŜów, natomiast podsta- wowym składnikiem wapieni litotamniowych jest pelit powstały z rozkruszenia litotamni oraz skorupek mięczaków (Bielecka, 1968 b). W budowie obydwu złóŜ w zdecydowanej większo- ści biorą udział wapienie litotamniowe. Charakterystykę najwaŜniejszych parametrów geologiczno-górniczych i jakościowych złóŜ kopalin węglanowych przedstawia tabela 4. Wapienie udokumentowane w obu złoŜach zaliczone zostały do kopalin o przeciętnej wartości gospodarczej. ZłoŜa posiadają korzystne warunki geologiczno-górnicze wydobywa- nia kopaliny, przy czym wapienie ze złoŜa „Potok” zalegają pod grubszym nadkładem. ZłoŜe „Łysaków” z uwagi na powierzchnię zaliczyć naleŜy do złóŜ średnich (30,9 ha), natomiast „Potok” to duŜe złoŜe udokumentowane w dwóch polach o łącznej powierzchni 324,4 ha.

Tabela 4 Charakterystyka najwaŜniejszych parametrów geologiczno-górniczych i jakościowych złóŜ wapieni Parametry geologiczne Parametry jakościowe Ro- Grubość Porowatość Nasiąkli- Wytrzymałość Nazwa złoŜa MiąŜszość Głębokość Zawartość nadkładu (%) wość na ściskanie Nr złoŜa dzaj złoŜa (m) występowania (%) (m) (%) (MPa) na mapie (powierzchnia złoŜa kopa- zwierciadła śr.

w ha) liny od-do wody (m) od-do od-do od-do od-do śr od-do SiO2 CaO MgO Al2O3 Fe2O3 śr śr śr śr 1 2 3 4 5 6 8 9 10 11 12 13 14 15 Obszar 0,1-17,0 3,5-52,0 24,7-41,6 19,9-40,4 3,7-15,4 Radna Góra w 17,0-41,0 6,82 49,66 0,90 0,61 1,61 4,8 32,8 36,0 29,8 9,2 Potok (236,4) 1 (342,4) Obszar 1,0-10,0 8,0-39,2 Karkówka w 12,0-29,0 n.b. n.b. n.b. 4,90 50,60 0,94 0,66 n.b. 18 18 4,9 24,8 (106,0) 2,0-14,0 30,5-64,7 1,0-4,0 ws 6,7 n.b. n.b. 46,0 1.37 51,48 1,03 1,37 0,20 2,4 Łysaków 13 10,0-40,0 (30,9) 1,9-13,6 1,0-35,7 wl n.b. n.b. 5,9 3,59 51,50 0,83 1,52 0,45 26,5

Rubryka 3: w – wapienie, ws –wapienie serpulowe, wl – wapienie litotamniowe Rubryka 6-10: b.d.- brak danych, n.b. – nie badano

W klasyfikacji sozologicznej ze względu na ochronę złóŜ, oba złoŜa kopalin węglano- wych zaliczone zostały do rzadkich w skali całego kraju skoncentrowanych w określonych regionach, natomiast z punktu widzenia ochrony środowiska, z uwagi na ochronę gleb, lasów i krajobrazu zaliczono je do konfliktowych.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Z 20 złóŜ udokumentowanych na obszarze arkusza Zaklików: 7 jest eksploatowanych, na 5 eksploatacja została zaniechana, a 8 złóŜ jest niezagospodarowanych. Aktualnie eksploatowane są 4 złoŜa kopalin ilastych: „Zaklików - Sanna”, „Zaklików Grabowski”, „Stawki” i „Stawki IV” oraz 3 złoŜa kopalin okruchowych: „Antoniówka”, „Ły- saków - Walas” i „Lipa I”. Eksploatowane złoŜa posiadają koncesje oraz zatwierdzone obszary i tereny górnicze. ZłoŜe „Zaklików – Sanna” udostępnione jest jednym nieregularnym wy- robiskiem o wymiarach 80x15-30x3,5-6-10 m. W zachodniej części, gdzie aktualnie jest prowadzona eksploatacja występuje w spągu woda. W południowo-wschodniej części na duŜej powierzchni zdjęty jest nadkład. Eksploatacja prowadzona jest okresowo. W odległości kilkuset metrów na północny wschód znajduje się złoŜe „Zaklików Gra- bowski”. W wyniku prowadzonej od 2003 roku eksploatacji powstało wyrobisko o wymiarach 140x20-70x3-10 m. W spągu w najgłębszej części wyrobiska występuje woda. Eksplo- atacja prowadzona jest w kierunku południowo-zachodnim. Roczne wydobycie wynosi około 3 tys. m3 iłów. Na obydwu tych złoŜach eksploatacja prowadzona jest przy pomocy samo- jezdnej koparki, a z wydobytej kopaliny w cegielni znajdującej się na południowym brzegu Sanny przy nieczynnym, wyeksploatowanym złoŜu „Zaklików dz.1573”, wypalana jest cegła pełna. ZłoŜe „Stawki” udokumentowane zostało w trzech polach: A, B i C. Eksploatowane by- ły jedynie zasoby w przyległych do siebie polach A i C. W polu B znaczna część zasobów około 50% uwięziona jest w pasach ochronnych. Zasoby w polu C zostały w większości wy- eksploatowane. Pozostałe zasoby uwięzione w skarpach docelowych w filarach ochronnych oraz pozabilansowe w ilości 10 tys. ton przekwalifikowano do strat eksploatacyjnych, a pole C wyłączono dodatkiem nr 1 ze złoŜa. Według tego dodatku do dalszej eksploatacji przewi- dziane są aktualnie tylko zasoby w polu A (wyeksploatowanym w około 60%). Pole to posiada koncesję na eksploatację i ustalony obszar i teren górniczy. W wyniku dotychczasowych prac górniczych powstało tu wyrobisko wgłębne, o wymiarach 140 x 50 x 6 m zajmujące większość powierzchni złoŜa. W części centralnej jest ono zawodnione. Front eksploatacji postępuje w kierunku zachodnim. W 2004 r. ze złoŜa wydobyto 2 tys. m3 gliny, która wyko-

rzystywana jest w pobliskiej cegielni do produkcji cegły pełnej. W roku tym eksploatacja zo- stała wstrzymana w związku z upływem terminu koncesji. Wznowiono ją w 2006 roku juŜ na podstawie nowej koncesji, na nowym terenie i obszarze górniczym. Od strony zachodniej do złoŜa Stawki przylega obszar złoŜa „Stawki IV” w którym eksploatację rozpoczęto z końcem 2006 roku. Niewielkie wyrobisko ma charakter wgłębny. ZłoŜe posiada koncesje i ustanowiony obszar i teren górniczy. Obydwa te złoŜa eksploatowane są przez tego samego uŜytkownika. Wydobycie kopaliny w granicach wymienionych złóŜ surowców ilastych prowadzone jest odkrywkowo, jednym poziomem wydobywczym, systemem ścianowym. Eksploatacja ma w większości wypadków charakter ciągły, a kopalina urabiana jest sposobem mechanicznym. Na obszarze arkusza Zaklików znajdują się takŜe 3 eksploatowane złoŜa piasków. W wyniku dotychczasowej eksploatacji złoŜa „Antoniówka” powstało wyrobisko wgłębne o wymiarach 100x70x5 m. W części zachodniej, gdzie aktualnie jest główny kierunek wydobycia, wyrobisko jest zawodnione, eksploatacja prowadzona jest spod wody. W po- łudniowo-wschodniej części eksploatowany jest poziom suchy. Ze złoŜa pozyskiwany jest piasek, który znajduje zastosowanie w budownictwie mieszkalnym, wodnym oraz w drogo- wnictwie. Kopalina wykorzystywana jest w stanie naturalnym, bez przeróbki. Eksploatacja prowadzona jest od roku 2002. Wydobycie w roku 2005 wynosiło 4 tys. ton. Piasek udokumentowany w złoŜu „Łysaków - Walas” wykorzystywany jest bez prze- róbki jako gotowy surowiec na podsypki do celów budowlanych i drogowych. Wyrobisko ma charakter stokowo - wgłębny, a jego aktualne wymiary wynoszą 190x50-60x4-10 m. Wyrobi- sko jest suche, eksploatowane ścianowo jednym poziomem, mechanicznie. Obecnie prace górnicze prowadzone są na ścianie zachodniej, który to kierunek jest głównym kierunkiem eksploatacji. Na przedpolu ściany eksploatacyjnej na 12 -15 m odcinku zdjęty jest nakład. Jest on składowany na hałdzie przy zachodniej granicy złoŜa. Wydobycie w roku 2005 wynosiło 13 tys. ton. Na złoŜu „Lipa I” istnieje wyrobisko stokowe o wymiarach 350 x 120 x 14 m. Wydo- bycie prowadzone jest w jego północnej części w kierunku północno-wschodnim. Na wyeksploatowanym obszarze prowadzona jest na bieŜąco rekultywacja leśna (szkółka). Do roku 2000 w Zakładzie Produkcji Silikatów, znajdującym się w odległości niespełna 1 km na połu- dniowy zachód od złoŜa produkowano bloki drąŜone wapienno – piaskowe. Od 2001 r. wydobywane piaski wykorzystywane są dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. W 2005 r. ze złoŜa wydobyto 18,0 tys. ton piasku. W roku 2006 eksploatacja na skalę przemysłową została wstrzymana w związku z wyeksploatowaniem złoŜa znajdującego się w obrębie ustalonego

obszaru górniczego i z brakiem zgody miejscowej ludności na sprzedaŜ dalszych działek i na eksploatację na terenach leśnych ze strony nadleśnictwa. Trwają pertraktacje na linii właści- ciele działek, koncesjobiorca, nadleśnictwo (waŜność koncesji do 2024 roku). Oprócz eksploatacji prowadzonej w granicach udokumentowanych złóŜ, na obszarze arkusza ma miejsce niekoncesjonowana eksploatacja piasków i wapieni. Prowadzona jest ona dorywczo na małą skalę w zaznaczonych na mapie punktach. Dla 5 z nich sporządzono karty informacyjne. „Dzikie” wyrobiska najczęściej mają wymiary rzędu kilkunastu maksymalnie kilkudziesięciu metrów, a wydobywane w nich kopaliny urabiane są ręcznie i wykorzystywane przez miejscową ludność na lokalne potrzeby budowlane. Jedynie piaski eksploatowane w miejscowości Stawki, słuŜą do schudzania surowca ilastego w pobliskiej cegielni. Wapienie wydobywane ze złoŜa „Łysaków” wykorzystywane były dla potrzeb przemy- słu wapienniczego i dla budownictwa (wapienie serpulowe). W związku z pogarszaniem się jakości kopaliny (wkładki wapieni piaszczystych i detrytycznych) w 1990 roku eksploatacja została zaniechana. Pozostały po niej dwa duŜe kilkudziesięciometrowe wyrobiska, częścio- wo zarośnięte samosiejkami drzew i krzaków, w których prowadzona jest przez miejscową ludność dorywcza eksploatacja wapieni na cele budownictwa (podmurówki). W latach 1995-2001 w związku z wyczerpaniem zasobów kopaliny oraz wygaśnięciem koncesji na eksploatację, zaprzestano wydobycia na złoŜach surowców ilastych ceramiki budowlanej: „Zaklików - Marchut”, „Zaklików - dz. 1573” i „Zaklików - dz. 1167”. Wyrobiska poeksploatacyjne złóŜ iłów uległy samoistnej rekultywacji wodnej. ZłoŜa te wnioskowane zostały przez Geologa Powiatowego w Stalowej Woli do skreślenia z „Bilansu zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce”. Z końcem 2004 r. kiedy minął termin waŜności koncesji zaniechano eksploatacji takŜe na złoŜu glin „Stawki dz. 117, 118, 210”. Z istniejących tu dwóch pól A i B od udokumento- wania (rok 1990) eksploatowane było wyłącznie pole B. Istniejące tu wyrobisko ma charakter stokowo-wgłębny, a jego wymiary wynoszą 60x25x4 m. Eksploatacja prowadzona była okresowo (w latach parzystych) 2 tys. m3 gliny co dwa lata. W roku 2005 opracowano dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej rozliczający zasoby, na podstawie którego w marcu 2006 r. została wygaszona koncesja. Planowane na 2006 rok opracowanie uproszczonego projektu zagospodarowania złoŜa i wystąpienie z wnioskiem o otrzymanie koncesji do chwili obecnej nie zostało zrealizowane. Na obszarze omawianego arkusza znajdowały się 4 złoŜa kopalin okruchowych: „Za- klików”, „Łysaków „S”, „Łysaków Piotrowski” oraz „Lipa”, które w związku z wyeksplo-

atowaniem zasobów zostały wybilansowane (tabela 1). Lokalizację ich zaznaczono na mapie dokumentacyjnej.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Perspektywy występowania kopalin na obszarze arkusza Zaklików związane są z: opokami i marglami wieku kredowego, wapieniami i iłami trzeciorzędowymi oraz piaskami czwartorzędowymi. Dla kopalin tych nie wyznaczono obszarów prognostycznych z uwagi na ochronny charakter terenu oraz zbyt słaby stopień rozpoznania przy duŜej zmienności zarów- no litologii, jak i cech jakościowych kopaliny. Dotyczy to szczególnie obszarów występowa- nia opok i margli kredowych oraz wapieni i iłów mioceńskich. W północno-zachodniej części obszaru arkusza znajduje się fragment obszaru perspek- tywicznego występowania opok i margli kredowych wraz z zalegającymi na nich wapieniami mioceńskimi. W całości występują one na obszarze 429 km2 obejmując rejon KsięŜomierza, Mniszka i Gościeradowa. Skały charakteryzują się zróŜnicowanym składem chemicznym i własnościami fizycznymi. Mogą znaleźć zastosowanie w przemyśle cementowym oraz budownictwie, jako kamień budowlany i kruszywo łamane. Obszar ten nie jest udostępniony górniczo, a oszacowane w nim w kat. D zasoby opok, margli i wapieni wynoszące około 19 mln ton (Krzowski i in., 1976) charakteryzują się duŜą zmiennością cech jakościowych. DuŜe powierzchnie na omawianym terenie objęte są ochroną z uwagi na tereny leśne i gleby wysokich klas bonitacyjnych. Perspektywiczny obszar dla wapieni mioceńskich wytypowano w rejonie miejscowości Potok Wielki, gdzie na zachodnim stoku wzniesienia odsłaniają się wapienie serpulowe i detrytyczne litotamniowe, z wkładkami marglistymi. W 2 większych i 6 małych łomikach wapienie te były eksploatowane przez miejscową ludność na lokalne potrzeby budowlane. W latach 80. wapienie te zostały opróbowane. Wyniki badań wykonanych przez Miastoprojekt Lublin (własności fizyko-mechaniczne i skład chemiczny), które przedstawia poniŜsza tabel- ka wskazują na niezbyt dobrą, a zarazem zróŜnicowaną jakość tych wapieni w aspekcie przy- datności dla budownictwa, natomiast wyniki analiz chemicznych wskazują na moŜliwości wykorzystania tych wapieni w przemyśle wapienniczym (Gatkowski, 1991). Obszarem perspektywicznym dla wapieni jest takŜe wzgórze przylegające od wschodu do obszaru złoŜa „Łysaków”. W duŜym kamieniołomie na jego wschodnim stoku odsłania się kilkunastometrowa seria twardych zwięzłych wapieni serpulowych oraz fragmenty grubych ławic w wyŜszych partiach, co sugerowałoby dominującą rolę tych wapieni na omawianym obszarze i moŜliwość ich wykorzystania zarówno dla budownictwa jak i dla przemysłu wa-

pienniczego. Brak jednak jakiegokolwiek opracowania, które pozwoliłoby na zakwalifikowa- nie tych zasobów do prognostycznych i dlatego teŜ zostały one wykazane jako perspekty- wiczne. Tabela 5 Parametry jakościowe wapieni mioceńskich w rejonie Potoka (wartości średnie) Ścieralność Zawartość Wytrzymałość Mrozood- Strata Porowatość Nasiąkliwość na tarczy (%) na ściskanie porność praŜenia (%) (%) Boehmego (MPa) (cykle) (%) cm SiO2 CaO MgO R2O3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

22,9 10,0 37,0 25 0,23 44,6 0,62 55,1 0,72 0,51

Na zachód od miejscowości Baraki, aŜ po miejscowość Szczecyn leŜącą na obszarze są- siedniego arkusza Zawichost, rozciąga się perspektywiczny obszar występowania mioceń- skich iłów krakowieckich przykrytych cienkim, maksymalnie kilkumetrowym płaszczem osa- dów czwartorzędowych. Występują tu iły barwy ciemnoszarej, niekiedy przewarstwione pia- skiem pylastym i mułkami, które wykazują przydatność do produkcji szerokiego asortymentu wyrobów ceramiki budowlanej od cegły pełnej czy kratówki, do sączków ceramicznych i da- chówek. Zasoby iłów w tym rejonie określone w kat. D wynoszą 16 mln m3 (Krzowski i in., 1976). Podobne iły występują takŜe na duŜo mniejszym obszarze na zachód od Zaklikowa. Na powierzchni około 2 km2 znajduje się tu 7 udokumentowanych złóŜ surowców ilastych przykrytych cienkim nadkładem utworów czwartorzędowych. PrzewaŜnie waha się on w granicach 0,0-3,0 m. Większe wartości około 5-10 m osiąga sporadycznie jedynie w zachodniej części złoŜa „Zaklików”. Charakterystyczne dla występowania iłów, tereny grząskich mokra- deł, poprzegradzanych łagodnymi garbami, rozciągają się na północ i zachód od udokumentowanych obszarów złoŜowych. Cały ten rejon o powierzchni około 5 km2 to obszar perspektywiczny dla iłów krakowieckich, stanowiących surowiec nadający się do produkcji wyrobów grubościennych, drąŜonych i cienkościennych ceramiki budowlanej oraz takŜe do produkcji glinoporytu i cementu. Kopaliną zajmującą duŜe powierzchnie na obszarze arkusza Zaklików, szczególnie w jego środkowej i południowej części, są piaski eoliczne, rzeczne i wodnolodowcowe. Większość ich wychodni znajduje się na terenach leśnych. Dlatego teŜ wytypowano jedynie jeden obszar perspektywiczny. Jest on połoŜony w obrębie piasków rzecznych i eolicznych pomiędzy złoŜami „Antoniówka” i „Łysaków-Walas”. Oprócz w/w złóŜ piaski na tym terenie

odsłaniają się w skarpach przydroŜnych oraz dwóch niewielkich odkrywkach eksploatowanych dorywczo na własne potrzeby przez miejscową ludność.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Zaklików połoŜony jest w dorzeczu górnej Wisły i naleŜy do zlewni dwóch jej prawobrzeŜnych dopływów: Sanny i Sanu. Granicę pomiędzy tymi zlewniami wyznacza dział wodny drugiego rzędu, biegnący wzdłuŜ lewego brzegu Sanny. Główną rzeką na obszarze arkusza jest Sanna płynąca środkiem arkusza ze wschodu na zachód. Północna część obszaru arkusza odwadniana jest przez nią oraz jej prawobrzeŜne dopływy Karasiówkę i Sta- niankę, natomiast w części południowej, zgodnie ze spadkiem terenu wody powierzchniowe gęstą siecią drobnych cieków wodnych spływają w kierunku południowo-zachodnim do doliny Sanu. Dwa większe prawobrzeŜne dopływy Sanu rozdzielone działem wodnym III rzędu to Złodziejka i Łukawica. Z rzek płynących przez obszar arkusza badane były tylko wody rzeki Sanny. Badania wykonane w dwóch punktach pomiarowych w jej górnym biegu w Modliborzycach oraz przy ujściu do Wisły w Opoce (obydwa punkty poza obszarem arkusza) stwierdziły III klasę jako- ści wód (WIOŚ Rzeszów, 2005, WIOŚ Lublin, 2005). Sądząc po lokalizacji punktów pomiarowych naleŜy przypuszczać, Ŝe rzeka ta na całej swojej długości prowadzi wody klasy III. DuŜe obszary szczególnie w południowej części arkusza zajmują wody stojące. Obok licznych podmokłości i zarastających jezior znajdują się tutaj znacznych rozmiarów (rzędu kilku km2) hodowlane stawy rybne (rejon, na południe od Zaklikowa, okolice Lipy) i więk- szość terenu w południowo-wschodniej części opisywanego obszaru.

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne na obszarze objętym arkuszem Zaklików są bardzo zróŜni- cowane. W północnej części na obszarze WyŜyny Lubelskiej wodonośny poziom uŜytkowy stanowią wody występujące w marglach i opokach kredy górnej. Na obszarze strefy krawę- dziowej w osadach piaszczysto - wapiennych występują wody piętra neogeńskiego (ujęcia w rejonie Zaklikowa i Zdziechowic). Południowy zasięg tego piętra wyznacza granica WyŜy- ny Lubelskiej. Często z wodami kredowymi tworzą one wspólny poziom neogeńsko – kredowy (ujęcia w Karkówce i Potoczku). Ten zbiornik wód podziemnych, występujący w spęka- nych utworach kredy i miocenu charakteryzuje się na ogół zwierciadłem swobodnym, wystę-

pującym na głębokości kilku metrów w części zachodniej arkusza, w rejonie Baraków Sta- rych, około 30-40 m w okolicach Karkówki i około 50 m w północno-wschodniej części arkusza. Wydajność studni waha się od 10-60 m3/h przy depresjach 2,9-14,8 m. W kierunku zachodnim wraz z głębokością zwiększa się takŜe wydajność studni kredowych i neogeń- skich. Ujęcia o największej wydajności 20-60 m3/h znajdujące się w Karkówce, Popielarni, Zaklikowie, Zdziechowicach, Potoku Stany i Potoczku zostały naniesione na mapę. Są to głównie ujęcia jednootworowe. Jedynie ujęcie w Popielarni składa się z dwóch studni. Głów- nym poziomem uŜytecznym na obszarze arkusza jest poziom kredowy (wody mioceńskie wykorzystywane są w duŜo mniejszym stopniu). Na obszarze znajdującym się w południowej części arkusza, gdzie brak jest uŜytkowego piętra wodonośnego (pod cienką warstwą utwo- rów czwartorzędowych występuje gruba seria iłów krakowieckich), naniesiono w okolicy Lipy 2 otwory studzienne o wydajności 10 m3/h (maksymalna wydajność w tym rejonie). Wody kredowe o naturalnym składzie chemicznym i dobrej jakości, nie wymagają uzdatniania (Cichecka, 1997). Jedynie w rejonach kontaktu hydraulicznego z płycej zalegają- cymi wodami mioceńskimi, obserwuje się podwyŜszone zawartości Ŝelaza i manganu, dlatego teŜ wtedy wody te wymagają prostego uzdatniania. Wody tych obydwu poziomów w strefie Krawędzi WyŜyny Lubelskiej są drenowane przez źródła o róŜnej wydajności. Występowanie ich związane jest z krawędziami dolin San- ny, Karasiówki i Stanianki. Większość z nich o wydajności kilku l/s zanika okresowo w latach suchych (Cichecka, 1997). Największe o wydajności 25-50 l/s występujące w rejonie Antoniówki, Potoku Starego i Lychowa naniesiono na mapę. Część południowa obszaru arkusza to obszar zapadliska przedkarpackiego, gdzie pod cienką warstwą utworów czwartorzędowych występują bezwodne iły krakowieckie. Wodono- śny poziom czwartorzędowy stanowią piaski i Ŝwiry rzeczne i wodnolodowcowe występujące w dolinie Sanny oraz w południowo-zachodniej części obszaru arkusza - w dolinie Sanu. Na przewaŜającym obszarze miąŜszość utworów czwartorzędowych jest bardzo niewielka, tak Ŝe trudno tu mówić o ciągłym poziomie kwalifikującym się jako uŜytkowy. Na całym tym obszarze znajduje się około 15 studni ujmujących wodę z piasków czwartorzędowych o wydaj- ności maksymalnie kilku m3/h. Wszystkie znajdują się w rejonie Lipy. Czwartorzędowe pię- tro uŜytkowe znajduje się tylko w dolinie Sanu, w południowo zachodnim naroŜu arkusza, gdzie wody występują w piaskach czwartorzędowych o miąŜszości 10-20 m juŜ od głębokości około 5 m p.p.t. (studnia Państwowego Gospodarstwa Rybackiego w Lipie o wydajności 32 m3/h). Wody czwartorzędowe są przewaŜnie zanieczyszczone (podwyŜszone zawartości Ŝelaza). W dolinie Sanu przekraczają one wymagania dla wód pitnych.

Według mapy głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagają- cych szczególnej ochrony (Kleczkowski, 1990) południowo-zachodnia część terenu arkusza Zaklików połoŜona jest w obszarze wysokiej ochrony (OWO) głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) 425 - Dębica - Stalowa Wola – Rzeszów (fig. 3), a granice zbiornika znaj- dują się juŜ poza granicami arkusza. Natomiast według wykonanej dokumentacji hydrogeologicznej (Górka i in., 1996) niewielki fragment tego zbiornika znajduje się w południowo- zachodniej części obszaru arkusza zajmując niewielką powierzchnię (kilka km2). Cały zbiornik zajmuje powierzchnię 2194 km2, a jego zasoby dyspozycyjne wynoszą 576 tys. m3/d. Na mapę został naniesiony przebieg granicy zbiornika według dokumentacji.

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Zaklików na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w ośrodku porowym, 4 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo – porowym, 5 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo - krasowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 405 – Niecka Radomska, kreda górna (K2) 406 – Niecka lubelska (Lublin), kreda górna (K2); 422 – Zbiornik Romanówka, jura górna (J3); 425 – Zbiornik Dębica – Stalowa Wola – Rzeszów, czwartorzęd (Q)

Ogólnie moŜna stwierdzić, Ŝe w obrębie głównego poziomu uŜytkowego, jakim jest poziom kredowy, występują wody o naturalnym składzie chemicznym i dobrej jakości, niewy- magające uzdatniania (Cichecka, 1997). Jedynie w rejonach kontaktu hydraulicznego z wodami zalegającymi płycej (głównie z wodami neogeńskimi), wymagają one prostego uzdatniania z uwagi na podwyŜszoną zawartość Ŝelaza i manganu. Najbardziej zanieczyszczone są wody poziomu czwartorzędowego bezpośrednio naraŜone na zanieczyszczenia migrujące z powierzchni ziemi. Największe zanieczyszczenia stwierdzono w dolinie Sanu (Ŝelazo).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 paździer- nika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt- kowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 857 - Zaklików zamieszczono w tabeli 6. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o zawartości prze- ciętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudze- niem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrome-

tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 6 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 857- dian) obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie Zaklików w glebach na dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra arkuszu 857- Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Zaklików

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2 Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 5 - 25 9 27 Cr Chrom 50 150 500 <1 - 3 1 4 Zn Cynk 100 300 1000 13 - 26 16 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1 - 2 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1 - 4 1 4 Ni Nikiel 35 100 300 <2 - 3 2 3 Pb Ołów 50 100 600 <5 – 14 9 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05 – 0,06 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 857-Zaklików 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 7 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające Ni Nikiel 7 ze stanu faktycznego, 2) grupa B - grunty zaliczone do uŜytków rolnych Pb Ołów 7 z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 7 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- sza 857-Zaklików do poszczególnych grup uŜytkowania zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 7 1:2 500 000 N – ilość próbek

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest pobranie próbek w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały, więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzeniem Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 6). Przeciętne zawartości arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, oło- wiu i rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod względem zawartości metali, wszystkie spośród badanych próbek spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne uŜytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜszonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas

pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w prze- dziale od około 10 do około 35 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 15 nGy/h i jest znacznie niŜsza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego wartości promieniowania gamma są niŜsze i zmieniają się od około 10 do około 45 nGy/h i przeciętnie wynoszą około 25 nGy/h. Obszar objęty arkuszem mapy Zaklików jest pokryty utworami czwartorzędowymi. W południowej części obszaru przewaŜają osady wodnolodowcowe zlodowacenia południo- wopolskiego (piaski i Ŝwiry) oraz osady rzeczne (mady, mułki, piaski i Ŝwiry) zlodowacenia północnopolskiego oraz holocenu. Dość częste są wystąpienia pasków eolicznych. W części północnej dominują gliny zwałowe i utwory lodowcowe (piaski, Ŝwiry i głazy) związane ze zlodowaceniem południowopolskim oraz utwory lessowe zlodowacenia północnopolskiego. Lokalnie odsłaniają się osady neogenu (piaski, piaskowce, zlepieńce, wapienie i margle). W profilu zachodnim wartości pomierzonych dawek są dość wyrównane i raczej niskie (przewaŜają wartości < 20 nGy/h), gdyŜ wzdłuŜ profilu dominują utwory piaszczysto-Ŝwiro- we. Profilu wschodni wykazuje wyraźną dwudzielność. Część południowa profilu charakteryzuje się niskimi dawkami promieniowani (ok. 10 nGy/h), gdyŜ przebiega wzdłuŜ osadów piaszczysto-Ŝwirowych. Część północna odznacza się znacznie wyŜszymi wartościami promieniowania gamma (35-45 nGy/h), co jest związane z występującymi wzdłuŜ tego fragmen- tu profilu glinami zwałowymi i utworami lessowymi.

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Zaklików (na osi osi (na Zaklików arkusza obszarze na promieniotwórczymi pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. 857W PROFIL ZACHODNI 857E PROFIL WSCHODNI

rz Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma ę dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 5633816 5633816

5631224 5631224

m 5628763 m 5628763

5619548 5619548

5617450 5617450

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h

31 31 StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5633816 5625452 5631224

5623661 m 5628763 m

5621606 5619548

5617450 5619792

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 0 1 2 3 4 5 6

kBq/m2 kBq/m2

StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ profilu zachodniego są lokalnie nieco podwyŜszone - wahają się od około 2,0 do około 10,0 kBq/m2 i są najpraw- dopodobniej związane z niezbyt intensywną anomalią występującą na północ i północny wschód od Sandomierza, nie stwarzają jednak Ŝadnego zagroŜenia radiologicznego dla ludno- ści. WzdłuŜ profilu wschodniego stęŜenia cezu wynoszą od około 0,3 do około 3,2 kBq/m2. Wartości te są charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzględniając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U.01.62.628) oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowa- ne rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umoŜliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróŜnicowane w nawiązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie moŜna lokalizować składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słuŜb, • wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono: - obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów,

- obszary o warunkach izolacyjnych spełniających przyjęte kryteria dla określonego typu składowisk odpadów, - obszary moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których moŜliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak- Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyróŜnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie:

- izolacyjnych właściwości podłoŜa – odpowiadających wyróŜnionym wymaganiom skła- dowania odpadów,

- rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających

- z przyjętych obszarów ochrony (p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, z – złóŜ, b – zabudowy mieszkaniowej i uŜyteczności publicznej). Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie RWU posiadających wymie- nione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska miąŜszość współczynnik rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1×10-7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie: - warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami dla określonego typu skła- dowisk (przyjętymi w tabeli 7),

- zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m, miąŜszość lub jednorod- ność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „ZagroŜenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizację wierceń doku- mentujących obecność warstwy izolacyjnej w obrębie wytypowanych obszarów. Otwory, w których profilu do głębokości 10 m stwierdzono obecność warstwy izolacyjnej o lepszych właściwościach niŜ warstwa udokumentowana na powierzchni terenu zostały zamieszczone takŜe na planszy głównej. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego przeniesiony z arkusza Zaklików Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Ciechecka, 1997). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnie- nie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarunkowa- nia. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wy- znaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Zaklików bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk odpadów podlegają: - zabudowa Zaklikowa i Potoku Wielkiego będących siedzibami Urzędów Gmin, - obszary leśne o powierzchni powyŜej 100 hektarów, - tereny objęte ochroną prawną w systemie NATURA 2000 „Lasy Janowskie” (ptaki) i „Uroczyska Lasów Janowskich” (siedliska), - rezerwaty przyrody: „Doły Szczeckie”, „Zaklików”, „Łęka” i „Imielty Ług”, - obszary ochronne udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 425 czwartorzędowy zbiornik „Dębica–Stalowa Wola–Rzeszów”,

- tereny podmokłe, bagienne i źródliskowe oraz łąki na glebach pochodzenia organicznego, - obszary (do 250 m) wokół jezior i stawów, - tereny pokryw lessowych występujące w północnej i północno wschodniej części, - powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek: Sanny, Stanianki, Karasiówki i Złodziejki oraz mniejszych cieków, - tereny o spadkach przekraczających 100. Obszary bezwzględnie wyłączone z moŜliwości składowania odpadów zajmują ponad 80% powierzchni analizowanego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Ze względu na wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpośrednio na powierzchni występują grunty spoiste spełniające kryteria przepuszczalności (tabela 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje się nie głębiej, niŜ 2,5 m p.p.t. Na terenach na których moŜna składować odpady, najlepsze własności izolacyjne mają gliny zwałowe zlodowaceń południowopolskich. Tworzą one warstwę przypowierzchniową na obszarach wierzchowinowych WyŜyny Lubelskiej (północno wschodnia część terenu). Jest to wysoczyzna porozcinana erozyjnie siecią dolin rzecznych. Obszary preferowane do składowania odpadów obojętnych wyznaczono w pobliŜu kra- wędzi WyŜyny Lubelskiej, w miejscach powierzchniowych wystąpień glin. Gliny te są piaszczyste, o rdzawo-brązowej barwie, z zielonkawymi plamami. Oprócz skał krystalicznych za- wierają okruchy skał wapiennych, kredowych i neogeńskich. Tworzą pokrywy o miąŜszości około 3,0 m. Obszary wyznaczono w rejonie Karkówki w gminie Zaklików i Stawek w gminie Potok Wielki. Mają one niewielkie, równinne powierzchnie, znajdują się przy drogach dojazdowych i w pobliŜu linii kolejowej. Ograniczeniem warunkowym lokalizacji składowiska odpadów w obszarze wytypowa- nym na południe od miejscowości Krakówka w gminie Zaklików jest połoŜenie na terenie udokumentowanego złoŜa wapieni „Potok”.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Utwory o dobrych własnościach izolacyjnych, występujące w strefie głębokości do 2,5 m p.p.t. – iły łupkowe z mułowcami i detrytusem wapienno–kwarcowym facji krakowiec- kiej sarmatu mają swoje wychodnie na terenach bezwzględnie wyłączonych z moŜliwości lokalizacji składowisk. Za odpowiednie dla składowania odpadów komunalnych uznano powierzchniowe wy- stąpienia glin zwałowych zlodowaceń południowopolskich budujących obszary wierzchowi- nowe WyŜyny Lubelskiej. Wykształcone są w postaci brązowo-czerwonych glin silnie ilastych (iłów piaszczystych?), zwięzłych, suchych, twardych, słaboplastycznych. Zawierają przewaŜnie drobny materiał krystaliczny, niekiedy większe głazy (Bielecka, 1968). Wskaźnik plastyczności wynosi prawdopodobnie w granicach 20-30% lub nieznacznie powyŜej, tak samo zawartość frakcji iłowej. Dlatego osady wydają się spełniać kryteria przyjęte dla skła- dowania odpadów komunalnych. Obszary preferowane do składowania odpadów komunalnych wyznaczono w rejonach Łychowa Szlacheckiego, Łychowa Gościeradowskiego i na wschód od Zielonki Górnej oraz w rejonie Dąbrówki, Potoku Sany i na wschodnich peryferiach Potoku Wielkiego. Warunki izolacyjne określono na mniej korzystne ze względu na to, Ŝe gliny ilaste, które wytypowano jako naturalną barierę geologiczną wymagają dodatkowych badań potwierdzających ich wła- sności izolacyjne (zawartość minerałów ilastych). Dodatkowe rozpoznanie geologiczne równieŜ pozwoli na ustalenie miąŜszości zalegają- cych tu glin oraz ustalenie faktycznych warunków hydrogeologicznych. Wytypowane obszary nie są ograniczone uwarunkowaniami geośrodowiskowymi. Miejsca pod składowanie odpadów komunalnych moŜna równieŜ poszukiwać w rejonie połoŜonym na północny zachód od wsi Baraki w gminie Gościeradów. Na terenie tym pod nadkładem osadów młodszych występują iły krakowieckie sarmatu. W wykonanym tu otwo- rze wiertniczym na głębokości 2,0 m nawiercono warstwę iłów plastycznych o miąŜszości 2,0 m, pod którymi występują wapienie detrytyczne, nieco piaszczyste. Jest to obszar o niskim stopniu zagroŜenia wód poziomu uŜytkowego. Ewentualna lokalizacja składowiska w tym rejonie będzie wymagała usunięcia przepuszczalnego nadkładu. Na omawianym terenie, w Potoku Wielkim funkcjonuje składowisko odpadów komunalnych zajmujące 0,51 hektara. Składowisko jest monitorowane, ma wykonany przegląd ekologiczny i zatwierdzoną instrukcję eksploatacji.

W Szczeckich Dołach znajduje się nieczynne „dzikie” wysypisko śmieci, dotychczas niezrekultywowane.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najlepszych warunków geologicznych na analizowanym terenie naleŜy spodziewać się w rejonie Łychowa Szlacheckiego, Łychowa Gościeradowskiego i Zielonki Górnej w gminie Trzydnik DuŜy oraz Dąbrówki i Potoku Stany w gminie Potok Wielki, gdzie na powierzchni odsłaniają się silnie ilaste gliny zwałowe zlodowaceń południowopolskich. W pozostałych obszarach wytypowanych w strefie przykrawędziowej WyŜyny Lubel- skiej występują gliny piaszczyste. W północnej części analizowanego terenu uŜytkowe piętro wodonośne związane jest z marglami, opokami marglistymi i gezami kredy górnej. W strefie krawędziowej, na południe od linii Salomin-Łychów-Potok Stany wody piętra kredowego występują pod zawodnionymi piaszczysto–wapiennymi osadami piętra neogeńskiego, tworząc wspólny system wodonośny. W obrębie wytypowanych obszarów warunki hydrogeologiczne są korzystne, stopień zagroŜenia wód uŜytkowych poziomów jest niski.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na analizowanym terenie udokumentowano liczne złoŜa surowców ilastych ceramiki budowlanej (iłów neogeńskich), wapieni neogeńskich, czwartorzędowych glin, piasków i pia- sków kwarcowych. Wyrobiska wszystkich eksploatowanych i zaniechanych złóŜ znajdują się na obszarach bezwzględnie wyłączonych z moŜliwości składowania odpadów. Na obszarze pozbawionym naturalnej izolacji w rejonie Potok Stany-Radwanówka znaj- dują się liczne, niewielkie kamieniołomy, w których wydobywa się wapienie na potrzeby lokalne. Kamieniołom wapieni w rejonie Potoczka równieŜ znajduje się na terenie pozbawionym naturalnej izolacji. Ze względu na zawodnienie kamieniołomów oraz to, Ŝe stanowią dodatkowy element urozmaicenia krajobrazu nie powinny być one miejscem składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróŜnio- nych typów odpadów naleŜy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geolo-

gicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno–inŜynierskiej i hydrogeologicznej, dołączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równieŜ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za- sięgi występowania w podłoŜu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do- brą naturalną izolację dla połoŜonych głębiej poziomów wodonośnych.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005), warunki podłoŜa budowlanego przedstawiono na całym omawianym obszarze z po- minięciem: obszarów Parku Krajobrazowego Lasów Janowskich, rezerwatów przyrody, la- sów, chronionych uŜytków rolnych i łąk na glebach pochodzenia organicznego, udokumentowanych złóŜ kopalin oraz obszarów miejskich o zwartej zabudowie. Podstawą do opracowania w/w warunków były: mapa geologiczna w skali 1: 50 000 wraz z objaśnieniami (Bie- lecka,1968 a, b), mapy topograficzne w skali 1: 25 000 i obserwacje terenowe. O przydatności podłoŜa pod zabudowę decydują: rodzaj i stan gruntów, głębokość wy- stępowania zwierciadła wód gruntowych oraz rzeźba powierzchni terenu. Zgodnie z w/w kry- teriami wydzielono obszary na których istnieją warunki korzystne lub niekorzystne dla budownictwa. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych występują na obszarze arkusza głów-nie w obszarze połoŜonym na północ od strefy krawędziowej WyŜyny Lubelskiej (pasmo wzgórz wapiennych, o szerokości 1,0 - 2,5 km, rozciągające się na północ od dolin Sanny i dolnego biegu Karasiówki (okolice Baraków Starych, Dąbrowy, Łysakowa, Potoczka, Łychowa i Po- pielarni). Większość obszarów to tereny gdzie w podłoŜu występują warstwy skaliste głównie wapienie serpulowe i detrytyczne z przerostami czy soczewkami marglistymi lub piaszczystymi. Na mniejszych powierzchniach osady te występują na stokach dolin Karasiówki i Sta- nianki. Wapienie serpulowe to skały zwięzłe, twarde o duŜej wytrzymałości na ściskanie. Nieco gorszymi parametrami w tym względzie charakteryzują się wapienie detrytyczne i mar- gliste, chociaŜ takŜe stanowią dobre podłoŜe budowlane z tym, Ŝe w utworach wapienno-

marglistych w strefie krawędziowej w sąsiedztwie wypływów wód gruntowych istnieje nie- bezpieczeństwo erozji i spełzywania przepojonego wodą rumoszu. Dlatego teŜ budownictwo na tego typu podłoŜu wymaga dokładniejszych badań i obserwacji geologiczno-inŜynierskich. PodłoŜem nadającym się do posadowienia budynków są równieŜ obszary występowania w stanie półzwartym lub twardoplastycznym skonsolidowanych glin zwałowych zlodowaceń południowopolskich (okolice Stawek, Woli Potockiej, Łychowa oraz Lipy i Gielni). Warunki budowlane na tych obszarach pogarszają się wraz ze wzrostem zawodnienia gruntu, co powoduje jego uplastycznienie (szczególnie w południowej części gdzie pod glinami występują grube kompleksy nieprzepuszczalnych iłów), a ponadto w wykopach mogą występować wy- sięki i wypływy z zawodnionych soczewek piasków. ZróŜnicowane są warunki budowlane w rejonie występowania lessów piaszczystych oraz glin lessopodobnych osadzonych w okresie zlodowacenia północnopolskiego (Salomin, Osinka, Potok Wielki). Na wypłaszczeniach, a nawet przy nachylonych stokach, gdy poniŜej występują utwory skaliste lub gliny zwałowe osady te stanowią podłoŜe o korzystnych warunkach budowlanych. Natomiast w wypadku gdy na stokach pod lessami piaszczystymi wy- stępują utwory deluwialne lub piaski tarasowe warunki budowlane mogą być utrudnione wskutek procesów denudacji i erozji oraz moŜliwości powstawania obrywów zboczowych (Bielecka, 1968 a,b). Do gruntów niespoistych słabo- i średniozagęszczonych zalicza się teŜ występujące w tym rejonie piaszczysto-mułkowe osady deluwialne. Na waloryzowanym obszarze wystę- pują one głównie w północnej części arkusza na zboczach dolin rzecznych Sanny, Karasiów- ki, Stanianki i ich dopływów oraz w dnach dolin denudacyjnych. Stanowią one podłoŜe o zmiennych warunkach budowlanych, zaleŜących od szeregu czynników takich jak litologia podłoŜa, miąŜszość i rodzaj deluwiów, czy morfologia terenu. W szerokich dolinach i na ła- godnych stokach w rejonach miejscowości: Baraki Stare, Zdziechowice, Dąbrowa, Stawki i Potoczek wykazują generalnie korzystne warunki budowlane. Jednak w strefach krawędzio- wych, na nachylonych stokach oraz w wąskich wąwozach i dolinkach denudacyjnych w okolicach Łychowa, Karkówki, Józefowa, Potoku Wielkiego i Antoniówki, gdzie istnieje zagro- Ŝenie osuwiskowe i spływowe, stanowią niekorzystne podłoŜe budowlane. PodłoŜe budowlane o korzystnych warunkach budowlanych występuje w obrębie tara- sów nadzalewowych zbudowanych z zagęszczonych i średniozagęszczonych piasków, muł- ków i Ŝwirów zlodowaceń środkowo- i północnopolskich. Osady rzeczne zlodowaceń pół- nocnopolskich zajmują duŜe powierzchnie w południowej części arkusza (okolice Lipy), natomiast środkowopolskich zajmują szeroki pas ciągnący się równoleŜnikowo, w środkowej

części arkusza na południe od miejscowości: Baraki Nowe, Zdziechowice Drugie, Zaklików, Kolonia Łysaków, Majdan Łysakowski i Brzeziny Potockie. Na obszarach występowania gruntów piaszczysto-Ŝwirowych akumulacji lodowcowej, a takŜe piasków rezidualnych z głazami zlodowaceń południowopolskich warunki budowlane są zróŜnicowane. Są to zarówno średnio zagęszczone i zagęszczone piaski i piaski ze Ŝwirami jak i luźne piaski z odosobnionymi głazami, niekiedy takŜe ze Ŝwirem. MiąŜszość ich jest niewielka od 1 do 3 m. Oprócz litologii ich przydatność dla budownictwa uzaleŜniona jest takŜe w duŜym stopniu od rodzaju podłoŜa i morfologii. Przy podłoŜu ilastym lub iłołupko- wym (iły krakowieckie), gdy wody gruntowe zalegają płytko, warunki budowlane są niekorzystne. Korzystne warunki istnieją natomiast na łagodnie nachylonych stokach i wypłaszcze- niach przy podłoŜu skalnym lub piaszczystym. Do gruntów wykazujących niekorzystne właściwości budowlane zaliczono: grunty organiczne, piaski rzeczne tarasów zalewowych i niŜszych tarasów nadzalewowych, piaski eoliczne, lessy niezapiaszczone oraz w tej sytuacji geomorfologicznej terenu w duŜej mierze iły krakowieckie. Występują one przewaŜnie w dolinach rzecznych: Sanny, Karasiówki, Sta- nianki i Złodziejki oraz w południowo-zachodniej części obszaru arkusza. Grunty organiczne - holoceńskie piaski humusowe z torfem zapiaszczonym oraz torfy i mady, zajmują duŜe powierzchnie w środkowej i południowej części arkusza. Występowa- nie wód gruntowych płycej niŜ 2 m oraz niskie parametry geologiczno–inŜynierskie (niewielka nośność i duŜa podatność na odkształcenia) powoduje, Ŝe grunty te stanowią podłoŜe nie- nadające się dla budownictwa bez dodatkowych zabiegów. Poza terenami zalesionymi wystę- pują w południowo-zachodniej części obszaru arkusza - w dolinie Sanu i w postaci niewielkich płatów na południe od Zaklikowa. Szczególnie niekorzystne warunki budowlane występują na terenach gdzie podłoŜe budowlane stanowią holoceńskie osady rzeczne i osady deluwialne wypełniające dna dolin i bu- dujących niskie tarasy rzeczne: Sanny, Karasiówki, Stanianki i Złodziejki. Są to luźne, róŜno- ziarniste piaski z wkładkami Ŝwirów i mułków, charakteryzujące się duŜą wilgotnością. Zwierciadło wód gruntowych występuje tu płycej niŜ 2 m p.p.t. Na terenach tych w duŜej mierze istnieje realne zagroŜenie powodziowe. Dotyczy to szczególnie nisko połoŜonych te- renów w dolinach Sanny i Karasiówki . PodłoŜe o warunkach utrudniających budownictwo stanowią równieŜ obszary wystę- powania sypkich niezagęszczonych piasków eolicznych (wydmy i pola piasków przewianych). Większość tych obszarów to tereny leśne. Waloryzowane były jedynie tereny w rejonie Majdanu Łysakowskiego, Zaklikowa, Gielni i Lipy.

Mimo niekorzystnych warunków utrudniających budownictwo w dolinach rzecznych oraz w mniejszym stopniu na polach piasków eolicznych obszary te zostały dość gęsto zasie- dlone, co wskazuje na moŜliwość lokalizowania na tych terenach budownictwa lekkiego. Iły krakowieckie charakteryzujące się duŜym zróŜnicowaniem wytrzymałości i odkształ- calności oraz zmienną podatnością na pęcznienie i skurczenie (Kaczyński, 1981) stanowią pod- łoŜe o skomplikowanych warunkach inŜyniersko-geologicznych. Występują one na duŜych obszarach w środkowej i południowej części arkusza, ale przewaŜnie przykryte są płaszczem osadów czwartorzędowych. Pod cienką 1-2 m warstwą piasków i mułków występują na zboczach doliny Sanny, na obszarach połoŜonych na północ i zachód od Zaklikowa oraz na połu- dniu arkusza w okolicy Lipy i Gielni (Bielecka, 1968 a, b), na nisko połoŜonych obszarach płytkiego zalegania wód, gdzie wysięki i wypływy wód gruntowych nasączają stropowe warstwy iłów uplastyczniając je nadmiernie. Konsystencja ich zmienia się nawet do miękkopla- stycznej, a przepojony wodą materiał nadległych warstw piaszczysto-mułkowych wypełnia zagłębienia i wnęki tworząc grząskie mokradła. Dlatego teŜ posadowienie budowli na podłoŜu iłów mioceńskich powinno być poprzedzone dokumentacją geologiczno-inŜynierską. Lessy niezapiaszczone zlodowaceń północnopolskich stanowią podłoŜe o skomplikowanych warunkach geologiczno-inŜynierskich, z uwagi na niebezpieczeństwo osiadań zapa- dowych i obrywów zboczowych. Tworzą one rozległe pokrywy w północnej części arkusza, gdzie nie były waloryzowane ze względu na występujące tu gleby chronione wysokich klas. W obrębie dolin rzecznych Sanny i Karasiówki, w mniejszym stopniu Stanianki oraz w stromych i wąskich wąwozach, gdzie nachylenia terenu wynoszą powyŜej 12 %, istnieją zagroŜenia ruchami masowymi ziemi. Dlatego teŜ na tych terenach przed ewentualną zabu- dową wskazane jest przeprowadzenia szczegółowych badań geologiczno-inŜynierskich. Warunki niekorzystne wykazują równieŜ tereny połoŜone u wylotów wąwozów, gdzie tworzą się osady stoŜków napływowych, jak np. w rejonie Szczeckich Dołów, Baraków Sta- rych i Zdziechowic.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Zaklików zaznaczono chronione elementy przyrody i krajobrazu, których zadaniem jest ograniczenie niekorzystnej działalności człowieka na środowisko naturalne. NaleŜą do nich: gleby wysokich klas bonitacyjnych, łąki na glebach pochodzenia organicznego, lasy, park krajobrazowy oraz rezerwaty przyrody. Objęte ochroną urodzajne gleby wysokich klas bonitacyjnych, II - IVa klasy, wykształ- cone na lessach i lessach piaszczystych zajmują duŜe powierzchnie w północnej części obsza-

ru arkusza (około 30% jego powierzchni). Łąki na glebach pochodzenia organicznego tworzą kilka niewielkich płatów w dolinach rzecznych Stadnianki, Sanny i Sanu. Ponad 60%, obszaru arkusza Zaklików jest zalesiona. W centralnej i południowej jego części tworzą jeden potęŜny kompleks Lasów Janowskich i Lipskich. PrzewaŜnie występują tutaj bory sosnowe, jodłowo-bukowe lub mieszane, a ponadto grądy i łęgi. W składzie gatunkowym drzew przewaŜa sosna z domieszką jodły, buka, brzozy, dębu, grabu i świerka, a w miejscach wilgotniejszych - olchy (Eckes i in., 2001). DuŜe znaczenie zwłaszcza w południowej części arkusza mają zbiorowiska wodne, łąko- we i torfowiskowe. Zespoły stawów występują na południe od Zaklikowa, w rejonie Lipy i w południowo-wschodniej części arkusza. Występują tu rzadkie gatunki roślin takie jak sitowie korzenioczepne, czy kotewka orzech wodny (Eckes i in., 2001). Torfowiska występują w południowo-zachodniej części obszaru arkusza oraz w kotlinach śródleśnych lub zarastają- cych oczkach wodnych. Głównym zespołem łąkowym jest zespół trzęślicy modrej, której towa- rzyszą rzadkie gatunki roślin, takie jak: sitowie korzenioczepne, storczyk błotny i sitowiec nadmorski W południowo-wschodniej części obszaru arkusza utworzono w 1984 r. na powierzchni 39 150 ha Park Krajobrazowy Lasy Janowskie. Obejmuje on środkową i zachodnią część Puszczy Solskiej - jednego z największych kompleksów leśnych w Polsce. Zdecydowaną przewagę mają bory sosnowe. Tylko na niewielkich obszarach występują bory mieszane so- snowo-jodłowe i jodłowe. Od północy i zachodu pasem o szerokości od 1-5 km. Park ten ota- cza strefa ochronna (otulina) parku krajobrazowego. Cenniejsze fragmenty lasów zostały wydzielone jako rezerwaty leśne. Rezerwat leśny „Doły Szczeckie” o powierzchni 203,6 ha utworzony został w 1997 r. Ochroną objęte zostały tutaj zespoły leśne ze stanowiskiem jawora i buka oraz malownicze lessowe wąwozy i jary o stromych zboczach. W południowej części arkusza tuŜ przy granicy województwa lubelskiego”, utworzono w 1998 r. rezerwat leśny „Łęka” o powierzchni 480,2 ha. Ochroną objęta jest tutaj najcenniejsza część Lasów Lipskich i Janowskich z naturalnym drzewostanem o bo- gatym składzie gatunkowym wraz z wieloma gatunkami roślin i zwierząt. W południowo-wschodniej części obszaru omawianego arkusza znajduje się fragment rezerwatu leśnego i torfowiskowo-wodnego „Imielty Ług”, utworzonego w 1988 r., na powierzchni 738 ha. Na obszarze arkusza znajduje się fragment o powierzchni około 210 ha. Ochronie podlegają tutaj bagna oraz otaczające je lasy bagienne z unikalnymi zespołami ro- ślinności stanowiące ostoję dla wielu gatunków zwierząt, m.in. ptaków wodnych.

Ekosystemy mające znaczenie ze względu na występowanie unikatowych typów śro- dowiska objęte zostały ochroną jako uŜytki ekologiczne. Są to podmokłe, zabagnione łąki bagna i torfowiska znajdujące się głównie w południowej i południowo-zachodniej części arkusza. MoŜna tu spotkać rzadkie gatunki roślin, jak np.: torfowce, turzyce, paprocie oraz kosaciec i kmieć błotną. Oprócz opisanych powyŜej obszarowych form ochrony przyrody, na terenie arkusza znajdują się równieŜ punktowe obiekty chronione - pomniki przyrody (tabela 8). Są to głów- nie pomniki przyrody Ŝywej – drzewa lub grupy drzew wymagające ochrony. Tylko w jednym przypadku mamy do czynienia z pomnikiem przyrody nieoŜywionej (zespół źródeł). Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i uŜytków ekologicznych Rok Nr na Forma Miejsco- Gmina Rodzaj obiektu zatwier- mapie ochrony wość Powiat (powierzchnia w ha) dzenia 1 2 3 4 5 6 Gościeradów L „Doły Szczeckie” 1 R Salomin 1997 kraśnicki (203,6) Zaklików L „Zaklików” 2 R Zaklików * stalowowolski (233,1) Zaklików L „Łęka” 3 R Zaklików 1998 stalowowolski (480,2) Modliborzyce L, T, W „Imielty Ług” 4 R Gwizdów 1988 janowski (738) Trzydnik DuŜy PŜ 5 P Węglin 1988 kraśnicki jesion wyniosły Trzydnik DuŜy PŜ 6 P Węglin 1988 kraśnicki klon pospolity Trzydnik DuŜy Pn - Ź 7 P Łychów 1996 kraśnicki zespół źródeł Zaklików PŜ 8 P Józefów 1989 stalowowolski lipa drobnolistna PŜ Zdziecho- Zaklików 9 P 1989 16 lip drobnolistnych, wice stalowowolski 2 dęby szypułkowe Zaklików PŜ 10 P Karkówka 1989 stalowowolski lipa drobnolistna Zdziecho- Zaklików 1988 PŜ 11 P wice stalowowolski lipa drobnolistna Zaklików PŜ 12 P Irena 1988 stalowowolski dąb szypułkowy Zaklików PŜ 13 P Irena 1988 stalowowolski dąb szypułkowy Zaklików PŜ 14 P Irena 1988 stalowowolski klon pospolity Zaklików PŜ 15 P Irena 1988 stalowowolski dąb szypułkowy PŜ Antonów- Zaklików 16 modrzewi europejskich, 10 sosen 16 P 1988 ka stalowowolski pospolitych, 2 dęby szypułkowe, 2 świerki pospolite Zaklików PŜ 17 P Łysaków 1988 stalowowolski jesion wyniosły,

1 2 3 4 5 6 Zaklików PŜ 18 P Łysaków 1988 stalowowolski modrzew europejski Zaklików PŜ 19 P Łysaków 1988 stalowowolski lipa drobnolistna, Potok Potok Wlk. PŜ 20 P 1988 Wlk. janowski dąb szypułkowy Potok Wlk. PŜ 21 P Potoczek 1988 janowski 3 lipy drobnolistne Potok Wlk. PŜ 22 P Potoczek 1988 janowski dąb szypułkowy Potok Wlk. PŜ 23 P Potoczek 1988 janowski kasztanowiec biały Potok Wlk. PŜ 24 P Potoczek 1988 janowski dąb szypułkowy PŜ Potok Wlk. 5 jaworów,7 dębów szypułkowych, 25 P Potoczek 1988 janowski 6 klonów, 6 kasztanowców białych, 6 jesionów Potok Wlk. PŜ 26 P Potoczek 1988 janowski dąb szypułkowy Potok Wlk. PŜ 27 P Potoczek 1988 janowski 12 modrzewi Zaklików PŜ 28 P Lipa 1988 stalowowolski dąb szypułkowy Lipa- Zaklików PŜ 29 P 1988 Gielnia stalowowolski jesion wyniosły Zaklików PŜ 30 P Lipa 1988 stalowowolski jesion wyniosły Zaklików PŜ 31 P Lipa 1988 stalowowolski dąb szypułkowy Zaklików PŜ 32 P Janiki 1988 stalowowolski dąb szypułkowy Zaklików bagno 33 U NaroŜniki * stalowowolski (1,15) Zaklików łąki zabagnione 34 U Łączna * stalowowolski (0,97) Potok Wlk. torfowisko 35 U Maliniec 1998 janowski (0,22) Potok Wlk. łąka zabagniona 36 U Gwizdów 1998 janowski (0,32) Rubryka 2: P – pomnik przyrody, R - rezerwat, U - uŜytek ekologiczny Rubryka 5: * obiekt projektowany Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn - nieoŜywionej rodzaj rezerwatu: L - leśny, T - torfowiskowy, W – wodny rodzaj obiektu: Ź - źródło

Oprócz opisanych powyŜej istniejących form ochrony przyrody, w centralnej i zachodniej części obszaru arkusza Zaklików, planuje się utworzyć Zaklikowsko - Ulanowski Obszar Chronionego Krajobrazu, który przylega do istniejącego Parku Krajobrazowego Lasy Ja- nowskie. Ponadto projektuje się utworzenie rezerwatu leśnego „Zaklików”, który chroniłby sąsiadujące ze stawami rybnymi siedliska lasu mieszanego wilgotnego oraz boru wilgotnego i bagiennego. Projektowana powierzchnia rezerwatu wynosi 233,1 ha. Poznanie walorów krajoznawczych regionu ułatwiają znakowane szlaki turystyczne. Jednym z waŜniejszych jest oznakowany kolorem czerwonym, Szlak Walk Partyzanckich.

Zaczyna się on na obszarze arkusza Biłgoraj, w Starym Bidaczowie, przecina obszar omawianego arkusza przechodząc przez Lipę, Zaklików, Zdziechowice i biegnie dalej do Gołoszyc. W latach 1995 -1996, dla obszaru całego kraju, opracowana została koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET - POLSKA (Liro, 1995). Jest to system obszarów węzłowych, naj- lepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i najbardziej reprezentatywnych dla róŜnych regionów kraju, połączonych siecią korytarzy ekologicznych. W koncepcji przyjętej w sieci ECONET centralna i południowa część terenu omawianego arkusza znajduje się w obszarze węzłowym o znaczeniu międzynarodowym – (34 M) Lasy Janowskie, a niewielki fragment południowo-zachodniej części obszaru arkusza połoŜony jest w obrębie międzynarodowego korytarza ekologicznego – (30m) Dolnego Sanu (fig. 5). Pod względem fizycznogeograficznym jest to teren obejmujący dna dolin rzecznych, tarasów nadzalewowych oraz równin peryglacjal- nych z cenną fauną i florą. Głównymi typami siedlisk na tym obszarze są: środkowoeuropejski bór sosnowy, bory: sosnowe, mieszane, wilgotne, bagienne, jodłowe, świerkowe oraz olsy, sub- kontynentalny grąd, łęg olszowo-jesionowy, Ŝyzna buczyna karpacka torfowisko wysokie i przejściowe. Zachowane są zbiorowiska naturalne, półnaturalne i rzadkie zbiorowiska synan- tropijne. Południowa i centralna część arkusza na podstawie Dyrektywy Rady Europy (nr 79/409/EWG), znajduje się w obrębie wyznaczonego obszaru specjalnej ochrony ptaków (tabela 9). Wchodzi on w skład Europejskiej Sieci Ekologicznej – Natura 2000, pod nazwą „Lasy Janowskie” (kod PLB 060005). Obszar ten obejmuje rozległy i zwar- ty kompleks leśny. PrzewaŜa teren płaski urozmaicony wzniesieniami wydmowymi, lekko nachylony w kierunku południowo-zachodnim. Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Nazwa PołoŜenie centralnego Powierzch- PołoŜenie administracyjne obszaru w granicach Typ obszaru Kod punktu obszaru nia arkusza l.p. Obsza- i symbol obszaru obszaru ru oznaczenia Długość Szerokość Kod Woje- (ha) Powiat Gmina na mapie geograficzna geograficzna NUTS wództwo 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 podkar- PLB0600 Lasy Ja- PLO91 niŜański Jarocin 1 A E 22 22 34 N 50 38 42 62 801,2 packie 05 nowskie (P) PLO33 janowski Janów Lubelski lubelskie Uroczyska Modliborzyce PLH0600 Lasów 2 G E 22 27 7 N 50 37 55 4 343,1 PLO33 lubelskie janowski Janów 31 Janowskich Lubelski (S) Rubryka 2: A – wydzielone OSO (Obszary Specjalnej Ochrony), bez Ŝadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000 G- obszar SOO, całkowicie zawierający w sobie obszar OSO(obszar specjalnej ochrony) Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie P - obszar specjalnej ochrony ptaków, S - specjalny obszar ochrony siedlisk

Obszary bezodpływowe lub okresowo przepływowe zajęte są przez wysokie i przej- ściowe torfowiska. PrzewaŜają zbiorowiska leśne zajmujące ponad 80% powierzchni tego obszaru. Są to przewaŜnie siedliska borowe. W południowo-wschodniej części arkusza niewielki jego fragment znajduje się w obszarze siedliskowej ostoi – „Uroczyska Lasów Janowskich”. Granica tej ostoi w obrębie arkusza pokrywa się z granicą rezerwatu „Imielty Ług”.

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Zaklików na tle systemu ECONET (Liro, 1995) System ECONET 1 - granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 23M - Obszar Doliny Środko- wej Wisły, 34M - Obszar Lasów Janowskich; 2 - korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 28m - Tarnobrzeski Wisły, 30m - Dolnego Sanu, 3 - korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 64k - Wzniesień Urzędowskich

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Zaklików znajduje się niewiele znaczących stanowisk archeolo- gicznych. Na mapę naniesiono wszystkie obiekty posiadające średnią i duŜą wartość poznaw- czą. Są to przewaŜnie obozowiska, osady wielokulturowe, cmentarzyska i dobrze zachowane ślady osadnictwa z epoki kamienia, brązu, późnego Ŝelaza i wczesnego średniowiecza. Repre-

zentują one kulturę: pucharów lejkowatych, ceramiki sznurowej, świderską, mierzanowicką, janisławiecką i łuŜycką. Znaleziska te zachowały się w północnej części arkusza, w dolinach Stanianki, Karasiówki i Sanny. Do stanowisk o największej wartości poznawczej naleŜą wy- kopaliska w: Węglinie, Brzezinach Potockich i Potoku Stany. Najstarszą miejscowością na omawianym terenie jest Zaklików - wieś o charakterze osady miejskiej która prawa miejskie uzyskała w 1565 r. Najwięcej elementów dawnej zabudowy zachowało się w rynku i otaczających go uliczkach. Obok zabytkowych kamieniczek znajduje się tam kościół parafialny pod wezwaniem Św. Trójcy z 1608 r., a na cmentarzu ko- ściół modrzewiowy pod wezwaniem Św. Anny wybudowany w 1580 r. Do cennych obiektów sakralnych naleŜy takŜe zespół kościelny pod wezwaniem Św. Mikołaja w Potoku Wielkim oraz zabytkowy cmentarz w tej miejscowości. Ponadto w Zaklikowie i okolicznych wsiach znajdują się drewniane i kamienne kapliczki z przełomu XIX i XX w. Z zabytków architektury świeckiej naleŜy wyróŜnić: XVIII-wieczny Pałac Chrzanow- skich w Potoczku wraz z duŜym parkiem podworskim oraz pochodzące z XIX i XX w. objęte ochroną konserwatorską zespoły dworskie z parkami podworskimi w miejscowościach: Irena, Józefów, Zdziechowice Drugie i Łysaków. Na obszarze arkusza znajduje się teŜ kilka zabytków budownictwa technicznego. Są to pochodzące z początku XX w. drewniane młyny wodne w ŁąŜku, Węglinie, Potoczku i Poto- ku Stanach i oraz kuźnia w Zdziechowicach Pierwszych. Ponadto w miejscowościach: Potok Stany, Irena, Lipa, Janiki i Osówek znajdują się hi- storyczne miejsca pamięci związane z walkami o niepodległość kraju.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Zaklików wyraźnie dzieli się na dwie części: północną, gdzie występu- ją rozległe obszary gleb wysokich klas bonitacyjnych (rolnictwo oraz hodowla zwierząt) oraz centralną i południową, która jest zalesiona i w duŜej mierze objęta ochroną (park krajobrazowy, rezerwaty przyrody, obszary NATURA 2000) Lasy pełnią w środowisku funkcje glebochronne, wodochronne oraz stanowią ostoje zwierzyny i miejsca lęgowe dla ptaków. Stan czystości środowiska naturalnego na obszarze arkusza moŜna ogólnie uznać za zadowalający. Przy udokumentowanych zrzutach ścieków działają oczyszczalnie mechaniczne i biologiczne, a miejscowość Potoczek jest juŜ prawie w całości skanalizowana. Istniejące składowiska odpadów komunalnych są odpowiednio za- bezpieczone i kontrolowane. Konieczne jest uzupełnienie sieci kanalizacyjnej oraz moderni- zacja istniejących i budowa nowych oczyszczalni ścieków. W celu zmniejszenia zanieczysz-

czeń powietrza celowe byłoby przeprowadzenie gazyfikacji wsi, w wyniku czego znacznie ograniczona zostałaby emisja gazów i pyłów do atmosfery. W północnej części obszaru arkusza na terenie Wysoczyzny wodonośnymi poziomami uŜytkowymi są poziomy kredowy i mioceński. Wody te przewaŜnie nie wymagają uzdatnie- nia. Południowa część arkusza to rejon gdzie pod cienką warstwą utworów czwartorzędowych zalegają bezwodne iły krakowieckie. Występujące tu jedynie w utworach czwartorzędowych wody są silnie zanieczyszczone. Dlatego teŜ naleŜy podjąć działania zmierzające do ograniczenia zanieczyszczenia tych płytko zalegających wód, które naraŜone są na przenikanie szkodliwych związków z powierzchni ziemi. W tym celu wskazane jest prowadzenie racjo- nalnej gospodarki w zakresie nawoŜenia upraw polowych oraz zalesianie gleb o niskiej pro- duktywności rolnej. Obszar arkusza to tereny o bardzo niskim współczynniku uprzemysłowienia. Przemysł jest skupiony głównie w Zaklikowie. Nie stanowi on większego zagroŜenia dla przyrody. Wy- jątkiem jest Zakład Nasączania Podkładów Kolejowych w Lipiu (niebezpieczne dla środowi- ska wyziewy i odpady). Przemysł wydobywczy ogranicza się do niewielkich piaskowni i cegielni. W perspek- tywie na większą skalę mogą być eksploatowane wapienie zarówno dla przemysłu wapienniczego jak i budownictwa oraz iły krakowieckie dla potrzeb ceramiki budowlanej. Piaski mają drugorzędne znaczenie, są głównie eksploatowane na małą skalę. DuŜe udokumentowane złoŜa znajdują się na terenach leśnych w obszarze NATURA 2000. Na terenie objętym arkuszem Zaklików wyznaczono obszary preferowane dla składo- wania odpadów komunalnych i obojętnych. Zostały wskazane w obrębie powierzchniowych wystąpień glin zwałowych zlodowaceń południowopolskich. Na obszarach wierzchowinowych WyŜyny Lubelskiej są to gliny silnie ilaste, zwięzłe, twarde, słabo plastyczne. Wyznaczono tu obszary, na których moŜna składować odpady ko- munalne. Konieczne jest wykonanie dodatkowych badań geologicznych w celu stwierdzenia własności izolacyjnych tych glin i dlatego warunki geologiczne uznano za mniej korzystne. Wyznaczone obszary znajdują się w rejonach Łychowa Szlacheckiego, Łychowa Gościera- dowskiego i Zielonki Górnej w gminie Trzydnik DuŜy oraz w rejonie Dąbrówki, Potoku Sta- ny i wschodnich peryferiach Potoku DuŜego. Gliny odsłaniające się w obrębie strefy krawędziowej WyŜyny Lubelskiej są piaszczyste, zawierają okruchy skał wapiennych, kredowych i neogeńskich. Ich własności izolacyjne spełniają kryteria przyjęte dla składowania odpadów obojętnych. Wyznaczone obszary znaj- dują się w rejonie Karkówki w gminie Zaklików i Stawek w gminie Potok Wielki.

Warunki hydrogeologiczne w granicach typowanych obszarów są korzystne, stopień zagroŜenia wód głównych poziomów uŜytkowych jest niski. Kamieniołomy wapieni w rejonie Potok–Stany I i Potoczek, w których eksploatuje się surowiec na potrzeby lokalne są zawodnione. Teoretycznie mogą być one rozpatrywane pod kątem składowania odpadów, ale inwestycja tego typu byłaby kosztowna ze względu na od- prowadzenie wody i dodatkowe sztuczne izolacje podłoŜa i ścian bocznych, więc wydaje się niecelowa. Ponadto kamieniołomy stanowią dodatkowe urozmaicenie krajobrazu. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mogą być rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi bądź pogarszających stan środowiska. Wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim. Najlepsze warunki dla budownictwa istnieją w paśmie wapiennych wzgórz, na glinach zwałowych i piaskach tarasów nadzalewowych, ograniczone na lessach piaszczystych i osadach deluwialnych w północnej i centralnej części arkusza natomiast utrudnione na lessach, piaskach rzecznych niskiego tarasu, piaskach wydmowych oraz na gruntach organicznych. Głównym kierunkiem rozwoju regionu jest rolnictwo oraz hodowla zwierząt. NaleŜy podtrzymać ten kierunek w północnej części obszaru arkusza Zaklików natomiast w części środkowej i południowej inwestować w turystykę i rekreację, co wynika z naturalnych uwa- runkowań przyrodniczych tego regionu. MoŜliwości przemysłu wydobywczego ograniczają się do eksploatacji wapieni mioceńskich i iłów krakowieckich oraz piasków i piasków kwarcowych.

XIV. Literatura

BARAŃSKI S. 1963 - Dokumentacja geologiczna złoŜa iłów mioceńskich w Zaklikowie jako surowca niskiego do produkcji klinkieru cementu portlandzkiego. Centr. Arch. Geo- log. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. BIELECKA M. 1968 a - Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1: 50 000 arkusz Zaklików (857). Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. BIELECKA M. 1968 b - Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Zaklików (857). Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa.

BORZĘCKI L., SOŁTYSIK J. 1971 - Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa czwartorzę- dowych piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych „Zaklików - Zdziechowice”. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa.

CICHECKA K. 1997 - Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz Zaklików. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. CICHOCKA K., 1997 – Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Zaklików, Warszawa. CZAJA - JARZMIK B. 1988 - Karta rejestracyjna złoŜa piasku do robót drogowych „Zakli- ków I”. Pracownia Geologiczna Dyrekcji Okręgowej Dróg Publicznych w Lublinie. CZAJA - JARZMIK B. 1990 - Karta rejestracyjna złoŜa piasku do robót drogowych „Łysa- ków III”. Arch. Podkarpackiego Urzędu Wojewódzkiego. DOMINIAK S. 2002 - Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Zakli- ków. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. DYL E. 1978 - Dokumentacja geologiczna złoŜa czwartorzędowych piasków kwarcowych do

produkcji wyrobów wapienno - piaskowych „Lipa I”, w kat. C1 z jakością w kat. B. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. ECKES T., TRAFAS K., WNUK Z. 2001 - Komentarz do mapy sozologicznej w skali 1:50 000, arkusz M-34-45-C Zaklików”. Akademia Górniczo - Hutnicza w Krako- wie,

FIC A. 1981 - Dokumentacja geologiczna złoŜa iłów mioceńskich „Zaklików” w kat. C1. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. FLOREK E. 2001 - Uproszczona dokumentacja geologiczna złoŜa piasku „Antoniówka” . Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. FLOREK E. 2003 - Dokumentacja geologiczna złoŜa surowca ilastego i piasków gliniastych do produkcji cegły palonej „Zaklików Grabowski” Arch. Starostwa powiat. w Stalo- wej Woli FLOREK E. 2004 - Dokumentacja geologiczna złoŜa piasków budowlanych „Łysaków –

Walas” w kat. C1. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. GAŁUS S. 1978 - Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego (piasku) „Łysaków”. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. GARLICKA I., KOPCZYŃSKA M. 1966 - Dokumentacja geologiczna złoŜa wapieni mio-

ceńskich w Łysakowie, kat. B+C1+ C2. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. GATKOWSKI Z. 1991 – Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska na terenie gminy Potok Wielki, województwo lubelskie. Archiwum Starostwa powiatowego w Janowie Lubelskim.

GÓRKA J., LEŚNIAK J., SZKLARCZYK T. 1996 - Dokumentacja hydrogeologiczna zbior- ników wód podziemnych nr 425, 426, 427. Przedsiębiorstwo „Progeo”, Kraków. INSTRUKCJA opracowania mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Pań- stwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. KACZYŃSKI R. 1981 - Wytrzymałość i odkształcalność górnomioceńskich iłów zapadliska przedkarpackiego. Biuletyn Geologiczny, tom 29, Wydawnictwa Uniwersytetu War- szawskie-go, Warszawa. KASPROWICZ M., 1989 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoŜa wapieni mio- ceńskich w Łysakowie. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. 1990 - Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, skala 1: 500 000. Akademia Górniczo - Hutnicza w Krakowie. KOBIELA B., PŁANETA M. 1994 - Uproszczona dokumentacja geologiczna złoŜa surowca

ilastego w kat. C1 do produkcji cegły palonej w miejscowości Zaklików dz.1573, woj. tarnobrzeskie, wraz z projektem zagospodarowania złoŜa. Archiwum geologiczne Podkarpackiego Urzędu Wojewódzkiego. KOBIELA B., STANEK C. 1990 - Karta rejestracyjna złoŜa surowca gliniastego do produkcji cegły palonej w miejscowości Stawki, gm. Potok Wielki. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. KOBIELA B., STANEK C. 1990 - Karta rejestracyjna złoŜa surowca gliniastego do produkcji cegły pełnej palonej występującego w miejscowości Stawki, gm. Potok Wielki, nr dz. 117, 118, 210. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. KONDRACKI J. 1998 - Geografia regionalna Polski. Państwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa.

KOWALIK J., śURAK J. 1974 - Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa trzeciorzędo- wych iłów krakowieckich do produkcji cienkościennych wyrobów ceramiki budowlanej, Zaklików II, gm. Zaklików, woj. tarnobrzeskie. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. KRZOWSKI Z. i in. 1976 - „Analiza stanu zagospodarowania bazy surowcowej i perspektyw rozwojowych poszukiwań surowców skalnych w regionie lubelskim. Archiwum geologiczne Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego. LIRO, 1995 - ECONET-POLSKA koncepcja krajowej sieci ekologicznej. Fundacja IUCN Poland, Warszawa.

LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MAGDOŃ J., SKIBA M. 1999 - Dodatek do dokumentacji geologicznej złoŜa piasków kwar-

cowych do produkcji cegły wapienno - piaskowej „Lipa I”, w kat. C1 z jakością w kat. B. Burzyn. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. MANTERYS A. 1972 - Dokumentacja geologiczna złoŜa piasków kwarcowych do produkcji

cegły wapienno - piaskowej „Zaklików - Irena” w kat. C2. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa.

NOWAK T. 1967 - Dokumentacja geologiczna złoŜa wapieni mioceńskich „Potok” w kat. C2. Przedsiębiorstwo Geologiczne w Krakowie. PRZENIOSŁO S. (red.) 2006 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2000 r. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r. , poz. 1359 SIENKO J. 2005 – Dodatek nr 1 do karty rejestracyjnej złoŜa surowca gliniastego „Stawki” w kat. A+B. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. STACH K. 1988 - Uproszczona dokumentacja geologiczna złoŜa surowców ilastych cegielni w Zaklikowie, woj. Tarnobrzeg, miejscowość Zaklików. Archiwum geologiczne Podkarpackiego Urzędu Wojewódzkiego. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stęŜeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Część II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

SZYMAŃSKA G. 1995 - Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C1 złoŜa iłów krakowieckich „Zaklików - Sanna”. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. War- szawa. SZYMAŃSKI J. 2005 - Dodatek nr 1 do karty rejestracyjnej złoŜa surowca gliniastego „Stawki” w kat. A+B. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. SZYMAŃSKI J. 2006 - Dokumentacja geologiczna złoŜa surowca ilastego „Stawki IV” w kat. A+B. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa.

TABOR M. 1994 - Uproszczona dokumentacja geologiczna złoŜa surowca gliniasto - ilastego „Zaklików dz. 1167” do produkcji cegły palonej wraz z elementami projektu zagospodarowania złoŜa. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog. Warszawa. WIOŚ Rzeszów, 2005 - Raport o stanie środowiska województwa podkarpackiego w 2005 r. WIOŚ Lublin, 2005 - Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2005 r. ZA- SADY dokumentowania złóŜ kopalin stałych, 2002. Ministerstwo Środowiska War- szawa.