GEOSTRATEGİYA ISSN: 2664-4975

“Kaspi” Geosiyasi Araşdırmalar Mərkəzi

GEOSTRATEGİYA

1

2019 №4(52)

BAKI-2019 2 ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) üzrə əsasnəticələrinindərc olunmasıtövsiyəediləndövrielminəşrlərinsiyahısına salınmışdır Tarix, Antropologiya, Siyasielmlər, Fəlsəfə,Sosiologiyavəİqtisadielmlər Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən Azərbaycan “GEOSTRATEGİYA” jurnalı Azərbaycan Respublikasının İctimai-siyasi, elmi-nəzəri jurnalildəaltıdəfənəşrolunur. Dos.Dr.Oleq Kuznetsov(Rusiya) Dos.Dr.Mübariz Qurbanlı(Azərbaycan) Dos.Dr.İbrahim Əliyev(Azərbaycan) Dos.Dr.Firdovsiyyə Əhmədova(Azərbaycan) Dos.Dr.Ərəstun Mehdiyev(Azərbaycan) Dos.Dr.Aleksandr Quşşin(Rusiya) Dos.Dr.Akkan Suver (Türkiyə) Prof.Dr.Ziyad Səmədzadə(Azərbaycan) Prof.Dr.Səlahəddin Xəlilov(Azərbaycan) Prof.Dr.Sergey Pirojkov (Ukrayna) Prof.Dr.Musa Qasımlı(Azərbaycan) Prof.Dr.Quram Marxuliya(Gürcüstan) Prof.Dr.Kemal Çiçek(Türkiyə) Prof.Dr.İsa Həbibbəyli(Azərbaycan) Prof.Dr.Hikmət Məmmədov(Azərbaycan) Prof.Dr.Heydərbəy Bababekov(Özbəkistan) Prof.Dr.Əli Həsənov(Azərbaycan) Prof.Dr.Ədalət Muradov(Azərbaycan) Prof.Dr.Elman Nəsirov (Azərbaycan) Prof.Dr.Elçin Əhmədov(Azərbaycan) Prof.Dr.Efim Pivovar (Rusiya) Prof.Dr.Durxan Kıdırıli(Qazaxıstan) Prof.Dr.Cəfər Cəfərov (Azərbaycan) Prov.Dr.Babaxan Şərifov(Özbəkistan) Prof.Dr.Aygün Attar (Türkiyə) Prof.Dr.Arif Quliyev(Ukrayna) Prof.Dr.Александр Пухкал (Ukrayna) Respublikasının dissertasiyaların Redaksiya heyəti: İsmayıl Qasımov İbrahim Əliyev Baş redaktor: Məsul katib: Əli Həsənov Redaktor: . GEOSTRATEGİYA ISSN: 2664-4975

“Kaspi” Geopolitical Research Centre

GEOSTRATEGY

3

2019 №4(52)

BAKU-2019 4 ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) History, Anthropology, Political Science,Philosophy, SociologyandEconomicSciences. the Supreme Attestation CommissionunderthePresident oftheRepublic Azerbaijan “GEOSTRATEGY” journalisincludedinthelistofperiodicalsrecommended by to publishthemainresults ofthedissertationsRepublic The socio-political,scientific-theoretical journalispublishedsixtimesa year Assoc. Prof. Dr. OlegKuznetsov(Russia) Assoc. Prof. Dr. MubarizGurbanli(Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Ibrahim Aliyev (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Firdovsiyya Ahmadova (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Arastun Mehdiyev(Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Alexandr Gushshin(Russia) Assoc. Prof. Dr. Akkan Suver (Turkey) Prof. Dr. ZiyadSamadzadah(Azerbaijan) Prof. Dr. SalahaddinKhalilov(Azerbaijan) Prof. Dr. SergeiPirozhkov (Ukraine) Prof. Dr. MusaGasimli(Azerbaijan) Prof. Dr. GuramMarkhulia(Georgia) Prof. Dr. KemalChichek(Turkey) Prof. Dr. IsaHabibbayli(Azerbaijan) Prof. Dr. HikmatMammadov(Azerbaijan) Prof. Dr. HaydarbayBababekov(Uzbekistan) Prof. Dr. Ali Hasanov(Azerbaijan) Prof. Dr. Adalat Muradov(Azerbaijan) Prof. Dr. ElmanNasirov (Azerbaijan) Prof. Dr. Elchin Ahmadov (Azerbaijan) Prof. Dr. EfimPivovar (Russia) Prof. Dr. DurkhanKidirili(Kazakhstan) Prof. Dr. Jafar Jafarov (Azerbaijan) Prof. Dr. BabakhanSharifov(Uzbekistan) Prof. Dr. Aygun Attar (Turkey) Prof. Dr. Arif Guliyev(Ukraine) Prof. Dr. Alexandr Pukhkal(Ukraine) ExecutiveSecretary: Ismayil Gasimov Editorial Board: Editor-in-Chief: Ibrahim Aliyev Ali Hasanov Editor: Azerbaijan on . GEOSTRATEGİYA

UOT 323 41.15.25 UOT 32 Si̇ yasət 41.15.81 ƏLİ HƏSƏNOV HEYDƏR ƏLİYEV - YENİ MİLLİ Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ictimai-siyasi məsələlər üzrə köməkçisi, İNTİBAHIN VƏ MÜSTƏQİL tarix elmləri doktoru, professor DÖVLƏTÇİLİYİN ƏSASINI QOYMUŞ E-mail: [email protected] TARİXİ ŞƏXSİYYƏT Giriş olaraq 6 və 8 dəfəyə çatırdı. Respublikanın neft 50 il əvvəl Azərbaycanın siyasi həyatında baş sənayesi, energetika, qara metallurgiya, kimya və vermiş mühüm bir hadisə respublikada köklü dəyi­ neft kimyası sənayesinin iş ritmi tez-tez pozulur, şikliklərin başlanmasına təkan verdi və gələcək bir çox sahələrin texniki-iqtisadi göstəriciləri aşağı inkişaf perspektivlərinin müəyyənləşməsi yol- düşürdü. Azərbaycan milli gəlirin həcminə görə unda yeni tarixi dönüşün əsasını qoydu. 1969-cu ümu­­mittifaq səviyyəsindən 2 dəfədən çox, əsas il iyulun 14-də Azərbaycan Kommunist Partiyası fondlara görə 1,8, kapital qoyuluşu üzrə 1,7, əmək Mərkəzi Komitəsinin (AKP MK) plenumunda 46 məhsuldarlığına görə isə 1,5 dəfə geridə idi. yaşlı Hey­dər Əliyev AKP MK-nın birinci katibi, Həmin dövrdə respublikanın regionlarının yəni fak­tiki olaraq respublikanın rəhbəri seçildi. so­si­al-iqtisadi inkişafına da kifayət qədər diqqət O vaxta qədər dövlət təhlükəsizlik orqanlarında göstərilmirdi. Kənd təsərrüfatında aqrotexniki işləmiş, 1964-cü ildən Azərbaycan SSR Nazirlər qaydalara düzgün əməl olunmaması, meliorasiya Soveti yanında Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi və mexanikləşdirmə tədbirlərinin görülməməsi 5 sədrinin­ müavini, 1967-ci ildən isə sədri olan səbəbindən həm ərzaq, həm də texniki bitkilərin general-mayor Heydər Əliyevin bu vəzifəyə məhsuldarlığı aşağı düşmüşdü. İri sənaye və yüksəlişi respublikanın geniş ictimaiyyəti, xüsusilə emal müəssisələrinin əksəriyyəti Bakı, Sumqayıt ziyalı elitası tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılandı. şəhərlərində tikilirdi ki, bu da orta və kiçik Ona görə ki, təhlükəsizlik orqanlarında işlədiyi şəhərlərin inkişafının qarşısını alır, urbanizasiya müddətdə o, vətəninə dərindən bağlı olan çox prosesinin proporsional şəkildə getməsinə əngəl sayda insanı saxta ittihamlarla repressiya olun- olurdu. maq təhlükəsindən qorumuş, sürgün və ölümdən Digər tərəfdən respublikada korrupsiya və gizli xilas etmiş, xalqın milli intibahı yolunda çalışan iqtisadiyyat geniş yayılmış, qanunçuluğa əməl ziyalıların təqib edilməsinə, onların cəmiyyətdən olunmasına və mədəni quruculuğa diqqət zəifləmiş, təcrid olunmasına imkan verməmişdi. mənəvi-psixoloji iqlim qeyri-sağlam məcraya Onu da qeyd edək ki, həmin ərəfədə respublika- yönəlmişdi. Təbii ki, bu çətin və mürəkkəb da ciddi dəyişikliyə ehtiyac olduğunu Azərbaycan vəziyyətin aradan qaldırılması üçün analitik cəmiyyətinin böyük hissəsi yaxşı başa düşürdü. təfəkkürə malik, güclü və bacarıqlı təşkilatçı, Ölkədə baş verən proseslər fonunda sosial-iqtisadi cəsarətli bir liderə ehtiyac var idi. Belə bir lider inkişafın sürətləndirilməsi və əhalinin rifah halının məhz Heydər Əliyev oldu. daha da yaxşılaşdırılması üçün yeni təşəbbüslərin irəli sürülməsi, qətiyyətli addımların atılması zəruri Nəhəng quruculuq yollarında idi. O dövr respublika əsas sosial-iqtisadi inkişaf Heydər Əliyev Azərbaycan Kommunist göstəricilərinə görə orta ittifaq səviyyəsindən xeyli Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi geridə qalırdı. Məsələn, Azərbaycanda 1965-ci ildə seçildikdən sonra keçirilən ilk MK plenumunda 1940-cı illərə nisbətən ümumi daxili məhsul 3,6, (1969-cu il avqust) həmin dövr üçün sensasiyalı o cümlədən sənaye məhsullarının həcmi 4 dəfə sayıla biləcək məruzəsində sovet hakimiyyəti artmışdı. Lakin ittifaq üzrə bu göstəricilər müvafiq tarixində ilk dəfə olaraq sosialist cəmiyyətində 6 ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) Zavodu və1970-80-ciillərdə HeydərƏliyevin Qablar Zavodu,ƏliBayramlı MəişətCihazları Əlvan MetallarEmalıZavodu, NaxçıvanŞüşə Kompressor Zavodu,Üst Trikotaj Fabriki,Gəncə Maşınlar Zavodu,DərinÖzüllərSumqayıt Elm-İstehsalat Birliyi,ElektronHesablayıcı işə salındı.BakıKondisionerləriZavodu,“Ozon” rayon mərkəzlərindəçoxsaydasənayemüəssisəsi Bakıda, həmdə Azərbaycanın digərşəhərlərindəvə ci ildəburəqəm1048-əçatmışdı.Odövrdəhəm ildə sənayeobyektlərininsayı735olmuşsa,1982- müəssisəsi tikilərəkistifadəyəverilmişdir. 1969-cu yaxın çoxvəsaitsərfolunmuş,yüzlərləyenisənaye hesabla 2,4milyardrubl),yəniildə10dəfəyə ci illər)bütövlükdə36milyardrubl(hərilorta sərmayə qoyulmuşdusa,15ildə(1971-1985- milyard rubl(ildəortahesabla280milyonrubl) Azərbaycanın iqtisadiyyatınabütövlükdə14 bütün əvvəlki50ilində(1920-1970-ciillər) kimi tarixədüşmüşdür. Əgərsovethakimiyyətinin sözün həqiqimənasında,inqilabisıçrayışmərhələsi dövrü respublikahəyatınınbütünsahələrində, yetirilməsinə lazımişəraititəminedirdi. tədbirlər qarşıyaqoyulanyüksəkvəzifələrinyerinə tin sağlamlaşdırılmasısahəsindəməqsədyönlü dəyişikliklərinin həyatakeçirilməsi,işgüzarmühi ciddi nizam-intizamınyaradılması,kadr Dövlət idarəçiliksisteminintəkmilləşdirilməsi, mədəni-mənəvi həyatındadönüşmərhələsioldu. həmin illər Azərbaycanın iqtisadi,ictimai-siyasivə təhlil edirvəyenivəzifələrqarşıyaqoyurdu.Məhz olaraq təsərrüfatvəmədəniquruculuqməsələlərini başqa toplantılardakıməruzəvəçıxışlarındaardıcıl MK-nın bütünplenumları,fəallaryığıncaqlarıvə 1969-1970-ci illərdəkeçirilən Azərbaycan KP sağlamlaşdırmağa istiqamətləndirdi.HeydərƏliyev respublikada mənəvi-psixolojimühiti dövlət vəəməkintizamınımöhkəmlətməyə, çatdırıldı. Yeni birincikatibbütüntəşkilatları nöqsanlar vəçatışmazlıqlarictimaiyyətindiqqətinə mədəni quruculuğarəhbərlikdəburaxılmışciddi hərtərəfli təhlilolunduvəxalqtəsərrüfatına, vəziyyət böyükprinsipiallıqladərindənvə respublika iqtisadiyyatındayaranmışacınacaqlı aparılmasının gərəkliyinibəyanetdi.Məruzədə halların mövcudluğunuvəonlaraqarşımübarizə vəzifədən sui-istifadə,korrupsiyakimimənfi Heydər Əliyevin Azərbaycana birincirəhbərliyi - sürətli tərəqqibaşverdi, Azərbaycan ümumilikdə həcminə bərabəridi. sənaye məhsulununhəcmi əvvəlki50ilinistehsal isə 3dəfəartdı.Buillərərzindəistehsalolunmuş əmək məhsuldarlığı2,istehlakmallarınınistehsalı istifadəyə verildi. Şəmkir, Köndələnçayvədigərdəryaçalartikilib Arpaçay, Sərsəng, Yuxarı Xanbulançay, Sirab, Abşeron, Lənkərankanalları, Araz suqurğusu, səviyyəyə çatdı.HəminillərBaşMil,Ciqar-Cibar, cəlb edildi,aqrarsahədəməhsuldarlıqyüksək görüldü. Nəticədəyeniəkinsahələridövriyyəyə frastrukturunun inkişafısahəsindəcidditədbirlər 1982-ci ildə850mintonayüksəldi. tərəvəz istehsalıisə1970-ciildəki410mintondan milyon tonaqədərartırmağaimkanverdi.Meyvə- 1970-ci ildəki335,6mintondan1982-ciildəbir Pambıqçılığın sürətləinkişafıməhsulyığımını şərabçılıqdan yüksəkmənfəətgötürməyəbaşladı. ildə 1milyon481mintonaçatdırıldı,respublika istehsalı 1969-cuildəki272mintondan1980-ci böyük üzümçülükrespublikasınaçevrildi.Üzüm torda məhsulistehsalı2dəfədənçoxartmışdı. tədbirlərin həyatakeçirilməsisayəsindəaqrarsek əhəmiyyətə malikolanhəminqərarlarınvədigər Azərbaycan xalqınınmənafeləribaxımındanböyük yaradırdı. Sosial-iqtisadiinkişafatəkanverənvə böyük miqdardaəlavəvəsaitinayrılmasınaşərait qərarları respublikayaümumittifaqbüdcəsindən və meliorasiyaobyektlərinintikilməsibarədə və şərabçılığıninkişafetdirilməsi,irriqasiya sahənin dahadaixtisaslaşdırılması,üzümçülük istehsalının artırılmasıvəintensivləşdirilməsi,bu 1970-ci illərdə Azərbaycanda kəndtəsərrüfatı etmişdir. Sov. İKP MKvəSSRİNazirlərSovetinin inkişafını nəzərdətutanbirneçəxüsusiqərarqəbul respublikada aqrarsahəninhərtərəflivəintensiv göndərilirdi. və kəndtəsərrüfatıməhsuludünyanın65ölkəsinə illərdə respublikadaburaxılan350addasənaye potensialı kifayətqədəryüksəlmişdi.Həmin sənaye obyektihesabına Azərbaycanın ixrac əməyi sayəsindəişəbaşlamışyüzlərlədigər Beləliklə, ölkəninsosial-iqtisadi həyatında 1969-1982-ci illər Azərbaycanda milligəlir2,5, 1970-ci illərdə Azərbaycanda meliorasiyain Həmin illərdə Azərbaycan keçmişSSRİ-ninən Heydər ƏliyevintəşəbbüsüiləSSRİhökuməti - - GEOSTRATEGİYA SSRİ miqyasında birinci üçlüyə yüksələrək ilə Azərbaycanda və keçmiş SSRİ-nin paytaxtı özünü dolandıran və mərkəzi büdcəyə donor- Moskvada tanınmış ədəbiyyat, incəsənət və luq edən qabaqcıl aqrar-sənaye respublikasına elm xadimlərinin yubileyləri keçirilmiş, onların çevrildi. Bu potensial, xüsusilə də neft-qaz fəaliyyəti yüksək dövlət mükafatlarına və fəxri emalı, maşınqayırma və emal müəssisələri son- adlara layiq görülmüş, abidələri ucaldılmışdır. ralar müstəqilliyin çətin illərində Azərbaycan Bəziləri elə düşünə bilər ki, həmin dövrdə bu adi iqtisadiyyatının yenidən qurulması üçün baza və asan məsələ idi və başqa müttəfiq respublikalar- rolunu oynadı. da da Moskvanın tapşırığı ilə həmin addımlar atılırdı. Əslində isə belə deyildi. Bunun üçün Milli-mənəvi özünüdərkin yüksəlişi və milli respublikaya rəhbərlik edən şəxsin öz xalqının ideyanın milli-mənəvi dünyasına və tarixinə dərindən bələd gerçəkləşməsi uğrunda olması və onu milli ideya ətrafında birləşdirmək Heydər Əliyev respublikaya rəhbərlik et- kimi ali məqsədə xidmət etmək niyyəti, qətiyyətli diyi ilk dövrdə azərbaycançılıq məfkurəsinin fəaliyyəti mühüm şərtdir. Heydər Əliyevi möhkəmlənməsi, milli ruhun, milli-mənəvi respublikanın əvvəlki rəhbərlərindən fərqləndirən özünüdərkin, mədəniyyətin yüksəlişi, xalqın ta­ və onu Ümummilli Lider səviyyəsinə ucaldan rixi yaddaşının özünə qaytarılması istiqamətində əsas cəhət də məhz budur. Bu fikri Azərbaycanın mühüm işlər görmüşdür. Keçmiş SSRİ-də, sovet görkəmli şəxsiyyətlərinə münasibətdə daha aydın və partiya həyatında hakim olan bütün normalara, izah edə bilərik. Məsələn, Cəfər Cabbarlı 1934-cü marksizm-leninizm ideologiyasının tələblərinə ildə vəfat etsə də, 1980-ci ilə qədər onun Bakıda nə rəğmən Heydər Əliyev standart stereotiplərdən abidəsi, nə də ev-muzeyi var idi. Üzeyir Hacıbəyli kənara çıxmağı, mövcud sistemin qaydalarını 1948-ci ildə, Bülbül 1962-ci ildə, Səməd Vurğun formal şəkildə pozmadan yeniliklər etməyi 1956-cı ildə vəfat etmişlər. Lakin xalqımızın bacarırdı. O illərdə Azərbaycan xalqı öz dilini, tanınmış hər üç mədəniyyət xadiminin ev-muzeyi ədəbiyyatını, tarixini, zəngin milli mədəniyyətinin yetmişinci illərdə açılmışdır. Molla Pənah Vaqifin 7 rəngarəngliyini və çoxcəhətliliyini sanki təzədən Şuşa şəhərindəki əzəmətli məqbərəsi də 1981- qavrayır və yenidən qiymətləndirirdi. Elə buna ci ildə tikilib başa çatdırılmışdır. Bakıda Cəlil görə də Heydər Əliyevin respublikaya rəhbərliyinin Məmmədquluzadənin, Məmməd Səid Ordubadinin, birinci dövrünü milli özünüdərkin oyanmasında Müslüm Maqomayevin ev-muzeylərinin açılması yeni mərhələnin başlanğıcı kimi qəbul etmək barədə qərarlar da 1981-82-ci illərdə qəbul lazımdır. edilmişdir. Heydər Əliyev sovet dövründə öz milli- Bəs nə üçün o vaxta qədər bu işlər görülmə­ mənəvi dirçəliş konsepsiyasını əməli siyasət mişdi? Ulu Öndər sonralar müsahibələrinin məcrasında gerçəkləşdirmək üçün olduqca təsirli birində bu məsələlərdən danışarkən özünəməxsus vasitələrdən istifadə etmişdir. Məsələn, belə müdrikliklə demişdi: “Əlbəttə, Azərbaycan, Bakı səmərəli üsullardan biri kimi, Azərbaycanın üçün bu, adi bir şey idi. Sadəcə olaraq bunu görkəmli şəxsiyyətlərinin həyat və yaradıcılığının düşünən yox idi”. Bəli, məhz düşünən yox idi. təbliğ olunmasını göstərmək olar. Ulu Öndər Başqa sözlə desək, söhbət təkcə həmin görkəmli onların yubileylərinin müntəzəm qeyd edilməsi, şəxsiyyətlərin xatirəsini əbədiləşdirməkdən getmir- əsərlərinin nəşri, ev-muzeylərinin yaradılması di. Həm də məqsəd onların yaradıcılığı vasitəsilə kimi məsələlərə xüsusi önəm verirdi.­ Bu, imkan azərbaycanlıların milli şüuruna, tarixi yaddaşına verirdi ki, Azərbaycanın tanınmış simalarının və mənəvi dünyasına təsir göstərərək dövlətçilik xalqın taleyüklü problemləri, keçmişi və gələcəyi duyğularının sönməsinə imkan verilməməsindən ilə bağlı olan mühüm konseptual fikirləri üzə ibarət idi. Məsələ bundadır ki, bu yolda bəzən çıxarılsın, sistemləşdirilsin və nəticədə milli çətin qərarlar da vermək lazım gəlirdi. Ola bilər ki, düşüncənin güclənməsinə, böyüməkdə olan nəslin yuxarıda qeyd edilən şəxsiyyətlərlə bağlı hər hansı dünyagörüşünün formalaşmasına xidmət etsin. müsbət işin görülməsi Ulu Öndərin də qeyd etdiyi Heydər Əliyevin bilavasitə təşəbbüsü və iştirakı kimi “adi bir şey”, sadəcə barəsində düşünmək 8 ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) qurulmasının nəticəsikimi qələməverməyəçalışır, deyil, respublikamızdasovet hakimiyyətinin Azərbaycan XalqCümhuriyyətinin xidmətikimi Bakı DövlətUniversitetinin açılmasını bəziləri Azərbaycan tari­ addımlar atmaqdançəkinmirdi.1969-cuildə tarixinə, anadilinəhörmətifadəedəncəsarətli rəhbərliyə başladığıilkgünlərdənxalqın təsis edilməsinixatırlamaqkifayətdir. İttifaqının Cənubi Azərbaycan üzrəkatibi postu nümunəsi kimi1979-cuildə Azərbaycan Yazıçılar ifadəsinə genişimkanlaryaratdı.Bununbariz Azərbaycanla birlik,həsrəthisslərininədəbi dövriyyəyə buraxılmasınanailoldu.Cənubi “Cənubi Azərbaycan” siyasi-coğrafitermininin Heydər Əliyevilkdəfə“İran Azərbaycanı” əvəzinə yaşaması üçün“Yeni Gəncə”adlırayon yaradıldı. edilməyə başladı.QədimGəncəşəhərininadının köməyi ilə1969-cuildə“Qobustan”almanaxınəşr esi onlarınfəaliyyətindənçoxasılıdır. Onun O, yaxşıbaşadüşürdüki,milliözünüdərkpros düşüncə vəişşəraitinintəminolunmasınaçalışırdı. mən onunhaqqındadüşünməliidim”. mənə inanmışdısa,öztaleyinitapşırmışdısa, xalqım qarşısındaborcumdur. Əgərxalqodövrdə Zənnimcə, bu,təkxeyirxahlıqdeyil,mənimöz isə bizNaxçıvandaonunev-muzeyiniaçmışdıq. məqbərəsi kimiməqbərətikilsin.Bundanqabaq ki, CavidinqəbriüzərindəNizaminin, Vaqifin qəbri ziyarətgahaçevriləcək.Mənbeləfikirləşdim tan dahilərçoxdur, lakinNaxçıvantorpağındaonun təklif dahadüzolub!Fəxrixiyabandayan-yanaya yerdə dəfnedilsin.Qoytarixaydınetsinhansı təklif etdimki,CavidNaxçıvanda,anadanolduğu ki, o,Bakıda,Fəxrixiyabandadəfnolunsun.Mən xatırlayırdı: “Şairinqızı Turan xanımçoxistəyirdi bağlı daolduqcamüdrikaddımatdı.O,sonralar H.Cavidin nəşinin Vətənə gətirilməsivədəfniilə tam götürülməmişdi.UluöndərHeydərƏliyev “millətçi”, “pantürkist”damğalarıhələdəüstündən olunmağa, teatrlardagöstərilməyəbaşlasada, kökündən dəyişməmişdi.H.Cavidinəsərləriçap həmin dövrdərepressiyaqurbanlarınamünasibət gətirmək oqədərdəasanişdeyildi.Çünki din qəbrinitapıbnəşininqalıqlarını Azərbaycana kifayət edəcəkbirməsələidisə,HüseynCavi Heydər Əliyev Azərbaycana birincidəfə Ulu Öndəryaradıcıziyalılarüçünsərbəst xini saxtalaşdıraraq - - - 1978-ci ildənisə50-dən çoxşəhərinaliməktəbinə ci ildəSSRİ-ninmüxtəlif şəhərlərinə400tələbə, azərbaycanlı olmasınıtapşırdı. Beləliklə,1975- sayının ilbəilartırılmasını vəəksəriyyətinin Leninqradın aliməktəblərinəgöndəriləngənclərin SSRİ-nin başqaşəhərlərinin,xüsusənMoskvanın, nəzarətinə götürülməsibarədətapşırıqverdi, Heydər ƏliyevbuməsələninMərkəziKomitənin çox azqismisonra Azərbaycana qayıdırdı. qeyri-azərbaycanlılar idi.Həminmütəxəssislərin nəfər tələbəgöndərilirdi,onlarındaəksərhissəsi likadan SSRİ-ninbaşqaşəhərlərinəildəcəmisi50 yetişdirilməsi olmuşdur. 70-ciillərədək respub biri dətəhsilvəyüksəkixtisaslıkadrların birinci dövründədiqqətayırdığıilkməsələlərdən Xalqın gələcəyinidüşünənlider təsir göstərmişdir. müstəqil Azərbaycanının yaradılmasınahəlledici dövlətçilik ideyasınıngüclənməsinəvəgələcəyin edilməsi milliməfkurəninformalaşmasına, dilinin cəmiyyətdədominantrolununtəmin Öndərin yorulmazfəaliyyətisayəsində Azərbaycan həvəsləndirilirdilər. Bubirhəqiqətdirki,Ulu tədqiqatçılar busahələrdədahasəyləişləməyə yüksək dövlətmükafatlarınalayiqgörülür, Azərbaycan tarixinəvəanadilinəaidaraşdırmalar edilməsinə çalışırdı.HeydərƏliyevintəşəbbüsüilə cəmiyyət həyatınınbütünsahələrindəgenişistifadə dövlət dilisəviyyəsindətəsbitolunmasıiləyanaşı, lazımınca qiymətləndirir, Azərbaycan dilinin tusional quruluşunavəkonsolidasiyasınatəsirini ana dilidir. O,anadilinincəmiyyətin daxiliinsti yüksəlişinə təkanverənəsasşərtlərdənbiriməhz çıxış edirdilər. rəhbərləri rəsmitoplantılardayalnızrusdilində hadisə idi.Ovaxtaqədərrespublikanınbütün nitq söylədi.Buhəmindövrüçüngörünməmiş keçirilən yubileymərasimində Azərbaycan dilində cu ilnoyabrın1-dəBakıDövlətUniversitetində ildə qeydetməkbarədəqərarqəbuletdi.O,1969- imkan vermədivəuniversitetin50illiyini1969-cu qeyd etməkistəyirdilər. LakinHeydərƏliyevbuna hakimiyyəti qurulmasınınyubileyiiləbirvaxtda yubileyini 1970-ciildə,yəni Azərbaycanda sovet müxtəlif bəhanələrgətirərəkuniversitetin50illik Ümummilli Liderin Azərbaycana rəhbərliyinin Heydər Əliyevhesabedirdiki,milliruhun - - GEOSTRATEGİYA ildə 800 nəfər tələbə göndərildi. Əslində bu, qəbul olunan 350 nəfər kursantın ancaq 10-15 Azərbaycanın bir ali məktəbinin qəbuluna bərabər nəfərini azərbaycanlılar təşkil edir. Xətai ray- idi. Heydər Əliyev hər il başqa şəhərlərin ali onu ərazisində Kirov adına Ali Hərbi Dəniz məktəblərinə yollanan gənclərlə respublikanın Donanması məktəbi var, özü də ölkədə olan Ali partiya-sovet fəallarının görüşünü keçirir, onların Dəniz Donanması məktəbləri arasında fərqlənir. qarşısında çıxış edirdi. Burada xarici tələbələr də oxuyurlar. Məktəbə ildə Həmin illər respublikanın ali və orta ixtisas bir, ya iki azərbaycanlı qəbul olunurdu. Biz bu təhsili şəbəkəsi də genişləndirilmiş, 5 yeni ali sahədə də lazımi tədbirlər gördük. Azərbaycanın məktəb, onlarla texnikum açılmışdı. ərazisində olan bu iki ali hərbi məktəbə qəbul Hərbi təhsilin inkişafına da xüsusi diqqət olunan azərbaycanlıların sayını bir neçə dəfə yetirilirdi. O illərdə hazırlanmış yüksəkixtisaslı artırdıq. Ümumiyyətlə, 1980-81-ci illərdə hər il kadrlar sonralar müstəqil Azərbaycan dövlətinin ölkənin ali hərbi məktəblərinə ildə 800 nəfərdən ordusunun qurulması və möhkəmləndirilməsinə çox gənc azərbaycanlı göndərməyə nail olduq. öz töhfələrini verdilər. Xatırladaq ki, 1970-1971- Tarixdə ilk dəfə Bakı Ali Hərbi Məktəbinə rəis ci illərdə respublikanın rayonlarına hərbi komis- azərbaycanlı - general Bərşadlı təyin olundu. sar göndərməyə azərbaycanlı zabit tapılmırdı. Xəzər Hərbi Dəniz Donanmasının Komandanı isə Orduda azərbaycanlı generalların, zabitlərin sayı azərbaycanlı admiral Qasımbəyov oldu. 1967-70- həddindən artıq az idi. Ümummilli Lider sonralar ci illərdə azərbaycanlılardan Hüseyn Rəsulbəyov onu həddindən artıq qayğılandıran bu məsələ adlı bircə general-leytenant rütbəli adamımız vardı. barədə deyirdi: “Çar dövründə müsəlmanlar or- O, Bakı hərbi hava müdafiəsi dairəsində raket duya çağırılmırdılar, hətta elə bir vaxtda rus or- qoşunlarına komandanlıq edirdi. Sonra isə ordu dusunda bizim Əliağa Şıxlinski, Mehmandarov sıralarında azərbaycanlı generalların sayı artdı. kimi generallarımız var idi. Niyə indi başqa Tofiq Ağahüseynov Bakı Hərbi Hava Müdafiəsi millətlərin marşalı, generalları var, bizim isə yox?” Dairəsi rəisinin birinci müavini təyin edildi. O, Heydər Əliyev bu problemi də ardıcıl və sistemli azərbaycanlıların içərisində ən yüksək hərbi rütbə - 9 şəkildə həll etdi. SSRİ-nin ali hərbi məktəblərinə general-polkovnik rütbəsini almağa layiq görüldü”. azərbaycanlı gənclərin çoxlu sayda göndərilməsi Heydər Əliyev hərbi-vətənpərvərlik hisslərinin üçün hərbi təmayüllü xüsusi internat məktəbi gücləndirilməsi, eyni zamanda azərbaycanlıların yaradıldı. Məktəbə qəbul olunanların əksəriyyəti qəhrəmanlığı və hərbi şücaətlərinin təbliği azərbaycanlılar idi. Onlar 3 il oxuyub­ orta təhsil istiqamətində böyük işlər görürdü. O, İkinci alır, hərbi hazırlıq keçir, rus dilini mənimsəyir, Dünya müharibəsində Azərbaycanın və xalqımızın sonra isə müvəffəqiyyətlə ali hərbi məktəblərə oynadığı rolun düzgün qiymətləndirilməsinə qəbul olunurdular. Məktəbə 1937-ci ildə re- çalışırdı. 1970-ci illərdə Heydər Əliyevin təşəbbüsü pressiya olunaraq güllələnmiş general Cəmşid ilə Taqanroqda 416-cı Azərbaycan diviziyasının Naxçıvanskinin adı verildi. Heydər Əliyev hər il şərəfinə möhtəşəm xatirə ansamblı, Sevas- Mərkəzi Komitənin Büro üzvləri ilə bərabər həmin topolda Sapun Qora ərazisində 77-ci Azərbaycan məktəbə gedir, vəziyyətlə tanış olur və kollek- diviziyasının şərəfinə isə böyük abidə ucaldılmışdı. tiv qarşısında çıxış edirdi. Ulu Öndər sonralar o Heydər Əliyev Bakı şəhərinin, Azərbaycan unudulmaz anları fəxrlə yada salaraq deyirdi: “Çox neftçilərinin nasizm üzərində qələbədə həlledici sevinirdim ki, onun məzunları - azərbaycanlılar rol oynadığını və bu faktın dünya miqyaslı tarixi zabit olurlar, sovet ordusunda qulluq edirlər. Əgər əhəmiyyət daşıdığını SSRİ rəhbərliyi tərəfindən Azərbaycan öz suverenliyi, tam azadlığı barədə qəbul edilməsinə çalışmış, 1978-ci ildə Bakının fikirləşirsə, o, ilk növbədə öz milli ordusu, milli “Lenin” Ordeni ilə təltif edilməsinə nail olmuşdu. zabitləri barədə fikirləşməlidir. Mən bunların Qısa müddət ərzində qazanılan böyük uğurlar hamısını düşünürdüm”. Sovet İttifaqı miqyasında da diqqəti cəlb etmiş Heydər Əliyev Bakıdakı Azərbaycan SSR Ali və Azərbaycan rəhbərinin şəxsiyyətinə marağı Soveti adına Hərbi Məktəblə də bağlı vəziyyəti artırmışdı. Təsadüfi deyil ki, Heydər Əliyev 1976- nəzarətə götürdü: “Aydınlaşdırdıq ki, hər il cı ildə daha yüksək siyasi statusa layiq görülərək 10

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) Tacikistanı” gəmilərigətirildi.Ümumiyyətlə, birləşdirdi. Dənizə“Sovet Dağıstanı”və“Sovet keçidi açıldı.Bubərə Azərbaycanı Qazaxıstanla kənarda qalmadı.1985-ci ildəXəzərdəyenibərə və “MemarƏcəmi”stansiyalarıistifadəyəverildi. “İnşaatçılar”, “XIQızılOrdu”(indiki“20 Yanvar”) 1985-ci ilindekabrında“Elmlər Akademiyası”, davam etdirilməsiniöznəzarətindəsaxlayırdı. istiqamətində əvvəlkiillərdəbaşlanılanişlərin bağçaları, məktəblərinşaedildi. burada yenistansiyalar, yaşayışevləri, uşaq istifadəyə verildi.Həminxəttintikintisizamanı Öndərin birbaşaqayğısıiləçəkilib,1985-ciildə sahədən keçən Yevlax-Balakən dəmiryolu Ulu ilə bağlayan160kilometruzunluğundavəənçətin şimal-qərb bölgəsinimərkəzinəqliyyatşəbəkəsi gücünə çatdırıldı.Bundanəlavə, Azərbaycanın ildə istismaraverildivə1986-cıisəlayihə Özüllər Zavoduonunköməyisayəsində1984-cü kəşf edildi. Təməli hələ1978-ciildəqoyulanDərin 1985-ci ildə“Çıraq”,1987-ci“Azəri”yatağı Komitəsi qarşısındaməsələqaldırırdı.Nəticədə, maliyyələşdirilməsi üçünSSRİDövlətPlan inkişafına diqqətyetirir, mühümobyektlərin dövrdə neft-qazsənayesininvədigərsahələrin əsirgəməmişdir. HeydərƏliyevMoskvadaolduğu sahələrdə tərəqqisinaminəəlindəngələnköməyi respublikanın sosial-iqtisadi,mədənivədigər raq, Azərbaycanla daimyaxındanmaraqlanmış, çox sahəyəcavabdehlikdaşımasınabaxmaya olun­ Nazirlər Sovetisədrininbirincimüavinitəyin MK-nın SiyasiBüroüzvüseçildikdənvəSSRİ Bütün varlığıilədoğmadiyarabağlırəhbər etdim”. sayılırdı. Buşəraitdən Azərbaycan üçünistifadə hansı mühümişingörülməsionlarüçünəmr hansına telefonetsəydim, Azərbaycan üçünhər “SSRİ NazirlərSovetindəkiəlliyəyaxınnazirdən xalqının mənafeyiüçünsəmərəliistifadəetmişdir: Öndər sonralarbildirirdiki,o,buüstünlükdənöz respublikaların başçılarındanfərqləndirirdi.Ulu seçilmişdi. Buisəonubirsıradigərmüttəfiq Sov.İKP MKSiyasiBürosununüzvlüyünənamizəd Su nəqliyyatıinfrastrukturudadiqqətdən Heydər ƏliyevBakımetrosununinkişafı 1982-ci ilinsonlarındaHeydərƏliyevSov.İKP duqdan sonradaişyükününağırlığına,60-dan - ictimai vəiqtisadisahədə aparılmışköklüisla həmin illərdəbaşvermiş dəyişikliklərinvüsəti, raq ardıcıldavametdirilmişdir. Digər tərəfdən, sovet ideolojisisteminin buxovlarınabaxmaya ibarətdir ki,ilknövbədə,milliözünüdərkprosesi dövründəki fəaliyyətininbaşlıcaəhəmiyyətiondan mədəni zəminhazırlanmışdır. UluÖndərinsovet müstəqil dövlətçiliyinbərpasıüçünəsaslıiqtisadi- oyanışda böyükdönüşbaşlanmışvəgələcəkdə mədəniyyəti yenidəndirçəldilmiş,milli-mədəni xalqın qədimənənələrəmalikdövlətidarəçiliyi Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyininilkdövründə sübut olunmuşhəqiqətondanibarətdirki,Heydər vermək mümkündeyildir. Lakin elmişəkildə əhatə etmək,bütünməsələlərindərintəhlilini du naminəgördüyüişlərinhamısınıbirməqalədə olmuşdur”. yaranmasında, inkişafetməsindəçoxsəylərim həm oftalmolojimərkəzlərin,başqalarının onkoloji, həmkardioloji,ürəkcərrahiyyəsi, edirəm ki,çoxişlərgörmüşəm.Mənimovaxthəm yaxın olmuşam,onaqayğıgöstərmişəmvəhesab olduğum illərdədaimsəhiyyəilə,tibbelmiilə diyim zaman,sonraSSRİ-ninrəhbərliyində xatırlayırdı: “Mən Azərbaycana rəhbərliket artırmışdı. UluÖndərsonralarbudövrübelə səhiyyəsinə olannəzarətini,diqqətinidahada birinci müavinitəyinedilməsionun Azərbaycan keçirilmişdi. 1987-ci ildəisəÇinkinofilmlərihəftələri Misir, Rumıniya,Çexoslovakiya,Bolqarıstan, Danimarka, 1984-cüildəHindistan,1986-cı başlamışdı. 1983-cüildə Azərbaycanın paytaxtında keçirilməsi isəartıqənənəvixarakteralmağa edirdilər. Bakıdabeynəlxalqkinohəftələrinin azərbaycanlı sənətkarlarlamədənimübadilə mütəxəssisləri Bakıyaezamiyyətəgəlir, məşhur aktyorları,rejissorlarvədigərincəsənət və yarmarkalarBakıdakeçirilirdi.Dünyanın sıra beynəlxalqkonfrans,simpozium,dekada yaradılmasına dəstəkverirdi.Həmindövrdəbir tanıdılmasına vəbeynəlxalqmədəniəlaqələrinin edərək Azərbaycan mədəniyyətininxaricdə donanmanın üçdəbiritəzələndi. həmin dövrdəXəzərdənizgəmiçiliyində Ulu Öndərinbuillərərzindədoğma Vətəni, yur Heydər ƏliyevinSSRİNazirlərSovetiSədrinin Heydər Əliyevbütünimkanlardanistifadə - - - - GEOSTRATEGİYA hatlar və xalqın maddi rifahının keyfiyyətcə yeni 14. http://www.dtx.gov.az/news56.php səviyyəyə yüksəlməsi müstəqil Azərbaycanın 15. http://www.azerbaijan.az yaranmasına aparan tarixi yolun salnaməsində ən 16. http://www.azertag.az parlaq səhifələrdir. Tam inamla demək lazımdır ki, 17. http://www.science.gov.az/news/open/9340 indiki mərhələdə Azərbaycanın dövlət suverenliyi 18. http://senaye.gov.az/az/senayeshme/heyder_ və iqtisadi müstəqilliyi, xarici iqtisadi əlaqələrinin aliev_ve_azerbaijan_senayesi müntəzəm surətdə genişlənməsi və dünya iqtisadi 19. http://files.preslib.az/projects/toplu/v2/f2_2. sistemində öz yerini getdikcə möhkəmləndirməsi pdf həm də 1970-80-ci illərin əvvəllərində təməli 20. http://www.anl.az/down/meqale/ ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən xalqqazeti/2010/may/117346.htm qoyulmuş potensiala əsaslanır. 21. http://azerbaycanli.org/az/page58.html Azərbaycan xalqı və dövləti ulu öndər Heydər 22. http://www.serqqapisi.az/index.php/ictimai- Əliyevin zəngin irsinə böyük hörmətlə yanaşır, siaysi/13204-1969-dzu-il-14-iyul-azaerbaydzan- onu qoruyur və ondan bəhrələnir. Bu gün Ümum- n-sosial-izhtisadi-elmi-tekhniki-vae-maedaeni- milli Liderin siyasi xəttini yaradıcılıqla davam inkishaf-n-n-bashlanzhh-dz-tarikhi etdirən Prezident İlham Əliyev Azərbaycan 23. http://www.azerbaijan.az/portal/History/ Respublikasının müstəqil dövlətçilik tarixinə yeni Middle/middle_06_a.html şanlı səhifələr yazır. 24. http://www.azerbaijan.az/_Sosiety/_Nation- Açar sözlər: Ümummilli lider, azərbaycançılıq, wideLeader/nationwideLeader_02_a.html milli ruh, intibah, milli dövlətçilik, dövlət 25. https://www.stat.gov.az/source/others/H. quruculuğu. Aliyev/Pdf/14-21.pdf 26. https://www.stat.gov.az/news/index. İSTİFADƏ EDİLMİŞ MƏNBƏLƏR php?id=4213 1. Azərbaycan Respublikası 1991-200. Bakı, 2001, 280 s. Ali Hasanov 11 2. Mehdiyev R.Ə. “Gələcəyin strategiyasını Assistant to the President of the Republic of müəyyənləşdirərkən: modernləşdirmə xətti. Bakı: Azerbaijan for Public Şərq-Qərb, 2008, 216 s. and Political Issues, Doctor of Science in His- 3. Mehdiyev R.Ə. Müasir Azərbaycan milli tory, Professor ideyanın təcəssümü kimi //”Azərbaycan” qəzeti, 26 may 2011-ci il. Haydar Aliyev – historical figure who laid the 4. Həsənov Ə.M. Azərbaycanın milli inkişaf və foundations of new national renaissance and təhlükəsizlik siyasətinin əsasları. Bakı: Zərdabi, independent statehood 2016, 700 s. 5. Xəlilov S.S. Heydər Əliyevin dövlət SUMMARY quruculuğu fəlsəfəsi // Heydər Əliyev və The first period (1969-1982) when national Azərbaycan. Bakı, 2008, s.571. leader Heydar Aliyev was in political power in 6. Xəlilov S.S. Lider. Dövlət. Cəmiyyət. Bakı, Azerbaijan is widely analyzed in the article. 2001, s.87. It is noted that an important event in the politi- 7. Vəliyeva S.M. Azərbaycançılıq milli ide- cal life of Azerbaijan 50 years ago caused radical ologiya və ədəbi-estetik təlim kimi. Məsələnin changes in the Republic and laid the foundations qoyuluşuna dair. Bakı, 2002, 140 s. for a new historical transformation to identify fu- 8. http://www.heydar-aliyev.org ture development prospects. 9. http://www.president.az It was the turning point in the economic, socio- 10. http://www.mehriban-aliyeva.org political, cultural and spiritual life of Azerbaijan. 11. http://www.meclis.gov.az Improving the public administration system, 12. http://www.heydar-aliyev-foundation.org establishing strict discipline, implementing per- 13. http://www.aliyev-heritage.org sonnel changes, and targeted measures to improve 12

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) дальнейших перспективдальнейших развития. исторического перелома на путиопределения республике изаложило основу нового импульс началу коренных изменений в жизни Азербайджана50летназад,придало важное событие, произошедшее вполитической в Азербайджане(1969-1982).Отмечается, что лидера Гейдара Алиева уполитической власти период пребывания общенационального building tional spirit,renaissance, nationalstatehood,state Key words:Nationalleader, Azerbaijanism, na- established internationalculturalties. the promotionofculture Azerbaijan abroadand Heydar Aliyev, usingallopportunities,supported increased hiscontrol,attentionover Azerbaijan. Chairman oftheUSSRCouncilMinisters pointment ofHeydar Aliyev as theFirstDeputy independent statehoodinthefuture. created afirmgroundfortherestorationof enrichment oftheideology Azerbaijanism, and a strongimpactonnationalspiritualawakening, of Heydar Aliyev’s leadership(1969-1982)had historical memoryofthenationinfirstperiod develop science,educationandculturerestorethe are exploredinthearticle. moral basisinthepublictrainingofHaydar Aliyev of stateanditseconomic,political,social stated inthearticle. At thesametime,concept conditions foraccomplishinghigh-profiletasksare the businessenvironmentprovidednecessary национального возрождения инезависимой по общественно-политическим вопросам, по общественно-политическим Помощник Азербайджанской Президента В статье широко анализируется первый At thesametime,articlenotesthatap The articlepointsoutthattheactivitiesto доктор исторических наук, профессор личность, заложившая основу нового Гейдар Алиев–историческая государственности Али Гасанов, Республики РЕЗЮМЕ - строительство государственность, государственное дух, возрождение, национальная азербайджанство,лидер, национальный Ключевые слова: Общенациональный международных культурных связей. Азербайджана зарубежом иустановлению оказал поддержку популяризации культуры Гейдар Алиев,используя возможности, все за Азербайджаном, внимание кнему. СССР ещебольше усилилоего контроль Председателя заместителем министров Совета назначение Гейдара Алиева первым государственности. вбудущемвосстановления независимой и подготовила прочную основу для содержанием идеологии азербайджанства наполнениенационального самосознания, влияниеоказала мощное напробуждение возвращения народу его исторической памяти, развития науки, образования икультуры, республикой (1969-1982годы) вобласти в первыйпериод руководства Гейдара Алиева духовные устои. экономические, и социальные политические, в ученииГейдара Алиева огосударстве, иего сильного государства, нашедшее отражение Одновременно встатье исследуется понятие важных задач. поставленных реализации обеспечивали необходимые условиядля изменений, улучшению деловой среды строгой дисциплины,проведению кадровых государственного управления, установлению меры поусовершенствованию системы статье подчеркивается, что целенаправленные и культурно-духовной жизниАзербайджана.В в экономической, общественно-политической Кроме того, встатье отмечается, что В статье говорится, что работа, проделанная Именно тегоды поворотным этапом стали GEOSTRATEGİYA

UOT 321; 323; 327; 341.7 41.15.25; 40.87.31.

ELÇİN ƏHMƏDOV AZƏRBAYCANIN DİNAMİK Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının İNKİŞAFI: QAZANILAN UĞURLAR professoru, siyasi elmlər doktoru VƏ NAİLİYYƏTLƏR E-mail: [email protected] (2003-2019) Giriş kimi çatdıraraq respublikamız ətrafındakı infor- Azərbaycan Respublikası 1991-ci il oktyabrın masiya blokadasını yarmaqdan ibarət idi. Ona görə 18-də dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra də yeni siyasi kursunun həyata keçirilməsi üçün dövlətçiliyini inkişaf etdirərək möhkəmləndirmək hər şeydən əvvəl müharibə dayandırılmalı və dinc üçün tarixi fürsət əldə etmiş oldu. Belə bir şəraitdə şərait təmin edilməli idi. Bu məqsədlə 1994-cü ilin milli dövlətçilik prinsiplərinə uyğun olaraq yeni si- mayından Ermənistanla atəşkəsə nail olunması və yasi kursun formalaşdırılması və həyata keçirilməsi ölkə daxilində sabitlik yaratmaq yolunda atılan ən vacib məsələ kimi qarşıda dururdu. Ermənistanın addımlar sayəsində yeni xarici siyasət xəttinin Azərbaycana qarşı əsassız ərazi iddiaları, eləcə də ardıcıllıqla həyata keçirilməsi üçün lazım olan hərbi təcavüzünün genişlənməsi ölkəmizi ciddi siya- əlverişli dinc şərait yarandı. si və sosial-iqtisadi problemlərlə üz-üzə qoymaqla Demokratik dövlət quruculuğu yoluna qədəm yanaşı, dövlətimizin xarici siyasət fəaliyyətində qoymuş Azərbaycan Respublikasının müstəqillik də mühüm vəzifələrin yerinə yetirilməsini ön əldə etdikdən sonra üzləşdiyi sosial iqtisadi və 13 plana çəkdi. Ermənistanın ölkəmizə qarşı hərbi siyasi problemlərin müvəffəqiyyətlə həll olunması təcavüzünün qarşısını almaq, onun ağır nəticələrini ölkəmizin beynəlxalq aləmdəki mövqeyi, və aradan qaldırmaq, ölkəmizin ərazi bütövlüyünü və ayrı-ayrı ölkələrlə milli dövlət maraqlarına cavab təhlükəsizliyini təmin etmək, dünyaya siyasi və iqti- verən qarşılıqlı faydalı əlaqələri və dünya birliyinə sadi inteqrasiya olmaq zərurəti düşünülmüş, ardıcıl inteqrasiyası prosesinin intensivliyi ilə sıx bağlı idi. və fəal siyasət tələb edirdi. Bu mənada Azərbaycanın beynəlxalq münasibətlər 1993-cü ilin ikinci yarısında ümummilli sistemində layiqli yer tutması üçün dünya lider Heydər Əliyevin yenidən hakimiyyətə siyasətinin formalaşmasında aparıcı rol oynayan qayıdışından sonra Azərbaycanın siyasi kursunda dövlətlərlə və beynəlxalq təşkilatlarla qarşılıqlı mövcud reallıqları nəzərə alan və ölkəmizin münasibətlərin tənzimlənməsi və inkişaf etdirilməsi milli mənafelərinin qorunmasına yönəlmiş əməli mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. dəyişikliklər edildi. Bu dövrdən başlayaraq həyata Ümummilli lider çox bacarıqlı, son dərəcə keçirilən siyasət məhz ümummilli liderin adı təcrübəli dövlət başçısı və yetkin siyasi xadim və onun fəaliyyəti ilə bağlıdır. Özünün zəngin kimi bu çətin və mürəkkəb vəzifələrin öhdəsindən dövlətçilik təcrübəsinə əsaslanaraq dövlətimizin müvəffəqiyyətlə və böyük ustalıqla gəlmək yeni siyasi kursunun əsas istiqamətlərini bacarığı nümayiş etdirdi. Ölkəmizin sistemli müəyyənləşdirən Prezident Heydər Əliyevin bu şəkildə dünya birliyinə inteqrasiya olunmasında siyasi xəttində ilk növbədə bir sıra ən mühüm ikitərəfli və çoxtərəfli siyasi münasibətlərin və təxirəsalınmaz vəzifələrin yerinə yetirilməsi genişlənməsi istiqamətində atılan addımlar mü­ qarşıya qoyulmuşdu. Həmin vəzifələrdən biri hüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan, Xəzər və ən əsası Azərbaycanı beynəlxalq aləmdəki dənizinin Azərbaycan sektorundakı neft yataqlarının təcrid vəziyyətindən çıxarmaq, ölkəmiz haqqında istismarına dair 1994-cü il sentyabrın 20-də yaradılmış mənfi ictimai rəyi dağıtmaq və imzalanmış “Əsrin müqaviləsi” ölkəmizin dünya xalqımızın haqq işini dünya ictimaiyyətinə olduğu dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin dərinləşməsi və 14

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) işlənməsi mümkün deyildi. Beləliklə, ilk dəfə işlənməsi mümkündeyildi. Beləliklə,ilkdəfə layihədir. Bulayihəolmadan“Şahdəniz”yatağının kəməri istifadəyəverildi. Budaçoxönəmli ixrac edilir(8). neft vəməhsullarıdünyanın30-dəkölkəsinə payı 40faizədəkartmışdır. Hazırda Azərbaycandan sıra Avropa ölkələrininqazbazarında Azərbaycanın al enerjibazarındaciddiroloynayanölkədir. Bir təhlükəsizliyinin təminedilməsində,dünyanınqlob - Azərbaycan həmregionun,də Avropanın enerji ehtiyatlarına görədədiqqəticəlbedir. Bugün edir. Eynizamanda, ölkəmizsonillərdətəbiiqaz Azərbaycan xalqına,bütündostölkələrəxidmət kəmər 2006-cıildəistifadəyəverildivəhazırda Tbilisi-Ceyhan neftkəmərinintəməliniqoydu.Bu gözləyərkən SəngəçalterminalınınərazisindəBakı- Azərbaycan “Azəri-Çıraq”yatağındanböyükneft mühüm iştirakçıyaçevrilmişdir. 2002-ciildəartıq Ceyhan layihəsiiləölkəmizqlobalenerjibazarında Azərbaycanın təchizatçısıolduğuBakı-Tbilisi- imzalanması ilədünyadaneftölkəsikimitanınan yeni neftstrategiyasıicraolunmağabaşlanmışdır. müqavilənin imzalanmasındansonra Azərbaycanın “Əsrin müqaviləsi”ninicrasıçoxuğurlagedirvəbu 14-də 2050-ciiləqədəruzadılmışdır. Hazırda haqqında Saziş”inmüddəti2017-ciilsentyabrın hissəsinin birgə işlənməsivəhasilatınpaybölgüsü “Çıraq”, “Günəşli”yatağınındərinlikdəyerləşən dənizinin Azərbaycan sektorundayerləşən“Azəri”, cü ilsentyabrın20-dəBakıdaimzalanmış“Xəzər iqtisadiyyatında onun payı 80 faizdən artıqdır. 1994- baxımından regionunliderölkəsidir. CənubiQafqaz qaldırılmışdır. Azərbaycan bugüniqtisadipotensial olunmuş, xaricienerjimənbələrindənasılılıqaradan Azərbaycanın enerjitəhlükəsizliyitamtəmin strategiyası uğurlahəyatakeçirilmiş,ilknövbədə, edir (22). olunur, eynizamanda,kosmiksənayemizdəinkişaf təhlükəsizliklə bağlımaraqlarıtamşəkildətəmin Beləliklə, Azərbaycanın millimaraqları, nikasiya peyki-“Azerspace-2”orbitəçıxarılmışdır. 2018-ci sentyabrın26-daisədahabirtelekommu- yanaşı, ölkəmizinsürətliinkişafınıngöstəricisidir. peyklərə malikdirki,budaçoxböyükuğurolmaqla müşahidə edirvədünyadacəmi20ölkəbelə ibarətdir ki,bupeykyersəthiniyüksəkdəqiqliklə 2007-ci ildə isə Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz 2007-ci ildəisəBakı-Tbilisi-Ərzurum qaz Bununla yanaşı,“Əsrinmüqaviləsi”nin Bu illərərzindəölkəmizintəhlükəsizlik marşrutu kimiseçilməsi də tarixihadisəolmuşdur. TAP layihəsi- Trans-Adriatik kəmərininəsas ixrac gional əməkdaşlıqformatı yaratmışlar. 2013-cü ildə layihəsini icraedərkənartıqçoxgüclüüçtərəflire - cümlədən nəqliyyatsahəsindəBakı-Tbilisi-Qars Tbilisi-Ərzurum vədigərönəmlilayihələri,o Gürcüstan və Türkiyə Bakı-Tbilisi-Ceyhan,Bakı- bərabərdir. Bununlayanaşı,hazırda Azərbaycan, təsdiq edilmişqazehtiyatları2,6trilyonkubmetrə sərmayə qoyulmuşdurvəqoyulur. Azərbaycanın layihənin icraedilməsinə40milyarddollardançox layihələrdə dəliderliyiözüzərinəgötürmüşdür. Bu əməkdaşlıq məsələlərindəolduğukimi,bu daha nümayişetdirmişdir. Azərbaycan beynəlxalq icrasında ölkəmizözliderlikkeyfiyyətlərinibir tur layihəsidirvəbunəhəngtransmillilayihənin “Cənub” qazdəhlizi Avropanın ənböyükinfrastruk- qaz dəhlizinintəməliqoyulmuşdur(20;21). edildi. Simvolikhaldırki,məhzhəmingün“Cənub” “Əsrin müqaviləsi”nin20-ciildönümünüqeyd güclü təkanverildi.2014-cüilsentyabrın20-də XXI əsrinənirienerjilayihəsidir(21). əsrin müqaviləsiadlandırılmışdırsa,“Şahdəniz-2” inkişafını təminetmişdir. “HəminmüqaviləXX sərmayələrə açmışdırvəölkəmizinuğurluiqtisadi müqaviləsi”ni imzalamaqlaXəzərdənizinixarici layihəsidir. Azərbaycan 20iləvvəl “Əsrin erji təhlükəsizliyivəenerjininşaxələndirilməsi ən irienerjilayihələrindənbiridir. Bulayihəen- etdiyi kimi“Şahdəniz-2”enerjilayihəsidünyanın qoydu. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin bəyan tammiqyaslı işlənməsihəlledicimərhələyəqədəm qərarının imzalanmasıilə“Şahdəniz”yatağının ayının 17-dəBakıdalayihəüzrəyekuninvestisiya xüsusi əhəmiyyətkəsbedir. 2013-cüildekabr Azərbaycan sektorundayerləşən“Şahdəniz”yatağı kimi diqqətçəkir. BubaxımdanXəzərdənizinin qlobal enerjilayihələrininreallaşdırıldığımərkəz zəngin karbohidrogenehtiyatlarıhesabınabirsıra məkanına çevrilmişXəzərhövzəsimalikolduğu müqavilə imzalandı. Hazırda beynəlxalq əməkdaşlıq arasında TANAP – Transanadolu qazkəməriüzrə sonra nəhayət,2012-ciildə Azərbaycan ilə Türkiyə işlərə startverildi.Çoxciddiişlər, danışıqlardan Cənub QazDəhlizininyaradılmasıiləbağlıpraktiki Türkiyəyə nəqledilməyəbaşlanmışdır. Beləliklə, olaraq 2007-ciildə Azərbaycan qazıGürcüstanavə 2018-ci il mayın 29-da Səngəçal terminalında 2018-ci ilmayın29-daSəngəçal terminalında Beləliklə,CənubQazDəhlizininreallaşmasına GEOSTRATEGİYA beynəlxalq mövqelərinin möhkəmləndirilməsinə Ölkəmizin qeyri-neft sektorunda müşahidə olunan güclü təkan verdi. 1998-ci il sentyabrın 7-8- dinamizm də iqtisadiyyatın şaxələndirilməsiı ilə də 32 dövlətin və 13 beynəlxalq təşkilatın bağlı həyata keçirilən siyasətin mühüm nəticəsi he­ nümayəndələrinin iştirakı ilə tarixi “Böyük İpək sab etmək olar. Yolu”nun bərpası üzrə keçirilmiş Bakı beynəlxalq Son 15 il ərzində Azərbaycan iqtisadiyyatı, konfransı və onun nəticələri Azərbaycanın xarici ümumi daxili məhsul üç dəfədən çox artmışdır. siyasətinin qazandığı ən mühüm­ nailiyyətlərindən Ölkə iqtisadiyyatına son 15 il ərzində 250 milyard biridir. dollardan çox sərmayə qoyulmuşdur. Azərbaycanda 1993-2003-cü illər ölkəmiz üçün həlledici xarici dövlət borcu çox aşağı səviyyədədir, ümu- illər olmuş, məhz həmin illərdə dövlətçiliyimizin mi daxili məhsulumuzun cəmi 20 faizini təşkil möhkəm təməli qoyulmuşdur. O illərdə edir. Azərbaycanın valyuta ehtiyatları xarici Azərbaycanın istər daxili, istərsə də xarici siyasətlə borcumuz­dan 4-5 dəfə çoxdur. Yəni, biz istənilən bağlı strateji xətti müəyyən edilmiş, Azərbaycan vaxtda bütün borcları rahatlıqla ödəyə bilərik. dünya birliyinə qovuşmuşdur. Azərbaycan Azərbaycanda son 15 il ərzində yoxsulluq səviyyəsi beynəlxalq təşkilatlara üzv olmaqla yanaşı, onların təxminən 50 faizdən 5,4 faizə düşüb, işsizlik 5 faiz işlərində müntəzəm, eləcə də fəal surətdə iştirak səviyyəsindədir. Bu, onu göstərir ki, qara qızıl, neft etməklə etməsi və səmərəli əməkdaşlığı ölkəmizin və qaz insan kapitalına çevrilmişdir (11). problemlərini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq üçün Xüsusilə Azərbaycan zəngin neft resurslarından mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Həmin illərdə daxil olan valyuta ehtiyatlarını səmərəli şəkildə çox ciddi islahatlar aparılmış, bazar iqtisadiyyatı xərcləməklə, iqtisadiyyatın bütün sektorlarının prinsipləri üstünlük təşkil etmiş, Azərbaycana böyük dinamik inkişafı üçün əlverişli baza yaratmağa nail həcmdə investisiyaların cəlb olunması geniş vüsət olub və hazırda qeyri-neft sektoru valyuta gətirə almışdır. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının biləcək strateji bölməyə çevrilmişdir. 2003-2018-ci ilk Konstitusiyası qəbul edilmiş, siyasi sistem illərdə ölkə iqtisadiyyatına 250 milyard dollar inves- möhkəmləndirilmiş və ölkəmizin uğurlu inkişafı tisiya qoyulmuşdur. Dünyanın aparıcı iqtisadi və 15 üçün möhkəm zəmin yaradılmışdır. Bu illər ərzində maliyyə qurumları hazırda Azərbaycanın uğurlarını görülmüş işlər hazırda ölkəmizin uğurlu inkişafını qeyd edir, bütün hesabatlarda biz öncül mövqelərdə şərtləndirmiş, o dövrdə başlanmış layihələr bu gün dururuq. Dünya İqtisadi Forumunun “Qlobal çox uğurla davam etdirilir. Rəqabətlilik Hesabatı”nda Azərbaycan iqtisadiyyatı artıq dünyada 35-ci, MDB məkanında isə 1-ci Azərbaycanın dinamik inkişafının yerdədir (4). Forumun 2017-ci il üzrə “İnklüziv mühüm mərhələsi inkişaf indeksi” adlı illik hesabatında Azərbaycan 2003-cü ildən keçən dövr ərzində isə, inkişaf etməkdə olan 80 ölkə arasında 3-cü yerə Azərbaycan xalqı və dövləti sözün əsl mənasında yüksəlmişdir (1). Azərbaycanın valyuta ehtiyatları sürətli inkişaf dövrünü yaşamış, problemlərin 2003-cü ildə 1,8 milyard dollar idisə hazırda 49 böyük hissəsi öz həllini tapmış, istənilən istiqamət milyard dollara yaxındır. Gənc, müstəqil dövlət üzrə konkret proqramlar icra edilmişdir. Ötən üçün bu, çox böyük nailiyyətdir və Azərbaycan illərdə dünyada baş verən qlobal böhran fonunda iqtisadiyyatının çoxşaxəli şəkildə inkişaf etdiyini Azərbaycan iqtisadiyyatının davamlı inkişafı, bütün göstərir. sosial proqramların vaxtında yerinə yetirilməsinin 2008-ci ildə Azərbaycan peykinin orbitə əsası ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən çıxarılması haqqında qərar verilmiş və 2013-cü qoyulmuş milli iqtisadi inkişaf modelinin möhkəm il fevralın 8-də Azərbaycanın ilk süni telekom- təməllər üzərində qurulmasının əyani göstəricisidir. munikasiya peykinin - “Azərspace-1”-in orbitə Dünya iqtisadi sisteminə fəal inteqrasiya yolu seçən çıxarılması ölkəmizin həyatında çox əlamətdar, Azərbaycanın qazandığı nailiyyətləri şərtləndirən tarixi bir gün, böyük nailiyyət olmaqla yanaşı, və mühüm faktorlardan biri də enerji, ərzaq və ekoloji Azərbaycanı kosmik ölkələr sırasına daxil etmişdir. təhlükəsizliyin təmin edilməsi, iqtisadiyyatın 2014-cü ildə Azərbaycan ikinci müşahidə peykinə diversifikasiyası və bütün sahələrdə davamlı inkişaf sahib olmuş, bu peyk ölkəmizə təhvil verilmişdir - strategiyasının uğurla həyata keçirilməsidir (3). “Azərsky”. “Azərsky” peykinin xüsusiyyəti ondan 16

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) fəaliyyəti ilə dünya ictimaiyyətinin rəğbətini fəaliyyəti ilədünyaictimaiyyətinin rəğbətini göstəricilərə nailolanvə beynəlxalqsiyasətdəki illər ərzindəstabilinkişaf edən,yüksəkiqtisadi olaraq qəbuledilməlidir. Beləki, Azərbaycan, son ya miqyasındaartansiyasinüfuzununbarizsübutu nailiyyətlərdən biriolmaqlaölkəmizinsonillərdün - diplomatiya tarixindəəldəedilmişənböyük qeyri-daimi üzvqəbulolunması Azərbaycanın qazanmışdır (19).BMT Təhlükəsizlik Şurasına 155 dövlətindəstəyiniqazanaraqinamlıqələbə keçirilən seçkilərdəBMT-yə üzvolan193dövlətdən Təhlükəsizlik Şurasınınqeyri-daimiüzvlüyünə də Azərbaycan 2012-2013-cü illərüzrəBMT yeni mərhələyəqədəmqoymuşdur(15-17). sadi əməkdaşlıqdahadagenişlənmişvəkeyfiyyətcə tərəfdaşlığı” proqramınaqoşulmaqlabusiyasi,iqti- munu imzanlamış,2008-ciildəisəİttifaqın“Şərq strateji tərəfdaşlığadairanlaşmamemorandu- ilə Avropa İttifaqıarasındaenerjiməsələləriüzrə qoşulmuş, 2006-cıildə Azərbaycan Respublikası ibarət olan“Avropa QonşuluqSiyasətinə” ropa dəyərlərinəyaxınlaşmasınısürətləndirməkdən Qafqaz dövlətlərininsiyasi,iqtisadicəhətdən Av- Azərbaycan 2004-cüildəəsasməqsədiCənubi təmin olunmasındaəhəmiyyətliroloynayır. etibarlı tərəfdaşı kimi qitənin enerji təhlükəsizliyinin qazanılan uğurlar Xarici siyasət,mədəni-humanitar sahələrdə malik ölkəkimisəciyyələndirir. qlobal iqtisadiyyatdaözünəməxsusiqtisadimodelə Qars, TANAP, TAP vədigərlayihələr Azərbaycanın Tbilisi-Ceyhan, Bakı-Tbilisi-Ərzurum,Bakı-Tbilisi- əlavə, Azərbaycanın təşəbbüsüiləreallaşanBakı- təhlükəsizliyindən böyükdərəcədəasılıdır. Bundan ölkələrin millitəhlükəsizliyi,ocümlədənenerji dünya gündəliyindəçoxciddidayanırvə göstəricisidir. münasibətlərinin ənyüksəkzirvədəolduğununbariz istifadəyə verilməsiikidostvəqardaşdövlətin Əskişəhər şəhərində TANAP qazkəmərinin la yanaşı,həminiliyunun12-də Türkiyənin reallaşmasında çoxböyükroluolmuşdur. Bunun­ keçirilməsi Azərbaycanın enerjisiyasətinin eləcə dəXXV XəzərNeft-QazSərgisinin Cənub QazDəhlizininrəsmiaçılışmərasiminin, Bununla yanaşı,2011-ci iloktyabrın24- Ölkəmiz Avropa təhlükəsizlikarxitekturasının Bu günenerjitəhlükəsizliyiiləbağlıməsələlər olunduğu mərkəzəçevrilmişdir. 2011, 2013, və digərsahələrdəqlobal məsələlərinmüzakirə multikulturalizmin, siyasi, iqtisadi,humanitar Azərbaycan artıqsivilizasiyalararası dialoqun, sahibliyi edənhumanitarməkankimitanınır. olunduğu, qitəvədünyamiqyaslıtədbirlərəev Bakı şəhəriartıqqlobalməsələlərinmüzakirə güclü dövlətvəetibarlıtərəfdaşimiciqazanmışdır. münasibətlər sistemindəözlayiqliyerinitutmuş, mərkəzinə çevrilmiş Azərbaycan həmdəbeynəlxalq seçilməsi heçdətəsadüfiolmamışdır. ci ilNaxçıvanınİslamMədəniyyətininpaytaxtı və İslambirliyinidahadamöhkəmləndirir. 2018- yi tədbirlərİslamaləmindəhəmrəyliyi,əməkdaşlığı xaricdə buistiqamətdə Azərbaycanın həyatakeçirdi- apardığı siyasət,yəni,həmölkədaxilində,də qiymətləndirilmişdir. PrezidentİlhamƏliyevin çox müsəlmanölkələritərəfindənyüksək Əməkdaşlıq Təşkilatı vəeynizamanda,bir İslam həmrəyliyiiləbağlıatılanaddımlar aləmində çoxböyükhörmət,nüfuzqazanmışdır. vam edir. müxtəliflik məsələlərinətöhfələriniverməkdəda- ölkəmiz dostluq,sülh,tərəfdaşlıq,eləcədəmədəni nail olmaqlabağlıruhyüksəkliyiyaratmışvə məsələləri müzakirəetməsibizdəməqsədlərimizə nümayəndələrin Bakıyasəfəredərəkbumühüm davam etdirirvə100-dənartıqdövlətdənolan daxildir. Azərbaycan buistiqamətdə səylərini multikulturalizmə aidməsələlər“Bakıprosesi”nə mədəniyyətlərarası vəsivilizasiyalararasıdialoq, sesi” ölkəmizintəşəbbüsüiləbaşlamışvəbugün addımlar atılır. Məhz,2008-ciildədə“Bakıpro­ Azərbaycanın nümunələriöyrənilməkləbirsıra bu gündünyaüçünartıqbəllidir. Bubaxımdan münasibətlərin nəqədərdüzgüntənzimolunması Azərbaycanda dinlərarası,mədəniyyətlərarası şəraitdə bucürtəhlükələrləqarşılaşdığınıgörürük. ayrı-seçkiliyin şahidiolurvəxalqlarındinc müxtəlif yerlərindəetnik,dini,məzhəbzəminində çox bubarədədanışmalıolur, bugündünyanın calışır. Təəssüflər olsunki,müasirdövrdəbizdaha mədəni müxtəliflikməsələlərinətöhfələriniverməyə mun üzvlüyünəseçilmişdir. nəticəsində beynəlxalqsəviyyədəənmötəbərquru- qazanan dövlətolaraqbütünbumüvəffəqiyyətlərin Regionun siyasi, iqtisadi və humanitar Regionun siyasi,iqtisadivəhumanitar Bununla yanaşı, Azərbaycan müsəlman Bu günölkəmizdostluq,sülh,tərəfdaşlıqvə GEOSTRATEGİYA 2015, 2017, eləcə də 2019-cu ildə 5 dəfə Ümum- daşıyan nadir tarixi hadisə olmaqla yanaşı, həm də dünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumları Asiya ilə Avropa arasında körpü rolunu oynayan yüksək səviyyədə təşkil olunmuş və bu sahədə ölkəmizin sivilizasiyalararası və mədəniyyətlərarası Azərbaycan tərəfindən reallaşdırılan təşəbbüslər dialoqun inkişafına verdiyi böyük töhfədir. regional müstəvidən çıxarılaraq qlobal səviyyəyə Ümumiyyətlə, Birinci Avropa Oyunları zamanı qaldırılmışdır (5; 6; 18). Azərbaycan 56 medal qazanaraq ikinci olmuşdur. Dövlət və hökumət başçılarının, Nobel mükafatı Bundan sonra, 2016-cı il Rio Yay Olimpiya laureatlarının, dünyada tanınmış ictimai-siyasi Oyunlarında 18 medal qazanılmışdır ki, Azərbaycan xadimlərin iştirakı ilə keçirilən Bakı Beynəlxalq medalların sayına görə dünya miqyasında 14-cü, Humanitar Forumu artıq ənənə halını almışdır. Avropada 7-ci, postsovet məkanında Rusiyadan Asiya Siyasi Partiyaları Beynəlxalq Konfransının sonra ikinci, müsəlman aləmində isə birinci VII Baş Assambleyasına, Dini Liderlərin Ümum- yerdə olmuşdur. Nəhayət, IV İslam Həmrəyliyi dünya Sammitinə və digər nüfuzlu tədbirlərə ev Oyunlarında Azərbaycan idmançıları yarışları birin- sahibliyi edən Bakı artıq dünyanın qlobal səviyyəli ci pillədə başa vuraraq hamıdan çox - 162 medal (75 tədbirlərinin keçirildiyi mərkəzlərdən biri kimi qızıl, 50 gümüş və 37 bürünc) qazandılar (26). qəbul olunur. Bununla yanaşı, son on beş il ərzində Nəticədə, 2015-ci ildə Bakı ilk Avropa “Cənubi Qafqazın və Mərkəzi Asiyanın gələcəyi ilə Oyunlarına, bundan iki il sonra isə IV İslam bağlı strateji dialoq” mövzusunda Dünya İqtisadi Həmrəyliyi Oyunlarına uğurla və inamla ev sahib- Forumuna, Madrid Klubunun toplantısına, Birinci liyi etdi. İstər Avropa, istərsə də İslam Həmrəyliyi Cənubi Qafqaz Forumuna, Avronest Parlament Oyunlarının yüksək səviyyədə təşkil olunması Assambleyasının Avropadan kənarda keçirilən ilk Azərbaycanın Birinci vitse-prezidenti Mehrib- iclasına və digər möhtəşəm beynəlxalq tədbirlərə an xanım Əliyevanın yorulmaz fəaliyyətinin ev sahibliyi edən Azərbaycan bir daha göstərdi ki, nəticəsidir. Hər iki mötəbər idman tədbirinin təşkilat ölkəmiz Cənubi Qafqazda bütün sahələr üzrə müasir komitələrinə sədrlik edən Mehriban xanımın dövrün aktual məsələlərinin müzakirə olunduğu qüvvələri çox qısa müddətdə səfərbər etmək 17 geosiyasi əhəmiyyətli məkandır. məharətinin nəticəsində Azərbaycan tarixinə uğurlu Bununla yanaşı, ölkəmizin ev sahibliyi etdiyi, səhifələr yazıldı. eləcə də, dövlət başçısının təşəbbüsü ilə keçirilən bir Ümumiyətlə, bütün yuxarıda göstərilənlər sıra mühüm əhəmiyyət kəsb edən tədbirlər - 2018- onu deməyə əsas verir ki, həyata keçirilən qlobal ci ildə VI Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumu, miqyaslı tədbirlər bu gün Azərbaycanın dünya VI Qlobal Bakı Forumu, Qoşulmama Hərəkatının miqyasında nüfuzunu xeyli artırmış, ölkəmizin Xarici İşlər Nazirləri Konfransı, Qara Dəniz İqtisadi Cənubi Qafqaz regionunda lider dövlətə Əməkdaşlıq Təşkilatının Xarici İşlər Nazirləri çevrilməsini şərtləndirmişdir. Nəticədə, Azərbaycan Şurasının iclası, Cənub Qaz Dəhlizi Məşvərət yalnız beynəlxalq regionda gedən proseslərdə deyil, Şurasının Nazirlər toplantısı, Cənub Qaz Dəhlizinin eyni zamanda beynəlxalq aləmdə cərəyan edən rəsmi açılış mərasimi, 2019-cu ilin martında VII proseslərə də təsir göstərmək imkanı qazanmışdır. Qlobal Bakı Forumu və s. Azərbaycanın beynəlxalq Azərbaycan artıq Cənubi Qafqaz regionunda aləmdə nüfuzunu xeyli yüksəltmişdir. əsas söz sahibi olan dövlət kimi çətin geosiyasi Bundan əlavə, 2015-ci ildə ilk Avropa Olimpiya şəraitdə müstəqil xarici siyasət həyata keçirir. Oyunlarının paytaxtımızda keçirilməsi ilə bağlı Hazırda mühüm geosiyasi məkan kimi Azərbaycan qərarın qəbul edilməsi də təsadüfi olmamışdır. regionda sülhün və təhlükəsizliyin təmin olunması Belə ki, “Bakı-2015” ilk Olimpiya Oyunları idman üçün dayaq nöqtəsi, ən perspektivli tərəfdaş hesab tarixində yeni maraqlı səhifə açmışdır. Bununla edilir. Artıq ölkəmiz bütün regional məsələlərdə yanaşı, Azərbaycan artıq istənilən səviyyədə idman əsas iştirakçıdır və dövlət başçısı İlham Əliyev qeyd yarışlarını qəbul etmək və layiqli şəkildə keçirmək etdiyi kimi “Regiondakı strateji əhəmiyyətli heç imkanı əldə emişdir. 2017-ci ilin may ayında Bakı bir layihə Azərbaycanın razılığı olmadan reallaşa şəhəri İslam Həmrəyliyi Oyunlarına da ev sahib- bilməz”. liyi etmişdir. İki il ərzində hər iki mühüm idman Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ tədbirinin Azərbaycanda keçirilməsi rəmzi məna münaqişəsini, ərazilərimizin işğalı faktını nəzərə 18

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) sənədlərində işğalçı qüvvələrin işğal etdikləri sənədlərində işğalçıqüvvələrin işğaletdikləri zəruriliyi bildirilir. BMT Təhlükəsizlik Şurasının suverenliyi vəsərhədlərinin toxunulmazlığının yi 7bəyanatda Azərbaycanın ərazibütövlüyü, eləcə də Təhlükəsizlik Şurasısədrininqəbuletdi­ Şurasının 822,853,874və884saylıqətnamələri, genişlənməsi iləəlaqədarBMT Təhlükəsizlik Ermənistanın Azərbaycana qarşıtəcavüzünün prinsipləri əsasındahəllinintəsdiqlənməsideməkdir. gücləndirilməsi vəməsələninbeynəlxalqhüquq etdiyi sənədlər Azərbaycanın mövqeyininbirdaha istiqamətində bütünbeynəlxalqtəşkilatlarınqəbul 791). adlı qətnamələrqəbuledilmişdir(14,s.406;788- “Azərbaycanın işğaledilmişərazilərindəvəziyyət” keçirilən 62-cisessiyanın86-cıplenariclaslarında 60-cı sessiyasının98-civə2008-ciilmartın14-də Baş Məclisinin2006-cıilsentyabrın7-dəkeçirilən iclasın gündəliyinəsalınmışdır. DahasonraBMT işğal edilmişərazilərindəvəziyyət”adlıməsələ nümayəndə heyətinintəşəbbüsüilə“Azərbaycanın da BMT Baş Məclisininsessiyasında Azərbaycan si fəallığınınnəticəsikimi,2004-cüiloktyabrın29- zəruriliyini bəyanetmişdir. Ölkəmizinartanbusiya- təşkilatların busahədəsəylərinigücləndirməsinin salınmasının vacibliyinibildirmişvəbeynəlxalq bütövlüyünün təminedilməsişərtiilənizama və prinsipləriçərçivəsində Azərbaycanın ərazi münaqişəsinin yalnızbeynəlxalqhüququnnorma biri olanErmənistan-Azərbaycan,DağlıqQarabağ dövlətimizin xarici siyasətinin əsas prioritetlərindəni keçirilir (11). istehsalı olanhərbiməhsullarınixracıhəyata çox ölkəninmüvafiqqurumlarına Azərbaycanın güclü 50ordusırasındayertutur. Hazırda20-dan Azərbaycanın SilahlıQüvvələrihazırdadünyadaən məhsul istehsaledilir. Beynəlxalqreytinqlərəgörə, həmin müəssisələrdəartıq1200addahərbitəyinatlı olunmuş, hərbitəyinatlımüəssisələrişəsalınmışvə Azərbaycanda MüdafiəSənayesiNazirliyitəsis tet məsələsidir. Bununlayanaşı,2005-ciildə ordu quruculuğu Azərbaycan dövlətininpriori­ ən güclüordusudur. Yəni, bu,onugöstərirki, qabiliyyəti göstəricilərinəgörəCənubiQafqazın ordusu maddi-texniki,silah-sursattəchizatı,döyüş kimi müəyyənləşdirilmişvəbugün Azərbaycan alaraq orduquruculuğuprioritetvəzifələrdənbiri Münaqişənin dinc vasitələrlə nizama salınması Münaqişənin dincvasitələrlənizamasalınması Azərbaycan PrezidentiİlhamƏliyev birliyində mövqelərinin yüksələməsini təmin birliyində mövqelərininyüksələməsini təmin böyük uğurlaraimzaatması ölkəmizindünya inkişaf etdirilməsinəticəsində Azərbaycanın çox Əliyev tərəfindəndinamik şəkildəvənovatorcasına qoyulmuş siyasikursunson15ildəPrezidentİlham Gorus–Laçın yolunəzarətəgötürülmüşdür(11). əlverişli yüksəkliklərələkeçirilmiş, Yerevan– düşməndən azadedilmiş,dövlətsərhədiboyunca o cümlədənŞərurrayonununGünnütkəndi Respublikasının 11 minhektardançoxərazisi, 2018-ci ilinmayayındaisəNaxçıvanMuxtar lan torpaqlaranəzarətetməkimkanınıartırmışdır. ərazini düşməndənazadetmiş,işğalaltındaqa- Cəbrayıl, Füzulirayonlarında2minhektar lü zərbələrendirmişvəqısamüddətdə Ağdərə, ordumuz əks-hücumakeçərəkişğalçılaragüc­ Ermənistanın növbətihərbitəxribatıiləüzləşən Qarabağın müstəqilliyinitanımayacaqdır(3). verilməyəcək, dünyabirliyiheçvaxtDağlıq etmişdir ki,DağlıqQarabağaheçvaxtmüstəqillik deyilik”. Eynizamanda,dövlətbaşçısıbəyan biz busiyasətdənbirmillimetrdəgeriçəkilən bizim prinsipialmövqeyimiztaməsaslıdırvə öz siyasətimizidavametdirəcəyik.Danışıqlarda ilə bağlıümidləridahadaartırmışdır:“Bizisə maqla münaqişəninədalətlişəkildəhəllolunacağı irəli sürməsiölkəmizinərazibütövlüyütəminolun- bütövlüyü danışıqlarınmövzusuolabilməz”fikrini dəfələrlə vəbirmənalıolaraq“Azərbaycanərazi Lakin, Azərbaycan PrezidentiİlhamƏliyevin gələcəkdə dəgörməkistədiyinibildirmişdir(7). olduğunu vədanışıqlarısonsuzbirproseskimi təcavüzkar dövlətinyalnızvaxtuzatmaqlaməşğul torpaqlardan çəkilməkistəmədiyinivurğulayaraq, mümkündürsə saxlamaqistədiyini,işğalolunmuş sülh istəmədiyini,status-kvonunəqədərçox işğala sonqoyulmasıbildirilir. şəkildə Azərbaycanın ərazibütövlüyüdəstəklənirvə toplantılarında qəbulolunanqərarlardabirmənalı hüquqi əsasdır. Sonzamanlarisə,NATO-nun Zirvə mövqeyinin beynəlxalqsəviyyədəmüdafiəsiüçün qərarları daəhəmiyyətlidirvəölkəmizinədalətli Avropa ŞurasıvəİslamƏməkdaşlıq Təşkilatının Şurasının qəbuletdiyi4qətnaməiləyanaşı, ATƏT, çıxması bildirilir. BubaxımdanBMT Təhlükəsizlik Azərbaycan ərazilərindəndərhalvəqeyd-şərtsiz Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən əsası ÜmummilliliderHeydərƏliyevtərəfindənəsası 2016-cı ilaprelayınınəvvəlindəcəbhəxəttində Dövlət başçısıİlhamƏliyevErmənistanın GEOSTRATEGİYA etmiş, bu gün dövlətimiz və xalqımız üçün çox Şərq-Qərb, 2008, 216 s. vacib olan problem - işğal olunmuş torpaqlarımızın 11. Həsənov Ə.M. On beş illik prezident­ tezliklə azad ediləcəyinə və ərazi bütövlüyünün lik dövrünün möhtəşəm zəfər salnaməsi. - bərpa olunacağına olan ümidləri daha da artıraraq “Azərbaycan” qəzeti, 13 oktyabr 2018-ci il. perspektivdə Azərbaycanın ən qüdrətli dövlətlər 12. Həsənov Ə.M. Azərbaycanın milli inkişaf və sırasında duracağını şərtləndirmişdir. təhlükəsizlik siyasətinin əsasları. Bakı: Zərdabi, 2016, 700 s. Açar sözlər: Azərbaycan Respublikası, dövlət 13. Həsənov Ə.M. Azərbaycanın geosiyasəti. siyasəti, enerji təhlükəsizliyi, dinamik inkişaf, xarici Bakı: “Zərdabi LTD”, 2015, 1048 s. siyasət. 14. Əhmədov E.İ. Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü: təhlili xronika (1987-2011). Ensiklopedik İSTİFADƏ EDİLMİŞ MƏNBƏLƏR nəşr. Bakı: 2012, 912 s. 1. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin sədrliyi 15. Comission of the European Communities. ilə Nazirlər Kabinetinin 2018-ci ilin doqquz ayının “European Neigbourhood Policy”, Country Report sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda Azerbaijan. Brussels, 2005, p.2-3. duran vəzifələrə həsr olunmuş iclasında ntqi. - 16. European Neighbourd Policy EU / Azer- “Azərbaycan” qəzeti, 10 oktyabr 2018-ci il. baijan Action Plan 14 november2006. - http:// 2. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 il- ec.europa.eu/environment/enlarg/pdf/enp_ action_ lik yubileyi münasibətilə rəsmi qəbulda nitqi. - plan_azerbaijan.pdf. “Azərbaycan”, 29 may 2018-ci il. 17. Eastern partnership: Communication from 3. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 28 May the European Commission to the European Parlia- – Respublika Günü münasibətilə rəsmi qəbulda ment and the Council, № COM (2008) 823 from 3 nitqi. - “Azərbaycan”, 27 may 2017-ci il. December 2008. 4. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin sədrliyi 18. “Azərbaycan”qəz., 2011-ci il, 8-9 aprel. ilə Nazirlər Kabinetinin 2017-ci ilin birinci rübünün 19. “Azərbaycan” qəz., 2011-ci il, 25 oktyabr. 19 yekunlarına sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına 20. “Azərbaycan” qəz., 2014, 21 sentyabr. və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunmuş iclasında 21. “Azərbaycan” qəz., 2014, 30 sentyabr. ntqi. - “Azərbaycan” qəzeti, 11 aprel 2017-ci il. 22. “Azərbaycan” qəz., 2018, 27 sentyabr 5. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Bakıda 23. http://www.heydar-aliyev.org IV Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Fo- 24. http://www.president.az rumunun rəsmi açılışında çıxışı - “Azərbaycan” 25. http://www.mehriban-aliyeva.org/ru/ qəzeti, 6 may 2017-ci il. 26. http://azertag.az/xeber/Baki_2017_dunyaya_ 6. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin idman_dili_ile_oturulen_sulh_tolerantliq_ve_hem- V Qlo­bal Bakı Forumunun açılışında çıxışı - reylik_mesajlari-1064195 “Azərbaycan” qəzeti, 17 mart 2017-ci il. 7. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin sədrliyi Эльчин АХМЕДОВ ilə Nazirlər Kabinetinin 2016-cü ilin doqquz ayının Доктор политических наук, профессор, sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda кафедры “Международные отношения duran vəzifələrə həsr olunan iclası iclasında ntqi. - и внешняя политика” Академии “Azərbaycan” qəzeti, 8 oktyabr 2016-cı il. Государственного Управления при 8. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Böyük Президенте Азербайджанской Республики Britaniyanın nüfuzlu “The Business Year” jurnalına müsahibəsi. - “Azərbaycan”, 4 aprel 2013-cü il. Динамическое развитие Азербайджана: 9. Mehdiyev R.Ə. Azərbaycan: qloballaşma успехи и достижения (2003-2019) dövrünün tələbləri: keçmişin dərsləri, bu günün reallıqları və gələcəyin perspektivləri. Bakı: XXI- РЕЗЮМЕ YNE, 2005, 464 s. В статье указывается, что 1993-2003 годы 10. Mehdiyev R.Ə. “Gələcəyin strategiyasını были решающими для нашей страны, именно müəyyənləşdirərkən: modernləşdirmə xətti. Bakı: в эти годы была заложена прочная основа 20

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) политика. безопасность, динамичноеразвитие,внешняя государственная политика, энергетическая Ключевые слова: Азербайджанская Республика, государства. направление во внешнейполитике нашего изучается приоритетное встатье как основное Азербайджана территориальной целостности внешней политике Азербайджана.Обеспечение и и толерантные во внутренней ценности культурное разнообразие,мультикультуральные и спортивной Также сферах. исследуются внешнеполитической, культурно-гуманитарной во анализируются успехи, достигнутые геополитическое, геоэкономическое значение. и других глобальных проектов, атакже их Эрзурум, Баку-Тбилиси-Карс, TANAP, ТАР Баку-Тбилиси-Джейхан, Баку-Тбилиси- по инициативе Азербайджанапроектов Кроме того, встатье исследуются реализация с точки зренияэкономического потенциала. Азербайджан является лидирующей страной то, чточастности вэкономике Южного Кавказа энергетической Азербайджана,в безопасности впервуюстраны, очередь, полное обеспечение нашей стратегии безопасности осуществление мире глобального кризиса. программ нафонепроисходившего вэтигоды в выполнение всехсвоевременное социальных развитие экономики Азербайджана, Нафактах анализируются устойчивое сферах. показатели динамичного развитияво всех Азербайджана в2003-2018годах иважные направления государственной политики сообщество. началась вмировое интеграциястраны исвнешнейполитикой,как так свнутренней, курсстратегический Азербайджана,связанный государственности. Втегоды былопределен The Academy of Public Administration under Professor, Doctor ofPoliticalSciencesthe Наряду сэтим,встатье нафактах широко успешное В статье обосновывается В статье широко исследуются приоритетные the President oftheRepublic of Azerbaijan Department of International Relations Department ofInternational Relations Elchin AHMADOV and Foreign Policy eign policy. policy, energy security, dynamicdevelopment,for Key Words: TheRepublicof Azerbaijan, state priority directionintheforeignpolicyofourstate. of Azerbaijan isstudiedinthearticleasmain policy ofourstate.Ensuringtheterritorialintegrity tegrity of Azerbaijan asakeypriorityintheforeign are explored. The articleexaminestheterritorialin- values indomesticandforeignpolicyof Azerbaijan Also, culturaldiversity, multiculturalandtolerant humanitarian andsportfieldsaccordingtothefacts. achievements gainedinforeignpolicy, cultural, initiative of Azerbaijan. Tbilisi-Kars, TANAP, TAP andotherprojectsonthe Baku-Tbilisi-Ceyhan, Baku-Tbilisi-Erzurum,Baku- tion, thearticleexploresimplementationof potential intheSouthCaucasuseconomy. Inaddi- leading countryintheregiontermsofeconomic baijan, especiallyitisjustifiedthata Azerbaijanis all, thefullprovisionofenergy securityof Azer mentation ofourcountry’s securitystrategy, firstof according tothefactsintheseyears. implementation ofallsocialprogramsareanalyzed of Azerbaijan duringtheglobalcrisisinworld, article.The sustainabledevelopmentoftheeconomy development inallspheresareanalysedthe jan in2003-2018andthekeyindicatorsofdynamic integrated intotheworldcommunity. Azerbaijan wasdefinedinthoseyears, Azerbaijan strategic courseofdomesticandforeignpolicy statehood waslaiddownexactlyinthoseyears. The crucial forourcountry, afirmfoundationofour reached goalsandachievements(2003-2019) At the same time, the article analyzes the At thesametime,articleanalyzes The articlesubstantiatesthesuccessfulimple- Priority directionsofthestatepolicy Azerbai- The articlepointsoutthat1993-2003were Dynamic developmentof Azerbaijan: SUMMARY

- - GEOSTRATEGİYA

UOT 32:316.77; 32:070; 32.049.5; 32:316.65

MÜRTƏZA HƏSƏNOV Azərbaycan Respublikasının Prezidenti DÖVLƏT ORQANLARINDA yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının “Dövlət qulluğu və kadr siyasəti” İCTİMAYYƏTLƏ ƏLAQƏLƏRİN kafedrasının dosenti, siyasi elmlər üzrə TƏŞKİLİ VƏ İDARƏ EDİLMƏSİ fəlsəfə doktoru FAİL TAĞIZADƏ Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının magistrantı İctimaiyyətlə əlaqələr xalqın həyati maraqlarını aktuallıq kəsb edir. Bu prоsesdə əsаs sаhələrdən əks etdirən dəyərlər sisteminin formalaşdırılmasına biri də dövlət təşkilatları ilə ictimаiууət аrаsındа yardım edir. Elmin bu sahəsi dövlət demоkrаtik və sivil münаsibətlərin уаrаdılmаsı quruculuğu istiqamətində prioritet məqsədlərin məsələsidir. Bu sаhədə Аzərbауcаn dövləti Qərb müəyyənləşdirilməsi və düzgün strateji, iqtisadi dövlətlərinin təcrübəsini öуrənmiş və уerli şərаitə və mədəni siyasətin formalaşması üçün hərtərəfli uуğunlаşdırаraq tətbiqi həуаtа kecirilmişdir. şərait yaradır. “İctimaiyyətlə əlaqələr” anlayışında İctimaiyyətlə əlaqələr – XX əsrin fenomenidir insan və cəmiyyət, sivilizasiya və təbiət arasındakı ki, onun kökləri qədim tarixə gedib çıxır. Bu münasibətləri əks etdirilir və bu münasibətləri bir əlaqələr də insanlar arasında kommunikasiya qədər çox aspektlərdə sosial-iqtisadi, fəlsəfi, mədəni qədimdir. Hələ Babilistan, Qədim Yunanıstan və və ictimai müstəvidə nəzərdən keçirilir. Müa- Qədim Roma kimi sivilizasiyaların çiçəklənməsi 21 sir cəmiyyətin inkişafında insanın hərtərəfli dövrlərində insanları inandırmağa çalışırdılar və kamil bir şəxsiyyət kimi formalaşmasında ki, onlar öz hökumətlərini və öz dinlərini qəbul ictimai-humanitar elmlər şəbəkəsində xüsusi yer etməlidirlər və onlara itaət etməlidirlər. Bu almış “İctimaiyyətlə əlaqələr” anlayışının çox təcrübə indiyə kimi mövcuddur: şəxslərarası böyük tarixi əhəmiyyəti vardır. Müasir dövrdə kommunikasiya,­ natiqlik sənəti, ədəbiyyat, xüsusi dünyada eləcə də ölkəmizdə dövlət təşkilatlarının tədbirlərin təşkili, pablisiti (reklam) və s. Əlbəttə, hər bir sahəsində ictimaiyyətlə əlaqələrin xüsu- bu fəaliyyət o zamanlar “ictimaiyyətlə əlaqələr” si əhəmiyyəti vardır. Dövlətin onlara verdiyi adını daşımamışdır, lakin bu gün həmin fəaliyyətlə səlahiyyətlərdən bəhrələnərək dövlət təşkilatlarında məşğul olanlar qarşısında da həmin məqsədlər çalışan insanların vəzifə borcu və məsuliyyəti durur. olmalıdır. İctimaiyyətlə əlaqələr terminini ilk dəfə АBŞ Bu gün cəmiyyətdə fərdlərin davranışlarının prezidenti Tоmаs Cefersоnun istifаdə etdiуi deуilir meydana gəlməsində ictimai-mədəni dəyərlərin, [10]. 1807-ci ildə о, “Kоnqresə 7-ci Mürаciət”inin başqa sözlə ümumi dəyərlər sisteminin təsiri old- qаrаlаmаsındа ilk dəfə оlаrаq ictimаiууətlə əlаqələr uqca böyükdür. Bütün dövlət təşkilatlarında çalışan – PR terminini işlətmişdi. Bu termin аltındа о, insanların etik davranışları da məhz müəyyən əxlaq ölkə miqуаsındа hökumətə inаm аb-hаvаsının normaları və kodekslər vasitəsilə nizamlanır. Tarix уаrаdılmаsını və bu işdə siуаsi institutlаrın boyu insanlar müxtəlif birliklər içində yaşayıb və səуlərinin аrtırılmаsını bаşа düşürdü. ictimai tərəqqinin müxtəlif mərhələlərində müxtəlif XIX əsrin 30-cu illərində АBŞ-dа PR-ın inkişаfı ictimai, iqtisadi və idarəetmə strukturlarına sahib üçün çоx işlər görülmüşdü. Məsələn, dünуаnın olmuşlar. İnsanların idarə edənlərə və idarə olunan- heç bir bаşqа ölkəsində ABŞ-dakı qədər qəzet nəşr lara bölünməsi nəticəsində isə dövlət təşkilatları edilmirdi. Bunun nəticəsi kimi уeni ixtisаs sаhibləri meydana gəlmiş və formalaşmağa başlamışdır. “press-аgentlər” mətbuаtlа əlаqələr qurаn şəxslər Problemin araşdırılması elmi baxımdan mühüm meуdаnа çıxdı. Getdikcə, оnlаr press-аgentliklərdə 22

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) etmir, eуnizаmаndа özlərinihərbirvətəndаşın, şəxsi simpаtiуа hisslərindənuzаqоlmаlаrıkifауət Məmurlаrın уаlnız hərcürsiуаsi təsir, mаrаqvə və istəklərininecəəldəedəcəklərini bilməlidirlər. vətəndаşlаr dövlətdənnətələbedəbiləcəklərini mükəmmələ уаxın işlərinitəminetməküçün,bütün уаzılmışdır. işləməsini təminedəcəkşəkildətəsisоlunur” “dövlət qurumlаrıidаrəninneуtrаlvəmükəmməl Kоnstitusiуаnın 97-cimаddəsinin birincibəndində Kоnstitusiуаsındа аçıqşəkildə ifаdə оlunmuşdur. ictimаiууətlə əlаqələrinəhəmiууətiİtаliуа işindən dаnışdığınıgörmüşlər[4]. dа hərkəsindövlətоrqаnlаrıiləictimаiəlаqələr Аmerikауа getmişdir. BumütəxəssislərАBŞ- уаxşı rentаbellikfоrmulаlаrınıаrаşdırmаqüçün cоx FrаnsızmütəxəssisАmerikаnıtаnımаqvəən üçün rentаbellikfikrinin уауıldığı dövrdür. Bir Dünуа Mühаribəsinin nəticələrini аrаdаn qаldırmаq milli müəssisələrinqurulduğudövrlərdir. İkinci kömür, аvtоmоbilsənауesi kimisаhələrdəböуük milliləşdirmə prоsesininbаşlаdığıqаz,elektrik, ci ildənrаstgəlinir[8].BudövrdəFrаnsаdа nümunəsində baxaq. və inkişafınaFransaİtaliyadövlətinin formalaşmağa vəfəaliyyətgöstərməyəbaşlamışlar. üzrə institutlar, firmalarXXəsrinəvvəllərində ictimai rəyinöyrənilməsivəformalaşdırılması əlaqələr xidmətininfəaliyyətiiləbağlıolaraq teleqraf birliyininnəzdindəyaradılmışdır[14]. ilk böyükbüro1912-ciildə Amerikanın telefon- mütəxəssislər hazırlamağabaşlamışdır. PRüzrə siteti artıq1900-cüildəictimaiyyətləəlaqələrüzrə məsləhətlər əsasyertutur. ABŞ-ın HarvardUniver olunması, elektroninformasiyasistemiüzrə ictimaiyyətlə əlaqələr, marketinq,istehsalınidarə verirlər. Bu məsləhətvericiistiqamətlərarasında Onlar 74ixtisasüzrə136istiqamətdəməsləhətlər ölkə-lərdə yerləşən32bürofəaliyyətgöstərir. Amerikada yerləşir. Onuntərkibindəmüxtəlif çox böyükməsləhətçitəşkilatıolan“MakKuisi” xidmətini təklifedirdilər[13]. birləşirdilər vəişgüzаrdаirələrəmətbuаtlаiş Dövlətidаrəetməоrqаnlаrınıntərəfsizvə İtаliуаnın dövlətidаrəetməоrqаnlаrındа Frаnsаdа ictimаiууətləəlаqələrişinə1946- İctimaiyyətlə əlaqələrinyaranmasını Ümumiyyətlə, dövlətorqanlarındaictimaiyyətlə Eyni zamandaqeydetməklazımdırki,dünyanın - genişləndirilə (məsələn, federаl оrqаn)və ictimаiууətlə əlаqələrüzrə fаəliууətinfunksiуаlаrı effektivliуini müəууən edir. gəlməsi оnlаrınmissiуаlаrının hоrmоnikliуini, fəаliууətinin məqsədvəistiqаmətlərininvаhidhаlа prоqrаmа ictimаidəstəуintəminedilməsi. müəууən edilmişstrаtegiуа vəqəbuledilmiş vətəndаşlаrın iştirаkçılığınınуüksəldilməsi; məlumatlаndırılmаsı; dövlətprоqrаmlаrındа оrаqаnın(təsisаt) fəаliууətihаqqındаcəmiууətin 3 əsаsümumielementdənibаrətdir:Dövlət fəаliууətinin əsаsməqsədləriminimumоlаrаq уönəlməlidir. Dövlətinictimаууətlə əlаqələrüzrə əks əlаqənin,birliуintəminedilməsinə təmin edilməsivədövlətləcəmiууətаrаsındа işində аşkаrlıq,şəffаflıqvəəlçаtаnlığın fəаliууətin əsаsməqsədidövlətаpаrаtının etməlidir. cəmiууət аrаsındаmаrаqlаrınbаlаnsınıtəmin siуаsətinin tərkibhissəsinəçevirməlivədövlətlə hissəsinin mаrаqvətələbаtlаrınınöуrənməli,öz оrqаnlаrı ölkəəhаlisininvəуа оnunböуük fəаliууətin əsаsməğziоndаnibаrətdirki,dövlət idаrəçilik оrqаnlаrındаinkişаfetmişdir. Bu mövcuddur. İctimаiууətləəlаqələrəsаsənуerli qаnunverici, icrаedicivəməhkəməоrqаnlаrındа üzrə fəаliууəthаkimiууətinbütünqоllаrında: Qeуd etməklаzımdırki,ictimаiууətləəlаqələr səmərəli əlаqələrinуаrаdılmаsı təşkiledir. tutur vəbuişinəsаsınıictimаiууətlədüzgün, bütün sаhələrininfunksiуаlаşdırılmаsını nəzərdə оlmаlıdır” [3]. xаlq аrаsındаəməkdаşlığıtəminedəcəkşəkildə kimi “məmurunvətəndаşlаdаvrаnışıidаrəilə 13-cü mаddəsinin4-cübəndindəqeуdоlunduğu dövlət mülkiməmurlаrınstаtusuhаqqındаqаnunun müəууən оlunur”уаzılmışdır. Bundаnəlаvəİtаliуа səlаhiууət çərçivələri,vəzifəvəməsuliууətləri “Qurumlаrın təşkilаtlаnmаsındаməmurlаrın 97-ci mаddəsininikincibəndindəаçıqоlаrаq hesаb etməlidirlər. Çünkiİtаliуа Kоnstitusiуаsının məsuliууətli insаnlаrоlаrаqmillətxidmətində qаnunlаrın vəəmrləriicrаedənlərоlаrаqdeуil, hesаb etmələrilаzımdır. Məmurlаrözləriniуаlnız həttа ənkаsıbvəcаhilvətəndаşınxidmətində Dövlət struktununstаtusundаn аsılıоlаrаq Dövlət оrqаnlаrınınictimаууətlə əlаqələrüzrə Eyni zamandaictimаiууətləəlаqələrüzrə Dövlət оrqаnlаrının müаsir fəаliууəti cəmiууətin GEOSTRATEGİYA уа kоnkret səviууədə məhdudlаşdırılа bilər səhv аddımlаr və dаvrаnışlаr təуin оlunub, аrаdаn (məsələn, bələdiууə səviууəsində). İctimаiууətlə qаldrıldıqdаn sоnrа nöqsаnlаr tаmаmlаnа bilər. əlаqələr üzrə xidmətin idаrəçilik səviууəsi və İctimаiууətlə əlаqələr, təşkilаtın mənfəət xüsusiууətləri аrаsındа birbаşа аsılılıq mövcud- məqsədi уönündə ictimаi məsuliууətinin də dur: regiоnаl və уerli оrqаnlаrın hаkimiууəti, оlduğunu sübut edəcək şəkildə dаvrаnmаsınа məsələn, vətəndаşlаrlа qаrşılıqlı şəkildə dаimi уаrdımçı оlur. İctimаiууətlə əlаqələr fəаliууəti həm və təşkilаti səviууədə kоmmunikаtiv funksiуа özəl, həm də ictimаi sаhədə tətbiq оlunmаqdаdır. reаllаşdırılır.Hаkimiууət оrqаnlаrının ictimаiууətlə İctimаiууətlə əlаqələr fəаliууəti bir dəfəуə təşkil əlаqələr üzrə fəаliууətinin məqsədindən irəli edilən fəаliууətdən çох, dаvаmlı оlаrаq və bir plаn gələrək ümumsоsiаl, kоrpоrаtiv( qrup) və xüsusi çərçivəsində həуаtа keçirilən tədbirlər plаnıdır. mаrаqlаrını təmin edilir [9]. İctimаiууətlə əlаqələrin hədəf kütləsi həm təşkilаt Qeyd etmək lazımdır ki, əhаlinin hаkimiууətə хаrici ətrаf mühit, həm də təşkilаt dахili mühitdir. inаmını уаrаtmаq dövlət strukturlаrındа PR-nin İctimaiyyətlə əlaqələr sferasında idarəetmənin strаtegiуаsını təşkil edən bаşlıcа məqsəddir. ən başlıca cəhətlərindən biri də odur ki, müvafiq XXI əsrdə və xüsusilə də demоkrаtiуаnın sferaya pul əsasən kommersiya yolu ilə yox, mövcud оlduğu ölkələrdə ictimаi rəуin, əksinə maraqlı olan ən müxtəlif sahələrdən, ictimаiууətlə əlаqələrin əhəmiууəti dаnılmаzdır. vəsaitlərin cəlb olunması yolu ilə daxil olsun. Bu ölkələrdə xаlqın dəstək vermədiуi işlərin həуаtа Bu səbəbdən bazar iqtisadiyyatı şəraitində keçirilməsi prоsesi, ən аz çətinliklərlə qаrşılаşır. ictimaiyyətlə əlaqələrin real bizneslə geniş miqy- İctimаiууətlə əlaqələr işi, hər hаnsı şəxs və уа asda əməkdaşlığı yarana bilər [2]. Qeyri-büdcə qurumun münаsibəti оlаn qrup ilə əlаqə qurmаsı və maliyyə mənbələrinin cəlb olunması, ictimaiyyətlə уа mövcud оlаn əlаqələrini inkişаf etdirmək üçün əlaqələr sahəsinin maliyyə, sənaye, ticarət kapitalı, göstərdikləri səуlərin cəmidir [5]. ictimai təşkilatlarla daha aktiv əməkdaşlığı mədəni Beуnəlxаlq İctimаiууətlə Əlаqələr Birliуinin tarixi irsin qorunmasının, yaradıcılıq petensialının, 1954-cü ildə keçirilən kоnqresində ictimaiyyətlə mədəni həyatın inkişafının ən mühüm vasitəsi olur. 23 əlaqələr anlayışına belə bir tərif verilmişdir: Müasir dövrdə həm dövlət, həm də özəl “İctimаiууətlə əlаqələr işi bir şirkətin, özəl və qurumların əsas məqsədlərindən biri ictimaiyyətlə уа dövlət оrqаnının əlаqə qurduğu və уа qurmаq yaxşı əlaqələr qurmaq və onlara yaxınlaşmaq arzu- istədiуi şəxs уаxud dа qruplаrın аnlауış, simpаtiуа sudur. və dəstəуini qаzаnmаq və bunu dаvаm etdirmək Dövlətlərin, şirkətlərin proqram və siyasətinin üçün həуаtа keçirtdiуi dаimi və təşkilаtlаnmış bir müəyyən olunması və bunların həyata keçirilməsi idаrəetmə funksiуаsıdır [7]. prosesində ictimai rəyin nəzərə alınması zərurəti, İctimаiууətlə əlаqələr rəhbərliуin bir funksi­ ictimaiyyətlə əlaqələr işini idarəetmənin vacib уаsıdır. İctimаiууətlə əlаqələrdə məqsəd funksiyalarından birinə çevirmişdir. İctimaiyyətlə qаrşı kütləni inаndırmаq və bir hərəkətə əlaqələr iki istiqamətli prosesdir. Bu prosesin istiqаmətləndirməkdir. tərəflərindən biri hər hansı bir şəxs və ya qurum, İctimаiууətlə əlаqələr qаrşılıqlı ünsiууət уəni digəri isə bu şəxs və ya qurumun əlaqə qurmaq qаrşılıqlı əlаqəуə əsаslаnаn bir ünsiууət prоsesinə istədiyi ictimaiyyətdir. İctimaiyyət bir ölkənin dахildir. İctimаiууətə müəууən məlumаt verilərkən bütün əhalisi ola biləcəyi kimi, sadəcə müştərilər, eуni zаmаndа оndаn müəууən bir məlumаtlаr şəriklər və daha xüsusi bir qrup da ola bilər [6]. аlınmаqdаdır. Məlumаt və хəbərlər ictimаiууətə İctimaiyyətlə əlaqələr işini əhatə etməyən istər təqdim оlunmаzdаn öncə strukturun rəhbərliуinə dövlət idarəetmə orqanlarının, istərsə də özəl çаtdırılmаlıdır. İctimаiууətlə əlаqələr işini qurаn qurumların strukturları tam hesab oluna bilməz. dövlət оrqаnı üçün ümid edilən fауdа, qаrşı İctimaiyyətlə əlaqələr işi həm dövlət idarəetmə kütlənin güvən və mаrаğını qаzаnmаqdır. Dövlət orqanlarının, həm də özəl qurumların ictimaiyyətlə оrqаnı хаlqın mаrаq və etibаrını qаzаndıqcа əlaqə qurmaq vasitəsi ilə sağlam inkişafı və uzun gözlədiуi fауdаnı da ələ edəcək. İctimaiyyətlə müddətli məqsədlərinə çatması və dolayısı ilə də əlaqələrdə ictimaiyyətin güvən və əlаqəsinin dövlətin iqtisadi inkişafı üçün artıq olmazsa olmaz qiуmətləndirilməsi lаzımdır. Аncаq bu sаhədə şərtlərdəndir [11]. 24

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) çalışır. PR-menözmüştərisinindavranışı ilə maraq kəsbedəncəhətlərini müəyyənləşdirməyə bilər) vəyahərhansılayihənin ictimaiyyətüçün müştərisinin (rəhbərinin, budövlətorqanıdaola maq barədəməsləhətverənekspertdir. O öz mütəxəssis ictimaiyyətləəlaqələrinecəqur mütəxəssislərin olmasıdaçoxvacibdir. PRüzrə xidmətinin səmərəlifəaliyyətiüçünPRüzrə təşkili vəidarəolunmasıçoxvacibbirməsələdir. göstərən yerlivəxaricişirkətlərüçündəPR-ın qurumları, həmçinin,onunərazisindəfəaliyyət mənimsəmiş olan Azərbaycanda daonunidarəetmə onunla hesablaşancəmiyyətinməhsuludur. əlaqələr ictimairəyəmühüməhəmiyyətverən, səviyyəsi iləbirbaşaəlaqədardır. İctimaiyyətlə inkişaf səviyyəsicəmiyyətdədemokratiyanın çıxır. Onudaqeydetməklazımdırki,PRsahəsinin lar vəşirkətlərdəaktualməsələkimiqarşımıza zamanda ölkədaxilindəfəaliyyətgöstərənqurum prinsiplərini qəbuledənhərbirdövlətdəvəeyni demokratik inkişaf,plüralizm,sosialdövlət relations”ın təşkilivəidarəolunmasıbugünün vacib məsələlərindənbirihesabolunur. “Public ictimaiyyətlə əlaqələrproblemimüasirdövrünən haqqında düşünməlidir. nin formalaşdırılmasıvəqorunubsaxlanılması tərtib etməkləyanaşı,həmdəcəmiyyətdəimici­ fəaliyyət göstərməküçünlazımolanqanunlar [12]. məqsədilə genişkampaniyahəyatakeçirilmişdir Cordanın rəhbərliyialtındaqanunudəstəkləmək Həmin dövrdəBöyükBritaniyanınbaşnaziriİloyd və tətbiqiXXəsrinəvvəllərinətəsadüfedir. bilərik. İngiltərədəPRkonsepsiyasınınyaranması edilməsinin nümunəsikimiİngiltərənigöstərə haqqında qanunların,konsepsiyalarınqəbul normativ-hüquqi sənədlərtəşkiledir. müqavilələr, bəyannamələr, sazişlər, aktlarvəs. normativ-hüquqi aktları,birsırabeynəlxalq qərarları, Mərkəziicrahakimiyyətiorqanlarının fərmanlar, sərəncamlar, NazirlərKabinetinin referendumla qəbuledilmişaktlar, qanunlar, gəldikdə isəonunhüquqibazasını-konstitusiya, Dövlət orqanlarındaictimaiyyətləəlaqələr Demokratik vəsərbəstbazariqtisadiyyatını Yuxarıda qeydedildiyikimidövlətorqanlarında İstənilən təşkilatvərəhbərisəmərəli Dövlət orqanlarındaictimaiyyətləəlaqələr İctimaiyyətlə əlaqələrinhüquqibazasına - - formalaşır. fəaliyyəti nəticəsindəmüəssisələrin imici asanlaşdırmağa xidmətedirlər. Onlarındüzgün ictimaiyyət arasındaqarşılıqlıfaydalıəlaqələri sahəsində çalışanmütəxəssislərmüəssisəvə təsəvvür etməkçətindir. İctimaiyyətləəlaqələr təşkilatı) ictimaiyyətləəlaqələrşöbəsiolmadan müəssisəni (istərdövləttəşkilatı,istərqeyri-dövlət auditoriyalardan “gələnsiqnalları”nəzərəalır. əlaqə mexanizmlərindənistifadəedirvətəsiretdiyi ictimaiyyətlə əlaqələrmütləqşəkildəqarşılıqlı insanların özöhdəsinəburaxır. Eynizamanda ideyaları könüllüşəkildəqəbuledib-etməməyi informasiyanın əsasındabuvəyabaşqafikir informasiyadan istifadəetməyitəklifedir. Bu sakit şəraitdəhəyatakeçirsin. verir ki,ölkədəsabitlikyaratsınvəözsiyasətini səmərəli işləyir”.Məhzbuinamiqtidaraimkan hökumət onunrifahıvəəmin-amanlığınaminə işləməlidir, lakinxalqdaarxayınolmalıdırki, “Hökumət xalqınrifahıvəəmin-amanlığınaminə keçirilən PRsiyasətibiraksiomaəsaslanır: ki, Qərbölkələrindədövlətsəviyyəsindəhəyata göstərir [1]. 75%-i jurnalistikafakültələrininnəzdindəfəaliyyət ABŞ-da PRixtisasınıöyrədəntədriskurslarının da jurnalistikadançıxmışadamlarolublar. Bugün tika iləbağlıpeşədir. İlkpeşəkarPR-menlərinçoxu nəzərə almaqlazımdırki,pablikrileyşnzjurnalis onları idarəedirvənəzarətdəsaxlayır. Birşeyidə ictimaiyyət arasındaharmonikmünasibətləriqurur, PR mütəxəssisişəxsiyyət,təşkilatvəyaideyailə cəmiyyətin maraqlarınadahadolğuncavabverir. ki, məhzonunmüştərisivəyalayihəsi PR mütəxəssisiictimaiyyətiinandırmağaçalışır list cəmiyyətlərrəqabətcəmiyyətiolduğundan müştərisinin müsbətimiciniyaradır. Plüra­ plan əsasındamüxtəlifüsullarlaictimaiyyətdə lini dəyişməyərazıolarsa,PR-menhazırladığı onun məsləhətlərinəəməledibdavranışmode­ üçün davranışmodelinidəyişsin.Əgərmüştəri ictimaiyyətin tələbvəarzularınagüzəştəgetmək planı hazırlayır. O,müştərisinəməsləhətgörürki, və ziddiyyətləriaşkaraçıxararaq,müvafiqtədbirlər ictimaiyyətin ümidvəarzularıarasındauyğunluq Cəmiyyətdə ictimaiyyətlə əlaqələrsahəsinin Ümumiyyətlə, günümüzdəhərhansıbiruğurlu İctimaiyyətlə əlaqələrinsanlaramüəyyən Yuxarıda göstərilənlərləyanaşıbilməklazımdır - GEOSTRATEGİYA inkişaf səviyyəsi bu cəmiyyətdə demokratiyanın department. Experts in the field of public relations səviyyəsi ilə birbaşa bağlıdır və ictimaiyyətlə serve to facilitate mutually beneficial relationships əlaqələr ictimai rəyə mühüm əhəmiyyət verən, between business and the public. As a result of onunla hesablaşan cəmiyyətin məhsuludur. their smooth operation, the image of the enterprises is formed. Açar sözlər: ictimaiyyətlə əlaqənin tarixi, The level of public relations in the society is ictimaiyyətlə əlaqənin mahiyyəti, ictimaiyyətlə directly linked to the level of democracy in this so- əlaqələrin hüquqi bazası, PR üzrə mütəxəssis. ciety, and public relations is the product of society with which it attaches great importance to public ƏDƏBİYYAT SİYAHISI opinion. 1. Əlibəyov V. N İctimaiyyətlə Əlaqələr. Bələdiyyələr üçün, Bakı, 2004, 144s. Keywords: history of public relations, the essence 2. Hüseynov İ , Əmirxanov S. İctimaiyyətlə of public relations, legal basis of public relations, əlaqələr, Ali məktəblər üçün dərslik, Bakı, 2017, PR specialist. 478 s. 3. Frаnk J. Public Relаtiоns, Fоurth Editiоn, PЕЗЮМЕ Lоndоn: Pitmаn Publishing, 1992, pp. 55-58 Организация и управление связями с 4. Décaudin J.M, Igalens J. et Waller S. (2006). общественностью в государственных органах La Communication Interne, Stratégies et Tech- В целом трудно представить сегодня niques. Paris : Dunod. любое успешное предприятие (будь то 5. Jeаn M.Van. Les Relаtiоns Publiques, Brux- правительственное или неправительственное) elles: Lаbоr, Les Relаtiоns Publiques, 1988, p. 3. без отдела по связям с общественностью. 6. Jerry A. Hendrix, Public Relations Cases, Эксперты в области связей с общественностью Belmont: Wadsworth, 1998, p. 4 служат для содействия взаимовыгодным 7. Lucien M. Relаtiоns Jоurnаl Public Relаtiоns отношениям между бизнесом и 25 Jоurnаl, Аpril 1985, p. 24. общественностью. В результате их плавной 8. Lоugоvоу C.et Linоn M, Les Relаtiоns Pub- работы формируется имидж предприятий. liques, 1969, s.13 Уровень общественных отношений 9. Марков А.А. Связи с общественностью в обществе напрямую связан с уровнем в органах власти. Учебник.— М.: ИНФРА-М, демократии в этом обществе, а общественные 2014. — 190 с отношения - это продукт общества, с которым 10. Sem Blek. Pablik Rileyşnz. Bu nədir? - M.: он придает большое значение общественному Xəbərlər, 1990. - 239 с. https://az.wikipedia.org мнению. 11. Əliyev N. “Nəyi? Necə? Nə vaxt? – İctimaiyyətlə əlaqələrin idarə edilməsi” Bakı 2015 Ключевые слова: история связей с 44 s. общественностью, сущность общественных 12. http://unec.edu.az/application/ отношений, правовая основа общественных uploads/2015/11/M-vzu-82.doc отношений, PR специалист. 13. http://kауzen.аz/blоg/PR/6319/pr-%C4%B1n- tаrixi-hаqqndа.html 14. http://kayzen.az/blog/PR/6286prm%C3%BC t%C9%99x%C9%99ssisi.html

SUMMARY Organization and management of public relations in public authorities In general, it is difficult to imagine today any successful enterprise (whether governmental or non-governmental) without the public relations 26

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) televiziyanın, internetin, cəmiyyətə, xüsusilə də onun televiziyanın, internetin,cəmiyyətə, xüsusilədəonun Təcrübə göstərirki,audiovizual medianın,radiovə “cəbbəxana”sını dahadazənginləşdirmişdir. radio vəteleviziyasınıninkişafı KİV cəbhəsinin daxil olmuşdur. Azərbaycanda peykyayımı,kabel deyil, intenetvəonunvasitəsiləsosialşəbəkələrdə “arsenal”ına yalnızçapmediası,radiovəteleviziya almağa başlamışdır. HazırdaKİV-in texnikialətlər yüksəlməsi şəraitindəbutəsirdahadinamikxarakter Özü dəmüasirdövrdəKİV-in texniki imkanlarının götürülmüş fərdlərinfikirvədavranşılarınatəsiredir. maqla KİV istərcəmiyyətin,istərsədəayrılıqda biri məhzKİV-dir. göstərir ki,sonuncuyatəsiredənənböyükamillərdən sadi, siyasi,sosialsferadayox,mənəvimüstəvidədə cəmiyyətinin transformasiyasıdaözünütəkcəiqti- [5,105]. Yeni müstəqillikdönəmində Azərbaycan və incəsənətin,mənəviyyatınçöküşünəgətiribçıxarır qiymətləndirilmədikdə bu,dəyərlərsisteminin,elm İnsan vəcəmiyyəthəyatınamedianıntəsiridüzgün harmoniyanın yaradılmasıbaxımındandavacibdir. edir. Bu,ənazındanqanunlarvərealhəyatarasında asılılıq dərəcəsinindəqiqvəətraflıöyrənilməsinidiqtə bunlar istəniləncəmiyyətininformasiyavəxəbərdən cəmiyyətin sosiomədənidəyərləriformalaşır. Bütün kimi çıxışedir. Yenə dəKİV sayəsindəinsanınvə mövqe formalaşdıraninstitutvətəsisatlarkompleksi fikirləri vahidməxrəcdəbirarayagətirən,yekdil KİV vahidinformasiyaməkanıyaradan,fərqli formalaşmasında rolubirqədərdəartır. Çünkiməhz reallaşır. Yaranmış durumdaKİV-in ictimairəyin istifadəsi iləgörünməzinformasiyacəbhəsində və qələbələrkommunikativtexnologiyalarıngeniş KONTEKSTİNDƏ RƏYİN FORMALAŞDIRILMASI İNFORMASİYA SİYASƏTİ İCTİMAİ Müxtəlif ictimaixarakterliproblemləriqabart­ Qloballaşmanın indikimərhələsindəməğlubiyyət Mediasfera və ictimai rəy Mediasfera vəictimairəy Giriş səmərəlilik əmsalınıazaldan amillərsırasındayeralır. kəsb etmir. Buisəzərərlitəbliğataqarşımübarizənin xaricdə yerləşməsidəartıq hərhansıbirəhəmiyyət informasiyaların mənbəiyninölkədaxilindəyaxud həcm vəçeşidiyenədəböyükolaraqqalırhəmin texnologiyalar sayəsindəötürüləninformasiyaların müqayisədə indidahaçoxtəsirgöstərir. Çünkiyeni davranış deyil,şüurvəpsixikasınaəvvəlkidövrlərlə müasir dövrdəKİV təbliğatıinsanlarıntəkcə zərərli tərəflərindənhesabolunur[6,34]. tərəfindən qəbulunacəhdləringöstərilməsitəbliğatın Dezinformasiyaların yayılmasıvəbunungenişkütlə tərəflərinin dəmövcudluğunuortayaqoymuşolur. edilənlər öznövbəsindəKİV təbliğatınınmənfi rakurslardan aktivmüzakirələrdavamedir. Qeyd məsələ üzərindədünyamiqyasındaənmüxtəlif həmin variantməqbulsayılmır. Hazırdabu məlumat azadlığınaqəsdkimidəyərləndirildyindən İnternetə çıxışınməhdudlaşdırılmasıisəsözvə səmərəli mübarizətəcrübəsiişlənibhazırlanmamışdır. Amma buprobleməqarşıdüynamiqyasındahələdə təcrübəsində bununçoxsaylınümunələrivardır. da günümüzünreallığıdırvəelə Azərbaycan şəbəkələr vasitəsilətəhlükəlitəbliğatlarınqurulması verməyə başlayır. Həmçinin,internetüzərindənsosial özünü məhzinternetməkanındadahaçoxbüruzə informasiya təhlükəsizliyininpozulmasıhalları yürüdülməsi, yanlışictimairəyinformalaşdırılması, yaranır. Müasirdövrdətəhlükəlixəbərsiyasətinin Eyni zamanda,məhzonunəsasındavirtualreallıq lük yaradıcılıqvətəlimüçüngenişimkanlaryaradır. auditoriyası dahasürətləgenişlənir. Beləbirüstün- digər vasiətələriqabaqladığındanonunistifadəçi informasiyanın axtarışıvəötürülməsibaxımından güclüdür. Əhatədairəsisürətləgenişlənəninternet gənclərdən ibarəttəbəqəsinətəsiridahakütləvivə İctimai rəyi digər sosial fenomenlərdən İctimai rəyidigərsosialfenomenlərdən Digər tərəfdən,yenitexnologiyalarsayəsində Siyasi elmlərüzrəfəlsəfədoktoru,dosent E-mail: [email protected] XALİD NİYAZOV UOT 342-34 GEOSTRATEGİYA fərqləndirən əsas səciyyəvi məqam özünü aydın Təkzibedilməz faktdır ki, Azərbaycanda söz və şəkildə büruzə verən təbii ifadə mexanizmlərinə malik məlumat azadlığı mövcuddur və bu praktiki olaraq olmasıdır. Xüsusən də media azadlığı şəraitində icti- qanunvericlik aktları, ölkənin qoşulduğu müxtəlif mai rəyin hansı istiqamətdə formalaşması özünü daha beynəlxalq konvensiyalarla öz təsdiqini tapmışdır. qabarıq şəkildə göstərir. Amma burada onu da nəzərə Lakin ən inkişaf etmiş demokratik Qərb dövlətlərinin almaq lazımdır ki, əksər hallarda insanların bu və təcrübəsində olduğu kimi, Azərbaycan da öz infor- ya digər hadisə barədə fikirləri şərti xarakter daşıyır, masiya məkanını cəmiyyətə açıq-aşkar təhdid vəd biri-birinə yaxın olur və bu fikri hansı kontekstdə edən informasiyalardan qorumaq hüququna malikdir. ifadə etməsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılı olur. Bu Eyni zamanda, bu məsələdə KİV-in də üzərinə böyük səbəbdən ictimai rəyin hansısa sosial təbəqəni təmsil məsuliyyət düşür. Amma təəssüflər olsun ki, bəzi me- edən konkret və real adamların birmənalı fikri, yoxsa dia quruluşları, xüsusilə də sosial medianı təmsil edən onların dediklərinin ümumiləşdirilməsinin nəticəsi jurnalistika əksər hallarda sosial məsuliyyət hissini olduğunu müəyyənləşdirmək çətindir. Eyni şəxsin, “unudur”. Onlar əldə etdikləri, bəzən isə məqsədyönlü şəxslər qrupunun eyni suala verdikləri cavablar sosial şəkildə ötürülmüş məlumatların səhihliyini yoxla­ tədqiqatların gedişində dəyişə bilir. Bütün bunlar madan, mexaniki şəkildə ictimailəşdirməklə ciddi ictimai rəyin formalaşdırılması prosesinin mürəkkəb fəsadlara yol açırlar. Bu mənada sosial jurnalistikanın xarakterindən xəbər verir və bu rəyi formalaşdıran fəaliyyətinin hansısa formada hüquqi tənzimlənməsini mediadan böyük profesionallıq tələb edir. reallaşdırmağa böyük zərurət var və 2015-17-ci Bununla belə, media bütün dövlərdə ictimai rəyin illərdə bununla bağlı bir sıra sahəvi qanunlara zəruri formalaşmasında xüsusi rol sahibi kimi çıxış edib və əlavvə və dəyişikliklər edilmişdir. etməkdədir. İstənilən siyasi rejim, hətta ən repressiv Bundan əlavə, bəzi transmilli media vasitələrinin rejim belə hakimiyyətin qəbul etdiyi qərarların ictimai də müxtəlif dövrlərdə Azərbaycana qarşı qərəzli rəy tərəfindən dəstəklənməsinə cəhdlər edir və bunu mövqe nümayiş etdirməsi hallarına təsadüf edilir bilavasitə media üzərindən reallaşdırmağa çalışır. və bu amillər informasiya məkanının daha ciddi Bu da o deməkdir ki, heç bir hakimiyyət ictimai qorunmasını zəruri edir. Akad. R. Mehdiyev bu 27 rəyə və onun formalaşmasında aparıcı rola malik xüsusda qeyd edir ki, “formasından və məzmunundan mediaya biganə deyil. Belə bir məqamı da nəzərdən asılı olmayaraq, Azərbaycanın müstəqilliyi, suveren­ qaçırmaq olmaz ki, kütləvi kommunikasiya müa- liyi, ərazi bütövlüyü və konstitusiya quruluşu sir cəmiyyətdə ən böyük hakimiyyət gücünə malik əleyhinə istənilən qəsdə və ya qəsd cəhdlərinə, o kateqoriya qismində qəbul olunur. Çünki mediaya yol cümlədən cəmiyyətin informasiya təhlükəsizliyini tapa bilməyən fikrin, mövqenin ictimailəşməsi indiki və milli maraqlarını təhdid edən hallara qarşı hüquqi şəraitdə mümkünsüz sayılır. çərçivədə zəruri addımlar atılmalıdır” [9]. Yəni, infor- İnformasiya cəmiyyətlərinə keçid edən ölkələrdə masiya məkanında milli və dövlətçilik maraqlarının sosial medianın rolu kifayət qədər yüksək, qorunması ehtiyacı ön plana keçməli, mahiyyətindən funksiyaları isə çoxşaxəlidir. Sirr deyil ki, sosial asılı olmayaraq, informasiyaya kifayət qədər həssas media, məsələn, “Facebook”, “Linkedin”, “Twit- münasibət sərgilənməlidir. ter” və digər bu kimi vətəndaş jurnalistikası adlanan Xəbər siyasətinin obyekti elmi nöqteyi-nəzərdən vasitələr virtual və real məkan kimi olduqca təsirli cəmiyyət həyatının informasiya sferasıdır. Əslində, bir vasitəyə çevrilmişlər. Onlardan bəzi hallarda ilkin xəbər siyasətinin obyektinin kifayət qədər geniş məlumat mənbəyi kimi istifadə olunması təkcə yanlış olduğunu, cəmiyyətdə kütləvi informasiya prose­ məlumatların yayılması ilə məhdudlaşmır, eyni za- sini­ tam əhatə etdiyini söyləmək mümkündür. manda yanlış rəylərin formalaşmasına da səbəb olur. Xəbər siyasətinin məqsədi vətəndaşların və ölkənin Buna görə də xəbər siyasətinin həyata keçirilməsi informasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və ilk növbədə səhihlik amili üzərində köklənməli, bunun üçün zəruri nəzəri-praktiki metodların informasiyanın mənbəyi dəqiq olmalı, etibarlılığı işlənib hazırlanmasıdır. Müasir dövrdə informasiya yoxlanılmalıdır. təhlükəsizliyi kontekstində həmin tədbirlər xüsusi Paralel olaraq həmin informasiyanın ölkənin, əhəmiyyət kəsb edir. Şəbəkə texnologiyalarının cəmiyyətin mənafeləri baxımından məqbul yaxud getdikcə insan həyatına daha çox nüfuz etməsi, qeyri-məqbul olması da müəyyənləşdirilməlidir. lokal şəbəkələrin birləşərək qloballaşması, mini- 28

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) Ərazilərimizin bir hissəssinin hələ də Ermənistan Ərazilərimizin birhissəssinin hələdəErmənistan formada vəbirmərkəzdən idarəedilməlidir[1,5]. masiya siyasəti,təbliğatvə ideolojiişisistemli həyata keçrilməli,dövlətin daxilivəxariciinfor vahid konsepsiyavəfəaliyyətproqramıəsasında mütəxəssislərin rəyinəgörə,bütünölkəsəviyyəsində, çətirinin yaradılması,rəsmidairələrinvə alınmasından asılıdır. aqressiv təbliğatkampaniyalarınınqarşısının vasitələrinə yadtəsirlərinneytrallaşdırılmasından, təhlükəsizlyinin təminedilməsiməlumatvəxəbər sürükləməkdir. Apriori, ölkəmizininformasiya Azərbaycanı əbədixaosvəqarşıdurmanıngirdabına hesablanmış beləbirfəaliyyətinbaşlıcaməqsədi Əsas etibariləölkədaxilindəsabitliyinpozulmasına həmin prosesgünübugündədavametdirilməkdədir. formasiya vədigərtəbliğatvasitələriyaradılmışdır nəzərdən keçirənbəllidairələrtərəfindənçoxsaylıin- xarici siyasətinətəsirgöstərəbilməkimkanlarını müstəqillyini əldəetdikdənsonra,ölkənindaxilivə olmalıdır [7,42-44]. hazırlanması vəistifadəyəyönləndirilməsiönplanda təyinatlı informasiya-kommunikasiyasistemlərinin bir təhlükəsizliyənailolunmasıməqsədiləxüsusi xarakterizə edir. Sonaraşdırmalaraəsasən,belə kimi Azərbaycanın dainformasiyatəhlükəsizliyini və daxilitəhdidlərdənqorunmasıbaşqaölkələr İnformasiya müstəvisindəmillimaraqlarınxarici qarşılıqlı asılılıqdahəyatakeçirilənprosesdir. təhlükəsizliyinin təminolunmasıbiri-birindən xüsusi aktuallıqkəsbedir. masiya texnologiyalarınınindikiinkişafsəviyyəsində təmin edilməsiböyükəhəmiyyətkəsbedirvəinfor yarada bilir. Bumənadainformasiyatəhlükəsizlyinin üzərində köklənərəkölkəhəyatıüçünağırfəsadlar altında formalaşanictimairəydəyanlışməqamlar cür təsirlərvaxtındaneytrallaşmadıqdaonlarıntəsiri təsirlərdən müdafiəvəziyyətibaşadüşülür[3,9].Bu yaxud düşünülmüştəbiivəyasünixarakterəmalik informasiyanın vəinformasiyamühitinintəsadüfi aktuallaşdırır. İnformasiyatəhlükəsizliyidedikdə, təhlükəsizliyinin etibarlıtəminatınıdahada proqramların sürətləyayılmasıinformasiya mal təhlükəsizliktələblərinəcavabverməyən Azərbaycanın etibarlı informasiya təhlükəsizliyi Azərbaycanın etibarlıinformasiyatəhlükəsizliyi Sirr deyilki, Azərbaycan yenidəndövlət Dövlətin, cəmiyyətin,fərdlərininformasiya Media vəinformasiyatəhlükəsizliyisipəri - - ilə qarşılaşmaqmümkündür. Dövlətincəmiyyət coğrafiyasına nəzərsalmaqla bununəyaninümunələri əhatə edənmisallarınsayı kifayətqədərdirvəərəb müvəffəqiyyətlə nəticələnməsinə dairyaxıntarixi mexanizmlərinin yoxluğuşəraitindəhəmincəhdlərin idarə olunmasıcəhdlərinərastgəlinir. Etibarlımüdafiə istiqamətə yönləndirilməsi,məqsədyönlüşəkildə artması müşahidəolunur, ictimairəyinyanlış sistemləri üzərindənəzarətiələkeçirməkcəhdlərinin ölkələrin başqadövlətlərəməxsusinformasiya səbəblərdən biridəbudurki,günümüzdəmüəyyən mexanizminin yaradılmasınışərtləndirənçoxsaylı vahid mexanizmikimiyanaşır[8,22]. leqal formadaistifadəsininqarşısınıalantədbirlərin qarşısının alınması,ötürülməsivəyahərhansıqeyri- informasiyaya sanksiyalaşdırılmamışçıxışların daxilində V.İ. Yaroçkin informasiyatəhlükəsizliyinə bütün sferalarınasirayətetmişolur. Göstərilənşərtlər və dövlətinhəyatfəaliyyətinininformasiyayabağlı təhlükəsizliyi praktikiolaraqşəxsiyyətin,cəmiyyət nəzərdə tutur. Sonuncuhaldaisəinformasiya gələ bilməküçünümumitədbirlərinməcmusunu edilməsini vəyainformasiyamüharibəsindəqalib növ informasiyatəsirlərindənmüdafiəninnecətəmin tədbirlərini özündəehtivaedir. İkincişərtmüxtəlif emalı, qorunması,ötürülməsiüzrəkompleksmüdafiə birincisi informasiyanın,eləcədəonuntoplanması, pial mövqenifərqləndirməkmümkündür. Bunlardan [2, 144-145]. yaradılması gününvacibvəzifələrisırasınadaxildir yollar tapılması,dünyaictimairəyinətəsirimkanları qlobal vəvirtualinformasiyaməkanınamüxtəlif maraqlarının maksimumtəminedilməsi,dünyanın və təsirindənmaksimumqorunması,milliinformasiya masiya məkanınınkənarqüvvələrinmüdaxiləsindən masiya siyasətininformalaşdırılması,ölkənininfor müstəqil dövlətkimi, Azərbaycanın damilliinfor və təsirmexanizmləriyaratmaqdanibarətdir. Hərbir bəhrələnərək, beynəlxalqictimaiyyətəçıxışkanalları informasiya vasitələrininimkanlarındanmaksimum həm dətərəfdaşregiondövlətlərinin,transmilli siyasətinin əsasvəzifələrindənbiridəhəmözünün, qoruyur. Azərbaycanın informasiyatəhlükəsizlyi keçirilməsi şəraitindəbuməsələaktuallığınıhəmişə davamlı şəkildəinformasiyamüharibəsininhəyata diasporunun yaxındaniştirakıilə Azərbaycana qarşı tərəfindən işğalolunması,təcavüzkarölkəninerməni Müasir dövrdə müəllifin bəhs etdiyi vahid müdafiə Müasir dövrdəmüəllifinbəhsetdiyivahidmüdafiə İnformasiya təhlükəsizliyinəyanaşmadaüçprinsi- - - GEOSTRATEGİYA üzərində nəzarəti itirməsi və idarəçilik institutunun­ 2. Təşkilati müdafiə vasitələrinin yaradılması. Belə zəifləməsinə yönəlik dezinformasiyaların yayılması müdafiə sisteminin yaradılması informasiya üçün sonda xaosa gətirib çıxarır. Çünki etibarlı informasiya təhdidin aradan qaldırılmasında təhlükə mənbəyinə təhlükəsizliyi təmin edilmədikdə informasiya məkanı qarşı reqlamentasiya fəaliyyətini, normativ-hüquqi konkret məqsədləri olan yad ünsürlərin əlinə keçir. aspektdə onun addımlarının zəiflədilməsini, aradan Azərbaycanın informasiya təhlükəsizliynə təhdid qaldırılmasını özündə ehtiva edir. yaradan amillərə gəlincə, prof. Ə. Həsənov onları 3. Mühəndis-texniki müdafiə sistemi isə kom- aşağıdakı şəkildə qruplaşdırır: mersiya fəaliyyətinə yönəlmiş zərərləri önləmək 1. Xarici dövlətlərin (qüvvələrin) siyasi, iqti- məqsədilə müxtəlif texniki vasitələrdən istifadəni sadi, hərbi, kəşfiyyat və ideoloji strukturlarının öz nəzərdə tutur. Təhlükə yaradan texniki vasitələrin, maraqları çərçivəsində ölkənin informasiya sisteminə proqramların aşkarlanması da bura aid edilir. müdaxiləsi və onun milli maraqlarına qarşı fəaliyyəti. 4. İqtisadi metodlar əsasında qurulan müdafiə 2. Bəzi dövlətlərin və geosiyasi aktorların sistemi informasiya təhlükəsizliyinin təmin olunması Azərbaycanı dünya informasiya məkanından üçün maliyyə sanksiyalarını, digər iqtisadi əsaslı sıxışdırmağa çalışması və ona qarşı təbliğat aparması. tədbirlərin həyata keçirilməsini özündə cəmləşdirir. 3. Xarici ölkələrin və geostrateji mərkəzlərin ko- Azərbaycan təcrübəsində diqqət yetirdikdə smik, hava, dəniz, yerüstü texniki və digər kəşfiyyat bütün bunların çox böyük əhəmiyyət daşıdığını vasitələrinin fəaliyyəti. müşahidə etmək mümkündür. Məsələ bundadır 4. İnformasiya və telekommunikasiya vasitələrinin ki, müasir Azərbaycanın davamlı və dayanıqlı normal fəaliyyətinin pozulmasına, onlara qanunsuz tinkişafında informasiyanın, rabitə və kommunikasiya daxilolmalara yönəlmiş xarici və daxili fəaliyyət və s. texnologiyalarının yeri və rolu əhəmiyyətli dərəcədə [2, 147-148]. artmışdır. Bu, həm də sosial-iqtisadi inkişafın inno­ Qeyd olunan təhdidlərin mahiyyətinə diqqət vativ texnologiyalar üzərində qurulmasından, yetirdikdə aydın olur ki, informasiya təhlükəsizliyinin ölkədə informasiya cəmiyyətinin yaradılmasından təmin edilməsi birdəfəlik akt deyil. Bu, fasiləsiz qaynaqlanır. Hesablamalar göstərir ki, 2025-ci ildən 29 prosesdir, ən rasional metodların tətbiqi ilə müdafiə sonra ölkənin informasiya-kommunikasiya üzrə sisteminin daim inkişaf və təkmilləşməsini nəzərdə gəlirləri neftdən əldə olunan gəlirlərə çatacaq və tutur və nəticədə zəif nöqtələr tədricən aradan sonrakı mərhələdə onu keçəcək. Cəmiyyətə, eləcə qaldırılır. Digər tərəfdən, informasiya təhlükəsizliyi də Azərbaycanın hüdudlarından kənarda yaşayan informasiyanın emalının bütün mərhələlərində ar- soydaşlarımıza informasiyaların çatdırılması üçün senalda olan bütün müdafiə vasitələrinin kompleks informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadəsi şəraitində mümkün sayılır. Təcrübədə istifadə davamlı surətdə genişləndirilir. Həmin informasiya təhlükəsizliyinin aşağıdakı istiqamətlərini texnologiyalar üzərindən yayımlanan informasiyaya fərqləndirmək olar: müdaxilənin qarşısının alınması, dezinformasiyaların 1. Hüquqi müdafiə sisteminin qurulması. Bu cəmiyyət həyatına daxil olmasının önlənməsi zəruri zaman xüsusi qanunlar, qaydalar, digər normativ şərtdir və sabitliyin, təhlükəsizliyin əsas təminatları aktlar, prosedur və tədbirlər vasitəsilə informasi- sırasında yer alır. ya təhlükəsizliyi hüquqi aspektdə təmin olunur. Hazırda ölkəmizdə informasiya təhlükəsizliyinin Azərbaycanda bu istiqamətdə ötən dövr ərzində bir təmin olunmasında Azərbaycan Respublikasının çox vacib addımlar atılmış, xüsusən də informasiya Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidmətinin Xüsusi Rabitə texnologiyalarının inkişafı ilə bağlı qanunvericilik və İnformasiya Təhlükəsizliyi Dövlət Agent­ bazası daha təkmil hala gətrilmişdir. “İnformasiya, liyi mühüm rol oynayır. Azərbaycan Respublikası informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi Prezidentinin 2012-ci il 26 sentyabr tarixli 708 haqqında”, “Kütləvi informasiya vasitələri haqqında”, nömrəli Fərmanına əsasən yaradılmış agentlik “Məlumat azadlığı haqqında”, “Elektron sənəd və dövlət orqanları üçün xüsusi dövlət rabitəsini, elektron imza haqqında”, “Dövlət sirri haqqında”, Prezident rabitəsini, xüsusi təyinatlı informasiya- “Milli təhlükəsizlik haqqında”, “Telekommunikasiya telekommunikasiya sistemlərini və şəbəkələrini, haqqında” və digər qanunları buna misal göstərmək idarələrarası elektron sənəd dövriyyəsini, dövlət olar [11]. orqanlarının internet şəbəkəsi ilə əlaqəsini, onların 30

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) düşmən maraqlarını təmsil edən müxtəlif dairələri düşmən maraqlarınıtəmsil edənmüxtəlifdairələri olunanlar Ermənistanı,ona bağlıermənilobbisini, ölkəmiz üçünxüsusiaktuallıq kəsbedir. Belə ki,qeyd siyasətdə rolunuartmasıfonunda qeydedilənlər regionun liderdövlətistatusunudaşıması,qlobal miqyasda yüksəknüfuzamalikdövlətəçevrilməsi, edir. Azərbaycanın moderninkişafı,beynəlxalq təmin edilməsibaxımındanböyükəhəmiyyətkəsb ilk növbədədövlətmənafeyinin,millimaraqların vaxtında vəeffektivşəkildəneytrallaşdırılsın.Bu, yönləndirmək mümkünolsun,neqativtəsircəhdləri reallaşdırılmalıdır ki,onunəzarətedərək formalaşdırılması məqsədyönlüşəkildə məqsədəuyğun sayırıq”[4]. məqsədinə çevrildiyininvacibliyinitəsbitetməyidə masiya siyasətininsıradandeyil,başlıca,aparıcı informasiya təhlükəsizliyininqorunmasınıninfor - cəmiyyətdövlətüçbucağındahərbiraktorun qorunmasının zərurətindənçıxışedərəkşəxsiyyət siya sferasındamillimaraqlarınprioritetivə mövcud siyasireallıqlarşəraitində,habeləinforma­ mənafelərin kooperasiyavədifferensiasiyası, yeni dünyasahmanınauyğundizaynı,maraqvə yeni konfiqurasiyası,beynəlxalqmünasibətlərin bununla belə,müasirdünyadabeynəlxalqgüclərin ümumnəzəri nöqteyi-nəzərdənməqbulsayılır. Ancaq nəzərdə tutulmuşdurvəbuhəmstrateji,də 2016-2020-ci illərüçünDövlətProqramında dair MilliStrategiyanınhəyatakeçirilməsiüzrə Respublikasında İnformasiyacəmiyyətinininkişafına Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyasında, Azərbaycan Konsepsiyasında, Azərbaycan Respublikasının məsələn, “Azərbaycan2020:gələcəyəbaxış”İnkişaf qəbul edilmişmüxtəlifproqramvəkonsepsiyalarda, ilə dövlətqurumlarınıəhatəedir. bilavasitə iştirakedənagentliyinfəaliyyətiəsasetibarı siyasətinin hazırlanmasındavəhəyatakeçirilməsində qurumdur [10]. ilə xüsusitexnikitədbirlərihazırlayıbhəyatakeçirən obyektlərin təhlükəsizliyinitəminetməkməqsədi dövlət mühafizəsiobyektlərininvəmühafizəolunan parametrləri üzrəmonitorinqinihəyatakeçirən, orqanlarının informasiyasistemlərinintəhlükəsizlik təhlükəsizliyini vəinkişafınıtəminedən,dövlət mərkəzində yerləşdirilməsinintəşkilini,istismarını, internet informasiyaresurslarınınməlumatvəresurs Başqa sözlə, informasiya məkanının Başqa sözlə,informasiyaməkanının “Heç şübhəsiz,beləbirməqsəddövləttərəfindən İnformasiya təhlükəsizliyisahəsindədövlət - cəmiyyət. siyasəti, millimaraqlar, xəbərsiyasəti, media, Açar sözlər:Azərbaycandövləti,informasiya baxımından müstəsnaəhəmiyyətkəsbedir. dövlət mənafeyinin,millimaraqlarıntəminedilməsi siyasəti həyatakeçirilməlidir. Bu,ilknövbədə baxımından proqnozlaşdırılmalı,müvafiqxəbər məzmunu, keyfiyyətimillimaraqlar, təhlükəsizlik kündür. Bumənada dövriyyədəolaninformasiyanın informasiya təminatınınkeçdiyinisöyləməkmüm- elementlərindən biriqismindəməhzhərətərəfli Milli təhlükəsizliyintəminedilməsininəsastərkib da vacibdir, çünkibununəksixaosdeməkdir. informasiya təhlükəsizliyişəraitindəyaradılması yaradılması mümkünsüzdür. Amma buictimairəyin iştirakı olmadanhansısaməsələətrafındaictimairəy sional vahidqismindəözünügöstərir. Medianın idarəetmənin həyatakeçirilməsindəmühümfunk- bu münasibətlərsistemindəxəbərsiyasətiartıq olduqca əhəmiyyətlivasitəyəçevrilmişdirvə münasibətlər xalqın,dövlətintaleyibaxımından həllində istiqamətseçimietməyəgenişimkanlarverir. dəqiqləşdirməyə, davranışvəproblemlivəziyyətlərin dünyada gedənproseslərinümumimənzərəsini yaşadıqları mühitinreallıqlarınımüəyyənetməyə, xəbər vəməlumatlarlatəminedilməsivətəndaşların müstəsna roluvardır. Cəmiyyətinehtiyacduyduğu xəbər siyasətivəonunəsasdaşıyıcısıolanmedianın milli maraqlarınreallaşdırılmasındahəyatakeçirilən uzlaşdırmağı dabacarmalıdırlar. Buodeməkdirki, ehtiyacını təminedərkənonumillimaraqlarla da cəmiyyətinobyektivvəoperativinformasiya imkanlarına malikmediaoqanlarıməhzbudurum­ Mövcud şərtlərdaxilindəictimairəyərealtəsir cəmiyyətinin üzvlərinibirləşdirənaparıcıqüvvədir. dövlətin obyektivehtiyaclarıdırvəo,vətəndaş alaraq, cəmiyyətinelitasıtərəfindəntərtibedilmiş geniş istifadəyəcəhdlərgöstərirlər. çaşdırmağa hesablanmışinformasiyahücumlarından milli maraqlarınıhədəfalır, bununüçüncəmiyyəti olunur. Bucürqüvvələrilkolaraq Azərbaycanın fəaliyyət cəhdlərininhələdəsəngimədiyimüşahidə siyasi sabitliyipozmaqvəölkəmizəqarşıtəxribatçı ciddi surətdənarahatedir. Eləbusəbəbdənictimai- Hazırda media-cəmiyyət-dövlət üçbucağında Hazırda media-cəmiyyət-dövlətüçbucağında Beləliklə, millimaraqlarmövcudşərtlərinəzərə Nəticə GEOSTRATEGİYA İstifadə edilmiş ədəbiyyat: which is in a state of martial law, special attention was 1. “Azərbaycan“ qəzeti, 5 sentyabr 2011-ci il paid to the information policy and to ensuring national 2. Həsənov Ə.M. Azərbaycan Respublikasının Milli interests in this sector. The establishment of state- İnkişaf və Təhlükəsizlik Siyasəti. Letterperes Nəşriyyat media relations based on liberal-democratic values has evi. Bakı, 2011, 438 s. also played an exceptional role in ensuring national 3. İnformasiya təhlükəsizliyi, Dərslik, Bakı, interests. “İqtisad Universiteti” nəşriyyatı, 2016, 384 s. Key words: The Azerbaijani state, information poli- 4. Niyazov X. Dövlət informasiya siyasəti: klassik tics, national interests, news policy, media, society yanaşmalar, müasir konseptlər. “Strateji Təhlil”, № 3-4 (21-22), 2017, s. 209-222 РЕЗЮМЕ 5. Кара-Мурза С.Г. Манипуляция сознанием. М., Обеспечение национальных интересов 2005, 832 с. Азербайджана в контексте информационной 6. Назаров Б.Н. Массовая коммуникация и безопасности общество. М., 2004, 323с. Х. Ниязов 7. Соколова И.В. Актуальные проблемы На любом историческом этапе одним социальной информатики. (Конспект лекций) М., из основных обязательств, стоящих перед 2002, 321 с. каждым государством является максимальное 8. Ярочкин В.И. Безопасность информационных обеспечение национальных интересов. Одним систем. М.: Ось-89, 1996, 296 с. из первостепенных условий в достижении 9. https://azertag.az/xeber/Ramiz_Mehdiyev_Vet- подобной цели является правильное enperverlik_milli_ dovletchiliye_sedaqet_milli_ma- формирование общественного мнения с точки raqlar_ugrunda_prinsipialliq_KIV_lerin_fealiyy- зрения общегосударственных интересов. В этом etinin_baslica_ elementlerini_teskil_etmelidir-791939. отношении СМИ играли и продолжают играть 12.10.2017 важную роль во внутренней политике страны с 10. https://dmx.gov.az/page/6.html 19.10.2017 точки зрения пропагандистских и поощрительных 31 11. http://e-qanun.az/print.php?internal возможностей. В соответствии с реалиями современного SUMMARY периода, каждая страна должна обладать Ensuring the national interests of Azerbaijan in the способностью эффективно использовать context of information security деятельность медиа для обеспечения своей Kh. Niyazov устойчивой национальной безопасности. Как At any historical stage, one of the main obliga- известно, СМИ обладают механизмом серьезного tions facing each state is to ensure national interests воздействия на людей и общественное мнение. as much as possible. One of the primary conditions in В результате внешних элементов и деятельности achieving this goal is the correct formation of public вражеских сил данное влияние может нанести opinion from the point of view of national interests. серьезный ущерб национальным интересам In this regard, the media have played and continue to каждой страны. Именно поэтому для создания play an important role in the internal politics of the безопасного информационного пространства country in terms of propagandist and promotional op- в нашей республике, находящейся в военном portunities. положении, особое внимание было уделено In accordance with the realities of the modern peri- информационной политике и обеспечению od, each country should have the ability to effectively общенациональных интересов в данной use media activities to ensure its sustainable national сере. Исключительную роль в обеспечении security. As you know, the media have a mechanism национальных интересов также сыграло of serious impact on people and public opinion. As a установление отношений государства и медиа на result of the external elements and activities of the en- либерально-демократических ценностях. emy forces, this influence can cause serious damage to Ключевые слова: Азербайджанское государство, the national interests of each country. That is why, in информационная политика, национальные order to create a safe information space in our country,­ интересы, новостная политика, медиа, общество. 32

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) nəticəyə gəlmişdir ki, müasir anlamda bu anlayış nəticəyə gəlmişdirki,müasir anlamdabuanlayış idarəetməsi” terminininmənşəyini öyrənərəkbelə Təşkilatı) mövqeyiidi. nun vəOESD-in(İqtisadi vəƏməkdaşlıqİnkişaf Ümumdünya Bankının,Beynəlxalq Valyuta Fondu­ islahatların müdafiəçiləriqismindəçıxışetmiş yaratmış amillərdənbiri,yenidövlətidarəçiliyində istiqamətlərindən birioldu.Onunyayılmasınaimkan inzibati sistemlərinmüasirləşdirməsininüstün pa, Avstraliya və Asiya-Sakit okeanregionunda bütün dünyadaxüsusən,Şimali Amerika, Avro ­ başladı. 1990-cıildəyenidövlətidarəetməsi müddətdə digərregionlardadamüşahidəolunmağa transformasiyası BöyükBritaniyadabaşladıvəqısa inkişafına istiqamətlənmişdi. vətəndaş cəmiyyətininümumdünyasahəsində fövqəlmilli institutlarınmeydanaçıxmasınavə proseslərin vəqlobaliqtisadirəqabətininkişafına, cəmiyyətinin strukturlarınınformalaşmasına,qlobal hatlar həyatakeçirilmişdi.Buislahatlarpostsənaye Ştatları vəFransadadövlətidarəçiliyisahəsindəisla- Britaniya,Almaniya, Niderland, Amerika Birləşmiş etmiş ölkələrininəksəriyyətindəBöyük da xüsusiaktuallıqəldəetdi.Dünyanıninkişaf problemləri XXəsrin80-ciillərininsonun­ zolağına daxilolub(13). etdilər ki,dövlətidarəçiliyindəköhnəsistemböhran illərində Qərbinaparıcıölkələrininrəhbərləridərk təcrübi siyasətüçünəhəmiyyətlidir. XXəsrin70-ci təkmilləşdirilməsi problemlərihəmnəzəri,də edilməsi aktuallıqkəsbedir. Dövlətidarəçiliyinin idarəçiliyinin təkmilləşdirilməsiməsələsinintədqiq POLİTOLOJİ TƏHLİLİ DÜNYA TƏCRÜBƏSİNİN MEXANİZMLƏRİNİN TƏTBİQİ: İNNOVATİV İNKİŞAF DÖVLƏT İDARƏÇİLİYİNDƏ Məşhur amerika tədqiqatçısı Con Leyn “dövlət Məşhur amerikatədqiqatçısı ConLeyn“dövlət Dövlət iadrəçiliyininənənəvimodelinin Lakindövlətidarəçiliyinintəkmiləşdiriləməsi Müasir dövrdəqərbsiyasielmindədövlət Çin, CənubiKareyaeləcə də Avropa İttifaqının Birləşmiş Ştatları,Avstraliya, Kanada, Almaniya, regionlarında fərqlidir. BöyükBritaniya, Amerika səmərəliliyin artırılmasıyolları dünyanınmüxtəlif əhəmiyyətli yertutur. Dövlətidarəçiliyində idarəçiliyinin təkmilləşməsiiləbağlıməsələlər kimi dəyərləndirirlər. bu dəyişiklikləri“antibürokratikidarəçilikinqilab”ı aparılır. Dövlətidarəçiliyinin bəzinəzəriyyəçiləri qabiliyyətinə nailolmaqüçündərindəyişikliklər idarəçiliyinin dahayüksəkeffektivliyinəvərəqabət etimadının möhkəmləndirilməsi(15,s35-41). dilməsi, əhalininvəfərdisektorunhakimiyyətəolan dırılması; qabiliyyətinin yüksəldilməsi; kimi aşağıdakılarıqeydedirlər: edilmişdir.Ekspertlər buislahatlarınəsasnəticələri idarəçiliyi sahəsindəkiislahatlartəcrübəsitəhlil dünyanın müxtəlifregionlarının14ölkəsinindövlət edildi. islahatların nəticələrimütəxəssislərtərəfindəntəhlil idarəçiliyinin təkmilləşdirilməsinəyönələninzaibati artılmasına istiqamətlənmişdi.Dahasonradövlət Bu islahatlardövlətidarəçiliyindəsəmərəliliyin qulluqçuları inzibatiislahatlarhəyatakeçirdilər. edir (5,s.45).İlkəvvəlsiyasixadimlərvədövlət dövlət idarəçiliyindətətbiqiisə1980-ciillərətəsadüf instisionallaşma(təsis etmə)vənormativaktların siyasi leksiona1960-70-ciillərdədaxilolmuş, Müasir dövlətlərin siyasətində dövlət Müasir dövlətlərinsiyasətindədövlət Hal-hazırda innovativinkişafşəratindədövlət     Ümumdünya Bankınınekspertləritərəfindən xidmətləringöstərilməsikeyfiyyətininyüksəl­ dövlətinişəgötürməfunksiyasınınyaxşılaş­ hakimiyyətinsiyasətininkişafıvəreallaşması dövlətxərclərininazaldılması; yanında Dövlətİdarəçilik Akademiyasının kafedrasında kabinetmüdiri,doktorant Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti E-mail: [email protected] “Politologiya vəsiyasiidarəetmə” FƏRİDƏ ƏLİRZAYEVA UOT:328;342,5;351/354 GEOSTRATEGİYA mərkəzi qrumlarında xarici təcrübənin təhlili dövlət strukturlarına həvalə edilməsi; idarəçiliyində 2 əsas konsepsiyanı müəyyən etməyə  ixtisarlar hesabına dövlət aparatında xərclərin imkan verir: azaldılması; 1. New Public Managment  dövlət maliyyə və büdcə idarəetməsi mexa­ 2. Good Governance nizmlərinin təkmilləşdirilməsini rəqabətli tender Bu konsepsiyalar dövlət hakimiyyəti orqanlarının vasitəsilə həyata keçirir. və yerli hakimiyyət orqanlarının fəaliyyətində Dövlət idarəçiliyinin təkmilləşdirilməsinin yeni səmərəliliyin əldə olunmasına yönəlib. istiqaməti olan “Good Governance” 1990-cı illərin Ölkənin innovativ inkişaf şəraitində dövlət sonu və 2000-ci illərin əvvələrində formalaşmışdı. idarəçiliyinin təkmilləşdirilməsi aşağıdakıları Bu istiqamət sosial problemləri həll edirdi. “Good nəzərdə tutur: Governance” anlayışı ilk dəfə 1992-ci ildə Ümum-  əhalinin yüksək həyat keyfiyyətinin və dünya Bankının iqtisadi inkişaf süahəsindəki illik rahatlığının təmin olunması; konfransında müzakirə olunmuşdu(3). 1997-ci ildə  təsdiq olunmuş inzibati standarlar əsasında, insan resurslarının davamlı inkişafı üçün BMT-nin elektron formatda dövlət və bələdiyyə xidmətlərinin İnkişaf Proqramı olan “Governance” dərc edildi(11). göstərilməsi; Proqrama uyğun olaraq “Good Governance”  dövlət idarəçiliyi sahəsində müasir informasi- dedikdə “iştirak,şəffaflıq,məsuliyyət,səmərəlilik,b ya-kommunikasiya texnologiyalarının geniş tətbiqi; ərabərlik, və qanunun aliliyi” başa düşülür. BMT-  ictimai müzakirə portallarının fəaliyyəti, qa- nin İnkişaf proqramı dövlət idarəçiliyinin aşağıdakı nunlara və qanun layihələrinə düzəlişlərin edilməsi; prinsiplərini bəyan edir:  müxtəlif sənədlərin hazırlanması, - vətəndaşların dövlət qərarlarının qəbulunda razılaşdırılması­ və verilməsi prosedurlarını iştirakı; sadələşdirmək üçün icra orqanlarının işində “bir - qərarların qəbulunda razılıq; pəncərə” prinsipinin tətbiqi və təkmilləşdirilməsi; - əks əlaqə;  dövlət və bələdiyyə hakimiyyət orqanlarının - dövlət siyasətinin həyata keçirilməsində səmə­ fəaliyyətində açıqlığa və şəffaflığa nəzarətin rəlilik;­ 33 artırılması; - idarəetmə prosesində bütün iştirakçıların məsu­  dövlət və bələdiyyə xidmətlərində keyfiyyətin liyyəti; yüksəldilməsi; - dövlət idarəçiliyinin şəffaflığı;  dövlət və bələdiyyə hakimiyyət orqanlarının - bərabərlik və qanunun aliliyi. fəaliyyətində səmərəliliyin artırılması; Qlobal miqyasda “Good Governance” mode­  büdcə vəsaitlərinin xərclənməsi üzərində icti- li idarəetmə sisteminin optimal variantı hesab mai nəzarət sisteminin artırılması; olunur. BMT hesab edir ki, “Good Governance”  saytda dövlət orqanının rəsmi pres-relezinin yoxsulluğun aradan qaldırılmasında və dövlətin yerləşdirilməsi və dövlət orqanlarının fəaliyyətinin inkişafında ən vacib amildir. Ancaq “Good Gover­ göstəricilərinin monitorinqinin həyata keçirilməsi. nance” özündən əvvəlki modelləri əvəz etmir, insan “New Public managment” konsepsiyası Brita­ hüquqlarını əlavə etməklə onları tamamlayır(2). Bu niya siyasi eliminə 1990-cı illərin əvvəlində model dövlət idarəçiliyində rəqəmsal əməliyyatların daxil olmuşdu(6,s.67). Britaniya mütəxissisləri bu keçidinə və informasiya texnologiyalarına böyük konsepsiyanın 2 mühüm komponentini qeyd edirlər: üstünlük verir. O özündə daha sadə, çevik və insana 1) icra və dövlət qulluğunun təşkili, fəaliyyəti ilə yönəldilmiş strukturu ifadə edir. bağlı bir sıra siyasi təlimlər; Dövlət idarəçiliyinin yeni modeli mədəni-milli 2) inzibati islahatların gedişatında həyata xüsusiyyətlərinə görə fərqlənməyə başladı. Siyasi keçirilmiş praktiki tədbirlərin kompleksi. rəhbərlik ölkənin mədəni,tarixi,iqtisadi və siyasi Beləliklə, “New Public Menecment”-in əsas xüsusiyyətlərinə daha çox diqqət yetirir. 2004-cü məqsədi dövlət sektoru daxilində bazar proseslərini ildə Böyük Britaniyada Müstəqil Komissiya dövlət modelləşdirmək və biznesin idarə olunması idarəçiliyi Ofisinin dəstəyi ilə dövlətə xidmətlər texnologiyalarını ödəməkdir. Dövlət idarəçiliyi öz üçün “Good Governance” Standartı”(12), 2011-ci strukturlarında konkret islaahatlar həyata keçirir: ildə Avstraliyada “Starteji inkişaf və “Good Gover­  özəlləşdirmə, mərkəzsizləşmə; nance” ilə bağlı milli sənəd hazırlanmışdır(10).  bir sıra dövlət səlahiyyətlərinin bazar Almaniyada İqtisadi Əməkdaşlıq və inkişaf Fe­ 34

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) təşkilati şəraitinyaradılması; aşağıdakılardır: etməkdən ibarətdir(9). ödənilməsindən vədayanıqlıinkişafıtəmin verən siyasifəaliyyətinyekunnəticəsitələbatların yaxud siyasitexnologiyalarformasındabüruzə olunur. Özünüyeni vətəkmilləşdirilmişsiyasət, tiv dövlətidarəçiliyiqloballaşmatrendikimiqəbul Beləliklə, davamlıinkişafıtəminedəbiləninnova - səmərəli innovativdövlətideyasıdəstəklənir(14). ya Bankının“Dünyaİnkişafı-2017”adlıhesabatda keyfiyyətinin vacibliyininümayişetdirir.Ümumdün- qlobal miqyasdatədqiqidövlətidarəçiliyinin dəyişikliklərlə izaholunabilər. daha çoxmüasirdünyadagedəndərinsosial verməsi sosial-iqtisadixarakterlisəbəblərüzündən dövlət idarəetməsistemindəciddidəyişikliklərinbaş sional vətexnolojidəyişiklikləriəksetdirir. Ənənəvi dəyişikliklər dövlətidarəetməsistemindəfunk- əlaqələri genişlənir. Aydındır ki,busəpgidənolan onların qərarqəbulumərkəzləriiləmüxtəlif konturagentlərinin sayıdurmadanartırvə inkişaf edirvəbumüddətərzindəhakimiyyətin arxik modellərdəndahaçevikformalaradoğru sional xüsusiyyətlərinitəhliletmişlər(7). kimi alimlərXXIəsrdədövlətidarəçiliyininfunk- C.Qrinevey, B.Solter, S.Xart,F.Qeyne, A.Qrantx D.Ketl, U.Koulman, A.Koul, C.Brodbent,C.Feyk, sıra fərqlərimüəyyənləşdirməkmümkündür. arasında dövlətidarəçiliyimodelləriüzrəbir Müqayisəli tədqiqatlarnəticəsindədövlətlər həm dəgizlisahələrdəfəaliyyətgöstərirlər. daim iştirakedirlər. Onlarhəmaçıqməkanlarda, dövlət institutlarıiləyanaşı,müxtəlifaktorlarda qarşılıqlı əlaqədəolmasıdır. Dövlətidarəçiliyində səbəbi sənaye,sosialvəinnovativsiyasətləsıx bütün modellərinəxasolansəmərəliliyinəsas cəmiyyətin genişiştirakınıtəminedir. bu modeldövlətqərarlarınınqəbuledilməsində modelinində çatışmazlıqlarıvardır. Lakinənəsası, bir modeldəolduğukimi“GoodGovernance” İndoneziya,Vyetnamda yaymaqlaməşğuldur. Hər ölkələrdə -Qana,Botsvana,Braziliya,Tanzaniya, ideyalarını təkcəözölkəsindədeyil,tərəfdaşolduğu deral Nazirliyi“GoodGovernance”modelininəsas   İnnovativ dövlətidarəçiliyinin əsasməqsədləri İctimai inkişafıntəminedilməsindədövlətin Bu gündövlətidarəçiliyisərtbiriyer XX əsrinIIyarısındadövlətidarəçiliyinin baza və təkmilləşdirilmiş innovasiyaların bazavətəkmilləşdirilmiş innovasiyaların innovativfəaliyyətüçün iqtisadi,hüquqivə - xarici bazarlara innovativ məhsulların istehsalının xarici bazarlarainnovativ məhsullarınistehsalının və rəqabətqabiliyyətinin yaxşılaşdırılması,daxilivə müəyyənləşdirilmişdir. İstehsalıntexnoloji səviyyəsi innovasiya modeliartıqkifayət qədəraydınşəkildə resursları olanayrışəbəkələryaratmağaimkanverir. şəbəkələrin formalaşması,davamlıinkişafüçün Dövlət qərarlarınınqəbuledilməsindəsiyasi-inzibati fərdi deyil,sistemləşmişsəviyyədəqəbuledir. hüm roloynayansiyasi-inzibatişəbəkələrqərarları aktların qəbulu. nizmin iştiraketməsinəimkanverənnormativ müəyyən strukturlarınyaradılması; modeli 3vəzifənihəyatakeçirməyinəzərdətutur: dəstəkləyir(4). Dövlətidarəçiliyinininnovasiya maksimuma çatdırmağaköməkedənprosesləri inkişafı vəoptimallaşdırılmasıüçünfaydaları sistemin ümumistrategiyasıçərçivəsindərisklərin problemlərin həlledəbiləcəkbirforumdur(1). işləyə biləcəyi,təcrübəmübadiləsivəümumi hökumətlərin (Azərbaycandaxilolmaqla)birlikdə İqtisadi Əməkdaşlıqvəİnkişaf Təşkilatı sosial rifahınayönəlmişsiyasətiinkişafetdirməkdir. məqsədi iqtisadiinkişafvədünyaictimaiyyətinin İqtisadi Əməkdaşlıqvəİnkişaf Təşkilatının əsas əsas vəəhəmiyyətliolmasıonunlaizaholunurki, modelinin reytinqiniaçıqlayır(8).Bugöstəricilərin temi hərbirölkədədövlətidarəçiliyinininnovasiya (OESD) təklifedilmişgöstəricilərinmüəyyənsis- inkişafı üzrətədbirlərinhəyatakeçirilməsi; məhsullarının dəstəklənməsivəixracpotensialının genişləndirilməsinə yardım; subyektlərin qarşılıqlıəlaqələrinin də effektivliyinartırılması; inkişafı üçünayrılmışdövlətresurslarındanistifadə dəs­ inkişafına dəstək; ya sahəsindəbazarmünasibətlərininvəsahibkarlığın yüksəltmək; yerli istehsalməhsullarınınrəqabətədavamlılığını fəaliyyəti əsasındaistehsalınsəmərəliliyininvə Azərbaycan Respublikasında dövlət idarəçiliyinin Azərbaycan Respublikasında dövlət idarəçiliyinin Dövlət idarəçiliyinininnovasiyamodelindəmü­ üçüncüsü, probleminhəllindəbürokratikmexa­ ikincisi, seçilmişistiqamətlərənəzarətedən birincisi, stratejiməqsədlərinreallaşması; Dövlət idarəçiliyinininnovasiyamodeli,siyasi     innovativfəaliyyətindövləttərəfindən  tə­­ yi­ İqtisadiƏməkdaşlıqvəİnkişaf Təşkilatına beynəlxalqbazardadaxiliinnovasiya innovativfəaliyyətinreallaşdırılmasında innovativfəaliyyətinaktivləşməsinə,innovasi- nin genişləndirilməsi, innovativ fəaliyyətin nin genişləndirilməsi,innovativfəaliyyətin GEOSTRATEGİYA təmin edilməsi, idxal olunan məhsulların daxili haqqında”; bazarda dəyişdirilməsi və sənaye istehsalının - “Xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması bu əsasda davamlı iqtisadi inkişaf mərhələsinə haqqında”; köçürülməsi üçün hüquqi, sosial-iqtisadi və təşkilati - “Sənaye şəhərcikləri haqqında” və s. şərtlər yaradır. Azərbaycan Respublikasının Həmçinin ölkə daxilində bütün idarəetmə prose­ prezidenti­ İlham Əliyev qeyd edirdi ki, innovasiya sinin avtomatlaşdırılmasına, dövlət idarəçiliyində konreyerinin yaradılmasında məqsəd ondan ibarətdir səmərəliliyin artırılmasına və xərclərin ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı bilik iqtisadiyyatına azaldılmasına xidmət edən “Elektron Azərbaycan” çevrilə bilər. dövlət proramının tətbiqi də uğurla davam edir. Azərbaycanda dövlət idarəçiliyinin innovasiya Dünya ölkələrinin bu sahədə təcrübəsi modelinin əsas istiqamətlərinə daxildir: kontekstində qeyd etmək lazımdır ki, xüsusən  innovativ fəaliyyətin normativ-hüqu- Amerika Birləşmiş Ştatlarında dövlətin innova- qi təminatının və onun stimullaşdırılması tiv idarəetmə modeli Azərbaycan modelindən mexanizmlərinin hazırlanması və təkmilləşdirilməsi; fərqlənmir. Amerika Birləşmiş Ştatlarının innova­  ölkə iqtisadiyyatının innovativ inkişafına tiv inkişaf sahəsində dövlət siyasəti aşağıdakı istiqamətlənmiş dövlət strategiyasının hazırlanması; məsələlərin həllinə yönəlmişdir:  innovativ inkişaf yoluna istiqamətlənmiş - innovasiya sahəsində özəl sektorun fəaliyyətinin dövlət orqanlarının,iqtisadi və elmi qrumlar ilə aktivləşməsinə; əlaqəli fəaliyyətin təmin edilməsi; - dünya bazarında rəqabətqabiliyyətinin  innovativ inkişafa həmçinin müxtəlif artırılmasına imkan verən əlverişli şəraitin mülkiyyət formalarında innovativ strukturların yaradılması kimi məsələlərin həllinə yönəlib; inkişafı, kiçik innovativ sahibkarlığın dəstəklənməsi, - innovativ araşdırmaların və elmi tədqiqatların dövlət,regional,sənaye sahələrində uzunmüddətli nəticələrinin kommersiyalaşmasını stimullaşdırmaq; prioritet istiqamətləri innovasiya sferasında - rəqabətədavamlılığı dəstəkləmək üçün zəruri müəyyənləşdirmək,elm və texnologiya sahəsində infrastrukturun yaradılması; əsas tədqiqatların inkişafını stimullaşdırmaq, müa- - ixtisaslı işçi qüvvəsinin formalaşdırılması. 35 sir innovasiya infrastrukturunun fəaliyyətini və Amerika Birləşmiş Ştatlarının bu sferada inkişafını dəstəkləmək və s. təsir edir. əldə etdiyi uğurları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, Qeyd edək ki, Azərbaycanda dövlətin innova­ Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən tiv idarəçiliyinin ən vacib vəzifəsi məhsulun seçilmiş yol bu sahədə qabaqcıl beynəlxaq təcrübəyə məhsuldarlığının və rəqabət qabiliyyətinin uyğun gəlir və yaxın gələcəkdə daha yaxşı nəticələr artırılmasına təsir göstərən elmi-texniki sahənin vəd edir. inkişafı üçün prioritetləri müəyyən etməkdir. Bu- nun üçün infrastrukturun cəmləşdiyi, innovasiya Ədəbiyyat siyahısı prosesinin aktivləşməsini təmin edən Azərbaycanın 1. Better_Life_Initiative http://www.oecdru.org/ regionlarında texnologiya parkları, biznes zip/ inkubatorları, innovasiya və texniki mərkəzlər 2. Good Governance in Practice. Approaches şəbəkəsini qurmaq üçün layihələr hazırlanır. and Examples from Development Practice http:// İnnovasiya sahəsində dövlət siyasətinin həyata www.bmz.de/en/publications/ topics/good_gover­ keçirilməsinin əsas istiqamətini inkişaf və normativ- nance hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsi təşkil edir. Son 3. Governance and development. The World Bank illərdə Azərbaycan Respublikasının prezidentinin documents.worldbank.org › fərmanları ilə elmi-texniki və innovativ fəaliyyətin 4. Innovation policy : a guide for developing maliyyə təminatının təşkili məsələlərini tənzimləyən countrieshttp://documents.worldbank.org/curated/ bir sıra normativ-hüquqi aktlar qəbul edilmişdi. Bu en/251181468340760891/Main-report normativ-hüquqi aktlar aşağıdakılardır: 5. Jan-Erik Lane State Management: An Enquiry - “Elm haqqında”; into Models of Public Administration & Manage- - Müəlliflik hüquqları haqqında”; ment. Routledge; 1 edition (June 20, 2009) 192.р - “Standartlaşma haqqında”; 6. John Greenwood , Robert Pyper. New Public - “Patent haqqında”; Administration in Britain. Routledge– 13 Sep 2001. - “Ticarət nişanları və coğrafi göstəricilər р. 296 36

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) məqsədlərinədə diqqətyetirilmişdir. nance müəyyənləşdirilmiş vəbukonsepsiyaların sepsiya: NewPublicManagment, GoodGover nəticəsində dövlətidarəçiliyində 2əsaskon- tərəfindən təhliledilir. Xaricitəcrübənintəhlili yönələn inzaibati islahatların nəticələri mütəxəssislər şəraitində dövlətidarəçiliyinintəkmilləşdirilməsinə vasiya modeli. ment, GoodGovernance,innovativinkişaf,inno- Açar sözlər: dövlətidarəçiliyi,NewPublicManag- государства. М.,2001.С.19 бюрократов: Пятьстратегийобновления опыт: -М.:весь мир,2003.c.495 Международныйгосударственного управления: 2017-governance-and-the-law vsemirnyjbank.org/World-Development-Report- иправо (Vol.управление 2)http://documents. game. www/ise.ac.uk/politicsandpolicy/ media/doc/ Services http://www.coe.int/t/dghl/standardsetting/ media/doc/Good_Gov Services [http://www.coe.int/t/dghl/standardsetting/ phy/nrmgovernance/Documents/Report%203.pdf NRM [URL:http://www.geog.utas.edu. au/geogra- nance: The“BigIdeas”Influencing Australian Policy, andIndustrialPolicy: An Interface Accessed 16Feb2016 Statistics (database).doi:10.1787/data-00671-en. policy mix.OECDScience,Technology andR&D industry outlook:overviewofnationalinnovation 2012. America //TheJohnHopkinsUniversityPress, Public Administration forTwenty-First Century mexanizmlərinin tətbiqi: dünya təcrübəsinin mexanizmlərinin tətbiqi:dünyatəcrübəsinin Məqalədə dövlət idarəçiliyininin innovativ Məqalədə dövlətidarəçiliyininin innovativ Məqalədə dövlətidarəçiliyivəinnovativinkişa 16. Осборн П.Управление без Д.,Пластрик 15. МэннингН.,Парисон Н.Реформа омировом14. Доклад развитии2017: 13. Wright Tony Theproblem ofpoliticsasa 12. TheGoodGovernanceStandard forPublic 11. TheGoodGovernanceStandard forPublic 10. SustainableDevelopmentandGoodGover 9. Research andDevelopmentPolicy, Innovation 8. OECD(207)science,technologyand 7. KettlD.TheTransformation ofGovernance: Dövlət idarəçiliyində innovativ inkişaf Dövlət idarəçiliyindəinnovativinkişaf politoloji təhlili XÜLASƏ ­ ­ development, innovative model. administration, effective management,innovative Key words:publicadministration,new public countries aroundtheworld inthisarea. tion, thegoalsofthismodel andtheexperienceof context ofinnovativemodelspublicadministra - the innovativemodelofpublicadministrationin interpretation ofthemodelpublicadministration, focused ontheobjectivesoftheseconcepts. istration, goodgovernance. Attention wasmainly administration wereidentified:newpublicadmin- of foreignexperience,twobasicconceptspublic innovative development. As aresultoftheanalysis at improvingpublicadministrationinthecontextof развитие, инновационная модель. эффективное инновационное управление, новое государственное управление, управление, Ключевые слова: государственное мира вэтой области. управления, целейэтой модели стран иопыта инновационных моделей государственного государственного управления вконтексте управления, инновационной модели моделиинтерпретация государственного уделено целямэтихконцепций. восновном надлежащее управление. Внимание было управления: государственное новое управление, концепциидве основные государственного зарубежногоанализа былиопределены опыта инновационного развития.Врезультате государственного управления вконтексте реформ, направленных насовершенствование ətraflı şəkildətəhlilvəşərholunur. innovasiya modelininistiqamətvəvəzifələridə Azərbaycan Respublikasındadövlətidarəçiliyinin dünya ölkələrininbusahədətəcrübəsikontekstində inkişaf modeli,bumodelinməqsədləri,həmçinin mechanisms in public administration: a political mechanisms inpublicadministration:apolitical политологический мирового анализ опыта Применение механизмов инновационного развития вгосударственном управлении: The article provides an in-depth analysis and The articleprovidesanin-depthanalysisand The articleanalyzestheresultsofreformsaimed В статье углубленный дается и анализ В статье анализируются результаты Application of innovative development Application ofinnovativedevelopment science analysisofworldexperience SUMMARY РЕЗЮМЕ GEOSTRATEGİYA

UOT 327; 339. 9 41.25.67 Beynəlxalq münasibətlər

GÜLARƏ BAĞIROVA AZƏRBAYCAN-TÜRKİYƏ HƏRBİ Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının doktorantı ƏMƏKDAŞLIĞININ İNKİŞAF DİNAMİKASI

Tarixi köklərini hələ Azərbaycan Xalq Mütəxəssislərin də qeyd etdiyi kimi, 1994-2010-cu Cümhuriyyəti dövründən götürən Azərbaycan- illərdə Azərbaycanda hərbi təhlükəsizlik siyasətinin Türkiyə hərbi əməkdaşlığı bu gün yüksələn xəttlə formalaşdırılması, milli ordu quruculuğunun həyata inkişaf edir. Ötən ilin iyun ayında Azərbaycan keçirilməsi, regionda və dünyada Ermənistanın Silahlı Qüvvələrinin və sentyabrın 15-də Bakı hərbi təcavüzünü pisləyən və Azərbaycanın şəhərinin erməni-bolşevik işğalından azad ərazi bütövlüyünü dəstəkləyən siyasi və hərbi edilməsinin 100 illiyinə həsr edilmiş hərbi müttəfiqlərin axtarılması və s. təxirəsalınmaz parad­larda Türkiyə Respublikasının Prezidenti tədbirlərin görülməsi milli fəaliyyətin ən vacib R.T.Ərdoğanın iştirak etməsi, iki ölkənin Hərbi məsələləri sırasına çıxarılmışdır [32, s.4-5]. Hava Qüvvələrinə məxsus döyüş təyyarələrinin Mövcud vəziyyətdə Azərbaycan üçün Türkiyə Bakı səmasında uçuş nümayiş etdirməsi, türk və kimi hərbi-siyasi müttəfiqin olması çox əhəmiyyətli Azərbaycan əsgərlərinin birgə yürüşü bir daha idi. 2001-ci ilin mart ayında Türkiyə Böyük Millət iki ölkə arasında mövcud olan hərbi əməkdaşlıq Məclisində çıxış edən ölkə başçısı Heydər Əliyev əlaqələrinin yüksək səviyyədə olduğunu nümayiş bununla bağlı demişdir: “Türkiyə bizim üçün həm 37 etdirdi. Sentyabrın 15-də Azadlıq meydanında çıxış dostdur, həm qardaşdır, həm dayaq nöqtəsidir, edən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev iki ölkə həm də arxadır. Bilirsiniz ki, bizim Qafqaz arasında hərbi əməkdaşlıq əlaqələrinin inkişafından bölgəsində vəziyyət çox yaxşı deyildir. Çünki danışaraq demişdir: “Bizim birliyimiz hər bir biz, Azərbaycan, qonşu Ermənistanla savaşdayıq. sahədə özünü göstərir, o cümlədən hərbi sahədə Digər qonşularımızla münasibətlərimizdə çox bizim iş birliyimiz, əməkdaşlığımız dərinləşir. problemlər var. Ona görə dünyada bizim bir nömrəli İl ərzində bir neçə dəfə müştərək hərbi təlimlər müttəfiqimiz, bir nömrəli dostumuz Türkiyədir. keçirilir. Bu gün Türkiyə və Azərbaycan ordularının Bizim Türkiyənin köməyinə ehtiyacımız var. Yəni əsgərləri Azadlıq meydanında yan-yana dayanıblar iqtisadi nöqteyi-nəzərdən bizim problemimiz və onlar bizim önümüzdən qardaş kimi keçəcəklər” yoxdur... Ancaq siyasi nöqteyi-nəzərdən, strateji [16]. nöqteyi-nəzərdən və Ermənistan-Azərbaycan Azərbaycan torpaqlarının Ermənistan tərəfindən münaqişəsinin həll olunması baxımından işğal edilməsi, digər tərəfdən Rusiyanın regionda Türkiyənin yardımına çox ehtiyacımız var” [19]. surətlə Ermənistanı silahlandırması və iki ölkə Məlum olduğu kimi, Türkiyə hələ SSRİ-nin arasında hərbi əməkdaşlıq əlaqələrinin ildən-ilə mövcud olduğu şəraitdə - 1991-ci il noyabrın 9-da genişlənməsi, Ermənistanda yerləşən Rusiya hərbi Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini tanıdı və 1992- bazalarının hərbi-texniki gücünün artırılması (1999- ci il yanvarın 14-də iki ölkə arasında diplomatik cu ildə Rusiya Ermənistandakı hərbi bazasında əlaqələr quruldu. Türkiyə hökuməti Ermənistan- MiG-29-un sayını 22-yə çatdırmış və burada S-300 Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə raket sistemlərini yerləşdirmişdir [18]) müstəqilliyin münasibətdə ölkəmizə ilk gündən daim dəstək ilk illərində Azərbaycanın hərbi təhlükəsizliyinə verərək problemin Azərbaycanın ərazi bütövlü­ təhdid yaradan amillər idi. Mövcud vəziyyətdə yü və sülh yolu ilə həllinə tərəfdar olduğunu Azərbaycan üçün hərbi-siyasi müttəfiqlərin dəfələrlə bəyan etmişdir. 1993-cü ildə Kəlbəcərin əldə edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. işğalından sonra Ermənistanla sərhədi bağlayan 38

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) komandanı iləgörüşmüşdür. Keçiriləngörüşlər Müdafiə Sənayesinaziri vəDövlətSərhədXidməti Prezidenti iləyanaşıBaş nazir, Müdafiə naziri, baş tutmuşdur. Səfərçərçivəsindənazir Azərbaycan Müdafiə naziri Vecdi Gönülün Azərbaycanasəfəri ili” olmuşdur. Həminilinnoyabrayında Türkiyənin 2010-cu ilqarşılıqlıişbirliyibaxımındanbir“zirvə kimi, Azərbaycan-Türkiyə hərbiəməkdaşlığında araşdıran tədqiqatçı Ahmet Yücenin dəqeydetdiyi Azərbaycan-Türkiyə hərbiəməkdaşlıqməsələlərini illərdə dahayenisahələriəhatəedərəkgenişləndi. imzalanması iləyeniimpulsalmışolduvəqarşıdakı yaradılması haqqındaBirgə Bəyannamə”nin Yüksək SəviyyəliStratejiƏməkdaşlıqŞurasının həmin ilinsentyabrında“Azərbaycanvə Türkiyənin qarşılıqlı yardımhaqqındaMüqavilə”nin[8]və 2010-cu ilinavqustunda“Stratejitərəfdaşlıqvə ilə qoyulan Türkiyə-Azərbaycan hərbiəməkdaşlığı təlim-təhsil haqqındaMuqavilə”ninimzalanması Respublikası Hökumətiarasındaqarşılıqlıhərbi “Azərbaycan RespublikasıHökumətiilə Turkiyə yaratdı. gələcək illərdədahadagenişlənəcəyinəəminlik nümayiş etdirdivəikiölkəarasındamünasibətlərin Azərbaycanın əsasmüttəfiqiolduğunubirdaha oradadır” [7]sözlərinisöyləməsi Türkiyənin da oradadır, Azərbaycan haradadır, Türkiyə də İlham Əliyevin“Türkiyəharadadır, Azərbaycan sarayında çıxışızamanı Azərbaycan Prezidenti doğurmur. məsələ iləbağlımüzakirələrinapırıldığışübhə Hüseyn Kıvrıkoğluilətəkbətəkgörüşündədəbu Türkiyə SilahlıQüvvələrininbaşqərargah rəisi qeyd etmişdir[18].SəfərzamanıHeydərƏliyevin dair müqaviləninimzalanmasınınvacibliyini iki ölkəarasındamüdafiəsahəsindəəməkdaşlığa kanalının əməkdaşlarınaverdiyimüsahibəsindədə başçısı martın15-də Türkiyənin NTV televiziya barədə müzakirələrinaparılmasıiləbağlıidi.Ölkə əməkdaşlıq haqqındamüqaviləninimzalanması məqsədlərindən biridəməhzikiölkəarasındahərbi 12-dən 17-dək Türkiyəyə rəsmisəfərininəsas Prezident HeydərƏliyevin2001-ciilmartın sahədə əməkdaşlığaçoxböyükönəmverirdi. qurmamışdır. Türkiyə bugünədəkbuölkəilədiplomatikəlaqələr Əsası 1992-ciilinavqustayında Ankarada 2003-cü ilinoktyabrayında“Gülüstan” Beləliklə də, Azərbaycan Türkiyə iləhərbi digər əsas istiqamətini hərbi-texniki əməkdaşlıq digər əsasistiqamətinihərbi-texniki əməkdaşlıq təşkili məsələlərimüzakirə edilmişdir[6]. müəllim-professor heyətinin qarşılıqlısəfərlərinin Görüşdə hərikiölkəninhərbitəhsilmüəssisələrinin Məktəbinin rəisiiləgörüşünügöstərməkolar. çərçivəsində Türkiyə QuruQoşunlarıHərbi Ali HərbiMəktəbirəisinin Türkiyəyə səfəri aprel ayındaHeydərƏliyevadına Azərbaycan əlaqələri mövcuddur. Bunamisalolaraqcariilin hərbi təhsilmüəssisələriarasındasıxəməkdaşlıq böyük yardımgöstərmişdir. Bugünikiölkənin hərbi təhsilmüəssisələrininyaradılmasındadaçox almaqdadırlar. Eynizamanda Türkiyə Azərbaycana məktəblərində təhsilalmışdır[24,s.290]və 7000-dən çoxazərbaycanlızabit Türkiyə hərbi yerdədir. Qeydetməklazımdırki,sonillərəqədər sahəsində yardımgöstərənölkələrsırasındabirinci inkişaf etməkdədir. Türkiyə Azərbaycana təhsil ilə qoyulmuşdurvəbuəlaqələrhazırdadauğurla əməkdaşlıq haqqındasaziş”in[9]imzalanması iyun ayında“Hərbitəlim,texnikivəelmisahədə təlim-təhsil haqqındamüqavilə”və1996-cıilin yi kimi,1992-ciilinavqustayında“Qarşılıqlıhərbi əlaqələr təşkiledir. Buəlaqələrinəsası,qeydedildi- istiqamətlərindən birinihərbitəhsilsahəsində nəticələrinə əsasənyekunProtokolunuimzalayırlar. fəaliyyət istiqamətlərinimüəyyənedirvəiclasların qarşıda duranvəzifələrinyerinəyetirilməsiüzrə əməkdaşlığın carivəziyyətinimüzakirəedir, Əməkdaşlıq üzrəyardımçıişciqruplarında Maddi-Texniki Təminat vəMüdafiəSənayesində iki ölkəninnümayəndəheyətləriSiyasi-Hərbi, (YSHD) iclaslarıkeçirilir. YSHD iclaslarındahər iki ölkəarasında Yüksək SəviyyəliHərbiDialoq tibb vəs.sahələrdaxildir. texniki, hərbitəhsilvətəlim,maliyyə, sahələrini əhatəedir. Burahərbi-siyasi,hərbi- əlaqələri deməkolarki,hərbiəməkdaşlığınbütün edir. İkiölkəarasındamövcudolanəməkdaşlıq hüquqi bazasınıçoxsaylısazişvəmüqavilələrtəşkil Hazırda ölkələrarasıhərbiəməkdaşlıqəlaqələrinin dinamik inkişafedərəkgenişlənməyəbaşladı. sonra ikiölkəarasındahərbiəməkdaşlıqəlaqələri çalışmağa hazırolduqlarınıbildirmişdir[2,s.84]. zamanı V.Gönül Azərbaycanla bütünsahələrdə Azərbaycan-Türkiyə hərbi münasibətlərinin Azərbaycan-Türkiyə hərbi münasibətlərinin Azərbaycan-Türkiyə hərbiəməkdaşlığınınəsas Qeyd etmək lazımdır ki, 2007-ci ildən başlayaraq Beləliklə, mövcudsənədlərinimzalanmasından GEOSTRATEGİYA təşkil edir. İki ölkə arasında mövcud sahədə SAN” şirkətləri ilə bir sıra hərbi məhsulların əməkdaşlıq haqqında müqavilə ilk dəfə 2000-ci müştərək istehsalına nail olmuşdur. Məsələn, ilin sentyabr ayında imzalanmışdır [10]. 2010-cu “Öztek” şirkəti ilə hərbi texnikaların termal və gecə ildə imzalanmış “Azərbaycan Respublikası və görüş sistemlərinə görünməsini əngəlləyən multi- Türkiyə Respublikası arasında strateji tərəfdaşlıq spektral örtüklərin, “Koza Teknik” şirkəti ilə təlim və qarşılıqlı yardım haqqında Müqavilə”nin “Hərbi avadanlıqlarının, ASELSAN ilə müştərək moder­ və hərbi-texniki əməkdaşlıq məsələləri” bölməsinə nizasiya işlərinin, termal görüş sistemlərinin və əsasən tərəflər müdafiə ehtiyacları və təhlükəsizliyi durbinlərin istehsalı daxildir [25]. üçün müdafiə təyinatlı məhsulların və maddi-texniki 1993-cü ildə rabitə sistemlərinə dair ilk vasitələrin təchizatı, müdafiə təyinatlı məhsulların müqavilənin imzalanması ilə başlanan ASELSAN yaradılması və istehsalı, müdafiə təyinatlı Azərbaycan əməkdaşlığı 1998-ci ildə ilk müştərək xidmətlərin təqdim edilməsi sahəsində əməkdaşlıq “ASELSAN-Bakı” şirkətinin yaranması ilə davam etmək barədə razılığa gəlmişdilər. etdi [4]. Azərbaycan ordusunun müasir texnika və Ölkələrarası hərbi-texniki əməkdaşlığa hərbi avadanlıqlar ilə təmin edilməsi sahəsində bu şirkətin silah və sursatların istehsalı üzrə birgə layihələrin əhəmiyyətli rolu var. 1975-ci ildən Türkiyədə həyata keçirilməsi, birgə müəssisələrinin fəaliyyətə başlayan “ASELSAN” xaricdəki yaradılması, hərbi məhsulların idxalı və ixracı, ilk şirkətini 1998-ci ildə məhz Azərbaycanda müdafiə sərgilərində iştirak və s. daxildir. Mövcud qurmuşdur. Bu şirkətin istehsal etdiyi hərbi rabitə sahədə əməkdaşlıq hər iki ölkənin marağındadır. vasitələri uzun illərdir Azərbaycan ordusunda geniş 2015-ci ilin mart ayında AzərTAc-a müsahibə istifadə olunmaqdadır. Bura həmçinin “Şahin gözü” verən Türkiyənin hazırkı xarici işlər naziri Mövlud adlanan optik elektron sistemi, gecəgörmə cihazları Çavuşoğlu ölkəsinin Azərbaycanla hərbi və müdafiə və s. aiddir [5, s.77]. sənayesi sahəsindəki əməkdaşlığı dərinləşdirmək Bakıda keçirilən “ADEX-2018” Beynəlxalq niyyətində olduğunu vurğulayaraq demişdir: müdafiə sərgisində iştirak edən “ASELSAN” şirkəti “Xüsusilə, hərbi və müdafiə sənayesi sahəsindəki ilə Müdafiə Sənayesi Nazirliyi arasında rabitə 39 əməkdaşlığımızı strateji cəhətdən, ümumi vasitələrinin birgə istehsalına dair əməkdaşlıq mənfəət və hədəflər çərçivəsində təkmilləşdirmək haqqında Anlaşma Memorandumunun imzalanması istəyirik” [21]. Yüksək Səviyyəli Əməkdaşlıq [22] gələcək illərdə də mövcud əməkdaşlıq Şurasının 2017-ci ilin oktyabr ayında keçirilən əlaqələrinin dinamik inkişaf etməsinə əminlik 6-cı iclasında cıxış edən Azərbaycan Prezidenti yaradır. İlham Əliyev də, öz növbəsində Azərbaycan Bundan başqa, Türkiyədə tapança istehsalı üzrə üçün Türkiyə ilə hərbi-texniki sahədə əməkdaşlıq aparıcı şirkətlərdən olan “TİSAŞ” ilə Azərbaycan əlaqələrinin davam etdirilməsinin maraq kəsb Müdafiə Sənayesi Nazirliyi arasında əldə olunmuş etdiyini vurğulayaraq demişdir: “...hərbi-texniki razılaşmaya əsasən “Zigana K” və “Zigana F” sahədə birgə fəaliyyətimiz davam edir. Türkiyənin modellərinin ölkəmizdə istehsalına icazə verilib. gündən-günə inkişaf edən hərbi sənaye kompleksi “Zəfər”, “Zəfər-K” və “İnam” adı ilə Bakıda ist- bizim üçün böyük maraq kəsb edir. Biz Türkiyədən ehsal olunan bu tapançalar Azərbaycan Müdafiə hərbi təyinatlı məhsulları alırıq və bundan sonra Nazirliyinin heyət silahı olaraq seçilib [1]. “ADEX- da alacağıq” [11]. Məhz həmin iclasın yekunun­ 2018” sərgisində iştirak edən “TİSAŞ” şirkətinin da Azərbaycan ilə Türkiyə arasında müdafiə İdarə heyətinin nümayəndəsi Murat Aləmdaroğlu sənayesi sahəsində əməkdaşlıq haqqında Sazişin testlərin keçirilməsi üçün yeni model tapançaların [12] imzalanması mövcud sahədə tərəflərarası Azərbaycana göndərildiyini qeyd etmişdir. Şirkət əməkdaşlıq əlaqələrinin yeni mərhələyə qədəm nümayəndəsi testlər keçirildikdən sonra müvafiq qoymasına şərait yaratmış oldu. qərar verilərsə Azərbaycanla polimer gövdəli Beləliklə, Türkiyə şirkətləri Azərbaycanın tapançaların da istehsalının həyata keçiriləcəyini Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin (MSN) əməkdaşlıq söyləmişdir. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, etdiyi xarici ölkə şirkətləri arasında mühüm yer Azərbaycan MDB ölkələri arasında Türkiyədən ən tutmaqdadırlar. MSN “Öztek”, “ASELSAN”, “Koza çox tapança alan ölkədir [26]. Teknik”, “MKEK”, “TİSAŞ”, “Otokar”, “HAVEL- Azərbaycan Ordusunda geniş istifadə olunan 40

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) qoşun növləriniəhatəedən təlimlərinsayıildən- İki ölkəninordularıarasında keçirilənvəbütün olmaq baxımındanböyük əhəmiyyətkəsbedir. qoşun növləriarasındaqarşılıqlı fəaliyyətənail təcrübə mübadiləsininhəyatakeçirilməsi,müxtəlif qabiliyyətinin artırılması,silahlıqüvvələrarasında keçirilməsi hərikiölkəninordularınındöyüş Silahlı Qüvvələriarasındabirgə hərbitəlimlərin forma olacağınaəminlikyaradır. müzakirəsi baxımındanhərikiölkəüçünbirplat- illərdə mövcudsahədəəməkdaşlıqperspektivlərinin genişlənməsində əhəmiyyətliroloynayırvəgələcək hərbi-texniki əməkdaşlığıninkişafetdirilməsindəvə olurlar. Bukimigörüşlərinkeçirilməsiölkələrarası olarkən oradaistehsalprosesivəməhsullarlatanış Azərbaycanın müdafiəsənayesimüəssisələrində Eyni zamanda,həminşirkətlərinnümayəndələri şirkətlərin imkanlarınadairtəqdimatlartəşkiledilir. olaraq Türkiyə müdafiəsənayesindəiştirakedən liyinin təşkilatçılığıilə Azərbaycanda mütəmadi üzərində işlədiklərinisöyləmişdir[17]. texnologiyalarının istehsalıilədəbağlımüqavilənin imzalanma mərhələsindəolannəzarətvəidarəetmə şöbəsinin direktoruGökhanÖzbilgin Azərbaycanla şirkətinin Texnologiya vəElmi Araşdırmalar Müdafiə Sərgisində iştirakedənHAVELSAN quraşdırılmışdır [31].“ADEX-2018” Azərbaycan Azərbaycan SilahlıQüvvələrinin Təlim mərkəzində AFOS artilleriyamüşahidəçisimulyatorlarıdəsti milli müdafiənazirliyininmaliyyədəstəyiilə qarşılayan başlıcaşirkətlərdəndir. İlkdəfə Türkiyə hərbi təyinatlısimolyatorlaraolantələbatını niyyətindədir [29]. zirehli maşınlarınbirgə istehsalınıhəyatakeçirmək məhsullarıdır. Azərbaycan Otokarilə“Cobra”tipli nəqliyyat vasitələri Türkiyənin Otokarşirkətinin personal daşıyıçısıvə“LandRoverDefender”tipli “Cobra” tiplizirehlidöyüşmaşını,ZPT tiplizirehli edir. Azərbaycan Ordusununistifadəsindəolan Türkiyənin Otokarşirkətiiləuğurluəməkdaşlıq pulemyotunun birgə istehsalınıhəyatakeçirir[30]. Azərbaycan həminşirkətiləMP-5tiplitapança- leriya sursatlarınınistehsalıüzrəaparıcışirkətidir. MKEK şirkəti Türkiyənin topvəmüxtəlifartil­ “Bora-12” snaypertüfəngininistehsalçısıolan 2013-cü ildənbaşlayaraq Azərbaycan və Türkiyə Yaxşı haldırki, Türkiyə MüdafiəSənayesiKatib­ Türkiyənin HAVELSAN şirkəti Azərbaycanın Bundan əlavə, Azərbaycan uzunillərdir Respublikası SilahlıQüvvələrinin Tibb Xidməti Ömər Paçın2015-ciilin aprel ayında, Türkiyə Hərbi Tibb Akademiyasının rəisi,korpus generalı əhəmiyyətli roloynayır. BubaxımdanGülhanə əlaqələrinin inkişafındavəgenişləndirilməsində larda birgə iştirakımövcudsahədəəməkdaşlıq problemlərinə həsrolunmuşelmi-praktikkonfrans - qarşılıqlı səfərləri,hərbitəbabətinmüasir əməliyyatlar həyatakeçirilir[13]. azərbaycanlı həkimlərləbirgə cərrahivəortopedik müalicə olunanxəstələrinkonsultasiyası, oxunur, Silahlı QüvvələrinBaşKlinikHospitalında fakültəsinin tələbəvərezidentlərinəmühazirələr raq Azərbaycan Tibb Universitetinin Hərbitibb türkiyəli mütəxəssislərtərəfindənmütəmadiola- müəssisələrində xidmətgöstərirlər. Eynizamanda, Azərbaycan SilahlıQüvvələrininmüxtəliftibb almış vətəkmilləşməkursukeçmişmütəxəssislər Gülhanə Hərbi Tibb Akademiyasında təhsil verən ölkələrarasındaönsıradadayanır. Türkiyənin mütəxəssislərinin hazırlanmasısahəsindədəstək Türkiyə Respublikası Azərbaycana hərbitibb əməkdaşlıq əlaqələriçoxyüksəksəviyyədədir. də uğurluəməkdaşlıqəlaqələrimövcuddur. sərhəd təhlükəsizliyinintəminedilməsisahəsində Dəniz Qüvvələri,DaxiliİşlərNazirlikləriarasında, keçirilir. Təyinatlı Qüvvələrinin“QafqazQartalı”təlimi komanda-qərargah vəhərüçölkəninXüsusi hər ilbirgə “ETERNITY”kompyuterdəstəkli Türkiyə vəGürcüstanhərbiqulluqçularıarasında təşkili vəgücləndirilməsiməqsədilə Azərbaycan, ji vənəqliyyatinfrastrukturlarınınmühafizəsinin neft vəqazborukəmərlərinintəhlükəsizliyi,ener üçtərəfli formatdadahəyatakeçirilir. Beləki,ixrac di. münasibətləri üzərindəqurulduğununümayişetdir arasında hərbiəməkdaşlığındostluqvəqardaşlıq tiki təlimlərininkeçirilməsibirdahaikiölkə [34] Azərbaycan-Türkiyə döyüşatışlıbirgə tak- iyunun 7-dən 11-dək isə “Sarsılmaz qardaşlıq-2019” 1-dən 3-dək“MustafaKamal Atatürk-2019” [33], təlimlərin sayı 13-ə çatmışdır [20]. 2019-cu il mayın ildə əgərplanda7təlimvaridisə,2019-cubu ilə artmaqdadır. Qeydetməklazımdırki,2013-cü Hər iki ölkənin hərbi tibb mütəxəssislərinin Hər ikiölkəninhərbitibbmütəxəssislərinin İkiölkəarasındahərbitibbsahəsindədə Qeyd etməklazımdırki,hərikiölkəninHərbi Qeyd etməklazımdırki,hazırdahərbitəlimlər ­ ­ GEOSTRATEGİYA rəisi kontr-admiral Hayati Bilgiçin 2017-ci ilin iyun avqust ayında [28] türkiyəli zabitlər və onların ailə ayında [23] Bakıya səfəri zamanı Azərbaycanın üzvləri Bakı, Gəncə, Şəki, Şəmkir və Göygöldə Müdafiə naziri ilə görüşü mühüm əhəmiyyət kəsb olaraq ölkəmizin zəngin mədəni irsi, qədim tarixi edir. Hər iki görüşdə Azərbaycan ilə Türkiyə abidələri ilə tanış olmuş, onlar üçün təşkil edilmiş arasında hərbi tibb sahəsində əməkdaşlıq yüksək konsert proqramında iştirak etmişdilər. Belə qiymətləndirərək bu əlaqələrin idən-ilə genişləndiyi səfərlərin təşkili hər iki xalqın digər tərəfin tarixi qeyd olunmuşdur. və mədəniyyəti ilə tanışlığına imkan yaratmaqla Qeyd etmək lazımdır ki, iki ölkənin hərbi tibb yanaşı ölkələrarası münasibətlərin genişlənməsinə mütəxəssisləri hərbi tibb təlimlərində də müştərək də xidmət edir. iştirak edirlər. Belə ki, 2017-ci ilin oktyabr ayında Göründüyü kimi, Türkiyə bu gün Azərbaycanın Azərbaycan Respublikası Hərbi Hava Qüvvələrinin hərbi sahədə ən mühüm tərəfdaşıdır. İki ölkə üç həkiminin Türkiyənin Sağlamlıq Universiteti arasında hərbi əməkdaşlıq əlaqələrinin ildən-ilə tərəfindən təşkil edilmiş təlimlər çərçivəsində genişlənməsi, birgə keçirilən hərbi təlimlərin Əskişəhər Yunus Əmrə Dövlət Xəstəxanasında sayının artması bunu söyləməyə əsas verir. hava və kosmos həkimliyi üzrə yüksək səviyyəli Hərbi əməkdaşlığın bütün sahələrini əhatə edən fizioloji təhsil kursunda və “Hipoksiya və hiperven- bu əlaqələr iki ölkənin orduları arasında sıx tilyasiya”, “Barotravmalar”, “Səs-küy və titrəyiş”, münasibətlərin qurulmasına xidmət edir və ən “Hərəkət xəstəliyi”, “Aviasiyada insan amilləri başlıcası, bu əlaqələrin yüksələn xəttlə inkişaf (HFACS)”, “Aviasiya psixologiyası” mövzularında etməsi regionun təhlükəsizliyi baxımından mühüm akademik təlimlərdə iştirakını buna misal əhəmiyyət kəsb edir. göstərmək olar [14]. 2018-ci ilin dekabr ayında Ankara şəhərində Ədəbiyyat: keçirilmiş Azərbaycan-Türkiyə 11-ci Yüksək Azərbaycan dilində: Səviyyəli Hərbi Dialoq İclasının sonunda 1. ADEX-2018: TİSAŞ yeni polimer “Azərbaycan Respublikası hökuməti ilə Türkiyə tapançalarını Azərbaycanla birgə istehsal edə 41 Respublikası hökuməti arasında hərbi-tibb bilər. 28.09.2018 - http://az.azeridefence.com/adex- sahəsində təhsil və əməkdaşlıq haqqında” pro- 2018-tisas-yeni-polimer-tapancalarini-azerbaycan- tokolun imzalanması qarşıdakı illərdə iki ölkənin la-birge-istehsal-ede-biler/ mövcud sahədə əməkdaşlıq əlaqələrinin daha da 2. Ahmet Yüce. Azərbaycan-Türkiyə hərbi genişlənməsinə zəmin yaradır [15]. əməkdaşlığı (2003-2015). //“Hərbi bilik” jurnalı, Bir həqiqətdir ki, elə hərbi sahələr varki, 2016. N 1 bunlarda Azərbaycan yüksək təcrübəyə malik- 3. ANAMA minatəmizləmə potensialını dir. Məsələn, Türkiyə minatəmizləmə sahəsində gücləndirir – müsahibə 11.09.2015 - http:// Azərbaycan təcrübəsinə maraq göstərir. Belə ki, az.azeridefence.com/anama-minatemizleme-poten- Türkiyə Müdafiə Nazirliyinin minatəmizləmə sialini-guclendirir-musahibe/ mərkəzi rəhbərinin Azərbaycan Ərazilərinin Mi- 4. “ASELSAN-Bakı” yeni sektorlara yönəlməyi nalardan Təmizlənməsi üzrə Milli Agentliyinin planlaşdırır. 22.04.2017 - http://az.azeridefence. (ANAMA-nın) təcrübəsini öyrənmək məqsədilə com/aselsan-baki-yeni-sektorlara-yonelmeyi-planl- Azərbaycana səfər etməsini və əməliyyatların asdirir/ aparıldığı ərazilərdə olmasını göstərmək olar [3]. 5. “ASELSAN”ın Türkiyə milli müdafiə Azərbaycan ilə Türkiyə arasında hərbi sahədə sənayesinin yaranmasında həlledici rolu. //Azimut. əlaqələrin möhkəmlənməsində önəmli rol oyna­ “Hərbi bilik” jurnalının elmi-nəzəri bülleteni.2016, yan məqamlardan biri də hər iki ölkənin hərbi N 1, s.77-79 qulluqçularının və onların ailə üzvlərinin qarşılıqlı 6. Azərbaycan Ali Hərbi Məktəbinin rəisi səfərləridir. Belə ki, Azərbaycan və Türkiyə Türkiyədə bir sıra görüşlərdə iştirak edib. hökumətləri arasında hərbi-mülki heyətin sosial 18.04.2019 . https://mod.gov.az/az/news/azerbay- və mədəni səfərlərinin təşkilinin təmin olunması can-ali-herbi-mektebinin-reisi-turkiyede-bir-sira- ilə bağlı Azərbaycanın Müdafiə nazirinin əmrinə goruslerde-istirak-edib-26516.html). əsasən 2017-ci ilin iyul ayında [27] və 2018-ci ilin 7. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham 42

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) İRFAN SAPMAZVƏDİDƏMTUNCAYA VERDİYİ TELEVİZİYA KANALININ ƏMƏKDAŞLARI muqavile-uzerinde-isleyirik baycanla-yeni-texnologiyalarinin-istehsali-uzre- işləyirik. 28.09.2018. texnologiyaların istehsalıüzrəmüqaviləüzərində 15.09.2018 -https://president.az/articles/30012 həsr olunmuşparaddaİlhamƏliyevinnitqi. html sek-seviyyeli-herbi-dialoq-iclasi-basa-catib-25244. mod.gov.az/az/news/azerbaycan-turkiye-11-ci-yuk- Hərbi Dialoqİclasıbaşaçatıb.20.12.2018-https:// pages/config/xml/pages/q/pdf/config.xml canli-herbi-hekimler-turkiyede-telim-kecibler/ keçiblər. 13.10.2017.-http://kaspi.az/az/azerbay tics/2317465.html ediblər. 30.09.2014-http://az.trend.az/news/poli- sahəsində əməkdaşlıqməsələlərinimüzakirə work/data/38/f_38157.htm Qanunu. -http://www.e-qanun.az/alpidata/frame- təsdiq edilməsibarədə Azərbaycan Respublikasının sənayesi sahəsindəəməkdaşlıqhaqqında”Sazişin Türkiyə RespublikasıHökumətiarasındamüdafiə https://president.az/articles/25649 mətbuata bəyanatlarlaçıxışediblər. 31.10.2017- azerbaijan/politics/1842626.html Gönül (müsahibə).10.03.2011 -https://az.trend.az/ əməkdaşlıq inkişafetdirilməlidir–nazirVecdi kiye.pdf 10.06.1996 (məxvi)-http://mfa.gov.az/files/file/Tur texniki vəelmisahədəəməkdaşlıqhaqqındasaziş. Respublikası Hökumətiarasındahərbitəlim, qanun.az/framework/21158 qarşılıqlı yardım haqqındaMüqavilə.http://www.e- Respublikası arasındastratejitərəfdaşlıqvə preslib.az/site/ialiyev/2003.pdf Əliyevin yekunnitqi.31.10.2003.s.7-http://files. 18. HeydərƏliyevinTÜRKİYƏNİN NTV -https://ordu.az/az/news/141002/havelsan-azer 17. HAVELSAN: Azərbaycanla yeni 16. Bakışəhərininazadedilməsinin100illiyinə 15. Azərbaycan-Türkiyə 11-ci YüksəkSəviyyəli 14. Azərbaycanlı hərbihəkimlərTürkiyədətəlim 13. Azərbaycan vəTürkiyəhərbitəbabət 12. “AzərbaycanRespublikasıHökumətiilə 11. Azərbaycan vəTürkiyəprezidentləri 10. Azərbaycan vəTürkiyəarasındahərbi 9. Azərbaycan RespublikasıHökumətiiləTürkiyə 8. Azərbaycan RespublikasıvəTürkiyə - - ticareti.html masanayi.com/2018/07/azerbaycan-turkiye-silah- ve savunmasanayiprojeleri... -http://www.trsavun - ir-23716.html lar-aile-uzvleri-ile-birlikde-azerbaycanda-seferded- https://mod.gov.az/az/news/turkiyeli-herbi-qulluqcu- birlikdə Azərbaycanda səfərdədir. 03.08.2018 – olkemize-seferi-basa-catib-19252.html az/az/news/turkiyenin-bir-qrup-zabit-heyetinin- səfəri başaçatıb.14.07.2017-https://mod.gov. 23.06.2014 –http://news.lent.az/news/170541 lar-v-perspektivlr az.azeridefence.com/azrbaycan-hsk-layihlr-imkan- imkanlar vəperspektivlər. 27.01.2012-http:// 2016, 645s. ilə /məqalələrtoplusu/.Bakı:“BEST-TMS” MMC, html quvvelerinin-tibb-xidmeti-reisi-ile-gorusub-18895. mod.gov.az/az/news/mudafie-naziri-turkiye-silahli- Tibb Xidmətirəisiiləgörüşüb.13.06.2017-https:// msn-ile-aselsan-arasinda-memorandum-imzalanib/ imzalanıb. 25.09.2018.-http://az.azeridefence.com/ isteyir-837126 umumu_hedefler_cherchivesinde__tekmillesdirmek_ kiye_Azerbaycanla_herbi_sahede_emekdasligi_ https://azertag.az/xeber/Movlud_CHavusoglu_Tur çərçivəsində təkmilləşdirməkistəyir. 05.03.2015 hərbi sahədəəməkdaşlığıümumihədəflər inde-esasli-islahatlar-aparilir-27324.html eliyevin-rehberliyi-ile-azerbaycan-silahli-quvveler gov.az/az/news/zakir-hesenov-prezident-ilham- əsaslı islahatlaraparılır. 18.06.2019-https://mod. rəhbərliyi ilə Azərbaycan SilahlıQüvvələrində az/projects/toplu/v2/f3_11.pdf Məclisində çıxışı.13.03.2001-http://files.preslib. preslib.az/projects/toplu/v2/f3_11.pdf MÜSAHİBƏSİ (15mart2001)s.222-http://files. 29. Azerbaycan veTürkiyearasındaaskeri alım Türk dilində: 28. Türkiyəlihərbiqulluqçularailəüzvləriilə 27. Türkiyəninbirqrupzabitheyətininölkəmizə 26. Türkiyə Azərbaycana 4351tapancasatıb. 25. SüleymanovR. Azərbaycan HSK:layihələr, 24. Müstəqil Azərbaycanın 25ilisəfirləringözü 23. MüdafiənaziriTürkiyəSilahlıQüvvələrinin 22. MSNilə ASELSAN arasındamemorandum 21. MövludÇavuşoğlu:Türkiyə Azərbaycanla 20. HəsənovZ.:Prezident İlhamƏliyevin 19. HeydərƏliyevinTürkiyəBöyükMillət - - GEOSTRATEGİYA 30. Azerbaycan-Türkiye Silah Ticareti. - http:// подразделениями армий двух стран, а также www.trsavunmasanayi.com/2018/07/azerbaycan- развитие навыков ведения совместных turkiye-silah-ticareti.html операций. Rus dilində: Азербайджано-турецкое военное 31. ВС Азербайджана намерены закупить в сотрудничество сегодня успешно развивается Турции новый симулятор артиллерийского огня. также в многостороннем формате. 17.06.2014. http://news.mail.ru/inworld/azerbaijan/ В статье исследованы вопросы двустороннего politics/18581177/?frommail=1 военного сотрудничества, в частности динамика 32. Ниязов Н.С. Основные векторы политики развития этих отношений. военной безопасности Азербайджанской Ключевые слова: Азербайджанская Республики в 1994-2010 годы. Санкт-Петербург, Республика, Турецкая Республика, 2010, 208 c. двустороннее и многостороннее военное Internet resursları: сотрудничество, совместные военные учение, 33. https://mod.gov.az/az/news/olkemizde- военное образование, военно-техническое azerbaycan-turkiye-birge-herbi-telimi-kecirilecek- сотрудничество. video-26562.html 22.04.2019 34. https://mod.gov.az/az/news/naxcivanda-sar- Gulara Bagirova silmaz-qardasliq-2019-azerbaycan-turkiye-birge- PhD student of the Academy of Public doyus-atisli-taktiki-telimi-baslayib-video-27148. Administration under the President of html 07.06.2019 the Republic of Azerbaijan

Açar sözlər: Azərbaycan Respublikası, Türkiyə The development dynamics of military Respublikası, ikitərəfli hərbi əməkdaşlıq, birgə hərbi cooperation between Azerbaijan and Turkey təlimlər, hərbi təhsil, hərbi-texniki əməkdaşlıq SUMMARY Taking its historical roots from the times of the 43 Гюляра Багирова Azerbaijan Democratic Republic, the military Докторант Академии Государственного cooperation between Azerbaijan and Turkey is suc- Управления при Президенте cessfully developing on the ascending line. Bilateral Азербайджанской Республики military relations cover all areas of military coope­ ration. This includes military-political, military- Динамика развития азербайджано-турецкого technical cooperation, as well as cooperation in военного сотрудничества military-educational, military-medical fields. РЕЗЮМЕ Starting from 2013, joint military exercises Берущая свои исторические корни со are held between armed forces of Azerbaijan and времен Азербайджанской Демократической Turkey, the main goal of which is to achieve coor- Республики азербайджано-турецкое военное dination of interaction between the military units of сотрудничество, сегодня успешно развивается two countries’ armies, as well as the development of по восходящей линии. Двусторонние военные joint operations skills. взаимоотношения охватывают, можно Today military cooperation between Azerbaijan сказать, все области военного сотрудничества. and Turkey is also successfully developing in a Сюда входит военно-политическое, военно- multilateral format. техническое сотрудничество, а также The article examines bilateral military coopera- сотрудничество в области военного образования, tion issues, in particular the development dynamics военной медицины и т.д. of these relations. Начиная с 2013 года, между вооруженными силами Азербайджана и Турции проводятся Key words: Azerbaijan Republic, Republic of совместные военные учения, основная Turkey, bilateral military cooperation, joint military цель которых достижение координации exercises, military education, military-technical взаимодействия между военными cooperation. 44

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) поле. Примечательно, что под правилами, политической игры намеждународном достигнутого группой государств поправилам определению как котносительному консенсусу, менее близки кпримерноидентичному ее разным исследовательским школам, темне принадлежащиек порядок аналитики, фундамента конструкции самой мировой и развития.Следует отметить, что поповоду практику функционирования его построения, формирования, политику атакже реальную и и как комплекс идей,теорийидоктрин его системы международных отношений, но не только как желательное состояние государств как субъектов мировой политики. формирования геополитических интересов порядка, во многом определяющих процесс о диалектике геополитического имирового что актуализирует внаучной среде дискуссии достаточнонесут конфликтогенный потенциал, международнойтрендах политики, в большинстве объем фактов, свидетельствующих оновых не заставят себя долго ждать».(4.с.5) Массивный однополярного мираирезультаты этого процесса демонстрируют «темпыэрозии нарастающие международныхросту разновекторных сил, приводящихпроцессов, кускоренному интенсификация интеграционныхэкономических усиливающаяся вусловияхглобализации, мировыхакторов, развития. Взаимозависимость сложной конфигурации постбиполярного геополитических государствинтересов в условиях веков, актуализирует проблему формирования начавшихсяпроцессов, нарубеже ХХиХХI мировыхполитических трансформация ПОСТБИПОЛЯРНОСТИ ИНТЕРЕСОВ В УСЛОВИЯХ АНАЛИЗА ГЕОПОЛИТИЧЕСКИХ АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ Мировой порядокможно рассматривать Динамичная исложнопрогнозируемая собственные ресурсы. Насамомсобственные деле мыуже ресурсы. стараться максимально рассчитывать на большой роли. Поэтому каждая должна страна международного права уже неиграют особо стандартов свидетельствует, что «принципы Алиев четко определяет, что двойных наличие стандартов. АзербайджанаИльхам Президент нодействующиенеписанные, норм двойных государственный политики, хорошо знакомы Армении, введшейсоседней терроризм вранг Карабахе иоккупационными действиями армянским сепаратизмом вНагорном мир кратно агрессивным осложнялось вступлениесамостоятельное впостбиполярный заявленных правил».(17).ДляАзербайджана,чье противоречивый ивесьма оспариваемый набор действий. Мировой порядок-это часто путаный, и используют воправдание разных самых государственные деятелимогутиспользовать разнообразие нормативных предписаний, которые «мировой порядокпредлагает широкое политолог ПитерХаррис,считающий, что американский является известный сообщества ярким представителем этого круга научного регулятора мирового порядка. Наиболее международного права как объективного ставят под большое сомнение эффективность а иногда даже юридической силойвообще, принципы обладают импера¬тивнойсилой, межгосударственных отношений его иневсе право регулирует достаточно узкийспектр апеллируя ктемфактам, что международное соглашения.политические Ряд исследователей, сколько межгосударственные договора и нормы ипринципымеждународного права, подразумеваются нестолько существующие как показывает вбольшей нашанализ, мере Доцент Академии Доцент государственного НИГЯР БАЙРАМОВА Азербайджанской Республики управления приПрезиденте управления UOT 327 41.25.19 GEOSTRATEGİYA много лет проводили эту политику. Основная цель определили победу США в холодной войне. заключалась в том, чтобы ни от кого не зависеть «Сегодня,- пишет Айкенберри,- никто не в экономическом отношении. Добившись подвергает сомнению тот факт, что богатство экономической независимости, мы, конечно, и власть смещаются с Севера и Запада на увереннее предпринимаем политические шаги и Восток и Юг, и старый порядок, в котором в большей степени защищаем интересы нашей доминировали США и Европа, сменяется новым, страны».(2). где все большую роль играют набирающие силу Для геополитического порядка важнейшими государства, не принадлежащие к Западу. Хотя признаками выступают традиционные США, вне всякого сомнения, прошли верхнюю категории «жизненных интересов и зон точку своей мощи и гегемонии, на которой они влияния”. Профессор Пристонского находились в эпоху однополярного мира, их университета, авторитетный специалист в сфере сила остается непревзойденной. Их богатство и международных отношений Джон Айкенберри технологические преимущества находятся далеко считает, что после каждой большой войны, за пределами досягаемости Китая и России, не такой как Наполеоновские войны периода 1815г., говоря уже об Иране» (15.р.112). Первой мировой войны, мировой порядок Классическая геополитическая претерпевает кардинальные изменения, выдвигая «территориальная» парадигма постулирует новых значимых акторов и формируя новые мировое пространство как сегментированное полюса геополитического противоборства. поле протяженных в пространстве объектов, (14.р.72). Международные события огромного представленных государствами и сферами значения, имевшие место после завершения влияния. (11.р.455). Мы можем констатировать, Второй мировой войны, радикально изменили что на современном этапе происходит новое существующий миропорядок, не только в переформатирование геополитического контексте признания новых независимых порядка в крайне неопределенных условиях, государств, но и формировании нового, не которые американские аналитики считают 45 имеющего в истории аналога, политического формирующейся мультиполярной системой и социально-экономического ландшафта. (13.р.9), российские исследователи определяют Даже формальный характер заявленных ООН как «полицентричное мироустройство» (6.с.135). в конце Второй мировой войны принципов и В этом контексте руководитель Администрации норм способствовал кардинальным изменениям Президента Азербайджанской Республики, мирового порядка. Значительную роль в этом академик Национальной Академии Наук процессе международных трансформаций Азербайджана Рамиз Мехтиев определяет это определял геополитический порядок, так состояние мирового порядка как постбиполярный как потенциальная угроза Третьей мировой мир в условиях неустойчивых глобальных войны устанавливала под прикрытием реально процессов высказывает аргументированное жестокого идеологического противоборства предположение о том, что «выстраивание красные линии в принятии военно- нового баланса сил происходит в условиях стратегических решений руководством стран как усиления конкуренции, соперничества Западной Европы, так и социалистического блока. ценностных ориентиров, возникновения новых Надо признать, что фактическое опасных очагов противостояния, углубления конструирование мирового порядка разделительных линий. Одним словом, ключевой обеспечивалось возросшими после Второй характеристикой современного постбиполярного мировой войны экономическими ресурсами США миропорядка является новое соперничество и выражалось в создании институциональных между мировыми центрами силы»(9). и многосторонних структур, международных Современная система мировой политики финансовых институтов и необычайно плотной имеет многоаспектный характер, совмещая в сети трансатлантических и тихоокеанских себе фундаментальные основы Вестфальской отношений и альянсов. Эти факторы в системы международных отношений: принцип совокупности, как считает Дж. Айкенберри, государственного суверенитета, баланс сил, 46

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) различных акторов мировой политики. (12). безопасность инациональную интересы неоатлантизма воздействует нагеополитические Гиридхарадаша раскрывается, как идеология мир» американского исследователя Ананда «Победители получают шарадаэлит все: меняет Ввышедшеймасштабах. недавно книге государства,в параметрах ивглобальных так правящей элиты, иконтрэлиты, так причем,как как исследование иценностей интересов органичновключает геополитических интересов этой связи можно утверждать, что анализ определяющими государственный курс. В элитами, ноиполитическими над ресурсами, позволяющие контроль установить нетолько из обозначенных акторов имеют инструменты, наш взгляд, вполне закономерен, как так многие Этот геополитических интересов. признак, на в комплексе маркирующий несут признак ТНК икрупнейшие структуры, сетевые которые неправительственные организацииидвижения, акторами. как внутригосударственные регионы, государствами, негосударственными нотакими в международном нетолько пространстве (16.р.244). Разнообразныеполитики реализуются моделями власти, иерархииинеравенства». с интенсивнымимоделями обмена иотчетливыми глобальную систему взаимосвязанную внутренне состояние «изолированных цивилизаций»в Дж. Ная-мл.иР.Кеохейна, трансформирует годы ХХвека вфундаментальном исследовании введенным внаучный оборот вСШАеще70-е определении “глобального взаимодействия”, (10.с.5). глобального ивзаимосвязанного мироустройства. подобного досихпорнезнала ретроспективе международных отношений висторической феномен мировой политики как так практика трактуетсяпараметрам, как сложносоставный к чисто территориальным, классическим над другими ит.д. Геополитика, непривязанная кризисов, неформальный контроль одних акторов интенсивная миграция,учащениемировых рынке энергетики, новая индустриализация, войны, перераспределение игроков наглобальном информационных гибридныеисетевые ресурсов, глобальноготренды развития:концентрация же атак новые интересы, национальные Мировая политика классическом вееставшим на нашвзгляд, которое реалистическое, исходит пропаганду терроризма(8), направление, третье и антиправительственных настроений рост информационных технологий исетевых на на размывание идентичности, национальной интенсификацию миграцинныхпроцессов государство,кампаний нанациональное геополитических факторов: транснациональных РФ ряда безопасность на национальную постулирующее губительное воздействие питьевой воды ит.д.)(7.с.5), второе- алармистское, (углеводороды.класса пахотные земли,запасы значительные запасы комплекса первого ресурсов сверхдержавы: мощьядерного оружия и России «неоимперское», аккумулирующие два элемента вследующихосновном направлениях: первое- определяются в геополитических интересов артикуляциипроцессы иагрегации глобальному развитию. к ивнешнихпрепятствий внутренних ксотрудничествустремлении иустранению в международной среде, адлялибералов —в своих геополитических интересов реализации конфликтах заправо доминирования сцелью суть заключается вмежгосударственных понимания геополитики: ее дляреалистов концептов выступает противоположность Главным различиемэтихтеоретических артикуляцию геополитических интересов. показателей икритериев,характеризующих При этом каждый подход предлагает свой набор неолиберализм,неореализм, конструктивизм. концепты,на крупные теоретические как такие нормативного и эмпирического подходов с опорой неоднородность, преобладает сочетание хотя надопризнать ихисследовательскую В рамках западных академических исследований, подходы канализу геополитических интересов. международных различные отношений известны период. Вмеждународной практике итеории ближайшего будущего, инаболее так длительный нормативную структуру миропорядка как будут формировать институциональную и и/ илинегосударственных образований каких государств иинтересы ценности аксиологического дискурса, определяющим де-факто можно обозначить впараметрах В российской геополитической школе Актуальный современнойгеополитики вопрос GEOSTRATEGİYA из постулата необходимости преодоления игроков мировой политики. Выстраивание неоимперских амбиций. В частности, как пишет нового баланса сил происходит в условиях А. Арбатов, Россия должна твердо отстаивать усиления конкуренции, соперничества свои интересы, но необходимо перераспределять ценностных ориентиров, возникновения объем военных расходов на социальные нужды, новых опасных очагов противостояния, внешнеполитические мероприятия, науку, углубления разделительных линий. Президент инновационные технологии.(4). Азербайджана Ильхам Алиев на заседании С учетом реалий последних десяти–пятнадцати Кабинета Министров, посвященном итогам лет и, с большой долей вероятности, ближайших социально-экономического развития в 2017 десятилетий при оценке показателей и критериев году и предстоящим задачам, отметил: «Сегодня межгосударственной и внутригосударственной в различных уголках мира возрастают риски, военно-политической обстановки, как и угрозы, широкий размах приобретают кровавые геостратегической обстановки в мирное время конфликты, противостояния. В Азербайджане особую роль будут играть субъективные же обеспечиваются стабильность, безопасность, культурно-исторические и военно-политические нормальная жизнь. Считаю, что с учетом особенности участников международного существующей в сегодняшнем мире сложной взаимодействия, которые формируют широкую геополитической обстановки результаты, глобальную среду и одновременно существенно достигнутые у нас в этой сфере, заслуживают влияют на соотношение сил при решении высокой оценки»(1). конкретных международных проблем. Таким образом, методология анализа Сложность научных исследований формирования геополитических интересов современных геополитических процессов строится на принципах социальной диалектики вызывают изменения в мировом порядке, всё и предполагает внесение динамического более динамично склоняющегося в сторону элемента цикличности, предполагающей: во- многополярности. В этой связи актуальным, первых, триггера, осуществляющего в силу 47 но все еще преимущественно поисковым различных факторов «прорывное смещение» направлением, является анализ геополитических (государство или коалиция государств); во- ориентиров восточных держав, таких как КНР вторых, последовавшее за этим стремительное и Индии. Вероятно, анализ геополитических нарушение баланса сил на мировой арене; интересов этих стран пока не достаточно в- третьих, закономерное стремление системы интегрирован в комплекс устоявшихся к «восстановлению равновесия», естественно, геополитических моделей «жесткой» и «мягкой» на ином качественном уровне. Такой подход силы в международном взаимодействии. позволяет с высокой степенью объективности Тем не менее, именно учет долговременных оценить изменения системных способностей факторов, тесно связанных с культурной и ведущих акторов мировой политики к внутриполитической эволюцией восточных геополитическим трансформациям. Адекватный обществ, позволяет предметно оценить многие данной методологии анализ формирования крупные проблемы, в частности значимость геополитических интересов акторов мировой китайского ядерного фактора в контексте политики открывает значительные возможности региональной конфликтной проблематики и проведения инициативной государственной формирования системы отношений с мировыми политики с учетом положительных и негативных державами и странами регионального окружения, стимулов внутристрановой или международной в том числе, и Азербайджаном. среды, принятия превентивных мер и Азербайджанская Республика, являясь рациональных политических решений. частью глобального мира и располагаясь в очень важном для мировых геополитических, ЛИТЕРАТУРА геоэкономических и геостратегических процессов 1. İlham Əliyevin sədrliyi ilə Nazirlər Kabinetinin регионе, естественно, занимает значимое 2017-ci ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına место в геополитических интересах ведущих və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunan iclası 48

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) tions andWorld Politics.Cambridge,Massachusetts: 2011. World Order. Princeton UniversityPress, Mar21, Origins, Crisis,andTransformation of the American 15, 2000. Major Wars. Princeton UniversityPress, December Strategic Restraint,andtheRebuildingofOrder After Powers inthe21stCentury. Routledge;July20,2007. Edition, August 28, 2018 Elite CharadeofChangingtheWorld. ,Knopf;First edu/2223481 phers. 2005.Vol. 95,No.2https://www.academia. // Annals ofthe Association of American geogra- and stateauthorityincontemporaryworldpolitics экономика, культура. -М.:Праксис, 2004. др. Глобальные трансформации. Политика, www.br.az/politics/20190201093551859.html неустойчивыхглобальныхусловиях процессов./ процессов. http://mx.pglu.ru/science/ геополитической политических составляющей пространстве. Полития. №1(80)2016. геополитического порядка напостсоветском редакцией И.В.Ильина.–М.:МГУ. 2016.–282с. многостороннего сотрудничества. /под Сб. международной безопасности.-М:Юрайт, 2018 безопасности. Организацииобеспечения грозных деклараций –М-МГУ.2016 модели современного мироустройства. исследований: формирование полицентричной Real_televiziyasina_musahibesi https://azertag.az/xeber/Prezident_Ilham_Aliyevin_ cles/26709 keçirilib.10 yanvar2018.https://president.az/arti- 16. KeohaneO.R.,NyeS. J.Transnational Rela- 15. G.JohnIkenberry. LiberalLeviathan:The 14. G.JohnIkenberry. After Victory: Institutions, 13. C.DaleWalton. GeopoliticsandtheGreat 12. Anand Giridharadas.Winners Take All: The 11. Agnew J.Sovereignty regimes: territoriality 10. Хелд Д.,Гольдблатт Д.,Макгрю Э.и 9. Мехтиев Рамиз. Постбиполярный мирв 8. Косов В.ПанинВ.Индикаторы 7. Гольцов. А.Г. Трансформация 6. Глобальные иновыеформаты процессы 5. Бартош, А.АОсновымеждународной 4. .АрбатовА.Без неоимперской риторикии 3. Актуальные проблемы глобальных 2. İlhamƏliyevinRealteleviziyasınamüsahibəsi postbiqütblülük, millitəhlükəsizlik. düzəni, Azərbaycan, geosiyasimaraq,multiqütblülük, Açar sözlər:geosiyasət,geosiyasitəhlil,dünya əsaslandırır. yasi maraqlarında Azərbaycanın mühümyerini dünya siyasətininaparıcıoyunçularınıngeosi- edilməsinin istiqamətləritəqdimedilmişdir. Müəllif geosiyasi düzənintəkrarformatlanmasınıntəhlil müqayisə edir. Olduqca əlverişsizşəraitlərdə Müəllif müxtəlifgeosiyasiməktəblərinspesifikasını tədqiq edilirvəonlarınqarşılıqlıasılılığıaçıqlanır. ya düzənivəgeosiyasidüzəninmüasirkateqoriyaları təhlilinin aktualproblemləri”adlananməqalədədün- post-bipolarity, nationalsecurity. order, Azerbaijan, geopoliticalinterest, multipolarity, Keywords: geopolitics,geopoliticalanalysis,world interests oftheleadingplayersworldpolitics. the importantplaceof Azerbaijan inthegeopolitical conditions arepresented. The authorsubstantiates ting thegeopoliticalorderinextremelyuncertain schools. The directionsoftheanalysisreformat- thor comparesthespecificsofdifferentgeopolitical order andrevealstheirinterdependence. The au- modern categoriesofworldorderandgeopolitical litical interestsinpost-bipolarconditions»explores постбиполярность, национальнаябезопасность. геополитический интерес, мультиполярность, анализ, мировой порядок, Азербайджан, Ключевые слова: геополитика, геополитический tionalinterest.org/feature/losing-the-international. The NationalInterest. November10,2015.https://na- Westphalia, LiberalismandCurrent World Crises. Harvard UniversityPress, 1972. the Academy ofPublic Administration under “Postbiqütblük şəraitində geosiyasi maraqların “Postbiqütblük şəraitindəgeosiyasimaraqların The article«Actualproblemsofanalyzinggeopo- 17. PeterHarris.LosingtheInternationalOrder: Nigar Bayramova, Azərbaycan Respublikası the President oftheRepublic Azerbaijan Nigar Bajramova, Associate Professor of İdarəçilik Akademiyasının dosenti Prezidenti yanında Dövlət Prezidenti yanındaDövlət SUMMARY XÜLASƏ GEOSTRATEGİYA

UOT 327; 339.9 41.25.67

ÖMÜR KERİM İŞIK ENERJİ TƏHLÜKƏSİZLİYİ Bakı Slavyan Universiteti, doktorant SAHƏSİNDƏ AZƏRBAYCAN - TÜRKİYƏ E-mail: [email protected] ƏMƏKDAŞLIĞINI ŞƏRTLƏNDİRƏN ZƏRURİ AMİLLƏR

Azərbaycan Respublikasının enerji Prezident Heydər Əliyevin qətiyyəti sayəsində təhlükəsizliyi sahəsində beynəlxalq əlaqələrində 1994-cü il sentyabrın 20-də imzalanmış Türkiyə əvəzedilməz yer tutur. “Əsrin müqaviləsi” və 1996-cı il iyunun 6-da Haqqında bəhs edilən sahədə Azərbaycan- “Şahdəniz” qaz yatağının işlənməsinə dair Türkiyə əməkdaşlığını zəruri edən amillər ilə müqavilənin imzalanması Azərbaycanın müstəqil əlaqədar olaraq bunu bildirmək istərdik ki, ener­ enerji diplomatiyasının, neft-qaz siyasətinin ji təhlükəsizliyi hər iki tərəfin milli, regional və formalaşmasında həlledici əhəmiyyətə malik beynəlxalq təhlükəsizliyinin əsasını təşkil edir. oldu. Heydər Əliyevin özü neft strategiyası işini Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin dediyi kimi, belə qiymətləndirmişdir: “Mən neft strategiyasını “... Hər kəs artıq başa düşür ki, enerji təhlükəsizliyi yaratdım və bunu həyata keçirirəm. Axı bilirəm ki, olmadan ölkənin milli təhlükəsizliyi haqqında neft sənayesi nədir. Mən Azərbaycan neft sənayesi 49 danışmaq mümkün deyil. O ölkələr ki, enerji ilə 40 il məşğul olmuşam... Bilirdim ki, bizim bun- resursları ilə zəngin deyillər, əlbəttə, onlar digər dan başqa yolumuz yoxdur” [2, s.305]. resurslardan asılıdır. Bizim vəzifəmiz həmişə Azərbaycan Respublikasının neft strategiyasında ondan ibarət olub ki, əməkdaşlığı dərinləşdirmək neft – qaz müqavilələrinin imzalanması ilə birlikdə üçün enerji amilindən istifadə edək... İstehsalçı enerji təhlükəsizliyinin konseptual məsələləri də öz ölkənin – Azərbaycanın maraqları, tranzit ölkələrin əksini tapdı və regional təhlükəsizlik üçün bir baza maraqları və istehlakçı ölkələrin maraqları. Biz an- təşkil etdi. caq bu maraqların uzlaşması şəraitində istədiyimizə Məhz bu zamandan başlayaraq Azərbaycan nail ola bilərik” [1]. Respublikasının neft-qaz və təhlükəsizlik Enerji təhlükəsizliyi sahəsində Azərbaycan siyasətinin paralel şəkildə həyata keçirilməsi - Türkiyə əməkdaşlığını şərtləndirən zəruri nəticəsindəAzərbaycan iqtisadiyyatının bütün amillərdən bəlkə də ən birincisi tərəflərin sektorlarında inkişafa şərait yaradıldı və maraqlarının tamamilə üst-üstə düşməsidir. region­da sabitlik təmin edildi. Müstəqil enerji SSRİ-nin süqutundan sonra geosiyasi diplomatiyası nəinki respublikanın və bölgənin, qarşıdurma və rəqabət Şərqi Aralıq dənizindən həm də Avropanın enerji təhlükəsizliyi sahəsində Xəzər hövzəsinə keçməyə başladı. Geostrateji olduqca mühüm rol oynadı. Beləliklə, “Əsrin aktor isə Rusiya, İran, Türkiyə, ABŞ və Qərbi müqaviləsi” çərçivəsində həyata keçirilən trans- Avropa ölkələri oldu. Bu ölkələrə məxsus olan milli layihələr Cənubi Qafqaz və Xəzər hövzəsinin tarnsmilli şirkətlərin Xəzər hövzəsinin zəngin digər dövlətləri ilə müqayisədə Azərbaycanın enerji resurslarına ciddi maraq göstərməsi və nüfuz beynəlxalq aləm üçün geosiyasi və geoiqtisa­ etməsi nəticəsində regionda yeni geosiyasi və di dəyər ölçülərini xeyli artırdı, regional və geoiqtisadi vəziyyət yarandı. beynəlxalq perspektivini yüksəltdi, xarici aləmlə 50

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) enerji diplomatiyasıölkənin qarşıdurmadey dövlətlərinin dəstəyinəgüvənən Azərbaycanın hüm roloynadı.Məhz Türkiyənin vədigərQərb gələn təhdidlərindəfedilməsində Türkiyə mü­ siyasətinin ilkillərindəŞimaldanvəCənubdan böyük dəstəkverdi. enerji təhlükəsizliyinitəminetməkişindəona pik həddəçatanda Türkiyə hökuməti Azərbaycanın göstərən işarənidağıtdılar[6,v.188]. Bugərginlik atəşə tutdularvəikiölkəarasındasusərhədini yataqlarına basqıyapdılar, “Geofizik-3”gəmisini şirkətlər iləmüştərəkişlənən“Alov”və“Şərq” İran hərbitəyyarəvəgəmiləri Azərbaycanın xarici 25-də Xəzərdənizindəmünaqişətörətdi.Beləki, əsas gətirərəketirazınıbildirdi[6,v.136] vəiyulun guya İranaməxsus20%-likərazidəyerləşdiyini “Şərq” və“Araz”yataqlarınınXəzərdənizinin narazı qalanİİR2001-ciiliyulun21-də“Alov”, Azərbaycanın müstəqilneftdiplomatiyasından Xəzərin statusunuprobleməçevirməyəbaşladılar. dünya bazarınaçıxarmasınamaneolmaqüçün karbohidrogen resurslarınımüstəqilşəkildə TPOA 6,75%payasahiboldu[4;5,s.18]. sərəncamına keçməsinərazılıqverdi.Nəticədə payından 5faiziniəlavəolaraqtürkşirkətinin raq, Azərbaycan hökümətihəminmüqavilədəöz olan dostluqvəqardaşlıqəlaqələrininəzərəala inkişafının realtəzahürüidi.İkiölkəarasında ilə Azərbaycan arasındastratejiəməkdaşlığın petrolları” şirkətinintəmsilolunması Türkiyə s.169]. Xaricineftşirkətlərikonsorsiumunda“Türk təmsil edənirineftşirkətləridaxiloldular[3, Norveç, Rusiya, Türkiyə vəSəudiyyəƏrəbistanını Azərbaycan, BöyükBritaniya, ABŞ, Yaponiya, Əməliyyat Şirkətiquruldu.Onuntərkibinə 1994-cü ilnoyabrın19-da Azərbaycan Beynəlxalq qarşılıqlı etimadvətərəfdaşlıqəlaqələridərinləşdi. dünya dövlətləriilə Azərbaycan arasındaolan dünyasının Azərbaycana olanetimadıartdı. Aparıcı müvəffəqiyyətlə həyatakeçirilməsisayəsindəqərb təməli qoyuldu. Aparılan ardıcılneftsiyasətinin namik inkişafınınvəgələcəktərəqqisininmöhkəm təsir göstərdi.Respublkianıntəhlükəsizliyinin,di tərəfdaşlıq münasibətlərinəvəmilliinkişafınaciddi Beləliklə, gəncRespublikanınmüstəqilenerji Rusiya vəİran Azərbaycanın dənizintəbii - - - 20%-ini ödəyir. Çatdırılmaüçünəsas 1996-cıildə ixrac edənölkədirvəölkənin tələbatınıntəxminən təqdim edirdi. sahəsinə düşürdü,onunböyükhissəsiniRusiya Türkiyənin xərclərininbeşdəbirhissəsienergetika ümumi idxalının23%-nitəşkiledirdi.Başqasözlə, istehlakçısıdır. 2011-ci ildəenerjiidxalı Türkiyənin vurğulanır. və texnologiyayollarınınmüxtəlifolmasıönəmi hesabatlarda enerjiistehsalçısıölkələrintransport enerjiyə tələbatıödəməlidir. Bundanəlavəbu lardan istifadəetməkhesabınavəminimalxərclərlə ölkənin enerjitəhlükəsizliyiüçüno,yerliresurs strateji hesabatlardaəsasənonaistinadedilirki, Türkiyə üçüngününənvacibməsələləridir. göstərir. İqtisadistrukturundəyişməsivəinkişafı təhlükəsizliyi vədaşınmatəminatınamənfitəsir müxtəlif mənbələrinətələbat Türkiyə üçünenerji sifikasiya çoxvacibdir. Enerjitəminatının rici mənbələrdənəldəedənölkəüçündiver vurğulayır. Özenerjitələbatının 75%-nixa hesabatlar daşınmamənbələrininmüxtəlifliyini tika məsələləriüzərindəişləyən)təqdimolunan zirlik vəbaşqamüəssisələrtərəfindən(energe - olunmasında açarinstansiyalarıdır. Buikina nazirlikləri Türkiyənin enerjisiyasətininmüəyyən enerji siyasətiaparmağaməcburedir. digər istehlakçılarlarəqabətaparmağavəaktiv qonşuları iləmüxtəlifəlaqəvariantlarıaxtarmağa, situasiya Türkiyəni zənginenerjiresurslarıolanöz dollarına qədərartırmaqimkanınıyaradırdı.Bu iqtisadi artımenerjibüdcəsinin65milyard ABŞ 2-ci yerdədir. Türkiyənin 2012-ciildəmalikolduğu enerjisinin istehlakolunmasınagörəÇindənsonra ölkə kimitəsdiqetdi[7,s.69]. Avropa bazarlarınanəqlinənəzarətimkanıolan Mərkəzi Asiyada hasiledilənneftvəqazınQərbi enerji ehtiyatlarıilətəchizetməkləyanaşı,özünü nail oldu.Nəticədə Azərbaycan dünyabazarını təhlükəsizliyinin mühümbirhissəsinəçevrilməsinə il, əməkdaşlıqmeydanına, Avropanın enerji İran Türkiyə üçünhəcminəgörəikinci qaz Türkiyə Azərbaycan təbiiqazınınəniri Səriştəli instansiyalartərəfindənnəşrolunmuş Energetika vəbeynəlxalqmünasibətlər Son onilərzində Türkiyə təbiiqazınvəelektrik - - - - GEOSTRATEGİYA 25 il müddətinə imzalanan sazişdir. Bu razılaşmaya İran ilə müqayisədə Cənubi Qafqaza daha güclü əsasən İran ildə Türkiyəyə 10 milyard kubmetr qaz təsir etmək üçün ona siyasi və iqtisadi imkanlar çatdırmalıdır. verərdi. Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəmərinin tikintisi Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, İran Türkiyəyə mühəndislik və tikinti sektorunda işin Türkiyə üçün ən bahalı qaz istehsalçısıdır. Türkiyə xeyli gücləndirilməsinə imkan yaradardı. Eyni za- 1 kubmetr İran qazına 423 ABŞ dolları ödəyir. manda, dövlət büdcəsinə boru kəmərindən istifadə Yeganə mövcud olan Təbriz - Ərzrum - Ankara üçün tranzit rüsumu daxil olacaq. Buna görə də, boru xətti tam gücü ilə heç bir zamaq istismar Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi və Türkiyə hərbi edilməmişdir. İran qazının Türkiyəyə əlavə heç bir qüvvələri hər yerdə qızğın surətdə Bakı-Tbilisi- tranzit ödənişi olmadan çatdırılmasına baxmayaraq, Ceyhan boru kəmərini dəstəklədiyini bildirmişdilər. bu, Türkiyəyə 2008 və 2009-cu illərdə 1,3 milyard Xəzər nefti və qazı Türkiyənin öz enerji ABŞ dollarına başa gəlmişdi [5]. ehtiyaclarının artımı ilə bağlı xüsusi əhəmiyyət Enerji resurslarına olan tələbatın ilbəil artması kəsb edir. Türkiyə bazarı hər il Bakı-Tbilisi- Türkiyəni də alternativ enerji hasilatçıları Ceyhan boru kəməri ilə gedən neftin 15-20 milyon axtarmağa sövq edir. Belə enerji mənbələri tonunu mənimsəyə bilir. içərisində Azərbaycana xüsusi önəm verir. Energetika aspektinə gəldikdə isə, bəzi amillərə Qazın Avropaya çatdırılmasında Türkiyə görə Türkiyə alternativ neft və qaz mənbələrini Rusiya, Norveç və Əlcəzairdən sonra 4-cü en- ehtiyatda saxlamaq niyyətindədir. Bu, qonşu erji arteryası olmaq niyyətindədir. 2011-ci il 21 ölkələrin neft və qazın qiymətini artırması və may tarixində qəbul olunmuş Türkiyənin Enerji ya müxtəlif səbəblərdən enerji resurslarının Strategiyasına əsasaən ölkə enerji resurslarının əsas çatdırılmasının mümkün olmamasından irəli hasilatçıları və istehlakçıları arasında enerji kör- gəlir. Ona görə də Türkiyə öz enerji təhlükəsizliyi püsü rolunu oynamalıdır [5, s.19]. maraqlarına üstünlük verərək, hər hansı bir 51 Neftin qiymətinin düşməsi Türkiyə kimi en- tədarükçüdən son dərəcə asılı olmaqdan çəkinir. erji tələbatının böyük bir hissəsini idxal yolu ilə Beləliklə, tərəflərin coğrafi mövqeyi, -et qarşılayan ölkələr üçün ciddi üstünlüklər yaradır. nik yaxınlığı və maraqlarının üst-üstə düşməsi, Türkiyə dünya miqyasında enerjiyə yüksək iqtisadi, geosiyasi, geoiqtisadi, milli, regional tələbatı olan ölkələrdən biridir. Bu tələbatın və beynəlxalq təhlükəsiz amillər və s. enerji böyük hissəsinin idxal enerji ilə ödənilməsi ölkə təhlükəsizliyi sahəsində əməkdaşlığı şərtləndirən iqtisadiyyatı üzərində ağır maliyyə yükü yaradır, zəruri amillərdir. yüksək cari kəsirə səbəb olur. İstər malik olduğu coğrafi mövqeyi ilə, istərsə də hər il daha da Açar sözlər: Azərbaycan, Türkiyə, strateji böyüyən iqtisadiyyatı ilə Türkiyənin regionun ener- əməkdaşlıq, enerji təhlükəsizliyi, geosiyasi aspekt, ji təhlükəsizliyi baxımından ən ideal ölkəsi olduğu Xəzər hövzəsi. şübhəsizdir. Ölkə bu günə qədər həyata keçirdiyi enerji layihələri və tərəfdaşlıqları ilə də enerji sahəsindəki strateji mövqeyini dəqiq şəkildə ortaya Ədəbiyyat: qoymuşdur. 1. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev XXIII Türkiyənin Xəzər neft və qaz resurslarının Beynəlxalq “Xəzər neft və Qaz - 2016” sərgi və paylanmasının fəal iştirakçısı olmaq arzusu onun konfransının açılışında iştirak edib. /01.06.2016/ - iqtisadi və coğrafi mövqeyi ilə şərtlənir. Məsələn, https://president.az/articles/20081 Azərbaycan və Qazaxıstandan neft kəmərləri və 2. Mahmudov Y. Heydər Əliyev. II cild. Bakı: Türkmənistandan qaz kəməri dünya bazarlarına Turxan NPB, 2013, s. 305. Türkiyə ərazisindən keçə bilərlər. Beləliklə, 3. Həsənov Ə. Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Türkiyə hakim tranzit ölkəsinə çevrilə bilər. Bu, Cənubi Qafqazın geoiqtisadiyyatı: Azərbaycanın nəinki onun nüfuzunu artırardı, həm də Rusiya və enerji siyasəti. Bakı, Zərdabi LTD, MMC, 2016, 52

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) №1(1), s.69. planları nədir?–“AzerbaijanFocus”,Bakı,2009, siyasətlər: Azərbaycanın geosiyasiarenada gələcək №11 Siy.elm.ü.f.dok... dis. Avtoref. Bakı,2014,28s. Qafqazda Azərbaycan-Türkiyə strateji əməkdaşliği: html bp.com/en_az/ caspian/operationsprojects/ACG. ; Azeri-Chirag-Deepwater Gunashli.http://www. PDFs/ legalagreements/ PSAs/ACG-psa-aze.pdf -http://www.bp.com/content/dam/bp-country/az_az/ tin ortaqişlənməsivəpaybölgüsühaqqındaSaziş. “Azəri”, “Çıraq”və“Günəşli”yataqlarındanef 296 s.,с.87-88. сторон. – это совпадениеинтересов безопасности сотрудничество энергетической всфере которые обусловливает азербайджано-турецкое обеих сторон. Возможно, одним изфакторов, имеждународнойрегиональной безопасности национальной, является основой безопасность автор статьи заявляет, что энергетическая сотрудничество всоответствующей сфере, обусловливающими азербайджано-турецкое Республики. Всвязи сфакторами, энергетической Азербайджанской безопасности в международных отношениях вобласти Турциястранами роль играетнезаменимую что внефтегазовой отрасли междудвумя энергетической Отмечается, безопасности. Азербайджаном иТурцией вобласти стратегическое сотрудничество между теме: факторам, которые обусловливают 7. İnozemtsevV. Kiçikməkandaböyük 6. ARXİNA. 23.06.2001-07.08.2001.Qovluq 5. Adıgözəlova G.Ş.Müasirdövrdə Cənubi 4. Xəzərdənizinin Azərbaycan sektorundakı Статья довольно посвящена актуальной ФАКТОРЫ, ОБУСЛОВЛИВАЮЩИЕ Ишык ОмурКерим Мехметшах оглу В ОБЛАСТИ ЭНЕРГЕТИЧЕСКОЙ АЗЕРБАЙДЖАНОМ ИТУРЦИЕЙ СОТРУДНИЧЕСТВО МЕЖДУ БЕЗОПАСНОСТИ - Caspian basin. ration, energy security, geopoliticalaspect,the Keywords: Azerbaijan, Turkey, strategiccoope­ is thecoincidenceofinterestsparties. Turkish cooperationinthefieldofenergy security one ofthefactorsthatdetermines Azerbaijani- and internationalsecurityofbothparties.Perhaps energy securityisthebasisofnational,regional relevant field,theauthorofarticlestatesthat ting tothe Azerbaijani-Turkish cooperationinthe baijan. Inconnectionwiththefactorscontribu­ the fieldofenergy securityoftheRepublic Azer an indispensableroleininternationalrelations industry betweenthetwocountries, Turkey plays energy security. Itisnotedthatintheoilandgas tion between Azerbaijan and Turkey inthefieldof the factorsthatdeterminestrategiccoopera Каспийскийбассейн.аспект, энергетическая безопасность, геополитический стратегическое сотрудничество, Ключевые слова: Азербайджан, Турция, BETWEEN AZERBAIJAN AND TURKEY IN FACTORS CONDUCTINGCOOPERATION The articleisdevotedtoarathertopicalsubject: THE FIELDOF ENERGY SECURITY Ishik Omur KerimMehmetshah - - GEOSTRATEGİYA

UOT 327; 930.22 327.5

TƏRLAN ORUCOVA AVROPADA RADİKAL Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası, doktorant PARTİYALARIN YÜKSƏLİŞİ E-mail: [email protected] VƏ MİQRANT BÖHRANI

Multikulturalizmə qarşı çıxan və Avropa kimi qəbul etməyə yönəldir. Almaniyada, İsveçdə, mərkəzli mədəniyyət ideologiyasını əsas tutan Danimarkada və s. ölkələrdə sağ radikal populist sağ partiya və qruplar arqumentlərini miqrantların partiyaların yüksəlişi buna əyani misaldır. Miqrasiya mədəni fərqliliklərinə, cəmiyyətə uyğunlaşmaqda böhranı və onun yaratdığı xaos, populist radikal­ çətinlik çəkdiklərinə və iqtisadi “yük” olduqlarına lara və anti-immiqrasiya platformalarına dəstək əsaslandırırlar. Soyuq müharibənin bitməsi və verir. Bu cür platformalarda kampaniya aparan təhlükəsizlik anlayışının dəyişməsi ilə miqrant- Avropa partiyalarının seçki uğurlarının səbəbi lar “təhlükəsizlik problemi” hesab edilməyə son miqrasiya böhranıdır. Almaniyanın Alterna- başlanmışlar. Avropada “yad” qorxusu miqrant və tiv Almaniya Partiyası və 2017-ci ildə Avstriya qaçqınları ictimai bir problem halına gətirmişdir. Azadlıq Partiyasının seçkilərdə müvəffəqiyyəti Avropa istər “qaçqın”, istər “ siyasi sığınacaq” axta­ qaçqın böhranının həm sağ tərəf, həm də sol tərəf ran olsun, hamısına “miqrant” gözü ilə baxır. Bu seçicilərinin fikirlərini sərtləşdirməsi ilə birbaşa qərəzli düşüncəyə görə Avropa ölkələrində miqrantlar əlaqəli idi [5]. Avstriyada sağdakı ən böyük partiyalar ölkənin “pis” gedişinin yeganə səbəbkarları kimi səs topladılar, sol partiyalar ya səslərini (Yaşıllar) 53 qiymətləndirilir və marginallaşdırılır. Köçkünlərə, itirdilər, ya da öz yerlərini çox çətinliklə saxlaya qaçqınlara, iqtisadi səbəblərə görə gələn miqrant- bildilər (Sosial Demokratlar). On il ərzində ilk dəfə lara və Avropada doğulan ikinci və hətta üçüncü hökumətə daxil olan Avstriya Azadlıq Partiyası Xarici nəslə yönəlik ayrı-seçkilik siyasətlərinin səbəbi İşlər Nazirliyi, Daxili İşlər Nazirliyi və Müdafiə Na- iddia edildiyi kimi iqtisadi mənşəli deyil, daha çox zirliyi daxil olmaqla bir sıra əsas nazirlikləri tutdu [6]. mədəni xarakter daşıyır. Demək olar ki, bütün sağ 2019-cu ildə keçiriləcək Avropa ümumi seçkilərində partiyalar ölkədəki ya da qitədəki problemlərin əsas sağların daha çox yerə nəzarət edəcəyi görsənir. səbəbkarları kimi miqrantları görürlər. Radikal sağların güclənməsinin səbəblərindən biri də Uzun illərdir, xüsusilə siyasətçilər, seçki iqtisadi məsələlərdir. Avropada işsizliyin artması və kampaniyalarında İslamofobiyadan istifadə etmişlər. gələcəyə olan qayğı cəmiyyətdə etibarsızlığa gətirib Bunlara Fransada Milli Cəbhə, Avstriyada Azadlıq çıxardı. Qaçqınların əmək bazarında fəaliyyətləriylə Partiyası, İsveçdə İsveç Demokratlar və s. daxil­ paralel inkişaf edən bu qayğılar ayrı-seçkilik və təcrid dir. Üstəlik, son 15 il ərzində bir çox mərkəzi etmənin səbəblərindən biridir. Son on ildə edilən partiyalar da bu ifadələrin bir hissəsini qəbul araşdırmalar təcridetmə və ayrı-seçkilik münasibəti etmiş və ya İslamofobik kursu əks etdirən qanun- bəsləyənlərdə gələcək qayğısı və işsizlik qorxusu- lar tətbiq etmişlər. Məscidlərin və ya minarələrin nun yüksək olduğunu göstərir. Beləliklə, sağ radikal qadağan edilməsi, hicabın qadağan edilməsi, qüvvələr Avropada baş verən iqtisadi böhranlar, nəzarət proqramları, Avstriyada 2015-ci il İslam dövlətlərin iqtisadi çətinliklər və işsizlərlə (xüsusilə əleyhinə diskriminasiya qanunları - bütün bun- immiqrantlarla) bağlı siyasətlərini tənqid edərək əhali lar Qərb cəmiyyətlərini təhdid edən təhlükəli içərisində tərəfdarlarının sayını artırmağı bacarmışlar. müsəlman təsvirini əks etdirir. Belə dəyişkən siya­ Bu istiqamətdəki tənqid təbliğatını anti-islamçılığa si və təhlükəsizlik mühitində, sağçı siyasətçilər əsaslandırdılar. və təşkilatlar miqrant böhranından istifadə edərək Son seçki dövrlərində, xüsusilə miqrasiya avropalıların müsəlman miqrantları, ümumiyyətlə məsələsində populist sağ radikalların siyasətlərinə müsəlmanları öz təhlükəsizliyinə ciddi təhdid dəstək dalğası Avropada siyasi mənzərəni yenidən 54

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) məhdudlaşdırmağı təklif edirdi. Bundan əlavə, məhdudlaşdırmağı təklifedirdi. Bundanəlavə, və qeyri-vətəndaşlarındövlət yardımıalmasını tuslara məhdudiyyətsiyasətlərini tətbiqetmək birləşməsini azaltmaq,qaçqınlara vədigərsta- məhdudlaşdırılmışdır. Bölgədəkihökumətlərailə navia ölkələrindəsığınacaqvəmiqrasiyasiyasəti ərzində vəxüsusilə2015-ciildənetibarən,Skandi- edir vəmultikulturalizmirəddedir. Sononil siyasətlərinə köklüdəyişiklikləredilməsinitələb dəstəyinə malikdir[9,s.1]. partiyalar seçicilərin20faizvəyadahaçoxununu malikdir vəSkandinaviyaölkələrininhamısındabu ka, FinlandiyavəNorveç)radikal-sağpartiyalara radikal-sağ partiyalarvar. Digərüçölkədə(Danimar biri olanİsveçdəənazı1970-ciildənetibarənaktiv ölkəsindən (Danimarka,Finlandiya,Norveçvəİsveç) naviya ölkələrindədəyenideyil.DördSkandinaviya artan gücüdiqqəticəlbetsədə,bufenomenSkandi- tutan seçkilərdə Avropanın radikal-sağpartiyalarının dünyəvi solaqarşımüdafiəolunmağıtələbedirlər[1]. Qərbini müdafiəetməyi,Radikalİslamtəhlükəsivə partiyanın liderləriHollanddəyərlərinivəxristian məhdudlaşdırıcı yanaşmasınabənzəyirdi.Həriki daha yumşaqidi[4],yenədə Azadlıq Partiyasının qarşı nifrətətəhriketməkdəgünahkarolan Vildersdən yaraq ki,RutteninritorikasıHollandmərakeşlilərə Vildersin Azadlıq Partiyasını məğlubetdi.Baxma- Azadlıq vəDemokratiyaüçünXalqPartiyasıGeert qalibiyyət əldəedildi.2017-ciildəMarkRuttenin Hollandiyada, populistradikallaraqarşıəhəmiyyətli məsələlər artıqsırfonlarıngündəliyinəaiddeyildi. islamofobiya, təhlükəsizlikvəEuroskeptisizmkimi və yaritorikabaxımındanfərqliolsada,immiqrasiya, əhatə etdi.Radikalpopulistlər, intensivlikdərəcəsinə biya, təhlükəsizlikvəEuroskeptisizmkimiməsələləri əhəmiyyətli dərəcədədaralaraqmiqrasiya,islamofo- prioritetləri keçmişseçkilərləmüqayisədə strategiyanın nəticəsiolaraq,partiyalarınsiyasət olan məsələlərədiqqətetməyəbaşaldılar. İlk yenidən qazanmaqüçünradikal-sağlarıngündəmində olaraq, sağ-mərkəzlipartiyalaritirdiklərisəsləri elitalara inamsızlıq. immiqrasiyanın qətiolaraqdayandırılmasıarzusuvə mədəniyyətlər tərəfindəntəhdidedildiyinəinam, edirlər: millətçilikanlayışı,millikimliyinxarici olsa da,bəziməsələlərdəortaqmövqedənçıxış formalaşdırdı. Busiyasətlərölkədənölkəyəfərqli Radikal-sağ partiyalar miqrasiya və qaçqın Radikal-sağpartiyalarmiqrasiyavəqaçqın Fransa, Avstriya və Almaniyada sondövrlərdəbaş Populist radikalsiyasətçilərinuğurlarınacavab ­ kal sağ partiyalarının gündəmində olmasa da, indi kal sağpartiyalarınıngündəmində olmasada,indi edir. mühitə təsirgöstərərək,anti-İslam ritorikasınıtəşviq hərəkətverici qüvvəsidirvə ölkədəsiyasivəmədəni əhəmiyyətli dərəcədəazaldılmasıfikrininənböyük yaxşı nümunədir. PartiyaDanimarkayamiqrasiyanı Xalq PartiyasıSkandinaviyaradikalsağlarıüçünən mübahisələri dəyişdirməyəçalışırlar. Danimarka miqrasiya vəonunlaəlaqəliməsələlərətrafındagedən tanınsalar da,radikalpartiyalarictimaimüzakirəni, Skandinaviya ölkələriuzunmüddəttolerantkimi unsa da,buvəziyyətyaxınillərdədəyişəbilər. təsir göstərirlər. Radikalsağlarİsveçdətəcridol- kimi deyil,dəstəkpartiyasıhökumətəböyük və Danimarkadaonlarrəsmikoalisiyatərəfdaşları Finlandiya vəNorveçdəhökumətdətəmsilolunur və yapopulistsağlarkimiqəbuledilənpartiyalar daha çoxunundəstəyiniəldəediblər. Radikalsağlar sağ partiyalarsonillərdəseçicilərin20faizvəya daha aydınmənzərəyaradar. milli kontekstəuyğunfaktorlarıbirləşdirməkbizə bir tendensiyailəəlaqələndirməkəvəzinə,hər partiyaların müvəffəqiyyətivəyauğursuzluğunutək olmadığı aydınolur[9,s.1].Beləliklə,radikal-sağ dəstəyinin artmasıiləmiqrasiyanınheçbirəlaqəsi məlumatlar araşdırıldıqdadaradikalsağlarınseçki çıxır. Miqrasiyailəbağlıictimaimünasibətlərədair arasında heçbirsistematikəlaqəolmadığımeydana araşdırılanda Skandinaviyaölkələrindəbuikifaktor sayı vəradikalsağpartiyalarınseçkitarixiqarşılıqlı artan miqrasiyagöstərilsədə,sığınacaqərizələrinin olduqları barədəsuallaryaradır. Əsassəbəbkimi naviya ölkələrindəonlarınniyəbelənüfuzamalik partiyaların yüksəlməsivədəstəklənməsiSkandi- əks etdirəbilərlər. Bunabaxmayaraq,radikal-sağ immiqrant davranışlarınıözlərinədəstəkkimi qeyd edəbilərik.Partiyalarmeydanaçıxananti- bəzi siyasipartiyalarınkursunatəsiretdiyini bağlı ictimaimüzakirələrdəmənfidəyişikliklərin buna birnümunədir. Eynişəkildə,miqrasiyailə ci ildəDanimarkailəsərhədinibağlamaqqərarı olmayaraq başverəbilər. İsveçhökumətinin2015- gedilir vəbuhakimiyyətdəolanpartiyadanasılı Bəzi hallardasiyasidəyişikliklərəməcburiolaraq hansı siyasipartiyayabirbaşaaidetməkçətindir. daha sərtləşdi. miqrasiya vəsığınacaqhaqqındaictimaimüzakirələr Miqrasiya Skandinaviyaölkələrinin bütünradi- Skandinaviya ölkələrininəksəriyyətindəradikal Ancaq bumünasibətvəsiyasimeyllərisırfhər GEOSTRATEGİYA onların platformalarının əsas elementidir. İsveç müzakirələrə təsir göstərməyə çalışırlar və onlar Demokratlar Partiyası yaranandan açıq-aşkar medianın miqrant və multikulturalizmə dair qərəzli anti-immiqrasiya mövqeyində olmuşdur. Bu gün, perspektiv nümayiş etməkdə günahlandırırlar. Skandinaviya ölkələrinin radikal-sağ partiyaları im- Beləliklə, Skandinaviya ölkələrində radikal sağ miqrasiya məsələlərinə fərqli dərəcədə önəm versələr partiyalar artıq siyasi səhnədə qətiyyətlə yer tutub və də, onlar miqrasiya mövzusuna açıq şəkildə qarşı yaxın gələcəkdə də bu şəkildə qalacaqlar. Miqrasiya çıxırlar. Onlar digər Avropa radikal-sağ partiyalarına axınlarının dayandırılması ehtimalı yoxdur və Skan- nisbətən daha az ekstremist olsa da, öz ölkələrində dinaviya ölkələrində getdikcə multikulturallığın əsas partiyalarla müqayisədə miqrasiyanın ən artması qaçınılmazdır. Beləliklə, miqrasiya, sığınacaq qüdrətli rəqibləridir. Danimarka Xalq Partiyası və inteqrasiya ilə bağlı məsələlər siyasi gündəlikdə mübahisəsəsiz miqrasiya mövqeyində ən radikaldır, qalacaqdır. Radikal sağ partiyalar isə həmin onun bəyanatında deyilir ki, “Danimarka immiq­ gündəmin formalaşmasında mühüm rol oynamağa rasiya ölkəsi deyil və heç vaxt olmadı. Buna görə davam edəcəklər. də biz ölkəmizin multietnik transformasiyasını Beləliklə, islamafobiya meyllərinin artması qəbul etməyəcəyik “[2]. İsveçdə İsveç Demokrat- Skandinaviya ölkələri ilə yanaşı digər Avropa lar Partiyası multikulturalizmə açıq şəkildə ölkələrində də müşahidə olunur. Belə ölkələrdən ilk qarşı çıxsa da, “1970-ci ildən sonra gələn bütün növbədə Fransa, Avstriya, Hollandiya, Danimarka, immiqrantların məcburi köçürülməsi” kimi əvvəlki Macarıstanı qeyd etmək olar. Bu ölkələrin siyasi radikal tələbləri azalıb [10, s.196]. Norveçdə Tərəqqi səhnəsində irəliləyən ultra sağçı partiyaların təbliğat Partiyasının anti-immiqrasiya ritorikasının intensiv- kompaniyalarında islamofob şüarlar özünü daha liyi müxtəlif idi; partiya 2017-ci ildə bəyanatında açıq şəkildə büruzə verir. Bu partiyaların islamofob Norveç miqrasiyasının “sərt və ədalətli” olmasını şüarları onların son dövrdə reytinqinin artmasına vurğulayırdı [8, s.13]. səbəb olan əsas amillərindən biridir. Hakimiyyətə Radikal sağ partiyalar Skandinaviya ölkələrində gəlmək üçün islamofobiyadan istifadə edən bu siyasətdə yeni bir qüvvə olmadığına baxmayaraq, qüvvələr onu problem hesab etmir, əksinə Qərb 55 onların seçki dəstəyi son zamanlarda artmağa başladı. sivilizasiyasının məhvinin qarşısını ala biləcək Radikal-sağ partiyaların dəstəklənməsinin səbəbləri səmərəli bir vasitə kimi qəbul edirlər [7, s.126]. mürəkkəbdir.Miqrasiya ilə əlaqədar narahatlıqların insanların radikal partiyalara səs verməsinin Nəticə əsas səbəbi kimi göstərilsə də, miqrasiyada sis- Bir çox populyar radikal-sağ partiyalar üçün tem səviyyəsində dəyişikliklər və köç haqqında immiqrasiya və inteqrasiya məsələləri vizit kartıdır. ictimaiyyətin fikirləri eyni izahı vermir. Avropa Bu partiyaları birləşdirən millətçilik, “elita”lara Sosial Araşdırmalarının nəticələrinə əsasən, Skandi- inamsızlıq və “adi insanları” təmsil etmək iddiası naviya ölkələri digər Avropa ölkələri ilə müqayisədə əsas ideologiyadır. Bu millətçilik brendi, milli miqrasiyaya daha yaxşı münasibət bəsləyirlər. İsveç mədəniyyəti qorumaq üçün yeni miqrantları təcrid və Finlandiya ilk iki sırada qərarlaşıblar [3]. Bu, edən və İslam əleyhinə mövqe tutan siyasi plat- miqrasiyanın vacib olmadığını vurğulamır, amma formaya çevrilib. Avropa İttifaqının 2015-2016-ci miqrasiya məsələsinin radikal-sağ partiyaların illərdə qaçqın böhranının pik həddində populist səslərinə çevrilməsi prosesi dolayı və mürəkkəbdir. radikal-sağ partiyalar miqrasiya haqqında icti- Cinayətlə bağlı narahatlıqlar və rifah sistemlərinin mai qayğıları, xüsusilə də Suriya kimi ölkələrdən davamlılığı kimi amillər də bu prosesə öz təsirini müsəlmanların gəlməsindən yararlanaraq səslərin göstərir. Daha geniş mənada bu kimi amillər üçdə birini qazana bildilər. Çünki, Avropada davam əhəmiyyətli olsa da, onlar qısa və ya orta müddətli edən miqrasiya miqrant mənşəli əhalinin payının radikal sağlara dəstəkdə dəyişiklikləri açıqlaya artmasına səbəb olur. Bu proses yaxın gələcəkdə, bilmirlər. əsasən, işçi qüvvəsinə olan ehtiyac və ailə birləşməsi Danimarka Xalq Partiyası və Tərəqqi Partiyası kimi səbəblərdən orta səviyyədə davam edəcək. Qərbi Avropada radikal sağ partiyalar arasında İqtisadi və demoqrafik səbəblərə görə radikal-sağ İsveçrə Xalq Partiyası və Avstriya Azadlıq populizmə dəstəyin səviyyəsindən asılı olmaya- Partiyasından sonra ən müvəffəqiyyətlilərdəndir. raq miqrasiya Avropada davam edəcəkdir. Əmək Radikal sağ partiyalar miqrasiya ilə bağlı ictimai miqrasiyası məhdudlaşdırılsa belə, miqrasiyanın 56

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) and PhilipStöver. Baden-Baden,Germany: Nomos. in Europe: A DataHandbook,eds.DieterNohlen 2018 Past 20Years”// MigrationPolicyİnstitute,June Right inNordic Countries:Observationsfrom the handlingsprogram Oslo: FrP. www.frp.no/hva-vi-mener/prinsipp-og- (65), 2019 İdarəçiliyi: nəzəriyyəvətəcrübə//, Azərbaycan, № lamafobiya: tarixi,səbəblərivənəticələri”//Dövlət York Times, December18,2017 Mix ofFarRight,Pro-Europe andYouth,” TheNew wiley.com/doi/full/10.1111/1467-923X.12445. Quarterly, 88,no.4(2017),https://onlinelibrary. and Transformed thePartySystem,”ThePolitical and MigrationTook theShine offChancellorMerkel Election of2017:HowtheWedge IssueofRefugees trial-but-no-sentence-imposed. dec/09/geert-wilders-found-guilty-in-hate-speech- ber 9,2016,www.theguardian.com/world/2016/ of IncitingDiscrimination,”TheGuardian, Decem- peansocialsurvey.org/data/download.html?r=8. Centre forResearch Data,May30,2018,www.euro - Social Survey—Datafileedition2.0,”Norwegian ti.dk/politik/in-another languages-politics/1757-2/. Party,” updatedOctober2002,https://danskfolkepar election-rutte-wilders-good-populism-bad-. www.theguardian.com/world/2017/mar/19/dutch- Dutch Election,”TheGuardian,March 19,2017, müsəlmanlar böhranı, miqrantlar, təhlüksizlikproblemləri, İslam, Açar sözlər:Radikalpartiyalar, miqrasiya,miqrant aydın məsələdir. siyasətlərinə dəstəkalmaqüçünistifadəedəcəkləri rasiya vəinteqrasiyaproblemlərindəngələcəkdədə də populistradikallarınnarahatlıqdoğuranimmiq­ başqa növü–ailəbirləşməsidavamedir. Onagörə 10. Widfeldt, Anders. 2010.Sweden.InElections 9. Widfeldt Anders, “TheGrowth oftheRadical 8. Prinsipp-oghandlingsprogram 2017–2021. 7. NəcəfovE.“Qərbi Avropa ölkələrindəis- 6. MelissaEddy, “Austria’s NewGovernment: A 5. Jörg MichaelDostal, “TheGermanFederal 4. Gordon Darroch, “GeertWilders FoundGuilty 3. European Social Survey, “Round8:European 2. DF, “The Party Program of the Danish People’s 1. CasMudde,“‘Good’ PopulismBeat‘Bad’ in ƏDƏBİYYAT SİYAHISI - неопре ция, кризисмигрантов, мигранты, проблемы Ключевые слова: Радикальные партии, мигра­ интеграции популистских радикалов. будут использоваться проблемы иммиграциии для поддержки ихполитики вбудущем также Автор вконце приходит ктакому выводу, что другие факторы также влияют наэтот процесс. - Дании,Финляндии,Норвегии иШвеции, Германии, атакже вСкандинавских странах радикальных партий во и Франции, Австрии хотя миграцияииграетважную роль вросте своих сторонников. Автор отмечает, что иевроскептицизм дляусиления безопасность как онииспользуют иммиграцию,исламофобию, возникновения радикальных партий вЕвропе, Muslims crisis, migrants,problems ofuncertainty, Islam, Key words:Radicalparties,migration,migrant tion problemstosupporttheirpoliciesinthefuture. parties willcontinuetouseimmigrationandintegra- cess. The authorconcludesthatpopulistradicalright Sweden, whileotherfactorsalsoinfluencethispro- Nordic countries-Denmark,Finland,Norwayand ties inFrance, Austria andGermany, aswellinthe plays animportantroleinthegrowthofradicalpar ase theirsupporters. The authornotesthatmigration Islamophobia, securityandEuroscepticismtoincre­ radical partiesinEurope,howtheyuseimmigration, РОСТ РАДИКАЛЬНЫХРОСТ ИКРИЗИС ПАРТИЙ Академия Государственного Управления При THE GROWTHOF RADICAL PARTIES IN Президенте Азербайджанской Республики В статье рассматриваются причины The article examines the reasons of the rising of The articleexaminesthereasonsofrising the President oftheRepublic Azerbaijan Academy ofPublic Administration Under EUROPE AND THE MIGRANT CRISIS ­де ленности, ислам, мусульмане. ислам, ­ленности, МИГРАНТОВ ВЕВРОПЕ Оруджева Тарлан Ахмед Orujova Tarlan Ahmed РЕЗЮМЕ Summary - GEOSTRATEGİYA

U O T : 9 4 ( 4 7 9 . 2 4 ) 36.15

SƏLİMƏ QULİYEVA XX ƏSRİN SONU-XXI ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ Bakı Dövlət Universiteti, AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI İLƏ FRANSA böyük laborant RESPUBLİKASI ARASINDA MƏDƏNİYYƏT E-mail: [email protected] SAHƏSİNDƏ ƏMƏKDAŞLIQ

Azərbaycan Respublikası ilə Fransa səfiri Jan Perren Azərbaycan hökumətinə bir çox Respublikası arasında münasibətlərində mədəni sahələrdə, eləcə də mədəni-maarif, elm sahələrində əlaqələr özünəməxsus yer tutur. Mədəniyyət əməkdaşlıq təklifi ilə müraciət etdi. Lakin adekvat sahəsində münasibətləri şərtləndirən mühüm cavab almadı. Azərbayca-Fransa münasibətlərinin amillərdən biri Azərbaycan və Fransa arasında ilkin mərhələdə nisbətən zəif inkişaf etməsinin tarixən mədəni əlaqələrin mövcudluğu faktı səbəbləri o zaman Azərbaycanda Dağlıq Qarabağ olmuşdur. Tarixi keçmişə nəzər salsaq, siyasi, münaqişəsinə görə hərbi - siyasi vəziyyətin gərgin iqtisadi və mədəni əlaqələrin təşəkkülü tarixi olması, Fransanın isə Ermənistanla sıx əməkdaşlıq orta əsrlərə təsadüf edir. Ağqoyunlu və Səfəvi əlaqəsi saxlayan ölkə kimi qiymətləndirilməsi idi dövlətləri tərəfindən Avropa ölkələri ilə siyasi - [13, s.80; 22]. iqtisadi əlaqələr qurulduqdan sonra Azərbaycan 1993-cü il avqustun 13-də Fransanın səfıri J. və Fransa arasında ədəbi münasibətlərin, elmi Perreni qəbul edərkən Azərbaycan Respublikasının əlaqələrin bəsit şəkildə təzahür etdiyi nəzərə çarpır. Prezidentinin səlahiyyətlərini həyata keçirən Ali 57 Bu dövrdə mədəni-ədəbi əlaqələr pərakəndə və Sovetin sədri Heydər Əliyev “İki ölkə arasında qeyri-müntəzəm xarakter daşımışdır [13, s.77]. dostluq və əməkdaşlıq” münasibətlərinin daim Fransa ilə mədəni əlaqələrin daha dinamik və möhkəmlənəcəyini söyləmişdi [13, s.81; 1]. demokratik prinsiplər əsasında gerçəkləşdirilməsi Həmin ilin oktyabrında Bakıda Fransa səfırliyi əlbəttə ki, Azərbaycan Respublikasının dövlət binasının açılış mərasimində Azərbaycan müstəqilliyinin bərpasından sonra mümkün oldu. Respublikası Prezidenti Heydər Əliyevin çıxışı İki ölkə arasında mədəni əlaqələrin yeni, müasir və xaricə ilk rəsmi səfərini bu ölkəyə etməsi beynəlxalq prinsip və normalar əsasında yenidən ölkələrimiz arasında mədəni əlaqələrin əhatə qurulması zərurəti ortaya çıxdı. Bunu qeyd etmək dairəsinin genişlənəcəyindən xəbər verirdi. 1993- lazımdır ki, ölkəmizin dövlət müstəqilliyinin cü ilin dekabrında prezident Heydər Əliyev bərpa edilməsi bəyan edildikdən sonra Azərbaycan Fransaya səfəri zamanı Azərbaycanın Fransa da Respublikasını dünya dövlətləri arasında ilk daxil olmaqla dünya dövlətləri ilə siyasi, iqtisa­ tanıyan ölkələrdən biri də məhz Fransa oldu. di və mədəni sahələrdə dostluq və beynəlxalq Fransa Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini 1992- əməkdaşlıq prinsiplərini bəyan etdi. Səfər zamanı ci ilin yanvarında tanımış, diplomatik əlaqələr isə mədəniyyət sahəsində də ikitərəfli əməkdaşlığı həmin ilin fevralında yaradılmışdır. 1992-ci ilin tənzimləyən hüquqi-normativ sənədlər imzalandı. martında Fransanın Azərbaycanda, 1994-cü ilin Həmin vaxtdan etibarən iki dövlətin qarşılıqlı oktyabrında Azərbaycanın Fransada səfirliklərinin münasibətləri tarixinə “dost” sözü əlavə olundu. açılması ölkələrimiz arasında mədəni əlaqələrin İmzalanmış müqavilə mədəniyyət, elm və təhsil yeni mərhələdə müasir tələblər əsasında inkişaf sahəsində iki ölkə arasındakı mövcud əməkdaşlığın etdirilməsinə təkan verdi [14, s.338]. Yeri və tərəfdaşlığın prinsiplərini, xüsusiyyətlərini gəlmişkən, Azərbaycanda Türkiyə səfirindən müəyyən edirdi. Sənəddə habelə, hər iki xalqın sonra rəsmi fəaliyyətə başlayan ikinci diplomat istək və arzularının, qarşılıqlı mənafeyi və Fransa səfıri olmuşdur. Çox maraqlı bir faktdır təhlükəsizlik məsələlərinin üst - üstə düşməsi qeyd ki, 1992-ci ilin noyabrında Fransanın Bakıdakı olunur və onlar arasındakı münasibətlərin bundan 58

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) təşkil edirdi. Azərbaycanla neftistehsalıvə kino vəs.üzrəbirgə layihələrinhəyata keçirilməsi təhsil sahəsindəəməkdaşlıq, ədəbiyyat,musiqi, bəyanatın başlıcaistiqamətlərini elmimübadilə, Belə ki,xariciişlərnazirlərininimzaladıqlarıbirgə sahəsində yenicığırlarınaçılmasınıtəminetdi. müqavilələrin bağlanmasımədəniəməkdaşlıq çox şirkətlərlə (“Elf Akilen”, “Total” neft şirkətləri) əlaqələr haqqındabirgə bəyanatimzalamaları,bir da yaxınlaşmasınıtəminedənmədənimübadiləvə səfəri, Xariciişlərnazirlərininölkələrimizindaha prezident HeydərƏliyevinyenidənFransayatarixi Əliyevin xidmətlərinixüsusiiləvurğuladı[2]. müddətdə normalməcrayasalınmasındaHeydər Şarett isəikidövlətarasındamünasibətlərinqısa yüksək qiymətləndirdiyinivurğulamışdı.Ervede ərzində bərqərarolmuşmünasibətlərinsəviyyəsini razılaşmadığını demişdi.HeydərƏliyevkeçəndövr Fransa iləsıxəməkdaşlıqedəbilməyəcəyifikri İrəvanla dostluqəlaqələrinəgörə Azərbaycanın böyük əhəmiyyətiolduğunusöyləmişvəParisin Prezidenti HeydərƏliyevçıxışındabusəfərin de ŞarettinBakıyarəsmisəfərizamanı Azərbaycan cı ilin oktyabrında Fransanın xarici işlər naziri Erve mərkəzində olmuş və aktuallıq kəsb etmişdir. 1996- sahəsində əməkdaşlığıngenişləndirilməsidiqqət hökumət nümayəndələriiləgörüşlərdəmədəniyyət Prezidenti HeydərƏliyevinFransadövlətvə tədbirlər çərçivəsində Azərbaycan Respublikası müzakirə edildi[6,s.479]. qarşılıqlı öyrənilməsiməsələlərigenişşəkildə Universitetində Fransavə Azərbaycan dillərinin rektorlarının iştirakıilə Azərbaycan Dillər birində ParisvəStrasburqUniversitetləri geniş imkanlaraçırdı.Məsələn,buhəftələrdən Azərbaycan - digər mədənitədbirlərdətəşkilolunurduki,buda kəsb etdi.Həftəliklərinkeçirildiyivaxtdabirçox təşkil etməyəbaşladıki,budaənənəvisəciyyə Bakıda hərilFransafılmlərininhəftəliklərini Belə ki,1994-cüildənbaşlayaraqFransahökuməti keyfiyyət dəyişikliyiözünüdərhalgöstərmişoldu. mədəni əlaqələrinininkişafdinamikasında imzalanmasından sonra Azərbaycan -Fransa sonra yenimiqyasalacağıaçıqlanırdı[11, s.39]. 1997-ci ilyanvarayının13-15tarixlərində Rəsmi səfərlərvəbeynəlxalqsəviyyəli Fansa mütəxəssislərininişgüzarmünasibətlərinə Ölkələrimiz arasındamüqavilələrin mont, Səmədİsmayılovdan ibarətidi.Parisdəki zamankı əsasheyətiSəid İsmayılov, PatrikDes- müvəffəq oldular. Parisdəki“AzərbaycanEvi”nino bağlı birneçətədbirinhəyata keçirilməsinə Təşkilatın yaradıcılarıhəmindövrdə Azərbaycanla yatdan keçənilk Azərbaycan təşkilatıidi. əsası qoyulmuşdu.ButəşkilatFransadaqeydiy­ “Azərbaycan evi”adlımədəniyyətcəmiyyətinin Q.Süleymanov vədigərazərbaycanlılartərəfindən dövrdə Parisdə1989-cuildəR.Abutalıbov, ki, hələmüstəqilliyinelanedilməsinəqədərki əhəmiyyətli yertutmuşdur. Qeydetmək lazımdır mədəniyyətinin təbliğiölkəmizintanınmasında etmişdir. arasında yaradılmışəlaqələryüksələnxətləinkişaf AMEA-nın Arxeologiya vəEtnoqrafiyaİnstitutu İnstitutu, Avropa Arxeoloji Tədqiqatlar Mərkəziilə s.193]. BuillərərzindəFransanınPaleantologiya ölkəmizdəki səfiriŞ.Puoredəiştiraketmişdi[4, təmin olunmuşbuzalınaçılışındaFransanın tədqiqatlar aparanalimlərüçünqiymətlivəsaitlərlə Qeyd etməklazımdırki,Fransaşünaslıqsahəsində Azərbaycan-Fransa elmi-mədənizalıaçılmışdır. martında AMEA-nın MərkəziKitabxanasında əməkdaşlıq imkanlarıdahadaartmış,2002-ciilin gücləndirməsi mühüməhəmiyyətkəsbedir. təbliği sahəsindəmillidiasporunözfəaliyyətini görə dəFransada Azərbaycan mədəniyyətinin mədəni əlaqələrəmənfıtəsirgöstərmişdir. Ona və başqaməkrlihərəkətləriölkələrimizarasında - mədəniirsimiziözadlarınaçıxmaqcəhdləri Azərbaycanı gözdənsalmağaçalışmaları,milli qarşı böhtançıvədüşmənçilikfəaliyyətləri, malik olanermənilərinbuölkədəazərbaycanlılara mütəşəkkil şəkildətəşkilatlananvəgüclülobbiyə fəaliyyətini qeydetməklazımgəlir. Fransada mədəni əlaqələringenişlənməsiistiqamətindəki “Fransa-Azərbaycan KültürCəmiyyəti”vəs.)da Mərkəz”, “AzərbaycanKültürCəmiyyəti”, Mədəniyyətini vəSivilizasiyasınıÖyrənən göstərən Azərbaycan icmalarının(“Azərbaycan 242]. reallaşmasını həyatakeçirməkdədirlər[12,s.240- dair layihələrdətəqdimedərəkonlarınbirgə şirkətləri, eynizamandamədəni-kütləvitədbirlərə istehlakı sahəsindəəməkdaşlıqedənfransız Müstəqillik illərindəFransada Azərbaycan 2000-ci illərdənetibarənmədəniyyətsahəsində XX əsrin90-cıillərindəFransadafəaliyyət GEOSTRATEGİYA “Azərbaycan Evi”nin ən görkəmli üzvləri sırasında arasında ədəbi əlaqələrin qurulması, Azərbaycan isə Andre Qadaud, Jean-Pierre Quinhut, Fransa- yazıçı və şairlərinin Fransada öyrənilməsi Qafqaz Cəmiyyətinin prezidenti Ambroise Dupont, və təbliği, fransız ədəbiyyatının mütərəqqi fəxri senator Jean Boyer, Aralıq dəniz Avropası istiqamətlərinin ölkəmizdə təbliği sahəsində prosesinin səlahiyyətli nümayəndəsi, keçmiş də müəyyən addımlar atılmışdır. Tarixə səfir Francois Qouyette və keçmiş səfir Roland nəzər saldığımız zaman görürük ki, Fransada Blatmanın adları qeyd edilir. Lakin Parisdəki Azərbaycanla bağlı ədəbiyyatın yaranması bir necə “Azərbaycan Evi”nin fəaliyyəti o qədər də uzun ədibin adı ilə bağlı olmuşdur. Ceyhun Hacıbəylinin sürmədi. Belə ki, Parisdəki “Azərbaycan Evi” vaxtilə “Azərbaycan” adlı jurnalın redaktoru nin o zamankı sədri Timurçin Hacıbəylinin vəfatı olması fransız cəmiyyətində Azərbaycanla bağlı və daha sonra sədr müavini Ramiz Abutalıbovun fundamental ədəbi fikirlərin formalaşmasına zəmin vətənə qayıtması nəticəsində təşkilat fəaliyyətini yaratmışdı [21]. Ömrünün sonuna kimi Paris dayandırmağa məcbur oldu. Lakin sonrakı şəhərində yaşayıb yaradan, “Azərbaycan evi”ndə dövrlərdə Fransada Azərbaycan diasporunun fəal iştirak edən,“Qafqaz günləri” (1946) kitabının, fəaliyyəti tam strukturlaşmadığından və güclü onlarla monoqrafiya və tərcümələrin müəllifi olan erməni diasporunun ölkəmizə qarşı apardığı Ü.Baninin yaradıcılığı da Azərbaycan-Fransa ədəbi böhtan kampaniyalarına ləyaqətli cavab vermək əlaqələrində mühüm yer tutur [20]. üçün Parisdə “Azərbaycan Evi” nin fəaliyyətini Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, Fransada bərpa etməyin vacibliyi ortaya çıxdı. Nəticədə fəaliyyət göstərmiş azərbaycanlı yazıçılardan biri yerli diaspor nümayəndələrindən ibarət yeni İdarə də İren Məlikoff olmuşdur. O, Azərbaycanşünas Heyətinin rəhbərliyi ilə Parisdəki “Azərbaycan türkoloq alim kimi bir çox universitetlərin fəxri Evi”nə yeni bir nəfəs verildi [15]. doktoru, Strasburq Universitetinin professoru, Tədqiq etdiyimiz dövrdə Fransada Azərbaycan “Turkika” adlı türkoloji jurnalın redaktoru idi. mədəniyyətinin təbliğinda “Azərbaycan 2009-cu ildə Parisdə vəfat edən İren Məlikoff Mədəniyyətini və Sivilizasiyasını Öyrənən “Danışmənd dastanı”, “Əbumüslüm Xorasani və 59 Mərkəz”in, “Azərbaycan Kültür Cəmiyyəti”nin, Umur Paşa dastanı” adlı əsərlərin müəllifidir [20]. “Fransa -Azərbaycan Kültür Cəmiyyəti”nin xüsusi Fransada ədəbi irsi ən çox diqqət mərkəzində xidmətləri olmuşur. “Azərbaycan Mədəniyyətini və saxlanılan Azərbaycan şairlərindən biri və bəlkə də Sivilizasiyasını Öyrənən Mərkəz” Fransada yaşıyan birincisi Nizami Gəncəvi olmuşdur. 1995-ci ildə Azərbaycan ziyalısı İren Məlikovanın təşəbbüsü dahi şairin fransız dilinə tərcümə olunmuş qəzəlləri ilə yaradılmışdır. Qeyd edək ki, İ.Məlikova Stras- “Mözüra” jurnalında nəşr edilmişdi. Jurnalın 34- burq Humanitar Elmlər Universitetində 1984- cü nömrəsi bütövlükdə məhz Nizami Gəncəvinin cü ildə Azərbaycan Mədəniyyətini Araşdırma yaradıcılığına həsr edilmişdi. Əsərlərin tərcüməsi Mərkəzi yaratmış və onun prezidenti seçilmişdir. Azərbaycan alimi Ə.Musayev tərəfindən həyata Mərkəzin adı 1988-ci il may ayında dəyişdirilərək keçirilmişdi [4, s.182]. Azərbaycan Mədəniyyətini və Sivilizasiyasını Bundan az sonra Nizami yaradıcılığına marağın Öyrənən Mərkəz olmuşdur. Dəyişiklikdən sonra artması nəticəsində şairin “Yeddi gözəl” poeması Azərbaycan mədəniyyətini, incəsənətini, tarixini və “Yeddi şahzadə xanımın evi” adı ilə Parisdə nəşr ədəbiyyatını öyrənən bu mərkəzə yenidən məşhur edilmişdi. Üç min tirajla çap edilmiş 850 səhifəlik Azərbaycanşünas alim, professor İren Melikoff kitabın tərcüməçi və tərtibçisi YUNESKO-nun prezident, professor Lui Bazen və Timurçin əməkdaşı Maykl Barri olmuşdu. Hacıbəyli vitse-prezident seçilirlər. Bundan əlavə Bəhs edilən illərdə Azərbaycan - Fransa Mərkəz öz qarşısına Azərbaycan haqqında ümumi mədəni əlaqələri beynəlxalq və regional təşkilatlar məlumatlar yaymağı, Azərbaycan yazıçılarının və çərçivəsində də genişlənmişdir. Respublikalarımız şairlərinin əsərlərinin nəşrini təşkil etməyi qoyur. arasında çoxtərəfli mədəni əlaqələrdə ən mü­ Mərkəz alimlərin görüşlərini keçirməyi, müxtəlif hüm hadisə Fransada YUNESKO - nun xətti ilə tədbirlər təşkil etməyi, xüsusi kitabxana, videoteka, Məhəmməd Füzulinin 500 illik, “Kitabi Dədə fonoteka yaratmağı da nəzərdə tutulmuşdu [7]. Qorqud” dastanının 1300 illik yubileylərinin Müstəqillik illərində Fransa və Azərbaycan yüksək beynəlxalq səviyyədə təşkili oldu. Dünya 60

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) 2016-cı ildəFransada“Xaos vəharmoniya”şüarı əsasında 1995-ciildəçəkilmiş bufilm7aprel ki, ƏmirPəhləvanın“Əhlikef” povestininmotivləri baxan azərbaycanlıdanbəhs edilir. FilmQeydedək sonra özmilliadət-ənənlərimizəyuxarıdanaşağıya filmi olmuşdur. Filmdə Avropadan qayıdandan V. Mustafayevin1995-ciildəçəkdiyi “Fransız” gətirilmişdir. Beləfilmlərdənənməşhururejissor da Fransamövzusundabəzifilmlərərsəyə dü [19]. tammetrajlı ənyaxşıbədiifilmi”adınalayiqgörül plan” BeynəlxalqKinofestivalında“Avropanın bədii fılmi1996-cıildəFransadakeçirilən“Birinci sa səfirliyininböyükköməyioldu[21].“Yarasa” Azərbaycan filmininnümayişetdirilməsindəFran keçirilən üçqitəninBeynəlxalqkinofestivalında12 müzakirə edildi. qarşılıqlı öyrənilməsiməsələlərigenişşəkildə Universitetində Fransavə Azərbaycan dillərinin rektorlarının iştirakıilə Azərbaycan Dillər həftələrin birindəParisvəStrasburqUniversitetləri mübadilələrinə genişimkanlaraçırdı.Məsələn,bu bu da Azərbaycan-Fransa mütəxəssislərininişgüzar vaxtda birçoxdigərtədbirlərdətəşkilolunurduki, ənənəvi səciyyəkəsbetdi.Həftəliklərinkeçirildiyi həftəliklərini təşkiletməyəbaşladıki,buda Fransa hökumətiBakıdahərilfilmlərinin genişlənməsində böyükroluolmuşdur[21]. klubunun Azərbaycan –Fransakinoəlaqələrinin təqdim edildi.Ümumiyyətlə,“Lyumyer” sinema- köməyi iləbirçoxfransızfilmləribakılılara klub xeyriyyəcəmiyyəti”yaradıldı.Bucəmiyyətin səfirliyinin köməyinəticəsində“Lyumyer” sinema- Azərbaycan kinematoqrafçılarittifaqınınvəFransa daşımağa başladı.1994-cüilinpayızındaBakıda arasında kinoəlaqələriyenikeyfiyyətvəməzmun baxımından daəhəmiyyətkəsbedirdi[3]. çoxtərəfli mədəniəlaqələrinyaranmasıvəinkişafı Fransa arasındaikitərəflimünasibətlərləyanaşı, artan bufaktlar Azərbaycan Respublikasıvə tanıdılmasında mühümroloynadı.İldən-ilə layiq görülməsimillimusiqimizinbuölkədə ildə “İlinənyaxşımuğamustası”kimifəxriada həmin beynəlxalqtəşkilatınxəttiilə1994-cü şöhrətli Azərbaycan müğənnisi Alim Qasımovun Bu dövrdə Azərbaycan kinomatoqrafiyasında 1995-ci ilinnoyabrındaNantşəhərində Ümumiyyətlə, 1994-cüildənbaşlayaraq, XX əsrin90-cıillərindənetibarənikiölkə - - səhiyyə işçilərininsayəsində sağalırdılar. Fakt ­ insan fransizfarmakoloq, epidemioloqvədigər xəstəxana, qospitalvədispanserlərdə yüzminlərlə Şamaxı, Abşeron vədigərrayonlarındakı etdi. BəhsedilənillərdərespublikanınSumqayıt, digər tibbiləvazimatvədərmanlarlayardım yayılanda “Elf”Fonduxloroxin,mikroskopvə 1996-cı illərdə Azərbaycanda malyariyaxəstəliyi digər tibbləvazimatlarıiləyardımetdi.1995-civə biotik, antisentik,qlükoza,sarğıvasitələri,bintvə Fransanın səfiriləngimədənziyançəkənlərəanti və s.Naxçıvandaaviaqəzabaşverdikdənsonra ayrılmışdı: 0,5tonuşaqayaqqabısı,9,5paltar avadanlıqları. Qaçqınuşaqlaraxüsusidiqqət Eyni zamanda462çadır, 36mintorğan,mətbəx ibarət olurdu?Qidaməhsullarımühümyertuturdu. ilə Fransadangələnhumanitaryardımlarnədən artmışdır. QirmızıxaçvəQırmızıayparaxətti min ABŞ dollarından2milyon ABŞ dollarınadək artmışdır. Humanitaryardımlarınhəcmiilkin14,5 didərginlərə Fransanınhumanitaryardımıilbəil sakinləri böyükmaraqlaseyretdilər[17]. yüzdən çoxeksponatınıhəminfransızşəhərinin çərçivəsində iyirmidördazərbaycanlıfotoqrafının üzü gördü.EynizamandaNantkinofestivalı yaradıcılığını özündəəksetdirənalbomişıq Ş.Sərkərova, Ə.Seyranvədigərlərinin fotoqraflarından S.Ələsgərova,R.Hüseynov, ilin sonlarındaFransadagörkəmli Azərbaycan Nigarın rəsmsərgisi nümayiş etdirildi.1997-ci rəssam V.Nərimanbəyov, oğluƏmirbəy vəqızı şəhərləri Bordo,Buarries,Şatodeİzarede xalçaları nümayişetdirilirdi. göstərir ki,buradadamütəmadiolaraq Azərbaycan mərkəzində gözəlxalçaqalereyasıfəaliyyət etdirilirdi. ParisdəŞərqxalçalarınınfransız parçaları kolleksiyası,XVIəsrxalçasınümayiş Azərbaycan radiovəteleviziyasındaverilirdi[21]. tərəfindən təqdimedilənmusiqiverilişləri nin tədrisi),RadioFransİnternasional(RFV) edirdi: hərhəftətədrisproqramları(fransızdili­ sahəsində dəəməkdaşlıqmüvəffəqiyyətləinkişaf etdirilmiş vəizləyicilərindiqqətinicəlbetmişdir. Festivalında ParisinİncəsənətMərkəzindənümayiş altında keçirilən“Avropa ətrafında Avropa” Film 1993-cü ildənməcburiqaçqın,köçkünvə 1992-ci ilinəvvəllərindəbütünqışıfransız Parisdə dekorativincəsənətmuzeyində Təbriz Bəhs olunandövrdəradiovəteleviziya - GEOSTRATEGİYA lar təsdiq edir ki, Azərbaycan xalqının bu ağır simfonik əsərini ifa etmişdir. YUNESKO-nun baş günlərində Fransa höküməti və xalqı uzaqda direktoru F.Mayor yubiley tədbirində iştirak edən olmasına baxmayaraq, ona yaxından köməklik Azərbaycan nümayəndə heyətini qəbul etmişdir. göstərmişdir. 2000-ci ilin dekabr ayında Respublika Qeyd edək ki, Fransada Azərbaycan musiqisinə Rəssamlar İttifaqının Vəcihə Səmədova adına sərgi də maraq böyük olmuşdur. 1992-ci ildə Dünya salonunda Parisin Mayt Qalereyasının litoqrafiya Musiqi Mədəniyyəti evinin bir qrup tanınmış və afişa sərgisi açılmışdır. Azərbaycan Rəssamlar şərqşünas alim və musiqiçiləri Azərbaycana ittifaqının və Fransanın ölkədəki səfirliyinin birgə gəlmiş, Azərbaycan muğamları və təsnifləri təşkil etdikləri sərgidə avanqardist rəssamların 30-a ilə maraqlanmışlar. O zaman “Azərbaycan yaxın əsəri nümayiş olunmuşdur [10]. muğamlarının antologiyasını” hazırlamaq 2000-ci ilin dekabr ayının sonlarında Parisin təşəbbüsü ilə çıxış edən mütəxəssislər Azərbaycan “Şərq ədəbiyyatı” nəşr evində fransız dilində “Orta Mahur”, “Şüştər”, “Mənsuriyyə”, “Şiesteyi- çapdan çıxmış “Yeddi şahzadə xanımın sarayı” fars” və digər nadir muğamları lentə yazmış və kitabının müzakirəsi keçirilmişdir. Müəllif Fransaya aparmışlar [16]. Maykl Barri N.Gəncəvinin məhz Azərbaycan Sonralar Parisin mərkəzi küçələrindən şairi olduğunu dəfələrlə vurğulamış, şairin həyat birində olan mağazanın Asiya qitəsi bölməsində və yaradıcılığı, fəlsəfi baxışları habelə özünün Azərbaycan müğənniləri və muğam ifaçıları A. tərcümə etdiyi “Yeddi gözəl” poemasının əsas Qasımov, M.Əyyubova və A.Abdullayevin ifasında xüsusiyyətləri barədə məlumat vermişdir [9]. olan muğamlar satışa çıxarılmışdır [8]. Beləliklə, bəhs edilən illərdə Azərbaycan və Azərbaycan-Fransa siyasi əlaqələrinin tarixində Fransa arasında ikitərəfli və çoxtərəfli səviyyələrdə olduğu kimi mədəni əlaqələrinin tarixində də qəbul edilmiş sənədlər və əməkdaşlıq istiqamətində Heydər Əliyevin 1997-ci ildə Fransaya səfəri atılan addımlar ölkələrimiz arasında mədəni yadda qalan olmuşdur. Bu səfər zamanı Heydər əlaqələrin intensiv surətdə inkişafına şərait Əliyev 1997-ci il martın 27-də Parisin “Şanz yaratmışdır. Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev 61 ELize” teatrında dünya şöhrətli musiqiçi Mstislav 14 iyul 2002 - ci ildə Bakıda Bastiliyanın alınması Rostropoviçin 70 illiyinə həsr edilmiş təntənəli günü münasibətilə etdiyi növbəti çıxışında Fransa yubileyində iştirak etmişdir [4, 137]. ilə münasibətlərin, o cümlədən mədəni əlaqələrin 1997-ci ilin oktyabrında Azərbaycana gələn inkişafında da əldə olunan uğurlara böyük Beynəlxalq Muzeylər Şurasının üzvü, Paris Musiqi əhəmiyyət verərək bildirmişdi: “Fransa ilə bizim Muzeyinin nümayəndəsi Patris Verye Azərbaycan çox sıx dostluq və faydalı əməkdaşlıq əlaqələrimiz Musiqi Mədəniyyəti Dövlət Muzeyi ilə təmsil etdi- var. Bu əlaqələr demək olar ki, bütün sahələri - yi muzey arasında əlaqələrin yaradılması təşəbbüsü siyasi, iqtisadi, həm də elmi-mədəni, humanitar ilə çıxış etmişdir. və digər sahələri əhatə edir. Biz dostluğumuzu və 1998-ci ilin yazında Azərbaycanın mədəniyyət əlaqələrimizi yüksək qiymətləndiririk. Bu əlaqələri xadimlərindən bir qrupu (Xalq artistləri qorumaq, saxlamaq, inkişaf etdirmək üçün səylər Q.Quliyeva, C.Əkbərov və müğənni S.İmanova) göstəririk” [5]. Parisdə keçirilən qədim türk musiqi festvalında iştirak etmiş, festivalın keçirildiyi “Zİnqaros” Açar sözlər: Azərbaycan, Fransa, mədəniyyət, salonunda Azərbaycan muğamlarını ifa etmişlər. maarif, əməkdaşlıq Festivalda ifa olunan “Şur”, “Çahargah”, “Ma- hur-hindi” kimi Azərbaycan muğamları fransız Ədəbiyyat musiqiçilərində böyük heyranlıq oyatmışdır. 1. “Azərbaycan” qəzeti, 1993,14 avqust 1998-ci il sentyabrın 22-də Azərbaycanın 2. “Azərbaycan” qəzeti, 1996, 12 oktyabr dünya şöhrətli bəstəkarı Qara Qarayevin 80 illik 3. “Azərbaycan” qəzeti, 08.06.1999-cu il yubileyi Fransanın paytaxtı Paris şəhərində qeyd 4. Abdullayev Ə. Müstəqil Azərbaycan və edilmişdir. Azərbaycan Milli Kamera Orkestri Fransa. Bakı:İqtisad Universiteti nəşriyyatı, 2007, yubiley tədbirində Q.Qarayevin “Yeddi gözəl”, 210 s., s. 193 “İldırımlı yollarla” baletlərini, “Leyli və Məcnun” 5. Azərbaycan - Fransa münasibətləri - Wel- 62

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) www.colisee.org/rubrique. bphp?id_rubrique=75 рабочий», 11 января 1997г. Франции вАзербайджане. Газета «Бакинский Шевалье, советник покультуре посольства Газета «Бакинскийрабочий», 11 января 1997г. гг.). Тбилиси:Артануджи, 2005,300 c. международных культурных связах (1946-1990 «Бакинский рабочий», 11 января 1997г. festivalına // Azərbaycan qəzeti,05.04.1998. http://olaylar.az/news/diaspora/32959 Azərbaycan, 2005,752s. və Azərbaycanın xaricisiyasəti.Dərslik.Bakı: Elm, 2000,368s. dövlətləri iləmünasibətləri(1991-1996).Bakı: 1998, 8-cicild,488s. məktublar, müraciətlər, fərmanlar).Bakı: Azərnəşr, (çıxışlar, nitqlər, bəyanatlar, müsahibələr, Şükürov. Bakı: Azərbaycan, 1994,175s. İctimai-siyasi ədəbiyyat/tərt.:N.İbrahimov, İ. (2703). “Azərbaycan” qəz.,19dekabr2000-ciil,№291 2000-ci il,№301(2713). əsərin müzakirəsi.“Azərbaycan”qəz.,31dekabr 2000-ci il,№251(2663). kassetləri satılır. “Azərbaycan”qəz.,2noyabr lar. -12.03.2014,s.10. ilə). Bakı:Sabah,2008,660s. (M.C.Manafovanın vəN.T.Əfəndiyevanın redaktəsi org come toHeydar Aliyevs...// library.aliyev-heritage. 22. Relationsfranco-azerbaidjanaises. http:// 21. Навстречу друг друга. Рассказывает Ги 20. Каспийскийприбой убереговСены. 19. Газета “Зеркало”,1 марта 1996г. 18. Гасымлы М.Азербайджан в 17. Выставка, покорившая Газета Нант. 16. ŞükufəT. Parisə-qədimŞərq musiqi 15. Parisdəki“AzərbaycanEvi”04.03.2013// 14. HəsənovƏ.Müasirbeynəlxalqmünasibətlər 13. HəsənovƏ. Azərbaycanın ABŞ və Avropa 12. HeydərƏliyev:Müstəqilliyimizəbədidir” 11. HeydərƏliyev Azərbaycanı dünyayatanıdır. 10. Fransarəssamlarınınsərgisi açılmışdır. 9. ƏliyevƏ.ParisdəN.Gəncəviyəhəsrolunmuş 8. ƏliyevƏ.Parisdə Azərbaycanlı ifaçıların 7. Diasporahərəkatında qadınların rolu // Olay- 6. Beynəlxalqmədəniəlaqələr. Dərslik культура, сотрудничество просвещение, Ключевые слова: Азербайджан, Франция, нач. ХХIвв. и приобреловысокийуровень вконце XX–в области культуры достаточностала регулярным, Азербайджано-французское сотрудничество в развивали свои отношения вуказанной области. и Азербайджан иФранцияустановили области культуры. Вконце XXвека Республика Республиками АзербайджанаиФранциив tion, colobration Key words:Azerbaijan,France,culture, educa- XXI centuries. level inthefieldofculturelateXX–early cooperation grewsufficientlyregularandatahigh their relationsinthisarea. The French-Azerbaijan Republic ofFrancedevelopedandestablished XX centurytheRepublicof Azerbaijan andthe of Franceinthefieldculture. Attheendof between Azerbaijan Republic andtheRepublic БакинскийГосударственный Университет Республиками Азербайджана иФранциив Azerbaijan andFranceinthelateXX–early Cultural relations betweentheRepublicsof Статья анализу посвящена отношений между The articleisdevotedtoanalysisofrelations Отношения всфере культуры между конце XX–внач. ХХIвв. BakuStateUniversitety XXI centuries SUMMARY РЕЗЮМЕ С.Гулиева S.Gulieva GEOSTRATEGİYA

UOT 327; 339.9

İLYAS HÜSEYNOV AZƏRBAYCAN VƏ YUNANISTAN Bakı Slavyan Universitetinin beynəlxalq münasibətlər kafedrasının doktorantı, ARASINDA TURİZM SAHƏSİNDƏ Sosial Tədqiqatlar Mərkəzi QARŞILIQLI ƏMƏKDAŞLIĞIN BƏZİ ASPEKTLƏRİ Giriş qüvvəsi kimi dünyanın bir çox ölkələrinin milli Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatının iqtisadi prioriteti hesab edilir. BMT-nin Dünya Tu- əsas istiqamətini neft-qaz sektoru təşkil edir. Neft- rizm Təşkilatının proqnozlarına əsasən, beynəlxalq qaz sektoru ilə yanaşı, turizm sahəsinin inkişaf turizm sənayesinin davamlı inkişafı nəticəsində etdirilməsi dövlətin prioritet istiqamətlərindən xarici turistlərin sayı ildə orta hesabla 43 milyon biri hesab olunur. Turizmin tükənməz imkanları nəfər artmaqla, 2030-cu ilədək 1,8 milyard nəfərə sayəsində dövlətin siyasi, iqtisadi və sosio-mədəni çatacaqdır. Yeni yaranmış turizm mərkəzlərində inkişafının qanunauyğunluqlarını müəyyən etmək xarici turistlərin sayı ənənəvi turizm mərkəzləri mümkündür. İnkişaf təməlini qədim zamanlardan ilə müqayisədə 2 dəfə çox olacaqdır. [6, s. 8]. Bu götürən turizm, XX əsrin II yarısında kütləvi məqalədə Azərbaycan və Yunanıstan arasında hadisəyə çevrildi. Hazırda turizm zəmanəmizin turizm sahəsində qarşılıqlı əməkdaşlığın bəzi əhəmiyyətli təzahürlərindən biri olmaqla yanaşı, aspektlərinə nəzər salmağa çalışacağıq. dövlətin təbliğ olunmasının ən yaxşı vasitəsi 63 və iqtisadiyyata əlavə gəlirlərin daxil olması Yunanıstanın turizm imkanları şərtləndirən mühüm alətdir. Ümumdünya Turizm Dünya sivilizasiyasının ən qədim Təşkilatının məlumatına görə, 2017-ci ildə turizm məskənlərindən biri olan Yunanıstan antik dövrdən məqsədi ilə xarici səfərlərin ümumi sayı 1,323 bəri zəngin tarixi-mədəni irsi, incəsənəti, eləcə milyon gəliş təşkil etmişdir [16, s. 12]. Beynəlxalq də istirahət imkanları, çimərlikləri ilə əcnəbilərin təcrübədə ölkənin istehsal potensialının, əhalinin diqqətini cəlb edib. Bu baxımdan ölkədə turizmin gəlirlilik səviyyəsinin və məşğulluğunun artımında kökləri qədim zamanlara gedib çıxır. Yunanıstanın və digər sektorların inkişafında turizm sektorunun qədim tarixi, buradakı tarixi abidələr və muzeylər əhəmiyyətli təsiri müşahidə olunmaqdadır. Belə bütün dünyanın turistləri üçün cəlbediciliyi artırır. ki, statisistik göstəricilərə əsasən, 2015-ci ildə Yunanıstanın büdcəsinin böyük hissəsi turizm turizm sektorunun dünya ÜDM-ində ümumi payı sahəsində əldə edilən vəsait hesabına formalaşır. 9,8 faiz, məşğulluğunda isə 9,5 faiz olmuşdur. Yunanıstan özünün mülayim iqlimi, Aralıq Turizm sektoru iqtisadiyyatın sürətlə inkişaf dənizinin bir-birindən gözəl sahili əraziləri, klassik edən sektoru olmaqla davamlı dəyişkən demo- arxeoloji və tarixi yerləri ilə bütün dünyada qrafik göstəricilərlə və müxtəlifləşən coğrafiyaya məşhurdur. İrili-xırdalı gözəl və sakit adalar, əsl malikdir. Turizm sektoru iqtisadiyyatın həssas yunan qonaqpərvərliyi ölkəyə turist axınını artıran sektoru kimi qlobal iqtisadi böhranların təsirinə amillərdəndir [14, səh. 17]. birbaşa məruz qalmasına baxmayaraq, 2009-cu Müasir dövrdə Yunanıstanda turizmin inkişafı ildən etibarən dördillik müddət ərzində böhranın 1960-1970-ci illərdə başlayıb və ölkə dünyada təsirindən çıxaraq yenidən sürətli inkişafa aparıcı mövqelərə çıxıb. Sonrakı dövrdə hotel və başlamışdır [6, s. 7]. Statistik təhlillərə əsaslanan digər turizm infrastrukturu obyektlərinin inşası turizmin iqtisadiyyatda çəkisinin əhəmiyyətli genişləndikcə, ölkəyə gələn turistlərin sayı da olduğunu deməyə əsas verir. Belə ki, bu sektor eyni artmağa başladı. 2004-cü ildə paytaxt Afinada zamanda sosial-iqtisadi inkişafın əsas təkanverici keçirilən Yay Oimpiya Oyunları bu artım tempinə 64

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) əməkdaşlığın qarşılıqlıfaydalı olacağı,xalqlar əməkdaşlığı təşviqetmək niyyəti,turizmsahəsində müvafiq turizmhakimiyyəti orqanlarıarasında münasibətlərini yaxşılaşdırmaq vəikiölkənin və Yunanıstan Respublikasıarasındaturizm təsdiq etmişdir. Sazişdə Azərbaycan Respublikası İlham ƏliyevbuSazişi844nömrəliSərəncamıilə tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti haqqında Saziş”imzalanmışdır. 2005-ciil3iyun Hökuməti arasındaturizmsahəsindəəməkdaşlıq Respublikası Hökuməti və Yunanıstan Respublikası tərcübədən faydalanmağatəşəbbüsgöstərir. Yunanıstanın turizmsahəsindəqazandığı də Yunanıstan Respublikasıdır. Azərbaycan yaxından əməkdaşlıqetdiyiölkələrdənbiri mövcuddur. Azərbaycanın turizmsahəsiüzrə keyfiyyəti vəbütüntəbiigözəlliklərvar”[9]. bilərik. Bununüçünburadamisilsizhəyat buraya daimiyaşamağacəlbetməklənailola keyfiyyətlərini yüksəltməkhesabınaəcnəbiləri “Lakin uzunmüddətliqurtuluşayalnızxidmət iqtisadiyyatın inkişafınınlokomotiviolabilər. Yunanıstanın rəqabətüstünlüyüdürvəbütün fessoru Teodor Pelaqidisqeydedirki,turizm də inkişafetmişdir. olunan konfransturizmivəaqroturimkimisahələr amillər sırasındadır. Yunanıstanda çoxnadirhesab mədəni məkanlardaturistaxınınısürətləndirən Salonikidir. Afinadakı Akropolmuzeyikimitarixi- zamanda ölkəninikinciənböyükşəhəriolan dağı, Pella,Böyükİsgəndərindoğulduğuvəeyni zamanda cəlbediciməkanlarolanXalkidiki,O­ ölkənin şimalındakıMərkəziMakedoniya,eyni məhsulunun 15faizinitəşkiledir[12,səh.11]. bölüşdürür vəbusahəölkəninümumidaxili dünya turizmistiqamətləriarasında10-12yerləri 17,5 milyonaendi.Ümumiyyətlə, Yunanıstan halda, böhranınbaşladığı2008-ciildəburəqəm milyon əhalisiolanölkəyə19turistgəldiyi da mənfitəsirgöstərib.Məsələn,2007-ciildə 11 yaşanan maliyyə-iqtisadiböhranıturizmsektoruna xüsusilə təkanverdi.Bununlabeləsonillərölkədə 2005-ci ilaprelin7-dəBakıda“Azərbaycan Bu antikdövlətinböyükturizmtəcrübəsi Pirey Universitetininiqtisadiyyatüzrəpro Yunanıstanın ənçoxsəfəredilənregionları Yunanıstanın turizmsahəsindəböyük təcrübəsindən yararlanmaqzərurəti - limp həmçinin Azərbaycan Turizm İnstitutununmüəllim menecerləri, turizmşirkətlərinin rəhbərişçiləri, aparılmışdır. Seminardamehmanxanavərestoran Nazirliyinin 10nəfərmütəxəssisi tərəfindən keçirilmişdir. Seminar Yunanıstanın Turizm üzrə yenimeyillər”mövzusundaseminar dəstəyi ilə“Qonaqpərvərlikvə Turizm Sənayeləri çərçivəsində Yunanıstanın ölkəmizdəkisəfirliyinin Turizm Nazirliyiarasında birgə əməkdaşlıq Mədəniyyət və Turizm Nazirliyivə Yunanıstanın məkanı kimikəşfetməyəbaşlayıblar”[13,səh.5]. Azərbaycan turistləri Yunanıstanı cəlbediciturist dur vəbununlabağlırazılaşmadavar. Artıq turizm sahəsindəqarşılıqlıəməkdaşlıqmövcud sualına cavabındademişdir:“Ölkələrimizarasında əlaqələrinin inkişafıhaqqındanədeyəbilərsiz?” tin “Azərbaycanla Yunanıstan arasındaturizm İoannis Metaksasmüsahibəsizamanıjurnalis Bakıdakı fövqəladəvəsəlahiyyətlisəfiri yaxından tanışolublar. [4,səh.9]. “Hyatt Regency”vədigərmehmanxanalarınişiilə “Club HotelCasinoLoutraki”,“SantaMarina”, “İmperial”, “Vouliagmeni Suites”,“KingGeorge”, Regency Hyatt”,“Metropolitan”,“PortoCarras”, çərçivəsində iştirakçılarməşhur“HotelCasino əməkdaşlıqla bağlımüqavilələrimzalayıblar. Səfər yaxın turistşirkətivəbiroqədərdəhotelləqarşılıqlı şəhərlərində olaninfoturiştirakçılarıtəxminən20-yə Xanya, Saloniki,Xalkidiki,RetimnovəLutraki Bir həftədavamedənsəfərmüddətində Afina, iştirakı ilə Yunanıstanda infoturtəşkilolunmuşdur. və KİV-lərin nümayəndələrindənibarətheyətin səfirliyinin birgə təşkilatçılığıiləturizmşirkətlərinin rizm Nazirliyininvə Yunanıstanın ölkəmizdəki Azərbaycan RespublikasıMədəniyyətvə Tu- olunmuşdur [1]. Turizm Konfransınıntövsiyələrinəuyğuntərtib Millətlər Təşkilatının BeynəlxalqSəyahətvə tyabr tarixlərindəRomadakeçirilmişBirləşmiş və tövsiyələrinə,1963-cüil21avqust–5sen olan Avropada turizmintəşviqinədairprinsip və ƏməkdaşlıqKonfransının Yekun Aktına daxil Helsinkidə imzalanmış Avropada Təhlükəsizlik göstərilmişdir. Saziş1975-ciil1avqusttarixində qarşılıqlı bilgivəanlaşmaüçünəhəmiyyəti arasında turizmmünasibətlərinininkişafının 2009-cu il2-6fevraltarixlərində Azərbaycanın 2008-ci il29noyabrtarixində Yunanıstanın 2008-ci ilnoyabrın23-dəndekabrın1-dək - - - GEOSTRATEGİYA və tələbələrindən ibarət 120 nəfərlik nümayəndə 2012-ci il yanvarın 30-da “AtaTravel” MMC iştirak etmişdir. Bu seminarın keçirilməsində ilə Yunanıstanda fəaliyyət göstərən “Le Grand” əsas məqsəd yemək-içmək və mehmanxana turizm şirkəti ilə rəsmi tərəfdaşlıq müqaviləsi sahələrində çalışan işçilərin peşəkarlıq səviyyəsinin imzalanmışdır. Yunan şirkəti ilə əldə olunan yüksəldilməsi, həmçinin, turizm şirkətlərində işin razılaşmaya əsasən, Azərbaycan turistlərinin düzgün qurulmasından ibarət olmuşdur. Ölkəyə Yunanıstana səyahətləri, turları təşkil olunur. Qeyd turizm sahəsində müəyyən mənada yeniliklər edək ki, “Le Grand” şirkəti 1985-ci ildə yaradılıb. gətirmiş seminarlarda, ölkəmizi Mədəniyyət və Şirkət turistlərə Yunanıstanın bütün şəhərlərinə, Turizm naziri Əbülfəs Qarayev və nazirliyin turizm Krit, Koş, Santorini, Rodos və s. adalarına turlar şöbəsinin müdiri Aydın İsmiyev, Yunanıstanı isə təklif edir [2, səh. 6]. Turizm Nazirliyinin turizm üzrə təhsil və treninq 2014-cü il 9 oktyabr tarixində iki ölkə təşkilatının beynəlxalq ictimai əlaqələr ofisinin arasında turizm əlaqələrinin perspektivləri və müdiri Spiros Qasparinatos, həmçinin Yunanıstanın Yunanıstanın turizm potensialı haqqında fikirlərini ölkəmizdəki fövqəladə və səlahiyyətli səfiri İoannis bölüşən Yunanıstanın Bakıdakı fövqəladə və Metaksas və səfirliyin iqtisadi, ticarət üzrə birinci səlahiyyətli səfiri Dimitrios Tsounqas bildirmişdir: katibi Olqa Mezeridou Fauova təmsil etmişdir [11, “Yunanıstanda turizmin bütün sahələri inkişaf edib. səh. 9]. Bizim gözəl çimərliklərimiz var. Eyni zamanda 2010-cu il 9-16 iyun tarixlərində ölkəmizin arxeoloji məkanlara, dağlara, zəngin mətbəxə kütləvi informasiya vasitələrinin bir qrup malikik. Yeri gəlmişkən, biz mətbəx və idman nümayəndəsi Bakı ilə Xanya arasında birbaşa turizmini inkişaf etdirməyə çalışırıq. Məsələn qolf aviasiya reysinin açılışı ərəfəsində Yunanıstanda və tennis kortları bu sıraya aiddir. Bununla bağlı səfərdə olmuşdur. Media qrupu Yunanıstan- Yunanıstanda milli turlar keçirilir. Biz həmçinin Azərbaycan parlamentlərarası dostluq qrupunun dini turizmi də inkişaf etdirmək niyyətindəyik. rəhbəri xanım Antania Altoniu və Yunanıstanın Ölkəmizdə yüzlərlə kilsə var. Spa, dağlara turizm üzrə baş katibi Georgi Pousalos ilə keçirilən dırmanma, tibbi turizm üçün də perspektivlər 65 görüşlər zamanı qədim Ellada torpağının güclü mövcuddur. Çox gözəl müalicə ocaqlarımız, turizm potensialı olduğu, Azərbaycanla Yunanıstan yüksək səviyyəli həkimlərimiz var, müalicə və arasında genişmiqyaslı iqtisadi və mədəni əlaqələr turizm səfərlərini bir paketdə təqdim edirik” [15, çərçivəsində turizmə də geniş yer ayrılması zərurəti səh. 4]. diqqətə çatdırılmışdır [8, səh. 3]. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Yunan turistlərin ölkəmizə Əliyevin 2011-ci il 15 fevral tarixində imzaladığı cəlb olunması ilə bağlı təşəbbüslər sərəncamla 2011-ci il Azərbaycan Respublikasında Təbii ki, ölkəmizin əsas məqsədi Yunanıstanın “Turizm ili” elan edilmişdir [5]. Bununla bağlı turizm sahəsində təcrübəsindən istifadə etməklə jurnalistin “turizm ili çərçivəsində ölkələrimiz yanaşı, yunan turistlərin ölkəmizə səfərlərini təşkil arasında turizmi inkişaf etdirmək üçün nə etmək etməkdir. Bunun üçün Yunanıstanda keçirilən olar?” sualına cavabında Yunanıstanın Bakıdakı beynəlxalq turizm sərgilərində mütəmadi olaraq fövqəladə və səlahiyyətli səfiri İoannis Metaksas iştirak edilməsi arzuolunandır. demişdir: “Yunanıstan azərbaycanlı turistlər üçün 2010-cu il noyabrın 18-dən 21-dək Yunanıstanın açıq ölkədir. Bizim ölkəmizdə turizm üçün hər Saloniki şəhərində HELEXPO-nun təşkilatçılığı cür imkan var: yüksək səviyyəli xidmət, ən gözəl ilə “Philoxenia” 26-cı Beynəlxalq Turizm Sərgisi otellər və s. Azərbaycan xalqına Yunanıstandan keçirilmişdir. Sərgidə bir çox dünya dövlətlərinin bəhs etməyə ehtiyac yoxdur. Onlar bizim ölkəni turizm təşkilatlarının və biznes sektorunun yaxşı tanıyırlar. Ötən illərdə Azərbaycandan çox nümayəndələri, turizm agentlikləri və hotellərin sayda turist ölkəmizə səfər edib. Mən inanıram təşviqatı, eyni zamanda Qara dəniz hövzəsinə ki, bu daha da artmalı və inkişaf etməlidir. daxil olan ölkələrin turizm şirkətləri üçün UNDP- Yunanıstanın Azərbaycandakı səfirliyi Azərbaycan nin “Qara dəniz ticarət və investisiya təşviqatı” turistlərinin viza məsələsini çox qısa vaxtda həll proqramı çərçivəsində biznes-forum keçirilmişdir. etməyə çalışır” [10, səh. 5]. 4 gün davam edən sərgidə ölkəmizin turizm 66

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) reyslərin olmamasıdır”[17]. səbəb isə Azərbaycandan Yunanıstana birbaşa buraya dahaazgəlir. Bu,birincisəbəbdir. İkinci yaxşı təbliğolunmayıb,bunagörədəyunanlar və Fransanıgəzirlər. Ölkənizturizmsahəsində ölkələridir. Avropa ölkələriarasındaənçoxİtaliya qış mövsümündəgedirlər. Buisədahaçox Avropa yunanlar özölkələrindəqalırlar. Səfərlərə dahaçox gəlməməsinin səbəblərinidəaçıqlayıb:“Yayda Səfir həmçininyunanların Azərbaycana dahaçox buraya Yunanıstandan daha çoxturistgələbilər”. olunarsa vəbirbaşatəyyarəreysləriaçılarsa, “Azərbaycanın turizmimkanlarıdahayaxşıtəbliğ turistlərin sayınınazlığıhaqqındabildirib: zamanı Yunanıstandan Azərbaycana gələn ölkəmizdəki səfiriDimitrios Tsounqas müsahibəsi Statistik məcmuə/Bakı,2019 Mənbə: [7,səh.25]“Azərbaycandaturizm”/ səh. 9]. etdirməyən xəritəsistenddəntamamiləsökülüb[3, etirazından sonraErmənistanınhəqiqətiəks kimi göstərilib.Lakinazərbaycanlıtələbələrin Dağlıq QarabağErmənistanıntərkibhissəsi atıblar. Beləki,sərgidə Ermənistanınxəritəsində sərgilərdə olduğukimi,buradadatəxribataəl şəkərbura dadıblar. Qeydedək ki,ermənilərbütün lar Azərbaycan millişirniyyatlarıolanpaxlavavə filmləri sərgi iştirakçılarınahədiyyəedilib,qonaq­ rəsmləri iləəlaqəlibukletlər, Azərbaycanın təşviqat həqiqətləri” kitabları,Bakışəhəri,Qobustanqaya eyni zamandaHeydərƏliyevFondunun“Qarabağ verilib, Azərbaycanla bağlıkitabvəbroşürlər, stendi ziyarətedəninsanlaraətraflıməlumat və mədəniyyətimiz,iqtisadiyyatımızhaqqında li xörəklərimiz,regionlarımız,turizmpotensialımız qarşılayıb, Azərbaycan millixalçanümunələri,mil Azərbaycanın milligeyimindəolantələbələr ilə yüksəksəviyyədətəqdimolunub.Ziyarətçiləri Azərbaycanın Yunanıstandakı səfirliyinindəstəyi potensialı GənclərvəİdmanNazirliyinin Yunanıstandan Azərbaycana gələnəcnəbilər və 1320 2013 2016-cı il10oktyabrtarixində Yunanıstanın vətəndaşlığı olmayanşəxslərinsayı 1712 2014 2112 2015 1276 2016 1464 2017 1519 2018 - Strateji_yol_xeritesi/Turizm_s%C9%99nayesinin_ Xəritəsi, 98s.//https://azertag.az/store/files/ turizm sənayesinininkişafına dairStratejiYol www.e-qanun.az/framework/21629 Respublikası Prezidentinin sərəncamı //http:// “Turizm ili”elanedilməsihaqqında Azərbaycan “Mədəniyyət”. 13dekabr2008-ciil.№97(613) noyabr 2010-cuil.№83(790) Yunanıstanda təqdimedilib//“Mədəniyyət”26 “Mədəniyyət” 1fevral2012-ciil.№7(903) “Le Grand”turizmşirkətinintərəfdaşıoldu// work/9969 Prezidentinin sərəncamı//http://e-qanun.az/frame təsdiq edilməsibarədə Azərbaycan Respublikası turizm sahəsindəəməkdaşlıqhaqqındaSaziş”in və Yunanıstan RespublikasıHökumətiarasında imzalanmış “AzərbaycanRespublikasıHökuməti turizm sənayesi. qonaqpərvərlik, infoturlar, qarşılıqlıəməkdaşlıq, Açar sözlər: verir. həm coğrafimövqeyi,dəzəngintarixiimkan kündür. Çünkibunaölkəmizinhəmtəbiişəraiti, sahəsindən bucüryüksəkgəlirgötürməsimüm lar əlavəgəlirgətirir. Azərbaycanın daturizm Yunanıstanın büdcəsinətəqribən4milyarddol hər ilortahesabla11 milyonturistgəlir. Buisə Turizm sənayesininprioritetolduğu Yunanıstana şansdan yüzfaizlikistifadəyəüstünlükverirlər. yaxşı dərkedənyunanlartəbiişəraitinyaratdığı tun vəşərablauzağagetməyinmümkünsüzlüyünü tətbiqi iləözturizminiinkişafetdirir. Mərmər, zey- təhsili üzərindəyeniideyavətexnologiyaların mədəniyyəti, memarlığı,incəsənəti,fəlsəfəsi, tonun vətəniqədim Yunanıstan özününçoxəsrlik və Esxilin,SofoklEvripidin, Aristotel vəPla ölkələrlə genişəlaqələrqurmaqlazımdır. Homer Yunanıstan kimibusahədəyüksəkgəlirgötürən turizm sahəsiniinkişafetdirməküçünilknövbədə 6. Azərbaycan Respublikasındaixtisaslaşmış 5. Azərbaycan Respublikasında 2011-ci ilin 4. Abdullayeva F. İnfoturlar davamlıolmalıdır// 3. Abdullayeva F. Azərbaycan turizmi 2. Abdullayeva F. “AtaTravel” Yunanıstanın 1. 2005-ciilaprelin 7-dəBakışəhərində Sonda qeydetməkistərdikki, Azərbaycanda Yunanıstan, turizm,mədəniyyət, Ədəbiyyat Nəticə - - - - GEOSTRATEGİYA inki%C5%9Faf%C4%B1na_dair_strateji_yol_xer- and spiritual aspects of human development. This itesi.pdf article discusses some aspects of tourism coopera- 7. “Azərbaycanda turizm” / Statistik məcmuə tion between Azerbaijan and Greece. Azerbaijan / Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika wants to capitalize on Greece’s extensive experi­ ­ Komitəsi, Bakı, 2019, 99 s. https://www.stat.gov.az/ ence in tourism. On April 7, 2005, an Agreement source/tourism/ on cooperation in the field of tourism between the 8. Cabbarlı A. Qədim Ellada həm də müasirliyin Government of the Republic of Azerbaijan and the simvoludur // “Azərbaycan”. 20 iyun 2010-cu il. № Government of the Hellenic Republic was signed 131 (5532) in Baku. After this agreement, a number of tourism 9. Greece sees its future as the Florida of projects were implemented between the two coun- Europe. 29.06.2019 // https://www.theguardian. tries. com/world/2019/jun/29/greece-tourism-florida-of- europe Keywords: Greece, tourism, culture, hospitality, 10. Qaraxançallı A. Yunanıstan Azərbaycanla infotours, mutual cooperation, tourism industry. birbaşa əməkdaşlıqda maraqlıdır // “Zaman” 18- 20 iyun 2011-ci il. РЕЗЮМЕ 11. Qurbanlı T. Qonaqpərvərlik və Turizm Ильяс Гусейнов Sənayeləri üzrə yeni meyillər // “Səs”. 3 fevral Некоторые аспекты взаимного 2009-cu il. № 20 (3305) сотрудничества в сфере туризма между 12. Mehparə. Yunanıstan // “Mədəniyyət” 25 Азербайджаном и Грецией iyun 2014-cü il. Туризм является ключевым инструментом 13. Mehparə. Yunanıstan üçün Azərbaycan содействия миру между странами, сближению çox mühüm regional tərəfdaşa çevrilib // разных народов, глобализации, развитию “Mədəniyyət”. 29 noyabr 2008-ci il. № 94 (610) искусства и культуры, духовному развитию 14. Mirələmov H. Sokratın vətənində // “525-ci наций, их физическому здоровью и отдыху. 67 qəzet” 21 dekabr 2013-cü il. № 235 (4011) Расширение туризма означает создание 15. Pərvanə. “Azərbaycana səfir təyinatı новых рабочих мест, улучшение платежного təklifinə dərhal “bəli” dedim” // “525-ci qəzet” 9 баланса страны и обеспечение физических oktyabr 2014-cü il № 182 (4199) и духовных аспектов человеческого 16. World Tourism Organization (2018), развития. В этой статье рассматриваются UNWTO Annual Report 2017, UNWTO, Ma- некоторые аспекты сотрудничества в сфере drid, DOI: https://www.e-unwto.org/doi/ туризма между Азербайджаном и Грецией. book/10.18111/9789284419807 Азербайджан хочет извлечь выгоду из 17. Yunanıstan səfiri: Azərbaycanın tu- большого опыта Греции в туризме. 7 апреля rizmi yaxşı təbliğ edilməyib // https://oxu.az/tu- 2005 года в Баку было подписано Соглашение rism/153414 о сотрудничестве в области туризма между Правительством Азербайджанской Республики и Правительством Греческой Республики. SUMMARY После этого соглашения между двумя странами Ilyas Huseynov был реализован ряд туристических проектов. Some aspects of mutual cooperation in tourism between Azerbaijan and Greece Ключевые слова: Греция, туризм, культура, Tourism is a key tool to promote peace bet­ госте­приимство, инфотуры, взаимное ween countries, the rapprochement of different сотрудничество, индустрия туризма. peoples, globalization, the development of art and culture, the spiritual development of nations, their physical health and relaxation. Tourism expansion means creating new jobs, improving the country’s balan­ce of payments and ensuring the physical 68

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) ƏLİYEVİN TARİXİ XİDMƏTLƏRİ İqtisadiyyat şəhər təsərrüfatının inkişaf etidirilməsində əsas şəhər təsərrüfatınıninkişaf etidirilməsindəəsas artırılmasında, yenimüəssisələrin yaradılmasında, sürətləndirilməsində, onun sənayepotensialının ki, Sumqayıtınsosial-iqtisadi inkişafının Bu cüryanaşmahəmindövrdədeməkolar geridə qalmaq,hərhansıbirlənglikyolverilməzdir. müəssisələrinin inşaedilibmənimsənilməsində proqressiv birsahədir, busəbəbdəndəyenikimya sənayesi respublikaüçünmühüməhəmiyyətiolan alan HeydərƏliyevvaxtiləqeydedirdiki,kimya sahəsinin respublikaüçünəhəmiyyətininəzərə müəssisələrinin rolunuvəümumiyyətlə,busənaye həcmdə həyatakeçirilmişdir[3]. istehsalatların yenidənqurulmasıtədbirlərigeniş istismara verilməsi,bunlarlabərabərmövcud daha məhsuldarvəsəmərəlitexnolojiqurğuların yeni istehsalatsahələrinin,müəssisələrinyaradılması, Sumqayıtda sənayemərkəzininyenidənqurulması, Əliyevin təşəbbüslərisayəsində1970-80-ciillərdə şəhərində dəözifadəsinitapmışdır. Beləki,Heydər görülməsini təmin etmişdir və bütün bunlar Sumqayıt intensivləşdirilməsində böyükhəcmlitarixiişlərin sürətləndirilməsində vəsosial-iqtisadiinkişafın respublika iqtisadiyyatınıninkişafdinamikasının rəhbərliyinə başlamışuluöndərHeydərƏliyevin Əliyevin tarixixidmətləriolmuşdur[2]. formalaşmasında ÜmummilliliderimizHeydər güclü sənayemərkəzivəinkişafetmişşəhərkimi qiymətləndirilməsi vacibşərtlərdəndir. Sumqayıtın tarixi aspektlərinaraşdırılmasıvəobyektivolaraq Sumqayıt şəhərinininkişafıiləbağlıiqtisadi- qeyd edilməsiqəraraalınmışdır[1].Bubaxımdan, yubileyinin genişmiqyasdavətəntənəlişəraitdə tarixli SərəncamıiləSumqayıtşəhərinin70illik Ölkə PrezidentiİlhamƏliyevin2019-cuil14fevral KİMİ İNKİŞAFINDA HEYDƏR SUMQAYITIN SƏNAYE MƏRKƏZİ Sumqayıt şəhərinin sənaye potensialında kimya Sumqayıt şəhərininsənayepotensialındakimya 1969-cu ildə Azərbaycan Respublikasının Bu ilSumqayıtşəhərinin70yaşıtamamolur. Boru-Prokat Zavodu”nda vəziyyətlə yerində tanış Boru-Prokat Zavodu”nda vəziyyətləyerindətanış - nəhəngmetallurgiya zavoduolan-“Azərbaycan Sumqayıtda olmuşdur. Busəfərzamanıəsas məqsəd rorayonun bünövrəsiqoyuldu. yaşayış binasıtikilibistifadəyəverildivə12-cimik - ildə Ticarət Mərkəzi,Gözxəstəxanası,12mərtəbəli sosial-iqtisadi inkişafdahadasürətləndi,1972-ci olunurdu. HeydərƏliyevinbugəlişiiləSumqayıtda lar vədondurucularüçünmotor-kompressor istehsal avadanlığı əsasındaqurulmuşmüəsissədəsoyuducu - “Nippon Elektrikİndustri”şirkətininlisenziyası, sorlar” zavoduistifadəyəverilmişdir. Yaponiyanın məsləhəti iləSumqayıtda1971-ciildə“Kompres- iş, məişətşəraitiiləmaraqlanmışdı.Məhzonun gəzərək, buraxılanməhsullarınkeyfiyyəti,insanların ki, HeydərƏliyev“ÜzviSintez”zavodununsexlərini yüksəlikliyi yaratdı,əsaslızəminformalaşdırdı.Belə müəssisələrinin dahasürətliinkişafıüçünruh verməklə, sonrakıillərdəSumqayıtın,onunsənaye istiqamətində zəruritapşırıqvətövsiyələrini dövrlərdə dahagenişpotensialınınformalaşdırılması nurdu. HeydərƏliyevbusahənininkişafıvəsonrakı Avropanın ənirikimya kombinatlarındanhesabolu- dövrdə “ÜzviSintez”zavodukeçmişSSRİ-ninvə dostluğu mitinqindəiştiraketmişdi[4].Həmin ilə “ÜzviSintez”zavodundaolmuş,sovet-rumin 7-də səfəretmişvəRumıniyanınınümayəndəheyəti rəhbəri kimiSumqayıta1971-ciilinaprelayının görülmüşdür. dayanıqlı vətarazlıinkişafıüçünzəruritədbirlər sosial-iqtisadi inkişafınayenitəkanverilmiş,şəhərin onun hərdəfəSumqayıtdaolmasındansonraşəhərin alınmaqla, 16dəfəSumqayıtasəfəretmişdirvə müstəqilliyin bərpasındansonrakıdövrlərdənəzərə mərkəzində saxlayırdıvəhəmindövrdənbaşlayaraq, götürülmüşdü. UluöndərSumqayıtıdaimdiqqət 30 noyabr 1973-cü ildə Heydər Əliyev ikinci dəfə 30 noyabr1973-cüildəHeydər Əliyevikincidəfə İlk dəfəUluÖndər Azərbaycan Respublikasının İqtisad elmləridoktoru,SumqayıtDövlət Universitetinin“Dünya iqtisadiyyatıvə UOT: 330.8:330.88:332.12 marketinq” kafedrasınınprofessoru E-mail: [email protected] ŞƏFA ƏLİYEV GEOSTRATEGİYA olmaq idi və metallurqlarla görüşərək, öz irad və runun gücləndirilməsi və bu sahədə səmərəliliyin təkliflərini bildirmişdir. Metallurgiya müəssisələri artırılması üçün bir-birinin ardınca yeni istehsal ilə yanaşı, Sumqayıtda toxuculuq müəssisələtinin sahələri yaradılmış, Sumqayıtın sənaye strukturu tikintisinin başa çatdırılması ilə bağlı müvafiq diversifikasiyalaşdırılmışdır [6]. Ağır sənaye sahələri tapşırıqlar vermişdir. Azərbaycan Boru-Prokat ilə yanaşı, digər daha perspektivli, elm və texnologi- zavodunun Partiya Komitəsinin Konfransında çıxışı yalar tutumlu iqtisadiyyat sahələrinin inkişafına start zamanı Heydər Əliyev demişdir: “Hər dəfə zavoda verilmişdir [7]. Xüsusilə, şəhərdə toxuculuq sənayesi gələndə, yəqin edirsən ki, burda təqribən 20 millətin müəssisələri yaradılması hesabına həmin dövrdə nümayəndələrindən ibarət səmimi kollektiv çalışır. artıq dinamik şəkildə artım nümayiş etdirən şəhər Kollektivin işi heç də həmişə rəvan getməmişdir. əhalisinin işlə təminatı problemlərinin, o cümlədən, Məsələn, 1969-cu ildə zavod acınacaqlı vəziyyətdə qadınların işlə təminatı sahəsindəki çətinliklərin idi. Buna görə də biz müəssisədə işlərin vəziyyəti əhəmiyyətli hissəsi aradan qaldırıldı. Məsələn, ilə dərindən maraqlanmağa, geriliyin səbəblərinin Sumqayıtda XX əsrin 70-ci illərində “Üst trikotaj” aşkara çıxarmağa və bu geriliyin aradan qaldırmağın fabriki və “Xovlu iplik” fabrikləri işə salınmışdır. yollarını müəyyən etməyə məcbur oluruq... Zavo- Bu sahədə işləyənlərin 80 faizindən çoxu gənc dun rəhbərliyi möhkəmləndirildi və vəziyyət çox qadınlardan ibarət idi. Eyni zamanda, Xovlu iplik çəkmədən yaxşılaşdı... İşdə ciddi dönüş yaratmaq, fabriki respublikanın 20-dən çox müəssisəsi üçün təsərrüfatın idarə olunmasının intensiv metodlarına xammal istehsal edirdi [8, s.71]. daha çox fikir vermək lazımdır. İqtisadi yüksəlişi Bundan əlavə, kimya və neft kimya komplek- təmin etmək üçün əmək məhsuldarlığını artırmaq, el- sinin sürətli inkişaf mərhələlərindən biri kimi 1970- mi-texniki tərəqqini sürətləndirmək, mövcud istehsal 1980-ci illər daha çox yadda qalmışdır. Belə ki, qurğularından istifadə etmək, təsərrüfata sərf edilmiş respublikada kimya sənayesinin geniş və hərtərəfli hər manatın, işlədilən metalın və digər materialların inkişafına diqqət və qayğı göstərən ümummilli hər tonunun daha çox səmərə verməsini təmin etmək liderimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə kimya lazımdır [5]. Heydər Əliyevin bu proqram xarakterli sənayesinin əsasını təşkil edən Sumqayıtın sənaye çıxışı həmin dövrdə Sumqayıtda iri müəssisələrin iqtisadi kompleksinin potensialını artırmaq üçün 69 bütün kollektivlərini və rəhbərliklərini səfərbər tarixi işlər görülmüşdür. Heydər Əliyev Sumqayıtda etdi, əmək və istehsalat intizamını gücləndirdi və növbəti dəfə 1974-ci il yanvar ayının 31-də olmuş ümumilikdə, şəhərin sosial-iqtisadi inkişafının və Sumqayıt Şəhər Partiya Təşkilatının XVIII intensivləşdirilməsinə əlavə stimullar verdi. Konfransında iştirak etmişdir. Bu Konfransda şəhərin Qeyd edək ki, Sumqayıtın tarixində elə dövrlər sosial-iqtisadi inkişafındakı nöqsanlar açıq şəkildə vardır ki, onlara xüsusi yanaşmalar tələb olunur. verilmiş, xüsusilə, yeni yaşayış rayonlarının su və 1970-ci illərin əvvəllərində Sumqayıtın sosial- yanacaqla təchiz olunması məsələsinə məsuliyyətsiz iqtisadi inkişafının tarixində tamamilə yeni bir yanaşanlar tənqid olunmuşlar. Gənclərlə aparılan mərhələ başladı və bu proseslərin nəticələri 1985-ci işlərin gücləndirilməsinin vacibliyi bildirilmişdir. ilədək özünü fəal şəkildə göstərdi. Həmin dövrdə Konfransda böyük nitq söyləyən Heydər Əliyev Sumqayıt nəinki Azərbaycanın, ümumilikdə keçmiş demişdir: “İqtisadiyyatın inkişafında, ictimai-siyasi SSRİ-nin ən güclü və dinamik inkişaf edən sənaye həyatda, şəhər tikintisində Sumqayıt əməkçilərinin şəhərlərindən birinə çevrilmişdir. Şəhərdə sosial- nailiyyətləri şəksizdir... Boru-Prokat zavodunda, sin- iqtisadi inkişafın bütün aspektləri üzrə kompleks tetik kauçuk zavodunda və xüsusən, ötən il yarıtmaz və sistemli tədbirlər görülmüş, şəhər təsərrüfatının işləmiş Sumqayıt Kimya Sənayesi Müəssisələri müasir şəhərsalma standartlarına uyğunlaşdırılması Birliyində böyük ehtiyat mənbələri vardır. Kompres- təmin edilmiş, şəhər əhalisinin rahat yaşaması və sorlar zavodunun sənaye qurğularından yol verilməz işləməsi potensialı yaradılmışdır. Yeni məktəblər, dərəcədə ləng istifadə edilir, halbuki bu zavod üçün xəstəxanalar, uşaq baxçaları, sosial obyektlər is- avadanlıq satınalınmasına dövlət xeyli valyuta sərf tismara verilmiş, şəhərin küçə və prospektləri etmişdir. Ötən il əsas fondların işə salınmasına dair abadlaşdırılmış, mənzil fondu əhəmiyyətli səviyyədə planını yerinə yetirməmiş Sumqayıt inşaatçılarının artırılmış, yeni yaşayış mikrorayonları salınmış, da öz işlərini yaxşılaşdırmaq üçün hər cür şərait şəhərdə kommunal xidmət sahələrinin inkişaf vardır” [9]. Təhlillər göstərir ki, məhz Heydər etdirilməsinə, nəqliyyat sisteminin gücləndirilməsinə Əliyevin bu sağlam və obyektiv tənqidi nitqindən xüsusi önəm verilmişdir. Sənaye infrastruktu- sonra Sumqayıtda sosial-iqtisadi inkişaf xeyli 70

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) etmək lazımgəlir. Məlumdurki,respublikamızın bəzi kimyəviməhsulların əhəmiyyətinixüsusiqeyd təşəbbüsü ilərespublikamızda genişistehsalolunan müddətdə həyatakeçirirdi. Ölkərəhbərininbilavasitə strateji qərarlarıvaxtında qəbul edirvəonlarıənqısa uzaqgörənliyi vəmüdrikliyiondadırki,o,lazımolan inkişafında həllediciroloynamışdır. HeydərƏliyevin iqtısadiyyatının deyil,bütövlükdə,Zaqafqaziyanın yaradılmış irikimyamüəssisələritəkcə Azərbaycan di. MəhzHeydərƏliyevinsəylərinəticəsində sənayesinin inkişafınaxüsusiəhəmiyyətverir respublikamıza rəhbərlikedərkən,o,kimya əhatəliliyindən sözaçır. XXəsrin70-80-ciillərində inkişafı üçünfikirvəlayihələriningenişliyindən, şeyə qadirdir”sözlərionunrespublikanıngələcək Heydər Əliyevin“iqtisadiyyatıgüclüolandövləthər təşəbbüsləri, tövsiyələriəhəmiyyətliroloynamışdır. bu proseslərinreallaşdırılmasındaHeydərƏliyevin cu tozlarınümumihəcmi120minəçatmışdırvə artıq 1978-ciildəSumqayıtdaistehsalolunanyuyu­ yeni kimyamüəssisələrinintikintisinəbaşlanıldıvə Sumqayıtda əhalininməişəttələbatınıödəməküçün istifаdəyə vеrilmişdir. gücü 136mintоn/ilоlаndənəvərsupеrfоsfаtsехləri gücü 450mintоn/ilоlаnsulfаtturşusu,1980-ciildə gücü аrtırıldı.Supеrfоsfаtzаvоdundа1975-ciildə yеnidənqurmа işlərihəyаtаkеçirildi,оnlаrınistеhsаl qətrаnlаrı vəs.istеhsаlеdənmüəssisələrdəisə yüksək təzyiqlipоliеtilеn,еpоksidvəpоliеfir burахаn böyükmüəssisəvəkоmplеkslərişəsаlındı, gübrələri, divinil,butаdiеn-nitrillаtеksikimiməhsul ümumilikdə, sintеtikyuyucuvаsitələr, supеrfоsfаt imicini əsаslışəkildəаrtırırdı.1980-ciillərdə, də tаnınmаsınıvəоnunirisənаyеmərkəziоlmаsı bu şəhərindigərrеspublikаlаrdаvədövlətlərdə kimi аmillərSumqаyıtınözününinkişаfıiləyаnаşı, kompleksdə işləyirdi.Qеydеtməklаzımdırki,bu və sənayedəçalışanlarınhər8nəfərindənbiribu ümumi sənayepotensialının20faizicəmlənmişdi Sumqayıtın kimyakompleksindərespublikanın imkan verdi.Beləki,1980-ciillərinəvvəllərində iqtisadiyyatında aparıcıyerlərdənbirinitutmasına kimya kompleksinin Azərbaycanda Respublikasının da yenidənqurmaişlərininaparılmasıSumqayıt iş görülmüşdür[10].Bukompleksdəgenişmiqyas­ hidrogen ehtiyatlarındansəmərəliinkişafıüçünxeyli kimya kompleksiəsaslısurətdəyenilənmişvəkarbo- dövrü kimiqiymətləndirilir. Həminillərərzindəneft illər Sumqayıtınsosial-iqtisadiinkişafındaintibah intensivləşmişdir vətəsadüfideyildirki,1970-80-ci Bundan əlavə, 1970-ci illərin əvvəllərində Bundan əlavə,1970-ciillərinəvvəllərində ­ tələb olunurdu. Buna görə də, Heydər Əliyevin tələb olunurdu.Bunagörə də,HeydərƏliyevin üçün böyükhəcmdəkənd təsərrüfatıgübrələri SSRİ-də kəndtəsərrüfatının inkişafetidirilməsi olmuşdur. Həmindövrdə Azərbaycan vəkeçmiş Əliyevin butapşırıqvətövsiyələrinin önəmlirolu fəaliyyətinin dahadagücləndirilməsindəHeydər dənizkənarı parkınınsalınmasında,müəssisələrin bazasının gücləndirilməsində,genişsahədəşəhər inkişafında, şəhərtəsərrüfatınınmaddi-texniki [12]. SonrakıdövrlərdəSumqayıtınintensiv park zonasıyaradabilərsinizvəyaratmalısınız” şəhərə çevirməlisiniz,şəhərinətrafındameşə- Lakin sizSumqayıtıdahayaxşı,gözəlbir planlı tikilməsinəvəyaşıllığınaürəkdənheyranıq. idi... BizSumqayıta,onungözəlliyinə,əzəmətinə, sənaye sahələrininyaranıbinkişafetməsidemək əlvan metallurgiyanın, kimyasənayesininvəbaşqa iqtisadiyyatında yenisənayesahələrinin-qaravə bünövrədir. Sumqayıtınyaranması Azərbaycan tərəqqini dahadagenişləndirməküçünyaxşı müəssisələri yaradılmışdırvəbunlarelmi-texniki mütərəqqi, ənperspektivliağırsənayesahələrinin və mədəni-maarifocağıvardır... Sumqayıtdaən və prospektlər, çoxluelmocağı,tədrismüəssisəsi müəssisələr, gözəlevlər, enli vəyamyaşılküçələr ikinci sənayeşəhəridir:buradagüclümüasir sahilində salınmışSumqayıtindiRespublikamızın asda nitqsöyləmişdir:“Xəzərdənizininkimsəsiz yubileyi iləəlaqədartəşkilolunmuştəntənəliicl- zamanı HeydərƏliyevSumqayıtşəhərinin25illik il noyabrayın27-dəbaşvermişdir. Həminsəfər Əliyevin Sumqayıtadigərbirsəfəriisə1974-cü Sumqayıtda tikintisibaşaçatdırılmışdır. Heydər və sonralarçətinliklədəolsa,buunikalqurğunun Sumqayıtda tikilməsihaqqındatəklifverilmişdir qurğularından biriolan-“EP-300”qurğusunun zamanı Azərbaycanın kimyasənayesininəndəyərli və “Kimyasənayesi”İB-dəolmuşdur[11]. Busəfər sənayesinin flaqmanıolan“Boru-Prokat”zavodunda Sumqayıta gəlmişvə Azərbaycanın qarametallurgiya Soveti sədrininImüaviniN.Tixonovla birlikdə cü il28fevraldabaşvermişdir, o,SSRİNazirlər Əliyevin Sumqayıtanövbətisəfərlərindənbiri1974- müxtəlif xariciölkələrədəixracedilirdi.Heydər Azərbaycanın ehtiyaclarınıtəminetməkləyanaşı, müəssisələrində istehsalolunanbuməhsullar sulfanoldan istifadəolunurdu.Respublikanın yuyucu vasitələrinistehsalındaəsasxammalkimi natrium qələvisindənistifadəedilir. Sonillərədək sənayesində vəistilik-elektrikstansiyalarındaisə su hövzələrindəxlorvasitəsilətəmizlənir, neft GEOSTRATEGİYA rəhbərliyi və tapşırığı ilə bu istiqamətdə ardıcıl və məişət evində, uşaq şahmat məktəbində oldu, yaşayış güclü işlər aparılmışdır. Onun sayəsində 1975-ci məhəllərini gəzərək sakinlərlə görüşdü, həmçinin ildə texnoloji avadanlıqları xaricdən gətirilən və Xəzərin sahilində yaradılan kütləvi istirahət zonası illik istehsal gücü 450 min ton olan sulfat turşusu ilə tanış oldu, öz tapşırıq və tövsiyələrini verdi [15]. istehsalatı yaradılmışdır və “Superfosfat” zavo- 1981-ci il aprel ayının 9-da isə Heydər Əliyevin dunda 1980-83-cü illərdə Zaqafqaziyada ilk dəfə Sumqayıta səfəri çərçivəsində Səməd Vurğun adına olaraq, dənəvər superfosfat gübrələri istehsal edən mədəniyyət sarayında keçirilən şəhər partiya fəalları texnoloji kompleks istismara verilmişdir. Növbəti yığıncağında nitq söylədi. Heydər Əliyev qeyd etdi dəfə Heydər Əliyev Sumqayıtda 1978-ci il yan- ki: “Sumqayıt sənaye şəhəridir, Respublika sənaye var ayının 25-də olmuşdur. O, Sumqayıta Sov. istehsalının ümumi həcmində onun xüsusi çəkisi İKP MK katibi M.V.Zimyaninlə birlikdə gəlmiş və sanballıdır - 11 faizdən artıqdır, sənaye potensialı bir Azərbaycan “Boru-Prokat” zavodunun metallurqları milyard manatı ötüb keçmişdir, təbiidir ki, sənaye ilə görüşmüşlər. Heydər Əliyev M.Zimyaninlə istehsalı planlarının Respublika tərəfindən tamamilə birlikdə zavodun əsas sexlərini gəzmiş, avtomat boru və artıqlaması ilə yerinə yetirilməsi Sumqayıt sənaye prokatı stanının işini izləmiş, metallurqların məişət kompleksinin bundan sonra necə işləməsindən otaqlarında olmuş, tikilməkdə davam edən fabrik- xeyli dərəcədə asılı olacaqdır... Buna görə də, şəhər mətbəxə baxmış, fəhlələrlə söhbət etmişlər. Daha sənayesinin təkmilləşdirilməsinə dair daha geniş sonra Neft və Neftkimya Sənayesində Kompleks proqram elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinə tam Avtomatlaşdırma İnstitutunda alimlərin yaratdıqları müvafiq şəkildə həyata keçirilməli və istehsalın cihazlara baxmışlar [13]. Heydər Əliyev 1979-cu il ümumi həcmində son məhsulun xüsusi çəkisinin oktyabr ayın 5-də SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyəti ardıcıl surətdə artırılması təmin edilməlidir” [15]. sədrinin birinci müavini V.V.Kuznetsov ilə birlikdə Bütün bu kimi səylərin və kompleks tədbirlərin Sumqayıta gəlmişlər. Onlar Sumqayıtda “Boru- nəticəsində həmin dövrdə Sumqayıt sosial-iqtisadi Prokat” zavodunda, şəhərin sənaye müəssisələrində inkişaf baxımından yüksək nəticələrə nail olmuşdur. istehsal olunan məmulat nümunələrinin toplandığı Bu gün öz intibahının yeni mərhələsini yaşayan sərgidə olmuş, şəhəri gəzmiş və kolxoz bazarında Sumqayıtın da sovet hakimiyyəti dövründə inkişafı 71 olmuşlar. Bundan əlavə, “Boru-Prokat” zavodunun və nəinki keçmiş SSRİ-də, bütün dünyada tanınması marten sexində poladəridənlərlə söhbət aparmışdır. Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Həmin dövrdə Burada Heydər Əliyev öz çıxışında qeyd etmişdir ki: Heydər Əliyevin böyük qayğısı sayəsində şəhər tari­ “Son illərdə müəssisədə böyük dəyişikliklər olmuş, xinin ən əlamətdar səhifələri yazılıb. Sumqayıtlılar səmimi kollektiv yaranmış, sağlam mənəvi-siyasi ulu öndərin xüsusi diqqət və qayğısını hər zaman hiss şərait bərqərar olmuşdur.” [14]. ediblər. Şəhərin sosial-iqtisadi inkişafında, sənayenin 1980-ci illərin əvvələrində artıq Sumqayıt güc­ formalaşmasında, elmin, təhsilin, mədəniyyətin lü sənaye mərkəzi ilə yanaşı, hərtərəfli inkişaf tərəqqisində bu dahi insanın əvəzsiz xidmətləri edən bir şəhərə çevrilməkdə idi. Şəhər təsərrüfatı danılmaz bir faktdır [16]. dinamik inkişaf edir, küçələr və prospektlər daha da abadlaşdırılır və genişləndirilir, ən əsası NƏTİCƏ yeni yaşayış massivlərinin və mikrorayonlarının Beləliklə, tədqiqat nəticəsində qeyd etmək müm- tikintisi sürətləndirilmişdi. Nəqliyyat, təhsil və kündür ki, 1970-1985-ci illər Sumqayıt şəhərinin səhiyyə sistemlərinin maddi-texniki bazası xeyli sənaye mərkəzi kimi formalaşmasında strateji əhə­ gücləndirilmişdi. Heydər Əliyev Sumqayıta növbəti miyyət­ kəsb etmişdir. Həmin dövrdə bir sıra mühüm səfərlərindən birində - 1981-ci il aprel ayının 8-də sənaye infrastrukturu təsərrüfat dövriyyəsinə daxil Sumqayıtın bir sıra sənaye obyektlərində və sosial- edilmiş və ölkə iqtisadiyyatının sənaye sektorunun mədəni obyektlərdə fəhlələrlə, mütəxəssislərlə, şəhər iqtisadi səmərəliliyinin artırılmasında məhsuldar sakinləri ilə görüşmüşdür. Heydər Əliyev xovlu iplik addımlar atılmışdır. Bütün bunların nəticələrini halına düşən məhsulun hazırlanması texnologiyası aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək mümkündür: ilə maraqlanmışdır. Sonra, Sumqayıt alüminium -Sumqayıt Heydər Əliyevin tarixi xidmətləri zavoduna gələrək, zavodun layihə səviyyəsinə nəticəsində respublikanın və keçmiş SSRİ-nin güclü çatdırılmasını nəinki sürətləndirmək, həm də onun sənaye mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir; gücünü xeyli artırmaq vəzifəsini irəli sürdü. İstehsal -Sumqayıtda o dövrün yüksək texnologiyaları sahələri ilə yanaşı, Heydər Əliyev “Aygün” adlı yeni əsasında sənaye mərkəzi yaradılmış və məhsul 72

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) cevrilib/. com/sumqayit-heyder-eliyevin-arzuladigi-sehere- arzuladığı şəhərəçevrilib”. https://sumqayitxeber. tyabr. - s.1. s.1-2. - s.1. jurnalı, №10-12,Bakı,2003,S.64-69. iqtisadiyyatımızda rolu //“İqtisadiyyatvəhəyat” 2012, 196s. müasirləşdirmə prioritetləri.Bakı:“elmvətəhsil” mövcud potensialdanistifadə,modernləşdirməvə fevral, 2009-cuil,S.6. mərhələləri //“168saat”qəzeti,№06(464),21-27 buraxılış), 2002.-10may, S.29-30. sosial-iqtisadi inkişafındatöhfəsi.Elm(Xüsusi 936 с. реалии иперспективы. Баку. «НУРЛАР». 2004, экономика Азербайджана заполвека, ееновые “Elm vətəhsil”nəşriyyatı,2011, 544s. dentinin Sərəncamı.Bakışəhəri,14fevral2019-cuil. edilməsi haqqında Azərbaycan RespublikasıPrezi- - 70. - 70. mərkəzi, Sumqayıtınsosial-iqtisadiinkişafı,Sumqayıt Sumqayıt, 1970-1985-ciillər, Sumqayıtsənaye Açar sözlər:ÜmummilliliderHeydərƏliyev, tarixi vəstratejiəhəmiyyətkəsbetmişdirs. Sumqayıt şəhərininformalaşdırılmasındaiqtisadi- gücləndirilməsinə imkanvermişdirvəmüasir sürətləndirilməsi, eynizamandaşəhərtəsərrüfatının artırılmışdır; istehsalının həcmiəhəmiyyətlisəviyyədə 16. Zakir Fərəcov: “Sumqayıt Heydər Əliyevin 16. ZakirFərəcov:“Sumqayıt HeydərƏliyevin 15. “Kommunist”qəzeti. - 1981.11 aprel. 14. “SosialistSumqayıtı”qəzeti.-1979.9ok 13. “Kommunist”qəzeti.-1978.26yanvar. -s.1. 12. “Kommunist”qəzeti.-1974.28noyabr. - 11. “SosialistSumqayıtı”qəzeti.-1974.2mart. 10. ƏliyevŞ.T. İrikompleksvəqurğuların 9. “Kommunist”qəzeti.-1974.2fevral.s.2. 8. ƏliyevŞ.T. Sumqayıt sənayemərkəzi: 7. ƏliyevŞ.T. Sumqayıt sənayemərkəzinininkişaf 6. SəmədzadəZ.Ə.HeydərƏliyevin Azərbaycanın 5. “Kommunist”qəzeti.-1973.2dekabr. 4. “Kommunist”qəzeti.-1971.8aprel. -s.1-2 большого3. Самедзаде З.А.Этапы пути- 2. Alıyev H.A.Sumqayıtşəhərinintarixi.Bakı, 1. Sumqayıtşəhərinin70illikyubileyininqeyd -Sumqayıtda sənaye sahələrinin inkişafının -Sumqayıtda sənayesahələrinininkişafının ƏDƏBİYYAT: gait –70. social andeconomicdevelopment ofSumgait,Sum- 1970-1985th years,theSumgait industrialcenter, Key words:thenationalleaderHeydar Aliyev, the Sumgayit aregeneralized. a basisforthemoderndevelopedindustrialcityof of Sumgaitastheindustrialcenterwhichbecame strong baseandpowerfulpotentialofdevelopment Histori­ dar Aliyev’s roleintheseprocessesarenotedtoo. economic developmentoftheSumgaitandHey- are improvedthen.Strategicaspectsofsocialand strengthening ofindustrialcapacitytheSumgait Heydar Aliyev’s determinationinmodernization and are analyzedforthispurpose.Historicalmeritsand gait astheindustrialcenterin1970-1985thyears gated inthearticle.ProcessesofformationSum- ment ofSumgaitastheindustrialcenterisinvesti- – 70. – 70. экономическое развитиеСумгайыта, Сумгайыт социально-индустриальный центр, Гейдар Алиев, 1970-1985-егоды, Сумгайытский Ключевые слова: лидер общенациональный промышленного города Сумгайыта. длясовременного основой развитогостал в качестве который индустриального центра, и мощного потенциала развитияСумгайыта Гейдара Алиева всоздании прочного фундамента заслуги Обобщеныисторические процессах. Сумгайыта ироль Гейдара Алиева вэтих социально-экономического развитиягорода Сумгайыта. Отмечены аспекты стратегические и усилениипромышленного потенциала города Гейдараи решимость Алиева вмодернизации заслуги исторические Раскрыты иобоснованы в1970-1985-хгодах.индустриального центра становления Сумгайытапроцессы вкачестве Анализированы индустриального центра. Гейдара Алиева вразвитииСумгайыта в качестве Historical meritsofHeydar Aliyev indevelop- Historical meritsofHeydar Aliyev indevelop- В статье исследована заслуги исторические Исторические заслугиГейдара Алиева ment ofSumgayitastheindustrialcenter cal meritsofHeydar Aliyev increationofthe в развитииСумгайыта вкачестве индустриального центра SUMMARY РЕЗЮМЕ GEOSTRATEGİYA

UOT: 338:984

ŞƏLALƏ MƏMMƏDOVA SƏNAYE MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ Sumqayıt Dövlət Universitetinin “Maliyyə və mühasibat uçotu” kafedrasının İSTEHSALIN STRATEJİ baş müəllimi PLANLAŞDIRILMASININ E-mail: [email protected] TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ

İqtisadi inkişaf proseslərində və iqtisadiyyatın strateji qərarlar operativ qərarlardan daha üstün idarəe olunması məsələlərində strateji planlaşdırma prioritetə malikdir. Odur ki, müəssisənin təşkilati elmi araşdırma istiqaməti kimi bütövlükdə idarəetməsi ilk növbədə strateji qərarların yerinə strateji plan adlandırılan bir və ya bir neçə yetirilməsinə şərait yaratmalıdır. strategiyanın planlaşdırılması metodikasını və Müasir dövrdə müəssisə qeyri-sabit mühitdə xüsusi metodları işləyib hazırlayan fəaliyyət öz inkişafını saxlamaq və rəqiblərinə uduzmamaq istiqaməti kimi diqqət çəkir. Strateji planlaşdırma üçün bazar konyukturasını nəzərə alan strateji strateji planın hazırlanması üçün zəruri olan kom- plana malik olmalıdır. Müəssisənin strateji planının pleks fəaliyyəti ehtiva edən prosesdir [1]. Strateji optimal olması üçün fəaliyyət prosesində ortaya planlaşdırmanın əsas məqsədi müəssisəni əhatə çıxa biləcək risklərin də ciddi şəkildə nəzərə edən ətraf mühitdə mövcud olan qeyri-sabitliyin alınması vacibdir [6]. Qeyd edək ki, “strateji 73 və qeyri-müəyyənliyin aradan qaldırılmasından, planlaşdırma” anlayışı ilk baxışda tamamilə daxili və xarici dəyişikliklərə vaxtında səmərəli aydın görünsə də, onun elmi ədəbiyyatda hələ də reaksiya verməkdən ibarətdir [2]. Aydındır ki, birmənalı tərifi yoxdur. Verilən təriflərin birmənalı müəssisənin yuxarı və orta menecerləri idarəetmə olmaması daha çox “strategiya” anlayışı ilə və qərarqəbuletmə proseslərində elə prinsip və bağlıdır. İ.Ansoff qeyd edir ki, “strategiya təşkilatın alqoritmlərə malik olmaq istəyirlər ki, mümkün öz fəaliyyətində rəhbər tutduğu qərarların qəbulu mürəkkəb vəziyyətlərdən, böhran və çətinliklərdən üçün zəruri olan qaydalardır” [7]. İ.Ansoffa görə uğurla çıxsınlar [3]. müəssisənin məqsədi oriyentir rolunu oynayır. Bu baxımdan, fəaliyyətin elə plan sənədi Strategiya isə bu məqsədə çatmaq üçün vasitələri olmalıdır ki, müəssisə onu əhatə edən mühi- müəyyən edir. Bəzi tədqiqatçılar strategiyaya tin istənilən dəyişikliklərindən minimum model kimi yanaşırlar. Məsələn, J.Barni qeyd edir zərərlə çıxsın. Planlaşdırma idarəetmənin ki, “strategiya müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin çoxsaylı funksiyalarından biri olduğundan nəticələrini yaxşılaşdırmaq üçün ehtiyatların strateji planlaşdırma da strateji idarəetmənin yerləşdirilməsi modelidir” [8]. “Strategiya funksiyalarından biri olur [4]. Odur ki, strateji gələcəkdə qəbul ediləcək fəaliyyət və qərarlar planlaşdırma sistem olaraq müəyyən əlaqələrə axınında müəssisənin özünü necə aparması mode­ malik olan elementlərdən ibarətdir. Opera- lidir” [9]. Strateji planlaşdırmanın müəssisələrin tiv qərarlardan fərqli olaraq, strateji qərarlar inkişafı üçün nə dərəcədə zəruri olmasının elmi müəssisənin daxili problemlərindən daha çox xarici əsaslandırılması son dövrlərdə reallaşmışdır və bu- problemlərinə aiddir və müəssisə ilə ətraf mühit nunla bağlı yanaşmalarda starteji planlaşdırmanın arasındakı münasibətlərə təsir edir. Əlbəttə, bu əhəmiyyəti xüsusi diqqət mərkəzində problemlərin həlli üçün tələb olunan diqqət və vaxt saxlanılmışdır [10]. Strateji planlaşdırmada heç də operativ qərarlar üçün nəzərdə tutulandan əsas plan sənədi strateji plandır. Bu sənədin çox olmur [5]. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, uzunmüddətli planlaşdırmanın büdcəsi ilə əlaqəsi 74

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) məhsulları “döyüşatları” daadlandırırlar. istehsalı oqədərdəəlverişli olmayacaqvəbelə amma müəyyəndövrdən sonrabeləməhsulların müəyyən müddətmüəssisəyə gəlirgətirəbilər, getdikcə azalır, əlbəttə,beləməhsullarınistehsalı likdir, ammabazarın özününgenişlənmətempi bilər ki,buməhsullarbazardayüksəkpayama məhsullar” daadlandırırlar; üçün oqədərdəəlverişlideyilvəonları“uğursuz böyüyür, belə məhsullarınistehsalımüəssisə və buməhsullarınbazarıdaçoxaşağıartantemplə mallar bazardaoqədərdəyüksəkpayamalikdeyil belə məhsulları“sağmalinək”adlandırırlar; məhsulla artıqdoymuşvəziyyətdəolurvəadətən bilər, beləhallardaadətənbuməhsulbazarları amma bazarınözüzəifartmatempinəmalikola məhsullar bazardayüksəkpayamalikolabilər, adlandırmaq olar; “sual altındaolanməhsullar”vəya“çətinuşaqlar” üçün perspektivliolabilər, buməhsullarqrupunu üçün beləməhsullarınistehsaledilməsigələcək bazarı getdikcəböyüyür, deməli,beləmüəssisə da yüksəkpayamalikdeyil,ammabuməhsulların adlandırmaq olar; cəlbedicidir vəbeləməhsulları“ulduzməhsullar” templə böyüyür, beləməhsullarmüəssisəüçünçox bazarda yüksəkpayamalikdirvəbubazar qruplaşdırmanı şərtləndirir: məsələlərdə kompleksvəsistemliyanaşmanı, planlaşdırılması, əsaslandırılmasıüçünbirsıra təkmilləşdirilməsi vəistehsalınstratejibaxımdan müəssisənin məhsulistehsalınınstrukturunun yetirməyin vacibliyinigöstərmişdir. Məsələn, strategiyalarında birsıraməsələlərdəxüsusidiqqət istehsal strukturuvəplanlaşdırmailəbağlı mövqe əldəedir[11]. Tədqiqatlar müəssisənin rəqibləri üzərindəəvvəlcədənazdaolsaüstün Strategiya mexanizmlərinəmalikmüəssisəanaloji polyasiya metodunu tətbiq etmək mümkün deyildir. mühitdə fəaliyyətininəzərdətutduğundanekstra­ müəssisənin qeyri-sabitvəqeyri-müəyyənətraf mümkün deyil.Bundanəlavə,stratejiplanlaşdırma gələcəyi iləbağlıyüksəkdərəcədəproqnozvermək çox azdırvəstratejiplanlaşdırmadamüəssisənin - Müəssisəninistehsaletdiyieləməhsullarola - Müəssisənineləməhsullarıolabilərki,bu - Müəssisənineləməhsullarıdaolabilərki,bu - Müəssisənineləməhsullarıvarki,onlarbazar - Müəssisənineləməhsullarıvarki,onlar - - inteqrasiyanın rəqabətmühitini gücləndirməsi sadi əlaqələrinzəifləməsi, dünyaiqtisadiyyatına bazar iqtisadiyyatıiləəvəzlənməsi, keçmişiqti siyahısı əsasındaaparılırdı. Planlıiqtisadiyyatın, əvvəlcədən bəlliolurduvəsatışhazıralıcı istehsal edilənməhsulunkonkretalıcılarıartıq haqqında düşünməyəzərurətgörmürdü.Çünki planlı iqtisadiyyatdasənayemüəssisəsialıcılar sial alıcılarınınitirilməsideməkidi.Xüsusilə, sənaye sahəsindədəmüəssisələrinpoten iqtisadi fəaliyyətsahələrindəolduğukimi di əlaqələrkəskinsurətdəzəiflədi.Bu,digər etdikdən sonrakeçmişsovetölkələriiləiqtisa­ nümayiş etdirirlər. müəssisləri yerlibazardadahaçoxdayanıqlılıq və tətbqinənailolantoxuculuqgeyimsənayesi özündə birləşdirənmexanizmlərinhazırlanması baxımdan, yerliməhsullarınüstüncəhətlərini üçün dahaoptimalmetodlarseçilməldir[15].Bu cəlbediciliyinin üstünlüklərininmüəyyənolunması mallar iləmüqayisədəyerliməhsullaraistehlakçı məsələlərin cidditəhlili,başqasözləidxalolunan məhsullarından üstündürlər[14]. Amma, bu görə idxalolunantoxuculuqvəgeyimsənayesi yerli analojiməhsullarbütüngöstəricilərinə aparılmış araşdırılmalargöstərmişdirki,birçox tərəfindən müəyyənbirregiongötürülməklə kimi diqqətçəkmişdir[13].Birqruptədqiqatçılar rəqabət qabiliyyətliliyininyüksəkliyihəllediciamil daha uğurluolmasındatoxuculuqməhsullarının imkan vermişdir. Beləki,malınhəyattsiklinin tədqiqiatların nəticəsimaraqlıbirfikrəgəlməyə edilməlidir. Toxuculuq mallarıüzrəaparılmış komplekslilik prinsipiəsasındayanaşmatəmin bağlı proseslərə,satıcıvəalıcıdavranışlarına və xidmətlərinsonistehlakçlaraçatmasıilə Digər tərəfdən,bazardadövriyyədəolanmal şərtlərdən birikimidəyərləndirilməlidir[12]. öyrənilməsi vəqiymətləndirilməsimütləq xidmətin həyattsiklininəsasmərhələrinin adlandırırlar vəs. deyildir vəbeləməhsulları“Dodoquşları” istehsal edilməsimüəssisəüçünarzuolunan azalan tempəmalikolsun,ondabeləməhsulların az olsun,lakinbuməhsullarınbazarıdagetdikcə ola bilərki,buməhsullarınbazardapayınisbətən Qeyd edəkki, Azərbaycan müstəqillik əldə Bundan əlavə,hərbirmalınvəməhsulun, - Müəssisəninistehsaletdiyieləqrupməhsullar - - GEOSTRATEGİYA Azərbaycanın toxuculuq və geyim sənayesi 12 strateji yol xəritəsi hazırlanmış və hazırda müəssisələri üçün potensial alıcılar bazarını onların reallaşdırılması prosesləri gedir. Sənəd həmişə diqqətdə saxlamaq zərurəti yaradır. Bun- təkcə inkişaf məqsədləri və prinsiplərini deyil, dan başqa, uzunmüddətli inkişaf dövrü üçün sözü həm də hər bir istiqamət üzrə qlobal meyilləri, gedən müəssisələrdə məqsədləri müəyyənləşdirən iqtisadiyyatın 360 dərəcəli diaqnostikasını və vahid sistemin olmaması sosial-iqtisadi mövcud vəziyyətin GZİT təhlilini, görüləcək inkişaf prioritetlərinin müəyyənləşdirilməsini tədbirləri, tələb olunan investisiya və nəticə çətinləşdirmiş, planlaşdırmanın sahə prinsipi indikatorlarını əhatə edir. ilə deyil, proqram-məqsədli prinsip əsasında Ölkəmzidə son illərdə toxuculuq və gey- aparılması, müəssisədə istehsal məsələlərinin im sənayesi müəssisələrinin inkişafında yeni həllinin razılaşdırılması səviyyəsini aşağı salmış, məqamlar və perspektivlər ortaya çıxmışdır və maliyyə resurslarının strateji planlaşdırma prosesi bunlardan biri də Mingəçevir Toxuculuq Fabrikidir. ilə əlaqələndirilməməsi, qısamüddətli planların Keçmiş SSRİ dövrünün tarixçəsinə diqqət yetirsək uzunmüddətli inkişaf planları ilə zəif əlaqəliyinə görərik ki, Mingəçevir Toxuculuq Kombinatı 1960- gətirib çıxartmışdır ki, bu da mövzunun seçilməsini cı ildə fəaliyyətə başlayıb. 1980-ci illərdə ümum- aktuallaşdıran amillər sırasına aid edilir. milli liderimiz Heydər Əliyevin kənd təsərrüfatı və Qeyd edək ki, ölkəmizdə son illərdə mak- yüngül sənaye sahələrinə göstərdiyi xüsusi diqqəti roiqtisadi səviyyədə müəyyən proseslər bir və səyləri nəticəsində həmin kombinat ən böyük çox məsələlərə yenidən baxılmasını və strate- inkişaf illərini yaşayıb. Həmin illərdə Mingəçevir ji yanaşmaların təkmilləşdirilməsini tələb Toxuculuq Kombinatı gündəlik 55 ton pambıq ip- edir. Məsələn, dünya bazarında neft və neft lik, 220 min metr parça istehsal edir, Azərbaycanın məhsullarının qiymətinin kəskin düşməsi neft bütün trikotaj istehsalı müəssisələrini ipliklə ölkələrini, o cümlədən Azərbaycanı öz iqtisadi təmin edirdi. Kombinatda 4 min nəfərdən çox işçi strategiyasına yenidən baxmağa məcbur etdi. çalışırdı. Hazırda Mingəçevirdə yaradılan sənaye Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016- parkında toxuculuq üzrə ixtisaslaşma getməsi bu 75 cı ilin dekabrında imzaladığı “Milli iqtisadiyyat sahədə olan potensialın yenidən gücləndirilməsinə, və iqtisadiyyatın əsas sektorları üzrə strateji yol müəssisələrin daha səmərəli fəaliyyət xəritəsi”ndə 2020-ci, 2025-ci və sonrakı dövrlərdə strategiyasının hazırlanmasına imkan verəcəkdir. ölkə iqtisadiyyatının inkişafına strateji baxışı, Belə ki, dövlət başçısının Bakı, Gəncə, Sumqayıt strateji məqsədləri və hədəfləri, həmçinin tələb və Mingəçevir şəhərlərində sənaye zonalarının olunan vəzifələri müəyyən edir. Strateji yol təşkil olunması ilə bağlı irəli sürdüyü təşəbbüslərin, xəritəsi yaxın perspektivdə qeyri-neft sektoru­ verdiyi tapşırıqların mahiyyətində dayanan nun, o cümlədən qeyri-neft sənaye sahələrinin mühüm amillərdən biri də sənaye parklarının inkişafını nəzərdə tutur. Sənəd Azərbaycanda yaradılmasıdır. Ölkə Prezidentinin 26 fevral 2015- davamlı iqtisadi inkişaf əsasında iqtisadiyyatın ci il tarixli Sərəncamı ilə Mingəçevir Sənaye Parkı rəqabətqabiliyyətliliyini, inklüzivliyini və sosial yaradılmışdır [16]. Mingəçevir Sənaye Parkında rifahın daha da artırılmasını təmin edəcəkdir. toxuculuq müəssisəsinin yenidən qurulması Qlobal çağırışlara cavab verərək investisiyaların burada strateji planlaşdırmaya da çox əhəmiyyətin cəlbi, azad rəqabət mühiti, bazarlara çıxış və insan verilməsinə səbəb olub. Bu müəssisədə strateji kapitalının inkişafı nəticəsində Azərbaycanın inkişaf bütünlükdə Mingəçevir Sənaye Parkının dünya iqtisadiyyatında mövqeyi güclənəcək və strateji inkişafı ilə, bu isə Sumqayıt Sənaye yüksək gəlirli ölkələr qrupuna daxil olacaqdır. Parkının inkişafı ilə əlaqələndirilib [17]. Ümumilikdə, Azərbaycan Respublikası Prezi- Belə ki, ölkəmizdə sənaye parkları institunun dentinin “Milli iqtisadiyyat və iqtisadiyyatın formalaşdırılması və inkişaf etdirilməsi üçün əsas sektorları üzrə strateji yol xəritəsinin kompleks və ardıcıl tədbirlər görülməkdədir. Bu başlıca istiqamətləri”nin təsdiqi və bundan qəbildən olan parklarda qeydiyyata düşən rezientlər irəli gələn məsələlər haqqında” 2016-cı il 16 7 il müddətinə mənfəət vergisindən azad edilmiş və mart tarixli Sərəncamına müvafiq olaraq milli dövlət tərəfindən müvafiq infrastruktur obyektlrəi iqtisadiyyat və iqtisadiyyatın 11 sektoru üzrə şəbəkəsi yaradılmışdır. 76

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) методов стратегического планирования №8(часть 2).-С.435-440. исследования, 2011.-Фундаментальные промышленного предприятия //Журнал эффективностиуправления деятельности ƏDƏBİYYAT: optimallığı, stratejitəhlil. dirilməsi, sənayemüəssisələri,istehsalplanının laşdırılması, stratejiplanlaşdırmanıntəkmilləş­ Açar sözlər:stratejiplanlaşdırma,istehsalınplan ­ şəkildə təkmilləşdirilməlidirvəs. dövrün qlobalçağırışlarınavəyenitələblərəuyğun planlaşdırılması vəfəaliyyətstrategiyasımüasir kəsb edir; təsir səviyyəsininaraşdırılmasımühüməhəmiyyət müəssisənin fəaliyyətininsəmərəliliyinəonların əlaqə mexanizmlərininmüəyyənedilməsivə göstərən elementlərininayrılması,onlararasındakı proqramlarının olmasızəruridir; metodların analizi,strategiyanın,planvəfəaliyyət tədqiq edilməsi,planlaşdırmadaistifadəedilən formalaşdırılmalıdır; prinsiplərinə vəmeyaralarınauyğunşəkildə şəkildə aparılmalı,stratejiplanlaşdırmanınmüvafiq plan xidmətistrukturununöyrənilməsifundamental təcrübəsinə uyğunlaşmatəminolunmalıdır; məsələlərinə kompleksyanaşmavədünya planlaşdırmanın praktikitətbiqlərininöyrənilməsi məhsulları istehsaledənmüəssisələrdəstrateji əsaslandırılmaların aparılmasıvacibdir: həyata keçirilməsindənəvvəltexniki-iqtisadi olunur vəbuistiqamətdəfəaliyyətlayihələrin məsələlərə dahaçoxönəminverilməsitələb görülməkdədir. Bunlarlabağlıbirsıra reallaşdırılması məqsədiləardıcıltədbirlər və stratejifəaliyyətproqramlarınınhazırlanması, sənayesi sahəsinininkişafınınsürətləndirilməsi toru sahələrinin,ocümlədəntoxuculuqvəgeyim NƏTİCƏ 2. Ткаченко Д.Д.Совершенстваование 1. ЛевицкихО.О.Формирование стратегии - sənayemüəssisələrindəistehsalınstrateji - stratejiplanlaşdırmasisteminərealtəsir - müəssisələrdəstratejiplanlaşdırmaprosesinin - müəssisələrinidarəedilməsinintəşkilativə - ölkədətoxuculuqvəgeyimsənayesi Son dövrlərdəölkəmizdəbirsıraqeyri-neftsek - Ком, 1999.–414с. Макдоннелл; -СПб.:Питер Пер.С.Жильцов. стратегия: [Пер.сангл.] /И.Ансофф, Э.Дж. 165 с. Дисс. канд. экон. наук. Ростов-на-Дону, 2007.- предприятиях текстильной промышленности. экономические методы рисками управления на 352 c. на промышленных предприятиях. Москва, 2013, avqust 2017№04(40),S.58-60. giya” ictimai-siyasi,elmi-populyarjurnalı.İyul- planlaşdırmanın müasiraspektləri//“Geostrate istehsal planınınoptimallığındastratejianalizvə УрФУ, 2011.-298 с. промышленном предприятии. Екатеринбург, Старетегическое на планирование 2011, С.51-59. Управление экономическими системами, №4, развития промышленного предприятия. // продукции России //Всборнике «Проблемы конкурентоспособности текстильной повышения направления России, №5,2011, С.128-130. экономических задач //Транспортное дело продукции прирешении жизненного цикла Санкт-Петербург, 2010.-181с. подхода.и сценарного Дисс.канд. экон. наук. основе системы сбалансированных показателей предприятияем текстильной отраслина эффективности стратегического управления экон. наук. Москва, 2011.-167 с. текстильной промышленности. Дисс. канд. стратегического предприятиями управления – 460р. - Wash.: Administrative ScienceQuarterly, 1985. lation inadhocracy/H.Mintzberg, A. McHugh – 570р.,səh32. petitive Advantage /J.B.Barney. -NewYork, 1996. 8. Barney, J.B.GainingandSustainingCom 7. Ансофф И.Новая корпоративная 6. ИгнатовС.А.Органиазционно- 5. Иванов И.Н.Организацияпроизводства 4. MəmmədovaŞ.R.Sənayemüəssisəsinin 3. СироткинС.А.,Кельчевская Н.Р. 13. Зотикова О.Н. Стратегические 12. Рощина О.Е.Основные этапы 11. Иванова А.А.Методы повышения 10. Валько М.П.Разработка методов 9. Mintzberg, H.,McHugh, A. Strategyformu- - - GEOSTRATEGİYA развития инновационно-креативной оптимальность производственного плана, экономики». 2011, C. 299-312. стратегический анализ. 14. Трешевский Ю.И., Гусаров И.В. Формирование системы внутрифирменного Abstract планирования промышленного предприятия // DIRECTIONS OF IMPROVEMENT OF Вестник ВГУ, Серия: экономика и управления, STRATEGIC INDUSTRIAL PRODUCTION 2009.-№2.-77-85. PLANNING 15. Камышев А. Пути достижения The directions of improvement of strategic plan- конкурентного преимущества. Как добиться ning of production in industrial enterprises are ex- конкурентного преимущества // Журнал plored in the article. The importance and important «Стандарты и качество», 2017, №17(2), С. 43- elements of strategic planning are analyzed for this 52. purpose. The role of ensuring strategic approaches 16. Mingəçevir Sənaye Parkının yaradılması to the planning and improvement of industrial en- haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin terprises in crisis conditions is given then. The im- Sərəncamı. Bakı şəhəri, 26 fevral 2015-ci portance of development of non-oil sector spheres 17. “Sumqayıt kimya sənaye parkı” MMC. in improvement of Azerbaijan economy structure http://scip.az. is emphasized too. The potential for development of industrial spheres such as textiles and clothing producing is analyzed. The prospects of increas- Резюме ing the competitiveness of the textile and clothing НАПРАВЛЕНИЯ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ producing industry due to the creation of a network СТРАТЕГИЧЕСКОГО ПЛАНИРОВАНИЯ of industrial parks are described. Conclusions and ПРОИЗВОДСТВА НА ПРОМЫШЛЕННЫХ suggestions on the issues under consideration are ПРЕДПРИЯТИЯХ given in the end of the article. В статье исследованы направления 77 совершенствования стратегического Key words: strategic planning, production plan- планирования производства на промышленных ning, improvement of strategic planning, industrial предприятиях. С этой целью раскрыта enterprises, optimality of production plan, strategic значимость и важные элементы стратегического analysis. планирования. Указана важность обеспечения стратегических подходов к вопросам планирования и совершенствования деятельности промышленных предприятий в кризисных условиях. Подчеркнута значимость развития сфер ненефтяного сектора в совершенствовании структуры экономики Азербайджана. Анализирован потенциал развития таких промышленных сфер как текстильная и швейная. Раскрыты перспективы повышения конкурентоспособности текстильной и швейной промышленности за счет создания сети промышленных парков. В конце статьи даны выводы и предложения по рассматриваемым проблемам.

Ключевые слова: стратегическое планирование, планирование производства, совершенствование стратегического планирования, промышленные предприятия, 78

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) отрасли требуют стратегического отношения, организация иразвитие фармацевтической государства,приоритетных ценностей поэтому которые, всвою очередь, являются одной из в контексте обеспечения здоровья людей, средства важными считаются стратегически продукцией. лекарственные Как известно, медицинских предприятий фармацевтической систему бесперебойного обеспечения сети препаратов, более того, создает надежную номенклатуры лекарств имедицинских отстраны импорта определенной минимизирует и, темсамым, зависимость фармацевтических предприятийместных другой стороны, стимулируют создание субъектов системыздравоохранения, с лекарств имедицинских препаратов обеспечения необходимыми видами одной стороны, способствует улучшению и мультипликативностью, которая, с отрасль отличается многофункциональностью медицинских предприятий вцелом. Данная здравоохранения, частных вэффективности важную роль вразвитии частного сектора в том, что фармацевтическая отрасль играет системы –фармацевтической отрасли. Дело числе, одного изважных подразделений данной улучшением системыздравоохранения, втом системно решитьпроблемы, связанные с комплекснои каждая старается страна и проблемы более глобальный носят характер во временабылоактуальным, все эти сейчас капитала, обеспечения здоровья населения формирования иразвитиячеловеческого АЗЕРБАЙДЖАНЕ ЗДРАВООХРАНЕНИЯ В И ЧАСТНОЙ СИСТЕМЫ ФАРМАЦЕВТИЧЕСКОЙ ОТРАСЛИ ВОПРОСЫ ВЗАИМОДЕЯТЕЛЬНОСТИ Отметим, что повышениеактуальности вмешательства, другими словами, применение возрождается необходимость государственного лекарств имедицинских препаратов иотсюда сбыла лежитнасети преимущественно резко колебаться ответственность исоциальная фармацевтической продукции ценымогут в большинстве от случаев независимо затрат больше всего характер, социальный как так между аптечной системойотношения носят производства фармацевтической продукции и потребителя; и бытьисчерпывающей ипрозрачной для содержать полную информацию опродукте фармацевта сучастиемпациента; назначению врача илиличнопосредством случаев онадолжна использоваться по характер,специфический т.е. вбольшинстве т.е. создоровьем человека; напрямую связана счеловеческим фактором, препаратов вэтой продукции ипотребность формирования запасов лекарств, медицинских рынок отличается рядом особенностей: В современныхусловияхфармацевтический являются частныемедицинские предприятия. активных участников этого рынка, безусловно, системы здравоохранения иодними из участниками, втом числе,субъектами и взаимоотношения междуразными охватывает экономические механизмы инструментов. Фармацевтический рынок более усовершенствованных механизмов и - в организации и реализации процессов процессов - ворганизациииреализации - фармацевтическая продукция должна фармацевтическая- далее, продукция носит - как производства мыотметили, вопросы и Диссертант Института Экономики Национальной Академии Наук НИГЯР РАГИМОВА E-mail: [email protected] УДК: 334.012.3 Азербайджана GEOSTRATEGİYA механизма государственного регулирования; системы здравоохранения, она включает - экономическая эффективность в себя разные общественные и частные фармацевтической деятельности может организации, которые осуществляют целевые положительно способствовать не только исследования по разработке, производству созданию новых источников добавочной и продаже медикаментов. На деятельность стоимости, но и одновременно повысить фармацевтической промышленности экспортный потенциал и, как было отмечено особо влияют разные динамические, ранее, снизить уровень зависимости от социальные и экономические факторы и импорта необходимых лекарств и медицинских поэтому их детальность регламентируется препаратов; законодательством, положениям и актами, - фармацевтическая промышленность касающимися разработки и одобрения и фармацевтический рынок отличаются лекарственных препаратов, производства высокой инновационностью и они требуют и контроля качества, маркетинга и продаж. углубления ведения научно-исследовательской Многие фармацевтические организации тесно работы, разработки, освоения и применения сотрудничают с научно-исследовательскими новейших высоких технологий, новых методов организациями и частными инвесторами, управления и пр. субъектами частного сектора здравоохранения В современных условиях рынок по разработке, производству и продаже фармацевтической продукции должен лекарственных средств [1]. Кроме того, базироваться на обеспечивающих качество фармацевтическая отрасль способствует медикаментозного обеспечения принципах, разработке лекарственных средств и таких как, эффективность, доступность необходимых медицинских препаратов по и безопасность лекарственных средств противодействию тяжелым болезням, в том для населения. Государство должно четко числе, для профилактики разных заболеваний контролировать предприятия фармацевтической [2]. Как известно, разработка, освоение и 79 отрасли путем создания гибкой системы мер обеспечение населения лекарственными по регулированию цен на лекарственные препаратами требуют огромных вложений. средства, прежде всего, на жизненно Например, в настоящее время затраты необходимые медикаменты. Стоит отметить, на разработку одного лекарственного что особо важное значение имеет обоснование препарата превышают 1,3 млрд. долларов необходимости реализации эффективного США по сравнению с 138 млн. долл. США выбора лекарственных препаратов и в 1975 году. Кроме того, результаты научно- медикаментов на уровне государства с целью исследовательской деятельности по проектам оптимального соотношения их стоимостных разработки и освоения разных видов и качественных параметров, т.к. данный лекарственных препаратов окончательно отбор позволит извлечь максимальный видны только на стадии доклинических и лечебный эффект при минимальных затратах клинических исследований, когда проверяется материальных средств. В основе отбора и утверждается качество и безопасность оптимальных лекарств и медикаментов медицинских препаратов. Поэтому в развитых должен лежать принцип эффективного странах мира крупные суммы ежегодно соотношения «стоимость-эффективность», направляются на научно-исследовательскую который характеризуется максимальной деятельность фармацевтической отрасли. эффективностью лекарства, доступной В США ежегодно в фармацевтическую ценой на него, широким терапевтическим отрасль инвестируется почти 120 млрд. воздействием, наименьшими побочными долларов США, эта сумма в 5 раз превышает эффектами и удобством способа применения уровень инвестиций в аэрокосмическую и и лекарственной формы препарата. Кроме оборонную промышленности, в 4,5 раза в того, фармацевтическая промышленность химическую промышленность и 2,5 раза в является важнейшей составной части компьютерную отрасль [3, с.18]. Развитие 80

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) Закон Азербайджанской Республики “О отрасли -5ноября 1996года былпринят развитияфармацевтическойоснова создана законодательная базаиюридическая фармацевтической отрасли. Преждевсего, созданы иконтролирующие структуры в государственные органы,втом числе,были министерства, комитеты, агентства ипрочие новые структуры управления, созданы последовательные реформы, сформированы осуществлены промышленности, здравоохранения ивфармацевтической втом страны, и общества числе,всистеме во экономики всех сферах независимости рисками [4]. которые сопряжены смногочисленными ифинансовыевложения,инвестиционные требуется, как мыотметили ранее,серьезные во фармацевтической всех сферах отрасли в фармацевтической отрасли. Безусловно, проектов понасущным проблемам ипозициям стратегииинновационно-инвестиционной и разработку более долгосрочной иреализацию внешней среды, которые обуславливают учетом динамичноизменяющихся условий экономических с процессов исоциальных влияние происходящих трансформации технологий иавтоматизацию. включающую всебя высокийуровень производственную и инфраструктуру, мощность иметь слаженную иорганизованную структуру, Фармацевтическая должна промышленность увеличению продолжительности жизнилюдей. повышению качества жизнипациентов и может способствовать существенному применение вфармацевтической отрасли максимальной аихуспешное эффективностью, более высокой производительностью и ключевых технологий, отличающихся Необходимо сосредоточиться наразвитии более высокиетехнологии иинновации. лечения тяжелых заболеваний требуются времени тоже усложнился, идляуспешного кактак характер тяжелых болезней внынешнем иначе результаты могутбытьбезуспешными, условиях отличается углублением инноваций, фармацевтической отрасли внынешних В Азербайджане после приобретения В Азербайджанепосле заметно В нынешнихусловияхособо форм вколичестве 150мл.таблеток и40 90 наименований твердых лекарственных производственной повыпуску свыше мощности в городе Баку. Внеможидается формирование завода «ScandensPharmaceuticalIndustries» LTD построительствупроекта фармацевтического осуществления идет интенсивнаяреализация импортируются мира.Так, изразныхстран свыше 95%всех лекарственных средств -внынешнеевремяАзербайджане страны может сократить нагрузку навалютные ресурсы это импортозамещение. Импортозамещение лекарственнымиграждан страны средствами, при этом, нарядусулучшением обеспечения средств вкратчайшие срокииглавная цель заводов попроизводству лекарственных строительству современныхфармацевтических стратегиянастоящее по времяосуществляется новых фармацевтических предприятий. В взялисьзастроительство серьезно в стране Итолькосвою деятельность. годы впоследние был ослаблен изавод остановил практически медицинского фармацевтического предприятия потенциал данного независимости однако впервыегоды восстановления после ограниченный перечень медицинских лекарств, фармацевтический завод, который выпускал городе Баку функционировал химико- временавАзербайджане В советские системы. какпромышленности целостной предприятий истановление фармацевтической началось созданиестране фармацевтических фармацевтической [5].В деятельностью системы государственного контроля над главное, и,самое населению ворганизации обеспечении лекарственной помощи международным вкомплексном стандартам, налекарственнуюстраны помощь по правграждан гарантий дляреализации Роль государства заключается всоздании происходящих вфармацевтической отрасли. лиц междусобойпоповоду процессов, ифизических и обращенияюридических экспорта лекарственных иреализации средств производства,испытания, хранения,импорта, разработки, и организационныхоснов регулировании правовых, экономических функции данного закона заключаются в фармацевтической Основные деятельности”. GEOSTRATEGİYA мл. капсул. Совместно с Азербайджанским инвестиционная компания») и Украиной Государственным Медицинским Университетом (ЧАО «Индар»), в который планируется ожидается обучить специалистов по вложить 17 млн. долл. США инвестиционных производству лекарственных средств с целью ресурсов [9]. Таким образом, в ближайшей возрождения фармацевтической отрасли в перспективе Пираллахинский Промышленный стране [6]. Кроме того, в Пираллахинском Парк станет основным центром производства промышленном парке развертывается создание фармацевтической продукции в Азербайджане центра фармацевтических предприятий в силу того, что специализация парка – это местного производства, созданием которого производство как раз фармацевтической планируется обеспечить интенсификацию продукции с помощью использования развития фармацевтической отрасли в различных льгот для производителей внутри Азербайджане. Государством определен парка. Примером уже проделанной работы в ряд льгот и механизмов государственной этой сфере может служить открытый 16 мая поддержки для инвесторов, например, 2019 года с участием Президента Азербайджана инвесторы освобождены на 7 лет от уплаты Ильхама Алиева завод по производству различных налогов и таможенных пошлин. шприцев Diamed в Пираллахинском Прогнозируется расширение в ближайшие Промышленном Парке. Производственная годы объема производства фармацевтической мощность завода одноразовых шприцев отрасли: в 2020 году – до 38,8 млн. манат, в составляет 150 млн. шприцев в год, на заводе 2021 году – до 39,5 и в 2022 году – до 40,2 используются технологии и оборудование млн. манат [7]. Отметим, что 15 декабря 2015 Японии, Англии, Германии, Италии, года совместно с Россией был построен завод- Швейцарии и Турции [10]. резидент Пираллахинского Промышленного Парка - фармацевтическое предприятие ЗАКЛЮЧЕНИЕ совместной собственности Азербайджана Таким образом, считаем, что в ближайшей 81 (ОАО «Азербайджанская инвестиционная перспективе рынок фармацевтической компания» и «Vita-A») и России («R-Farm») продукции должен базироваться на – «Hayat Pharm». Ввод его в эксплуатацию обеспечивающих качество медикаментозного планируется произвести до конца 2019 года. обеспечения с учетом следующих принципов и Годовая производственная мощь завода факторов развития: планируется быть на уровне 22,5 млн - во-первых, необходимо обеспечить упаковок (500 млн. шт. капсул и таблеток) по эффективность, доступность и безопасность 89 наименованиям лекарств и препаратов, а лекарственных средств для населения; инвестиционные вложения – 74 млн. долл. - государство должно четко контролировать США. Производимые лекарства и препараты предприятия фармацевтической отрасли планируется экспортировать в соседние путем создания гибкой системы мер по страны, а так же в некоторые страны Европы и регулированию цен на лекарственные средства, Центральной Азии [8]. Кроме того, в 2017 году, прежде всего, на жизненно необходимые в январе на территории этого же Парка был медикаменты; заложен фундамент другого завода совместной - особо важное значение имеет обоснование собственности Азербайджана и Ирана – «Cas- необходимости реализации эффективного pian pharmed». Из мероприятий по снижению выбора лекарственных препаратов и зависимости от импорта фармацевтической медикаментов на уровне государства с целью продукции Азербайджана так же необходимо оптимального соотношения их стоимостных отметить подписание в 2017 году меморандума и качественных параметров, т.к. данный о взаимопонимании по строительству отбор позволит извлечь максимальный медицинского предприятия по производству лечебный эффект при минимальных затратах инъекционных и инфузионных растворов материальных средств; между нашей страной (ОАО «Азербайджанская - необходимо ускорить формирование сети 82

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) məsələləri tədqiqolunmuşdur. Bununlaəlaqədar və özəlsəhiyyəsisteminin qarşılıqlıfəaliyyət http://www.1news.az.шприцов. участие воткрытиизавода попроизводству до 81млнманатов.https://advis.ru довести объем производства фармпродукции 08.07.2019. http://www.kaspiy.az at pharmвБакусостоится доконца года. https://media.az/read/1067720956/ фармацевтические заводы. 15декабрь 2018. vzglyad.az ­ лен ноября 1996г., №189-IГ фармацевтической деятельности”. Баку, 5 2010. http://whocc.goeg.at maceutical PricingandReimbursementPolicies, Kingdom /WHOCollaboratingCentre forPhar Москва, 2013,30с. гло https://apps.who.int/ 2014. World HealthOrganization, 2014,210р.- http://base.safework.ru медицинские лекарства. здраво­ тор здравоохранения, частныепредприятия система здравоохранения, частныйсек­ Ключевые слова: фармацевтическая­ от ит.д.препаратами страны населения бесперебойного обеспечения лекарственными частных предприятий длякачественного и конкурентоспособных фармацевтических səhiyyə sistemininqarşılıqlı fəaliyyətməsələləri Məqalədə Azərbaycanda əczaçılıq sahəsinin 10. Президент Азербайджана принял 9. Азербайджан рассчитывает к2022г. 8. Запускфармацевтического завода Hay- 7. ВАзербайджане будут новые запущены фармацевтической6. Становление промыш­ 5. Закон Азербайджанской Республики “О 4. KullmanD.PHISPharmaProfile United 3. Фармацевтическая промышленность и 2. Noncommunicablediseasescountryprofiles 1. Фармацевтическая промышленность - ­бальное здравоохранение. IFPMA. AIMP. ности Азербайджана. 08май2019.http:// Azərbaycanda əczaçılıqsahəsininvəözəl охранения, медицинские препараты, Список литературы: XÜLASƏ расль, - prises ofhealthcare, medications,medicaldrugs. system, privatesectorofhealthcare, privateenter Key words:pharmaceuticalbranch,healthcare care systemaregivenintheendofarticle. the pharmaceuticalindustryandprivatehealth improve theefficiencyofinteractionbetween A numberofsuggestionsandrecommendationsto of thecountrywithqualitymedicinesarejustified. is analyzedtoo.Measurestorepairthepopulation development ofprivatepharmaceuticalenterprises the pharmaceuticalindustryisdescibedthen. The portance ofdevelopmententrepreneurshipin the countryaregivenforthispurpose. The im pharmaceutical sectorinthehealthcaresystemof is exploredinthearticle. The activitiesofthe and theprivatehealthcaresystemin Azerbaijan tibbi preparatlar, tibbidərmanlar. səhiyyənin özəlsektoru,səhiyyəmüəssisələri, Açar sözləri: tövsiyələr verilmişdir. artırılması istiqamətindəbirsıratəkliflərvə sisteminin qarşılıqlıfəaliyyətininsəmərəliliyinin Yaxın illərdəəczaçılıqsahəsininvəözəlsəhiyyə sistemli tədbirləringörülməsiəsaslandırılmışdır. preparatlar vədərmanlarlatəmiredilməsiüçün toxunulmuşdur. Ölkəəhalisininkeyfiyyətlitibbi müəssisələrinin inkişafetdirilməsiproblemlərinə vacibliyi bildirilmişdir. Özələczaçılıq Əczaçılıq sahəsindəsahibkarlığıninkişafının sahəsinin fəaliyyətinintəşkilinəbaxılmışdır. olaraq, ölkədəsəhiyyəsistemindəəczaçılıq The interactionofthepharmaceuticalindustry Issues ofinteractionthepharmaceutical industry andprivatehealthcare system əczaçılıqsahəsi,səhiyyəsistemi, in Azerbaijan SUMMARY - - - GEOSTRATEGİYA

UOT: 338.1:334.7:339.923

İLQAR GÜLMƏMMƏDOV STRATEJİ YOL XƏRİTƏLƏRİNƏ Qərbi Kaspi Universitetinin dissertantı UYĞUN OLARAQ SƏNAYE E-mail: [email protected] PARKLARINDA İQTİSADİ ARTIM MƏSƏLƏLƏRİ

Son illərdə ölkəmizdə iqtisadi artımın sabitli- diqqət çəkməkdədirlər və hər il bu qəbildən olan yinin və dinamikliyinin təmin olunması üçün yüksək texnologiyalar əsaslı yeni müəssisələrin sənaye parklarından istifadənin səmərəliliyinin yaradılmasının şahidi oluruq. Başqa bir sənəddə - yüksəldilməsinə daha çox diqqət yetirilməkdədir. ölkəmizdə sənayenin inkişafı ilə bağlı ölkə Prezi- Ölkə Prezidentinin 29 dekabr 2012-ci il tarıxli dentinin 2014-cü il 26 dekabr tarixli Sərəncamı Fərmanı ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan 2020: ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan Respublikasında Gələcəyə baxış” inkişaf konsepsiyasında inno- sənayenin inkişafına dair 2015-2020-ci illər vativ inkişafın genişləndirilməsi, innovasiyaların üçün Dövlət Proqramı”nda qeyri-neft sekto- işlənməsi, istehsalata tətbiqi ilə bağlı parkların və runun aparıcı sahələri olan sənaye sahələrinin innovasiya zonalarının təşkili prioritet vəzifələr inkişafının müasir texnologiyalar əsasında sırasında yer almışdır. Konsepsiyada qeyd olu- sürətləndirilməsi, innovasiyaların tətbiqi hesabına 83 nur ki, innovativ sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi məhsuldarlığın artırılması və iqtisadiyyatın yeni və yeni fəaliyyət növlərinin və məhsullarının artım mənbələrinin təmin edilməsi istiqamətində inkişafı üçün əlverişli mühit yaradılması ilə prioritet vəzifələr qarşıya qoyulmuşdur. Bu Dövlət yanaşı, qabaqcıl texnologiyaların transferi Proqramında qeyd olunur ki, sənayeyə dövlət və mənimsənilməsi istiqamətində tədbirlərin dəstəyi tədbirlərinin başlıca məqsədi sənaye gücləndirilməsi, elmtutumlu məhsulların və müəssisələrinin rəqabət qabiliyyətini artırmaq və texnologiyaların işlənilməsi və tətbiqi üçün onların beynəlxalq bazarlara çıxışını təmin etmək, texnoparklar və innovasiya zonaları yaradılması həmçinin dünya təcrübəsində sənayeyə dəstək da nəzərdə tutulur. Bu baxımdan, müvafiq nor- tədbirlərinin gücləndirilməsinə nail olmaqdan mativ hüquqi baza hazırlanaraq qəbul ediləcək, ibarətdir. Bundan əlavə, investisiyaların təşviqi və innovativ sahibkarlığın və biliklərə əsaslanan iş mühitinin yaxşılaşdırılması, beynəlxalq ticarət iqtisadiyyatın inkişafını təmin etməkdən ötrü və ixracın təşviqi, bacarıqların artırılması və insan İnformasiya Texnologiyalarının İnkişafı Dövlət resurslarının inkişafı, infrastrukturun qurulması, Fondunun fəaliyyətinin genişləndirilməsi nəzərdə xüsusi iqtisadi zonalar, sənaye parkları və sənaye tutulur [1]. Bizə görə, texnoparklarla yanaşı, son klasterlərinin yaradılması, regionların inkişafı, illərdə ölkəmizdə sənaye parklarının yaradılması sektorlara xüsusi yanaşma, texnologiyaların trans- və daha yüksək şəkildə fəaliyyətinin təşkili ferinin dəstəklənməsi və innovasiyaların təşviqi innovasiyaların yayılması və innovatik inkişafının ilə bağlı məsələlərə Dövlət Proqramında xüsusi genişləndirilməsi istiqamətində ciddi əhəmiyyət dəqqət verilmişdir və göstərilir ki, bu Proqramın kəsb etməkdədir və artıq sənaye parklarında icrası zamanı mövcud sənaye və texnologiyalar istehsal olunan yüksək rəqabətqabiliyyətli, parklarının fəaliyyətinin gücləndirilməsi, yeni həmçinin ixracyönlü qeyri-neft sənaye məhsulları sənaye parklarının və sənaye məhəllələrinin ölkəmizin iqtisadi artırımda əsas mənbələr kimi yaradılması, xüsusi iqtisadi zonaların fəaliyyətə 84

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) strukturunun diversifikasiyalaşdırılması və məhsul istehsalıhesabına ölkəiqtisadiyyatının inkişafın sürətləndirilməsi, rəqabətqabiliyyətli sənaye vəmaşınqayırma sahələrindəinnovativ sənaye sektorununaparıcısahələriolan–ağır inkişafına dairStrateji Yol Xəritəsi”ndədə Respublikasında ağırsənayevəmaşınqayırmanın cı ilinFərmanıilətəsdiqolunmuş“Azərbaycan nanlarla bərabər, ölkəPrezidentinin 6dekabr2016- kifayət qədərintensivləşməkdədir. Buqeydolu- rini möhkəmləndirəcəkdirvəhazırdabuproseslər yatırımı Azərbaycanın qlobaliqtisadixəritədəye xarici şirkətlərinqeyri-neftsektorunainvestisiya və qlobaldəyərzəncirlərinəçıxıştəklifedəniri aktual olacaqdır. Beləki,texnologiya, bacarıqlar texnologiyaların cəlbedilməsiməsələlərixeyli bağlı olaraq,sənayesahələrinəinvestisiyalarınvə diqqət mərkəzindəsaxlanılacaqdır. Bunlarla iqtisadiyyatın vacibhərəkətvericiqüvvəsikimi ilədək vəondansonrakıdövrdədaharəqabətli runa əlavəinvestisiyaqoyuluşları2025-ci Xəritəsində qeydedilirki,qeyri-neftsekto tinin Fərmanı”ndatapmışdır[4].Strateji Yol haqqında Azərbaycan Respublikası Preziden­ üzrə stratejiyolxəritələrinintəsdiqedilməsi iqtisadiyyat vəiqtisadiyyatınəsassektorları öz əksini06dekabr2016-cıiltarixli“Milli prioritet vəzifələr, stratejivəinnovatikyanaşmalar əksəriyyəti üzrəstratejihədəflərvəmexanizmlər, sadi aspektlərvardır[3]. genişləndirilməsi üçünkifayətqədərzəminvəiqti Xüsusilə, Sumqayıtdasənayeparklarışəbəkəsinin yaradılması prosesləriintensivşəkildədavamedir. göstərməkdədirlər, biroqədərdəmüəssisələrin lar əsaslıinnovatikmüəssisələrəfəaliyyət sənaye parklarındaonlarlayüksəktexnologiya­ Qaradağ, Pirallahırayonlarındafəaliyyətgöstərən Mingəçəvir şəhərlərində,həmçininBakının bu qənaətəgəlməyəimkanverir. Sumqayıt, parklarının fəaliyyəti,prioritetistiqamətləri yaradılması intensivşəkildəaparılansənaye mövcud olansənayeparklarının,həmçinin fəaliyyət proseslərindətapmaqdadırvəhazırda [2]. Bugöstərilənlərözününtəsdiqinipraktiki artırılması istiqamətləriprioritetliktəşkiledəcəkdir başlaması vəregionlarınsənayepotensialının Yuxarıda qeydolunanfəaliyyətistiqamətlərinin -

- 10 15 20 25 30 35 40 45 50 - 0 5 ki, 2016-2018-ciillərdə iqtisadi artım32%-dən artımın intensivliyiqənaətinə gəlməkolar, belə olmayana tempəmalikdir vəbeləlikləiqtisadi başlayaraq, ölkəmizdəÜDM-in artımıheçdəaz hazırlanmışdır). nın məlumatlarıəsasındamüəlliftərəfindən illərdə dinamikası,mlrd.manatla(ARDSK- Şəkil 1. Azərbaycanda ÜDM-in2007-2018-ci dinamikası Şəkil1-dəverilmişdir. Azərbaycanda ÜDM-in2007-2018-ciillərdə ümumilikdə, bununlabağlıəsasindikatorkimi görülən tədbirlərartıqöznəticələriniverməkdədir. imkanlar formalaşdıracaqdırvəbuistiqamətlərdə məhsuldar mənbələrininyaradılmasınaəlavə şaxələndirilməsinə vəiqtisadiartımındaha edilməsi sonnəticədəölkəiqtisadiyyatının sənaye sahələrinindayanıqlıinkişafınıntəmin sahələrinə investisiyalarıncəlbolunması,bu əsaslı istehsalsahələrininyaradılmasıağırsənaye turun gücləndirilməsi,yüksəktexnologiyalar edilməklə bərabər, buistiqamətlərüzrəinfrastruk cəhətləri, iqtisadiartımaverdiyitöhfələrqeyd Balaxanı vəQaradağsənayeParkınınüstün parkının, Sumqayıtkimyasənaye fəaliyyətə başlamışSumqayıttexnologiyaların hədəflər diqqətçəkir[6].Beləki,ölkədəartıq və onlarınfəaliyyətiningenişləndirilməsiüzrə problemlərin həllindəsənayeparklarınyaradılması müasir texnologiyalarıntransferikimispesifik turun qurulmasıtədbirləriçərçivəsində,həmçinin rəqabəıtqabiliyyətinin yüksəldilməsi,infrastruk strateji yolxəritəsindəsənayemüəssisələrinin üzrə hədəflərmüəyyənləşdirilmişdir[5].Bu artım tempininsabitsaxlanılmasıtədbirləri 80 60 40 20 0 2014 Şəkil 1-dəngöründüyükimi,2016-cıildən İqtisadi artımınsəmərəliliyiniəksetdirən, 32.1 2013 58.18 2014 2015 59.01 26.37 2015 54.38 2016 32.3 2016 60.43 2017 70.34 2017 39.9

2018 79.8

2018 - 47.7 -

GEOSTRATEGİYA çox təşkil etmişdir. Bu müasir dövrdə kifayət digər bu qəbildən olan müasir çoxfunksiyalı qədər yüksək nəticədir, 2018-ci ildə isə 2017-ci fəaliyyət zonalarında (texnoparklar, sənaye ilə nisbətdə iqtisadi artım 13,4 % səviyyəsində məhəllələri və s.) yaradılan yüksək texnologi- olmuşdur və əldə olunan nəticə beynəlxalq yalar əsaslı sənaye müəssisələrin hesabına iqti- təşkilatların, həmçinin hökumətin özlərinin sadi artımın təmin edilməsində əhəmiyyətli işlər hazırladıqları proqnozlardan bir neçə dəfə yüksək görülmüşdür və qarşıya qoyulan hədəflərə çatmaq olmuşdur. Maraqlıdır ki, yaxın illər üçün də ölkə üçün görülən işlərin səmərəliliyinin artırılması iqtisadiyyatının artımı proqnozlaşdırılmışdır. təmin80 olunmuşdur. Bütün bunlar özünü 79.8sənaye 70.34 58.18 2017-2018-ci illərdə ölkəmizdə iqtisadiyyatın artım məhsulunun istehsalında59.01 da60.43 büruzə vermişdir. Şəkil 60 54.38 tempi bərpa olunmaqla bərabər, intensivləşmə 2-də 2014-2018-ci illərdə Azərbaycanda ümumi diqqət çəkməkdədir. Qeyd etdiyimiz kimi, sənaye40 məhsulunun dinamikası verilmişdir. beynəlxalq təşkilatların əksəriyyəti Azərbaycanda 20 iqtisadi artımın intensivləşəcəyi barədə proqnozlar Şəkil 02. Azərbaycanda 2014-2018-ci illərdə 2013 2014 2015 2016 verməkdədir, məsələn, Dünya Bankının hazırladığı ümumi sənaye məhsulunun dinamikası,2017 mlrd. 2018 hesabatlarda qeyd olunur ki, ölkəmizdə ÜDM-in manatla (ARDSK-nın məlumatları əsasında həcmi 2020-ci ildə isə 3,3 % təşkil edəcəkdir [7]. müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

Qeyd edək ki, əksər hallarda iqtisadiyyatın real 47.7 50 artımını xarakterizə edən yanaşmalar sırasında, 45 39.9 40 32.1 32.3 əhalinin və məşğul əhalinin hər nəfərinə düşən 35 26.37 real ÜDM-ın illik artım sürətinə daha çox üstün- 30 25 lük verilir. Eyni zamanda, “Fitch” təşkilatının 20 15 proqnozlarına görə, 2019-da ölkə ÜDM-ün artım 10 5 nümayiş etdirəcəyi və 47,3 mlrd. ABŞ dolları 0 2014 2015 2016 2017 2018 həcmində olacağı gözlənilir [8]. Ölkə hökümətinin 85 proqnozunda isə 2020-ci ilədək nominal ÜDM-in Şəkil 2-yə nəzər salsaq, görmək mümkündür ki, həcmi 13,8 % artacaqdır, belə ki, həmin proq- 2014-2018-ci illərdə ümumi sənaye məhsulunun nozda ölkə üzrə ÜDM-in nominal həcmi 2019-cu həcmi 49 % yaxın artmış və 2018-ci ilin yeku- ildə 75,4 mlrd. manat, 2020 - 81,2 mlrd. manat nunda 47,7 mlrd. manat təşkil etmişdir. 2018-ci 2021-ci ildə isə 85 mlrd. manata yaxın verilmişdir il ərzində ölkə ÜDM-də sənaye məhsulunun [9]. Yüksək beynəlxalq nüfuza malik “Moodys” həcmi – 60 %-ə yaxın olmuşdur. Müqayisə üçün beynəlxalq agentliyi də yaxın illərdə Azərbaycanda bu göstətirci 2014-cü ildə 54,4 %, 2017-ci ildə iqtisadi artımın sürətlənəcəyini bildirmişdir [10]. isə 57 % təşkil etmişdir. Sənayenin son illərdə Bu proznozlar baxımından, ölkəmizdə ÜDM-in artımında qeyri-neft sənayesinin intensivliyi və dinamik artımı üçün görülən tədbirlərdə sənaye yeni yüksək texnologiyalar əsaslı müəssisələrin parklarının səmərəliliyinin yüksəldilməsi, iqtisadi yaradılması mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. artımla bağlı potensialdan məhsuldar isteifadə Sumqayıt Kimya Sənaye Parkında, Sumqayıt edilməsi vacib şərtlərdəndir. Ölkəmizdə iqtisadi Sənaye Mərkəzində və digər şəhərlərdə yaradılan artımın manevrlilik qabiliyyətinin yüksəldilməsi sənaye parklarında yüksək texnologiyalar əsaslı üçün görülən tədbirlərin səmərəliliyi məsələlərinə sənaye müəssisələrinin bir-birinin ardınca istis- strateji yanaşmalar diqqət çəkir, bu isə öz mara verilməsi ölkə iqtisadiyyatınını artımında növbəsində iqtisadi artımın səviyyəsinin təmin məhsuldar mənbələrin formalaşdırılmasına əlavə edilməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Makroiqti- imkanlar yaratmışdır. sadi vəziyyətin sabitləşdirilməsi, iqtisadiyyatın Qeyd edək ki, son illərdə iqtisadi artımda diversifikasiyalaşdırılması, xüsusilə qeyri-neft əhəmiyyətli rol oynayan qeyri-neft sənayesi sektoru sahələrinin inkişafının intensivləşdirilməsi məhsullarının, yəni emal sənayesi məhsullarının əsas prioritet vəzifələr sırasındadır. əhəmiyyətli hissəsi bir sıra rəqabətqabiliyyətli Son illərdə sənaye parklarında, həmçinin və innovatik inkişafa kifayət qədər meyilli olan 86

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) xaricdən müvafiqməhsul idxalınınazalmasındada alacağı gözlənilir, beləparklarınyaradılmasıisə parklarının yaradılmasının dahagenişvüsət adlı kitabdaqeydolunur ki, Azərbaycanda sənaye haqqında birsırastimullaşdırıcımexanizmlər” İnstitutunun hazırladığı“İnnovasiyafəaliyyəti diqqət çəkir. İqtisadiİslahatlarElmi Tədqiqat və biznesmühitininyüksəldilməsipotensialıda artımının təminedilməsiiləbərabərsahibkarlıq sənaye parklarınıninkişafıhesabınaiqtisadi mühitin yaradılmasıtəminedilir. Bundanəlavə, formalaşması vəinkişafetdirilməsiüçünəlverişli parklarda, eynizamandainnovasiyafəaliyyətinin yerləşən sənayeparklarındaistehsalolunur. Butip əksər hissəsiSumqayıtdavəMingəçevirdə 25 %çoxdurvəmaraqlıdırki,buməhsulların ildə nisbətdə3dəfə,2017-ciisə mln. manathəcmindəolmuşdurvəbu2014-cü 2018-ci ildəümumiməhsulistehsalınhəcmi358 tekstil sənayesininartımdinamikasınafikirversək, “Azərsun” SənayeParkındaistehsalolunur. Yaxud əksəriyyəti Sumqayıtdafəaliyyətgöstərən çəkisi 28,2%təşkiledirvəbuməhsullarının məhsulda qidaməhsullarınınistehsalınınxüsusi Ümumilikdə, qeyri-neftsənayesindəümumi iqtisadi artımınsəmərəliliyixeyliyüksəlmişdir. sənayesində yaradılmışsənayeparklarınınhesabına məsələn qidaməhsullarınınistehsalıvətoxuculuq rolu xeyliartacaqdır. Digərsənayesahələrindədə, artımın təminolunmasındasənayeparklarının səviyyədə yüksələcəkdirvəölkəmizdəiqtisadi səviyyəsinə çatdıqca,bugöstəricilərəhəmiyyətli kimya vəneftkimyamüəssisələrininistehsalgücü sənaye parkındaistifadəyəverilmişnəhəng 887,8 mln.manattəşkiletmişdir. Sumqayıtdakı 2018-ci ildəisəyenəartımnümayişetdirərək bu göstərici2017-ciildə818,1mln.manat, məhsulun həcmi370,7mln.manatolmuşdursa, belə kiəgər2014-cüildəbusektordaümumi son illərdəistehsalınhəcmixeyliyüksəlmişdir, ki, kimyavəneftkimyasənayesimüəssisələrində müəssisələri istismara verilmişdir. Təsadüfi deyildir sayda rezidentlərqeydəalınmış,nəhəngkimya kompleksi üzrəyaradılmışdır, buparkdaxeyli ölkəmizin ənirisənayeparkıkimyavəneftkimya sənaye parklarınınroluxeyliyüksəkdir. Məsələn, sənaye sahələriiləbağlıdırvəbuproseslərdə perspektivləri. səmərəlilik problemləri, sənayeparklarınıninkişaf sənaye müəssisələri,parklarının iqtisadi artım,innovativinkişaf,rəqabətqabiliyyətli Açar sözlər: novatik inkişafıtəminolunmalıdırvəs. formalaşdırılması məqsədiləsənayeparklarınınin sürətləndirilməlidir; müəssisələrin yaradılmasıprosesləridahada genişləndirilməsi vəyüksəktexnologiyalarəsaslı daşıyır; xüsusiyyətləri kifayətqədərsəmərəlixarakter yaradılmasında sənayeparklarınınçoxfunksiyalılıq hədəflərinə çatılmasındavəpotensialın formalaşdırılması vəiqtisadiartımınsəmərəlilik mexanizmlərinin əhəmiyyətliroluolmuşdur; qoriyadan olanparklardadövlətdəstəyi kimi formalaşdırılmışdırvəxüsusiləbukate artıq sənayeparklarıfaktikifəaliyyətmexanizmləri məsələlərinə dahaçoxdiqqətyetirilməlidir: olaraq birqrupfəaliyyətistiqamətlərinəvə əlverişli şəraityaranmışdır. Bunlarlaəlaqədar parklarından səmərəliistifadəolunmasıüçün mümkündür ki,yaxınillərdə Azərbaycanda sənaye siyalar dahatezistehsalproseslərinətətbiqedilir. mənbələrinin formalaşmasımümkünolur, innova­ imkanları artdıqca,iqtisadiartımındahaməhsuldar parklarında yenitexnologiyalarınmənimsənilməsi mühüm roloynamaqiqtidarındadır[11]. Sənaye inkişafına dair2015-2020-ci illərüçünDövlət edilmişdir. Azərbaycan Respublikasındasənayenin 2014-cü il26dekabrtarixli Sərəncamıilətəsdiq konsepsiyası. Bakı,2013,39s. “Azərbaycan 2020:Gələcəyəbaxış”inkişaf ci il29dekabrtarixliFərmanıilətəsdiqedilmiş -iqtisadi artımınyenimənbələrinin -yaxın illərdəsənayeparklarışəbəkəsinin -innovasiya əsaslıiqtisadiyyatın - əvvəla,qəbuletməklazımdırki,ölkəmizdə Tədqiqatın nəticələrinəəsasənqeydetmək 2. Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin 1. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2012- Strateji yolxəritəsi,sənayeparkları, ƏDƏBİYYAT: NƏTİCƏ - - GEOSTRATEGİYA Proqramı, Bakı, 2014, 28 s. и сети конкурентоспособных предприятий в 3. Əliyev Ş.T. Azərbaycan sosial-iqisadi промышленных парках. Раскрыты особенности inkişafında Sumqayıt şəhərinin strateji əhəmiyyəti. и многофункциональность промышленных Monoqrafiya. Sumqayıt, “Azəri” nəşriyyatı, 2019, парков исходя из мирового опыта. Рассмотрены 368 s. перспективы обеспечения экономического 4. Milli iqtisadiyyat və iqtisadiyyatın əsas роста в промышленных парках, дан ряд sektorları üzrə Strateji Yol Xəritələrinin təsdiq рекомендаций и предложений по исследуемым edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezi- вопросам. dentinin Fərmanı. Bakı şəhəri, 6 dekabr 2016-cı il. 5. Azərbaycan Respublikasında ağır sənaye Ключевые слова: стратегическая və maşınqayırmanın inkişafına dair Strateji Yol дорожная карта, промышленные парки, Xəritəsi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin экономический рост, инновационное развитие, 2016-cı il 6 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq конкурентоспособные промышленные edilmişdir. предприятия, проблемы эффективности 6. Əliyev Ş.T. Azərbaycan iqisadiyyatı. промышленных парков, перспективы развития Sumqayıt, 2018, 376 s. промышленных парков. 7. Azərbaycanın növbəti 3 il üzrə iqtisadi artım göstəriciləri açıqlandı - proqnoz 17 oktyabr 2018. SUMMARY http://finans.az. ISSUES OF ECONOMIC GROWTH IN 8. “Fitch” Azərbaycanda iqtisadi artım tem- INDUSTRIAL PARKS ACCORDING TO pinin sürətlənəcəyini proqnozlaşdırır. 29.12.2018. STRATEGIC ROAD MAPS http://az.baku.ws. Issues of economic growth in industrial parks 9. Azərbaycan hökuməti iqtisadi artım üzrə according to strategic road maps are investigated proqnozları yaxşılaşdırıb. 25 avqust 2018. http:// in the article. Questions and problems of increase 87 news.day.az/azerinews/1035562.html. in efficiency of activity of the created and formed 10. Moodys: Azərbaycanda iqtisadi artım industrial parks of the country are analyzed for sürətlənəcək. 09.08.2018. http://qaynarinfo.az/az/ this purpose. Expansion of innovative infrastruc- moodys-azerbaycanda-iqtisadi-artım-suretlenecek/. ture and network of the competitive enterprises 11. İnnovasiya fəaliyyəti haqqında bir sıra in industrial parks is considered too. Features and stimullaşdırıcı mexanizmlər. İqtisadi İslahatlar multifunctionality of industrial parks proceeding Elmi Tədqiqat İnstitutu. Azərbaycan Respublikası from international experience are given then. The İqtisadiyyat Nazirliyi. Bakı, 2017, 36 s. prospects of ensuring economic growth in indus- trial parks are considered, a number of recommen- РЕЗЮМЕ dations and offers on the studied questions is given ВОПРОСЫ ЭКОНОМИЧЕСКОГО in the end of the article. РОСТА В ПРОМЫШЛЕННЫХ ПАРКАХ В СООТВЕТСТВИИ СО Key words: strategic road map, industrial СТРАТЕГИЧЕСКИМИ ДОРОЖНЫМИ parks, economic growth, innovative development, КАРТАМИ competi­tive industrial enterprises, problems of В статье исследованы вопросы efficiency of industrial parks, prospects of develop- экономического роста в промышленных парках ment of industrial parks. в соответствии со стратегическими дорожными картами. С этой целью анализированы вопросы и проблемы повышения эффективности деятельности созданных и формирующихся промышленных парков страны. Рассмотрено расширение инновационной инфраструктуры 88

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) iqtisadiyyatımızın zəifləmiş artım tempi bərpa iqtisadiyyatımızın zəifləmiş artımtempibərpa Nəticədə, ölkədəmaliyyə sabitliyigücləndirilmiş, strateji hədəflərmüəyyənləşdirilmişdir [1]. götürülməklə nəzərəalınması istiqamətində uzunmüddətli dövrüçünperspektivlərəsas və bununlabağlıaktualçağırışlarınsistemli, inkişafının intensivləşdirilməsi,qlobaltrendlərin dair Strateji Yol Xəritəsindəmaliyyəbazarlarının Respublikasında maliyyəxidmətlərinininkişafına xi Fərmanıilətəsdiqedilmiş Azərbaycan artmışdır. bu istiqamətlərdəstratejiyanaşmalaradiqqətxeyli yol xəritələrininreallaşdırılmasıiləəlaqədarolaraq, problemləri hələdəvardır. Düzdür, ölkədəstrateji sahələrdə investisiyacəlbediciliyininyüksəldilməsi runun investisiyamühitinintəkmilləşdirilməsi,bu etmək lazımdırki,ölkəmizdəqeyri-neftsekto- həcmi 280mlrd.dollardançoxolmuşdur. Etiraf ərzində iqtisadiyyatımızayatırılaninvestisiyaların neft-qaz sektorunayönəldilmişdir. Keçəndövr güclü axınıdiqqətçəkmişdir, amma,bunlarəsasən icrasından sonraölkəmizəxariciinvestisiyaların tyabr ayının20-dəimzalanmış“Əsrinkontrakt”ının larda stratejiyanaşmalarıtələbedir. 1994-cüilsen- qaldığı birdövrdəinvestisiyalarməsələsibütünhal- əsasən formalaşdığıvətəkmilləşdirmələrəməruz olmuşdur. Ölkəmiziniqtisadiinkişafmodelinin edilməsi üçündəkifayətqədəraktualvəxarakterik investisiyalar vəonlarınyönəldilməsi,cəlb transformasiyası iləyaddaqalmışdır. Buproblemlər mövcud mexanizmlərininəhəmiyyətlisəviyyədə maliyyə axınlarının,hərəkətininvəistifadəsinin son 10ilərzindədünyaiqtisadiproseslərində STRATEJİ YANAŞMALAR MÜHİTİNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNƏ MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ İNVESTİSİYA ŞƏRAİTİNDƏ AQRAR-EMAL QLOBAL MALİYYƏ ÇAĞIRIŞLARI Ölkə Prezidentinin2016-cıil6dekabrtari­ Qlobal çağırışlarvəmaliyyəqeyri-sabitliyi haqqında” Azərbaycan RespublikasınınQanunu 2016-cı ildən“Kəndtəsərrüfatı kooperasiyası hal kimidəyərləndirilməlidir. Beləki,14iyun vericilik bazasınıngücləndirilməsi dəmüsbət rativ hərəkatınıngenişləndirilməsininqanun­ sahələrində vəaqrar-sənaye kompleksindəkoope­ canlanması, bütünlükdə,kəndtəsərrüfatısektoru [3]. Aqrar-emal müəssisələrininfəaliyyətinin verilmiş vəstratejiqərarlarqəbulolunmuşdur simum səmərəlitəşkilinədairmüvafiqtapşırıqlar əlaqədar xariciinvestorlarıncəlbiproseslərinmak - investisiya fəaliyyətiningücləndirilməsi,bunlarla və buSərəncamdaqeyri-neftsektorusahələrində bir sıratədbirlərhaqqında”Sərəncamıverilmişdir xarici investorlarınhüquqlarınınqorunmasıiləbağlı dentinin “İnvestisiyafəaliyyətinintəşviqedilməsivə Bundan əlavə,18yanvar2018-ciildəölkəPrezi- Respublikasinin Qanunuqüvvəyəminmişdir[2]. ildə “İnvestisiyafondlarıhaqqında” Azərbaycan xarakter daşımışdır. Beləki,22oktyabr2010-cu gücləndirilməsi tədbirləridəkifayətqədərsəmərəli təkmilləşdirilməsi vəqanunvericilikbazasının təmin olunmasındamövcudmexanizmlərinin fəaliyyəti vəinvestisiyafondlarınınfəallığının yanaşmalar yenilənmişdir. Dövlətininvestisiya mühitinin əlverişliyininartırılmasıməsələlərinə başlanılmış, sahibkarlığıninkişafıvəbiznes lara uyğunluğuistiqamətindəardıcıltədbirlərə sibat sənədlərinindürüstlüyü,beynəlxalqstandart- tədbirləri görülmüş,şəffaflığın,maliyyəvəmüha- sahələrin investisiyacəlbediciliyininartırılması iqtisadiyyatında mövqeyigücləndirilmiş,bu sektorunun vəaqrarsənayekompleksininölkə rolu artırılmış,ümumilikdə,kəndtəsərrüfatı olunmuş vəbusahədəaqrar-emal müəssisələrinin Azərbaycan KooperasiyaUniversitetinin UOT: 336.645.1:336.648 E-mail: [email protected] FARUQ ZİYADOV doktorantı GEOSTRATEGİYA qüvvəyə minmişdir [4]. Tədqiqatlar göstərir ki, cəlb edilməsi mexanizmlərinin səmərəlilik və qeyri-neft təmayüllü iqtisadiyyat sahələrinin in- gəlirlilik prinsiplərinə xüsusi önəm verilməlidir [9]. vestisiya cəlbediciliyinin yüksəldilməsinə mane Ölkə iqtisadiyyatının diversifikasiyalaşdırılması, olan amillərin əksəriyyətinin nəzərə alınması və strukturunun təkmilləşdirilməsi məsələlərində aradan qaldırılması mümkündür, amma, bunun üçün ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunması kimi ardıcıl və prinsipial tədbirlər görülməlidir. Maliyyə strateji vəzifələrin reallaşdırılmasında aqrar-emal bazarlarının dinamik inkişafı təmin olunmalı və sənayesi müəssisələrinin rolu kifayət qədər strateji investisiyaların yatırılmasının sürətləndirilməsini əhəmiyyət kəsb edir. Xüsusilə, ölkə regionlarının əngəlləyən baryerlərin minimum həddə inkişaf etdirilməsi dövlətin prioritet vəzifələrindən endirilməsinə straeji yanaşmalar təmin edilməli, pre- hesab olunduğu üçün, bu qəbildən olan müəssisələri ventiv və kompleks tədbirlər həyata keçirilməlidir regionların inkişafında əhəmiyyəti böyükdür. [5]. Eyni zamanda, məlumdur ki, investorlar kənd Həmin müəssisələrinin investisiya cəlbediciliyinin təsərrüfatı sahələrinə və aqrar-emal müəssisələrinə artırılması üçün iri investisiya layihələri, məqsədli investisiyalar yatırmaqda xeyli ehtiyatlı davranırlar dövlət proqramalrı işlənib hazırlanmalı və və bu, ilk növbədə, həmin müəssisələrdə kommer- reallaşdırılmalıdır [10]. Bunlarla bərabər, aqrar- siya və iqtisadi risklərin geniş dairəsinin olması, emal müəssisələrinin rəqabətqabiliyyətliliyi və mövsümi fəaliyyət problemləri, itkilər, təbii şəraitin dünya bazarlarına çıxmasına imkan verən səviyyədə gözlənilməz hallarla müşayiət olunması, təbii işlək investisiya mexanizmlərinin məqsədli tətbiqi fəlakətlər, yanğınlar və s. hallarla daha çox bağlıdır. tədbirləri həyata keçirilməli, investisiya mühitinin Bu sektorda məhsuldarlıq problemlərinin, topla- cəlbediciliyi təmin olunmalıdır. Ölkənin aqrar- nan və istehsal olunan məhsulların saxlanılması, emal müəssisələrini investisiya fəaliyyəti sahəsində istehlakçılara çatdırılması məsələlərində də beynəlxalq əlaqələrinin genişləndirilməsi siyasətinə risklərin mövcudluğu diqqət çəkir. Buna görə də önəm artırılmalı, analoji investor-kompaniyaların aqrar müəssisələrinin investisiya cəlbediciliyinin ölkəmizin aqrar-emal müəssisələrinə investisiya artırılması problemləri diqqətlə və dərindən yatırımları stimullaşdırılmalı və dövlət inves- 89 öyrənilməli, zəruri tədbirlərin görülməsinə strateji tisiya siyasətinin çevik mexanizmləri hesabına münasibət ortaya qoyulmalıdır [6]. dəstəklənməlidir [11]. Digər tərəfdən, qeyd etdiy- Aqrar sənaye kompleksinin davamlı inkişafı, imiz kimi, ölkə regionlarında fəaliyyət göstərən, modernizasiya edilməsi və yüksək texnologiyalar əhalinin yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsində, əsasında inkişaf etdirilməsi müasir dövrün ən işsizliyin azaldılmasında və regionlarında iqtisadi aktual problemlərindəndir. Məlumdur ki, bu kimi fəallığın artırılmasında çoxfunksiyalı xüsusiyyəti ilə vəzifələrin öhdəsindən gəlmək üçün külli miqd- diqqət çəkən aqrar-emal müəssisələrinin investisiya arda investisiya resursları tələb olunur. İnvestisiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması tədbirləri və dövlət resurslarının cəlb edilməsi üçün aqrar sənaye dəstəyi mexanizmlərinin hazırlanması vacib hesab kompleksinin və onun aqrar-emal müəssisələrinin olunur [12]. investisiya cəlbediciliyinin artırılması vacib Qeyd edək ki, ölkəmizdə investisiyaların şərtlərdəndir [7]. Eyni zamanda, aqrar-emal cəlbi istiqamətində fəal dövlət siyasəti və strateji müəssisələrinin investisiya cəlbediciliyinin yanaşmaların olmasına baxmayaraq, son illərdə yüksəldilməsi məqsədilə istifadə olunan mövcud iqtisadiyyata yönəldilən investisiyaların həcmində mexanizmlərin qlobal maliyyə və investisiya müəyyən qədər tempin zəiflənməsini qeyd etmək çağırışlarına uyğunluğu qiymətləndirilməli, mümkündür. Amma, əvvəlcədən deyək ki, artıq istifadə olunan praktiki alətlərin cəlbediciliyinə 2018-ci ildə investisiyaların bir çox parametrləri diqqət artırılmalıdır [8]. Qlobal iqtisadi təhdidlər üzrə, o cümlədən, iqtisadiyyata kredit qoyuluşları şəraitində investisiya resurslarının cəlb edilməsi o və yönəldilən investisiyaların artım tempi bərpa qədər də asan məsələ deyildir və bunun üçün aqrar- olunmuşdur. emal müəssisələrinin iqtisadi-təşkilati baxımdan Şəkil 1-də ölkəmizə bütün mənbələr üzrə iqti- təkmilləşdirilməsi, maddi-texniki bazasının sadiyyata yönəldilən investisiyaların 2014-2018-ci gücləndirilməsi tələb olunur. Bundan əlavə, aqrar- dinamikasına baxmışıq. emal sənayesi müəssisələrinə investisiyaların fəal 90

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal

İyul - Avqust 2019№ 04(52) 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 sektoru sahələri üzrə əsas kapitala yönəldilmiş sektoru sahələriüzrəəsas kapitalayönəldilmiş kündür ki,2003-2018-ci illərdə kəndtəsərrüfatı az/). tərəfindən hazırlanmışdır. https://www.stat.gov. Statistika Komitəsininməlumatlarıüzrəmüəllif mln. manat(AzərbaycanRespublikasıDövlət investisiyaların dinamikası,2003-2018-ciillər, toru sahələriüzrəəsaskapitalayönəldilmiş Şəkil 2. Azərbaycana kəndtəsərrüfatısek- investisiyaların dinamikasıverilmişdir. sektoru sahələriüzrəəsaskapitalayönəldilmiş 24,5 mlrd.manatayaxınolmuşdur. müqayisə üçündeyəkki,bugöstərici2017-ciildə qoyuluşu 26mlrd.manatdançoxtəşkiletmişdir, alınmışdır və2018-ciilinyekunundainvestisiya qoyuluşların dinamikasında18,2%artımqeydə mümkündür ki,2014-2018-ciillərdəinvestisiya hazırlanmışdır. https://www.stat.gov.az/). Komitəsinin məlumatlarıüzrəmüəlliftərəfindən (Azərbaycan RespublikasıDövlətStatistika dinamikası, 2014-2018-ciillər, mlrd.manat alınmaqla, investisiyaqoyuluşlarının o cümlədən,xariciinvestisiyalar nəzərə Şəkil 1. Azərbaycana bütünmənbələr üzrə, 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 2003 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2003 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 0 1 2 3 4 5 10 15 20 25 30 0 1 2 3 4 5 10 15 20 25 30 0 5 0 0 5 0 Şəkil 2-nintəhliliüzrəbaxdıqda, görməkmüm- Şəkil 2-dəisəölkəmizdəkəndtəsərrüfatı Şəkil 1-intəhlilindənbaxdıqda,görmək 0320 0021 0221 0421 0621 2018 2017 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2005 2003 1450.5 0320 0021 0221 0421 0621 2018 2017 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2005 2003 0 0320 0021 0221 0421 0621 2018 2017 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2005 2003 1450.5 0 0320 0021 0221 0421 0621 2018 2017 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2005 2003 1 0421 0621 2018 2017 2016 2015 2014 1 37.4 40.7 1844.8 0421 0621 2018 2017 2016 2015 2014 22 37.4 40.7 1844.8 22 0.7 0.7 3877.7 200 3877.7 4.4 200 4525.2 4.4 20.1 4525.2 3.4 20.1 4844.6 3.4 325.1 4844.6 4.2 400 355.4 5244.6 363.9 325.1 4.2 22.7 400 355.4 3.2 5244.6 363.9 431 437.3 5225.8 22.7 3.2 431 2.1 437.3 5225.8 5635.3 600 574.3 2.1 2.2 24.5 5635.3 5632.4 617.8 600 648.8 574.3 2.1 2.2 24.5 5632.4 6580 617.8 648.8 3.5 800 2.1 764.4 7010 26 6580 4.4 3.5 800 764.4

7010 26 4.4

1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 hazırlanmışdır. https://www.stat.gov.az/). Komitəsinin məlumatları üzrəmüəlliftərəfindən (Azərbaycan Respublikası DövlətStatistika mlrd. manat,2003-2018-ci illər, mln.manat məshullarının həcmininümumidinamikası, Şəkil 4. Azərbaycanda kəndtəsərrüfatı dinamikası əksolunmuşdur. kənd təsərrüfatıməshullarınınhəcmininümumi hazırlanmışdır. https://www.stat.gov.az/). Komitəsinin məlumatlarıüzrəmüəlliftərəfindən (Azərbaycan RespublikasıDövlətStatistika yönəldilən investisiyalardapayı,%-lə investisiyaların ümumiölkəiqtisadiyyatına toru sahələriüzrəəsaskapitalayönəldilən Şəkil 3. Azərbaycana kəndtəsərrüfatısek- təşkil etmişdir. 2018-ci illərdəbugöstəriciüzrəartım4,4dəfə payı təhliolunmuşdurvəgöründüyükimi,2003- mi ölkəiqtisadiyyatınayönəldiləninvestisiyalarda üzrə əsaskapitalayönəldiləninvestisiyalarınümu- nizasiya edilməsindəəhəmiyyətliroloynamışdır. di-texniki bazasınıngücləndirilməsindəvəmoder fəaliyyətinə dəmüsbəttəsirgöstərmiş,onlarınmad- Bütün bunlaraqrar-emal müəssisələrinin ci ildə764,4mln.manatsəviyyəsindəolmuşdur. investisiyaların həcmi20,4dəfəartmışvə2018-

2003 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000

0 1 2 3 4 5 10 15 20 25 30 2003 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 0 1 2 3 4 5 0 5 10 15 20 25 30 0 0 5 0 Şəkil 4-də Azərbaycanda 2003-2018-ciillərüzrə Şəkil 3-dəisəkəndtəsərrüfatısektorusahələri 0320 0021 0221 0421 0621 2018 2017 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2005 2003 1450.5 0 0320 0021 0221 0421 0621 2018 2017 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2005 2003 0320 0021 0221 0421 0621 2018 2017 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2005 2003 1450.5 0 0320 0021 0221 0421 0621 2018 2017 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2005 2003 1

0421 0621 2018 2017 2016 2015 2014 1 37.4 0421 0621 2018 2017 2016 2015 2014 40.7 1844.8 37.4 22 40.7 1844.8 22 0.7 0.7 3877.7 3877.7 200 200 4.4 4.4 4525.2 4525.2 20.1 20.1 3.4 3.4 4844.6 4844.6 325.1 4.2 325.1 400 4.2 355.4 5244.6 363.9 400 355.4 5244.6 363.9 22.7 3.2 22.7 431 3.2 437.3 5225.8 431 437.3 5225.8 2.1 2.1 5635.3 5635.3 600 600 574.3 2.2 574.3 24.5 2.2 5632.4 24.5 617.8 5632.4 617.8 648.8 2.1 648.8 2.1 6580 6580 3.5 800 3.5 764.4 800 7010 764.4 26 7010 26 ­ 4.4 4.4

GEOSTRATEGİYA Şəkil 4-də baxdıqda, qeyd etmək mümkündür müəssisələrinin strateji əhəmiyyəti nəzərə alınmaqla, ki, kənd təsərrüfatı məhsulların həcminin dəyəri onların maddi-texniki bazasının gücləndrilməsinə və 2003-2018-ci illərdə 4,8 dəfə artmış və 2018- bunun üçün məqsədli investisiyaların yatırılmasına ci ildə 7 mlrd. manatdan çox təşkil etmişdir. strateji yanaşmalar təmin olunmalıdır və s. Bu isə kənd təsərrüfatı sektorunda fəaliyyət göstərən müəssisələrinin, o cümlədən, aqrar-emal ƏDƏBİYYAT: müəssisələrinin əlavə dəyər yaradılmasında rolunun 1. Azərbaycan Respublikasında maliyyə yüksəldiyini göstərir. xidmətlərinin inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi. Ölkə iqtisadiyyatının investisiya cəlbediciliyinin Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il yüksəldilməsi problemlərinin sistemli həlli 6 dekabr tarixi Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. Bakı, üçün onun strukturunun, o cümlədən, xarici 2016.-59 s. investisiyalarının strukturunun araşdırılması və 2. İnvestisiya fondları haqqında Azərbaycan təkmilləşdirilməsi vacibdir [13]. İnvestisiyaların Respublikasinin Qanunu. Bakı şəhəri, 22 oktyabr hərəkəti və səmərəlilik problemləri də diqqət 2010-cu il. № 1101-IIIQ. mərkəzində saxlanılmalıdır [14]. Son illərdə aqrar- 3. İnvestisiya fəaliyyətinin təşviq edilməsi və xa- emal müəssisələrinin qarşısında strateji vəzifələr rici investorların hüquqlarının qorunması ilə bağlı qoyulmuşdur. Azərbaycan Respublikası Prezdentinin bir sıra tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası 6 dekabr 2016-cı il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş Prezidentinin Sərəncamı. Bakı, 18 yanvar 2018-ci il. “Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatı 4. Kənd təsərrüfatı kooperasiyası haqqında məhsullarının istehsalına və emalına dair Strateji Yol Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı şəhəri, Xəritəsi”ndə göstərilmişdir ki, prioritet və strateji 14 iyun 2016-cı il. əsas yeri ərzaq bolluğunun yaradılması və bununla 5. Ataşov B.X. Maliyyə bazarları. Bakı, əlaqədər aqrar-emal müəssiəsələrinin fəaliyyətinin “Kooperasiya­ nəşriyyatı”, 2016. -456 s. müasir tələblər səviyyəsinə qaldırılmasıdır. Eyni 6. Захарова Н.Ю. Проблемы оценки zamanda, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin инвестиционной привлекательности аграрных 91 2016-cı il 6 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş предприятий // Научный вестник: финансы, Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat банки, инвестиции. – 2011. – № 3(12).-c. 76-80. perspektivi­ üzrə Strateji Yol Xəritəsində bir sıra 7. Гладкова Е.П. Инвестиции, их iqtisadiyyat­ sahələrinin inkişafı ilə bağlı strateji классификация и значение для развития hədəflər müəyyənləşdirilmişdir [15]. Bundan əlavə, агропромышленного комплекса // Управление aqrar-emal müəssisələrinin xammal təminatına və экономическими системами, №7, 2012. http:// innovatik inkişafına xüsusi önəm verilməlidir [16]. www.uecs.ru. 8. Шабунин Н.А. Классификация и оценка NƏTİCƏ основных механизмов привлечения инвестиций в Yaxın illərdə ölkəmizdə aqrar-emal АПК. Международный технико-экономический müəssisələrinin investisiya cəlbediciliyinin журнал 2010 №3.-с.15-21. yaxşılaşdırılması və investisiya mühitinin mövcud 9. Шейко А.А. Инвестиционная политика mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi üçün qlobal в воспроизводственном процессе сельского maliyyə çağırışları əsas götürülməklə, bir sıra хозяйства (на примере Курской области) // məsələlərə xüsusi diqqət yetirilməlidir: Журнал «Organizmica», №1 (13), 2008. http:// - investisiyaların cəlbi mexanizmlərinin www.organizmica.org. yenilənməsi təmin olunmalı və bu sahədə dünya 10. Кузнецов А.Л, Севрюгин А.С., Севрюгин təcrübəsinin mütərəqqi mexanizmlərinə üstünlük Ю.В. Инвестиционная привлекательность verilməlidir; предприятия: понятие и классификация // - aqrar-emal müəssisələrinin yüksək texnologi- Реальный сектор экономики: теория и практика yalar əsasında modernizasiya edilməli prosesləri управления. – 2004. – № 1. – c. 56-58. başa çatdırılmalı və bu sahəyə xarici investisiyaların 11. Ясенева О.Ю. Орлов А.Ю., Лаврухина cəlbinin stimullaşdırılması tədbirləri görülməlidir; Н.В. Проблемы оценки инвестиционной - ölkə regionlarında fəaliyyət göstərən aqrar-emal привлекательности предприятия // Журнал 92

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) всех источников финансирования. Кроме того, вложений вэкономику Азербайджана засчет Анализированы динамика инвестиционных привлечения вэкономику инвестиций страны. создании соответствующих условийдля роль усилениязаконодательной базыв предприятий агропереработки. Указана привлекательностиповышения инвестиционной совершенствования существующих механизмов С этой цельюанализирована важность условиях глобальных финансовыхвызовов. среды напредприятиях агропереработки в подходы ксовершенствованию инвестиционной investisiya mühitinəstratejiyanaşmalar. investisiya mühitinintəkmilləşdirilməsiproblemləri, aqrar-emal müəssisələrinininvestisiyacəlbediciliyi, müəssisələri, investisiyamühiti,stratejiyanaşmalar, Açar sözlər:qlobalmaliyyəçağırışları,aqrar-emal Sumqayıt DövlətUniversiteti,2018.-384s. edilmişdir. Bakı,2016.-177s. tinin 2016-cıil6dekabrtarixliFərmanıilətəsdiq Yol Xəritəsi Azərbaycan RespublikasıPreziden - məhsullarının istehsalınavəemalınadairStrateji Press, 2008,pp.101-119. and Development.NewYork: Oxford University to FinancialTraps//Capital MarketLiberalization Донбасса, №3(41),2015.-С.67-74. Азербайджана //Экономический Вестник вэкономикуинвестиций, направленных структураи отраслевая иностранных 192 с. региона. Дисс.канд. экон. наук. Воронеж, 2007.- инвестиционной привлекательности АПК «Экономика исоциум», №11(30), 2016. ПРЕДПРИЯТИЯХ АГРОПЕРЕРАБОТКИ В статье исследованы стратегические 16. ƏliyevŞ.T. Azərbaycan iqtisadiyyatı. 15. Azərbaycan Respublikasıkəndtəsərrüfatı 14. Frenkel R.From theBoominCapitalInflows 13. Гюльалиев М.,АлиевР. Динамика 12. Наролина Ю.В.Повышение ИНВЕСТИЦИОННОЙ СРЕДЫ НА ИНВЕСТИЦИОННОЙ СРЕДЫНА СТРАТЕГИЧЕСКИЕ ПОДХОДЫ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛЬНЫХ К СОВЕРШЕНСТВОВАНИЮ ФИНАНСОВЫХ ВЫЗОВОВ РЕЗЮМЕ the investmentenvironment. the investmentenvironment, strategic approaches to prises ofagroprocessing, problem ofimprovement of approaches, investmentattractiveness oftheenter of agroprocessing, investment environment, strategic Key words:globalfinancialchallenges,enterprises these aspectsaregivenintheendofarticle. period isdescribed.Recommendationsandoffers on of investmentsinnationaleconomyforthelast ered then. A researchandimprovementofstructure key indicatorsoftheagriculturalsectorareconsid - Indicators ofinvestmentsinmaincapitalandother expense ofallsourcesfinancingareanalyzedtoo. ics ofinvestmentsineconomy Azerbaijan atthe ments intonationaleconomyisspecified.Dynam- the correspondingconditionsforattractionofinvest- of strengtheningthelegislativebaseincreation agroprocessing isanalyzedforthispurpose. The role in investmentattractivenessoftheenterprises improvement oftheexistingmechanismsincrease lenges areinvestigatedinthearticle.Importanceof processing intheconditionsofglobalfinancialchal- investment environmentattheenterprisesofagro- среде. стратегические подходы кинвестиционной совершенствования инвестиционной среды, предприятий агропереработки, проблемы подходы, инвестиционная привлекательность инвестиционная среда, стратегические вызовы, предприятия агропереработки, Ключевые слова: глобальные финансовые предложения порассматриваемым вопросам. период. Подготовлены рекомендации иданы вложений вэкономику запоследний страны совершенствовании структуры инвестиционных Акцентировано внимание наисследовании и показатели сельскохозяйственного сектора. вложений капитал идругие основные восновной рассмотрены показатели инвестиционных STRATEGIC APPROACHES TO IMPROVE- MENT OF THE INVESTMENT ENVIRON- MENT AT THE ENTERPRISESOF AGRO- Strategic approaches to improvement of the Strategic approachestoimprovementofthe PROCESSING IN THE CONDITIONSOF GLOBAL FINANCIAL CHALLENGES SUMMARY - GEOSTRATEGİYA

UOT: 334.7: 334.722

RƏŞAD QARAYEV KİÇİK VƏ ORTA SAHİBKARLIĞIN Gəncə Dövlət Universitetinin doktorantı İNKİŞAFINDA BİZNES MÜHİTİNİN E-mail: [email protected] YAXŞILAŞDIRILMASININ STRATEJİ ƏHƏMİYYƏTİ Müasir dövrdə Azərbaycanda sahibkarlığın üzrə yeni qaydalar və dəyişikliklər qüvvəyə inkişafı ilə bağlı strateji yanaşmalar daha çox minmiş, sadələşdilmiş vergi dərəcəsi 4 %-dən 2 %-ə prioritetlik təşkil etməkdədir. Belə ki, dövlət endirilmişdir. Kiçik sahibkarlıq subyektləri əldə tərəfindən iqtisadiyyat sahələrinin inkişafının qlobal etdikləri gəlirlərin 75 %-nin gəlir vergisindən azad iqtisadi çağırışlara uyğunlaşdırılması məqsədilə olunmuşlar. Klaster formasında fəaliyyət göstərən məhsuldar mexanizmlərin işlənib hazırlanması və sahibkarlıq subyektləri mənfəətin, əmlakın, tətbiqinə ciddi önəm verilir. Bütün bunlarla yanaşı, torpağın 7 il müddətinə mənfəət, əmlak və torpaq özəl sektorun, sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi vergisindən azad edilmişdur. Bu cür vergi güzəştləri məsələlərinə, biznes mühitinin yaxşılaşdırılmasına hazırda fəaliyyət göstərən və yaradılmaqda isə daha strateji səviyyədə yanaşmalar diqqət çəkir. olan sənaye parkları, texnoparklar və sənaye Müstəqilliyimizin bərpasından sonrakı illərdə məhəllələrinə də aiddir [3]. sahibkarlıq institutunun formalaşdırılması və inkişaf Kiçik və orta sahibkarlığın idarəetmə 93 etdirilməsi üzrə milli iqtisadi maraqlar nəzərə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi məqsədilə, alınmaqla, dövlət siyasəti mexanizmləri hazırlanmış ölkə Prezidentinin 28 dekabr 2017-ci il tarixli və ardıcıl olaraq həyata keçirilməyə başlanılmışdır. Fərmanı ilə İqtisadiyyat Nazirliyinin tərkibində Son illərdə, ölkəmizdə sahibkarlığın inkişafının publik hüquqi şəxs statuslu “Azərbaycan yeni təşkilati-iqtisadi modellərinin, o cümlədən Respublikasının Kiçik və Orta Biznesin İnkişafı xüsusi iqtisadi zonaların, sənaye parklarının, sənaye Agentliyi” (ARKOBİA) yaradılmışdır [4]. Bunun­ məhəllələrin və aqroparkların yaradılmasına böyük la belə, qlobal iqtisadi çağırışlar və strateji yol önəm verilməkdədir. Sahibkarlıq subyektlərinə xəritələri çərçivəsində yeni strateji hədəflərin vergi yükünün azaldılması mexanizmlərinin qarşıya məqsəd kimi qoyulması ilə bağlı olaraq, işləkliyi və sahibkarlıq subyektlərinə güzəştli bir çox problemlərin həll edilməsi vacib məsələlər kreditlərin verilməsi ölkədə özəl sektorun inkişafını kimi qarşıdadır və hesab edirik ki, ARKOBİA-nın xeyli intensivləşdirmişdir [1]. Bundan əlavə, ölkə fəaliyyətinin intensivləşməsi ilə bu istiqamətlərdə Prezidentinin 06 dekabr 2016-cı il tarixli Fərmanı daha çox səmərəli tədbirlərin hazırlanması və ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında həyata keçirilməsi mümkün olacaqdır. Eyni za- kiçik və orta sahibkarlıq səviyyəsində iste- manda, ölkə Prezidentinin 06 dekabr 2016-cı il hlak mallarının istehsalına dair Strateji Yol tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Xəritəsi”nin reallaşdırılması ilə əlaqədar olaraq Respublikasında kiçik və orta sahibkarlıq strateji hədəflərə nail olmaq üçün davamlı tədbirlər səviyyəsində istehlak mallarının istehsalına görülməkdədir [2]. Eyni zamanda, sahibkarların dair Strateji Yol Xəritəsi”nin reallaşdırılması ilə maliyyə resurslarına çıxış imkanlarının artırılması bağlı olaraq, ölkəmizdə kiçik və orta sahibkarlıq məqsədilə institusional tədbirlər görülmüş, bu subyektlərinin fəaliyyətinin gücləndirilməsi sahədə qanunvericilik­ təkmilləşdirilmiş və institu- istehlak mallarının istehsalının əhəmiyyətli sional mexanizmlər tətbiq olunmuşdur. Özəl sek- səviyyədə genişləndirilməsində, milli iqtisadiyyatın torda çalışan işçilərinin vergi yükünün azaldılması şaxələndirilməsində və rəqabətqabiliyyətliliyinin 94

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) subyektlərinin şəbəkəsinin yaradılmasına nail subyektlərinin şəbəkəsinin yaradılmasınanail qlobal dəyərzəncirinəqoşulmuş yerlisahibkarlıq sahibkarlıq subyektlərihesabına təminedilməsinə, baxış ölkədəÜDM-inən azı60%-ninkiçikvəorta endirəcəkdir. 2025-ciildənsonrakıdövrüçünhədəf baxımından ölkəninidxaldanasılılığınıminimuma müəssisələr sayəsindəəsasistehlakmalları mal, məhsullaristehsalolunan,xidmətlərgöstərən aparıcı qüvvəsinəçevriləcəkvərəqabətədavamlı sahibkarlıq subyektləriölkəniniqtisadiinkişafının kifayət qədəryüksələcəkdir. Nəticədə,kiçikvəorta və sahibkarlıqsubyektləriarasındarəqabətmühiti ölkəmizin iqtisadivəixracpotensialıxeyliartacaq strateji hədəflərinreallaşdırılmasınəticəsində tutulmuşdur. Busahədəuzunmüddətlidövrüçün siya yönlüregionalklasterintəşkilivəs.nəzərdə ixracında 5%-likartımanailolunması,3innova­ ÜDM-də payının2%-əçatdırılması,qeyri-neft qaldırılması, həmçininlizinqəməliyyatlarının orta sahibkarlıqsubyektlərinin40%-əqədər daxilində istehsalolunanməhsullardakiçikvə hədəf kimiqarşıyaqoyulmuşdurvəbuklasterlər sənaye klasterlərişəbəkəsininformalaşdırılmasıbir %-ə qədərartmasıgözlənilir. Eynizamanda,ölkədə yüksələcək, məşğulluqdaisəbugöstəricinin20 orta sahibkarlıqsubyektlərininpayı15%-əqədər reallaşdırılmasından sonraölkəÜDM-dəkiçikvə çərçivəsində prioritetkimiqəbulolunanhədəflərin yaradılması proqnozlaşdırılır. Stratejiyolxəritəsi olacadır, həmçinin34,3minəyaxınyeniişyerinin sadi artımmənbələrininformalaşdırılmasımümkün mlrd. manatəlavədəyərinyaradılması,yeniiqti- strateji hədəflərinreallaşdırılmasınəticəsində1,26 investisiyaların yatırılmasınəzərdətutulmuşdurvə reallaşdırılması məqsədilə 700 milyon manata yaxın kimi xarakterizəolunurlar[6].Bustrategiyanın və strukturlarınınyaradılmasıvacibşərtlər səmərəliliyinin artırılması, işlək dövlət qurumlarının o cümlədəndövlətdəstəyimexanizmlərinin inkişafına hərtərəflidəstəyingöstərilməsi, mənbələrinin formalaşdırılmasındasahibkarlığın dayanıqlı inkişafıkimibaxılırvəyeniiqtisadiartım etdirilməsi ümumilikdəölkəiqtisadiyyatının ortaya qoyulmuşdur. Beləki,sahibkarlığıninkişaf məsələlərin həlliistiqamətindəstratejiyanaşmalar Təsadüfi deyildirki,bustrategiyadanirəligələn yüksəldilməsində mühümrolamalikolacaqlar[5]. problemlərinin həlli mexanizmləri problemlərinin həllimexanizmləri verilmiş və ARKOBİA-nın maliyyələşdirilməsi bağlı müvafiqdövlətorqanlarına əlavətapşırıqlar edilməsi istiqamətindəmühüm tədbirlərinicrasıilə Fərmanı ilə ARKOBİA-nın fəaliyyətinintəmin manda, ölkəPrezidentinin26iyun2018-ciiltarixli təmin edilməsinəşəraityaradacaqdır[9].Eyniza - zəruri bütünxidmətlərəvahidməkandarahatçıxışın təkmilləşdirilməsinə, kiçikvəortasahibkarlarüçün institusional dəstəkmexanizmlərinindahada minin müasirtələblərəuyğunlaşdırılmasına, fəaliyyətə başlamasıbusahədəidarəçiliksiste­ tərkibində “KiçikvəOrtaSahibkarlıqevləri”nin mühüm əhəmiyyətkəsbedir. Agentliyin vəonun keyfiyyətinin vəəlçatanlığınıntəminolunmasında müsbət nəticələrverməklə,həminxidmətlərin vahid məkanda“birpəncərə”prinsipiüzrətəşkili sahibkarlıq subyektlərinəgöstərilənxidmətlərin qabaqcıl ölkələrintəcrübəsinəgörə,kiçikvəorta İqtisadiyyat NaziriŞ.Mustafayevbildirirki, artırılması tədbirlərigörülür. Bunlarlabağlı tərəfindən onlarınfəaliyyətininsəmərəliliyinin biznes mühitiformalaşdırılmış,dövlətorqanları [8]. biznes mühtininyaxşılaşdırılmasıtədbirlərigörülür artırılılmasına önəmverilirvəümumilikdəölkədə istiqamətində sahibkarlıqsubyektlərininrolunun iqtisadiyyatın neftdənasılılığınazaldılması istiqamətində ciddiislahatlarhəyatakeçirilir, tədbirlər görülür, dövlətdəstəyiningücləndirilməsi dəstəyi ilədövləttərəfindəndaimsistemlişəkildə əlverişli şərtlərləmaliyyədəstəyiningöstərilməsi təmin olunmuşdur. Özəlsektorauzunmüddətlivə sahibkarlıq subyektlərininfəallığınınartırılması potensialından istifadəolunmasındakiçikvəorta qeyri-neft sektorununmüxtəlifsahələrinin yol xəritələrininreallaşdırılmasıçərçivəsində Xüsusilə, iqtisadiyyatınəsassektorlarıüzrəstrateji yaxşılaşdırılması tədbirlərigenişlənməkdədir. daha daartırılmasıməqsədiləbiznesmühitinin və iqtisadiislahatlarprosesindəonlarınrolunun subyektlərinin fəaliyyətiningenişləndirilməsi hazırlanaraq həyatakeçirilməkdədir. Sahibkarlıq tərəfindən müəyyəntənzimləyicimexanizmlər praktiki işlərintensivləşməkdədirvədövlət olmaqdır [7]. Artıq, buhədəflərəçatmaqüçün Sahibkarlıq subyektləri üçün daha münbit Sahibkarlıq subyektləriüçündahamünbit GEOSTRATEGİYA müəyyənləşdirilmiş, bunlar üçün maliyyə təminatı tədbirlərlə müəyyənləşdiriləcəkdir. mexanizmləri tətbiq edilmiş və qərarlar verilmişdir Qeyd edək ki, ölkəmizdə kiçik və orta [10]. Keçən dövr ərzində bu mühüm dövlət quru- sahibkarlığın inkişafında biznes mühitinin munun fəaliyyətinin təşkili üçün müvafiq addımlar yaxşılaşdırılması tədbirləri, ümumilikə sahibkarlıq atılmış, Agentliyin strukturu təsdiq edilmişdir [11]. mexanizmlərinin ildən ilə təkmilləşdirilməsinə, Bundan əlavə, ölkə Prezidentinin həmin Fərmanı ilə məhsuldarlığın artırılmasına, ölkə iqtisadiyyatının Kiçik və orta biznes evlərində mikro, kiçik və orta yeni artım mənbələrinin formalaşdırılmasına im- sahibkarlıq subyektlərinə göstərilən xidmətlərin kan vermişdir və nəticədə iqtisadiyyatda əlavə siyahısı təsdiq olunmuş və bu siyahıda ölkənin dəyərin həcminin artırılmasında kiçik və orta müxtəlif nazirliklərinin və mərkəzi orqanlarının sahibkarlıq subyektlərinin roluna strateji önəm KOS subyektlərinə göstərəcəkləri xidmətin konk- verilməkdədir. Belə ki, ümumilikdə ölkəmizdə ret siyahısı verilmişdir [12]. Qeyd edək ki, elə 2017-ci ilin əvvəlinə sahibkarlıq subyektlərinin həmin Fərmanla ARKOBİA-nın Nizamnaməsi sayı 169,6 min təşkil etmiş, bunun 165,4 təsdiq edilmiş və bu qurumun prioritet fəaliyyət minə yaxını, yaxud 97,9 %-i kiçik sahibkarlıq istiqamətləri: dövlətin bu sahədə dəstəkləyici və subyektlərindən ibarət olmuşdur. 2017-ci ilin tənzimləyici tədbirlərinin hazırlanması və həyata yekununda sahibkarlıq subyektlərinin əsas kapi- keçirilməsi, sahibkarlıq subyektlərinə praktiki tala yönəltdikləri investisiyaların ümumi həcmi xidmətlərin göstərilməsi, həmçinin dövlət və özəl 3,3 mlrd. manata yaxın olmuş, bunun 2,1 milyarda sahibkarlıq subyektlər arasında əlaqələndirici yaxını kiçik sahibkarlıq subyektləri və 1,2 milyard- funksiyaların yerinə yetirilməsindən ibarətdir [13]. dan çoxu isə orta sahibkarlıq subyektləri tərəfindən ARKOBİA-nın strateji fəaliyyət istiqamətlərindən yönəldilmişdir. biri də sahibkarın dostu kimi önəmli missiyanın Cədvəl 1-də Azərbaycanda 2015-2017-ci daşıyıcısına çevrilməkdir. Belə ki, kiçik və orta illərdə kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinin əsas biznes sektorunun inkişafı ilə bağlı köklü isla- makroiqtisadi göstəricilərinin müqayisəli təhlili 95 hatlar aparılır və ölkəmizdə bununla bağlı planlı verilmişdir. şəkildə geniş tədbirlər görülməkdədir. Bu şəraitdə agentliyin fəaliyyəti kiçik və orta sahibkarlığın Cədvəl 1. yaradılması və inkişafının bütün mərhələlərində Azərbaycanda kiçik və orta sahibkarlıq zəruri dəstək tədbirlərinin təşkilindən ibarətdir. subyektlərinin əsas makroiqtisadi göstəriciləri Agentliyin icraçı direktoru O.Məmmədova görə, (2015-2017-ci illər)

Agentliyin fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən 2015 2016 2017 S/s Göstәricilәr O cümlәdәn: O cümlәdәn: O cümlәdәn: biri sahibkarlığın inkişafı qarşısındakı maneələrin Cәmi Cәmi Kiçik Orta Kiçik Orta Cәmi Kiçik Orta 01 Yaradılmış 3734,8 2932,5 802,3 3587,2 2928,0 659,2 3807,6 3051,9 755,7 müəyyənləşdirilməsi və bunların aradan әlavә dәyәr, mln. manat qaldırılmasıdır. Təhlillər göstərir ki, biznesin 02 İşçilәrin sayı, 284,0 87,6 196,4 281,0 100,9 180,1 290,1 101,9 188,2 min nәfәr səmərəli təşkili və davamlı inkişafı bir tərəfdən, 03 Orta aylıq 373,7 350,1 386,1 338,6 322,2 349,1 352,8 331,5 365,9 nominal әmәk sahibkarlığa dövlət dəstəyi mexanizmlərinin haqqı, manat 04 Dövriyyә, 6122,1 4718,4 1403,7 5831,4 4666,1 1165,1 6269,6 4884,7 1384,9 mln. manat səmərəliliyi ilə müəyyən edilirsə, digər tərəfdən Әlavә 7,5 5,9 1,6 6,4 5,2 1,2 5,9 4,7 1,2 dәyәrdә payı, sahibkarlığın biznes mühitində öz fəaliyyətini % 05 qeyri-neft 10,9 8,6 2,3 9,9 8,1 1,8 9,5 7,6 1,9 düzgün təşkili ilə şərtləndirlir. Bu çərçivədə sektoru üzrә payı, % sahibkarlığın bilik və bacarıqlarının inkişafına İşçilәrin sayı, 18,7 5,8 12,9 20,4 7,3 13,1 20,8 7,3 13,5 06 % yönəlik bir sıra dəstək xarakterli tədbirlər, o qeyri-neft 19,1 5,9 13,2 20,9 7,5 13,4 21,3 7,5 13,8 sektoru üzrә payı, % cümlədən təlim, konsaltinq və s. xidmətlərin İllik dövriyyә, 11,9 9,2 2,7 6,6 5,3 1,3 6,0 4,7 1,3 07 % göstərilməsi sisteminin yaradılması prioritetlik qeyri-neft 18,8 14,5 4,3 9,0 7,2 1,8 8,6 6,7 1,9 sektoru üzrә təşkil edir. Agentliyin fəaliyyətinin səmərəsi kiçik payı, % və orta sahibkarlıq inkişafı üçün daha əlverişli biznes mühtinin formalaşdırılması, sahibkarlığın Qeyd: Cədvəl ARDSK-nın məlumatları əsasında iqtisadiyyatdakı rolunun artırılması və s. bu kimi tərtib olunmuşdur. http://stat.gov.az. 96

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) istehsalına dairStratejiYol Xəritəsi. Azərbaycan sahibkarlıq səviyyəsində istehlakmallarının www.gununxeberi.az. sahibkarlara böyükmənəvidəstəkgöstərilir. http:// biznes mühitininyaxşılaşdırılmasıperspektivləri. inkişafının stratejiəhəmiyyəti,yolxəritəsi, iti, sahibkarlığıninkişafproblemləri, sahibkarlığın Açar sözlər:kiçikvəortasahibkarlıq,biznesmüh- əhəmiyyət kəsbedəbilərvəs. daha optimalhəllindəpraktikibaxımdanstrateji biznes mühitininyaxşılaşdırılmasıproblemlərinin ölkəmizdə kiçikvəortasahibkarlığıninkişafında yüksəldilməsi tədbirlərigörülməlidir. subyektlərinin fəaliyyətlərininsəmərəliliyinin artırılması vəxüsusilə,kiçikortasahibkarlıq sadi potensialınəzərəalınmaqla,iqtisadifəallığın təbii ehtiyatlarıvəəməkresursları,həmçininiqti- reallaşdırılması təminolunmalıdır; təkmilləşdirilmiş mexanizmlərininhazırlanmasıvə biznes mühitininyaxşılaşdırılmasınındaha çıxış etməklə,sahibkarlığıninkişafetdirilməsində yanaşmalar təminolunmalıdır: yaxşılaşdırılması üçünbirsıraməsələlərəstrateji orta sahibkarlığıninkişafındabiznesmühitinin %-dən 2017-ciildə21,2%-əqədərartmışdır. sahibkarlıq subyektlərininpayı2015-ciildəki18,2 torunda işçilərinümumisayındakiçikvəorta payına düşmüşdür. Maraqlıdırki,qeyri-neftsek- milyarda yaxınıkiçiksahibkarlıqsubyektlərinin yekununda 3,8mlrd.manatolmuşdur. Bunun3,1 dövr ərzində1,95%yüksəlmişdirvə2017-ciilin artmışdır. Yaradılmış əlavədəyərinhəcmiisəhəmin 6,1 milyarddan6,27milyardadək,yaxud2,4% subyektlərinin ümumiməhsulistehsalıdövriyyəsi illər ərzindəölkəmizdəkiçikvəortasahibkarlıq 2. Azərbaycan Respublikasındakiçikvəorta 1. Prezident İlhamƏliyev:Dövləttərəfindən Hesab edirikki,buməsələlərinkomplekshəlli - sahibkarlığıninkişafetdirilməsiproseslərində - Strateji Yol Xəritəsinininstratejihədəflərindən Yaxın perspektivdə,ölkəmizdəkiçikvə Cədvəl 1-intəhliliiləbaxsaq,2015-2017-ci ƏDƏBİYYAT: NƏTİCƏ iyun 2018-ciiltarixliFərmanı ilətəsdiqedilmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı 26 Biznesin İnkişafı Agentliyinin Nizamnaməsi. təsdiq edilmişdir. Fərmanı 26iyun2018-ciiltarixliilə siyahısı. Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin orta sahibkarlıqsubyektlərinəgöstərilənxidmətləri ci iltarixliFərmanıilətəsdiqedilmişdir. Respublikası Prezidentinin Fərmanı26iyun2018- Biznesin İnkişafı Agentliyinin strukturu. Azərbaycan dentinin Fərmanı.Bakışəhəri,26iyun2018-ciil. edilməsi haqqında Azərbaycan RespublikasıPrezi- Biznesin İnkişafı Agentliyinin fəaliyyətinintəmin http://www.economy.gov.az. inkişafında mühümrol oynayacaq.02.03.2018. economy/109743. önəm daşıyır. http://old.xalqqazeti.com/az/news/ xəritələri qeyri-neftsahəsinininkişafındamühüm lahat.org. Təhlili vəKommunikasiyaMərkəzi.http://iqtisadiis- iqtisadi islahatlaricmalı.İqtisadiİslahatların istehsalına dairstratejiyolxəritəsi. Azərbaycan sahibkarlıq səviyyəsindəistehlakmallarının az.trend.az. üzrə stratejihədəflərmüəyyənləşdirildi.http:// il tarixliFərmanıilətəsdiqedilmişdir. Respublikası Prezidentinin 06dekabr2016-cıil-cı istehsalına dairStratejiYol Xəritəsi. Azərbaycan sahibkarlıq səviyyəsindəistehlakmallarının Bakı şəhəri,28dekabr2017-ciil. Azərbaycan RespublikasınınPrezdentinin Fərmanı, idarəetmənin dahadatəkmilləşdirilməsihaqqında omy.gov.az//uploads/fm/. aparılmış islahatlarvəgörülmüşişlər. https://econ- il tarixliFərmanıilətəsdiqedilmişdir. Respublikası Prezidentinin 06dekabr2016-cıil-cı 13. Azərbaycan RespublikasınınKiçikvəOrta 12. Kiçikvəortabiznesevlərindəmikro, kiçikvə 11. Azərbaycan RespublikasınınKiçikvəOrta 10. Azərbaycan RespublikasınınKiçikvəOrta 9. ŞahinMustafayev:Yeni Agentlik KOS-un 8. İqtisadiyyatınəsassektorlarıüzrəstratejiyol 7. Azərbaycan respublikasında kiçikvəorta 6. Azərbaycan kiçikvəortasahibkarlığıninkişafı 5. Azərbaycan Respublikasındakiçikvəorta 4. Kiçikvəortasahibkarlıqsahəsində 3. 2018-ciildəsahibkarlığıninkişafısahəsində GEOSTRATEGİYA РЕЗЮМЕ SUMMARY СТРАТЕГИЧЕСКАЯ ВАЖНОСТЬ STRATEGIC IMPORTANCE OF УЛУЧШЕНИЯ БИЗНЕС СРЕДЫ IMPROVING BUSINESS ENVIRONMENT РАЗВИТИЯ МАЛОГО И СРЕДНЕГО FOR SMALL AND MEDIUM ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА ENTREPRENEURSHIP DEVELOPMENT В статье исследована стратегическая The strategic importance of improving the busi- важность улучшения бизнес среды развития ness environment for the development of small and малого и среднего предпринимательства. medium enterprises are explored in the article. To С этой целью анализирована важность this end, the importance of the intensive develop- интенсивного развития малого и ment of small and medium enterprises in the coun- среднего предпринимательства в стране try and ensuring the improvement of the business и обеспечение улучшения бизнес среды с environment, taking into account modern global учетом современных глобальных вызовов. challenges, is analyzed. The effectiveness of organi- Рассмотрена эффективность организационно- zational and economic models of mechanisms for экономических моделей механизмов развития the development of entrepreneurship is considered. предпринимательства. Определены более More effective and productive mechanisms for эффективные и продуктивные механизмы improving the management of small and medium- по совершенствованию управлением малого sized enterprises are identified. The importance of и среднего предпринимательства. Отмечена creating a state agency for the management of small важность создания государственного and medium-sized enterprises was noted, the es- агентства по управлению малого и sence of its main functions, tasks and priority areas среднего предпринимательства, раскрыта of activity is revealed. The financial aspects and its сущность его основных функций, задач и influence on the intensification of entrepreneurship приоритетных направлений деятельности. development are investigated. The role of the En- 97 Исследованы финансовые аспекты и их trepreneurship Development Fund in expanding the влияние на интенсификацию развития processes of strengthening the material and techni- предпринимательства. Рассмотрена роль Фонда cal base and infrastructure for the development of Развития Предпринимательства в расширении entrepreneurship in the country is considered. The процессов укрепления материально- macroeconomic indicators of the main subjects of технической базой и инфраструктуры small and medium enterprises of Azerbaijan are развития предпринимательства в стране. analyzed. The recommendations and proposals on Анализированы макроэкономические the strategic importance of improving the busi- показатели основных субъектов малого и ness environment for the development of small and среднего предпринимательства Азербайджана. medium-sized enterprises are prepared and made. Подготовлены рекомендации и даны предложения по стратегической важности Key words: small and medium enterprises, busi- улучшения бизнес среды развития малого и ness environment, problems of entrepreneurship среднего предпринимательства. development, the strategic importance of entrepre- neurship development, a strategic roadmap, the Ключевые слова: малые и средние prospect of improving the business environment. предпринимательства,­ бизнес среда, проблемы развития предпри­нимательства, стратегическая важность развития предпринимательства, стратегическая дорожная карта, перспектива улучшения бизнес среды. 98

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) 1969-CU İL 14-İYUL PLENUMU Tarix başlamışdır (3,155;1). Komissarlığında vəXalq KomissarlarıSovetində tar SovetSosialistRespublikasının Daxiliİşlər qalxmışdır. ƏməkfəaliyyətinəNaxçıvan Mux fərqlənmiş, ənyüksəkrəhbərliksəviyyəsinə ilk dövrlərindənözününşəxsikeyfiyyətləriilə idealı olmuşdur. O,əməkvəictimaifəaliyyətinin xidmət HeydərƏliyevinmübarizədevizivəhəyat dövründə Vətəninə, xalqınasədaqətlə,ləyaqətlə istərsə dəmüstəqil Azərbaycan Respublikası təməl rolunuoynamışdır. İstərSovetlərBirliyi, üçün mühümsosial-iqtisadivəmədənibaza, nailiyyətlər ölkəmizindövlətmüstəqilliyidövrü və uzaqgörənsiyasətnəticəsindəqazanılan və mədənisahələrdəhəyatakeçiriləntədbirlər öncül yerlərdənbirinəçıxartmış,sosialiqtisadi respublikamızı keçmişSSRİ-dəbütünsahələrdə 18). mənəviyyatını qorumuşvəinkişafetdirmişdir(6, mənafeyini, millimentalitetini,mədəniyyətvə şöhrətini, nüfuzunuyüksəklərəqaldırmış,milli Azərbaycanın iqtisadiyyatınımöhkəmlətmiş,onun iki sistemdəgörkəmlidövlətvəsiyasixadimkimi quruluşda Azərbaycana rəhbərliketmişdir. Hər hadisələrdəndir ki,HeydərƏliyevikiictimai-siyasi dövlət başçısı-prezidentiolmuşdur. Tarixdə nadir etibarən müstəqil Azərbaycan Respublikasının rəhbərlik etmiş,ötənəsrin1993-cüiliniyunundan ilində Azərbaycan SovetSosialistRespublikasına ilə bağlıdır. O,kiçikfasilələrləXXəsrinsonotuz və siyasixadimHeydərƏlirzaoğluƏliyevinadı Azərbaycana rəhbərlikbilavasitəgörkəmlidövlət SEÇİLMƏSİ. KP MK- HEYDƏR ƏLİYEVİN AZƏRBAYCAN Onun qabiliyyətitezliklə aşkarolur. Naxçıvan Birincidövrdə-Sovethakimiyyətidövründə XX əsrin son otuz ili və XXI əsrin başlanğıcında nın BİRİNCİ KATİBİ - başqaları. 1953-cüiləkimi buorqanlardaqalmış, yan, Topuridze (yarıerməni,yarıgürcüidi)və NKVD-nin başındaduranlar? Qriqoryan,Markar materiallarına baxandagördüm: kimidiovaxt təntənəli yığıncaqdadeyirdi: “Mən37-38-ciillərin orqanlarının peşəbayramıgününəhəsrolunmuş iyulun 4-də Azərbaycan Respublikasıtəhlükəsizlik öyrənirdim. PrezidentHeydərƏliyev1997-ciil araşdırır, onları həyatakeçirənlərinkimliyini daha ağırolmuşdu.O,bununköklərini,səbəblərini repressiyalar başqayerlərənisbətəndahaçoxvə keçirilmişdi. Lakin Azərbaycanda həyatakeçirilən repressiya siyasəti,ümumiyyətlə,həryerdəhəyata hansılardır?” OvaxtlarSovethakimiyyətinin hakimiyyətini devirməkistəyənqruplarkimlərdir, özümə sualvermişəm:“Buantisovetqruplar, Sovet dövrlərin materiallarıilətanışolarkəndaimöz- illərdə, xüsusən,1937-38-ciillərin,ondansonrakı bir işçikimiarxivmateriallarıilə1920-1921-ci bu orqanaişəkeçdiyimvaxtməngəncidim, keçmiş fəaliyyətinixatırlayaraqqeydedirdiki, prezidenti kimisovettəhlükəsizlikorqanlarındakı Sonralar müstəqil Azərbaycan Respublikasının vaxtlar gizlisaxlanılanarxivsənədləriniöyrənir. düşündürürdü. Mövqeyindənistifadəedərək,o adamlarının repressiyaedilməsionuhərzaman Azərbaycanın görkəmliziyalılarının,tanınmış daha çoxdüşünür. “Antisovetqruplar”adıilə yalar onlarınsəbəbləriniaraşdırmaqbarədə xalqımızın başınagətirilənbəlalar, repressi- zamanda xalqınıntarixiiləmaraqlanır, XXəsrdə Xidməti vəzifəsinilayiqincəyerinəyetirir. Eyni ildən buorqandafəaliyyətinidavametdirir. orqanlarına işləməyəzəmanətverir. 1944-cü MSSR Vilayət PartiyaKomitəsi onatəhlükəsizlik Baki DövlətUniversitetinindosenti, E-mail: [email protected] XƏLİLZADƏ ARZU Tarix üzrəfəlsəfədoktoru UOT 94(479.24) - GEOSTRATEGİYA Azərbaycana xəyanət etmiş adamlardan idi, onların başqaları hökmranlıq edirdilər. Onlar hər vasitə ilə əksəriyyəti azərbaycanlı deyildi”. Məhz bun- görkəmli azərbaycanlıların repressiya edilməsinə, lar görkəmli azərbaycanlıları repressiya qurbanı yurd yuvasından didərgin salınmasına çalışırdılar. edənlər idi (4). Cəza orqanlarında kadr siyasətinin bu şəkildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti Heydər həyata keçirilməsinə son qoyulmasında və Əliyevin 1998-ci il yanvarın 14-də Azərbaycan təhlükəsizlik orqanlarında azərbaycanlıların işə Respublikası Konstitusiya Komissiyasının qəbul edilməsində, kadr məsələsində milliləşmə iclasında Sovet hakimiyyəti dövründə keçirilən re- siyasətinin həyata keçirilməsində Heydər Əliyevin pressiyalarda xalqımıza qarşı edilən cinayətlərdən xidmətləri əvəzsiz olmuşdur (2). danışaraq tamamilə haqlı olaraq qeyd edirdi Heydər Əliyev 1950-ci ildə Leninqradda ki, 1920-1930-cu illərdə nə qədər repressiyalar Təhlükəsizlik Orqanının Ali Məktəbini bitirdikdən olub, insanlar öz yer-yurdundan sürgün edilib- sonra Bakıda işləyir. Dövlət Təhlükəsizliyi dir. O vaxt Sovet hakimiyyətinin siyasəti hər Komitəsində əks-kəşfiyyat şöbəsində bölmə rəisi yerə aid olsa da, sürgün olunanlar içərisində ən təyin edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, o vaxt ilk çox repressiya və deportasiyaya məruz qalan elə dəfə idi ki, Heydər Əliyev azərbaycanlı kimi Azərbaycan xalqı idi. “...Zaqafqaziyadan götürsək bölmə rəisi idi. 1953-cü ilin sonunda o, şöbə ki, 1920-ci ildən Sovetlər hakimiyyəti çökənədək rəisi təyin olunur, bu da nadir hadisə idi. Şöbə hansı xalqdan nə qədər sürgün olunubdur, heç rəisi kimi böyük çətinliklərlə qarşılaşsa da, bu yerdə Azərbaycanda olduğu qədər adam sürgün orqanda sağlamlaşma aparmaq, yeni gənc kadrlan edilməyibdir. 1937-1938-ci illər repressiyalarında işə qəbul etmək sahəsində böyük fəallıq göstərir. Zaqafqaziyada heç yerdə Azərbaycanda olduğu Heydər Əliyev o illəri belə xatırlayırdı: “cəsarətli qədər repressiya olmayıbdı. Bunlardan başqa, addımlar atmağa, təmizləmə işləri görməyə azərbaycanlılara başqa adla da divan tutulubdur. başladım, həmin şöbədə işləyən bir neçə zabi- XX əsrin başlanğıcında bir parça çörək dalınca tin cinayətkar olduqlarına görə həbs edilməsinə, 99 Şimali Azərbaycana, Bakıya üz tutan Cənubi cəzalandırılmasına, işdən çıxarılmasına nail ol- Azərbaycandan olanlar da ciddi repressiyaya dum. Xatirəmdədir, 1954-cü ilin əvvəli idi. Mən məruz qalmışlar. Bu məsələ rəsmi şəkildə ilk dəfə başladım təmizləmə işləri aparmağa... Bir dəfə, iki açıqlandı: “Bundan əlavə, azərbaycanlıların bir dəfə, üç dəfə bu addımları atdım və sonra, 1955-ci hissəsi 1937-1938-ci illərdə buradan İrana sürgün ildə də bunların, həmin o cəsarətli addımlarımın edilibdir. Bu da tarixi bir hadisədir, çoxdan unudu- qurbanı oldum. Amma öz inadımdan dönmədim, lubdur. İran təbəəsi olduğuna görə azərbaycanlıları həmin o təmizləmə işlərinə başladım. Məhz buradan, Azərbaycanın hər yerindən kütləvi onun bilavasitə iştirakı və rəhbərliyi ilə 1953- surətdə sürgün etdilər”. Bütün bu milli faciələri cü ildən təhlükəsizlik orqanlarında təmizləmə, də Azərbaycan xalqı yaşayıbdır. Təəssüf ki, bu milli kadrların irəli çəkilməsi prosesi başlayıbdır. hadisələr xalqdan, sonrakı nəsillərdən gizlədilibdir Heydər Əliyev deyirdi: “Deyə bilərəm ki, təxminən (6, 40). 1953-cü ildən saflaşma, sağlamlaşma prosesi gedib Prezidentin işıqlandırdığı faktlar tarixi və mən də bu prosesin bilavasitə iştirakçısı, son həqiqətləri bir daha yada salır, açıqlayırdı. Mərkəzi illərdə təşkilatçısı olmuşam və o vaxtlar bu işləri aparatdan başqa Azərbaycanın 51 rayonundan görmüşəm” (4). 31-də NKVD-nin rayon şöbəsinin başında duran- 1960-cı ildə təhlükəsizlik orqanlarında aparılan lar ermənilər idi, Astarada-Arakelov, Astraxan- ixtisar nəticəsində beş şöbə birləşdirildi və Heydər bazarda-Camardyan, Zəngilanda-Zərgəryan, Əliyev birləşmiş şöbəyə rəis təyin edildi. Onun SamuxdaPetrosyan, Masallıda-Avanesov, bilavasitə iştirakı ilə gənc kadrlar irəli çəkildi. Lənkəranda-Movsesyan, Naxçıvanda-Akopyan, Rəhbər vəzifələrdə azərbaycanlıların sayı artdı. Aqacanyan, Akopov, Seyranov, Zəkyan, Parse- Heydər Əliyev 1964-cü ildə Azərbaycan SSR qov, İonesyan, Şıxanyan idi. Bakıda mərkəzi Nazirlər Soveti yanında Dövlət Təhlükəsizlik aparatda isə yuxarıda adları qeyd edilənlər və Komitəsi sədrinin müavini, 1967-ci ildə sədri 100

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) nın birincikatibi V.Y.Axundov açıqelanedir qoyulmuşdu. Plenumu Azərbaycan KP MK- edirdi. Müzakirəyəbirməsələ -təşkilatməsələsi və Sov.İKP bölmə müdiri Y.M.Startsev iştirak da keçmişSov.İKP-nin katibiİ.V.Kapitonov Mərkəzi Komitəsininplenumukeçirildi.Plenum ­ də keçmiş Azərbaycan KommunistPartiyası xüsusi əhəmiyyətverirdi.1969-cuiliyulun14- şüurun inkişafetdirilməsinintəminedilməsinə milli xüsusiyyətlərin,mentalitetin, Komitəsində rəhbərvəzifədəişlədiyivaxtdada xilas etməyəçalışırdı.HeydərƏliyev Təhlükəsizlik onun açıqfikirliövladlarınıəsassıztəqiblərdən o, Azərbaycan xalqınınmənafeyiniqorumağa, etmişdim”( 1). xidmətləri qiymətləndirməküçünəlimdəngələni xidmətlərinə çoxyüksəkqiymətvermişvəbu deyirdi: “MənşəxsənZiyaBünyadovunoillərdə qarşısının alınmasındaözxidmətinigöstərir. O edərək buaksiyanınhəyatakeçirilməsinin Heydər Əliyevözsəlahiyyətlərindənistifadə görə dəZ.Bünyadovucəzalandırmağasəyedilir. könüllü şəkildəolmadığınıqeydedirdilər. Buna tarixçilərindən birneçənəfəribubirləşmənin demik Z.Bünyadovbaşdaolmaqlarespublika birləşdirilməsinin 150illiyiqeydedilirdi. Aka- yaşayırlar vəs.”(1). başqa fikirlərivar, dövlətmövqeyindənkənarda araşdırmağa ki,bunlarmillətçidirlər, yaxud şişirtdilər... Buböyükbiriğtişaşyaratdı.Başladılar girmişdi, yadaməcburigirmişdi.Bunuovaxtlar tərkibinə könüllüsurətdəgirmişdi,yaxudelə-belə mübahisə aparmışdıki, Azərbaycan Rusiyanın Azərbaycanın Rusiyayabirləşməsihaqqında neçə adam Azərbaycan tarixini araşdırarkən Komitəsinin sədriidim.Universitetdəbir ci ildəmənrespublikadaDövlət Təhlükəsizlik imkanları yaranır, fəaliyyətigenişlənir. “1968- respublikaya, xalqınaxidmətisahəsindədahageniş Ulduz ordeniilətəltifedilmişdi.Budövrdəonun fərmanı iləHeydərƏlirzaoğluƏliyevQırmızı Soveti RəyasətHeyətinin26may1962-ciiltarixli təmin edilməsindəxidmətlərinəgörəSSRİ Ali işləyən vaxtSSRİ-nindövləttəhlükəsizliyinin vəzifəsinə irəliçəkilmişdi. Təhlükəsizlik orqanında Təhlükəsizlik Komitəsindəkifəaliyyətizamanı 1964-cü ildə Azərbaycanın Rusiyaya obyektiv olaraqüstünlüyə malikdir. Ən böyük fikrini çatdıraraqdemişdi: “HeydərƏliyevyoldaş nəzərə alaraqonunhaqqında MərkəziKomitənin üzvlərinin HeydərƏliyevi yaxşıtanıdıqlarını üzərində dayanmışdı.İ.V.Kapitonov plenum Mərkəzi KomitəsiHeydərƏliyevinnamizədliyi Ciddi vəhərtərəfliöyrənildikdənsonraSov.İKP namizəd irəlisürülmüşvəmüzakirəedilmişdi. araşdırılmışdı. Birincikatibvəzifəsinəbirçox Mərkəzi Komitəsindəuzunmüddətvəhərtərəfli vaxta qədərSovetİttifaqıKommunistPartiyası məsələsini dəmüzakirəetdi.Buməsələhələbu tiya təşkilatınınbirincikatibliyinənamizəd cu il14iyultarixliplenumurespublikapar 52). xahişini yerinəyetirməyiqəraraalmışdır(6,50- nəzərə alaraqpartiyanınMərkəziKomitəsionun vardır. Bütünbunlarvə V.Y.Axundovun səhhətini edilməmiş vəzifələr, çətinliklərvəçatışmazlıqlar mürəkkəbdir. Respublikadabirçoxproblemlər, həll təsərrüfatı böyükdür, eynizamandaolduqca mədəniyyət inkişafedir. Birsözlə,respublikanın Böyük miqyasdatikintiişləriaparılır. Elmvə Çoxşaxəli kəndtəsərrüfatıstrukturunamalikdir. Azərbaycan yüksəkinkişafetmişsənayeölkəsidir. nm katibiİ.V.Kapitonov çıxışındaqeydetmişdiki, professor kimielmiişəmeyledir. Sov.İKP MK- etmişdi. Məlumidiki,o,tibbelmləridoktoru, ya elmiişəkeçirilməsihaqqındaxahişləmüraciət çətindir. BununlaəlaqədarolaraqSov.İKP MK- və mürəkkəbişlərihəyatakeçirməkonunüçün vəzifəsində respublikaqarşısındaduranböyük və bunuözüdəbaşadüşürdüki,birincikatib son vaxtlar V.Y.Axundovun səhhətipisləşmişdi şeyi etmişvəxeyliqüvvəsərfetmişdi.Lakin oloji işiyaxşılaşdırmaqüçünmümkünolanhər mədəniyyətini inkişafetdirmək,təşkilatvəide V.Y.Axundov respublikanıniqtisadiyyatıvə Mərkəzi Komitəsininbirincikatibiişləyən Son onildə Azərbaycan KommunistPartiyası üzvlərinə vəiştirakçılarınaməlumatvermişdi. nın buməsələlərədiqqətverdiyibarədəplenum geriliyindən məlumatverməkləSov.İKP MK- ümumi xarakteristikasıvəmeydanagələn respublikanın iqtisadivəmədəniinkişafının və sözüİ.V.Kapitonova verir. O,sonillərdə Azərbaycan KommunistPartiyasının1969- - - GEOSTRATEGİYA üstünlüyü ondadır ki, o, hələ cavandır. 1923-cü seprezidenti vəzifəsinə seçilmişdi) onu Azərbaycan ildə anadan olub. Onun 46 yaşı vardır. Birinci katib KP-nın rəhbərliyindən azad edir. Heydər Əliyevin vəzifəsinə üç il, beş il müddətinə yox, daha uzun Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi və büro müddətə seçmək lazımdır... Əliyev yoldaş bizim üzvü seçilməsi məsələsi səsverməyə qoyulur. Onun respublika partiya təşkilatında fəal iştirak edir. eyni zamanda Azərbaycan KP MK üzvlüyünə Partiyanın Mərkəzi Komitəsinin tərkibinə daxildir, namizədlikdən MK-nın üzvü seçilmək məsələsinə respublika Ali Sovetinin üzvüdür. Əliyev yoldaş də baxılır. Plenum yekdilliklə Heydər Əliyevə səs əməli fəaliyyətində yetkin siyasi savadlı işçi kimi verir və o, AKP MK-nın birinci katibi vəzifəsinə özünü göstərmişdir. Sov.İKP Mərkəzi Komitəsində seçilir. Plenumda çıxış edən Heydər Əliyev göstərir də biz onu belə qiymətləndiririk, Azərbaycan Kom- ki, o, tam məsuliyyətlə qarşıda duran çətin və munist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin bürosun- mürəkkəb vəzifələri anlayır və öz əməli işində da da sizin yoldaşlar belə qiymətləndirir. O, yaxşı bunların həlli üçün əlindən gələni əsirgəməyəcək. təşkilatçıdır, adamlarla işləməyi bacarır, bununla “Mən bütün büro üzvlərinin köməyinə ümid yanaşı, özünə və başqalarına qarşı tələbkardır. edirəm və hesab edirəm ki, birgə, mehriban Sizə məlumat vermək istəyirəm ki, yoldaş Əliyev əməkdaşlığımız gələcək uğurlarımıza gözəl zəmin Sov.İKP Siyasi bürosunun iclasına dəvət edilmiş, yaradacaqdır”(3, 155). onunla söhbət aparılmışdır” (6, 53-54). Azərbaycan Kommunist Partiyası MK-nın 14 Bütün bunları nəzərə alaraq, Sov.İKP-nin iyul 1969-cu il tarixli plenumu yekdilliklə qərara Siyasi Bürosu “Azərbaycan KP-nin Mərkəzi alır: Komitəsi Heydər Əliyevin KP MK-nın birinci 1. V.Y.Axundovun səhhətinə görə və katibi və büro üzvü seçilməsi barədə təklifi plenu- Azərbaycan SSR EA-nın vitse-prezidenti seçilməsi mun müzakirəsinə verir”. Plenuma sədrlik edən ilə əlaqədar olaraq onun Azərbaycan Kommunist S. V. Kozlov bu məsələ ilə bağlı heç kəsin sualı Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi olmadığını bildirdikdən sonra sözü sabiq birinci vəzifəsindən və büro üzvlüyündən azad edilməsi 101 katib V.Axundova verir. O özünün xəstələndiyini, haqqında xahişi təmin edilsin. 2. Heydər Əliyev üç aya yaxın Moskvada xəstəxanada yatdığını Azərbaycan KP Mərkəzi Komitəsinin üzvlüyünə qeyd edir və səhhətinin kəskinləşməsi ilə bağlı namizədlikdən üzvlüyünə keçirilsin. 3. Heydər vəzifədən azad edilməsi haqqında xahişlə müraciət Əliyev Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi edərək, elmi işlə məşğul olmaq istədiyini bildi- Komitəsinin birinci katibi və büro üzvü seçilsin. rir. Respublikaya 10 il başçılıq edən Vəli Ax- 4. Sov.İKP Mərkəzi Komitəsindən bu qərarın undov plenumda Heydər Əliyev haqqında belə təsdiq edilməsi xahiş edilsin. Azərbaycan Kom- söyləmişdi: “Heydər Əliyevə xas olan bütün siyasi munist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci və iş keyfiyyətləri söyləməyə imkan verir ki, o, katibi seçilən Heydər Əliyev çıxışında ona böyük respublikaya layiqincə rəhbərlik edəcək, böyük və etimad göstərilməsinə görə, Sov.İKP MK-ya, çətin işin öhdəsindən bacarıqla gələcək. O, kifayət onun baş katibi L.İ.Brejnevə və Azərbaycan Kom- qədər savadlı, hərtərəfli hazırlıqlı yüksək intellektə munist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinə səmimi malikdir. O, bütün kadrlara qarşı eyni dərəcədə təşəkkürünü bildirir. Plenumda Heydər Əliyev düzgün mövqedədir, çünki kifayət qədər obyektiv, demişdi: “Bu vəzifəyə keçməklə mən üzərimə vicdanlı və layiqli insandır. Dzerjinski demişdi ki, düşən məsuliyyəti dərk edirəm, qarşımda duran çekistin isti ürəyi, aydın ağlı, təmiz əli olmalıdır. vəzifələrin mürəkkəbliyini və çətinliyini başa Bütün bu keyfiyyətlər Heydər Əliyevə məxsusdur düşərək əmin etmək istəyirəm ki, bu böyük və və mən əminəm ki, respublikaya başçılıq edərkən yüksək etimadı doğrultmaq üçün əlimdən gələn o, bu cəhətlərindən istifadə edərək respublikanın bütün imkanlarımdan istifadə edəcəyəm. Bunun­ gözəl adət-ənənələrini layiqincə davam etdirəcək”. la mən Azərbaycan Kommunist Partiyasının Plenum V.Axundovun xahişini təmin edir, səhhətini Mərkəzi Komitəsinin bütün tərkibinə, MK-nın və elmi işlərlə məşğul olmaq arzusunu nəzərə alıb, büro üzvlərinə, Respublikamızın bütün rəhbər (artıq o, Respublika Elmlər Akademiyasının vit- partiya, sovet və təsərrüfat işçilərinin köməkliyinə 102

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) Heydər Əliyev Azərbaycan KommunistPartiyası var idi.Beləbirrəhbərdə HeydərƏliyevoldu. bacarıqlı təşkilatçı,cəsarətli birrəhbərəehtiyac və mürəkkəbişlərinhəyata keçirilməsindəgüclü, və i.a.zərurivəzifələrqarşıdadururdu.Buçətin təsərrüfatçılıq işindəyenimetodlartətbiqedilməsi köklü strukturdəyişikliklərihəyatakeçirilməsi, konseptual proqramişlənməsi,xalqtəsərrüfatında iqtisadiyyatın inkişafıüçünprinsipetibarıiləyeni qurtarmaq üçünçıxışyoluaxtarıbtapılmalı, (6, 69-70). başqa bitkilərinməhsuldarlığıaşağısəviyyədəidi pambığın, tərəvəzin,üzümün,çayyarpağınınvə nöqsanlar varidi.Kəndtəsərrüfatındataxılın, kənd təsərrüfatıişlərininmexanikləşdirilməsində Meliorasiya vədəmyətorpaqlarınsuvarılmasında, istehsal səviyyəsiaşağıdüşməkdədavamedirdi. di göstəriciləriaşağıdüşürdü.Kəndtəsərrüfatının aparılması pozulur, birçoxsahələrintexniki-iqtisa kimya vəneftkimyasısənayesindəişlərinfasiləsiz Neft sənayesi,energetika, qarametallurgiya, görə 1,8kapitalqoyuluşuüzrə1,7dəfəgeriqalırdı. ümumittifaq səviyyəsindən2dəfə,əsasfondlara çatırdı. Azərbaycan SSRmilligəlirinhəcminəgörə bu göstəricilərmüvafiqsurətdə5,7və7,9dəfəyə həcmi 4dəfəartmışdı.LakinÜmumittifaqüzrə ictimai məhsul3,6dəfə,sənayeməhsullarının ildə 1940-cıilənisbətən Azərbaycanda məcmu tifaq göstəricilərindəngeridəqalırdı.1965-ci ictimai əməyinməhsuldarlığınagörə,ümumit tərəqqinin nailiyyətlərininistehsalatətbiqinəgörə, təsərrüfatı istehsalınınhəcminəgörə,elmi-texniki - milligəlirininkişaftemplərinə,sənayevəkənd qalması artıqnəzərəçarpırdı.Birçoxsahələrdə Azərbaycanın sosial-iqtisadiinkişafdangeridə Bir sıraobyektivvəsubyektivsəbəblərəgörə inkişafında mənfimeyllərözünügöstərirdi. qədəm qoymuşdu.60-cıillərdəiqtisadiyyatın lika iqtisadiyyatıdəriniqtisadiböhranmərhələsinə Partiyası MK-nınbirincikatibiseçilənvaxtrespub alqışlarla qarşılanmışdı. Heydər Əliyevinümidvericivəsəmimiçıxışı müvəffəqiyyətlərimizin rəhniolacaqdır”(3,155). edirəm ki,birgə səmimifəalişimiz bizimgələcək və müdafiəsinəarxalanıramümidedirəm.Hesab Respublikanı beləbirağırvəziyyətdən Heydər Əliyev Azərbaycan Kommunist - - - H.Əliyev Elektron kitablar vəməqalələr milli lider, inkişafstrategiyası,dövlətçilik. Açar sözlər: məhz bumöhtəşəmtarixləsıxsürətdəbağlıoldu. olmamışdı. Azərbaycan xalqınınişıqlı gələcəyi Heydər Əliyevəgöstərilmişetimadheçdətəsadüfi fəaliyyəti göstərdiki,1969-cuilin14iyulunda Sonrakı illərvəHeydərƏliyevdühasınınyorulmaz çatışmazlıqlar vəsəhvlərmeydanaçıxarılmışdı. kadrların seçilibyerləşdirilməsindəbirsıraciddi Təsərrüfat vəmədəniquruculuqtəcrübəsində, respublikada vəziyyətindərintəhliliverilmişdi. (10-12 mart1971-ciil)hesabatməruzəsində lika partiyatəşkilatınınXXVIIIqurultayına MK-nın birincikatibiHeydərƏliyevinrespub müvəffəqiyyətlərin rəhnioldu. AzərbaycanKP və böyüktəşkilatçılığıbütün1970-80-ciillərdə yorulmaz fəaliyyəti,misilsiztəşəbbüskarlığı Partiyası MK-nınbirincikatibiHeydərƏliyevin işlənib hazırlanmasında Azərbaycan Kommunist dinamik inkişafıüçünkompleksproqramların mərhələsinin təməliqoyuldu.Respublikamızın Azərbaycanın müasirtarixində1969-cuildədönüş və ictimai-siyasihəyatındadönüşmərhələsioldu. qarşıya qoyurdu.Həminillər Azərbaycanın iqtisadi quruculuq məsələlərinitəhliledirvəyenivəzifələr çıxışlarında ardıcılolaraqtəsərrüfatvəmədəni toplantılarda vəbaşqayığıncaqlardaməruzə KP MK-nınplenumlarında,fəallaryığıncaqlarında, Əliyev 1969-1970-ciillərdəkeçirilən Azərbaycan mühiti sağlamlaşdırmağaistiqamətləndirir. Heydər möhkəmlətməyə, respublikadamənəvi-psixoloji Bütün təşkilatlarıdövlətvəəməkintizamını ddi nöqsanlarvəçatışmazlıqlaraşkaredilir. mədəni quruculuğarəhbərlikdəburaxılmışci və hərtərəflitəhliledilirxalqtəsərrüfatına, acınacaqlı vəziyyətböyükprinsipiallıqladərindən Məruzədə respublikaiqtisadiyyatındayaranmış cu ilavqustplenumundaməruzəiləçıxışedir. bir aykeçməmiş Azərbaycan KP MK-nın1969- Mərkəzi Komitəsininbirincikatibiseçiləndən 3. HeydərƏliyev. Müstəqilliyimizəbədidir. I 2. HeydərƏliyevElektron SənədlərToplusu. 1. “Azərbaycan”qəzeti, 21 may1998-ciil Azərbaycan, HeydərƏliyev, ümum- ƏDƏBİYYAT - - GEOSTRATEGİYA cild. Bakı, 1997. отражена многогранная деятельность Гейдара 4. Heydər Əliyev. Respublikanın milli Алиева, создателя партии “Ени Азербайджан”, təhlükəsizlik orqanları əməkdaşlarının peşə основателя динамичной стратегии развития bayramı gününün təsis edilməsinə həsr olunmuş Азербайджана. təntənəli yıgınacaqda nitqi. “Azərbaycan” qəzeti, 6 iyul 1997-ci il Ключевые слова: Azerbaijan, Heydar Aliev, 5. Heydər Əliyev. Respublikanın milli general national leader, strategy of development, təhlükəsizlik orqanları əməkdaşlarının peşə statehood. bayramı gününün təsis edilməsinə həsr olunmuş təntənəli yıgınacaqda nitqi. “Azərbaycan” qəzeti, 6 PhD Khalilzade Arzu Jahid iyul 1997-ci il Associate professor of Baku State University 6. Hüseynova İ. Müstəqil Azərbaycanın quru- Heydar Aliyev Election as the first secretary of cusu. Bakı, 2004. the Central Committee of Communist Party of Azerbaijan. A plenum of July 14, 1969. Д.ф.п.и., доцент Арзу Джахид гызы SUMMARY Халилзаде In article it is told about the genius, the great Бакинский Государственный Университет leader, the wonderful person Heydar Aliyev, left an Гейдар Алиев Избрание первым секретарем irreplaceable and indelible mark in the fate of the ЦК КП Азербайджана. Пленум от 14 июля Azerbaijani people. All that was made by Heydar 1969 года. Aliyev for Azerbaijan after coming to power on РЕЗЮМЕ July 14, 1969 makes the main part of article. After В статье рассказывается о гении, великом Heydar Aliyev’s appointment the first secretary of лидере, прекрасном человеке Гейдаре Алиеве, the Central committee of the Communist Party of оставившим незаменимый и неизгладимый Azerbaijan the policy, economy and public life in 103 след в судьбе азербайджанского народа. Azerbaijan began to develop in high gear, in all Все то, что сделал Гейдар Алиев для spheres progress was made. Agriculture, the indus- Азербайджана после прихода к власти 14 try, transport, agrarian life developed in the line of июля 1969 года, составляет основную часть ascent. Election in 1993 of Heydar Aliyev as the статьи. После назначения Гейдара Алиева President of the Azerbaijan Republic became an первым секретарем Центрального комитета indicator of correctness of that choice which made Компартии Азербайджана политика, экономика the Azerbaijani people. Its political line is success- и общественная жизнь в Азербайджане начала fully realized also today. развиваться быстрыми темпами, во всех Life and activity of the outstanding genius Hey- сферах был достигнут прогресс. Сельское dar Aliyev who received a name of the great leader, хозяйство, промышленность, транспорт, national leader for the correct decisions during аграрная жизнь развивались по восходящей the entire periods of history is widely covered in линии. Избрание в 1993 году Гейдара Алиева article. Many-sided activity of Heydar Aliyev, the Президентом Азербайджанской Республики founder of New Azerbaijan party, the founder of стало показателем правильности того выбора, the dynamic strategy of development for Azerbai- который сделал азербайджанский народ. jan is reflected in this article. Его политическая линия и сегодня успешно претворяется в жизнь. Key words: Азербайджан, Гейдар Алиев, обще­ В статье широко освещается жизнь и на­циональный лидер, стратегия развития, деятельность выдающегося гения Гейдара госудаственность Алиева, получившего имя великого лидера, общенационального лидера за правильные решения во все периоды истории. В этой статье 104

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) daxil olanŞərqivəMərkəzi Avropanın sosia­ formalaşmış vədünyasosializm düşərgəsinə bildirmək istədiyimizməsələ isəSSRİətrafında özünəməxsus təsirəmalik olmuşdur. digər dövlətlərindəgedənproseslərbuməsələlərdə unut­ və məğlubiyyətləriətrafındabaşverirdi.Lakin dəyişiklilklər dəəksərməsəslərdəonunuğurları daha çoxbağlıidi.Busisteminhəyatındaolan qalası olmaqlabusistemintaleyiSSRİilə qanunauyğundur. Sosializmdünyasının başlıca iflasının səbəblərinəyönəldilir. Əslində,bu, başlıca diqqətSSRİ-ninproblemlərinə,onun və gedənprosesləraraşdırılarkənhəmişə hələ çoxməqamlaraaydınlıqgətirilməlidir. tədqiqatların obyektiolmaqdadavamedir. Beləki, Şübhəsiz, buməsələlərdahaböyük,fundamental gediş özünəməxsusşəkildəqiymətləndirilmişdir. ən müxtəlifversiyalarirəlisürülərəktarixinbu dabana ziddolançoxsaylıfərqlifikirlərdeyilmiş, günə qədəredilmiştədqiqatlardabir-birinə daban- səbəblərinə münasibətdəbirmənalıfikiryoxdur. Bu təsirli vəazəhəmiyyətlideyildir. dağılması kimiqlobalhadisələrinnəticələrindənaz İkinci dünyamüharibələri,müstəmləkəsisteminin Onun nəticəsiözmüqyasınagörəheçdəBirincivə baş vermişnəhənghadisələrləmüqayisəediləbilər. dünyasının məğlubolaraqiflasauğramasıbuəsrdə SSRİ-nin vəonunətrafındabirləşmişsosializm edilir. “Soyuq müharibənin”başaçatması, munda başverənqlobaldəyişiklikləxarakterizə HAQQINDA BƏZİ MÜLAHİZƏLƏR DÖVLƏTLƏRİNİN YERİ VƏ ROLU AVROPANIN SOSİALİST İFLASINDA ŞƏRQİ VƏ MƏRKƏZİ DÜNYA SOSİALİZM DÜŞƏRGƏSİNİN Bizim haqqındadanışmaq vəmülahizələrimizi XX əsrinaxırlarındabaşvermişbuhadisələr SSRİ-nin vəsosializmdünyasınıniflasının XX əsrinsonmərhələsimövcuddünyaduru maq olmazki,dünyasosializmdüşərgəsinin - cəhətlərdən biriolmuşdur. qədər dövrünsiyasimühitinisəciyyələndirən başladığı barışmazmüharibəXXəsrinaxırlarına dan buyenisisteməqarşıkapitalizmdünyasının sializm quruluşununəsasıqoyuldu.Həminvaxt gəlməsi iləyenibirictimai-iqtisadisistemin–so çevrilişi nəticəsindəbolşeviklərinhakimiyyətə monarxiyanın devrilməsi,onunardıncasosia­ düşərgəsinə parçalanmasıoldu.Rusiyada hüm yekunlarındanbiridünyanınikidüşmən aiddir. BirinciDünyamüharibəsinin mü­ çıxması, həyatatətbiqiXXəsrinəvvəllərinə keçirmək yerinədüşərdi. bir sırakonkretməsələlərinidahanəzərdən qısa birekskursetmək,onunnəzəriəsaslarınıvə köklü hadişədəndanışarkənonunbütündövrlərinə məsələlərdir. ümumi proseslərətəsiri,nəticələrdəroluvəsair list dövlətlərininiflasərəfəsindəvəziyyəti, dünyada Marksizm-Leninizm təliminəsöykənən etdirilməsi tələbolunurdu. Bolşeviklərözlərini bütün dünyadaqələbəilə başaçatanaqədərdavam hər hansıbirölkədəbaşlanmış sosialistinqilabının bütün dünyadabərqərar olmasıdır. Bununüçün isə ki, sosializminmövcudluğununvacibşərtionun Bu nəzəriyyəMarksizminoideyasınaəsaslanırdı kapitalizm dünyasınamüharibəelanetmişoldu. inqilab” nəzəriyyəsinihəyatakeçirməkiddiasıilə bütün dünyayatətbiqetməküçün“permanent sialist dövləti olaraq qarşısına sosializm quruluşunu Respublikaları İttifaqı–SSRİdünyanınyeganəso tifaq dövlətikimiformalaşdırılmışSovetSosialist İlk vaxtlarSovetRusiyası,onunardıncaisəit Sosializmin praktikolaraqtarixsəhnəsinə Dünya sosializmininhəyatındabaşvermişbu Turizm vəMenecmentUniversitetinindosenti Tarix üzrəfəlsəfədoktoru, Azərbaycan UOT 94,94(470)“191...” İBRAHİM ƏLİYEV E-mail: [email protected] list - - - - GEOSTRATEGİYA Sosializm quruculuğu nəzəriyyəsinin yeganə əhali vəziyyətdən çıxış yolunu mövcud bu rejimin daşıyıcısı və həyata keçirən qüvvə kimi təqdim ləğvində, xüsusi mülkiyyətə əsaslanan ictimai- edirdilər. iqtisadi­ sistemdən imtina edilməsində, sosia­ Qeyd etmək lazımdır ki, sosializm lizm qaydalarına və ictimai-iqtisadi münasibətlər nəzəriyyəsinin özündə kifayət qədər ziddiyyətli sisteminə keçilməsində görürdü. Ölkələrin məqamlar vardır ki, onlar da bu sistemin əhalisinin əksəriyyəti sosializm quruluşuna problemlərində öz təsirini göstərmişdir. Lakin rəğbətlə yanaşırdılar. bu sosializm nəzəriyyəsinində olan mübahisəli - İkinci dünya müharibəsindən sonra sovet məqamlar başqa bir tədqiqatın mövzusu ola bilər. əsgərinin ayağının dəydiyi olkələrdə sovet dövləti Bu məqalədə isə məqsəd sonu iflasla bitən bir pro­ nümunəsində sosializm rejimlərinin qurulmasına sesin bir sıra məsələlərinə diqqət yetirməkdir. əlverişli şərait yaranırdı. Faşistlərin ölkədən Məlum olduğu kimi sosializm quruluşunun qovulması, faşizm rejiminə xidmət etmiş şəxslərin cəlbediciliyi Qərb ölkəlıərində çox yüksək cəzalandırılması ölkə kommunistləri üçün geniş olmuşdur. Xüsusən Sovet hakimiyyətinin ilk imkanlar açırdı. Hakimiyyətə gətirilən bu qüvvələr onilliklərində o, dünya proletariatı, digər yoxsul o qədər də dərinə getmədən sovet modeli əsasında əhali arasında populyar idi. Eyni zamanda kapita­ yeni dövlətin əsasını qoyurdular. lizm dünyasının yuxarı təbəqəsi yeni ideologiya ilə - Müzəffər sovet qoşunlarının həmin ölkələrdə silahlanmış proletar hərəkatını həyəcanla izləyir, olması təkcə daxildəki antikommunist qüvvələrin onun qarşısını almaq üçün vasitələr axtarırdı. deyil, həm də xaricdən ola biləcək təzyiqlərin Hər şeydən öncə qeyd etmək lazımdır ki, so- qarşısını alır və hakimiyyətə gətirilmiş kommunist sializm nəzəriyyəsi kiminsə uydurması deyildi. rejiminin bərqərar olması və möhkəmlənməsi üçün Ona olan ehtiyac insanlığın ədalətli cəmiyyətə əlverişli şərait yaradırdı. olan ehtiyacından yaranmışdı. O, kapitalizm Sosializm təliminin belə sürətlə yayılmasından cəmiyyətinin iqtisadi reallıqlarının müsibətlərindən qorxuya düşən Kapitalizm dünyası hər vasitə ilə 105 xilas olmaq, dünyada sosial bərabərliyə nail olmaq bu prosesin qarşısını almağa çalışır, onu hərbi üçün aparılan mübarizənin nəticəsi kimi ortaya bloklarla əhatə edir, müxtəlif vasitələrlə mübarizə çıxmışdı. aparırdı. 1947-ci ildə sosializm-kapitalizm Sosializm dünyasınnın genişlənməsi prose­ qarşıdurması “Soyuq müharibə” adı ilə tanınır və si İkinci dünya müharibəsindən sonra yeni vüsət İkinci dünya müharibəsindən XX əsrin axırlarına aldı. O, bir ölkə çərçivəsindən çıxaraq yeni-yeni kimi dünya beynəlxalq durumunun mahiyyətini dövlətləri əhatə etdi. Faşizmin məğlub edilməsində müəyyənləşdirirdi. [1, s.5-7] həlledici rol oynamış SSRİ müharibənin sonuna Bir qədər sonra dünya müstəmləkə sistemi- qazandığı nüfuza və təsir imkanlarına güvənərək nin iflasa uğraması sayəsində sosializm təlimi faşizmdən azad edilməsində rol oynamış bir dövlət dünyanın yeni dövlətlərini əhatə etməyə başladı. kimi Şərqi Avropada və Asiyada xeyli sayda Bir sıra ölkələrdə Sovet dövlətinin dəstəyi ilə dövlətlərdə ictimai-iqtisadi sistemi dəyişməyə və sosialist orientasiyalı dövlətlər tarix səhnəsinə SSRİ modelinə yaxın sosialist hakimiyyətlərinin çıxdılar. Bu proses sosializmin uğurlu yürüşü kimi bərqərar olmasına nail oldu. Polşa, Macarıstan, qəbul edilir və onun rəqiblərini həyəcanlandırırdı. Bolqarıstan, Yuqoslaviya, Çexoslavakiya, Alba­ 1947-ci ildə sosializm düşərgəsi ölkələrini idarə niya, Şərqi Almaniya, Rumıniya müxtəlif adlar etmək üçün Kommunist və Fəhlə Partiyalarının altında sosialist dövlətlərinə çevroldilər. Asiyada İnformasiya Bürosu (Kominform) yaradılmışdı. isə bu proses Çin, Vyetnam, Koreya, Kamboca, Bu təşkilat faktik olaraq İkinci dünya müharibəsi Tailand, Laosda sosialisr dövlətləri yaradıldı. Yeni- gedişində ləğv edilmiş Kommunist İnternasionalını yeni ölkələrdə sosialist dəyişikliklərinin həyata əvəz edirdi. [2] keçirilməsi və sovet tipli sosializm quruluşunun Hələ 1949-cu ildə sosialist dövlətlərinin tətbiqi bir sıra obyektiv və subyektiv amillərə Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurası (QİYŞ) söykənirdi: yaradılmışdı. [3] 1955-ci ildə isə NATO blokunun - Uzun illər kapitalizm rejimindən əzab çəkən əleyhinə sosialist dövlətlərinin hərbi bloku olan 106

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) hallarda ümumxalqmünaqişəsinəgətiribçıxarırdı. zaman-zaman kəskinproblemlərüzəçıxır, bəzi daşıyırdı. Məhzbusəbəbdənonlarınhərbirində saxlanılan fərqlərisəəksərhallardaformalxarakter bu ölkələrdətətbiqedilirdi.Onlarınbəzilərində yeganə ideologiyayaçevrilməsi,çoxcüzifərqlərlə mədəni inqilab,kommunistideologiyasının təsərrüfatında kollektivəşmə,sənayeləşdirmə, təkrar edilirdi.Mülkiyyətinmilliləşdirilməsi,kənd olan dəyərlərsistemibərqəraredilir, mərhələlər ictimai həyatınbütünsahələrindəsovetdövlətində rejimin tətbiqinə gətirib çıxardı. Onların hər birində ideoloji standartlarəsasındayaradılmışeynitipli sosialist dövlətlərindəeynisosial-iqtisadi,siyasi- ikinci dünyamüharibəsindənsonrayaradılmış problemlər yaradırdı.Bütünbuvədigəramillər ölkələrdə tətbiqedilməsitəbiiolaraqçoxsaylı almadan sosializminsovetmodelininhəmin Yer­ iqtisadi sisteminisəproblemləridahaçoxidi. çəkdiyi dövlətlərdətətbiqedilənyeniictimai istifadə edənSovetdövlətininsosializmyoluna dünya müharibəsininyekunundaəlverişlişəraitdən dərinləşən böhrandamüşahidəolunurdu.İkinci olan çatışmazlıqlarRusiyanınözündədətədricən çıxarmadı. Bütövlükdəsosializmnəzəriyyəsində ədalətli sosialcəmiyyətinyaradılmasınagətirib imperiyasında başvermişinqilabvədedilən görmək olurdu. azad olmaqmümkünolanölkələrdəfərqliinkişafı danışmaq çətinidi. Yalnız buasılılıqdanbirqədər dəstəyinə söykənirdi.Müstəqiliqtisadiinkişafdan ictimai-iqtisadi sistemeynizamandasovetmaddi amansızcasına alındı.Onlardaformalaşdırılmış Onun itaətindənəncüziyayınmalarınqarşısı və onlarınliderlərininbaşlıcadayağıSSRİidi. ölkələrdə hakimiyyətdəəyləşdirilmişpartiyalar Rumıniya, Çexoslavakiyadaxiloldu.[4;5].Həmin tik Respublikası,Macarıstan,Bolqarıstan, onun tərkibinəSSRİ,Polşa, Almaniya Demokra Varşava Müqaviləsi Təşkilatı (VMT)yaradıldıki, keçdikcə özziddiyyətlivə problemlicəhətlərini və rəğbətləqarşılanmışsosializm rejimivaxt lar əhalininəksəriyyətitərəfindən böyükümid şəkildə özmənfitəsirini göstərirdi.İlkvaxt terik olanneqativəlamətlərburadadahagüclü . DigərtərəfdənSovetdövlətiüçünxarak Sosializmin tarixisübutetdiki,Rusya li xüsusiyyətlərivəinkişafsəviyyəsininəzərə - - - 1961-ci ildəməşhur“Berlin divarı”inşaedilirvə görürdülər. Bu axınınqarşısınıalmaqüçünisə və Almaniya FederativRespublikasına qaçmaqda əhali çıxışyolunumüxtəlif yollarlaQərbiBerlinə qarşısı amansızlıqlaalındı.Bundansonranarazı düşməsi iləəlaqədarxalqçıxışıbaşvermişdi.Onun Respublikasında əhalininhəyatsəviyyəsininaşağı biləcək münaqişələrinqarşısındaciddimaneəidi. qoşununun ADR ərazisindəyerləşməsi başverə bu geriləmənigizlətməkmümkündeyildi.Sovet düşərgəsinin imkanları buölkəyəyönəldilsədə, olunurdu. BunagörədəSSRİ-ninvəsosializm əhəmiyyətli dərəcədəgeriqalmasımüşahidə ADR-in Almaniya FederativRespublikasından olunurdu. Artıq 1960-cıillərinəvvəllərində olan ikifərqlisisteminyarışıəyanişəkildənümayiş xalqın, birölkəninçərçivəsindəbirinədüşmən list dövlətləriiçərisindəunikallığıondaidiki,bir təsərrüfatı kooperasiyalarıyaradılmağabaşladı. milliləşdirilərək dövlətinəlindəcəmləşdi,kənd ci illərərzindəsənayemüəsssisələrininçoxu dövlətinin nümunəsindəyenidənquruldu.1950- Respublikası yaradıldı.İdarəetməsistemisovet ilin axırrındabuərazidə Almaniya Demokratik Almaniyanın şərqtorpaqlarıdaxilidi.1949-cu bölünmüşdü. Sovetdövlətininnəzarətinə müharibədən sonra Almaniya 4işğalzonasına list dövlətininyaradılmasıoldu.1945-ciildə parçalanması vəŞərqi Almaniyada sosia­ izm dünyasınınənböyükitkisi Almaniyanın lizm dünyasınıntarixindədərinizqoymuşdu. şəkildə başverirdi.Onlarınənböyükləriisəsosia­ basdır edilirdi.Onlarhərölkədəözünəməxsus olmuşdu. arasında ziddiyyətlərinüzəçıxmasınasəbəb dəfə bucəhdlərmüqavimətərastgəlmiş,dövlətlər aradan qaldırılmasınacəhdlərolmuşdu.Lakinhər iqtisadi sisteminuyğunolmayancəhətlərinin dərinləşirdi. mövcud rejimlərəqarşınarazılıqüzəçıxaraq sistemi zaman-zamanözcazibədarlığınıitirdi, gözlədiklərini alabilməyənəhaliüçünsosializm göstərməyə başladı.Digərtərəfdənyeniquruluşdan 1953-cü ildə Almaniya Demokratik Almaniya DemokratikRespublikasınınsosia­ II dünyamüharibəsindənsonrakapial Bu münaqişələrəksərhallardaboğularaqört- Avropanın sosialistölkələrindəmövcudictimai- - GEOSTRATEGİYA bu sədd sosializmin neqativ reallıqlarının simvolu- təməl prinsiplərindən imtina istiqamətində işlər na çevrilir. [6] son nəticədə bu ölkədə siyasi sistemin dəyişməsinə Hələ 1949-50-ci illərdə sosialist Macarıstanın gətirib çıxardı. [7] əsası qoyularkən onun siyasi və ictimai-iqtisadi Yuqoslaviya sosialist ölkələri içərisində 6 sistemində, ciddi dəyişikliklər edildi. Kənddə respublikadan ibarət çoxmillətli dövlət idi. kollektivləşmə həyata keçirildi. Kütləvi repressi- II dünya müharibəsindən sonra regionun digər yalar macar cəmiyyəttini sovet nümunəsində sosialist dövlətləri kimi Yuqoslaviyada da iqtisadi süzgəcdən keçirdi. Müharibədə faşist və siyasi sistem Sovet dövlətinin nümunəsində Almaniyasının müttəfiqi kimi çıxış etdiyindən qurulmuşdu. Lakin onun lideri Broz Titonun İosif onun üzərinə qoyulmuş təzminat əhali üzərində Stalinlə fikir ayrılığı və münaqişəsi nəticəsində ağır bir yük idi. Ölkənin kənd təsərrüfatında və ölkənin sosialist İnformbürosunu tərk etməsi ilə sənayesində uğursuzluqlar, əhalinin maddi rifahının bütün sahələrdə münaqişənin genişlənməsinə və pisləşməsi ciddi narazılıqlara səbəb oldu. Yuqoslaviyanın sosializmin nəzərdə tutulmuş 1950-ci illərin ortalarında hakimiyyətə ümumi yolundan bir qədər uzaqlaşmasına səbəb gətirilmiş yeni qüvvələr İmre Nadın rəhbərliyi oldu. Yuqoslaviya VMT-na da daxil olmaqdan altında əsaslı islahatların keçirilməsinə cəhd etsə imtina etmiş, bir qədər sonra bloklara qoşulmamaq də, onun qarşısı alındı. 1956-cı ilin oktyabrında hərəkatının yaradanlardan biri olmuşdur. Həmin ölkədə kütləvi antikommunist hərəkatı başlandı. dövrdə Tito rejimi Şərqlə Qərb arasında vasitəçilik Onların təzyiqi ilə İmre Nad Macarıstanın Baş funksiyasını yerinə yetirirdi. Naziri təyin edildi. Yeni hökumət kommunistlərin Titonun güclü iradəsi ilə Yuqoslaviya həyatın hakimiyyətinə zərbə vuran addımlar həyata bütün sahələrində xeyli uğurlar əldə edə bilmişdi. keçirməyə başladı. 4 noyabrda Sovet qoşunları Lakin olun ölümündən sonra ölkənin birliyini Macarıstana daxil olaraq üsyanı boğdu. qoruyub saxlamaq mümkün olmadı. Əslində Macarıstan Sosialist Fəhlə Partiyası Yanoş Yuqoslaviyanın bir çoxmillətli dövlət olaraq 107 Kadarın rəhbərliyi altında 1970-1980-ci illərdə parçalanması prosesinin əsası 1974-cü ildə qəbul bir sıra liberal islahatlar keçirilmişdi ki, bu olunmuş yeni konstitusiyanın respublikalarına da müəyyən qədər rejimin kəskin cəhətlərini sərbəstliyini genişləndirməsi ilə başlandı. Respub- yumşaltmağ imkan verirdi. İstehsal vasitələri likalarda millətçilik ideyaları başlıca ideyaya üzərində xırda xüsusi mülkiyyətə icazə verildi. çevrildi. Belə bir şəraitdə ölkəni parçalanmaya Sənayenin bir neçə sahəsində Macarıstan sosialist aparan səbəblərdən biri də respublikaların qeyri- dövlətləri arasında öndə gedirdi. İstehlak bazarı bərabər inkişafı idi. [8] qonşularından fərqli olaraq mal qıtlığından əziyyət Polşada sosialist hakimiyyəti II dünya çəkmirdi. Bütün müsbət cəhətlərə baxmayaraq müharibəsindən dərhal sonra bərqərar oldu. Onun sosializm dünyasını bürüyən ictimai-iqtisadi bir neçə ad altında mərhələlərdən keçməsinə və siyasi böhran Macarıstandan yan keçmədi. baxmayaraq bu hakimiyyət elə ilk günlərdən Soyuq müharibənin başa çatması, SSRİ-nin kommunistlərə məxsus idi. Düzdür, müharibənin onlar üzərində himayəçilik mövqeyindən geri gedişində formal olaraq Londonda yaradılmış çəkilməsi burada da Qərbə yönümü sürətləndirdi. Polşa hökuməti qalırdı. Lakin yaranmış siyasi 1988-ci ildə Macarıstanda MSFP baş katibi situasiya onların buraya gəlməsinə və hakimiyyətə seçilmiş Karoy Qros ölkədə bazar iqtisadiyyatının iddialarını reallaşdırmağa imkan vermədi. tətbiqi və köhnə münasibətlər sistemindən im- Londondakı mühacir Polşa hökuməti 1990-cı ilə tina edilməsi istiqamətində fəal dəyişiklikləri qədər mövcud olsa da onların bu olkədə heç bir həyata keçirməyə başladı. Nə qədər çətin olsa təsir gücü yox idi. 1952-ci ildə qəbul olunmuş da, hökumət qeyri-populyar addımlar ataraq iqti- yeni konstitusiya Polşa Xalq Respublikasının adını sadiyyatda köklü dəyişikliklərə başladı. Siyasi və siyasi sistemini qəti olaraq təsbit etdi. Ölkədə həyatda demokratiyanın və ideoloği plüralizmin çoxpartiyalılıq saxlansa da, real hakimiyyət Polşa genişləndirilməsi istiqamətində islahatlara start Birləşmiş Fəhlə Partiyasına məxsus idi. 1956- verildi. Bununla da Macarıstanda sosializmin cı ildə Polşanın Poznan şəhərində rejimə qarşı 108

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) boğulmasından sonrabu narazılıqgizlifor gələcək iflasınazəminhazırlayırdı. Çıxışların dərinləşərək sosializmdünyasını zəiflədir, onun Lakin onundaxilindəyetişən böhrangünbəgün müəyyənləşdirdiyi çərçivələrdəyişilməzqalırdı. vaxtdan mövcudrejiminyaratdığısərtmühitin müttəfiqlərinin hərbimüdaxiləsiiləalındı.O və onun Varşava Müqaviləsi Təşkilatı üzrə bir qədəruzaqlaşmaqcəhdlərininqarşısıSSRİ etmək istəyənvəümumisosializmstandarttından rəhbərliyinə gələn A.Dubçekin ciddidəyişikliklər dəyişikliyə gətiribçıxardı.Kommunistpartiyasının liberallaşma meyllərisiyasihakimiyyətdə temin iflasıilənəticələndi.[9] dövlətlərində mövcudictimai-siyasivəiqtisadisis- 1980-ci illərinaxırlarında Avropanın sosialict qarşısını alabilmədi.Bütünbudərinləşənhərəkatlar gətirilməsi, onunsərtrejimidəbaşlanmışproseslərin lav Yaruzelskinin partiyavədövlətrəhbərliyinə almaq iqtidarındadeyildi.Hərbçigeneral Vats­ V.Yaruzelskinin rejimidəbuproseslərinqarşısını gücləndirdi. 1981-ciildəhakimiyyətəgətirilmiş təsirinin zəiflədilməsibaşlanmışprosesləri vururdu. borc ağıryükkimiölkəiqtisadiyyatınazərbə şəkildə nümayişolunurdu.Ölkəninxaricdənaldığı sərt dövlətplanlaşdırılmasınınsəmərəsizliyiəyani göstərməyə başladı.İqtisadiyyatınidarəedilməsində tərkibində dəhərəkarıdəstəkləyənqanadözünü bir dahagücləndi.PolşaBirləşmişFəhləPartiyasın qeydiyyata alınmasıiləbaşlanankütləviçıxışlar 1988-ci ildə“Həmrəylik”həmkarlarittifaqlarının yaradılmış “Həmrəylik”həmkarlartəşkilatıgedirdi. rəsmi həmkarlartəşkilatlarınaalternativkimi çıxışlar iləmüşaiyyətolunurdu.Hərəkatınönündə islahatın keçirilməsinəolunancəhdəhalininkütləvi sisteminin dəyişdirilməsiistiqamətindəməhdud genişləndirilməsi, mərkəzləşdirilmişplanlaşdırma 1982-ci ildətəsərrüfatsubyektlərininmüstəqilliyinin əvvəllərindən etibarəndahainten­ problemlər ətrafındaqarşıdurmalar1980-cıillərin vermişdi. 1970-ci, 1976-cıillərdədahaböyükformadabaş da amansızlıqlayatırıldı.Beləçıxışlar1968-ci, fəhlələrin ilkgüclüetirazçıxışıolduvəbuçıxış 1968-ci ildəÇexoslavakiyadabaşlanmış 1980-ci illərrinaxırlarındaSSRİ-ninPolşaya Polşada həyatınmüxtəlifsahələrindəolan siv xarakter aldı. siv xarakteraldı. - çevrildi. məhdudiyyətlər ölkələrin inkişafınıntormozuna müsbət nəticələrverirdisə, zamankeçdikcəbu toplanması, əməkehtiyatlarınınsəfərbəredilməsi Əgər əvvəlkivaxtlardamülkiyyətindövlətinəlində hökmranlığı, sünimaneələrinqoyulmasıoldu. idarə edilməsindəbürokratikidarəçiliyin dərinləşirdi. Ümumibəlaisəiqtisadiyyatın di. Lakinbütövlükdəonlardınhərbirindəböhran çıxardı. Onlarınhamısındavəziyyəteynideyil­ və siyasiquruluşdanimtinaedilməsinəgətirib si problemləronlardaköhnəictimai-iqtisadi üst-üstə yığılançoxsaylısosial,iqtisadivəsiya­ dəyişikliklər labüdolurdu.Ölkələrinhəyatında ci illərdəsosializmolkələridüşərgəsində köklü müddət ərzindəüzəçıxarmağabaşladı.1980- saxlanmış problemləriböhranməqamındaqısa uzun illərboyupotensialformadaqorunub Şərqi vəMərkəzi Avropa sosialistdövlətlərində mövqelərini itirməsisosialistölkələrinin,xüsusən “soyuq müharibə”cəbhəsindəbirbirininardınca şəkildə göstərməyəbaşladı.SSRİ-ninzəifləməsi, daxil olmasıdövründəözünüdahaqabarıq 1980-ci illərdəSSRİ-ninböhranmərhələsinə eləcə dəsosializmdüşərgəsinin zəifcəhətləri xarici aləmdəntamtəcridolunmuşdu. Ənvər Xocadiktaturasışəraitindəfaktikiolaraq gərginlik ağırhəddəçatmışdı. Rumıniyada NikolaeÇauşeskinindövründə gərginləşir. 1988-89-cu illərdəölkədəictimai-siyasivəziyyət siyasət oradavəziyyətidahadadərinləşdirirdi. müsəlman əhaliyəmünasibətdəyeridilənmillətçi tam təkrarolunurdu.Onlardaəlavəolaraqtürk- SSRİ üçünxarakterikolanproblemlərbuölkədə durumuna görəSSRİ-yəənyaxınolandövlətidi. dərindən hissolunurdu. islahatların keçirilməsinəehtiyacgünbəgündaha əsas verirdi.Bunagörədəbuölkədəciddi müqayisədə geriqalırdıvəbuhalnarazılıqlara mövcud sosial-iqtisadivəziyyətQərbölkələriilə inkişaf səviyyəsinisbətənyüksəkidi,bütövlükdə mada qalırdı.Baxmayaraqki,buölkəniniqtisadi Düzgün maliyyəsiyasəti aparılmadığından Qeyd olunduğukimi,sosialistdövlətlərinin, Albaniya sosialistölkələrindənənyoxsuluidi. Avropada sosialistdövlətlərindənbiriolan Bolqarıstan özününsosial-iqtisadivəsiyasi GEOSTRATEGİYA şərqi Avropa sosialist dövlətlərinin xarici borcları dan açdı. [12, s.153] AFR və ABŞ Macarıstanda ağır yükə çevrilmişdi. 1970-80-ci illərdə onların hökumətə müxalif qüvvələrə böyük maliyyə ümumi borcu 8 milyard dollardan 85 milyard dol- yardımı göstərirdilər [13, s. 85-86] Onlar Yuqo- lara artmışdı ki, onun da ödəniş balansının kəsirini slaviyada milli zəmində başlamış münaqişələrə ləğv etmək üçün sosial ödənişlərin azalmasına, dəstək verirdilər. [14, s. 29] investisiyaların ixtisarına getməli olurdular. Bu da Beləliklə, 1980-ci illərin ikinci yarısında dün- ölkələrdə sosial-iqtisadi durumun pisləşməsinə, ya sosialist-kapitalist qarşıdurmasında – soyuq böhranın dərinləşməsinə səbəb olurdu. Vəziyyəti müharibədə təkcə SSRİ uduzmadı. Qeyd olunduğu düzəltmək üçün bu və ya digər ölkədə edilən kimi, bu qarşıdurmada SSRİ-nin yeri və rolu birin- cəhdlərin uğursuzluğu sosializmin yaşamaq şansını ci idi, lakin SSRİ-nin iflasından danışarkən onu heçə endirirdi. [10, s.153] əhatə edən digər sosialist dövlətlərində və üçüncü Nə qədər ki, SSRİ güclü idi, bu münaqişələrin dünya ölkələrində gedən prosesləri də nəzərdən qarşısı bu və ya digər dərəcədə alınır, onları sosia­ qaçırmaq olmaz. “Soyuq müharibədə” SSRİ-nin lizm dünyası çərçivəsində saxlamaq mümkün olur- Qərb dünyasına uduzması və sosializmin daşıyıcısı du. Lakin yeni şəraitdə Şərqi və Mərkəzi Avropanın olaraq iflasa uğraması qlobal bir dünya prosesinin sosialist dövlətlərində bərqərar olmuş sərt rejimlər tərkib hissəsi idi. artıq vəziyyətə nəzarət etmək iqtidarında deyildilər. Avropanın sosialist dövlətlərində 1980-ci Onların daxilində yetişən narazılıq hərəkatı illərdə başlanan dəyişmə prosesləri özünü xalq müxtəlif vaxtlarda bir birinin ardınca yüksəlməyə kütlələrinin fəallığının artmasında, mövcud başlamışdı. Ümumi olan isə o idi ki, SSRİ-nin rejimlərə qarşı müqavimətinin atırılmasında zəifləməsi şəraitində onlardakı ictimai–siyasi və müşahidə olunurdu. Nəhayət, 1989-cu ildə iqtisadi sistemin eybəcərlikləri qabarıq şəkildə üzə SSRİ-də gedən proseslərin yekun fazasına daxil çıxır və həmin rejimlərin süqutunun labüdlüyünü olması məqamında bir-birinin ardınca sosialist nümayiş etdirirdi. dövlətlərində ictimai-iqtisadi sistemin dəyişməsinə 109 1989-cu ildə SSRİ-də gedən proseslər, onun aparan inqilablara gətirib çıxardı 1991-ci ildə açıq-aşkar ictimai həyatın bütün sahələrində əsas SSRİ-nin dağılması ilə bu proses başa çatmış oldu. prinsiplərindən imtina etməsi, Sovet rəhbərliyinin öz xarici siyasət doktrinalarından geri çəkilməsi Açar sözlər: Sosializm birliyi ölkələri; SSRİ-nin həlledici məqamlardan biri idi. Yeni doktri- iflası; QİYŞ; Varşava Müqaviləsi Təşkilatı; Soyuq nada Varşava Müqaviləsi Təşkilatınının sosialist müharibə. dövlətlərini himayə etmək missiyasından im- tina edilməsi, onların daxili işlərinə qarışmamaq ƏDƏBİYYAT: ideyasını bəyan etməsi həmin dövlətlərdə 1. Ильинский И. М. Холодная война: новый demokratik hərəkatın yeni dalğasına təkan verirdi. этап // Знание. Понимание. Умение. — 2015. — So­vet dövlətinin bu cür mövqeyi sosialist ölkələri № 3. daxilində fəaliyyət göstərən antisosialist qüvvələrin 2. Информационное бюро коммунистических və onlara dıəstək verən Qərb dövlətlərinin əl-qolu­ и рабочих партий https://bigenc.ru/world_history/ nu açdı. [11. S.379] text/2015983 Şərqi və Mərkəzi Avropanın sosialist 3. Сове́т Экономи́ ческой Взаимопо́мощи. dövlətlərində başlanan demokratik hərəkatla da https://bigenc.ru/domestic_history/text/3589191 ) dramatik məqamlarında Qərbdən gələn dəstəyin 4. Организа́ ция Варша́ вского Догово́ ра htt- rolu çox böyük idi. Başqa cür nəticə ola da ps://bigenc.ru/military_science/text/2683231) bilməzdi. Uzun illər sosializm dünyası ilə üz-üzə 5. Известия, 2 июля 1991; duran Qərb əlverişli məqamda öz siyasətini yeri­ 6. Германская Демократическая Республика dirdi. Qərb dövlətləri çoxdan bu ölkələrdəı gedən (Deutsche Demokratische Republik), ГДР (DDR). prosesləri diqqət mərkəzində saxlayır, ona hər cür https://www.booksite.ru/fulltext/1/001/008/009/814. dəstək verirdilər. SSRİ-nin onlara himayədarlıq htm) siyasətindən imtina etməsi onlar üçün geniş mey- 7. Венгерская Народная Республика http://his- 110

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) новейшая история.2001.№3. нарубежеЮгославия XXIвека //Новая и история. 2002.№5. Венгрии. 90-егоды XXв.//Новая иНовейшая Америки. XXвек.Ч.3:1945–2000.–М.,2004 «мировой системе социализма». М.,1994 Америки. XXвек.Ч.3:1945–2000.–М.,2004 narodnaya-respublika-narodnoy-69095.html pravo.studio/gosudarstva-prava-istoriya/polskaya- index.shtml) http://geo.historic.ru/enc/item/f00/s00/m000035/ Федеративная Республика СФРЮ Югославия, toric.ru/books/item/f00/s00/z0000020/st013.shtml) реалистичному ихпониманию.реалистичному глобальных способствует более процессов что подход с точки кэтимвопросам зрения результатов исследований можно сказать, с позициисудьбу Исходя этихстран. их Европы вкрахе социализма иего последствия ироль Восточнойместо стран иЦентральной порядка. Вэтой статье рассматриваются толчок кформированию нового мирового фундаментальным изменениям вмиреидало социализма. Это событиепривело к объединенный вокруг него лагерь мирового двадцатого века, распадСССРи стал произошедших вмировой истории вконце МЕСТЕ ИРОЛИ СОЦИАЛИСТИЧЕСКИХ ВСЕМИРНОГО ЛАГЕРЯ СОЦИАЛИЗМА Досент АзербайджанскогоДосент Университета 14. Тягуненко Республика Л.В.Союзная 13. Усиевич М.А.Десятилетие реформ в 12. НовейшаяисториястранЕвропыи 11. Медведев В.А.Распад. Каконназревал в 10. НовейшаяисториястранЕвропыи 9. По Социалистическая8. Югославия, Одним изглобальных событий, ЦЕНТРАЛЬНОЙ ЕВРОПЫ ВКРАХЕ НЕКОТОРЫЕ РАЗМЫШЛЕНИЯ О ГОСУДАРСТВ ВОСТОЧНОЙ И ́ льская Наро Кандидат исторических наук, Туризиа иМенесмента. [email protected] АННОТАЦИЯ: Ибрагим Алиев ́ дная Респу ́ блика https:// Варшавского Договора; Холодная война Экономической Взаимопомощи; Организация Содружества; Распад СССР;Совет Ключевые слова: страныСоциалистического ganization; Coldwar Mutual Economic Assistance; Warsaw PactOr wealth; ThecollapseoftheUSSR;Councilfor Key words:countriesoftheSocialistCommon of them. cesses contributestoamorerealisticunderstanding these issuesfromthepointofviewglobalpro research results,itcanbesaidthatanapproachto tive ofthefatethesecountries.Basedontheir socialism anditsconsequencesfromtheperspec of EasternandCentralEuropeinthecollapse article discussestheplaceandroleofcountries petus totheformationofanewworldorder. This fundamental changesintheworldandgaveim world socialismunitedaroundit. This eventledto was thecollapseofUSSRandcamp world historyattheendoftwentiethcentury AND ROLEOF THE SOCIALIST STATES OF EASTERN AND CENTRAL EUROPEİN THE PhD inHistory, associateprofessor of Azerbai- One oftheglobaleventsthattookplacein SOME REFLECTIONSON THE PLACE University of Tourism andManagement COLLAPSE OF THE WORLD CAMP [email protected] OF SOCIALISM Ibrahim Aliyev ABSTRACT: jan - - - - - GEOSTRATEGİYA

UOT 94 (479.24);

ƏDALƏT MUSTAFAYEV AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu ERMƏNİSTAN-AZƏRBAYCAN “Qarabağ tarixi” şöbəsinin böyük elmi işçisi, DAĞLIQ QARABAĞ Tarix üzrə fəlsəfə doktoru MÜNAQİŞƏSİNDƏ VASİTƏÇİ E-mail: [email protected] DÖVLƏTLƏRİN ROLU VƏ FƏALİYYƏTİNƏ DAİR

Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ etməyə çağırdı [13,s347]. münaqişəsinin davam etməsi, status-kvonun Qeyd etmək lazımdır ki, növbəti addım Lissa- dəyişməsinə imkan verilməməsinin səbəbləri bon sammitində dünyanın əksər dövlətlərinin ictimaiyyətdə sual doğuran məsələlərdən biri kimi iştirakı ilə qəbul edilən sənəd Ermənistan- daima diqqət mərkəzində olmuşdur. 1994-cü il Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli iyulun 5-də Avstriya milli şurasının prezidenti yolunda aparılacaq növbəti danışıqların ümumi Hayns Fişer Azərbaycan nümayəndə heyətini qəbul istiqamətini aydınlaşdırsa da, bu münaqişədən edərkən, sabiq SSRİ ərazisində İttifaqı bərpa etmək geosiyasi məqsədlər naminə yararlanan dövlətlər, istəyən qüvvələrin mövcudluğunu da narahatlıqla ilk növbədə, Respublikanın yerüstü və yeraltı qeyd etdi. Eyni zamanda iyulun 8-dək davam sərvətləri uğrunda kəskin mübarizə aparırlar. 111 edən ATƏM-in parlamentlərarası assambleyasının Rusiya, ABŞ, Fransa prezidentləri 1997-ci il 3-cü illik iclası Dağlıq Qarabağ münaqişəsində iyunun 23-də Denverdə Dağlıq Qarabağ konflik­ Minsk qrupunun səmərəli fəaliyyəti yüksək tinin davam etməsindən, onun Qafqaz regio- qiymətləndirilir və münaqişənin danışıqlar yolu nunda iqtisadi, sosial inkişafı və əmin-amanlığı ilə, ATƏM-in prinsiplərinə müvafiq qaydada həll təhlükə altına aldığından narahatlıq ifadə edir, olunması planlarını və cəhdlərini müdafiə edir [9]. münaqişənin tez bir zamanda həlli üçün mühüm 1994-cü il dekabrın 5-6-da Budapeşt Zirvə addımlar atılmasını vacib sayırdılar [13,s354]. toplantısı ATƏM tarixində təşkilat daxilində Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ struktur dəyişiklikləri edilib, onun daha da münaqişəsi ilə bağlı ciddi müzakirələr apararaq gücləndirilməsi məsələsinə toxunuldu. Zirvə “Rusiyadan Ermənistana qanunsuz yolla silah toplantısında bəzi məsələlərlə yanaşı “Dağlıq verilməsi məsələsinin müzakirəsinə geniş yer Qarabağ münaqişəsi ilə əlaqədar ATƏM-in ayıran prezidentlər bu məsələnin daha ətraflı fəaliyyətinin intensivləşdirilməsi” barədə qərar araşdırılması məqsədilə üçtərəfli komissiya qəbul olundu. Qəbul edilən sənəddə münaqişə yaradılmasını qərara aldılar”[2]. Ermənistan- bölgəsində sabitliyin təmini məqsədilə ATƏM- Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsində in çoxmillətli sülhməramlı qüvvələrinin status-kvonun qalmasının səbəbi kimi ABŞ yerləşdirilməsi haqqında maddə, həmçinin Minsk dövlət katibinin birinci müavini C. Telbot 1998- Konfransına iki həmsədrin təyin edilməsi məsələsi ci il martın 31-də “Amerikanın Cənubi Qafqaz də öz əksini tapdı. ATƏM-in Minsk Konfransında siyasəti” mövzusunda çıxış edərkən hesab edirdi həmsədrlik Rusiya və İsveçə tapşırıldı. Azərbaycan ki, “...tərəflərin razılığa gələ bilmədiyi Dağlıq Prezidenti Heydər Əliyev çıxışında Ermənistan- Qarabağın statusu məsələsidir” [11 ]. Tədqiqatlar Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin onu deməyə əsas verir ki, C.Telbotun fikirləri nizamlanması üçün nəzərdə tutulmuş məsələlərin həqiqəti əks etdirmir. Regionu təsir dairəsində həyata keçirilməsi üçün dövlət başçılarına müraciət saxlamağa çalışan, geosiyasi maraqları öz edərək ATƏM üzvlərini bu işdə yaxından kömək xeyrinə dəyişmək istəyən Rusiya Federasiyasının 112

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) münaqişəsinin sülhyolu ilə,siyasivasitələrlə, Ermənistan Respublikası DağlıqQarabağ Daha sonra,“Azərbaycan Respublikasıvə münaqişəsinin həlliyolları müzakirəolunmuşdur. kovla təkbətəkgörüşündəDağlıqQarabağ sonra RusiyaXariciişlərnaziri Yevgeni Prima­ Ermənistan prezidentiRobertKöçaryanla,daha zirvə görüşündəiştiraketmişdövlətbaşçısının biləcəyindən sözaçmışdır[3]. Qarabağ münaqişəsindəmüstəsnaəhəmiyyətiola səfirinin olmasınınErmənistan-AzərbaycanDağlıq Minsk Qrupunda Türkiyənin xüsusisəlahiyyətli səfiri ƏliHikmət AlpıqəbuledənHeydərƏliyev 5-də ATƏT-in Minskqrupunda Türkiyənin xüsusi könüllü istefasınagətiribçıxardı[8].Fevralın pozulması prezidentin1998-ciilfevralın3-də saxlanmasına baxmayaraqsiyasisabitliyintədricən “ordunun gücləndirilməsinin”tamnəzarətdə inkişaf perspektivlərivardır[5].Ermənistanda münasibətlərin səviyyəsinətamuyğundurvəgeniş hərbi əməkdaşlığıbuölkələrarasındamövcud səfəri zamanıbildirmişdirki,Ermənistan-Rusiya müdafiə naziriİ.Sergeyev iyulayında Yerevana qəbul edilməsidiqqəticəlbedir. Rusiyanın birgə planlaşdırılması” kimi“vacibsənədlərin” “Operativ vədöyüşhazırlığısahəsindətədbirlərin yada hərbi koalisiya qruplaşmalarının yaradılması”, hərbi əməkdaşlığınınbütünsahələrini,“Zaqafqazi [10]. QəbuledilmişsənədlərErmənistan-Rusiya sənədə daha12protokolvəsazişəldəedilmişdir hərbi əməkdaşlıqməsələlərinədairimzalanmış18 rinin Yerevan səfərizamanıbuölkələrarasında imzalamışlar. RusiyaFederasiyasımüdafiənazi­ Ermənistanda yerləşdirilməsibarədəmüqavilə və Rusiyaprezidentləri“Rusiyahərbibazalarının məqaləsi verilmişdir. ...1995-ciildəErmənistan hərbi əməkdaşlığıinkişafınıdavametdirir”adlı müxbiri Ara Tatevosyanın “Ermənistan-Rusiya Müdafiə Nazirliyinin“Armyanskiyvoyn”qəzetinin dekabr 1997-ciiltarixlinömrəsindəErmənistan “Zakafkaziyanın hərbigündəliyi”qəzetinin3 Rusiya FederasiyasıMüdafiəNazirliyiningündəlik Rusiya-Ermənistan hərbiəməkdaşlığınaaid, qəzeti”nin 4fevral1998-ciiltarixlinömrəsində vurğulaması dahaməqsədəuyğunolardı.“Xalq xristian təəssübkeşliyinəsadiqqalmalarını əməkdaşlığını göstərməsi,digərhəmsədrlərin Ermənistan kartındanyararlanmağını,birgə hərbi 1998-ci ilaprelin28-dəMDB-ninMoskva - təklifinin nəticəsikimi aprelin 1-dəH.Əliyev na gedərəkKöçəryanabildirdi. Rusiyanınbu Draçevski həmintəklifi 26-28-i martda Yereva­ fikrini H.Əliyevəçatdırmaq üçünBakıyagəlmişdi. Respublikası prezidentlərininMoskvadagörüşməsi Azərbaycan RespublikasıvəErmənistan İşlər nazirininmüaviniL.V.Draçevski Rusiyanın Azərbaycan tərəfindənqəbulediləbilməz”[6]. həmsədrlərinə bəyanatvermişikki,butəkliflər öyrənmişik. Noyabrın9-daaxşamMinskqrupunun bildirdi ki,bizhəmintəklifləriçoxdiqqətlə yeni təkliflərdəndanışanprezidentHeydərƏliyev “həmsədrlərin 1998-ciilnoyabrın9-daverdikləri Qarabağ münaqişəsinin“həlliməqsədilə” təqdim etdilər. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq prinsiplərin (ümumidövlətkonsepsiyasıəsasında) yasi münaqişəsinintənzimlənməsindəümumi Stepanakertə səfərizamanıDağlıqQarabağsi qrupunun nümayəndələriBakı, Yerevan və ibarət olmuşdur. birini təkrarlayan,sonugörünməyəngörüşlərdən təkliflər bir-birinə oxşar, şablonvariantkimibiri- barədə bəziyenitəklifləriolsada,sonrakıgörüşvə bağlı “sülhməramlısiyasət”indəmünaqişəninhəlli dövlətlərin 1998-ciiləkimiDağlıqQarabağla Dağlıq QarabağmünaqişəsindəBeynəlxalq etmişdir[13,s.437]. Ermənistan-Azərbaycan görüşərək “ümumidövlət”formulunumüzakirə Pastuxov Azərbaycana səfərindəH.Əliyevlə Ondan 20günsonraRusiyanümayəndəsi məsələsinin həllitəklifibarədəsöhbətlərapardılar. Respublikası iləümumiçərçivədəDağlıqQarabağ həmkarı Oskan­ Rusiya XariciİşlərnaziriPrimakovunerməni həlli önplandaidi.1998-ciilavqustun9-da məsələlərindən olanDağlıqQarabağmünaqişəsinin başladı. Azərbaycan hökumətininənprioritet 1998-ci ilavqustundayenidəncanlanmağa tərəfinin fəallığı,tərəflərarasındadialoquntəşkili münaqişəsinin həlliistiqamətindəRusiya bildirirlər...” [4]. sonra dadönmədənəməletməyəhazırolduqlarını mayında əldəolunmuşatəşkəsrejiminəbundan sadiq qaldıqlarınıtəsdiqləyirvə1994-cüilin davam etdirməkyoluiləaradanqaldırılmasına ATƏT-in Minskqrupuçərçivəsindədanışıqları 1999-cu ilmartın23-dəRusiyanınXarici 1998-ci idənoyabrın8-12-də ATƏT-in Minsk Ermənistan – Azərbaycan DağlıqQarabağ yanla görüşündə Azərbaycan - GEOSTRATEGİYA və R.Köçəryanın Moskvada prezident kimi ilk davam etdirilib: “Danışıqlar ATƏT-in Minsk görüşləri baş tutdu. Həmin vaxt Moskvada MDB- Qrupu həmsədrləri olan ABŞ, Rusiya və Fransanın nin iclası keçirilirdi. Prezidentlərin görüşündən münaqişənin bütün maraqlı tərəflərini razı salacaq sonra Rusiyanın Xarici İşlər naziri İvanovun da dinc vasitələrlə həlli yollarının axtarılmasına dair söhbətdə iştirak etdiyi bildirilir. Bununla da, iki səylərini möhkəmləndirib. ”Nevsm.am” saytı isə dövlət başçısının görüşlər silsiləsinin əsası qoyuldu xəbər verir ki, Ermənistan prezidenti Serj Sarkis­ [13,s.437]. yan Rusiyanın Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ABŞ-ın “İrs” fondunun aparıcı araşdırmaçısı sülh yolu ilə həlli istiqmətində səylərini yüksək Ariyel Koenin Qafqaz münaqişələri ilə bağlı olan qiymətləndirib. ”Mediamaks” agentliyinin məqaləsi də, məhz bu baxımdan diqqət çəkir: məlumatına görə, bu ölkənin Müdafiə Naziri “Moskvaya anlatmaq zəruridir ki, Cənubi Qafqaz- Seyran Ohanyan tələbələr qarşısında çıxışı zamanı da separatçıları bundan sonra da dəstəkləmək Rusi- aparılan danışıqlarda Qarabağın statusu ilə yanaşı, yaya amerikan yardımının sonu deməkdir...Moskva regionun Ermənistanla əlaqəsini təmin edəcək quru abxaz separatçılarını və Qarabağ ermənilərini rəsmi əlaqəsi və Dağlıq Qarabağ beynəlxalq təhlükəsizlik Bakı və Tbilisiyə qarşı mübarizədə dəstəkləyir. zəmanətinin verilməsi kimi məsələlərin də Rusiyada çoxları belə hesab edirlər ki, Qafqazda müzakirə edildiyini bildirib [7]. qeyri-sabitlik bölgədə Kremlin təsirinin artmasına Rusiya tərəfindən Ermənistan Respublikasına kömək edir. Moskva artıq Ermənistan və Abxazi- müxtəlif vaxtlarda– 1996-ci ildə bir milyard yaya 1 milyard dollarlıq silah vermişdir” [1]. və 2008-ci ildə isə 800 mln. dollarlıq döyüş Cənubi Qafqazda siyasi vəziyyətin texnikasının, silah-sursatın verilməsi deyilənləri dəyişməməsi, münaqişədə status-kvonun qalması təsdiq edir[16]. Azərbaycanın xarici siyasət məqsədilə 2008-ci il noyabrın 2-də Rusiya doktrinasını, konsepsiyasını bütün regional Prezidentinin dəvətilə Moskvada Azərbaycan dövlətlərlə balanslaşdırılmış siyasət yeritdiyi halda Respublikası və Ermənistan Respublikası Rusiya Federasiyasının atdığı neqativ addımlar prezidentlərinin görüşü keçirilmişdir. ATƏT- işğalçıya açıq hərbi dəstəyi nümayiş etdirir. 113 in Minsk qrupunun həmsədrlərinin vasitəçiliyi Qeyd etmək lazımdır ki, geosiyasi baxımdan ilə Azərbaycan və Ermənistan arasında siya­ böyük dövlətlərin region uğrunda apardıqları si vasitələrlə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin mübarizədə, supergüclər “xristian təəssübkeşliyini” tənzimlənməsi vəziyyəti və perspektivlərinin unutmurlar. Bəzən belə təəssürat yaranır ki, ABŞ müzakirəsi ətrafında dialoq baş tutdu. “Moskva münaqişənin “ədalətli” həllinə çalışır. -“Azadlığa bəyannaməsi” də 2007-ci il noyabrın 27-də Dəstək Aktı”na məhdudiyyətlər qoyan 907-ci qəbul edilmiş “Madrid prinsipləri” davam əlavə”nin uzun müddət qüvvədə qalması təsadüfi etmiş və nəticədə razılaşdırılmışdır ki, sülhün hal olmayıb ABŞ-ın maraqlarına xidmət edən tənzimlənməsinə nail olmaq üçün onun bütün məsələdir. Bütün görülən tədbirlərə baxmayaraq, aspekt və mərhələlərində beynəlxalq təminatın bu sərt qadağanı özündə ehtiva edən maddənin hüquqi öhdəliklərinə əməl etmək lazımdır [14]. tətbiqi 2002-ci ilə kimi davam etdi. 2010-cu il yanvarın 25-də Rusiyanın Soçi Son illər geosiyasi anlamda Rusiya Federasiyası şəhərində “Krasnaya polyana” qəbul evində ilə Türkiyə Respublikasının yaxınlaşmasında Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya prezidentləri pərdəarxası məqamların olması regionda yeni - İlham Əliyev, Dmitri Medvedyev və Serj güclərin formalaşması anlamına gəlir. Rusiya Sarkisyanın üçtərəfli görüşdə Dağlıq Qarabağ analitikləri belə hesab edirlər ki, Dağlıq Qarabağın münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli perspektivləri güc yolu ilə azad edilməsi riskli məsələ olub müzakirə olunub. Daha sonra, bu dövlətlərin Xarici neqativ hallara gətirib çıxara bilər. Qeyd etmək İşlər nazirləri Elmar Məmmədyarov, Sergey Lav- lazımdır ki, bununla da, Rusiya analitikləri Dağlıq rov və Eduard Nalbandyanın müzakirəsi zamanı Qarabağın geosiasi problem olmasını və açıq Prezidentlərin üçtərəfli görüşünə dair yekun surətdə Rusiyanın dövlət maraqlarını önə çəkirlər. bəyanatla Rusiyanın Xarici İşlər Naziri S. Lavrov Hazırda Rusiya Federasiyası, Ermənistan- çıxış edib. Rusiya Xarici İşlər Nazirinin sözlərinə Azərbaycan münaqişəsində “balansı” qorumağa görə, görüşdə əvvəlki formatla aparılan danışıqlar çalışır və Azərbaycanın hərbi qüdrətinin artması 114

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) xarici siyasətstrategiyasının istiqamətlərində rus müəlliflərimüasirRusiya Federasiyasının gələn siyasətyürüdürdü. Məhzbubaxımdan,bəzi praqmatik olmayıb,imperiya maraqlarındanirəli Federasiyası regionalvəgeosiyasibaxımdan istiqamətində əsastəsirgücünəmalikolanRusiya Azərbaycan DağlıqQarabağmünaqişəsininhəlli nun bunaməhdudiyyətqoymamalıdır. Ermənistan- Azərbaycanın əlindədirvəheçbirbeynəlxalqqa işğal olunmuşərazilərinazadolunmasıhüququ münaqişə alovlanmasın”.Qeydetməklazımdırki, rirdi: “Nəmümkündürsəetməklazımdırki, ətrafında hazırkıgərginliyi nəzərəalaraqbildi luq qrupununrəhbəriKarlOllenqerQarabağ gücü tərəfindənidarəolunaraqqorunur. Ermənistan RusiyaFederasiyasınınhərbivəsiyasi davam etdirilir. Bütünbunlara baxmayaraq,işğalçı qoyulan “Madridprinsipləri”adınıalmışəsaslarla qrupunun 2007-ciilnoyabrın29-daMadriddəəsası konfliktinin nizamlanmasıprosesi ATƏT-in Minsk “çəkindirə bilməmişdir”.HazırdaDağlıqQarabağ “təşəbbüsçülərin” fəaliyyətierməniləriişğaldan eləcə dəregionalgüclərinfəaliyyəti[12].Məlum və onlarınarxasındadayananRusiyanın təşkilatların, yeniformalaşmışMDBinstitutlarının BMT-nin fəaliyyəti,üçüncü,qlobalbeynəlxalq qlobal beynəlxalqinstitutların-ATƏT-in vəsonra Nazarbayev təşəbbüsqrupununfəaliyyəti,ikinci, müəlliflərdə vardır. Birinci,keçmişSSR-də Yeltsin- problemə çevrilərəkqismən3mərhələyəbölən problemini ölkənindaxiliproblemindənbeynəlxalq [15]. ci hərbibazayatabeolmasınıbirdahasübutedir” Ermənistan ərazisindəolanhərbiqüvvələrin102- la təsbitetdi.Bağlananhərbimüqavilələrəəlavələr bütün Ermənistanərazisindənəzarətetməyiqanun sonra hərbibazanınsəlahiyyətinigenişləndirərək və İranlasərhədinənəzarətedirdisə,buəlavədən kimi 102-ci hərbi baza yalnız Ermənistanın Türkiyə səlahiyyətlərini artırmışoldu. Yəni, buzamana 5 saylıprotokoləlavəedərək102-cihərbibazanın Ermənistanla hərbisahədəbağlanmışmüqaviləyə zamanı, birsırasənədlərləyanaşı,1995-ciildə Dmit­ 2010-cu ilavqustayındaRusiyaprezidenti bağlayıraq hərbi-texnikiəməkdaşlığıgücləndirir. müqabilində Ermənistanlaəlavəhərbimüqavilələr Avstriya-Azərbaycan parlamentlərarasıdost SSRİ-nin süqutundansonraDağlıqQarabağ riy MedvedyevinErmənistanarəsmisəfəri - - - - mənafelərinə ziddir//“Xalq” qəz.,27noyabr sipi Azərbaycan dövlətinin,xalqının ümumi “Xalq” qəz.,16oktyabr 1998 missiyası Ermənistanınmarağınaxidmətedir// “Xalq” qəz.,1may1998,№114 nin Moskvazirvəgörüşündəiştiraketmişdir// etmişdir. “Xalq”qəz.,6fevral 1998 in MinskqrupundaTürkiyəninxüsusisəfiriniqəbul Azərbaycan nəşriyyatı,1997.327s. Tərt.: İlhamƏliyev, Akif Muradverdiyev. Bakı: “Xalq” qəz.9dekabr1998,№331 münaqişələr ABŞ-ın mənafeyinətəhlükədir// araşdırmaçısı. QafqazqarşımdadırQafqazda Federasiyası, ATƏT-in Minskqrupu,status-kvo Qarabağ münaqişəsi,vasitəçidövlətlər, Rusiya Açar sözlər: işğalçı dövlətinsiyasətinimüdafiəedirlər. hazırlanması konsepsiyasındançıxışedərəkməhz kün vasitələrdənistifadəedərəkxalqlarınsülhə maraqlarını həyatakeçirməküçünbütünmüm dövlətlərdə xristiantəəssübkeşliyiiləyanaşıöz sazişləri qəbuletdirməyəçalışır, digərhəmsədr müqaviləyə dəyişikliklərvədüzəlişlərbarədə (HHM) sistemi,Kollektiv Təhlükəsizlik haqqında mühafizəsi, vahidhavahücumundanmüdafiə çalışaraq MDB-ninxaricisərhədlərininbirgə da geosiyasiprosesləriözxeyrinəhəlletməyə federasiyası regionalmaraqlardaCənubiQafqaz saxlanmasında ənmaraqlıtərəfkimiRusiya olunmasından ibarətolduğubildirilir[17]. qurulması baxımındanbeynəlxalqqanunlarariayət maqdan, qonşudövlətlərlənormaləlaqələrin müxtəlif sülhməramlıbloklardatəmsilolun mərhələ isə,praqmatikxaricisiyasətyeritməklə lokal siyasigücləkifayətlənməkdən.üçüncü ikinci mərhələ,regionalhökmranlıqsaxlanmaqla, gücünün digərdövlətlərüzərindəartırılmasından; superdövlət statusununsaxlanması,siyasitəsir üç mərhələniönəçəkirlər:birincimərhələ, İstifadə edilmişədəbiyyatvəmənbələrinsiyahısı 6. HeydərƏliyev:“Ümumi dövlət”prin 5. Fərhadova G,.T. Qdlyanınvasitəçilik 4. Azərbaycan Prezidenti HeydərƏliyev MDB- 3. Azərbaycan Prezidenti HeydərƏliyev ATƏT- 2. Azərbaycan neftidünyasiyasətində// 1. Ariyel Koen: ABŞ-ın “İrs”fondununaparıcı Araşdırmalar göstərirki,status-kvonun Ermənistan-AzərbaycanDağlıq - - - - GEOSTRATEGİYA 1998, № 320 статус-кво остался неизменным в результате 7. “Həftə içi” qəz., 26 yanvar 2010, № 014 неконструктивной позиции агрессора Армении, 8. Qalib A., Ermənistan prezidenti L. Ter-Pet- который опирался на военную и материальную rosyan istefa verdi // “Xalq” qəz., 5 fevral 1998 мощь этих государств. Хронология событий 9. Qurbanov A. Vyanada da Qarabağdan показывает, что деятельность стран Минской danışdılar”. // “Azərbaycan” qəz., 13 iyul 1994, № группы ОБСЕ негативно сказывается на 134 оккупации азербайджанских территорий. 10. Mirzəbəyli İ. Yerevanın militarist siyasəti Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsini lokallıqdan Ключевые слова: Армяно-азербайджанский çıxara bilər // “Xalq” qəz., 4 fevral 1998 нагорно-карабахский конфликт, страны- 11. Nəsibli R. Qarabağa dair sülh danışıqları посредники, Российская Федерация, Минская tezliklə bərpa olunmalıdır. C. Telbottun fikri belədir группа ОБСЕ, статус-кво // “Xalq” qəz., 4 aprel 1998 12. Е. Актуальные проблемы международных Adalat Mustafayev отношений. Т. 1-3. М., 2000-2002 Senior Research at the Department of 13. Казимиров В. Н Мир Караваху: History of Karabakh, Institute of History Посредничество России в урегулировании named Нагорно- Карабахского конфликта. М: after A.Bakikhanov of ANAS, PhD Издателстово «Международные отношения», The role and activities of the mediating coun- 2009. 455 с. tries in the Armenia-Azerbaijan Nagorno-Kara- 14. Маендорфская декларация 2 ноября 2008 bakh conflict года и ситуация вокруг Нагорного Карабаха. SUMMARY М.: Изд. «Русская панорама», 2002 The article analyzed the activities of the OSCE 15. Минасян С. Россия в карабахском Minsk Group for the settlement of the Armenian- конфликте: ни войны, ни мира // http://noev- Azerbaijani Nagorno-Karabakh conflict. It is 115 kovcheg.ru/mag/2011-05/2432 clear from the research that, no progress has been 16. Сергей Марков: «Роставки оружия achieved in the settlement of the conflict during the Армении создают баланс» // Газ. «ЕХО» № 14 activities of the Minsk Group, on the other hand, (1975) 24 января 2009 the status quo remained unchanged as a result of 17. Соловьев А.И. Политология: the non-constructive position of the aggressor Политическая теория, политические Armenia, which relied on the military and material технологии: Учебник для студентов вузов / А.И. strength of these states. The chronology of events Соловьев. М.: Аспект Пресс, 2006. 559 с.18 shows that, the activity of the OSCE Minsk Group countries negatively affects the occupation of the Адалет Мустафаев Azerbaijani territories. Старший научный сотрудник отдела истории Карабаха Института истории им. Keywords: Armenia-Azerbaijan Nagorno-Kara- А.Бакиханова НАНА, к.и.н. bakh conflict, mediating states, the Russian Fed- Роль и деятельность стран-посредников eration, the OSCE Minsk Group, the status quo в армяно-азербайджанском нагорно- карабахском конфликте РЕЗЮМЕ В статье анализируется деятельность Минской группы ОБСЕ по урегулированию армяно-азербайджанского нагорно-карабахского конфликта. Из исследования видно, что в ходе деятельности Минской группы не было достигнуто никакого прогресса в урегулировании конфликта, с другой стороны, 116

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) 1930-CU İL NUXA-ZAQATALA xəbər alınır [4, 32 arxa-33]. xəbər alınır[4,32arxa-33]. kimi üsyançının70-80faizinin silahlıolmasıbarədə üsyançılara qoşulması,şəhərdə olan1000nəfərə kimi dustağınburaxılması,onlarınbirhissəsinin şəhərdə başverənlər–islahevindəsaxlanılan200-ə müvəkkilinin dəolduğu5nəfərlikqruptərəfindən dov vəDövlətSiyasiİdarəsininNuxaşöbəsinin şəhərdən qaçabilmiş,şəhərpoçtununrəisiÇu- xahişini çatdırırlar. Nuxanınbirkilometrliyindəisə rəhbərliyinin onlarayardımgöstərilməsibarədəki göndərilmiş bunümayəndələrhəminhissələrəqəza Komitəsinin sədritərəfindənxüsusitapşırıqla tutulması barədəməlumatalır. NuxaQəzaİnqilab tərəfindən NuxaPartiyaKomitəsininbinasının şəhərdə üsyanınbaşlanması,eləcədəüsyançılar Nuxadan göndərilmişikikommunistvasitəsilə saat 16radələrindəCəfəabadaçatanbudəstə altında Nuxayagöndərilir. Həmingüntəxminən 100 nəfərlikikibölüyüKravsovunbaşçılığı Gəncədən DövlətSiyasiİdarəsinin24-cüalayın barədə xəbəralınankimiilkolaraqaprelin12-də dərəcəli mükafatlarlatəltifolunmuşdu. Azərbaycan İnqilabKomitəsitərəfindənmüxtəlif İdarəsinin hissələrininşəxsiheyətininbirqrupu xüsusi fəallıqgöstərdiyinəgörəDövlətSiyasi qaldırılması məqsədiləhəyatakeçirilmiştədbirlərdə yatırılmasından sonraonunqalıqlarınınaradan cəlb olunmuşdu. Təsadüfi deyildiki,üsyanın ilə yanaşıDövlətSiyasiİdarəsininhissələridə Zaqatala üsyanınınyatırılmasınaQızılOrdu zorakılıqlara qarşıbaşvermiş1930-cuilNuxa- hakimiyyət orqanlarıtərəfindənyolverilmiş keçirilmiş tədbirlərzamanıyerlərdəsovet HİSSƏLƏRİNİN İŞTİRAKI BARƏDƏ DÖVLƏT SİYASİ İDARƏSİNİN ÜSYANININ YATIRILMASINDA Şəhərin yuxarı hissəsini ələ keçirən üsyançılar Şəhərin yuxarıhissəsiniələ keçirənüsyançılar Nuxa-Zaqatala qəzasındaüsyanınbaşlanması Kolxoz quruculuğuistiqamətindəhəyata İnqilab Komitəsiorayasərəncamında olankom- vəziyyətin təhlükəlihəddə çatdığınıgörənQəza istiqamətində sıxışdırılmışdılar [7,108].Qaxda Üsyançılar isəİlisuvəSarıbaş kəndləri şöbəsinin müvəkkiliSergeyev öldürülmüşdü. dörd nəfər, ocümlədənDövlətSiyasiİdarəsidairə Bu döyüşlərdə Arininin tabeliyindəkiqüvvələrdən onlar kəndiələkeçirəbilmişdilər[7,358arxa]. gün axşamsaat19-daolmuşikincihücumzamanı ninin dəstəsitərəfindənalınmışdısada,artıqhəmin giloyu tutmaqüçünetdiyiilkcəhdinqarşısı Ari­ Aprelin 14-dəBaşGöynüküsyançılarınınQaxin- istiqamətindəki hücumunudəfetməktapşırılmışdı. Arininin dəstəsinəüsyançılarınGöynükdənQax İdarəsi Nuxa-Zaqatalaşöbəsininsədrköməkçisi 840]. KürmükçaydamövqetutmuşDövlətSiyasi bir dəstəsiQaxistiqamətindəhücumakeçir[7, təcili olaraqüsyanrayonunagöndərilir[7,127]. Bakıdan DövlətSiyasiidarəsinindahaikibölüyüdə nəfərin yaralandığıbildirilirdi[7,18].Bundansonra hökumət qüvvələrindənbirnəfərinöldürüldüyü,4 zamanı aprelin13-ügünortayaolanməlumatda 100 nəfərlikqruplaşmasıarasındagedəndöyüş sığınmış DövlətSiyasiİdarəsinin24-cüalayının mühasirəyə almış200nəfərliküsyançıdəstəiləbura mühasirə vəziyyətinədüşürlər. Şəhərpoçtunu oturdub poçtadaxilolabilsələrdəözləriburada iki bölüyüpoçtumühasirəyəalmışüsyançılarıgeri başçılığı altındaNuxayagöndərilmiş100nəfərlik Dövlət Siyasiİdarəsinin24-cüalayınKravsovun işçilərinin sığındığıpoçtumühasirəyəalmışdılar. bir sıradövlətidarələrinitutaraqsovet-partiya göstərilir –Ə.M.)azadedir[7,840],şəhərdəki məlumatlarda dustaqlarınsayının183nəfərolduğu islah evindəsaxlanılanüçyüzəyaxındustağı(bəzi Bu arada Baş Göynük üsyançılarının digər Bu aradaBaşGöynüküsyançılarınındigər E-mail: [email protected] Tarix İnstitutununaparıcıelmiişçisi, tarix üzrəfəlsəfədoktoru,dosent ƏNVƏR MƏMMƏDOV ƏNVƏR AMEA A.A.Bakıxanov adına UOT: 94(479.24) GEOSTRATEGİYA munarlar və Dövlət Siyasi İdarəsinin qüvvələrindən Lyubnevin başçılığı altındakı dəstə üsyançıların ibarət otuz nəfərlik əlavə dəstə göndərir. Lakin bütün ciddi-cəhdlərinə rəğmən mühasirədə olan yerli üsyançıların Baş Göynükdən gəlmiş dəstə ilə Movsesovun dəstəsi ilə birləşə bilir. Bu alayın qalan birləşmiş qüvvələri şəhərdəki hərbi hissə və yerli hissəsi isə bir pulemyotla poçtdan 2,5 kilometr kommunarlarla apardığı döyüşlərdən sonra rayonda məsafədə şəhərin şimal-şərqində döyüş mövqeyini hakimiyyəti ələ ala bilirlər [7, 53, 81]. tutur [4, 33]. Aprelin 14-ü olmuş hücum zamanı Aprelin 14-də hökumət qüvvələrinin Nuxa şəhərə girə bilmiş Sommerin başçılığı altındakı şəhərinə başlanan ümumi hücum zamanı Dövlət Si- dəstə də üsyançıların mühasirəsindən çıxaraq Dövlət yasi İdarəsinin hissələrinə şəhərdəki ayrı-ayrı üsyan Siyasi İdarəsinin 24-cü alayının poçtda mühasirədə mərkəzlərini ləğv etmək həvalə olunmuşdu. Buna olan dəstəsi ilə birləşə bilir. Nəticədə köməyin uyğun olaraq Azərbaycan Dövlət Siyasi İdarəsinin gəlməsindən sonra şəhərdəki qırmızı hissələrin ümu- 24-cü alayın bir pulemyot və bir atıcı olmaqla iki mi sayı 200-ə çatır ki, bu hissələr poçtu mühasirə bölükdən ibarət dəstəyə şəhərin baş küçəsi olan edən üsyançı dəstəni geri oturdaraq axşama doğru Lenin küçəsi boyunca hücuma keçmək əmri veri­ şəhərin cənub hissəsinə, poçt və Qəza İcraiyyə lir. Alayın bölük komandiri Movsesovun başçılığı Komitəsinin binasına nəzarəti ələ keçirə bilir [7, 67, altındakı bu dəstəyə bələdçiliyi poçtun rəisi Çudov 85]. edirdi. Movsesov sərəncamındakı qüvvələrdən Aprelin 14-ü gün ərzində üsyançılarla baş vermiş atıcı bölüyü sol istiqamətdə göndərməklə onlara müxtəlif toqquşmalarda Dövlət Siyasi İdarəsinin bilavasitə hücumu həyata keçirəcək birinci dəstənin qüvvələrindən 4 nəfər öldürülmüş, 12 nəfər sol cinahını qorumağı tapşırır, özü isə yerdə qalan yaralanmışdı. Həmin gün onların Nuxa şəhərini tut- qüvvələrlə birinci dəstənin sağ cinahında mövqe maq üçün etdiyi bütün cəhdlərin qarşısı üsyançılar tutur. Sursat ehtiyatı olan maşınların mühafizəsi tərəfindən qətiyyətlə alınmışdı [7, 359]. 4 əsgərə tapşırılır. Şəhərin mərkəzinə doğru hü- Şəhər uğrunda ən şiddətli döyüşlər aprelin 15-i cumu həyata keçirən birinci dəstə cəmi 200 metr baş verir. Şimal və qərb istiqamətlərdən Nuxaya irəlilədikdən sonra bütün istiqamətlərdən evlərdə və hücum edən Sommerin 1-ci rotası şəhərin qərbində, 117 bağlarda mövqe tutan üsyançıların güclü atəşi ilə Qoxmuq xəttindəki yüksəkliklərə çıxa bilirlər. qarşılaşır. Belə olduqda Movsesov əsas qüvvələrə Lisinovun başçılığı altındakı 2-ci rota Oxud kəndi üsyançılar tərəfindən xüsusilə ciddi müqavimətin istiqamətdən hərəkət edərək Nuxanın şərq və şimal- göstərildiyi poçtun binasını tutmaq əmrini verir. şərq hissəsindəki yüksəklikləri tutur. Nuxanın Lakin hökumət qüvvələrinin bu istiqamətdəki cənubundan, Nuxa-Yevlax şossesi boyu hücuma həmlələrinin qarşısı üsyanşılar tərəfindən dəf edilir. keçən 3-cü rota şəhərə cənubdan birləşən Qışlaq Qranat və qumbaraların köməkliyi ilə poçtda mövqe kəndini ələ keçirir [9, 90-94]. tutmuş üsyançı dəstəni geri oturtmağa müvəffəq Əlavə itki və dağıntılara yol vermək istəməyən olan hökumət qüvvələri poçtun binasını ələ keçirə üsyançıların geri çəkilməsindən sonra şəhər bilsələr də məscidin həyətindən onlara qarşı hərəkətə hökumət qüvvələri tərəfindən tutulur. Nuxadakı başlayan çoxsaylı üsyançıların qarşısında duruş üsyanın yatırılmasına şəxsən rəhbərlik etmiş L. gətirə bilməyərək geriyə çəkilərək poçtun binasına Beriya və Zaqafqaziya Dövlət Siyasi İdarəsinin sığınırlar. Burada onların ətraf aləmlə əlaqəsi nümayəndəsi Qulbisin 1930-cu il aprelin 15- kəsilərək mühasirə vəziyyətində qalırlar. Lakin də SSRİ Dövlət Siyasi İdarəsinə göndərdikləri axşama doğru rabitənin bərpa edilməsi ilə poçtdakı məlumatda deyilirdi: “Səhra dəstələri, bizim hökumət qüvvələrinin komandiri Movsesov qüvvələrimiz (Dövlət Siyasi İdarəsinin qüvvələri - M.C.Bağırovla əlaqə saxlayaraq Nuxa şəhərindəki Ə.M.) və göndərilmiş əlavə qüvvələrin birgə səyi vəziyyətlə bağlı məlumat verir. Bağırov son patrona ilə Nuxa tutulmuşdur. Şəhərin alınması zamanı kimi müdafiə olunmaq barədə göstəriş verməklə bizim hissələrimizdən 12 nəfər öldürülmüş, 25 nəfər axşama kimi Bakıdan köməyin gələcəyini vəd edir. yaralanmış, üsyançılardan isə 80 nəfər öldürülmüş, Poçtun binasında mühasirədə qalmış Movse­ 40 nəfər yaralanmış, 400-ü əsir alınmışdır (onlardan sova­ yardıma göndərilmiş hissələrin şəhərə daxil 100-ü üsyan fəalı) [2, 252; 7, 52 arxa, 359 arxa, olması ilə onlar üsyançıların ciddi müqavimətilə 841]. qarşılaşırdılar. 24-cü alayın əsgərlərindən ibarət Nuxada asayişi qorumaq üçün şəhərdə 118

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) öldürülür. kəndi tutur. Budöyüşdəüsyançılardandörd nəfər sonra Əliabaddaüsyançıların müqavimətiniqıraraq Aprelin 16-daLepinovun dəstəsiqısadöyüşdən Zaqataladakı üsyanmərkəziniyatırmağıqəraraalır. kimi sərəncamındaolanqüvvələrləilkolaraq hissələrin komandanlığıəlavəköməkgələnə tələb edirdi.Qəzarəhbərliyivəbölgədəkihərbi orqanlarından qətitədbirləringörülməsini 108; 4,34arxa]. 4 avtomaşındaZaqatalaistiqamətindəgeriçəkilir [7, buradakı 200nəfərliküsyançıdəstəələkeçirdikləri Kəndin hökumətqüvvələritərəfindəntutulmasıilə günü saat16-daQaxingiloyuələkeçirəbilir. köməkliyi iləüsyançılarıgerioturdaraqhəmin döyüşdən sonrahökumətqüvvələrizirehlimaşının 66, 91]. İdarəsinin sədriBağırovahəvaləolunmuşdu[7,65- komandiri Tuxareli və Azərbaycan DövlətSiyasi əməliyyatına rəhbərlikNuxadaolan2-cidiviziya etməli idi.GöynükvəQaxingiloyuntutulması əvvəlcə Göynüyə,oradandaQaxingiloyahərəkət maşına malikQafqazeskadronu,bundansonra dəstələrin ləğvedilməsiəmrolunmuşbirzirehli Baş Zəyzidvə Aşağı Zəyzidkəndlərindəkiüsyançı dan sonraisəZaqatalailəəlaqənibərpaetməliidi. Qaxingiloydakı üsyançıdəstəniləğvetməli,bun- dəstə isəNuxa-Zaqatalaşossesiiləhərəkətedərək iki rotasıvəbirzirehlimaşındanibarətikinci verilmişdi. Azərbaycan DövlətSiyasiİdarəsinin və oradakıüsyançıdəstəniləğvetməktapşırığı başçılığı altındakıbirincidəstəyəGöynüyütutmaq atıcı vəbirpulemyotrotalarındanibarətPatseviçin başlayırlar. Onlardan4-cüQafqazatıcıalayınınüç aprelin 16-ısəhərtezdənikiistiqamətdəhərəkətə yatırılmış Nuxaşəhərindəkihökumətqüvvələri əlaqənin bərpaedilməsiməqsədiləartıqüsyan dəstənin ləğvedilməsi,bununladaZaqatalailə qərara alınır. QaxahücumetmişBaşGöynükdəki olan Qaxingiloyuntutulmasındansonrabaşlamaq Göynüyün vəbaşgöynüklüüsyançılarınnəzarətində əməliyyatına bölgədəkiüsyanmərkəziolanBaş olunur. la rayonundakıhəyəcanlarınyatırılmasınasəfərbər ibarət ikibölüyüsaxlanmaqlaqalanhissələrZaqata- Azərbaycan DövlətSiyasiİdarəsinin100əsgərindən Yaranmış təhlükəlivəziyyəthakimiyyət Tərəflər arasındabir-neçə saatdavametmiş Zaqatala rayonundakıüsyanınyatırılması üsyan iştirakçıları, həm də üsyan zamanı səbatsızlıq üsyan iştirakçıları,həmdə üsyanzamanısəbatsızlıq keçirilir. Üsyanınyatırılmasındandərhalsonra həm dəstələrinin iştirakıilətəmizləmə əməliyyatı sonra Nuxa-Zaqatalaqəzasının kəndlərindəcəza aprelin 17-iZaqatalayagəlirlər[2,209]. Mircəfər Bağırovvədiviziyakomandiri Tuxareli olan Azərbaycan Dövlət Siyasiİdarəsininrəisi Qabaqçöl əməliyyatınabilavasitərəhbərliketməli ibarət üçlüyəhəvaləolunur[7,84].Balakən- rəhbərlik Sumbatov, LordkipanidzevəLepindən əsgəri dəbubölgəyəgətirilir. Qabaqçöləməliyyatına Tiflisdən əlavəolaraqsəkkizinci alayındaha80 ilə Zaqatalaqəzalarınınsərhəddindəyerləşdirilir. cu alayınbirrotasıLaqodexiyəgətirilərəkSığnaq mühasirədə saxlamaqüçünNapareulidəndoqquzun- yolları bağlamaqvəQabaqçölühərtərəfdən yollarını nəzarətəalmaq,Kaxetiyaistiqamətdən eskadronu gətirilir[7,865].Kəndəgələnşosse rotası və Azərbaycan diviziyasınınəlahiddəQafqaz alayının birrotası,ikinci Azərbaycan alayınıniki olaraq 64-cüsüvarialay, birinci Azərbaycan Qabaqçöldə birləşməliidi[4,7]. yolda qarşılarınaçıxanüsyançıdəstələridağıdaraq ikinci dəstəisəşimaldanLaqodexiyəhücumedərək birinci dəstəcənub-qərbistiqamətdənBalakənə, ayrılmışdı. Bubirləşməikihissəyəayrılmaqla Siysi İdarəsinin8-cialayından265nəfərlikdəstə tutulması məqsədiləhələaprelin16-daDövlət cəlb olunmuşdu.BalakənvəQabaqçölün tutulması üçünDövlətSiyasiİdarəsininhissələri olunur [2,209-210]. qərargah rəisiFerapontovşəhərinkomendantıtəyin hissələri Zaqatalayagətirilərək24-cüalayın Dördüncü alayınBaşGöynükvə Aşağı Göynükdəki Qafqaz eskadronu Almalı kəndindəyerləşdirilir. rotasının birbölüyüüçpulemyotlaQaxingiloyda, pulemyotla Əliabadkəndində,həminalayınbirinci pulemyotla Tala kəndində,birincibölüyüisəiki dördüncü Qafqazpiyadaalayınınikincibölüyübir alayın birbölüyüzirehlimaşınlaZaqatalaşəhərində, İdarəsinin hissələriyerləşdirilir. Buməqsədlə24-cü tədbirlər görür, ayrı-ayrıməntəqələrdəDövlətSiyasi ərazilərdə təhlükəsizliyitəminetməküçünəlavə əvvəl üsyançılarınmüqavimətininqırıldığı kəndlərinin tutulmasıəməliyyatınabaşlamazdan Sonuncu üsyan mərkəzinin tutulmasından Sonuncu üsyanmərkəzinintutulmasından Aprelin 19-daNuxa-Zaqatalarayonunaəlavə Üsyanın sonuncumərkəziolanQabaqçölün Hərbi komandanlıqBalakənvəQabaqçöl GEOSTRATEGİYA göstərmiş partiya-sovet işçilərinin üzə çıxarılaraq inqiloyda­ Cənubi Qafqaz Dövlət Siyasi İdarəsinin cəzalandırılması üçün bu bölgəyə Azərbaycan SSR 305 əsgəri və Qafqaz piyada alayının bir batalyonu, Ali Məhkəməsinin Fövqəladə Sessiyası göndərilir Əliabadda Cənubi Qafqaz Dövlət Siyasi İdarəsinin [7, 851]. 222 əsgəri, Zaqatala şəhərində isə Dövlət Siyasi Mayın sonunda Nuxa-Zaqatala qəzasında ban- İdarəsinin əsgəri hissələri yerləşdirilmişdi. Bu ditizmin ləğv edilməsi və əhalidə olan silahların hissələrə hərbi-çekist əməliyyatının gedişi zamanı toplanması əməliyyatına rəhbərlik etmək məqsədilə yerləşdiyi ərazilərdə baş verə biləcək iğtişaşı dərhal, Azərbaycan Dövlət Siyasi İdarəsinin rəis müavini yerindəcə boğmaq vəzifəsi tapşırılmışdı. Bundan Aqrbanın sədrliyi ilə diviziya komandiri Frinovski əlavə Zaqatalada yerləşmiş əməliyyata rəhbərlik və Azərbaycan Dövlət Siyasi İdarəsi Nuxa-Zaqatala edəcək dairə fövqəladə üçlüyünün sərəncamına 60 şöbəsinin rəisi Şabanbəyovdan ibarət siyasi üçlük piyada, 42 süvari əsgər, bir zirehli və bir yük maşını təşkil olunur. Üçlüyə xüsusilə təhlükəli “bandit”lərin ehtiyat qüvvəsi kimi verilir. və qolçomaqların qohumlarına qarşı cəza tədbirləri Nuxa və Zaqatala qəzasında 1930-cu il üsyanının görmək tapşırığı verilmişdi. Azərbaycan Dövlət yatırılmasındakı “xüsusi xidmətləri”nə görə Dövlət Siyasi İdarəsinə Nuxa şəhərini əksinqilabi Siyasi İdarəsinin və Qızıl Ordu hissələrinin şəxsi elementlərdən təmizləmək və fəaliyyətdə olan heyətinin bir qrupu Azərbaycan İnqilab Komitəsi “bandit” qruplarını parçalamaq işini sürətləndirmək tərəfindən müxtəlif dərəcəli mükafatlarla təltif tapşırılır. Azərbaycan Dövlət Siyasi İdarəsinin olunur. ZSFSR Dövlət Siyasi İdarəsinin sədri qəzadakı 8-ci və 24-cü alayları Dövlət Siyasi Beriya ZSFSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin İdarəsinin Leninqrad və Belarusiya məktəblərinin Rəyasət Heyətinə göndərdiyi 1931-ci il 27 aprel hissələri ilə əvəz olunur [6, 304]. tarixli məktubunda 1930 və 1931-ci illərdə üsyançı Üsyanın əsasən yatırılmasından sonra pərakəndə qüvvələrə qarşı apardığı əməliyyatlarda 21 nəfərin şəkildə fəaliyyət göstərən üsyançı dəstələrə qarşı öldürüldüyü, 30 nəfərin yaralandığı Dövlət Si- mübarizə hökumət qüvvələrinə daha çox itkilər yasi İdarəsinin 8-ci, eləcə də 24-cü alaylarının hesabına başa gəlirdi. Cənubi Qafqazda banditizmin “əksinqilabi qüvvələrə qarşı mübarizədəki 119 ləğvinə dair iyunun 18-ə olan operativ məlumata xidmətlərinə” görə “Qırmızı bayraq” ordeni ilə təltif görə həmin vaxta kimi hökumət qüvvələrinin ver- edilməsi məsələsinə baxmağı xahiş edirdi [4, 2]. diyi itkilər (bura aprel üsyanı zamanı verdiyi itkilər Özünün 29 iyun 1931-ci il tarixli iclasında bu də daxildir - Ə.M.) aşağıdakı kimi göstərilirdi: müraciətə baxan ZSFSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi Ümumilikdə hökumət qüvvələrinin verdiyi itkilərin Dövlət Siyasi İdarəsinin 8-ci və 24-cü alayların (73 nəfər öldürülmüş, 70 nəfər yaralanmış, 18 nəfər “Qırmızı bayraq” ordeni ilə təltif edilməsi barədə əsir alınmışdı) xeyli hissəsi Dövlət Siyasi İdarəsinin SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin qarşısında hissələrinin payına düşürdü. Belə ki, üsyançı məsələ qaldırmağı qərara alır [4, 1, 20]. qüvvələrə qarşı əməliyyatlarda Dövlət Siyasi SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi Rəyasət İdarəsinin hissələrindən 21 nəfər öldürülmüş, 44 Heyətinin katibliyi tərəfindən 1931-ci il 19 sentyabr nəfər yaralanmış, 2 nəfər əsir alınmışdı [6, 311-312, tarixli qərarla ZSFSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 343]. Dövlət Siyasi İdarəsinin 8-ci və 24-cü alayların Üsyanın yatırılmaSından Sonra onun Qalıqlarının “Qırmızı bayraq” ordeni ilə təltif edilməsi barədəki tamamilə aradan qaldırılması məqsədi ilə Dövlət Si- təqdimatı təsdiqə göndərilir [4, 41-42]. yasi İdarəsinin hissələrinin cəlb olunması ilə bölgədə Bundan əlavə 1930-cu ilin fevralın 2-dən qəfil təmizləmə (hərbi-çekist – Ə.M.) əməliyyatı noyabrın 20-ə kimi üsyançı qüvvələrə qarşı apardığı keçirilmişdi. Bu məqsədlə 1931-ci ilin yanvarın əməliyyatlara görə Dövlət Siyasi İdarəsinin 24-cü əvvəllərindən etibarən Zaqatala qəzasına əlavə alayın şəxsi heyətindən 80 nəfərin müxtəlif mükafat­ hərbi hissələr gətirilir. Onlardan 466 nəfərlik əsgər larla təltif olunması barədə ZSFSR Dövlət Siyasi heyəti Balakəndə, bir batalyon, bir Qafqaz piyada İdarəsi qarşısında məsələ qaldırılmışdı. Onlardan atıcı alayı Qabaqçöldə, Car-Muxax məntəqəsində 2 nəfərin “Qırmızı bayraq” ordeni (alay komandi­ Cənubi Qafqaz Dövlət Siyasi İdarəsinin 189 əsgəri, rinin köməkçisi Vasiliy Kravsov və atıcı Pavel Danaçıda üçüncü gürcü atıcı alayının üçüncü batal­ Yemelyanov), 2 nəfərin “Mauzer” döyüş silahı (alay yonu, Varxiyanda bu alayın ikinci batalyonu, Qax- komandiri Sergey Qreçkin və bölük komandiri 120

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) очерки, рассказы). Баку, Азернешр,1981 1864, siy. 2,iş884 siy. 1,iş93 f. 3316,siy. 64,iş1134 iş 24 İdarəsi SiyasiSənədlər Arxivi (ARPİİSSA),f.1,s.86, əməliyyat. kollektivləşmə, DövlətSiyasiİdarəsi,hərbihissələr, Açar sözlər: Nuxa-Zaqatalaqəzası,üsyançılar, əmlakı müsadirəolunmuşdu. istintaq aparılmadangüllələnmiş,həbsolunanların etmək üçünimkanverilməmiş,fəaliştirakçılar əməliyyatı zamanıheçkiməgünahsızlığınısübut həyata keçirilmişqəfiltəmizləmə,hərbi-çekist məqsədi iləgenişorduhissələrinincəlbolunmasıyla Üsyan­ bölgə üçünsondərəcəacınəticələriolmuşdur. və ondansonrahəyatakeçirilmişcəzatədbirlərinin İdarəsinin hissələritərəfindənhəyəcanınyatırılması üsyanının yatırılmasınacəlbolunmuşDövlətSiyasi şimal-qərb bölgəsindəbaşvermiş1930-cuil nəzərdə tutulmuşdu[4,37-37arxa]. məbləğdə pulvədigərmükafatlarlatəltifolunması byov), 13nəfərinmetalsaat,56isəmüxtəlif Buxonin vəİvanSuxmanov, atıcı Yeqor Voro- 3 nəfəringümüşsaat(bölükkomandirləriNikolay və alayınsiyasihissərəisiKonstantin Vişnevskiy), Feropontov, Fyodor Tverentinov, Georgiy Prokuşev tapançası (alaykomandirininköməkçiləriSemyon Aleksandr Movsesov),4nəfərin“Karonina”döyüş Об участиичастейГлавного Политического Восстание 1930года,Восстание охватившее 9. ЧекистыАзербайджана (Документы, 8. Gürcüsta MərkəziTarix Arxivi (GMTA), f. 7. RDHA,f.25873,siy. 1,iş1206 6. RDHA,f.25873,siy. 1,iş1205 5. RusiyaDövlətHərbi Arxivi (RDHA),f.25873, 4. RusiyaFederasiyasınınDövlət Arxivi (RFDA), 3. ARPİİSSA, f.1,siy. 231,iş79 2. ARPİİSSA, f.1,siy. 231,iş25 1. Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin İşlər Nəticə olaraqqeydetməkolarki, Azərbaycanın Управления вподавлении Нухинско- da iştirak etmiş əhalinin cəzalandırılması da iştiraketmişəhalinincəzalandırılması İstifadə olunmuşmənbəvəədəbiyyat Закатальского 1930г. восстания РЕЗЮМЕ operation. tivization, StatePolitical Directorate, militaryunits, Key words:Nukha-Zakataladistrict, rebels, collec - punitive actionsagainstthelocalpopulation. in suppressingtheuprisingandsubsequenttough of theMainPoliticalDirectorateisinvestigatedboth circulation, theproblemofparticipationparts sian archivesandfirstintroducedintoscientific tion documentsfoundinthe Azerbaijani andRus- near thevillagesof Tala andGabagchel. government forces-duringthecaptureofNukha, three seriousbattlesbetweentherebelsandregular and policeunits.Duringtheuprising,therewere border troops,unitsoftheMainPoliticalDirectorate result ofajointmilitaryoperationcarriedoutbythe sentially apopularmovement,wassuppressedas villages oftheNukha-Zakataladistrictandwases- операция. Политическое Управление, воинские части, повстанцы, коллективизация, Государственное Ключевые слова: Нуха-Закатальский уезд, местного населения. карательныхжестких действияхпротив ивпоследующих в подавлении так восстания, частей Главного Политического Управления как научный оборот, исследуется проблема участия архивах ивпервыевведенных и российских в документов, обнаруженных вазербайджанских ТалаНухи, уселений иГабагчель. боя -во серьезных времявзятия произошли три регулярными правительственными силами и междуповстанцами В течение восстания Политического Управления и отрядами милиции. погранвойсками, частями Главного операции,проведенной военной совместной движением, былоподавлено врезультате посути,уезда народным иявившееся большинство Нухинско-Закатальского селений cal Directorate inthesuppression oftheNukha- On theparticipationofpartsMainPoliti- In thepresentedarticle,onbasisofinforma- The uprisingof1930,whichengulfedmostthe В представленной сведений статье наоснове Zakatala uprisingof1930 SUMMARY GEOSTRATEGİYA

UOT 94(470) “191...”

ƏZİM HEYDƏROV Bakı Dövlət Universiteti, VƏTƏNDAŞ MÜHARİBƏSİ Qafqaz xalqları tarixi kafedrası, DÖVRÜNDƏ (1917-1922) RUSİYANIN doktorant CƏNUBİ QAFQAZ SİYASƏTİ E-mail: [email protected]

1917-ci ilin fevralında inqilab nəticəsində yeni yaranmış dövlətlərin bir çox problemləri Rusiya İmperiyasında 300 illik hökmranlıq etmiş siyasi, iqtisadi və maliyyə məsələləri, eləcə də Romanovlar sülələsi devrildi. Cənubi Qafqazın sərhəd problemləri müzakirə edildi. Bu zaman idarəsini nəzarətdə saxlamaq üçün Müvəqqəti məlum oldu ki, region ölkələri arasında ərazi- hökumət tərəfindən Xüsusi Komitə yaratdı. Lakin sərhəd məsələləri ilə bağlı kəskin ziddiyyətlər Kerenskinin başçılıq etdiyi müvəqqəti hökumət mövcuddur. Dağıstanın Ağ qvardiyaçı gene­ uzun müddət hakimiyyətdə qala bilmədiyindən bu ral Denikinin könüllü ordusu tərəfindən işğalı təşəbbüsün də ömrü qısa oldu. V.Leninin rəhbərliyi konfransı öz işini dayandırmağa məcbur etdi. ilə bolşeviklər partiyası 1917-ci ilin oktyabrında İmperiyanın sərhədlərini bərpa etmək iddiasında çevriliş edərək hakimiyyəti ələ keçirdi. Cənubi olan Denikin“Vahid və bölünməz Rusiya” Qafqazdan Rusiyanın Müəssislər Məclisinə seçilən şüarı ilə 1919-cu ilin yazında Dağıstan Dağlılar deputatlar hakimiyyət dəyişikliyi nəticəsində Respublikasına soxuldu və Dərbəndi işğal etdi. Petroqrada və Moskvaya gedə bilmədiklərinə görə Əvvəl verdiyi bəyanatlarda da Çar generalının 1918-ci il fevralın 14-də Tiflisdə Zaqafqaziyanın Azərbaycana qarşı təcavüzkar, qərəzli niyyəti 121 ali hakimiyyət orqanı olan Zaqafqaziya Seymini, olduğu məlum idi. Bu məsələ ilə bağlı respublika başqa sözlə Zaqafqaziya Parlamentini yaratdılar. parlamentinin çağırılmış fövqəladə iclasında qəbul 1917-ci ilin oktyabr çevrilişindən sonra olunmuş qərara görə sərhədlərin təhlükəsizliyini baş verən vətəndaş müharibəsi dövründə həm təmin etmək üçün Dövlət Müdafiə Komitəsi ağlar, həm də qırmızılar Cənubi Qafqazı öz yaradılaraq bütün hakimiyyət səlahiyyəti ona veril­ nəzarətlərində saxlamaqda israrlı idilər. 1918- di. ci ilin mayın ayında RSFSR-in xarici işlər üzrə Denikinin “könüllülər ordusu” 1919-cu komissarının müavini Çeçerin Almaniyanın diplo- ilin əvvəllərində Şimali Qafqazda əhəmiyyətli matik nümayəndəsi Mirbaxa göndərdiyi nota- strateji üstünlüyü ələ keçirərək, Dondan larda Cənubi Qafqazın Rusiyadan ayrılmasını və Vladiqafqazadək rus ordu komandanlığını elan müstəqil Zaqafqaziyanı tanımayacaqlarını [8, s. etdi. 1919-сu il fevralın 11-də general Deniki­ 285], Osmanlı imperiyası ilə danışıqlar masasında nin qoşunları Vladiqafqazı və Qroznunu tutdu. oturan tərəflərin Cənubi Qafqazın geniş xalq Martın əvvəllərində isə Simali Qafqaz Dağlı kütlələrini təmsil etmədiyini bildirərək, gedən Respublikasının ərazisini işğala başlayaraq, bu müzakirələrdə Rusiyanın da iştirakını tələb edir respublikanın hökumətindən hakimiyyətdən im- [8, s. 302-303]. 1918-ci ilin martında Azərbaycan tina etməsini tələb etdi. 1919-cu ilin əvvəllərindən ərazisində Bakı xalq komissarları sovetinin sədri, başlayaraq Denikin qoşunlarının Şimali RSFSR-in Qafqaz üzrə fövqəladə komissarı Qafqaza etdikləri basqınlar Azərbaycan Xalq S. Şaumyanın dəstəyi ilə daşnaklar tərəfindən Cümhuriyyətinin rəhbərliyinin ciddi narahatlığına törədilən qırğınlar çar Rusiyası dövründə təməli səbəb olmuşdu. Cümhuriyyətin Nazirlər Şurasının qoyulmuş tandemin davamı idi. 1919-cu il aprelin sədri və xarici işlər naziri F.X. Xoyskinin 1919-cu 25-də Tiflisdə Qafqaz konfransı işə başladı. il martın 6-da müttəfiqlər qoşunlarının Bakıdakı Konfransda Azərbaycan, Dağıstan, Gürcüstan baş komandanı general Tomsona göndərdiyi və Ermənistan nümayəndələrinin iştirakı ilə notada xahiş edilirdi ki, bütün Qafqazı bürüyə 122

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) tiham edirək Azərbaycan hökumətinə göndərdiyi Denikinə qarşımübarizədə qeyrisəmimilikdəit göndərdiyi notada Azərbaycan hökümətini G.Çiçerin ADR-in xariciişlərnaziriF. Xoyskiyə yanvarında SovetRusiyasınınxariciişlərkomissarı faqa qoşulmaqdanimtinaetdi[5,s.107].1920-ci il Ermənistan isəRusiyaəleyhinəhərhansıbiritti hərbi əməkdaşlıqhaqqındamüqaviləimzalandı. təhdidinə qarşısərhədlərinbirgə müdafiəsivə nun 27-də Azərbaycan vəGürcüstanDenikin vəziyyət gərgin olaraqqalırdı.1919-cuiliyu baxmayaraq, ölkəninşimalsərhədlərindəki mübarizə ideyasındançəkindirməyəçalışırdı. onu “vahidvəbölünməzRusiya”uğrunda hökumətinin nümayəndəsiSazonovlagörüşündə, heyətinin rəhbəriƏ.M.Topçubaşov Denikin Konfransına gedəcək Azərbaycan nümayəndə vermələrini əmredirdi[4,v. 23].ParisSülh qarşı düşmənçiliyiniəsasgətirərəkdərhalistefa edən ruszabitlərinə Azərbaycanın Ermənistana təbii idi.Beləki,o, Azərbaycan ordusundaqulluq vəziyyətində tərəfkimiikinciniseçmişdivəbuda Azərbaycan vəErmənistanarasındakımüharibə əsasının olmadığını”bildirirdi[4,v. 18].Denikin qurumlarla bağladıqlarımüqavilələrinhüquqi şirkətlərin Ali BaşKomandanlıqxaricindəbaşqa israf etməyəimkanverilməyəcəyini,xarici dövlət birləşmələrininİmperiyanınsərvətlərini bərpası olduğunu,təsadüfənmeydanaçıxmış Rusiya imperiyasınınərazibütövlüyünün teleqrafda “Alikomandanlığınəsasvəzifəsinin 1919-cu ildekabrın12-dəParisəgöndərdiyi nun Ali BaşKomandanınınmüaviniDenikin Qafqaz cəbhəsinəbaşçılıqedən,RusOrdusu maskalamış bolşeviklərdənfərqliolanağların tərəfindən hərhansıbirtədbirgörülmədi. yerləşən Antanta qoşunlarınınbaşkomandanlığı istiqamətində Tomsonun başçılıqetdiyiBakıda Dağlı Respublikasınınərazisindənçıxarılması pozitiv reaksiyagöstərilmədi,Denikinordusunun baxmayaraq hökumətintəqdimetdiyinotaya görülsün. LakinF. Xoyskinindiplomatiksəylərinə hüdudlarından çıxarılmasıüçünqətitədbirlərin kinin könüllüordusununDağlırespublikasının törətdikləri təcavüzdərhaldayandırılsınvədeni kin ordusununQafqazDağlırespublikasınaqarşı biləcək yanğınınqarşısınıalmaqməqsədiləDeni Azərbaycanın beynəlxalqaləmdətanınmasına Niyyətlərini beynəlmiləlçilikideyalarıilə ------düşməni olduğunubildirərək, Rusiyanındüşməni və azərbaycanzəhmətkeşlərinin vəmüstəqilliyinin göndərdiyi teleqramda“Musavat hökümətinixain Rusiya xalqkomisarları sovetinin sədri V.İ. Leninə Respublikasının müvəqqəti-inqilabikomitəsi gətirib çıxardı. Aprelin 28-də Azərbaycan Sovet qərb sahilindəsovetnəzarətininbərqərarolmasına ləğvinə vəXəzərdənizinin Astaraya qədərbütün Azərbaycan XalqCümhuriyyətininmüstəqilliyinin tərəfindən həyatakeçirilənuğurluBakıəməliyyatı ayının 27-28-dəXIQızılOrduvəyerliboşeviklər şimal qonşusunundəstəyinəehtiyacıvaridi. Aprel növbəsində Türkiyənin Antanta iləmübarizədə Türkiyə tərəfindəngözlənilmədəndəstəkaldı,öz əldə etməkarzusubəsləyənSovetRusiyası, sözlərinə görə“sondərəcəlazımlıolan”nəzarəti bütün GüneyQafqazüzərində V.İ.Leninin dəyişdirdi. NeftləzənginolanBakı,həmçinin regiondaki hərbi-stratejivəziyyətikökündən Armavir vəNovorossiyskşəhərləriniişğaletməsi Ordunun martayıərzindəStavropol,Pyatiqorsk, yan keçmədi. bərpa etməkoldu.BusiyasətCənubiQafqazdanda nəzarətindən çıxmışkeçmişimperiyasərhədlərini 1917-ci ilçevrilişinəticəsindəfaktikiolaraq rəqiblərini məğlubetdikdənsonraonunilkişi [86, s.496]. Almaniya arasındadiplomatikböhranagətirmişdi ordusu tərəfindəntutulmasısovetrusiyasıilə müqaviləsindən kənaraçıxılaraqBakınınOsmanlı edirdi. qarşı mübarizəaparmaqdanyayınmaqdaittiham bildirməyərək Azərbaycan hökumətiniDenikinə Çiçerin Azərbaycanın müstəqilliyinəmünasibətini bildirirdi [4,v. 77]. Yəni göndərdiyinotalarda qarışmaq niyyətindəolmadığınıcavabnotasında Azərbaycan hökumətininRusiyanındaxiliişinə mübarizənin rusxalqınındaxiliişiolmasıvə F.Xoyski DenikinləSovethökumətiarasındakı düşürdü. Bunagörədə AXC-nin xariciişlərnaziri maq olduğunu Azərbaycan rəhbərliyiyaxşıbaşa zəiflədib, sonraisəonunistiqlaliyyətinəsonqoy qeyri-bərabər hərbimünaqişəyəcəlbedərək məqsədinin yeniyaranmışrespublikanıDenikinlə təklif edirdi[10,v. 77].Sovethökumətininəsas notada Denikinəleyhinəhərbiittifaqbağlamağı Denikin qoşunlarınındağıdılmasıvəQızıl Sovet Rusiyasıvətəndaşmüharibəsindəəsas Bir başqatərəfdənBrest-Litovsk - GEOSTRATEGİYA olan Antanta ölkələri ilə bütün əlaqələrin 1922-ci illərdə isə sovet Rusiyasından Ermənistana kəsildiyini elan edir. Həmçinin dünya imperaliz­ dəmir yolu vasitəsi ilə buğda, çörək, gündəlik mi ilə mübarizədə öz güclərinin olmadığına görə təsərrüfat malları, şəkər və s. Göndərilir. Bu illərdə sovet Rusiyasına ittifaq təklifi edirək, kömək üçün Rusiya ilə yanaşı sovet Azərbaycanı da ayaqları qırmızı ordu birliklərinin göndərilməsini xahiş üzərində dura bilməyən Ermənistana donor dövlət edir.” [8, s. 489-490]. kimi yardım edərək buğda, neft və neft məhsulları Burada bir məqamı diqqətə almaq lazımdır göndərir [6, s. 306]. Beləliklə, Güney Qafqaz ki, yenə də Ukrayna və Rusiyanın mərkəzi qara uğrunda uzunmüddətli və gərgin hərbi-siyasi torpaq əyalətlərindən fərqli olaraq bolşeviklərin mübarizə Sovet Rusiyasının xeyrinə başa çatdı. Cənubi Qafqaz siyasəti fərqli idi. Belə ki, əgər 1918-ci ilin mayında yaranmış müstəqil yuxarıda adı çəkilən bölgələrdə Mərkəzin tapşırığı Azərbaycan dövləti 1920-ci il aprelin 28-də işğal ilə əhalidən ərzaq məhsulları kütləvi şəkildə edildikdən sonra müstəqil dövlətin bütün atributları məcburən toplanırdı və sovet ordusu Azərbaycana bolşeviklər tərəfindən saxlanılsa da, respublikaya gəldiyi ilk günlərdə bu qaydanı tətbiq etməyə daxili və xarici real nəzarət Moskvanın əlində idi. başlasa da Rusiya Kommunist Partiyasının Sovet Rusiyası XI ordunun Azərbaycanı işğalı mərkəzi komitəsinin siyasi bürosunun 1920-ci ərəfəsində Gürcüstana bitərəf olacağı təqdirdə il 20 noyabr tarixli qətnaməsində Azərbaycanla müstəqilliyini tanımaq və AXC ilə bağladığı bütün bağlı ərzaq siyasətini yumşaltmaq Muğan müqavilələrin qüvvədə qalacağı barəsində verdiyi zonasında ərzaq toplanışında ehtiyyatlı olmaq, vəədlərini yerinə yetirmək fikrində deyildi. Muğan ətrafı ərazilərdə isə ümumiyyətlə əhalidən Azərbaycan Respublikası Kommunist heç nə yığılmaması, buraya hərbi gücü arıtmaq Partiyasının Mərkəzi Komitəsi Siyasi Bürosunun üçün əlavə 7 diviziya göndərilməsi və müsəlman 1920-ci ilin 12 avqust tarixli iclasında “Gürcüstana kommunistlərin səfərbər edilərək göndərilməsi neft buraxmayıb. Köhnə- danışıqları uzatma qərarı alınır [7, s. 47]. Xəzər uğrunda döyüşün son siyasətini davam etdirmək” qərarı alınır [2, v. və olduqca təsiredici akkordu 1920-ci ilin may 7]. Yenə həmən ilin 27 avqust tarixli iclasında 123 ayında həyata keçirilən VXHD-nin Ənzəli desant Gürcüstanla heç bir halda ticarət müqaviləsi əməliyyatı oldu. Nəticədə 36-cı ingilis piyada bağlamamaq, Azərbaycanda daşnaklara qarşı diviziyası Rəştə tərəf çəkilmək məcburiyyəti aparılan mübarizəni Ermənistanın kommunistlərə qarşısında qaldı. 1920-ci ilin iyul ayının əvvəlində qarşı apardığı repressiyaya cavab kimi bildirmək, ingilislər Batumu tərk etdilər. 1920-ci il noyabr bu mövzuları Çiçerin və Kirovla məşləhətləşmək ayının 29-da XI Qızıl Ordu tərəfindən Ermənistan qərarı alındı [1, v. 2]. Azərbaycan Respublikasının Respublikası tutulsa da faktiki olaraq onu Türkiyə Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Siyasi ilə bağlamış olduğu alçaldıcı sülh müqaviləsindən Bürosunun 15 iyul 1920-ci il tarixli iclasında isə azad etdi. RSFSR-in xalq komisarları sovetinin azərbaycanlı kommunistlər Nərimanov, Mirzə sədri V. Lenin həmən ilin dekabrın 2-də Ermənistan Davud, Dadaş Bünyadzadə ilə yanaşı, Yeqoro- hərbi-inqilabi komitəsinin başçısı S. Kasyana vun, Mikoyanın, Ordjenikidzenin, Stasovun, göndərdiyi teleqramda Ermənistanın Azərbaycan Ermənistan təmsilçisi Leqeranın və XI qırmızı ordu və Türkiyə ilə konfliktli vəziyyətini nəzərdə nümayəndəsinin iştirakı ilə Gürcüstan ilə Ticarət tuta­raq “...Şübhə etmirəm ki, Siz Ermənistanın müqaviləsi müzakirə olundu. Burada Gürcüstanın Türkiyə və Azərbaycan zəhmətkeşləri ilə qardaşlıq Bakı neftini Vrangelə göndərəcəyi əsas gətirilərək həmrəyliyinin yaradılması üçün əlinizdən gələni qərara alınır ki, Azərbaycanın Rusiya ilə ümumi edəcəksiniz” deyir [7, s. 54]. iqtisadi siyasəti olduğu üçün, yalnız Rusiyanın neft Lakin sovet Ermənistanı yarandığı ilk gündən və neft məhsulları ilə tam təminatından sonra əgər öz daxili resursları hesabına yaşamağa qadir dövlət artıq qalarsa, Gürcüstana da həmçinin yanacaq olmadığını göstərməyə başlayır. Belə ki, erməni verilməsindən söhbət gedə bilər [3, v. 14]. komunistlərinin nümayəndə heyyətinin Moskvaya 1921-ci il fevralın 25-də isə Gürcüstan Sovet səfərindən sonra 1920-ci il dekabrın 13-də RSFSR- Rusiyasının nəzarətinə keçir. 1921-ci il fevral in xalq komisarları soveti Ermənistana qızıl pul ayının 25-də isə Gürcüstan Respublikası sovet or- ilə 600 min rubl yardım etmək qərarı alır. 1921- dusu tərəfindən işğalını Serqo Orcenikidze Bakıdan 124

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) bolşevik, kommunist,işğal. Rusiya, Zaqafqaziya,Çiçerin,Xoyski,Sovet, Açar sözlər: КоЛибри, Азбука-Аттикус, 2017, 608с. Москва: История длинойвтритысячилет. Политической Литературы, 1958,805стр. Москва: Государственное Издательство Документы ВнешнейПолитики СССР. 1Том. 1970, 633с. Издательство политической литературы, в 55томах (5-еиздание). Том 42.Москва: Eреванского университета, 1980,454cтр. М. Г. Нерсисяна.Ереван: Издательство времён донашихдней/под редакцией проф. Глобализация, том 1(2),2007 исторической ретроспективе ххвека. Кавказ & Южном Кавказе иполитика великих держав в siyahı №20,iş№12 İdarəsinin SiyasiSənədlər Arxivi: Fond№268, №1, iş№18 İdarəsinin SiyasiSənədlər Arxivi: Fond№1,siyahı №1, iş№24 İdarəsinin SiyasiSənədlər Arxivi: Fond№1,siyahı №1, iş№23 İdarəsinin SiyasiSənədlər Arxivi: Fond№1,siyahı Ermənistan üçünçoxəlverişlioldu. müharibədə uduzubonunalçaldıcısülhəgedən təbii sərvəti,dənizəçıxışıolmayan, Türkiyə ilə başa çatdı.Buişğalancaqheçbiriqtisadiyyatı, ilə CənubiQafqazınRusiyatərəfindənişğalı teleqramı iləbildirir[9,s.454]. bayrağı dalğalanır. Yaşasın SovetGürcüstanı” Leninə göndərdiyi“Tiflis üzərindəartıqsovet 9. Рейфилд Д.Грузия. Перекресток империй. 8. Министерство ИностранныхДел СССР. 7. ЛенинВ.И.Полное собрание сочинений 6. Историяармянского народа древнейших на 5. Багирова И.Интеграционные процессы 4. Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin İşlər 3. Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin İşlər 2. Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin İşlər 1. Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin İşlər Gürcüstanda sovethakimiyyətininqurulması İstifadə edilmişədəbiyyat Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, vik, communist,occupation. Transcaucasia, Chicherin,Xoyski,Soviet,Bolshe Key words: Azerbaijan, Georgia, Armenia, Russia, empire. region, triedtorestorethebordersofafragmented despite theemergence ofindependentstatesinthe (1917–1922), whenboththe“white”and“red”, striking exampleofthisistheperiodcivilwar spotlight eveninthemostcriticaltimes. The most the SouthCaucasusregion. This regionwasinthe pire begantopursueanactive,aggressivepolicyin Советский, Большевик, коммунист, оккупация. Армения, Россия, Закавказье, Чичерин,Хойский, Ключевые слова: Азербайджан, Грузия, границы раздробленной империи. государств восстановить врегионепытались “красные” несмотря появлению независимых войны (1917-1922гг.), когда и“белые”, и примером этого является период гражданской времена.Наиболее ярким критические самые Этот внимания даже регионбылвцентре в политику Кавказском вЮжно регионе. начала проводить активную, агрессивную Политика России наЮжном Кавказе вгоды Russia’s policyintheSouthCaucasusduring Starting fromthe18thcentury, theRussianEm Начиная сXVIIIвека Российская империя гражданской войны (1917-1922) the civilwar (1917-1922) SUMMARY PЕЗЮМЕ - - GEOSTRATEGİYA

UOT 94 (479.24)

KÖNÜL İMAMVERDİYEVA D ö v l ə t B a y r a ğ ı M u z e y i n i n d i r e k t o r u DƏNİZKƏNARI BULVAR - YÜZ ON Tarix üzrə fəlsəfə doktoru

YAŞLI İSTİRAHƏT MƏKANI E-mail: [email protected]

Bakı şəhərinin tarixi memarlıq baxımından onun ərazisi sahilboyu uzadılaraq 16 kilometrə böyük əhəmiyyətə malik məkanları sırasında çatdırılmış, burada yüksək tələblərə cavab verən Dənizkənarı bulvarın adı iftixar hissi ilə çəkilir. müasir infrastruktur yaradılmışdır. Bu il Bakı bulvarının yaranmasından yüz on il “Bulvar” sözü fransız mənşəlidir və sahil keçir. Burada Qərb və Şərqin çoxəsrlik memarlıq, boyunca “gəzinti zolağı” anlamını verir. Lakin landşaft mədəniyyətlərinin sintezi duyulur, əvvələr “bulvar” kəlməsi “dairəvi müdafiə Azərbaycanın keçmişi və müasirliyi spesifik istehkamı”, “qala” mənasını daşıyırdı. İlk belə ahəngdarlıqla uzlaşır. Bakı bulvarı özünün yüksək bulvarı ingilislər 1428-ci ildə Orlean şəhərinin inkişaf səviyyəsinə görə dünyanın ən müasir mühasirəsi zamanı yaratmışlar. Həmin dövrdə də dənizkənarı parklarından biridir. Paytaxtın gözəllik holland mənşəli “bolwerg” kəlməsi “dairəvi qala rəmzlərindən sayılan Dənizkənarı bulvar yerli divarları” - şəhər ətrafında tikilən müdafiə tikilisini sakinlər və qonaqların mənalı istirahətinin təmin bildirirdi. [13, s.116] Müasir yozumunu bu söz edən əvəzolunmaz guşədir. XVII-ci əsrin sonunda, Fransa kralı XIV-cü Lü- Sahil boyunca uzanan füsunkar gözəlliyə dovikin sayəsində qazanmışdır. Onun fərmanı ilə 125 malik olan Dənizkənarı bulvar Bakı şəhərini istehkam qurğularının yerində gəzinti üçün yaşıllıq dünyanın müasir şəhərlərindən fərqlərindirən əsas zolağı salınmışdır. [14] səbəblərdən biridir. Vaxtılə bu məkana yüksək Bakı bulvarının yaranma tarixi XX-ci əsrin qiymət Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən əvvələrindən - 1909-cu ildən başlayır. Məhz yüz on verilmişdir. Bakı bulvarının əhəmiyyətini nəzərə il əvvəl Xəzərin Bakı sahili və o zaman rus impe­ alan Heydər Əliyev 1998-ci il dekabrın 29-da ratoru II Aleksandrın adını daşıyan sahil küçəsi Dənizkənarı bulvara Milli Park statusu verilməsi arasında yaşıllıq zolağı – bulvar – salınmışdır. Bul- haqqında Fərman imzalamışdır. Məhz bu var böyük inkişaf yolunu keçmişdir. 1859-su ildə Fərmandan sonra Dənizkənarı bulvar yeni inkişaf Şamaxı şəhərində baş vermiş zəlzələ nəticəsində mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Nazirlər Kabi- quberniya mərkəzinin Bakıya köçürülməsi şəhərin netinin 29 dekabr 2001-ci il tarixli qərarına əsasən, yeni inkişaf mərhələsinin başlanğıcı oldu. Qeyd Dənizkənarı Milli Park ölkə əhəmiyyətli daşınmaz etmək lazımdır ki, Bakı bulvarının salınması tarix və mədəniyyət abidələri siyahısına daxil bilavasitə dənizkənarı sahilin nizamlanması edilmişdir. ilə bağlı məsələ idi. Bu ərazidə tikinti işlərinin Hazırda Bakı bulvarı Azərbaycan başlanması XIX-cu əsrin ikinci yarısına təsadüf Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin diqqət edir. Sahil zolağında ilk mühəndis işləri və qayğısı sayəsində inanılmaz dərəcədə dəyişib. azərbaycanlı memar Qasım bəy Hacıbababəyov Azərbaycanda baş verən sosial-iqtisadi inkişaf Bakı (1811-1874) tərəfindən aparılmışdır. O, 1862- şəhərinin memarlıq baxımından görünüşünə və ci ildə bütün sahil boyunca anbarların tikilməsi eyni zamanda Dənizkənarı Milli Parkın inkişafına haqqında layihə tərtib etmişdir. Burada 1867-ci da öz təsirini göstərmişdir. Dövlət başçısının ildə su kəməri çəkilmiş, fəvvarə və digər tikililər tapşırığı ilə Dənizkənarı Milli Parkda aparılan də inşa edilmişdir. [6, s.36; 10, s.31] 1865-ci yenidənqurma və abadlıq işlərinin nəticəsində ildə Bakının hərbi qubernatoru və mülki hissə 126

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) tərtib edilmişdir. O,plankomissiyasınınsahil mülki mühəndisN.Fonder Nonnetərəfindən ki, yaradılmamışdı. nəticə vermirdi.Şəhərindənizfasadıdeməkolar olurdu. Buradaaparılanabadlaşdırmaişləriheçbir olması vahidsahilküçəsininyaradılmasınamane aparılsa da,çoxsaylıkörpülərinvəanbarların [1,s. 1-2]Lakinsahilzolağındamüəyyənişlər metr civarındamüəyyənedilməsinəqərarverir. edilməsi baxımındannəzərdətutulansahilin50 gözəllik, həmdəhərəkətsərbəstliyinintəmin çəkilməsi təklifolunurdu.Plankomissiyasışəhərin səddin tikilməsivə30metrenindəsahilzolağının Qara ŞəhərdənMixaylovskiküçəsinəqədərdaş komissiyasına təqdimetdi. Təqdim olunanlayihədə dair təklifləriniBakışəhərDumasınınplan Aleksandrovski küçələrininnizamlanmasına müxtəlif layihələrhazırlanmışdı. əsrin sonundasahilzolağınınnizamlanmasınadair əhəmiyyətli dərəcədəzərurətyaratmışdı.XIX-cu ümumi görünüşünündahadainkişafetdirilməsinə formalaşmasına, ümumiyyətləpaytaxtşəhərinin sahilə doğrugenişlənməsisahilzolağının qala divarlarısöküldükdənsonraşəhərin Xəzər dənizininsəviyyəsininaşağıenməsi, çıxışına daəngəlolurdu.[7,s.179-180] yaradırdı. Eynizamanda,şəhərəhalisinindənizə vahid sahilküçəsininsalınmasınaməhdudiyyət istiqamətində isəPetrovskisahili.Beləbirvəziyyət iki hissəyəayrılırdı:qərbdə Aleksandrovski, şərq baxımsız, yararsızvəziyyətəsalmışdı.Sahilzolağı müxtəlif körpülərvəanbarlarburanıtamamilə istifadə olunanensizsahilzolağındayerləşən keçirilirdi. Ozamaniqtisadiməqsədlərüçün idi. Buradayükvəsərnişindaşımalarıhəyata imperiyasının ənböyüklimanlarsırasınadaxil böyük ticarətlimanınaçevrilir. BakılimanıRusiya olunmuşdu. və sahilboyuncayenievlərintikintisinəistifadə [12]Qala divarınındaşlarıdənizkənarısahilin qala divarınınsökülməsinəgörəicazəverilir. nin xahişiiləşəhəridənizsahilindənayıranköhnə idarəsinin rəisigeneral-leytenantM.P. Kolyubaki­ 1898-ci ildəBakışəhərinin ilkBaşplanı 1897-ciildəŞəhərİdarəsiPetrovskivə Bakı şəhərinininkişafı,əhalisayınınartması, Neft sənayesinininkişafınəticəsindəBakı və s. Yaşıllıq sahəsininömrüçoxolmamışdı. təbii səbəblərdən–daimi əsənkülək,suqıtlığı və koləkilmişdi.Maliyyənin ayrılmamasıvə iqlimin xüsusiyyətlərinəzərə alınaraqxeyliağac təkliflərini təqdimedir. Onuntərəfindənyerli sahil zolağındayaşıllığınsalınmasınadairətraflı növbəti iclasındaşəhərbağbanı A.E.Vasilyev s.20-21] ŞəhərİdarəsininvəBağkomissiyasının bulvarda ikixiyabanınsalınmasınaqərarverildi.[1, əlavə şəhərsakinləriningəzintisininrahatlığıüçün iki çıxışınayrılmasınıtəklifetmişdir. Bundan və Merkuri”şirkətiDaşkörpüistiqamətindən yüklərin daşınmasıüçünsahilküçəsinə“Qafqaz salınması iləbağlıməsələninmüzakirəsizamanı təklif olunurdu. Tikinti komissiyasıbulvarın üçün sahilboyuncayenibirküçəninsalınması isə arabalarınhərəkətivəyüklərindaşınması torpağın tökülməsi,sahilinnizamlanmışhissəsində məqsədlə dənizkənarısahilinbirhissəsinəmünbit yalnız genişhissəsindənəzərdətutulurdu.Bu salınması vəağaclarınəkilməsisahilzolağının təqdim etmişdilər. Bulayihəyəəsasənçiçəklərin çiçəklərin vəağaclarınəkilməsiiləbağlılahiyə A.E.Vasilyev sahildəbağınsalınmasıvəburada bağlı mühəndisK.B.Skureviçvəşəhərbağbanı qədər bağınsalınmasınəzərdətutulurdu.Bununla “Qafqaz vəMerkuri”cəmiyyətininbinalarına sahilin nizamlanmışhissəsindəşəhərbağından müzakirə olunmuşdur. Buiclasdadənizkənarı avqustun 12-dəBağKomissiyasınıniclasında Bulvarın salınmasıiləbağlıməsələ1902-ciil bağının yaradılmasınaböyükönəmverirdi. qədər olmadığıüçünsahilboyuncayaşıllıq hakimiyyəti Bakıdabağvəparklarınkifayət rol oynayırdı.Qeydetməklazımdırki,şəhər ərazinin bulvarşəklinəsalınmasıüçünmühüm görə özhəllinitapmamışdır. məsələ özəlşirkətlərinmaraqlarıilətoqquşduğuna Dənizkənarı sahilinnizamasalınmasıiləbağlı с. 66]Beləliklə,FonDerNonneninplanında salınmasını təklifetdi.[фатуллаев энциклопедия hissəsini genişləndirilməsivəburadabulvarın yerləşməsi səbəbindənoyalnızbuərazininboş sahil zolağındaözəlşirkətlərəməxsuskörpülərin uzadılması təkliflərininəzərəalmışdır. Lakin küçəsini DadaşovundokundanQaraşəhərəqədər Sahilərazisindəyaşıllığınsalınmasıbu GEOSTRATEGİYA [11] Beləliklə, bulvarın salınması Bakı Şəhər olunan maliyyə xərcləri bulvar ərazisində tor- Duması tərəfindən dəfələrlə müzakirə olunsa da, paq sahələrinin icarəyə verilməsi ilə öz həllini təqdim olunan­ layihələrin maliyyələşdirilməməsi tapacaq. M.H.Hacınskinin bu məruzəsi duma ucbatından məsələ öz həllini tapmırdı. tərəfindən yüksək razılıqla qarşılanır və Şəhər Bu istiqamətdə işlər yalnız 1909-cu ildə Bakı İdarəsinə bu layihənin tezliklə həyata keçirilməsi Şəhər İdarəsinin tikinti şöbəsinin rəhbəri olmuş, tövsiyyə olunur. M.H.Hacınskinin layihəsi bulvarın istedadlı təşkilatçı Məhəmməd Həsən Hacınskinin salınmasına maliyyənin ayrılmasına dair ilk sənəd zamanında həyata keçmişdir. Rusiyada təhsil almış idi. Beləliklə, M.H.Hacınski tərəfindən Bakı M.H.Hacınski Bakı Şəhər İdarəsində fəaliyyəti şəhər Dumasının iclasında Dənizkənarı bulvarın dövründə şəhərin abadlaşdırılması və yenidən salınması məsələsinin müzakirəyə çıxarılması qurulmasında bilavasitə iştirak etmişdir. O, Bakının bulvarın yaradılmasına böyük təkan verdi. Bakı ən məhşur abidələrindən biri olan Şirvanşahlar şəhər Dumasının növbəti iclaslarında Dənizkənarı sarayının qorunması və bərpasında da mühüm işlər bulvarın tədricən genişləndirilməsi müzakirə olu- görmüşdür. Bu dövrdə maarifpərvər, vətənpərvər, nurdu. 1909-cu ildə bulvarın artıq üçdə bir hissəsi Avropa təhsili almış ziyalıların yetişməsi və hazır idi: “Daş körpü”dən Gömrük körpüsünə (in- onların doğma şəhərini daha da inkişaf etdirmək diki Azneft meydanından Bulvar idman klubunun və gözəlləşdirmək arzusu Bakı bulvarının binasına kimi) qədər ərazidə bulvarın salınması salınmasında əsas rol oynamışdır. ilə bağlı işlər tamamlanmışdı. Bulvarın “Qafqaz 1909-cu il aprelin 7-də Məhəmməd Həsən və Merkuri” şirkətinin körpüsünə (A.Şaiq adına Hacınski Bakı Şəhər Dumasının iclasında Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrının binasına kimi) Dənizkənarı bulvarın tikintisi ilə bağlı məsələnin qədər ərazinin uzadılması isə 1910-cu ildə baş müzakirəyə çıxarılmasına nail olur. Onun bu verdi. [9, s.3] iclasda qətiyyətli çıxışı dənizkənarı bulvarın Yuxarıda göstərilən tarixi faktlar Dənizkənarı salınması məsələsində əhəmiyyətli rol oynadı. bulvarın və eyni zamanda Bakı şəhərinin 127 Həmin məruzə 1909-cu il aprelin 9-da “Kaspi” və memarlıq baxımından quruculuq, inkişaf tarixinin “Bakı” qəzetlərinin 77-ci nömrələrində çap olu- öyrənilməsində mühüm rol oynayacaqdır. nur. M.H.Hacınski məruzəsində Aleksandr sahil küçəsində bulvarın salınması haqqında tikinti İstifadə olunmuş ədəbiyyat komisiyyasının müzakirəsinin nəticələrini diqqətə 1. ARDTA: f.389, siyahı 3, iş 2103, v. 1-2 çatdırır və əhali üçün yeni bulvarın salınmasının 2. ARDTA: f.389, siyahı 3, iş 2362, v. 20-21 ob. vacib olduğunu sübut edir. O, çıxışında şəhərdə 3. Bakı qəzeti, 1909, №77 olan Mixayloviski bağının şəhər əhalisinin 4. Fətullayev Ş. Bakı memarları XIX əsrin sonu– asudə vaxtını keçirməsi üçün azlıq etdiyini və bu XX əsrin əvvəlində. Bakı: “Şərq-Qərb” Nəşriyyat məqsədlə geniş bir yerin ayrılmasının zəruriliyini Evi, 2013, 296 s. qeyd edir və yeni salınacaq dənizkənarı bulvarın 5. Фатуллаев Ш.С. Архитектурная şəhər büdcəsinə ayda 4-6 min rubl mənfəət энциклопедия Баку, Баку: «Шарг-Гарб», gətirəcəyi fikri ilə bu layihənin iqtisadi cəhətdən 2013,324 с. sərfəli olduğunu vurğulayırdı. [8, s.4] Bakı Şəhər 6. Fətullayev Ş.XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində İdarəsi Bakı şəhər Dumasına bulvar üçün Daş Azərbaycanda şəhərsalma və memarlıq. Bakı: körpüdən Aleksandrovski çimərliyinə kimi torpaq “Şərq-Qərb” Nəşriyyat Evi, 2013, 478 s. ərazisinin ayrılmasını və bulvarın salınması üçün 7. Fətullayev Ş. Bakıda şəhərsalma XIX əsr - XX smeta xərclərinin təsdiq olunmasını təklif edirdi. əsrin əvvəllərində, Bakı: “Şərq-Qərb” Nəşriyyat Nəticədə Bakı şəhər Duması bulvarın salınmasının Evi, 2013, 340 s. əhəmiyyətini nəzərə alaraq bu layihənin icrasına 8. Kaspi qəzeti, 1909, №77 10 min rubl vəsait ayırır və onun saxlanması 9. Kaspi qəzeti, 1909, №159 üçün illik 2500 rubl vəsaitin ayrılmasını təklif 10. Ибрагимов К. Бакинская набережная // edir. [3, s.3] Şəhər İdarəsi ümüd edirdi ki, sərf İRS – Nasledie, 2009. №3. – C30-34 128

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) http://www.portalostranah.ru/view.php?id=291 взгляд. Исколько бульварных линийвПариже. появились первыебульвары? Французский c. 116-120. Вестникнастоящего// ИрГТУ, 2015.№2(97).- Бульвары: архитектурный облик и прошлого %81%D1%82%D0%B5%D0%BD%D1%8B %81%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D1 %9A%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%BE%D1 %A8%D0%B5%D1%85%D0%B5%D1%80._%D0 %98%D1%87%D0%B5%D1%80%D0%B8_%D0 стены. https://www.ourbaku.com/index.php/%D0 %D0%B6%D0%BD%D0%BE%D0%B9 D%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%B5 %D0%B0%D1%80_%D0%BD%D0%B0_%D0%B /%D0%91%D1%83%D0%BB%D1%8C%D0%B2 набережной. https://www.ourbaku.com/index.php topic. Itshouldbenoted thatinthearticle,based retical reviewofthescientific literatureonthis April 7,1909. was madeatameetingoftheBakuCityDumaon The finaldecisiontocreatetheBakuboulevard the problemwasnotsolvedduetolackoffunding. repeated­ the factthatconstructionofboulevardwas the constructionofBakuboulevard.İnspite sitated theimprovementofpromenadeand after thedismantlingoffortresswallsneces and theexpansionofcitytocoastalstrip tainable developmentofBaku,populationgrowth, development ofBakuboulevard. article discussesthehistoryoffoundationand tional historicalandarchitecturalsignificance. This objects ofourmaterialculture,representingexcep 14. Слово «бульвар», как как оновозникло, 13. Преловская Е.С.,Пуляевская Е.В. 12. Koлтунов С.П. Ичеришехер. Крепостные 11. Koлтунов С.П. Бакинскийбульвар на The articleusedarchival materialsandatheo In thesecondhalfof19thcentury, thesus - Seaside boulevardisoneofthemostvaluable Konul İmamverdiyeva,Ph.D.inHistory, The 110th anniversaryofthefounding Director oftheStateFlagmuseum ly discussedintheBakuCityDuma,but of Seasideboulevard SUMMARY - - - проект, Городскоепроект, управление. приморскийпарк,благоустройство,пристани, Ключевые слова: бульвар, набережная, бульвара. точнуюустановить дату Бакинского основания анализу архивных документов удалось Необходимо отметить, что встатье благодаря литературы этой посвященной теме. обзорматериалы научной итеоретический Городской Думы 7апреля 1909года. бульвара былопринято назаседании Бакинской Окончательное решениеосоздании Бакинского была решенаиз-заотсутствия финансирования. в Бакинской Городской Думе, проблема не бульварапостройка неоднократно обсуждалась Бакинского бульвара. на то, что Несмотря благоустройства набережной истроительства стенвызвали необходимостькрепостных города демонтажа кбереговой после полосе Баку, расширение населения, численности рост второй половине XIХвека устойчивое развитие иразвития Бакинскогооснования бульвара. Во историко-архитектурную значимость. культуры, представляющий исключительную ценных объектов нашейматериальной tion. side park,beautification,project,City Administra- Key words:boulevard, prominade, marinas,sea- boulevard. to establishtheexactdateoffoundationBaku on analysisofarchivaldocuments,itwaspossible директор Музея Государственного флага В статье былииспользованы архивные В даннойстатье рассматривается история Приморский бульвар –один изнаиболее доктор философии поистории, 110-летие содняоснования Кенуль Имамвердиева, Приморского бульвара РЕЗЮМЕ GEOSTRATEGİYA

UOT 94(479.24)

İLQAR ABDULLAYEV ORTA ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCANIN Bakı şəhəri, Nərimanov rayonu, MLK- nın tarix müəllmi, RUSİYA VƏ AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, əməkdar müəllim ƏLAQƏLƏRİ E-mail: [email protected]

Azərbaycan xalqı çox qədim və zəngin tarixə ma- tacirləri Xəzər dənizinin qərb və cənub sərhədlərinə likdir. Dövlətçilik tariximiz 5000 min ildən artıq bir gəlmişlər. VII – XII əsrlərdə isə slavyan­ knyazlarının dövrü əhatə edir. Yerləşdiyi olduqca gözəl, əlverişli Azərbaycan dövlətləri ilə iqtisadi əlaqələri daha strateji mövqe doğma VƏTƏNİMİZİ tarixin ən da güclənmişdir. Həmin dövrlərdə slavyanlarla dərin qatlarından dünyanın aparıcı, siyasi ab-havanı azərbaycanlı tacirlərin əlaqələri daha fəal olmuşdur. müəyyənləşdirən dövlətlərin diqqət mərkəzində Digər şərq ölkələrinin tacirləri ilə bərabər onlar da olmasına səbəb olmuşdur. Zamanın sərt dönüşləri, qədim rus şəhərlərində, Volqa çayının mənsəbində qüdrətli imperiyaların, qəddar cahangirlərin görünürdülər. Nisbətən sonrakı dövrlərdə də ərəb yüzillərlə davam edən qanlı hökmranlığı, işğalına, digər təlatümlü hadisələrə baxmayaraq, Azərbaycan varlığını yer üzündən silə bilməmişdir bu məhsuldar diyar inkişafdan qalmırdı. Artıq IX [3,5] – XI əsrlər ərəb tarixçi və coğrafiyaşünaslarının Təbiidir ki, Azərbaycanın əlverişlı strateji əsərlərində Bakı vilayətində külli miqdarda neft mövqeyi həm də onun beynəlxalq ticarət yollarının hasil edilməsinə və hərbi məqsədlərlə bir sıra Şərq kəsişdiyi yerdə qərar tutması ilə səciyyələnirdi. Belə və Qərb ölkələrinə daşınmasına dair məlumatlara 129 ki, həm Qərbdən Şərqə və Şərqdən Qərbə, eləcə də rast gəlirik. Ərəb müəllifləri Şirvanda, Xəzər Şimaldan Cənuba və Cənubdan Şimala gedən ticarət dənizini sahilində balıqçılığın da inkişaf etdiyini yolları Azərbaycandan keçirdi. Nəticədə tarixin xəbər verirlər. Bəzi qiymətli balıq növləri bir sıra orta çağlarında (kifayət qədər dərin qatlarından) Yaxın Şərq ölkələrinə ixrac olunurdu. Azərbaycan həm Rusiya, həm də Avropa ölkələrinin X əsrin ikinci yarısından ərəb müəllifləri tacirlərinin diqqətini cəlb edirdi. Hal - hazırkı Bakının Xəzər dənizində mühüm liman şəhəri dövrdə də Azərbaycan öz strateji mövqeyinə görə olduğunu qeyd edirlər. Buradan İrana və Xəzər istər Rusiya, istərsə də Avropa ölkələri üçün çox dənizi sahilində yerləşən qonşu ölkələrə neft, mühüm əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Təsadüfi deyil duz və s. mallar aparılır və oradan Şərqin uzaq ki, Prezident İ.Əliyev öz çıxışlarında dəfələrlə ölkələrinə daşınırdı. Ticarət gəmiləri Xəzərin cənub bildirmişdir ki, müasir dövrdə Cənubi Qafqazda sahillərində Bakıya, oradan isə Atilə (Volqaya), Azərbaycanın iştirakı olmadan heç bir layihə həyata xəzərlər ölkəsinə qədər üzürdülər [1,131]. keçirilə bilməz. Buna görə də Moskva – An- Mənbələr, həmçinin Şirvandan və Xəzər kara – Tehran üçbucağının daha da gücləndiyi bir dənizindəki adalardan dənizlə Cürcana, oradan dövrdə nəticə etibarı ilə Fars körfəzi, Hind okeanı isə karvan yolu ilə hind torpaqlarına boyaqotu ilə Şimaldakı dənizləri birləşdirəcək Astara (İran) boyağı aparıldığını xəbər verirlər. Uzaq ölkələrlə – Astara (Azərbaycan) dəmir yolunun çəkilməsi - Hindistanda və ehtimal ki, bahalı ipək parçalar məsələsində ən aktiv tərəflərdən biri də Rusiya gətirilən Çinlə ticarət edilirdi. IX – X əsrlərdə olmuşdur. Şirvan şəhərləri spesifik malların istehsalı və satışı Əgər Azərbaycanın, indiki rusların əcdadı hesab sahəsində ixtisaslaşırdı ki, bu da həmin şəhərlərdə olunan şərq slavyanları ilə əlaqələrinin tarixinə nəzər çoxlu miqdarda sənətkarların toplaşdığını göstərirdi. salsaq, onların hələ V – VI əsrlərə aid olduğunu Bazarlar üçün həmin şəhərlərin kənarında iri müəyyənləşdirə bilərik [4,3]. sahələr ayrılırdı. Şirvan şəhərlərinə Xəzərdən, Rus Ayrı – ayrı dövrlərdə Kiyev və Novqorod dövlətindən, İrandan, Bizansadan və Uzaq Şərq 130

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) tacirlərdən növbənövzərif ipəkparçalar, xam ölkələrindən, ocümlədən Azərbaycandan gəlmiş edirdiər [3,53].Buradaavropalılar müxtəlifŞərq sahillərindəki ticarətmərkəzlərində qızğınticarət başlıca rayonlarolanQaradənizvə Aralıq dənizi pa – Asiya iqtisadiəlaqələrininhəyatakeçirildiyi artdı. tacirlərinin Şərqə,ocümlədən Azərbaycana axını qarşılıqlı xarakteralmağabaşladı.Rusvə Avropa ilə buəlaqələrdahadagenişləndi,həmdəartıq gəlməsi vəəmtəə-pulmünasibətlərinininkişafı təsərrüfatından ayrılması,şəhərlərinmeydana feodallaşmanın başaçatması,sənətkarlığınkənd mü­ ilə, xüsusənhazırməhsullarlatəminolunmasında Rusiya vəQərbi Avropanın müxtəlifŞərqmalları əlaqələri zəminindəmeydanagəlmişdi[3,52]. Belə ki,buəlaqələrqarşılıqlıfaydasıolanticarət dövlətləri iləəlaqələrinindəriniqtisadiköklərivardı. miqyasda həyatakeçirilirdi. Azərbaycanın Avropa miqyasda iqtisadi,diplomatik,siyaiəlaqələrigeniş Azərbaycanın Rusiyavə Avropa ölkələriilədəgeniş keyfiyyətli zəfəranaparılırdı.Eləhəmindövrlərdə pambıq, neft,müxtəlifədviyyat,eləcədəyüksək Azərbaycandan Rusiyayameyvəqurusu, dərilər, mis,samovarvəs.mallargətirirdilərsə, dan Azərbaycana əsasənbal,mum,müxtəlifxəz knyazlıqları iləəlaqələndirirdi.OdövrlərdəRusiya­ da mühüməhəmiyyətəmalikidi[1,132] sonra Xəzərxaqanlığındankeçərəkşimalagedənyol sahilləri iləBakıvəDərbəndlimanlarındandaha hili ilə Tiflisə, oradanisəQaradənizəgedirdi.Xəzər Başlıca ticarətyoluMuğandankeçib,Kürünsağsa- Bakı –beynəlxalqticarətyollarınınüstündəidi. istehsal edilənsaxsıvəmisqablardavaridi. xalça məmulatları,örtüklər, BeyləqanvəŞabranda sanda, Muğandahazırlananyunparçalar, xalçalar, Şirvan şəhərlərində-Bakıvəonunətrafında,Xur onun ətrafındakıkəndlərdətoxunanipəkparçalar, məmulatları, başlıcaolaraqxamnavəŞamaxıda, aparırdılar. İxracolunanmallararasındasənətkarlıq zəfəran, qırmızıboyaq,boyaqotuvədigərmallar əvəzinə karvanlarlaneft,duz,balıq,mal–qara, Suriyadan tacirlərgəlir, gətirdiklərimalların ölkələrindən –Hindis­ XIII –XIV əsrlərdə Azərbaycan tacirləri Avro­ Azərbaycan tarixinortaəsrlərdənbaşlayaraq Belə ki,buyol Azərbaycan torpaqlarınıRus Ən irişəhərlər–Bərdə,Dərbənd,Gəncə,Şamaxı, hüm roloynayırdı. Avropa ölkələrində tandan, Çindən, İraqdan, tandan, Çindən,İraqdan, - də düzəldilmişdi [8,63]. Şərq tacirləri həmin də düzəldilmişdi[8,63].Şərq tacirlərihəmin şəhərlərdəki bazarlardaonlar üçünxüsusicərgələr lensk, habeləNovqorodda məskunlaşırdılar. Bu gələn Şərqtacirlərininəksəriyyəti Kiyev, Smo- ölkələrə gedirdilər. HəmindövrlərdəRusdövlətinə nümayəndələri idilər. Onlarburadandigərxarici ci tacirlərinəksəriyyəti Yaxın Şərqölkələrinin yi kimi,həmindövrlərdəRusiyayagələnxari­ ilə həytakeçirilirdi. Yazılı mənbələrinsübutetdi­ səviyyədə inkişafetmişbirşəhəridi. Moskva Rusdövlətindəticarətdəənyüksək rolu vardı. Təsadüfi deyildiki,XV əsrinsonlarında qəbul edilən”Moskvanınmüstəsnadərəcədəböyük xalqı tərəfindənqeyri–rəsmisurətdəpaytaxtkimi ticarət əlaqələriningenişlənməsindəXV əsrdə“rus matik əlaqələrgenişlənməyəbaşladı.Rusdövlətiilə ölkə ilətəkcəticarət–iqtisadiyox,həmdədiplo- Mərkəzləşmiş Rusdövlətiyaranandansonraisəbu ölkə iləəlaqələrikortəbiişəkildəhəyatakeçirilirdi. dövləti yaranmadığından Azərbaycan tacirlərininbu nurdular. Həmindövrlərdəvahid,mərkəzləşmişRus göndərdikləri silahlıdəstələrtərəfindənqarətolu- ticarət karvanlarıeləhəminfeodalhakimlərinin Dərbənddən keçərəkRusiyayaistiqamətlənən şimal –qərbindən,Dağıstandan,Qaraqaytakvə di. Beləki,birçoxhallardaXəzərdənizinin əlaqələrinin dahadagenişlənməsinəimkanvermir Lakin həmindövrdəfeodalpərakəndəliyiticarət Azərbaycanın Rusiyailəəlaqələridavamedirdi. gəmilərinin üzdüyünüqeydedir. olmuş MarkoPolo,hətta,XəzərdənizindəGenuya həmin əsrinsonlarında–ikidəfə Azərbaycanda etdiyini sübutedir. XIIIəsrin70–ciillərindəvə tacirlərlə yanaşı,avropalılarındaqızğınticarət şəhərlərində müxtəlifŞərqölkələrindəngəlmiş XIII əsrinIIyarısınaaidməlumatları Azərbaycan gəlmişkən məşhuritalyansəyyahıMarkoPolonun edən italyantacirləriaparıbçıxarırdılar. Yeri mərkəzlərinə Avropa –Şərqticarətindəvasitəçilik Şampan yarmarkalarınavəQərbinbaşqaticarət canlanmasında mühümroloynayırdı.Həminmalları əsrlərdə FransadakıməşhurŞampanyarmarkasının çalar, bəzəkşeyləri,ədviyyatvəs.hələXII–XIII satırdılar. MüxtəlifŞərqmalları-ipək,pambıqpar məhsulları Qərbölkələrindəqat–bahasına qaş vəbaşqaŞərqmallarıalır, sonraisəhəmin ipək, müxtəlifədviyyatməhsulları,nadirdaş– Şərq və Qərb mallarının tranziti Rusiya vasitəsi Şərq vəQərbmallarınıntranzitiRusiyavasitəsi Nisbətən sonrakıdövrlərdə,XV əsrdədə - ­ GEOSTRATEGİYA dövrlərdə Tver və Moskva kimi şəhərlərdə də geniş olmuşdur ki, o dövrlər üçün onlar xüsusilə yüksək miqyasda məskunlaşırdılar. qiymətləndirilirdi. XV əsrin II yarısında Şirvandan olan səfir V. Papinin rəhbərliyi altında göndərilmiş və tacirlər rəsmi diplomatik tapşırıqlarla tez-tez nümayəndə heyəti Rus dövlətinin ümumiyyətlə Moskva sarayının qonaqları arasında olurdular. Şərq ölkələri ilə münasibətdə ilk diplomatik addım Həmin qonaqlar arasında ən çox azərbaycanlı hesab olunur. Diplomatik heyətlərin mübadiləsinin tacirlər olurdular ki, bu da həmni dövrlərdə Xəzər baş tutması çox güman ki, Şirvanşah Fərrux dənizinin qərb sahillərindəki münasib limanların Yasarın digər şərq ölkələri rəhbərlərindən daha və xam ipək istehsalının əsasən burada yerləşməsi əvvəl mərkəzləşmiş Rus dövlətini qəbul etməsi ilə bağlı idi. Göstərmək yerinə düşərdi ki, hələ XV və gələcəkdə onun cənub, Şirvanın isə şimal əsrin II yarısından Fərrux Yassarla III İvan arasında sərhədlərinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsində səfirlər mübadiləsi olmuşdur. Moskva knyazlığının mühüm şərt olacaq dostluq və ittifaq yaratmağı Qafqaz ölkələri ilə olmuş əlaqələrinin ən mükəmməl təklif etməsi ilə bağlı olmuşdur. tədqiqatçılarından hesab edilən S. A. Belokurov da Bundan başqa Xəzərin qərb sərhədlərində kifayət bu barədə danışarkən göstərir ki, bizim arxivlərdə qədər böyük və məhsuldar ərazini tutmuş müstəqil Moskva dövlətinin Qafqaz ölkələri ilə daha əvvəllər Şirvanşahlar dövləti ilə ittifaq gələcəkdə Rus olmuş ticarət əlaqələri haqqında məlumat yoxdur. dövlətinə əlverişli satış bazarı və lazımi malların Belə ki, III İvanın vaxtında ticarət və diplomatik alınması yeri kimi çox lazım idi. əlaqələrlə məşğul olan ayrıca bir təşkilat olmamışdır. İlk səfirlər mübadiləsindən sonra bu iki dövlət Belə məsələləri Böyük Knyaz və Boyar Duması, arasında ticarət əlaqələri daha da genişlənmişdir. şərq ölkələrində isə şah və onun saray əhli həll Danışılan dövrdə tacirlər çox vaxt həm də “böyük edirdi. səfir” funksiyasını yerinə yetirirdilər. Məlumdur ki, Azərbaycandan Moskva dövlətinə ilk səfirlik V. Papinin nümayəndə heyətində Tver taciri Afanasi 1465 –ci ildə Şirvanşah Fərrux Yasar tərəfindən Nikitin də olmuşdur. O, digər tacirlərlə Azərbaycana Həsən bəyin rəhbərliyi ilə göndərilmiş nümayəndə gəlmiş, sonra isə daha cənub ölkələrinə getmişdir. 131 heyəti hesab edilir. Bu nümayəndə heyəti ilə III Onun keçib getmiş olduğu yol boyu gördüklərini İvan hökuməti arasında hədiyyələr mübadiləsi qələmə alması, “gündəlik” tutması, XV əsr də olmuşdur. Əlbəttə, burada əsas məsələ heç də hadisələri haqqında məlumatların (yerli təbii sərvət, hədiyyələr mübadiləsi deyildi. O vaxtlar bu iki o dövrdə ticarətin aparılması qaydası, şəhərlərin dövlət arasında müzakirə edilən məsələlərdən vəziyyəti və s.) zamanamıza qədər gəlib çıxmasında biri də XV əsrdə Qızıl Orda dövlətindən ayrılmış çox mühüm rol oynamışdır. Həştərxan xanlığına qarşı ittifaq yaratmaq olmuşdur. V. Papinin nümayəndə heyətinin tərkibində XV əsrin 60–cı illərində bu iki ölkə arasında olmuş tacirlərin bir qismi Dərbənd yaxınlığında olmuş səfirlər mübadiləsi Azərbaycan – Rus rəsmi qarət olunur və əsir götürülürlər. Lakin Şirvanşah əlaqələrinin yaranmasının əsasını qoymuşdur. Fərrux Yassarın qətiyyətli tələbi ilə qaytaq hökmdarı Lakin təəssüflər olsun ki, İran tarixçiləri bu səfirlər Xəlil bəy tərəfindən azad edilirlər. Bu fakt da bir mübadiləsi haqqında susurlar. Onlar nədənsə yalnız daha sübut edir ki, Şirvanşah Rus çarının timsalında Qızıl Orda dövlətinə qarşı ittifaq bağlamaq üçün düşmənlərinə qarşı mübarizədə öz müttəfiqini Marko Polonun rəhbərliyi altında olan nümayəndə görmək istəmişdir. Buna görə də “kafir” rusları heyətinin Uzun Həsənin sarayına gəlişini Rusiya “müsəlman” qaytaq həkmdarından qətiyyətlə tərəfdən bu sahədə atılmış ilk addım kimi qəbul müdafiə edir. edirlər. Bir qədər sonra, 1472-ci ildə isə, Böyük Mos­ Qeyd etməliyik ki, Həsən bəyin rəhbərliyi kva knyazı III İvanın adından Marko Rossonun­ (rus altında nümayəndə heyəti knyaz III İvan tərəfindən Mark) başçılığı altında Ağqoyunlu hökmdarı Uzun çox yüksək səviyyədə qarşılanmış və növbəti il V. Həsənin sarayına nümayəndə heyəti göndərilir. Papinin rəhbərliyi altında Şirvanşahlar sarayına Onun haqqında o dövrlərdə Uzun Həsənin sarayında Rusiya nümayəndələri çox qiymətli hədiyyələrlə olmuş Venetsiya nümayəndəsi Ambrocco Kontarini gəlmişlər. Təkcə onu demək kifayətdir ki, hədiyyələr də məlumat verir [10,173]. Venetsiyalılar hələ XIV arasında 90 şunqar (şahinin bir növü) quşu da - XV əsrlərdə Cənubi Qafqaz ölkələrinə tez – tez 132

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) olur [4,30].Cenkinsondan sonra Azərbaycana Abdulla xanınlazımisənədləri imzalmasınanail aparılmasını maddicəhətdən məqsədəuyğunsayan A. Cenkinsonxamipəyin Rusiyavəİngiltərəyə yanaşırdılar. Lakin 1563–cüildəŞamaxıyaqayıdan ticarət yolun­ məqsədi iləKiçik Asiyanı dolanaraq Volqa –Xəzər Osmanlı Türkiyəsi Səfəvilərin Avropa iləticarət istəməyən I Təhmasib tərəfindənmənfiqarşılanır. müqaviləsi bağladığınagörəonuqıcıqlandırmaq təklifi Osmanlı Türkiyəsi ilətəzəlikcəsülh edir. Onların Volqa –Xəzərticarətyoluhaqqındakı səfərdə onunMoskvayagöndərdiyielçimüşayiət dir. Abdulla xanıngöstərişiilə A. Cenkinsonubu A. CenkinsonQəzvinə,I Təhmasibin yanınage- almaq istəyir. Lakinistədiyinənailolmadıqda və Şirvanhüdudundaticarətetməküçünrazılıq Şamaxıya çataraq Abdulla xanınqəbulunadüşür yola düşür. 18avqust1562-ciildə A. Cenkinson bərabər Şirvanbəylərbəyininnümayəndəsidə dövlətinə getməküçünrazılıqaldıqdaonunla Türkiyəsinə qarşımüttəfiqəldəetməkcəhdiidi. xanlığının vassalasılılığındaolduğuOsmanlı cənub sərhədlərinidaimtəhlükədəsaxlayanKrım vahid mərkəzləşmişdövlətəçevrilmişRusiyanın haqqında göstərişverir. Bu,həmdəozamanlarartıq inkişaf etdiyiŞirvanlasıxticarətəlaqələriqurması ölkə ilə,əsasənipəkçiliyindahayüksəksəviyyədə olduğunu bilənİvanQroznıonabütövlükdəbu Cenkinsonun Səfəvilərdövlətinəgetməkniyyətində Qroznı hökumətindənrazılıqalmaqistəyirdi. A. Xəzər yoluiləŞərqölkələrinəkeçməküçünİvan görüşməsi haqqındaməlumatverir. qəbulunda olarkən Abdulla xanınnümayəndəsiilə təcrübəli kəşfiyyatçı A.CenkinsonİvanQroznının məxsus “Moskva”kompaniyasınınnümayəndəsi, ilə danışıqlaraparmışdı.Bubarədəbizəİngiltərəyə nümayəndəliyini göndərərəkRushakimdairələri hakimiyyətin “başıüstündən”Moskvaya“öz” Şirvanın bəylərbəyi Abdulla xanUstaclımərkəzi yeritməsi iləbağlıidi.Beləki,həmindövrlərdə dövrlərdə deməkolarki,tammüstəqilsiyasət di. Bu,xeylidərəcədəhəmdəŞirvanınhəmin xarici ölkələrləəlaqələridavamvəinkişafedir kimi Azərbaycan dahaçoxmaraqlandırırdı. gəlirdilər. Onlarıilknövbədəipəkçiliyinməskəni A. Cenkinson Moskva çarı İ. Qroznıdan Səfəvilər A. CenkinsonMoskvaçarıİ.QroznıdanSəfəvilər A.Cenkinson Rusiyaərazisindən,yəni Volqa - XVI əsrdədə Azərbaycanın, xüsusiləŞirvanın dan istifadə etmələrinə qısqanclıqla dan istifadəetmələrinəqısqanclıqla - qədər olandairəniələkeçirmiş oldular. Təxminən keçirilməsi iləOsmanlılar DnestrdənXəzərdənizinə – şərqdənmüdafiəsizqoyurdu. Həştərxanınələ rolunu heçəendirir, Moskvaknyazlığını isəcənub Mərkəzi Asiya xanlıqları arasındakıvasiyəçilik keçməsi iləbərabər, HəştərxanındaSəfəvilərlə Rus –Səfəviticarətəlaqələrininonlarınixtiyarına türklər tərəfindənDərbəndvəBakınıntutulması imkanından məhrumolurlar. Göstərilməlidirki, və buyerlərvasitəsiiləSəfəvilərləəlaqəsaxlamaq lur. Beləliklədəruslar Xəzərin Azərbaycan sahilləri qədər sonraDərbənddəOsmanlılartərəfindəntutu - qərb sahillərinəçıxırlar. 1583–cüildəBakıvəbir qoşunları Azərbaycanı bütövlükdətutaraqXəzərin Müharibənin bumərhələsininsonundatürk müharibənin növbəti,IIImərhələsibaşlanır. maneəyə çevrildi[9,170]. imperiyasının Şərqədoğrugenişlənməsindəciddi yerində SəfəvilərdövlətininyaranmasıOsmanlı XVI əsrinəvvəllərində Ağqoyunlular dövlətinin tutmaq üçünhücumakeçirvəburanıtuturlar. Lakin, 1569-cu ildə Türklər Həştərxanıgüctətbiqetməklə Qafqazdan girməyəimkanverəcəkdi.Bunagörədə Səfəvilərin ərazisinə Azovdan vəKuban–Şimali həm dəOsmanlıvəKrımqoşunlarınagələcəkdə asılı vəziyyətəsaxlamaqdabirvasitəolmalıidi.Bu, geniş miqyasdaəlaqələrsaxlamaqlaonlarıözündən həm dəMərkəzi Asiyanın müsəlmanölkələriilə -Xəzər ticarətyolununeytrallaşdırmaqüçünyox, cür barışabilmirdi. Həştərxanın Rusdövlətininəlindəqalmasıiləheç silah yoxidi.LakinodövrlərdəOsmanlı Türkiyəsi dövrlərdə Səfəvihökmdarınınordusundaodlu o dövrlərüçünkifayətqədərböyükqüvvəidi.O ilə Qəzvinə100top,500tüfənggöndərmişdi.Bu, edərək özününyaxınadamı A. Xoznikovvasitəsi müharibəyə girməsinidaharealvəmümkünhesab girmədi. LakinİvanQroznıSəfəvilərinOsmanlılarla Rus knyazlığıdaOsmanlılarlaaçıqmüharibəyə müharibəni davametdirdiyinəgörədanışılandövrdə imzalandığına, habeləLivoniyaordeniilə Osmanlılar arasında1555-ciildəsülhmüqaviləsi ilə münasibətlərigərgin idi.LakinSəfəvilərlə həm dəMoskvaknyazlığınınOsmanlı Türkiyəsi gəlmişdilər [2,20]. İngiltərə ticarətşirkətlərininbaşqaagentləridə 1578 - ci ildə isə Osmanlılarla Səfəvilər arasında 1578 -ciildəisəOsmanlılarlaSəfəvilərarasında Belə ki,OsmanlılarüçünHəştərxantəkcə Volqa Haqqında sözgedəndövrdəhəmSəfəvilərin, GEOSTRATEGİYA həmin dövrlərdə özbəklərin hücumu nəticəsində 1639 –cu ilə qədər Səfəvilərlə Osmanlılar arasında Səfəvilər Xorasan vilayətini itirdilər. getmış müharibə Azərbaycanın həm iqtisadiyyatına, Həmin dövrlərdə Səfəvilərə rəhbərlik edən həm də Şamaxı, Bakı, Təbriz, Naxçıvan, Ordubad iradəsiz Məhəmməd Xudabəndə ölkə daxilində və s. kimi ticatər - sənətkarlıq mərkəzlərinə çox heç bir dəstək tapa bilmədiyindən kömək üçün böyük zərbə vururdu. Lakin bütün bunlara baxmya- Moskva dövlətinə müraciət edir. Moskva dövlətinə raq XVII əsrə aid sənədlərlə tanış olduqca Təbriz, bu məqsədlə Hadı bəyin rəhbərliyi ilə göndərilmiş Ərdəbil və Şamaxı kimi şəhərlərdə xam ipəyin geniş nümayəndə heyəti ruslara osmanlılara qarşı miqyasda istehsal edilməsini və onun Rusiya, eləcə müharibədə uğurlu kömək müqabilində Dərbənd və də Avropanın müxtəlif şəhərlərinə ixrac edildiyinə Bakını bu iki şəhər arasındakı sahil zolağı ərazilərlə əmin oluruq [6,96]. birlikdə əbədi olaraq onlara güzəştə gedəcəklərini XVII əsrin əvvəllərində isveç – polşa bildirirdi. Hadı bəyin bu təklifi ruslar üçün çox müdaxiləsindən sonra özünə gələn Rusiya Qafqaz cəlbedici olduğundan rus çarı bu nümayəndə uğrunda daha fəal mübarizə aparmağa başladı. heyətinin yolda kazaklar tərəfindən qarətə məruz Gürcü çarlığı ilə əlaqə yaradan rus çarı tezliklə qaldığını biləndə, hətta təcili olaraq günahkarları Qafqazda mühüm amil olan erməni tacirlərini tapdıraraq onları sərt şəkildə cəzalandırmışdı. öz tərəfinə çəkmək, eləcə də Şamaxı bazarını və Lakin Hadı bəyin başçılığı altında nümayəndəlik Cənubi Qafqazın ticarət mərkəzi olan şəhərləri ilə Moskvada olarkən Səfəvilərdə dövlət çevrilişi baş əlaqə yaratmaq üçün əhəmiyyətli addımlar atmağa vermiş və hakimiyyətə I Şah Abbas gəlmişdi. O başladı. Göstərilməlidir ki, bu barədə F. Kotovun, A. vaxtlar Şəfəvilərin təklifi rusiya tərəfini o qədər Olearinin, Y. Streysin, A. Suxanovun, Ş. Şardenin, maraqlandırırdı ki, tezliklə Fyodor İvanoviç E. Çələbinin maraqlı məlumatları vardır. XVII əsrin tərəfindən Q. P. Vasilçikovun başçılığı altında 20 –ci illərindən başlayaraq azərbaycanlı tacirlərin Səfəvilərlə danışıqlar aparmaq üçün nümayəndə Rusiyaya səfərləri daha da artmışdı. Onlarla birlikdə heyəti göndərildi. Deyilməlidir ki, Vasilçikovun buraya sənətkar ustalar da gəlir və onların bəziləri başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti Qəzvinə gəlib həmişəlik Rusiyada qalırdı. 1626 –cı il martın 133 çatana qədər Səfəvilərdə hakimiyyətə artıq I Şah 26 –da Rusiya Gömrük divanxanasının dəftərində Abbas gəlmişdi. Q. P. Vasilçikov Hadı bəyin Fyo- edilmiş qeydlərdən bəlli olur ki, buraya azərbaycanlı dor İvanoviçə etdiyi təklifi I Şah Abbasa çatdıranda tacir Xəlil Mahmudov kirşələrlə Moskvaya 14 tay şah bildirmişdi ki, o, Dərbəndi, Şamaxını və Bakını meşin və qumaş, 5 kirvənkə ənlik, 374 kindək (ipək ruslara yalnız o şərtlə güzəştə gedə bilər ki, adı parçadan geyim), 3 kisə başqa mallar gətirmişdilər çəkilən şəhərlər yalnız onların silahı ilə alınsın. Əgər [2,20]. bu şəhərlər şah ordusu tərəfindən alınacaqsa, onda O dövrlərdə Azərbaycanda saxsı qablar onların rusiya tərəfinə keçməsindən söhbət belə gedə istehsalında da çox yüksək nailiyyətlər qazanılmışdı. bilməz. Təsadüfi deyildir ki, indi də Dövlət Ermitajında o 1590-cı ildə isə Şah Abbas Osmanlılarla alçaldıcı dövrə aid Azərbaycanda hazırlanmış çoxlu miqdarda İstanbul müqaviləsini imzaladı ki, nətəcədə də yüksək keyfiyyətli saxsı qablar nümayiş etdirilir Xalxal, Qaradağ, Ərdəbil və Zəncandan başqa [5,94]. bütün Azərbaycan Osmanlıların əlinə keçdi. Türklər 1639-cu ildə Qəsri-Şirin müqaviləsi imzalanan­ dərhal burada möhkəmlənmək üçün bütün lazımi dan sonra Səfəvi-Osmanlı münsibətlərində sülh işləri görməyə başlayırlar. Bu vaxtlar rus dövlətinin dövrü başlandı. Bununla əlaqədar olaraq Səfəvilərdə Səfəvilərlə münasibətləri daha geniş miqyasda dinc quruculuq dövründə iqtisadiyyatda canlanma davam edirdi. Təsadüfi deyildir ki, Vasilçikovun özünü qabarıq şəkildə göstərirdi. Bu baxımdan missiyasından sonra bura 1594 – cü ildə A. D. Zve- Şamaxının da rolu ipəkçiliyin mərkəzi kimi getdikcə niqorodskinin rəhbərliyi altında nümayəndə heyəti artırdı. Təsadüfi deyildir ki, həmin dövrlərdə, 1633- göndərilir. Göstərilməlidir ki, Şirvanın Osmanlılar cü ildə Qolşteyn səfiri Bruqeman Moskva dövlətinin tərəfindən tutulması, Şirvanın xam ipəyinin Avropa qarşısında Dağıstanın, Azərbaycanın və Gilanın ölkələrinə Volqa – Xəzər yolu ilə yox, Aralıq dənzi Xəzər sahillərini özünə birləşdirilməsi məsələsini sahillərindəki limanlar vasitəsilə aparılması Rusiya qoymuşdu. Lakin həmin dövrlərdə Moskva büdcəsinə çox böyük zərbə idi. Digər tərəfdən isə knyazlığı Xəzər sahili vilayətləri birləşdirmək 134

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) Bir çox tarixçilərin fikrincə Rusiya və Səfəvilər Bir çoxtarixçilərinfikrincə RusiyavəSəfəvilər rus çarı8maddədənibarət müvafiqsənədimzalayır. büdcəsinə çoxböyükgəlir gətirərdi.Bundansonra yolu iləhəyatakeçirərdilər ki,budarusknyazının Qərbi Avropa iləticarətəlaqələrini Volqa –Xəzər loviç müvafiqşəraityaradarsaermənitacirləri həyata keçirirdilər[4,40].Əgər Aleksey Mixay- Avropa ilə ticarətəlaqələrini Türkiyə vasitəsilə rus çarınabildirirlərki,buvaxtaqədəronlarQərbi verilməsini istəyirlər. Onlarbumüraciətlərində edərək onlarayüküdaşımaqüçüntranzithüququ kompaniyası rusçarı Aleksey Mixayloviçəmüraciət fərmanı imzalayır. ayloviç ermənitacirlərinəgüzəçtlərinəzərdətutan keçərkən güzəştləristədilər. RusçarıFyodorMix- Qərbi Avropaya getməküçün Volqa –Xəzəryoluilə ermənilər rusçarınınyanınanümayəndəgöndərərək saldırmışdı. BirqədərsonraXaçikinbaşçılığıaltında Kələntər Xaçikinbaşçılığıaltındaayrıcabirməhəllə sürgün”dən sonraİsfahandaermənitacirləriüçün [7,85]. EləcədəŞah Abbas odövrlərdə“böyük seçilən ermənitacirlərinəçoxgüzəştləredirdi Qərbi Avropaya getməsiüçünbuişlərdəxüsusilə gələn ticarətyollarınınRusiyaərazisindənkeçərək dövrlərdə indikikimiRusçarıSəfəvilərtərəfdən mis, aşılanmışdəri,mexvəs.gətiribsatırılar. O – sarayları,mağazalarıvaridiki,buradaqalay, göstərilir ki,Moskoviyalılarınburadaböyükkarvan olduğu bildirilir[7,85].Məktublardadahasonra ilə ticarətedəntacirlərinböyükanbarlarının məktublarında buşəhərdəMoskoviyavə Türkiyə illərində Şamaxıdayaşayanyezuitmissionerlərinin olurlar. Təsadüfi deyildirki,XVIIəsrin80-90-cı burada gömrüksüzticarətetməkhüququnamalik çarının vermişolduğufərmanagörəsəfəvitacirləri hüququna malikoldular. Eləcədəhəmindövrdərus dövləti ərazisindəgömrüksüzticarətetmək əhəmiyyətli güzəştlərəgörəonlarbütünSəfəvi – cüildəşahII Abbasın rustacirlərinəbirsıra inkişaf etdirməkdəmaraqlıidilər. Beləki,1664 Səvəfilər qarşılıqlısurətdəticarətmünasibətlərini mürəkkəbləşdirəcək hadisələrdənçəkinirdilər. sülh şəraitindəyaşamağaçalışırvəmünasibətləri –Azərbaycan, xüsusilədəŞirvanbəylərbəyiRuslarla xəttini götürmüşdü.Həmindövrlərdəyerlihakimlər ticarət –iqtisadivəsiyasinüfuzdairəsindəsaxlamaq haqqında yox,CənubiQafqazvəDağıstanıöz 1666 –cı ildə isə ermənilərə məxsus yeniculfa 1666 –cıildəisəermənilərəməxsusyeniculfa Həmin dövrlərdəhəmRusknyazlığı,də nücum elmininmərkəzinə çevrilmişdi. Ticarətin Qazanda (Təbrizdə)tikilmiş rəsədxanalarŞərqdə rəhbərliyi ilətikilmiş,həmçinin XIV əsrdəŞam– açıldı. 1259–cuildəMarağada Nəsirəddin Tusinin mədrəsəsindən sonraŞərqdəikincialiməktəb – XIV əsrlərdə Təbrizdə BağdadınNizamiyyə Təsadüfi deyildirki,məhzhəmindövrlərdəXIII əhəmiyyətli nailiyyətlərqazanmağaimkanverdi. incəsənət, ədəbiyyatvəs.sahələrdədəbirsıra isə sonnəticədəsənətkarlıq,eləcədəmədəniyyət, eləcə dədigər Avropa ölkələriiləticarətəlaqələri oynadı. Nisbətənsonralar Azərbaycanın Rusiya, sadi vəticarətsahəsindəinkişafınatəkanvericirol tərəfindən aparılanislahatlar Azərbaycanıniqti- ölkələrinə gedirilər. HülakülərdövründəQazanxan ticarət əlaqələrisaxlayır, buradankeçibŞərq tacirlər DərbəndvəBakıvasitəsiilə Azərbaycanla Belə ki,Şərqi Avropa və Volqaboyu ölkələrinin mədəni cəhətdəninkişafaçoxgüclütəkanolmuşdur. adı çəkilənölkələrüçünictimai–iqtisadi,siyasivə aparılan ticarətəlaqələrihəm Azərbaycan, həmdə eləcə dəburadankeçməklədigər Avropa ölkələriilə ki, ortaəsrlərinəsasəndönəmindəRusiyailə, gəmilərini dahadaqüvvətləndirməklazımdır[2,22]. gəmilərini tərifləyir, bildirirdilərki,gələcəkdərus A. Kitçinvə A. EdvardsXəzərdənizindəüzənrus tacirləri gəlirdilər. İngilistacirlərindənR.Conson, Bakıya vəbaşqaşəhərlərədaimdəstə-rus etməyə başlamışdır. Artıq Həştərxandan Dərbəndə, arasında ticarətəlaqələridahayüksəksürətləinkişaf görə dəRazinüsyanıyatırıldıqdansonrabuikiölkə Səfəvi dövlətləriarasındaticarətəmaneolurdu.Ona rus kazakdəstələrininquldurluqhərəkətlərivə ki, həmindövrlərdəS.Razininbaşçılığıaltında sahilində inşaedilmiş“Oryol”olur. Göstərilməlidir tərəfindən XVIIəsrin60–cıillərindəOkaçayinin olaraq Hollandiyadandəvətolunmuşmütəxəssislər Bu məqsədləyaradılanilkrushərbigəmisixüsusi xüsusi dənizdonanmasıyaratmağaməcburoldu. mane olurdularki,bunagörədətezliklərusçarı dur dəstələriXəzərdəticarətəlaqələrinininkişafına [4,41]. Lakinbirsıraamillər, xüsusiləkazakqul- möhkəmlənmək üçünbirvasitəkimibaxmışdır Cənubi QafqazdavəSəfəvilərərazisindəqalıb müqaviləsinə (oxu:ümumiyyətləerməniamilindən) etmişlər. Rusdövlətiermənikompaniyasıiləticarət tacirləri şahındiplomatiknümayəndələrikimiçıxış arasında diplomatikəlaqələrinqurulmasındaerməni Yuxarıda dediklərimizəyekunvuraraqdeməliyik GEOSTRATEGİYA inkişafı, tacirlər üçün keçib – gedəcəkləri yollar 4. Алиев Ф. М. Азербайджано-русские vacib rol oynadığına görə coğrafiya elmi də xeyli отношения, ч. – Баку, Элм, 1985. – 173 стр. inkişaf etdi. Tezliklə bu sahədə Z. Qəzvininin, H. 5. Гейдаров М. Х. Ремесленное производство Qəzvininin, Ə. Bakuvinin bir sıra sanballı əsərləri в городах Азербайджана в ХVII вв. Баку, 1967, meydana gəldi. Dilçilik sahəsində Hinduşah Наука, 199 с. Naxçıvani və onun oğlu Məhəmməd Naxçıvaninin 6. Гейдаров М. Х. Социально – экономические əsərləri elmi dövriyyəyə daxil oldu. Təsadüfi dey- отношения и ремесленные организации в городах ildir ki, elə həmin dövrlərdən də “Azərbaycan dili” Азербайджана в ХIII – ХVIII вв. Баку, Элм, 1987, termini işlənməyə başlandı. XIII əsrdə Həsənoğlu 212 с. Şeyx İzzətdinin ilk dəfə Azərbaycan, eləcə də 7. Гейдаров М. Х. Торговля и торговые связи fars dillərində divanlar yaratmasını isə ticarət, Азербайджанa в поздном средневековье. Элм, sənətkarlıq və mədəniyyətin inkişafının ən yüksək 1999. -168 с. səviyyədə təzahürü hesab etmək olar. 8. Гусейнов А. Азербайджано – Tarixin nisbətən sonrakı dövrlərində - XVI – русские отношения XV – XVII веков. АН XVII əsrlərdə də ticarət və sənətkarlığın inkişafı Азербайджанской ССР, Баку, 1963, 226 с. ilə paralel surətdə mədəniyyət sahəsində də bir 9. Махмудов Я. Азербайджан и Европа. sıra əhəmiyyətli nailiyyətlər əldə edildi. Belə ki, Дипломатические отношения в средние века. XVI əsrdə Təbrizdə böyük bir kitabxana açıldı. I Москва, 2010. 400 стр. Şah İsmayıl isə Marağa rəsədxanasını bərpa etmək 10. Сборник статей по истории по üçün məşhur riyaziyyatçı və astronom Qiyasəddini Азербайджана. Вып. 1. Издательство АН Аз. Marağaya göndərmiş və bərpa işləri başlanmışdı. ССР. Баку, 1949. 226 стр. Filosof Həqirinin, şair Rəhmətinin, I Təhmasibin və I Şah Abbasın saray tarixçiləri olmuş Həsən bəy Açar sözlər: Azərbaycan, Rusiya, Avropa, iqtisadi Rumlunun, İsgəndər bəy Münşinin bir sıra qiymətli əlaqələr, siyasi əlaqələr əsərləri də məhz bu dövrlərdə meydana gəlmişdi. 135 Həmin dövrlərdə mədəniyyət sahəsində bir sıra РЕЗЮМЕ digər nailiyyətlər də əldə edilmişdir. В этой статье говорится о взаимоотношениях Əlbəttə, mədəniyyət sahəsində yuxarıda Азербайджана с Европой и Россией göstərilən bütün nailyyətlər ilk öncə ticarət в средневековье. В средневековье как və sənətkarlıq sahəsində əldə edilmiş Азербайджан играет для России и Европы, так müvəffəqiyyətlərlə bağlı idi. Çünki adı çəkilən и эти страны играли для Азербайджана важную sahələr bir- biri ilə qırılmaz surətdə bağlıdırlar. Qeyd роль которые обосновывается конкретными edilməlidir ki, Rusiya və qərb ölkələri ilə əlaqələr фактами. nəticəsində təkcə Azərbaycan yox, adı çəkilən ölkələr də qarşılıqlı şəkildə faydalanırdılar. Belə ki, Ключевые слова: Азербайджан, Россия, Moskva Kremli də belə hesab edilir ki, Şamaxılı Əli Европа, экономические отношение, Kərim tərəfindən tikilmişdir. Elə Kreml sözünün политические отношение. də Əli Kərimin adından yarandığı hesab edilir. (Eli Kerim, - Kerim – Kreml). SUMMARY This article deals with the relation of Azerbaijan between Russia and European countries, In the Mid- İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI dle ages, Azerbaijan had a great role in Russia and 1. Aşurbəyli S. Şirvanşahlar dövləti. Bakı, European countries in the Middle ages and at the Azərnəşr, 1997, 408 səh. some time the countries named played a great role 2. Quliyev Ə.N. Azərbaycan – Rusiya for Azerbaijan and there are a lot of concrete facts münasibətləri tarixindən. Bakı, 2015, “Renessans – about this relation, A” Nəşriyyat Evi, 56 səh. 3. Mahmudov Y. Azərbaycan diplomatiyası. Bakı, Key words: Azerbaijan, Russia, Europe, finacial Təhsil, 2006, 416 səh. relution, political relation 136

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) века до 1905 года 20 прошений поступило На имяКазанского губернатора с60-хгг.XIX на родном языке, успехом. инеувенчались так многочисленные попыткиихсоздания прессы на каксибирские татары, так несмотря именно крымские,поволжские, оренбургские, приветствовали Издание еепервыми радостно тюрко-мусульманской (2). журналистики начало нетолько азербайджанской, ноивсей Российской империи.Этимбылоположено первой газетой натюркском языке во всей Зардаби вБаку в1875г. «Экинчи»явилась газета языке органапечати. Изданная Гасан беком отсутствие напонятноммасс являлось дляних Одним изглавных народных тормозов прогресса этом важную играла роль. отношении пресса женщин. В запросвещение и вособенности боролись массовое просвещение, завсеобщее цели. Сторонники движения джадидизма религиозно-культурные ипросветительские этапе своего перед развитияставило собой Российской империи,которое наначальном обще-мусульманского движения народов этого периода является неуклонное созревание и чаяниянынешнейжизни.Особенностью объединяли проблемы общиецели,потребности, Существуя врамках единого государства их схожие черты, происходило взаимовлияние. развития печати, литературы, иимелво многом предопределило общийход истории процесса Российскойв составе империинесколько татарского народов. Нахождение двух народов печатного дела,как уазербайджанского, и так важным этапомтем, явилось вистории развития газетначалонациональных XXвека, между мусульман вделепечатания ивыпуска со стороны царскихчиновников вотношении В НАЧАЛЕ XX ВЕКА (ДО 1917 Г.). 1917 (ДО ВЕКА XX НАЧАЛЕ В СВЯЗИ В ОБЛАСТИ ПЕЧАТИ АЗЕРБАЙДЖАНО-ТАТАРСКИЕ Несмотря на всяческие противодействия навсяческие Несмотря этому вся поволжская икрымско-татарская различия рода, племениитерритории. Благодаря всех тюркских народов вдухе единства, без цельювоспитание своей ставила России, иевропеизациимусульманделе просвещения с.66). Газета неоценимуюроль сыграла в на тюркском языке вплоть до1905г. (29, долгое времябылаединственным изданием печатном делемусульман газета Эта России. с 1883г. прорывом Издание газетыстало в И.Гаспринский издавал вБахчисарае (Крым) которую крымско-татарский просветитель «Тарджуман»газета («Переводчик»), мусульманроссийских являлась татарская время единственным печатным органом всех лишь незначительное влияние (4,c.53).Нато знающего русского языка онимогли оказать большинства безграмотного не населения, культурныеобщественные деятели,нодля состатьямигазетах часто выступали передовые буржуазии выходили нарусском языке. В издававшиеся насредства азербайджанской идругие, «Каспий», «Бакинскиеизвестия» отсутствовали газетыдлямусульман. Газеты и «Кешкюль», вАзербайджанепрактически печатных изданий —«Зия»,«Зия-и-Кавказия» закрытия ипоследовательного закрытиядругих властями. ее российскими После закрыта мусульман Нов1877г. России. была газета значительнуюсыграла роль впросвещении единственная тюркоязычная «Экинчи» газета на татарском языке (31,с.757).Вэтот период стороны цензуры запериодическими изданиями издателей, то наневозможность контроля со отказом, ссылаясьто наякобы некомпетентность однако правительственные органы отвечали периодические издания народном языке, разрешитьиморганизоватьтатар спросьбой Института Историиим.А.А. Бакиханова ШАРИФЗЯНОВА НИГЯР азербайджано-российских связей» УДК 727/479.243/«94-99» Диссертант отдела «История НАНА GEOSTRATEGİYA интеллигенция пропитывалась идеей единства, они разделились на две группы – сторонников этот же дух проникал и на Кавказ (35, с.22). На усули-кадим и сторонников усули-джадид. её страницах печатались видные представители Приверженцы старого метода обучения, хотя мусульманской интеллигенции, в том числе и не все, оспаривают необходимость владения и азербайджанские, такие как Н. Нариманов, знаниями (26). Н.Б. Усуббеков, Ахмед бек Агаев и многие Революция 1905 г., провозгласив другие. Насиб-бек Усуббеков работал в конторе демократические принципы дала мощный и редакции «Тарджуман», вместе с сыном и толчок для развития печатного дела мусульман. дочерью И.Гаспринского. Насиб-бек Усуббеков Рассматриваемый период характеризуется в эти годы активно участвовал в литературной и небывалой активизацией российских мусульман культурной жизни крымских татар (3). в печатном деле, и прежде всего, национальной Ввиду отсутствия органов печати на родном азербайджанcкой и татарской периодической языке до 1905 года многие представители печати. татарской интеллигенции вынуждены были Татарские работники печати и изданий публиковать свои статьи в имеющихся активно участвовали и помогали в развитии тюркоязычных изданиях. Одной из таких газет азербайджанской печати. Сразу же после первой стала «Шарги Рус», выходившая в Тифлисе с русской революции А.Топчибашеву Кавказским конца марта 1903 г., редактором которой являлся наместником было разрешено издание газеты М.Шахтахтинский. Именно здесь татарский «Хаят» в Баку на татарском (азербайджанском) писатель Шакир Мухаммедов и татарский языке. В создании газеты принимали участие публицист Камиль Тухватуллин обогатили все лучшие мусульманские силы из числа опытом свою публицистическую деятельность. пишущих мусульман Кавказа, Крыма, Казани. В Последний уже в 1904 году в Уральске создает виду отсутствия достаточного опыта и нехватки литературно-политический журнал «Аль- кадров в сфере журналистики их привлекали для гаср-аль-Джадид» (8), а в 1905 году являлся работы в печатных изданиях (12). Газета «Хаят», 137 издателем и редактором газеты «Фикер». Были выходившая в Баку с 7 июня 1905 год по 3 найдены многочисленные публикации Шакира сентября 1906 г. сыграла важную роль в развитии Мухаммедова в газете «Шарги Рус» за 1903- азербайджанской национальной печати. Она 1904 гг. Он печатался под собственным именем, явилась первой газетой среди мусульманского а также под псевдонимом «Татар углы» («Сын населения Кавказа, а в Крыму была вторым татарина») (5). В архиве Института языка печатным органом после газеты «Тарджуман» (1, и литературы им. Г.Ибрагимова Академии c. 229). Наук Республики Татарстан хранятся письма Как в азербайджанской, так и в татарской Ш.Мухаммедова адресованные редактору газеты периодической печати систематически «Шарги-Рус». Из их содержания известно, освещались события из жизни двух народов. что Ш. Мухаммедов не только вел активную В газетах имеются различные сведения о публицистическую деятельность с газетой новостях в печатном деле и появлении новых «Шарги-Рус», посредством которой стремился газет и журналов. Так, в газете «Каспий» высказать свою точку зрению по отношению сообщается о том, что в Оренбурге будет к происходящим событиям в обществе, но выходить новый татарский журнал «Шура» и являлся постоянным ее подписчиком (6, («Совет»), редактором которого будет Рза-Эддин с.7 ). В газете «Шарги-Рус» публиковались Фахреддинов (15). Там же в последующих известия о положении мусульман России, номерах сообщается о том, что получен первый Туркестана, Сибири, и, так как Ш.Мухаммедов номер журнала и в передовой статье определяя писал из Оренбурга, то сообщал о положении направление издания, редактор надеется на то, оренбургских мусульман. Первая из его таких что он станет путеводителем и воспитательным статей была опубликована в 96 номере за 1903 советом для своего народа. Также в татарском год. В данной статье Ш. Мухаммедов пишет журнале прискорбно упоминается о том, что о том, что в Оренбурге много мусульман, но потерян азербайджанский журнал «Фиюзат», 138

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) трудам вгазетеобратился спредложением его письмам кнему, атакже литературным достаточно хорошее представление онемпо лично знаком сА.М.Топчибашевым, ноимея В связи сэтимА.И.Ибрагимовнебудучи нашла быболее широкийкруг читателей. мусульманамиэтих населенных районов,она были помещены статьи отражающие интересы мысль отом, газеты бынастраницах что если Оренбург, Астрахань идр.Онтакже высказал башкиры, киргизыиэтирайоны–Казань, Уфа, элемент –мусульмане, населения т.е. татары, где районахРоссии, в таких преобладающий нет постоянных сотрудников-корреспондентов пишет, втом, что причинакроется что угазеты убеждению, должно он былобыть…».Далее однако широко, так как это, помоему искренно-нераспространена, интересуются русскойслоев интеллигенции, которые этим с укладом жизниэтихмусульман тех передовых среди мусульман атакже России, ознакомления зачатковраспространения культуры ипрогресса благородную «Каспий»«…газета неся миссию Топчибашеву от 29ноября 1904г. отмечал, что Абдрашид ИбрагимоввписьмекА.М. и лидеровобщемусульманского движения и публицист, атакже один изоснователей мусульман Татарский страны. проповедник азербайджанскойраспространению печати среди Университета Казем-бека Мирза (9,с.29-30). тюркского тюрколога ивостоковеда Казанского биографииазербайджанско-была посвящена и тюрко-татарского мира.Одна изстатей замечательных деятелеймусульманского Фахреддиновсам помещал статьи побиографии (азербайджанцев)». Вкаждом номере журнала пережитков идаже закавказских тюрков элементами иборцамипротив феодальных передовымитатарами, ноивсеми либеральными читаться языка, нетолько стал доступности «Шура»вследствие журнал общественный Как отмечал Газиз Губайдуллин «историко- очень скоро приобрелпопулярность. журнал может заменитего (16).Идействительноуже явившийсясобратомжурнал, «Фиюзат» быть высказал снадеждоймысльотом, что новый которого былАлибек Гусейнзаде. Р.Фахреддинов издававшийся в1906-1907гг. редактором Татарские просветители также способствовали мусульмане вместо науки витают в облаках…и С. Айнулов-Ибрагимов говорит отом, что «… газете. Впередовой статье впервом номере развития впервыенашли отражение вэтой народа, демократического атакже вопросы среди мусульман. Свободное волеизъявление задачей прогресса своей распространение издателя Юсуфа Ахмедова. Газета ставит вследствие отъезда изБаку еёредактора- получатьЕё стали взаменгазеты«ЕниИршад», политическая илитературная «Икбал». газета Ибрагимовым начинает издаваться общественно- Симбирской губернии Санатулла Айнуловым- (30,с.180). идентичности у азербайджанцевсобственной национальной функцийсоциальных родного языка иразвитию М.Шахтахтинский призывал красширению в качестве литературного. Вотличие от него тюркскими народами турко-османского языка который былсторонником использования всеми редактора газеты«Тарджуман» И.Гаспринского, являлся М.Шахтахтинский неразделяла позицию «Шарги-Рус»,издателемНо газета которой крымских татар исреднеазиатских народов. мусульманского –волжских, России населения помещатьсястали жизнь статьи освещавшие 1905 г. (13),поинициативе И.Гаспринского изТифлисагазета былапереведена вБаку в «Каспий». Позже вгазете«Шарги-Рус»,когда А.М. Топчибашеву, как редактору газеты среди мусульман,прогресса илично так оказали добрую услугукак делуобщего Ибрагимова иинициатива И.Гаспринского Таким образом, предложение несомненно, А. внимание татар ивызвать корреспондетов (28). «Каспие» игазете«ШаргиРус»,чтобы обратить о том, что напишет вгазете«Тарджуман» о декабря 1904г. И.Гаспринский также пишет письма» (11). ВписьмекА.М.Топчибашеву от И.А. Ахтямова под названием «Уфимские «Инородец» былапомещена первая публикация декабря 1904г. в«Каспие» под псевдонимом газеты «Уральская жизнь»(37,с.43-44).Уже 12 корреспондентом «Самарской газеты»и К тому времениИ.А.Ахтямов уже состоял – сотрудника длявышеназванных районов. (уфимский татарин) вкачестве корреспондента рассмотреть кандидатуру ИбниаминаАхтямова В Баку смарта 1912года уроженцем GEOSTRATEGİYA нельзя жить исключительно духовным миром; издание. Это событие было радостно встречено никак нельзя отделить материальный мир от другими прогрессивными татарскими духовного…». Статья заканчивается словами изданиями. В связи с этим газета «Гюнеш» в «Мы ставим задачей работать в области обоих своем номере поместила статью Мухаммеда миров. Этим путем мы надеемся достигнуть Садига, в которой говорится о том, что пути к культуре и прогрессу» (20). Газета также «закрытие «Бурхани-Таракки» отрыло широкий являлась пропагандистом идеи государственной простор для нападок темных и безграмотных независимости и свободы. На ее страницах эфенди на школы и прочие образовательные публиковались М.Э.Расулзаде, Г.Гаджибеков, учреждения». После длительных обсуждений Н.Нариманов, Г.Джавид, И. Гаспринский и др. татарские представители прогрессивных Таким образом, газета «Икбал» являлась первым кругов и интеллигенции Астрахани создали пропагандистом идей партии «Мусават». С 1914 общество и, обеспечив расходы на год года ее редактором становится М.Э.Расулзаде продолжили издание «Бурхани-Таракки» (22). (39). С 1917 года после закрытия газеты Мустафа Лютфи Ширванский являлся также большинство авторов перешли в газету «Ачыг редактором и издателем газеты «Хамийет» сёз», которая являлась печатным органом партии («Покровительство»). Она выходила на «Мусават». татарском языке с начала 1907 г. в Астрахани В свою очередь, благодаря усилиям (14). Вся деятельность Мустафы Лютфи и как азербайджанской интеллигенции в городах педагога и как редактора газет была направлена России, где компактно проживало мусульманское на пробуждение масс из спячки невежества. население, выходили газеты на родном языке. Н. Нариманов в период ссылки в Астрахань В Астрахани с 1907-1911 гг. на татарском был известен не только как врач, общественный языке издавалась газета «Бурхани-Таракки» деятель и деятель в области театра, но и («Свидетельство прогресса») выходцем из как литератор и журналист. Он часто среди Ширвана Мустафа Лютфи Ширванским. рабочих татар, киргизов и других, читал 139 (14). Кроме того он являлся основателем в массовые лекции, всячески старался помогать Астрахани мусульманского общества «Шураи просвещению народа (23). Весь его период Ислам» и директором мусульманской школы пребывания в качестве ссыльного в течение «Дарульадаб», где обучались мальчики и девочки 5 лет связан с общественно-политической и (27). Все свои знания и силы он направлял культурно-просветительской деятельностью и на борьбу с невежественностью и косностью занимает один из важных периодов его такой представителей реакционных кругов, старался, деятельности. После прибытия в Астрахань в чтобы мусульманские дети приобщались к газете «Бурхани-таракки» появляется статья знаниям и культуре. Не зря руководимая им под названием «Доктор Нариман бек», в школа называлась «Дарульадаб» - «Храм которой дается весьма лестная характеристика культуры». По признанию астраханской газеты Н. Нариманову как общественному деятелю и «Гюнеш» школа являлась родником прогресса врачу. Обращаясь к нему от имени астраханцев, и света (22). Вскоре М.Л.Ширванский из-за газета просит чувствовать Н. Нариманова в призыва к культуре и образованию подвергся Астрахани не ссыльным, а самым желанными гонениям со стороны правящих чиновников. По дорогим человеком (21). Другая астраханская их мнению, чем безграмотнее и невежественнее газета «Идель» также посвятила специальную народ, тем крепче их верноподданнические статью Н. Нариманову, в которой сообщалось чувства. В 1908 году М.Л. Ширванский был о его общественной и литературной освобожден от должности директора школы и деятельности. Едва Н.Нариманов поселился арестован. Редактором газеты стал его земляк в Астрахани, как сразу же развертывает Хабибулла Умар Заде (17). Издававшаяся энергичную просветительскую работу: три раза в неделю газета из-за возникших активно сотрудничает в газетах, занимается финансовых затруднений была закрыта и литературной деятельностью. В эти годы только лишь в 1910 году возобновилось ее в Астрахани издается целый ряд газет, в 140

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) он окончил в1911 году, наего глазах набирало учебы вКазанской учительской школе, которую сотрудничаеттесно Вгоды прессой. сместной библиотекарем, азатем вкачестве и журналиста с Баку, где поначалу онработает учителем и Султан-ГалиеваХайдаргалиевича также связано политического деятеляМирсаида брошюр (33,с.57). тот факт, что издает газета ихввидеотдельных О большой популярности этихстатей говорит борьбы стуберкулезом иего предотвращением. азербайджанском ирусском языках опутях пропагандунататарском,призывал вести с туберкулезом вг. Астрахани», вкоторой статьюпоместил «Коткрытию лигипоборьбе газеты «Прикаспийский край»Н.Нариманов благополучие народных масс. Так в 123-мномере возрождение нации,нотакже изафизическое боролся нетолько задуховное, нравственное масс. (22).Таким образом, Н.Нариманов с болезнями имедицинского просвещения медицины, Н.Нариманова борьбы повопросам этой газетысистематически появляются статьи услуги вмедицинской науке. Настраницах астраханской печати оноказал неоценимые руководил отделом науки. Посредством (33, с.55-56). мусульманскихпротивниками прогресса женщин голос против мулл идуховенства, являющихся женском Н.Нариманов поднимает вопросе» свой служителей культа. Вдругой статье «Ещео мусульманских женщин ивысказывался против статье автор показывает тяжелое положение «Женское образование среди мусульман». Вэтой же номере былапомещена статья Н.Нариманова мусульманский литератор Н.Нариманов. Вэтом знаток мусульманской жизни,популярный мусульманский отдел ичто имбудет руководить что сдекабря вгазетеоткрывается сообщалось, В 39-мномере газеты«Прикаспийский край» на татарском языке вгазете«Бурхани-таракки». газете «Прикаспийский край»,перепечатывались Нариманова, написанных иопубликованных в «Прикаспийский край»идругие. Ряд статей Н. «Астраханский «Бурхани-таракки», вестник», «Астраханский листок», «Астраханский край», которых Н.Нариманов участие– принимал Имя выдающегося татарскогоИмя выдающегося общественно- В газете«Бурхани-таракки» Н.Нариманов общественной жизни.Впервыетакую попытку общественной раскрепощения, атакже приобщения еек женскогоженщин, вопросы образования, ее активно пропагандировали просвещение женщины Вэтихжурналах журналистки. издания женских атакже первые журналов, появлятьсяэтом Всвязи сэтимстали вопросе. женщин иучастие самих в активный интерес уже вначале XXвека заметнопроявляется женщины иееположения то вобществе, обобразовании мусульманскойвопроса конце XIXвека начинается только поднятие мусульманской Еслив женщины вобществе. темыоположении активноособенно освещались пропагандирующие идеи. национальные В газетеактивно публиковались статьи, к газете«Каспий» сконца апреля 1917года. Она начала выходить вкачестве приложения организаций»(34,с.53-70). общественных Бакинскихмусульманскихгазеты «Известия М.Султан-Галиев былодним изучредителей русскоязычныхих вместных ВБаку газетах. обзор азербайджанскихгазет ипубликовал о нуждах ичаянияхмусульман. Онсоставлял много обращенийкрусским, армянам, грузинам конфликта этот Писал иактивно вопрос. освещал статьи натемуармяно-азербайджанского (24,25). М.Султан-Галиев многочисленные писал культурывопросы иобразования мусульман жизни татар. Вего статьях рассматриваются статьи, репортажи, зарисовки,фельетоны о «Каспий», «Кавказская «Баку», копейка» пишет «Кавказское Вгазетах «Мирсаит». слово», публикуется под псевдонимом «Кельке-баш», промыслах много работало татар (32,с.9),и года онпереезжает вБаку, где нанефтяных последователем движения джадидов.С1915 Этот факт также подтверждает то, что онявлялся его сугубо статьи характер. носят политический 1917года иобразования, апосле просвещения касающиеся он затрагивал вопросы, восновном качестве всвоих статьях поначалу журналиста, примыкалнесомненно, кджадидам.Работая в Таким«Иттифак-аль-муслимин». образом, он и другими изданиями близкими кпартии же годы онсотрудничал сгазетой «Тарджуман» влияние наформирование его убеждений. Вэти силу движение джадидовиименноэто оказало В тюркской вначале XXвека прессе GEOSTRATEGİYA предприняла спутница жизни И. Гаспринского получил отражение женский взгляд на проблемы Зухра, происходившая из казанского татарского дискриминации в мусульманском обществе. рода Акчуриных, трудившаяся и помогавшая Редакторами и авторами статей журнала в ему в редакции газеты «Тарджуман». Она основном были женщины. Среди сотрудниц стала издавать женский журнал «Тербие» в журнала была молодая азербайджанская 1887 году, тем самым став одной из первой поэтесса Сона ханум Ахундова (21). Красной мусульманкой-журналисткой. (36, с. 5). нитью, также как и в журнале «Алеми Нисван» Но вскоре издание журнала запретили со проходила идея просвещения женщин, стороны российских властей. Одноименный ликвидация неграмотности, открытию женский журнал «Тербие» стал выходить в образовательных курсов и женских клубов, Казани в 1908 году, который нашел широкую повышение культурного уровня, равноправия, читательскую аудиторию на Кавказе. призыв к участию в общественной жизни. Издательницей являлась Фахри-бану Казакова, Таким образом, в рассматриваемый период а редактором Г.Саинов (18). Но еще до этого в наблюдается взаимовлияние деятелей в области 1905 г. И.Гаспринский стал издавать первый в печати обоих регионов, а также их совместная мире тюрко-мусульманский женский журнал активная деятельность в деле просвещения «Алеми Нисван» на крымско-татарском языке, мусульман посредством прессы. Из всего редактором которого была его дочь Шефика вышесказанного следует подытожить, что в Гаспринская. С ее именем связано женское связи с развернувшимся движением джадидизма мусульманское движение, лидером которого она и активным освещением женского вопроса, являлась. Основным фактором этого движения началось постепенное приобщение женщин явилось развитие светской системы образования к общественной жизни, а также участие и воспитание нового поколения мусульманок самих женщин в деле печати. Все это явилось стремившихся к более активной общественно- результатом совместной работы проделанной политической роли. Так как журнал издавался тюрко-татарской интеллигенцией, где пресса 141 как бесплатное еженедельное приложение к сыграла исключительную роль. Активная газете «Терджуман», несомненно, он получил деятельность азербайджанской и татарской популярность и среди азербайджанок. В 1905- интеллигенции заняла ключевую позицию в 1914 гг. повсеместно начинают создаваться развитии мусульманской демократической женские общества, а газета «Тарджуман» и прессы, а также в деле просвещения и журнал «Алеми нисван» особое внимание пропаганды всеобщего образования мусульман читателей обращают к информации о настоящем России в начале XX века. положении женского населения в разных регионах России, Кавказа и Средней Азии, Ключевые слова: азербайджанская и поднимают такие вопросы, как получение татарская периодическая печать, женские образования мусульманками, возможность журналы, публицистическая деятельность. открытия для них специальных школ. В 1911 году вышел последний номер журнала. В Список использованной литературы: Баку эстафету по изданию женского журнала 1. Azərbaycan tarixi 7 cilddə. Cild 5(1900-1920- приняла Хадиджа ханум Алибекова. В 1911 г. ci illər).-Bakı:Elm,2001.,672 s. она организовала журнал под названием «Ишыг» 2. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası («Свет») (2, с.366). Это было первое печатное iki cilddə. I cild. Baş redaktor Yaqub Mahmudov. издание для женщин не только в Азербайджане. Bakı-2004 Газета пользовалась популярностью среди 3. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası мусульман всей России. Об этом свидетельствует iki cilddə. II cild. Baş redaktor Yaqub Mahmudov. тот факт, что около 200 экземпляров газеты Bakı-2005 отправлялись подписчикам за пределами 4. Köçərli F.N.Nərimanov: fəaliyyəti, həyati və Кавказа (10,с.28;38). Издание просуществовало dünyagörüşü. Bakı, 1965 недолго, всего один год, но на его страницах 5. Qaynullin М.Tatar-Azərbaycan ədəbi 142

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) томах. Том 6.Казань2013. стр.180 Азии (XIX–начало XXвека).Самарканд,2012. реформа­ мусульмане Российской империи.Москва, 2007г. ф.1, оп.2,д.1730,л.8. марта 1925г. 1991г.августа 1909 г. наук.дисс. докт. ист. –Баку, 1993.С.28. лигенция вконце ХХвв.//Автореф. XIX-начале Тюркологическом съезде. наПервомВыступление Всесоюзном литературы утюрко-татарских народов./ азербайджанское литературоведение. кандидата филологических наук. Казань2009г. диссертации насоискание ученойстепени Шакира Мухаммедова. Автореферат художественное своеобразие творчества г. политической мыслиАзербайджана. Баку, 1992 1967-ci il. əlaqələrinə dair./ “Azərbaycan”jurnalı,№3,mart 31. История татар сдревнейшихвремен 31. Историятатар в7 30. Историяобщественно-культурного 29. Исхаков С.М.Первая русская революция и 28. ГААР. Ф.3172.Оп.1.Д.2.Л.49. 27. ГААО, ф.1, оп.12,д.722;ф.286,оп.2,д.297; 26. Газета «Шарги-Рус»,№96, 1903г.. 25. Газета «Баку»,№202,1916 г. 24. Газета «Баку»,№237,1916г. 23. Газета «Бакинскийрабочий» №63,22 22. Газета «Молодежь Азербайджана», 31 21. Газета «Бурхани-таракки», 11 октября 20. Газета «Каспий»,№54,март 1912г. 19. Газета «Каспий»,№17,1911 г. 18. Газета «Каспий»,№67,март 1908г. 17. Газета «Каспий»,№48,февраль1908г. 16. Газета Каспий,№18,январь 1908г. 15. Газета Каспий№6,январь 1908г. 14. Газета «Каспий»,№43,февраль1907г. 13. Газета Каспий,№18,январь 1905г. 12. Газета Каспий,№80,апрель 1905г. 11. Газета «Каспий»,12декабря 1904г. 10. Гусейнова Д.С.Азербайджанская интел ­ 9. Губайдуллин Г. Развитие исторической 8. Гасанова Манзар. Габдулла Тукай и 7. Гарифуллина ВенераИнсуровна. Идейно- 6. АгаевИ.Изисториинационально- торства наКавказе ивЦентральной women’s magazines,journalisticactivities. Key words:AzerbaijaniandTatar periodicals, Muslims ofRussiaarerevealed. of universalpubliceducationandenlightenment national democraticpress,aswellthepropaganda the Turkic-Tatar leadersinthedevelopmentof significance ofthejointjournalisticactivities ing ofthe20thcenturyuntil1917. The roleand Tatar relationsinthefieldofpressatbegin- qadın jurnalları,publisistikfəaliyyəti. Açar sözlər: azərbaycanvətatardövrimətbuatı, xadimlərinin roluvəəhəmiyyətiaçıqlanır. işinin təbliğatındaazərbaycanvətatarpublisist ya bütünmüsəlmanlarınınxalqmaarifləndirmə demokratik mətbuatıninkişafındakı,habeləRusi- tatarlarla münasibətləriətraflıaraşdırılır. Milli ilə qədərmətbuatsahəsindəazərbaycanlıların 19.12.2014. Исхаков С.М.М.,2012г. архивов предисл.и 1903-1934гг./ Сост. прим. Вопросы истории,№8,Август1999. деятельность). Баку, 1970г. Галиев, Казань1998г. The articleexaminesindetailthe Azerbaijan- Məqalədə XXəsrinəvvəllərindən1917-ci 39. www.ourbaku.com 38. www.kaspiy.az/news. Газета «Каспий», 37. Топчибаши А.М.:документы изличных 36. Таиров Наиль.Акчурины. Казань,2002. 35. Мухаммед Гаяз Исхаки. 2004,№8 34. ЛандаР.Г.Мирсаид Султан-Галиев. 33. КазиевМ.Н.Нариманов(жизньи 32. Ибранныетруды. Мирсаит Султан- Azerbaijan-Tatar relations inthefieldofpress XX əsrin əvvəllərində mətbuat sahəsində XX əsrinəvvəllərindəmətbuatsahəsində azərbaycanlıların tatarlarla əlaqələri azərbaycanlıların tatarlarlaəlaqələri at the beginning of the XX century at thebeginningofXXcentury Şərifzyanova Nigar Xarisqızı Sharifzyanova Nigar (1917-ci iləqədər) (until 1917). RESUME XÜLASƏ GEOSTRATEGİYA

UOT 39; 572.9 Etnoqrafiya və tarixi antrapologiya

NİYAZ NİFTİYEV MULTİKULTURAL MEDİA: Azərbaycan Mətbuat Şurası İdarə Heyətinin üzvü, araşdırmaçı-jurnalist AZƏRBAYCANDA YAŞAYAN XALQLARIN MƏTBUATI

Azərbaycanda yaşayan hər hansı bir azsaylı xalqın hündürlüyündə radio və televiziya qülləsində öz media orqanını təsis etməkdə problemi yoxdur. Bu rəqəmsal cihazlar istifadəyə verilib. Bu cihazlar cür KİV-lər əsasən, təşkilatlara məxsus olur, bütün vasitəsilə təkcə, Qubanın 40-dan çox dağlıq kəndi etnik təşkilatlar isə cəmiyyət formasındadır. Mul- artıq peyk antenalarından istifadə etmədən ölkədə tikultural subyektlərin mətbuat tarixini araşdıranda yayımlanan TV-lərə çox rahatlıqla baxa bilirlər. Yəni onların heç də hamısının maliyyə imkanlarının o Şabran-Quba-Qusar-Xaçmaz-Yalama və Nabran qədər də yaxşı olmadığını müşahidə edirik. Amma ərazisində bu məsələ ilə bağlı heç bir problem yoxdur. bütün çətinliklərə baxmayaraq, onların bəziləri Ölkənin hər yerində olduğu kimi, müasir telecihaz­ ayda bir dəfə də olsa öz qəzetləri, hər gün yenilənən lar rəqəmli tezliyi birbaşa paket şəklində qəbul edir, saytları ilə özləri haqqında cəmiyyətə informasiya köhnələrdə isə dekoderlərdən istifadə olunur. ötürə bilirlər. Çap mediasına imkanı çatmayanlar isə “Sputnik Azərbaycan”ın 1 yaşı ərəfəsində (25 internet resurslarından və yaxud da sosial şəbəkələrin may 2016) Prezidentin İctimai-siyasi məsələlər imkanlarından istifadə edərək müxtəlif mövzularla üzrə köməkçisi Əli Həsənov agentliyin suallarını cəmiyyətə öz mesajlarını çatdırırlar. Onların yazılı və cavablandırarkən ölkədəki rus dilli medianın 143 internet yayım mediası ilə tanış olduqda bunu aydın perspektivlərindən bəhs etmişdi. Ə.Həsənov qeyd görə bilərik. etmişdir ki, media dinamik və innovativ yeniliklərə Azərbaycan dövləti də ölkədə yaşayan milli daha açıq olduğundan, orada cəmiyyətlərimizdə azlıqların, azsaylı xalqlar və etnik qrupların öz hökm sürən əhval-ruhiyyə, qarşılıqlı əlaqələrin KİV alətlərini açmasında maraqlıdır. Ayrı-ayrı za- xarakteri qabarıq formada özünü göstərir: “Bilirsiniz manlarda da dövlət bu kimi media orqanlarının ki, Azərbaycan cəmiyyətinin bir hissəsi, xüsusilə maliyyələşməsində mühüm rol oynayıb. intellektual təbəqə uzun illərdir rus dilində infor- Azərbaycan Respublikası Prezidentinin masiya alır, bu dildə yenilikləri mənimsəyir. Çünki 2008-ci il 31 iyul tarixli Sərəncamı ilə təsdiq Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra bir çox post-sovet edilən “Azərbaycan Respublikasında Kütləvi respublikalarından fərqli olaraq, Azərbaycanda İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi rus dilinin əhəmiyyəti, ona olan maraq azalmadı. Konsepsiyasının “Kütləvi informasiya vasitələrinin Ölkəmizdə rusdilli ali və orta məktəblər fəaliyyətini inkişafına dövlət dəstəyinin sahələri” (V) bölməsində davam etdirdi, bir çox təhsil ocaqlarında rus sektorları dövlətin, əsasən, hansı sahələr üzrə proqram və vardır. Azərbaycanda çoxlu sayda rus dilində media layihələrin həyata keçirilməsini dəstəklədiyi xüsusi orqanı fəaliyyət göstərir, aparıcı internet resurslarının qeyd olunur. Burada da “Dini və milli tolerantlıq, isə rusdilli versiyaları mövcuddur. Əlbəttə, bütün bun- millətlərarası münasibətlərin inkişaf etdirilməsi” lar Azərbaycanda rus xalqına, onun mədəniyyətinə və xüsusi bənd kimi göstərilir. (1) dilinə olan hörmətin əyani təzahürüdür”. Azərbaycanda rəqəmsal yayıma keçidlə əlaqədar 10 mart 2017-ci ildə Milli Məclisin plenar Şimal bölgəsində (bu bölgədə milli azlıqlar kom- iclasında “İnformasiya, informasiyalaşdırma pakt halda yaşayır) yeni rəqəmsal avadanlıqlar və informasiyanın mühafizəsi haqqında” qanun quraşdırılıb. Ölkənin bu bölgəsini (Şabran, Quba, layihəsinə dəyişikliklər qəbul olundu. Qəbul olunan Qusar və Xaçmaz) rəqəmli televiziya ilə təmin dəyişikliklərin biri də “Zorakılığın və dini ekstremiz­ etmək üçün Xaçmazın Yergüc kəndində 77 metr min təbliğinə dair məlumatlar, milli, irqi və ya dini 144

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) reportajlar, fotolarvəvideolaryayımlanır. Samur xəbərlər yerləşdirilir. Bundanəlavə,saytda müxtəlif Saytda “Samur”qəzetinin yayımladığıməlumatvə öyrənib. kurslarında onlarcagəncanadilindəyazıb-oxumağı toru SədaqətKərimovanıntəşkiletdiyiləzgidili kitabını oxucularatəqdimedib.Qəzetinbaşredak- şairlərin əsərlərindənibarət“Yaxşı yol!”adlışeirlər çap olunub.2000-ciildəredaksiyaözhesabınagənc Artıq, həminyazarlardanbirneçəsininayrıcakitabları ilk dəfəolaraq“Samur”qəzetindəişıqüzügörüb. edir. 1997-2007-ci illərdə68gəncmüəllifinəsərləri dilindən, adət-ənənələrindən,problemlərindənbəhs Qəzet ləzgixalqınıntarixindən,mədəniyyətindən, “Samur”un başredaktorukimifəaliyyətəbaşlayıb. çıxıb. 1997-ciildəyazıçı-jurnalistSədaqətKərimova redaktorluğu dövründəqəzetfasilələrlə21dəfə Nurəddin Həbibovredaktortəyinolunub.Onun üzü görüb.Bundansonraincəsənətelmləridoktoru redaktor olduğu8ayərzindəqəzetin24sayıişıq ilk redaktorujurnalistFeyruzBədəlovolub.Onun fəaldırlar. 1992-ciildəyaratdıqları“Samur”qəzetinin dillərdə olanbölmələrləmüqayisədəxeyliçoxdur”. Burada daRusiyadanolanistifadəçilərinsayıbaşqa tajlar, müsahibələrvəbaşqamateriallaryerləşdirilir. AzərTAc-ın videosaytındarusdilindəxüsusirepor çox müraciətedənlərRusiyadanolanistifadəçilərdir. Bundan əlavə,həminsaytınrusdilliversiyasınaən görə, Azərbaycandan sonraikinciyeriRusiyatutur. edək: “AzərTAc-ın saytınamüraciətlərinsayına nümayiş etdirmək üçün statistik göstəricilərə müraciət təşkil edir:“Bununpraktikadanədeməkolduğunu ümumi sayının,təxminən,15faizini“russektoru” məqaləsində qeydedirki, Azərbaycan KİV-nin vahid informasiyaməkanınadoğruhərəkətamilləri” qəzeti”ndə dərcetdirdiyi“Rusiya-Azərbaycan: Abdullayeva 10oktyabr2015-ciiltarixdə,“Xalq rus dilindəfəaliyyətgöstərir. şəbəkə nəşri,habelə7böyükinformasiyaagentliyi edilməsidir. təşkil edilməsinə”yönələnaçıqçağırışlarınqadağan keçirilməsinə vəyasaxlanmasına,kütləviiğtişaşların bütövlüyünün parçalanmasına,hakimiyyətinzorlaələ titusiya quruluşununzorladəyişdirilməsinə,ərazi nifrət vədüşmənçiliyinsalınmasına,dövlətinkons­ Samurpress.net “Samur” qəzetinin rəsmisaytıdır. Ölkədə yaşayanləzgilərbuməsələdəçox AzərTAc-ın MoskvadakıxüsusimüxbiriFəridə Bu gün Azərbaycanda təkcə60-ayaxınmətbuvə - - məlumatlar yerləşdirilir. (5) tda Azərbaycan vərusdillərindəmüxtəlif səpkili saytın köməyiilətanışolmaq mümkündür. Say- yayımlanır. Cəmiyyətinənsonxəbərləriilə dəbu mədəniyyəti vəməişətihaqdagenişməlumatlar başlayıb. Busaytdaalbanlarvəudilərintarixi, sonra isəcəmiyyətinrəsmisaytı-udi.azfəaliyyətə təqdimat konfransındaözünürəsmənelanedib.Daha Həmin ilin26maytarixindəisəcəmiyyətkeçirdiyi Cəmiyyəti tərəfindən10aprel2003-cüildəyaradılıb. saytı mövcuddur. Udi.az saytı Alban-Udi Xristian riallar dapaylaşılır. (4) Yazılı materiallarlayanaşı,saytdafotovəvideomate- və məlumatlarrusləzgidillərindəyayımlanır. görkəmli nümayəndələrinəaidmüxtəlifaktualxəbər gündəlik həyatına,mətbəxinə,mədəniyyətinə, xəbər saytıkimifəaliyyətgöstərir. Buradaləzgilərin (3) 2011- 2017-ciillərdəçıxansaylarıdaarxivləşdirilib. həm dələzgidilindətəqdimolunur. Saytdaqəzetin Lenti”ndə qəzetdəgedənbaşlıqlarhəm Azərbaycan, qəzetin hərsayınınPDFformasıyerləşdirilir, “Xəbər www.gusarpress.com/ saytıdaimiyenilənir. Saytda və 4-cüsəhifələrindəişıqüzügörür. Qəzetinhttp:// verir. Ləzgidilindəmateriallar, əsasənqəzetin3-cü olunur, ikidildə- Azərbaycan vələzgicəmateriallar Aparatı vəRedaksiyaKollektivinindəstəyiiləçap dillərində QusarrayonİcraHakimiyyətibaşçısının təqdim edilmişdir. Hazırda,qəzet Azərbaycan vələzgi zəhməti iləoxucularafasiləsizolaraqmaraqlısaylar fəaliyyətini davametdirmiş,kiçikbirkollektivin yaratmışdır. Məhz,bunagörə,ənçətinanlardabelə tərtibatını təkmilləşdirmiş,özkompütermərkəzini sırasında birinciolaraqofsetçapüsulunakeçmiş, verilir. “Qusar”respublikanınrayonqəzetləri dünyada başverənyeniliklərbarədəməlumatlar adlanıb vəsəhifələrindəisərayonda,ölkədə müstəqilliyini bərpaetdikdənsonraqəzet“Qusar” ilk redaktoruNurəddinŞərifovolub. Azərbaycan nəşrə başlayıb.Dahasonra“QızılQusar”adlanıb, orqanı kimi“Sosializmtempi”adıilələzgidilində və əsgərDeputatlarıSovetiİcraiyyəKomitəsinin Qusar) rayonpartiyatəşkilatıvəFəhlə,kəndli dillərində yayımlayır. (2) olduğu kimi,üçdildə- Azərbaycan, ləzgivərus press.net saytıdaözməlumatvəxəbərləriniqəzetdə Azərbaycanda yaşayan udilərin də internet Azərbaycanda yaşayanudilərindəinternet Alamjurnal.az “АЛАМ”jurnalınıntanıtımvə “Qusar” (ləzg.КцIар)-1932-ciildəHil(indiki GEOSTRATEGİYA Udilərə aid başqa bir sayt isə http://www.udi-ocag. qəzet çap olunub. “Tolışi sədo” ilə “Tolışon sədo” az/az/ adlanır. Bu sayt vasitəsi ilə də maraqlı infor- mətbu nəşrləri arasındakı yerdəyişmənin maraqlı masiyalar, yeniliklər əldə etmək mümkündür. (6) tarixçəsi var. Talışların mətbuat tarixini tədqiq edən “Axısxa” qəzeti Azərbaycanda Yaşayan Axısxa Allahverdi Bayramidən aldığımız məlumata görə Türkləri “Vətən” İctimai Birliyinin rəsmi mətbuat (müəl. – N.N), 2011-ci ilin iyun ayında qəzetin baş orqanı kimi 2012-ci ildə Ədliyyə Nazirliyində redaktoru N.Məmmədovla məsul katibi R.Cəlilovun qeydiyyatdan­ keçib. 2012-ci ildən nəşr olunan münasibətləri pozulur. Baş redaktor elan edir ki, o, “Axısxa” qəzetinin təsis edilməsində heç bir çətinlik daha qəzet nəşr etməyəcək. R.Cəlilov isə “Tolışi olmayıb. Azərbaycan dilində çap olunan qəzetin sədo” qəzetinin atributlarını cüzi fərqlə saxlaya- səhifələrində “Vətən” İçtimai Birliyinin gördüyü raq “Tolışon sədo” adlı yeni qəzeti qeydiyyatdan işlər, Azərbaycan və digər ölkələrdə yaşayan Axısxa keçirir. “Tolışon sədo” qəzeti talış dili, ədəbiyyatı və türkləri haqqında məlumatlar işıqlandırılır. mədəniyyəti ilə yanaşı, ictimai-siyasi mövzulara da İctimai Birliyin http://ahiska.az/ saytı da fəaliyyət vaxtaşırı müraciət edib. göstərir. (7) Bu gün talışlara aid müntəzəm çıxan qəzetlərin “Vestnik” (Carçı) qəzeti 1994-cü il aprelin 20-də sırasında “Dodo” fərqlənir. Qəzetin baş redaktoru qeydə alınıb. Rübdə bir dəfə olmaqla Azərbaycan İradə Məlikovadır. Qəzet təkcə talışlar deyil, ölkədə Rus İcmasının (sədr deputat Mixail Zabelindir) yaşayan digər azsaylı xalqlarla da bağlı maraqlı üzvləri üçün nəşr olunur. İcmanın digər mətbu nəşri məlumatlar yayır. olan “OKO” qəzeti isə 2007-ci ilin dekabr ayında Hazırda, talışlar internet resurslarının - saytların, qeydə alınıb. 4500 nüsxə tirajla ölkə əhalisi arasında sosial şəbəkələrin imkanlarından geniş istifadə yayımlanır. edirlər: “Tolış.info”, “Tolış.org”, “TolışPress.org”, Roa.az 2015-ci ildən Azərbaycandakı Rus “Tolışi Kə”, “Tolışi poeziya”, “Toloşon”, “Əmə İcmasının saytı kimi fəaliyyət göstərir. Saytda tolışonimon”, “Tolışə şairon”, “Tolışə şeiron” və s. respublikamızın daxili həyatı və rus icmasının Avestatalysh.worldpress.com saytı öz xəbər və fəaliyyəti haqda geniş məlumatlar yayımlanır. Rus məlumatlarını ingilis, rus və Azərbaycan dillərində 145 icmasının iş fəaliyyəti - tədbirləri, icma rəhbərliyinin izləyicilərinə çatdırır. Burada talış xalqının gündəlik çıxışları, məqalələri, müraciətləri saytın ana xəttini həyatı, Azərbaycanda baş verən mühüm hadisələr təşkil edir. (8) haqda məlumatlar verilir. (10) Polonia-baku.org saytı “Poloniya - Azərbaycan” “Aləm” jurnalı 2016-cı ilin oktyabr ayından Polşa İcmasının fəaliyyətini əks etdirən rəsmi fəaliyyət göstərir, talış və Azərbaycan dillərində sayt kimi fəaliyyət göstərir. Saytda Azərbaycanda nəşr olunur. Jurnal talış dilinin, ədəbiyyatının və yaşayan polyaklar haqda ətraflı məlumat əldə etmək mədəniyyətinin tədqiqi və təbliği ilə məşğuldur. mümkündür. Sayt öz məlumatlarını 3 dildə - pol- Avarulia.worldpress.com Azərbaycanda yaşayan yak, Azərbaycan və rus dillərində əhaliyə çatdırır. etnik avarlara məxsus olan saytdır. Saytın “Kateqori- Saytda Azərbaycanda yaşayan polyakların gündəlik yalar”, “Son yazılar” və “Arxiv” bölmələri vardır. həyatı, mədəniyyəti və s. haqda müxtəlif məlumatlar Saytda axtarış aparmaq üçün xüsusi “Axtar” bölməsi yerləşdirilir, eyni zamanda, Azərbaycanda baş yaradılıb. Yayımlanmış yazılara şərhlər vermək müm- verən mühüm hadisələrə də yer verilir. Məsələn, kündür. (11) Xocalı faciəsi günü sayt bu faciəni əks etdirən Shahdagpeoples.az əsasən, Şahdağda yaşayan şəkillər paylaşır və baş vermiş qanlı hadisələr haqda xalqlar haqda üç dildə - Azərbaycan, rus, ingi- ictimaiyyəti məlumatlandırır. Burada Azərbaycanda lis dillərində məlumat və xəbərlər yayımlayan yaşayan polyaklar haqda ən vacib və son xəbərlər etnotanıtım - xəbər saytıdır. Saytda daimi olaraq verilir. (9) Şahdağ xalqlarının gündəlik həyatı və mühüm Azərbaycanda yaşayan talışlarında müxtəlif hadisələrlə bağlı xəbərlər verilir, həmçinin, bu illərdə qəzet və saytları çap olunub. Onların bəziləri ərazilərin mənzərəli yerlərini əks etdirən fotolar indi də fəaliyyət göstərir. “Tolışi sədo” (Talışın yerləşdirilir. Saytın “Rəsmi” rubrikasında etnik səsi) qəzetinin ilk sayı 20 fevral 1992-ci ildə Bakı azlıqlara aid müxtəlif sənədlər, qanunlar və digər şəhərində 8501 tirajla çapdan çıxıb. 2001-ci ilin iyul ölkə saytlarının Azərbaycan və bu ölkədə yaşayan ayından başlayaraq “Tolışon sədo” adlı başqa bir milli azlıqlar haqda yazdıqları məqalələr haqda 146

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) nəşr olunur. Qəzetdağyəhudiləriicmasının həyat nəşr edir. stvo” (“Birlik”)cəmiyyəti isə“Qudyal”adlıjurnal İsrail” adlıqəzetlərini,QırmızıQəsəbədəki“Yedin- Azərbaycan-İsrail DostluqCəmiyyəti“Azərbaycan- keçirir. (13) “Qafqaz qəzeti”qəzetlərininmaliyyələşməsinihəyata “Birlik -Единство”, ABŞ-da “Yeni Üfüq”,İsraildə buraxılmasını vəyayılmasını,eləcədə Azərbaycanda yəhudilərinin mədəniyyətihaqdadisklərin,kasetlərin üçün proqramhazırlanır. STMEGİFonduDağ Hazırda, Çindəvə Avropada fəaliyyətgöstərmək Azərbaycan və ABŞ-da isəFondunfiliallarıvardır. Rusiyada daimiəsaslarlafəaliyyətgöstərir, İsrail, “Fikirlər”. Dağ Yəhudilərinin BeynəlxalqFondu “STMEGİ Junior”,“Dağyəhudiləri”,“İudaizm”və bölməsi var:“Fond”,“Xəbərlər”,“STMEGİ TV”, dillərində ictimaiyyətətəqdimolunur. Saytın7əsas də yerləşdirilir. Burdakıyazılarrus,ingilisvəyəhudi yayımlanır. Eyni zamanda, saytda beynəlxalq xəbərlər xəbər vəməlumatlar, fotovəvideomateriallar Burada FondvəDağyəhudilərihaqqındamüxtəlif yayımlanır. üç dəfəolmaqla,15dəqiqəkürddilindəradioveriliş maliyyə dəstəyiilə Azərbaycan radiosundahəftədə “Dənge kurd”(Kürdünsəsi)qəzetləridir. Dövlətin Mədəniyyət Mərkəzininmətbuatorqanıolan kimi nəşredilən“Diplomat”və“Ronahi”Kürd qəzetlə təmsilolunur. Bunlar-müstəqilqəzet səhifəsidir. səhifəsi shadagpeoples.azsaytınınrəsmiFacebook tanış olmaqolar. (12) Saytın “Sonxəbərlər”lentindəisəənsonxəbərlərlə asanlaşdırmaq üçün“Axtar”bölməsidəmövcuddur. qeyd olunub.Saytdaaxtarışınaparılmasıprosesini boşdur. “Əlaqələr”bölməsindəsaytlaəlaqəvasitələri məlumatlar yerləşdirilir. “Layihələr”bölməsiisə “Yəhudilər” və“Tatlar” haqdamüxtəlifxəbərvə əhalisi” bölməsindəisə“Ləzgilər”,“Türkdillilər”, məlumatlar, fotovəvideolaryayımlanır. “Digərbölgə lular” və“Ceklilər”ingündəlikhəyatlarıhaqda “Xınalıqlar”, “Əliklilər”,“Yergüclülər”, “Haput- bu ərazidəyaşayan“Buduqlar”,“Qrızlılar”, məlumatlar verilir. “Şahdağxalqları”bölməsində “Birlik-Yedinstvo” qəzeti2002-ciildənQubada “Soxnut” Yəhudi cəmiyyəti“Əziz”,“Azİz” Stmegi.com STMEGİFondununrəsmisaytıdır. Azərbaycanda yaşayankürdlərmətbuatdaiki Facebook sosialşəbəkəsindəki“Şahdağxalqları” və xəbərlərpaylaşılır. Səhifə5513dəfəbəyənilib. tat, Azərbaycan, ingilisvərusdillərindəməlumatlar sosial şəbəkəsində“Tatlar” adlısəhifəsi var. Səhifədə və yasayttəsisedəbilməyiblər. Maliyyə çatışmazlığısəbəbindəntatarlarqəzet,jurnal fəaliyyətdə olanhərhansıbirmediaorqanıyoxdur. (müəl. –N.N.)məlumolduki,tataricmasınında Cəmiyyətinin rəhbəriGülcanMyasutovailəsöhbətdə yoxdur. azsaylı xalqınmediaorqanıtəsisetməsindəproblem bilər. Ümumilikdə isə Azərbaycanda hərhansıbir çatdırılar, nəticədəbuZaqataladamənfihalyarada hökm sürər;başverənhadisələrfərqlişəkildəəhaliyə biri mətbuatorqanıyaratsa,ozamanxaotiksituasiya azsaylı xalqlarçoxdurvəbusəbəbdəndəonlarınhər yoxdur. İcmarəsmisibeləbirfikirdədirki,Zaqatalada yaşayan ingiloyicmasınındaheçbirmediavasitəsi (müəl. –N.N.)söhbətdəbildirdiki, Azərbaycanda verilir. gürcülərin fəaliyyətiiləbağlımüxtəlifinformasiyalar yayımlanan verilişdəicmanınvəölkədəyaşayan vasitəsi yoxdur. Azərbaycan radiosunda gürcüdilində yaşayan gürcüicmasınınheçbirmüstəqilmedia söhbətdə (müəl.–N.N.)aydınolduki, Azərbaycanda nailiyyətlərə busəhifədəgenişyerverilir. Yəhudi millətinintarixi,mədəniyyətivəəldəetdikləri haqda xəbərlərvəmüxtəlifməlumatlaryayımlanır. Azərbaycan-İsrail və Türkiyə-İsrail münasibətləri videogörüntülər yerləşdiriblər. Əlavəolaraq,burada ilə bağlıkeçirdikləriaksiyadanətraflıməlumatvə məlumatlar yerləşdirilir. Məsələn,Xocalısoyqırımı proseslərə verdiklərireaksiyahaqdamüxtəlif fəaliyyəti, onlarınölkədəbaşverənhadisəvə cəmiyyəti, yəhudilərin Azərbaycanda yaşayışı, 3 mindənçoxizləyicisivardır. Səhifədə Yəhudi məlumatları oradayayımlayırlar. Busəhifənin bu imkanındanistifadəedərəkmüxtəlifsəpkili adlı səhifələrimövcuddur. Onlarsosialşəbəkənin yəhudilərin “Azərbaycan Yəhudiləri-Beyt David” təqdim edir. sosial-iqtisadi, mədəniəlaqələrdənbəhsedənyazılar arasında dostluqmünasibətlərinininkişafından, Azərbaycan-İsrail, Azərbaycan-Rusiya dövlətləri mənzərəsini özündəəksetdirməkləyanaşı,daim Tatların heçbirmətbuorqanıolmasa da,Facebook Respublika “Tunqantel” Tatar Mədəniyyət İngiloy icmasınınrəhbəriSevincBulacovabizimlə Gürcü icmasınınrəhbəriRafaelQvaladzeilə “Facebook”da (facebook.com/www.yahudi.az) GEOSTRATEGİYA Burada sosial və siyasi yönümlü foto və video mate- Həyatımızın ayrılmaz parçasına çevrilən, cəmiyyətin riallar, eyni zamanda, tatların gündəlik həyatını əks hər üzvünü hadisələr haqqında məlumatlandıran etdirən məlumatlar və beynəlxalq xəbərlər paylaşılır. internetin ictimai rəyin formalaşdırılmasındakı rolu Qeyd edək ki, 01 sentyabr, 2019-cu il tarixdən böyükdür. Əsas məsələ isə internetdən istifadə zamanı “Kamillik” Vətəndaşların Hüquqi Maarifləndirilməsi informasiya məsuliyyətini əsas tutaraq, məlumatların İctimai Birliyinin Azərbaycan Respublikası ictimaiyyətə çatdırılmasında, auditoriyanın Mədəniyyət Nazirliyinin dəstəyi ilə həyata keçirdiyi formalaşdırılmasında peşəkarlığı artırmaqdır. “İnformasiya texnologiyalarından səmərəli istifadə etməklə mədəni müxtəlifliyin təbliği” layihəsi Açar sözlər: Multikultural media, Tolerantlıq, Ruslar, çərçivəsində Multikultural Azərbaycan (multikultural. Avarlar, Tatlar, Tatarlar, Ahıska türkləri, Talışlar, az) internet resursu fəaliyyətə başlayıb. “Multikul- Ləzgilər, İngiloylar, Yəhudilər, Udilər. tural Azərbaycan” (multikultural.az) internet resursu ölkədə yaşayan bütün xalqlara bərbər imkanlar İstifadə olunan mənbələr: yaradır, mədəni müxtəlifliyi təbliğ edir. Eyni zamanda 1. http://kivdf.gov.az/menu/151/Konsepsiya/ müxtəlif mədəni qrupların dilləri, mədəniyyətləri, 2. Samurpress.net məişətlərinin qorunmasında dövlətin gördüyü işləri 3. http://www.gusarpress.com/ ictimailəşdiriri. Multikultural.az internet resursu həm 4. http://www.alamjurnal.az də Azərbaycanın çoxmillətli ailəsində birgə həyat və 5. http://www.udi.az fəaliyyətin inkişaf etdirilməsinə çalışır. “Multikul- 6. http://www.udi-ocag.az/az/ tural Azərbaycan” (multikultural.az) internet resursu 7. http://www.ahiska.az/ Azərbaycan, rus və ingilis dillərindədir. (14) 8. http://www.roa.az Əlbəttə, multikultural media müxtəlifliyinin 9. http://www.polonia-baku.org fəlsəfəsi dəqiq, obyektiv xəbər verərək azad 10. http://www.avestatalysh.worldpress.com düşüncəni ifadə etməklə ictimai maraqlara xidmət 11. http://www.avarulia.worldpress.com göstərməkdən ibarətdir. Ümumiləşdirmə aparsaq, 12. http://www.shahdagpeoples.az 147 həqiqətlərin olduğu kimi milli toplumlara çatdırılması 13. http://www.stmegi.com əsasdır ki, bu missiyanı da onların mətbuat orqanları 14. http://multikultural.az/az/about/ yerinə yetirir. Fikrin hansı səviyyədə formalaşması mətbuatın öz funksiyasını hansı səviyyədə yerinə SUMMARY yetirməsindən daha çox asılıdır. Obyektivlik, The article provides information on press agencies qərəzsizlik və dövlətçilik prinsiplərinin qorunduğu created by various nations residing in Azerbaijan dur- halda hansısa yanlış, mənfi fikir yaradan məlumatdan ing the years of independence. At the same time, the danışmaq mümkünsüzdür. Günümüzün əsas state’s care and its work carried out in this direction çağırışlarından birinin informasiya təhlükəsizliyinin are investigated. təmin edilməsi olduğunu da nəzərə alsaq, yazılı Key words: Multicultural media, Tolerance, Ahiska və elektron KİV-lərlə sosial media arasında Turks, Georgians, Girizs, Lezgins, Russians, Talushes, rəqabətin artdığı çağdaş dövrümüzdə jurnalistikanın Jews, Ingiloys. inkişaf problemləri ilə yanaşı, hər dövlətin milli təhlükəsizliyi ilə eyni səviyyədə dəyərləndirilən, РЕЗЮМЕ ictimai rəyin formalaşdırılmasında başlıca aparıcı В статье дается информация о печатных rola malik informasiya təhlükəsizliyinin qorunması органах, созданных в годы независимости bütünlükdə cəmiyyətin, insanların vətəndaşlıq borcu некоторыми различными народами, olmalıdır. проживающими в Азербайджане. Одновременно Diqqət yetirilən digər sahə isə müasir jurnalis­ исследовались дела и оказанное в этом tikaya ciddi təsir göstərən sosial şəbəkələrdə направлении внимание государства. yerləşdirilən informasiyaların ölkəmizdə Ключевые слова: Мультикультуральная медиа, yaşayan milli azlıqlar arasında əməkdaşlığın Толерантность, Ахахцы, Ахыскинские турки, genişləndirilməsindəki rolunu və əhəmiyyətini Грузины, Ингилойцы, Курды, Крызы, Русские, düzgün dərk etmək və məsuliyyətlə yanaşmaqdır. Талыши, Татары, Таты, Удины, Евреи. 148

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) Fəlsəfə məhv olur. Yaspersə görəbütünbəlaların Avropa insanıböhrankeçirir[4,72],insanlıq barədə ümidsizliyəqapılan filosofdüşünürki, “AFR haragedir?”əsərində bəşəriyyətintaleyi fikrincə, bütünbəşəriyyəttəhlükəqarşısındadır. 67]. İnsanlığıngələcəyibarədədüşünən Yaspersin və bununladaböyükbirkəşfəimzaatmışdır[4, bu problemibütövbirfəlsəfisistemkimiişləmiş üçün müstəsnaəhəmiyyətinibaşadüşənfilosof bütövlükdə götürdükdəisəbütünbəşəriyyət liyini anlamışdır. Ünsiyyətin insanhəyatıüçün, ünsiyyət probleminiöyrənməyinnəqədərvacib axtarışında idi.Buaxtarışdao,ünsiyyətitapmış, ilk əhatəliişləyən Yaspers əslindədaimhəqiqət ünsiyyətdə görürdü.Kommunikasiyaproblemlərini ünsiyyət idi.O,fəlsəfəninpredmetiniancaq görə dəonunfəlsəfəsininmərkəziproblemi mövcudluğunu ünsiyyətdəgörürdü.Məhzbuna hasil edirdi.Buodeməkdirki, Yaspers insan gətirmişdir: filosofekzistensiyanıünsiyyətdən və roluməsələlərinəyeninəfəs,məzmun Yaspers insan,onunmövcudluğu,dünyadayeri genişlənməsində Yaspersin rolumüstəsnadır. Karl sializmin rolununyüksəlməsində,onunbuqədər adı iləbağlıdırBubirdanılmazfaktdırki,ekzisten fəlsəfəsinin təşəkkülüvəinkişafıməhz Yaspersin yayılmış təlimlərindənbiriolanekzistensializm yer tutur. QərbdəXXəsrfəlsəfəsinin əngeniş 1969) XXəsrfəlsəfəsinininkişafındaözünəməxsus nümayəndələrindən biriolanKarl Yaspers (1883- yayılan ruhsuz,cansızünsiyyətəqarşıyönəlmişdir. addımdır. Yaspersin ünsiyyəttəlimicəmiyyətdə konsepsiyasını araşdırmaqməqsədəyönəlmiş amillərdən biridir. Bununüçün Yaspersin ünsiyyət insanlararası ünsiyyətininkişafınıöyrənməkvacib ÜNSİYYƏT EKZİSTENSİYA KİMİ FƏLSƏFƏSİNDƏ YASPERS Qərb fəlsəfəsininəngörkəmli Cəmiyyətdə yarananproblemlərinhəlliüçün - - birləşməsinə, bir-birinə dərindənbağlanmasına həqiqi ünsiyyəteləbirmühitdir ki,insanlarınruhən tanımasını hərkəsdəntələb edir. Yaspersə görə tam dərketməsini,insanın özünüşəxsiyyətkimi kömək edir. Buünsiyyətinsanınözvarlığını insanların fərdiləşməsinəvəmənəviinkişafına özünəməxsus xüsusiyyətləriniinkişafetdirir, həqiqi ünsiyyətinsanlarınsəviyyələrini,onların edən ekzistensiyanıtapmaqdır. Yaspersə görə onun həqiqivarlığını–şəxsiyyətininəsasınıtəşkil mövcudluğunun yollarınımüəyyənləşdirməkvə ki, butəlimiyaratmaqla Yaspersin məqsədiinsan edir. Onuntəlimininmüxtəlifliyiondan ibarətdir konsepsiyası Yaspers fəlsəfəsininəsasınıtəşkil tarixi, mədənibaxışlarıiləbağlıdır. Həqiqiünsiyyət konsepsiyası onunsosial-siyasigörüşləri,dini, çıxış edərəkyaratmışdır. Filosofunhəqiqiünsiyyət “həqiqi ünsiyyət”konsepsiyasınıdabubiliklərdən birləşdirəcək, qarşılıqlıanlaşmanıtəminedəcək işləməsinə köməkoldu.O,həmçinininsanları fəlsəfədə insanprobleminiorijinalşəkildə müşahidə edirdi. Yaspersin bucürbilikimkanları tarixçi, siyasətçikimideyil,həmdəpsixiatr etmişdir. O,cəmiyyəti,insanlarıyalnızfilosof, insanlığın problemi–ünsiyyətprobleminəhəsr axtarışında olmuşdur. yaradıcılığı boyumüalicəüsuluhazırlamaq Yaspers busosialprobleminhəlliüçünbütün ümumbəşəri bəla[4,68]olduğunuvurğulayan raq ünsiyyətsizlikdənbaşlayır. Ünsiyyətsizliyin qurmamalarından qaynaqlanır. Budailkola olması, insanlarındüzgün,həqiqiünsiyyət sayının artmasınınhəyəcantəbiliçalmağasəbəb çoxalması, özgələşməninartması,intiharların pozulması durur. Cəmiyyətdənevrozxəstələrinin əsasında insanlararasındaünsiyyətqaydalarının K.Yaspers özfəlsəfəsinihərkəsəaidolan,bütün Bakı SlavyanUniversitetininmüəllimi, AYNURƏ ƏHMƏDOVA E-mail: [email protected] UOT 1(091) - doktorant GEOSTRATEGİYA səbəb olur. O qeyd edirdi ki, insan sosial həyatdan şüur; 3) ruh və ekzistensiyadır. asılıdır. İnsanların həyatı sosial mühitsiz müm- - Biz gerçək varlığıq. Deməli, hər bir insanın kün deyil. İnsan həyatı vəfasızlıqla, xəyanətlə özündən başqa insanın həyatı, yaşantısı, fizioloji əhatələnmişdir. Filosof bildirir ki, bütün həyatını quruluşu, dili, əməlləri gerçək varlıqdır. ədalətə həsr edən, cəmiyyətə fayda verən bir insan - Ümumiyyətlə şüur hər şeyin insan beynində toplumun xəyanəti ilə üzləşə bilər. Həmçinin inikasıdır. Şüurumuza daxil olan hər şey var ömrünü dövlətin rifahına xidmətdə keçirən insanı olandır, artıq bizim üçün varlıqdır. Ümumiyyətlə bir gün dövlət çox asanlıqla məhv edər. O, yazırdı: şüur yeni biliklərin əldə olunması, görmədiyimiz “Yalnız ekzistensial kommunikasiyada insan predmetlərin və hadisələrin təsəvvür edilməsidir. vəfasına etibar etmək olar” [1.627]. Yaspers bu - Biz həmçinin ruhuq. İnsanın ruhi həyatı zaman yenə bədbinliyə qapılır, insan həyatının ideyaların, fikirlərin həyatıdır. Ruhi həyatda xəyanətdən yan keçəcəyinin mümkünsüzlüyünü insanın özü və dünya barədə fikirləri, həyatın deyirdi. Bunun səbəbini isə insanın obyektiv varlıq mənasına dair, həmçinin praktik ideyaları, sevgi olmamasında görürdü. Həmçinin o qeyd edirdi ki, və nifrət kimi hissləri öz əksini tapır. Ruhi həyat insan varlığı fanidir, insana mütləq mənada etibar əşyavi deyil, biz onu əşya etmək üçün sxem, işarə etmək olmaz. və obrazlar üzərinə köçürə bilərik. K. Yaspersin fəlsəfəsində “əhatəedən” - Ekzistensiya kimi biz gerçək varlıqdan kateqoriyası özünəməxsus yer tutur. Əhatəedən kənarda, həmçinin ümumiyyətlə şüurdan və ruhdan kateqoriyası ilk dəfə fəlsəfəyə gətirən filosof bu uzaqda yaşayırıq. İnsanın ekzistensial mahiyyəti termini fövqəllik anlamında işlədir. “Əhatəedən” onun özünə qarşı duyduğu hisslərində, bitməyən həm insanın daxilindədir, həm də ondan arzu və istəklərində, əbədiyyətə can atmasında kənardadır. O, heç nə etmir, amma hər bir hadisə görünür. onun sayəsində baş verir. O görünmür, lakin K.Yaspersin fikrincə, insanın daxilində bir hər şeyi əhatə edir. “Əhatəedən həm öz-özünə bədbinlik hissi var. Çünki o, daim öz nəğd, gerçək 149 dünyadır, həm də bizik”. Yaspers qeyd edir ki, varlığına, öz biliyinə, öz mənəvi dünyasına ünsiyyət təkcə fərdlər arasında deyil, həmçinin hansısa bir uyğunsuzluq hissi keçirir [1,593]. “əhatəedənlə” insan arasında baş verir. O göstərirdi Yaspersin fikrincə, insan tək olarsa ən əlverişli ki, biz hər bir şeyi obyekt və subyekt olmaqla vəziyyətdə belə onun müvəffəqiyyət qazanması iki kateqoriyaya bölürük, əslində isə obyekt, və məhdudiyyətlidir. Ünsiyyət nəinki “Mən” və subyektlə yanaşı üçüncü nə isə var. Bu üçüncünü “Digərləri” arasında, həmçinin transsendensiya anlamaq üçün Yaspersin təqdim etdiyi sxemi vasitəsilə həyata keçirilir. Yaspersin fikrincə insan özünün dediyi kimi [1,590] başa düşmək lazımdır. özünü başqa bir insanla ünsiyyətdə dərk edə bilər. Onun yaratdığı “əhatəedən” ya biz də daxil ol- Bu zaman yaranan “kommunikasiya həqiqətin maqla hər şeyi əhatə edən özlüyündə varlıq, ya zamanda açılması olur” [1,614]. Ünsiyyət insanın da biz özümüz olan varlıqdır. Özlüyündə varlıq kimliyini, məqsəd və niyyətlərinin nə olduğunu - dünya və transsendensiya adlanır. Özlüyündə müəyyənləşdirir. Yaspersin təbirincə, ünsiyyət varlıq bizi, həmçinin biz olmasaq da hər şeyi əhatə “insanı gerçəklik qədər həyəcanlandırır” [1,614]. edən varlıqdır. Yaspers dünyanı predmet yox, ideya Filosofun fikrincə, ünsiyyət quran insanlar bir-biri kimi təsəvvür edir. Transsendensiya dünya deyil, üçün var olmanın təminatıdır. o, dünyadakı varlıqlarla ünsiyyətdə olur. Trans- İnsanın dili onun emosiyaları ilə əlaqədardır. sendensiya predmet kimi gözlə görünmür, biz onu Yəni insan şadlanarsa, o zaman daha çox danışar, görmürük, eşitmirik, amma o, bizimlə danışır. Biz kədərli zamanında isə sükuta qərq olar. Ən çox əgər ondan imtina etsək, əşyavi dünyada dustaq dəyərli hesab etdiyi arzusu həyata keçməyəndə də olarıq – özümüzü və digər predmetləri yalnız əşya insan sükutu seçir və bununla da onun üçün heç kimi qavrayarıq. Transsendensiya görünməsə də bir şeyin o qədər də önəmi olmadığını göstərir. hər tərəfdən bizi əhatə edir. Sükut insanın heç nə istəmədiyini, heç bir şey Biz: 1) özümüz olan varlıq; 2) ümumiyyətlə arzulamadığını bildirir. 150

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) hadisələri, cəmiyyətlərdə yarananinsanlararası özünəməxsus həqiqətəmalikdir. Beləki,intihar bir çoxbəlalarayolaçır. Yaspersin bufikirləri İnsanlararası səmimiyyətin itməsicəmiyyətüçün həqiqi, “yalanünsiyyət”qurmasınagətiribçıxarır. uzaqlaşmasına, digərləriiləmünasibətdəqeyri- olaraq dəyişir. Buisəinsanınsəmimilikdən maskası ünsiyyətdəolduğuinsanlardanasılı buna görədəo,həmişəmaskagəzdirirvəonun daxilində gərginlik, münaqişəyaşayır. Məhz belə imtinaedir. Özündənnarazıolaninsan “həqiqətlərin əsirliyində”qalaninsanözündən narazılıq, texnikavasitəsiləvədedilənilluzor insan özü-özündənözgələşir. Daimözündən barədə düşünməyən,xəyallarıbeləolmayan və yamaşınınbirdetalıdır. Perspektivləri öz fərdiliyiniqorumadankütləninbirhissəsi botla eynidir. Birrobotkimidüşünmədən, Burada insanhissləri,arzularıolmayanbirro texniki mexanizminhərəkətinə[4,159]bənzədir. robota çevrilmişdir. Ünsiyyətfəaliyyətinihansısa yalar yerinəyetirməkqabiliyyətinəendirilmiş planlaşdırılmışdır. Artıq insanfaydalıfunksi dir, çünkionunfunksiyalarıtexnikatərəfindən insanlar birrobotvəyahansısamexanizm Bu fabrikdəişləyən,texnikanınəsirinəçevrilmiş texnika yerkürəsiniböyükbirfabrikəçevirmişdir. texnika insanıidarəedir. Onunbənzətməsinəgörə yaranır [4,158-159]. yaratdığı ikincitəbiətindəboğulmasıtəhlükəsi insan inditəbiətinəsirinəçevrilir. İnsanınözü dəyişiklik etdi.Əvvəllərtəbiətintamağasıolan müasir texnikainsan-təbiətmünasibətlərində aşkar etmişdir. Daiminkişafedənvəyenilənən tor olmasınıbütünciddiyyətiiləmüasirtexnika amilinin, insanlararasımünasibətlərinönəmlifak nəticəsində insanınvətəbiətindəyişməsidir. İnsan texnikanın insanavətəbiətətəsiri,yənitexnika texnikanı özməqsədləriüçünnecəistifadəetməsi, o, bildirirki,tarixiinkişafınəsasamili–insanın yaratmaqdır. “Tarixin mənasıvətəyinatı”əsərində Texnikanın məqsədiinsanınehtiyacıolduğumühiti ağalığına yönəlmişhərəkətlərininməcmusudur. verirdi: texnikabilikliinsanıntəbiətüzərində olduğunu deyənfilosoftexnikayabeləbirtərif K.Yaspersin fikrincəindiinsantexnikanıdeyil, İnsan həyatındatexnikanınmühümrolunun - - - - kündür. Ohesabedirki,azadlıqtəfəkkürdə baş Yaspersin fikrincə,tamamiləazadlıqqeyri-müm Yaspers utopiyahesabedirdi.Ümumiyyətlə, bilməz. Məsələn,siyasiazadlığın mümkünlüyünü Bu zamanisəazadlığınbütünnövləritamreallaşa fərdin azadlığıdigərlərininiləsıxbağlıdır. Hər bircəmiyyətdaxilindəfəaliyyətgöstərən [1,177]. İnsanlarınazadlığıbir-birindən asılıdır. əyləncə vəsensasiyatələbatıfəaliyyətgöstərir yorğunluq halındayalnızinstinktlər, həmçinin ruh daşıyır. Yaspers haqlıolaraqbildirirdiki, xidmət edir. Beləşəraitdə insanözüiləyorğun ağuşuna alırki,odincəlməkbilmədəntexnikaya ənənələrini unudur. Texnika insanınhəyatınıelə isə o,evini,vətəninitərkedir. Keçmişini,adət- həyatı üçün“önəmlilik”daşıyanbuvəzifə təşkil edir. Onsuzistehsalqeyri-mümkündür. İnsan vəzifəsi dəyişmişhaldaistehsalınbirhissəsini yenidən insanəməyinəehtiyacduyulur. İnsan təmirini, onanəzarətinhəyatakeçirilməsiüçün tör-töküntüsünü yığışdırmaq,maşınlarıntexnikanın muma endirilməsidə,digərtərəfdənistehsalın fəaliyyətidir [1,234]. ictimai şəraitinazadlığınaminəinsanlarınşüurlu ayırdığı orijinalünsiyyətəuyğungəlir. İkincisiisə, dərinliyi –bu, Yaspersin ünsiyyətinnövükimi birincisi, tək-təkinsanlararasıkommunikasiyanın üçün ikimühümtələbəəməletməyivacibsayırdı: başqa birşeydir-deyən Yaspers azadlıqəldəetmək mühitdən kənardainsanaməxsusolmur. O,nəisə munikasiyadan əldəedirdi.İnsanazadlığısosial görə sosiumdaxilindəazaddır. O,azadlığıkom almışdır. Texnikanın köləsiolaninsan, Yaspersə həyatını rahatlaşdırsadaonunazadlığınıəlindən kün deyil. Texnika insanlarıyaxınlaşdırsada,onun proseslərini texnikiqaydalarlaidarəetməkmüm ağlasığmazdır. Çünkitərbiyəni,kommunikasiya təbii olanşeylərintexnikadanasılıhaladüşməsi lar texnikadandahaçoxşeygözləyirlər. Lakin başqa birşeydeyildir. Filosofa görəinsan hakimiyyəti altınadüşərsə,o,şüurlumexanizmdən cansız varlıqüzərindəolmalıdır. Canlıvarlıqonun daha daçoxalır. dağılması, əxlaqmeyarlarınındəyişməsiprosesi neqativ münasibətlər, konfliktlər, ailədəyərlərinin Bir tərəfdənistehsaldainsanəməyininmini K.Yaspersin fikrincə,texnikanınhökmranlığı - - - - - GEOSTRATEGİYA verir. Azadlığı zorla yaratmaq olmaz. Onu azad rahatlıq qazanar. Yaspers mövcudluğun, varlığın insanlarla ünsiyyət gedişində əldə etmək olar. sirrini məhz onda görürdü. Özünün də etiraf et- Ünsiyyətin xarakteri ilə insanın azadlığı əlaqəlidir. diyi kimi, onun fəlsəfəsinin əsas ideya mənbəyi Səmimi, qəlbən qurulan ünsiyyət zamanı in- xristianlıq idi. Yaspers görüşlərinin xristianlıqdan san azadlığa qovuşa bilər. Yaspers azadlığı tam qaynaqlanması ilə fəxr edirdi [9,76]. Yaspers anlamıyla həqiqət anlayışından asılı edirdi. O belə bir ideya irəli sürürdü ki, hər şeyin əsasında göstərirdi ki, insan o zaman həqiqətə çata bilər inam durur. Burada söhbət yalnız Allaha inam- ki, onun ünsiyyəti tamamilə səmimi olsun. İnsan dan gedir. “İnam həyatdır, inamsız yaşamaq ünsiyyətdə səmimiyyət vasitəsilə azadlığa qovuşa mümkün deyil” fikirləri Yaspersə məxsusdur. bilərsə, deməli, həqiqəti tapan insan azadlığa İnam irrasionalizmə əsaslanır. Xatırlamaq yerinə qovuşmuş insandır. Karl Yaspersin fikrincə, qa- düşər ki, ekzistensializm fəlsəfəsi irrasionalist nunlara söykənən dövlət quruluşu, xüsusi qayda- təlimdir [4,96]. Yaspers öz təliminə sadiq qala- larla idarə olunan cəmiyyətlər azadlığa təminat raq bildirirdi ki, insan zəkası üçün hər şeyin dərk vermir. Burada münasibətlər əsasən formallıqdan edilməsi mümkünsüzdür. Bununla yanaşı o, ifrat ibarətdir. Formal münasibətlərin olduğu yerdə isə irrasionalizmə də meyl etmirdi. Filosof zəkanın insan azadlıqdan məhrum yaşayır, səmimi olmur, insan həyatında əhəmiyyətli rolundan danışaraq daim axtarışında olduğu həqiqəti tapa bilmir, özünü qeyd edirdi ki, insan məhz zəkası vasitəsilə tənha, bədbəxt, miskin hesab edir. İnsanın azadlığı dünyada baş verən hadisə və prosesləri dərk edə onun tərbiyəsindən başlayır. Burada insanın bilər. “Həqiqətin mənbələri kommunikasiyadadır” özünütərbiyəsi başlıca şərtdir. Özünütərbiyə isə deyən filosof Allaha inamda insanlardan uzaqlaşıb insan vicdanının aliliyindən xəbər verir. Yaspersin adını həqiqət axtarmaq qoyaraq tənhalığa meyl fikrincə ünsiyyət zamanı yaranan özünütərbiyə edən insanları tənqid edirdi. Onun fikrincə bu azadlığın ən etibarlı təminatçısıdır. Burada o, hərəkətlərin özündə bir “sevgisizlik” [1,615] var. insanlararası səmimi münasibət zamanı yaranan İnam irrasionalizmə əsaslandığı kimi insan zəkası 151 qarşılıqlı anlamanı və heç bir şərt qoyulmadan, da rasionalizmə əsaslanır. Lakin zəka və inamın qadağa olmadan bir-birinin haqqını qorumanı bir-birindən əks qütblərdə yerləşməsinə baxmaya- azadlığın şərtlərindən hesab edir. raq onlar arasında sıx əlaqə olmalıdır. Belə ki, inam K.Yaspersin ideya mənbəyi Kirqekor olmuşdur. zəkaya əsaslanmalıdır. Zəkaya söykənməyən inam Kirkeqorda Yaspers özü üçün ruhi təskinlik tapırdı. cahillikdən uzağa getmir. İnam olmadan qazanılan Onu daha çox cəlb edən isə o idi ki, Kirqekor biliklər isə insana və həmçinin cəmiyyətə xeyir insanın “bataqlıqdan”, sıxıntılardan çıxış yolunu verməz. Zəkaya, şüura əsaslanan inamı Yaspers Allaha qovuşmaqda, Onunla ünsiyyətdə görürdü. fəlsəfi inam adlandırır. Fəlsəfi inam daim həqiqətə Həyatın mənası haqqında düşüncələrində də can atır. K.Yaspers bildirir ki, şüurun mövcudluğu birmənalı olaraq o, ünsiyyət vasitəsilə Allaha cəmiyyəti, dövləti, əxlaqı, mədəniyyəti, ən əsası sığınmanın vacibliyini vurğulayırdı. Yaspers isə kommunikasiyanı şərtləndirir. O, yazır: “Zəka Kirkeqorun fikirlərini, ideyalarını tamamilə sonsuz kommunikasiya tələb edir, o, özü kom- qəbul etmişdi. Kirkeqor kimi Yaspers də obyek- munikasiyaya istiqamətlənən total iradədir” Zəka tiv gerçəkliyin mütləqliyi ideyasını rədd edirdi insanı dolaşıqlıqdan çıxarır, beyni aydınlandırır, və həyatda hər şeyin dəyişkən olduğunu, əbədi, “mürgüləyən mənbələri oyandırır” [1,614]. Zəkalı sabit heç bir şeyin olmadığını irəli sürürdü. insan həqiqəti dərk edir, daim şəffaflığa, açıqlığa Ona görə də gerçəklikdəki predmet və hadisələr meyl edir. Yaspersin fikrincə, həmçinin zəkalı inamsızlıq yaradır, həyatdakı hər şey şübhəlidir. insan “bütün mövcudata” [yenə orada] məhəbbət İnsan yalnız o zaman təskinlik tapar ki, o, özünə, bəsləyir. Onun qəlbi genişdir və sevgiyə açıqdır. öz daxili aləminə baş vursun. Bu zaman o, Allahla Zəkalı varlıq dəyişməyə meyllidir. Bu o deməkdir ünsiyyətə girər, varlığın, mövcudatın mənbəyini ki, zəkalı və inamlı insan biliyini sabit bilmir, tapar, həyatın mənası barədə düzgün qərara gələ daim zənginləşdirir. Zəkalı, bilikli insan hər za- bilər. Insan ruhu yalnız Allahla ünsiyyətdə dinclik,­ man kommunikasiyaya hazırdır. K.Yaspers qeyd 152

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) важность коммуникацииважность вжизни человека и Карла Встатье Ясперса. внимания удалено на 2000.-с.452 Ясперс. Минск:ЕГУПропилеи, религия, М.,Политиздать,1977 148с. литература. 1990.349с. А. Бунтующий человек. М.,Политическая книга, М.,Мысль,2001,224с в философию» Антоллогия, Университетская Bakı, Zəkioğlu,2007.750s. ünsiyyət problemi. Bakı,2015,232s. cild, Bakı,Oğuzeli,2011, 576s. cild, Bakı,Oğuzeli,2011, 664s. Bakı, Zəkioğlu,2008,764s. mövcudluğu, azadlıq,həqiqət Açar sözlər: mövcudluğunun başlıcavasitələrindənbiridir. mədəniyyət vəbeləliklə,cəmiyyət,dövlətin Ünsiyyət ailəmünasibətləri,iqtisadiyyat,siyasət, o, cəmiyyətinbütünsferalarındahəllediciamildir. inkişafında mühümamilolmuşdurvəhəmçinin sübut etdiki,ünsiyyətbəşəriyyətinyaranmasıvə giyaya yeninəfəsverdi.O,özyaradıcılığıilə gətirməklə əslindəfəlsəfəyə,həmçininpsixolo­ mövcudatı birnizamvəqaydailəidarəedir. miz kimi, Yaspers fəlsəfəsində əhatəedənbütün moduslarının rabitəsidir”[yenəorada]bildiyi­ də azolacaq.O,yazır:“Zəkaəhatəedəninbütün edir ki,birfilosofzəkanınəqədərtərifləsədə,yenə Статья посвящено философии общения Статья философии посвящено 9. ЯсперсК.Введение вфилософию. /К. 8. Совроменная буржуазная философия и 7. КамюА.Бунтующий человек //Камю 6. ЯсперсКВведение кфилософию, в«путь 5. QunnarSkirbekkNilsGilye.Fəlsəfətarixi. 4. RüstəmovE.KarlYaspers vəfəlsəfədə 3. İsmayılovF.Q. Seçilmişəsərləri.5cilddə,III 2. İsmayılovF.Q. Seçilmişəsərləri.5cilddə,II 1. KarlYaspers. Tarixin mənasıvətəyinatı. Karl Yaspers elməünsiyyətproblemini Общения как форма экзистенции в Айнура Aнвер кызыАхмедова İstifadə olunmuşədəbiyyat ünsiyyət,cəmiyyət,insan философия Ясперса РЕЗЮМЕ independence, truth Key words:Communications,society, existence, munication. society, thephilosopherprovesitinfluencescom article reflectsthatnotingtheroleoftechnologyin truth, andtheirinteractionwitheachother. The philosopher onfreedom,intelligence,transference, of others. The articlealsogivesthethoughtsof most importantly, himselfandacceptstheexistence during communicationperceiveshisexistence, is themanifestationofhumanexistence. A person most harmfulfactor. Itisnotedthatcommunication tion tothefactthatpoorcommunicationis for humanandcommunitylife,drawsatten Jaspers speaksoftheimportancecommunication munication byKarlJaspers.Itispointedoutthat существование, свобода, истина. Ключевые слова: общество, Oбщение, влияет наобщение. доказывает философ что онакакв обществе статье отражено что отмечая роль технологии истине ипоказано ихвзаимоотношения. В разума,про интеллекта, трансенденции, представлено взгляды освободы, философа существование других. Встатье также главное,самое самому себе ипринимает свою существование,общения воспринимает словами, экзистенция. Человек во время форма человеческого существования, другими Встатье показано,общество. что общение-это Communication asaformexistencethephiloso- The articlefocusesontheconceptofcom Aynura Anvar Ahmadova phy ofJaspers SUMMARY . - - - GEOSTRATEGİYA MÜNDƏRİCAT

SİYASƏT ƏLİ HƏSƏNOV: HEYDƏR ƏLİYEV - YENİ MİLLİ İNTİBAHIN VƏ MÜSTƏQİL DÖVLƏTÇİLİYİN ƏSASINI QOYMUŞ TARİXİ ŞƏXSİYYƏT...... 5

ELÇİN ƏHMƏDOV: AZƏRBAYCANIN DİNAMİK İNKİŞAFI: QAZANILAN UĞURLAR VƏ NAİLİYYƏTLƏR (2003-2019)...... 13

MÜRTƏZA HƏSƏNOV, FAİL TAĞIZADƏ: DÖVLƏT ORQANLARINDA İCTİMAYYƏTLƏ ƏLAQƏLƏRİN TƏŞKİLİ VƏ İDARƏ EDİLMƏSİ...... 21

XALİD NİYAZOV: İNFORMASİYA SİYASƏTİ İCTİMAİ RƏYİN FORMALAŞDIRILMASI KONTEKSTİNDƏ...... 26

FƏRİDƏ ƏLİRZAYEVA: DÖVLƏT İDARƏÇİLİYİNDƏ İNNOVATİV İNKİŞAF MEXANİZMLƏRİNİN TƏTBİQİ: DÜNYA TƏCRÜBƏSİNİN POLİTOLOJİ TƏHLİLİ...... 32

BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR

GÜLARƏ BAĞIROVA: AZƏRBAYCAN-TÜRKİYƏ HƏRBİ ƏMƏKDAŞLIĞININ İNKİŞAF DİNAMİKASI...... 37 153 НИГЯР БАЙРАМОВА: АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ АНАЛИЗА ГЕОПОЛИТИЧЕСКИХ ИНТЕРЕСОВ В УСЛОВИЯХ ПОСТБИПОЛЯРНОСТИ...... 44

ÖMÜR KERİM İŞIK: ENERJİ TƏHLÜKƏSİZLİYİ SAHƏSİNDƏ AZƏRBAYCAN - TÜRKİYƏ ƏMƏKDAŞLIĞINI ŞƏRTLƏNDİRƏN ZƏRURİ AMİLLƏR...... 49

TƏRLAN ORUCOVA: AVROPADA RADİKAL PARTİYALARIN YÜKSƏLİŞİ VƏ MİQRANT BÖHRANI...... 53

SƏLİMƏ QULİYEVA: XX ƏSRİN SONU-XXI ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI İLƏ FRANSA RESPUBLİKASI ARASINDA MƏDƏNİYYƏT SAHƏSİNDƏ ƏMƏKDAŞLIQ...... 57

İLYAS HÜSEYNOV: AZƏRBAYCAN VƏ YUNANISTAN ARASINDA TURİZM SAHƏSİNDƏ QARŞILIQLI ƏMƏKDAŞLIĞIN BƏZİ ASPEKTLƏRİ...... 63

İQTİSADİYYAT

ŞƏFA ƏLİYEV: SUMQAYITIN SƏNAYE MƏRKƏZİ KİMİ İNKİŞAFINDA HEYDƏR ƏLİYEVİN TARİXİ XİDMƏTLƏRİ...... 68

ŞƏLALƏ MƏMMƏDOVA: SƏNAYE MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ İSTEHSALIN STRATEJİ PLANLAŞDIRILMASININ TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ...... 73 154

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) ПЕЧАТИВ НАЧАЛЕ XXВЕКА(ДО1917Г.)...... ШАРИФЗЯНОВА НИГЯР: АЗЕРБАЙДЖАНО-ТАТАРСКИЕ СВЯЗИ ВОБЛАСТИ ÖLKƏLƏRİ İLƏ ƏLAQƏLƏRİ...... İLQAR ABDULLAYEV: ORTA ƏSRLƏRDƏ AZƏRBAYCANIN RUSİYA VƏ AVROPA İSTİRAHƏT MƏKANI...... KÖNÜL İMAMVERDİYEVA: DƏNİZKƏNARIBULVAR - YÜZ ON YAŞLI RUSİYANINCƏNUBİ QAFQAZSİYASƏTİ...... ƏZİM HEYDƏROV: VƏTƏNDAŞ MÜHARİBƏSİDÖVRÜNDƏ(1917-1922) DÖVLƏT SİYASİ İDARƏSİNİN HİSSƏLƏRİNİNİŞTİRAKIBARƏDƏ...... ƏNVƏR MƏMMƏDOV: 1930-CUİL NUXA-ZAQATALA ÜSYANININ YATIRILMASINDA MÜNAQİŞƏSİNDƏ VASİTƏÇİ DÖVLƏTLƏRİNROLU VƏ FƏALİYYƏTİNƏDAİR...... ƏDALƏT MUSTAFAYEV: ERMƏNİSTAN-AZƏRBAYCAN DAĞLIQQARABAĞ BƏZİ MÜLAHİZƏLƏR...... MƏRKƏZİ AVROPANIN SOSİALİST DÖVLƏTLƏRİNİN YERİ VƏ ROLUHAQQINDA İBRAHİM ƏLİYEV: DÜNYA SOSİALİZMDÜŞƏRGƏSİNİNİFLASINDA ŞƏRQİ VƏ KATİBİ SEÇİLMƏSİ.1969-CU İL 14-İYUL PLENUMU...... XƏLİLZADƏ ARZU: HEYDƏRƏLİYEVİN AZƏRBAYCAN KP MK-nınBİRİNCİ EKZİSTENSİYA KİMİ...... AYNURƏ ƏHMƏDOVA: YASPERS FƏLSƏFƏSİNDƏÜNSİYYƏT XALQLARIN MƏTBUATI...... NİYAZ NİFTİYEV: MULTİKULTURAL MEDİA: AZƏRBAYCANDA YAŞAYAN MÜHİTİNİN YAXŞILAŞDIRILMASININ STRATEJİ ƏHƏMİYYƏTİ...... RƏŞAD QARAYEV: KİÇİK VƏ ORTA SAHİBKARLIĞINİNKİŞAFINDA BİZNES ОТРАСЛИ И ЧАСТНОЙ СИСТЕМЫ ЗДРАВООХРАНЕНИЯ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ...... НИГЯР РАГИМОВА: ВЗАИМОДЕЯТЕЛЬНОСТИ ВОПРОСЫ ФАРМАЦЕВ TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNƏ STRATEJİ YANAŞMALAR...... STRATEJİ TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNƏ AQRAR-EMAL MÜƏSSİSƏLƏRİNƏ İNVESTİSİYA MÜHİTİNİN FARUQ ZİYADOV: QLOBAL MALİYYƏ ÇAĞIRIŞLARI ŞƏRAİTİNDƏ MƏSƏLƏLƏRİ...... ARTIM İQTİSADİ PARKLARINDA SƏNAYE İLQAR GÜLMƏMMƏDOV: STRATEJİ YOL XƏRİTƏLƏRİNƏ UYĞUN OLARAQ ETNOQRAFİYA VƏ TARİXİ ANTRAPOLOGİYA FƏLSƏFƏ TARİX ­ТИЧЕС КОЙ 148 143 136 129 125 121 116 111 104 98 93 88 83 78 GEOSTRATEGİYA

Korrektor: Leyla Binyatova

Dizayner: İman Hüseynov

Redaksiyanın ünvanı: Mətbuat pr. 23M. Beynəlxalq Mətbuat Mərkəzi 155 Tel: (+994 12) 537 16 05 Faks: (+994 12) 537 16 05 E-poçt: [email protected]

Tiraj: 1000 Sifariş № 3419

“Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı” 2019 156

ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal İyul - Avqust 2019№ 04(52) Matbuat ave.23M.InternationalPress Centre “Azerbaijan StatePublishingHouse”2019 Number ofcopiesprinted:1000 Address oftheeditorialoffice: Fax: (+99412)5371605 Tel: (+99412)5371605 [email protected] Leyla Binyatova Iman Huseynov Order №3419 Corrector: Designer: E-mail: