Raport O Przyrodzie Nieożywionej Województwa Śląskiego

ISSN 1427-9142

RAPORTY OPINIE 6

Strategia ochrony przyrody województwa śląskiego Raporty Opinie to naukowe wydawnictwo seryjne, ukazujące się do roku 2030 od 1996 roku. Dotychczas w ramach serii opublikowano 5 tomów, Raport o stanie przyrody poświęconych w całości tematyce czerwonych list gatunków województwa śląskiego dla Górnego Śląska w granicach byłych województw: bielskiego, częstochowskiego, katowickiego i opolskiego. Zawartość tomów: t UPN oD[FSXPOFMJTUZSPǴMJOOBD[ZOJPXZDIJLSǗHPXDØX 1 t UPN oD[FSXPOFMJTUZXǌUSPCPXDØX NDIØXJ[CJPSPXJTL roślinnych, RAPORT t UPN oD[FSXPOFMJTUZDIS[ǌT[D[ZJNPUZMJE[JFOOZDI RAPORTY OPINIE t UPN oD[FSXPOFMJTUZHS[ZCØXXJFMLPPXPDOJLPXZDI O PRZYRODZIE i porostów, NIEOŻYWIONEJ t UPN oD[FSXPOFMJTUZQBKǌLØXJNJǗD[BLØX słodkowodnych Górnego Śląska. WOJEWÓDZTWA

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska zostało powołane ŚLĄSKIEGO przez Wojewodę Katowickiego, Wojciecha Czecha, Zarządzeniem Nr 204/92 z dnia 15 grudnia 1992 roku, które nadało również statut 6.1 Raport6.1 o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego tej jednostce. Dokumenty te zostały zmienione Zarządzeniem E

Nr 154/94 Wojewody Katowickiego z dnia 22 listopada 1994 roku. PINI CENTRUM Zgodnie z zarządzeniami i statutem, Centrum było państwową DZIEDZICTWA TY O jednostką budżetową powołaną do badania, dokumentowania

PRZYRODY POR i ochrony oraz prognozowania stanu przyrody Górnego Śląska. GÓRNEGO ŚLĄSKA RA W związku z reformą administracyjną kraju z dniem 1 stycznia 1999 roku Centrum zostało przekazane województwu śląskiemu Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 25 listopada 1998 roku. Uchwałą Nr I/51/5/2002 Sejmiku Województwa Śląskiego z dnia 17 czerwca 2002 roku został nadany statut wojewódzkiej O ŚLĄSKA G samorządowej jednostce organizacyjnej o nazwie Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska. Nadzór nad Centrum

wykonuje Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Marszałkowskiego Y GÓRNE Województwa Śląskiego. D Celem Centrum jest działanie dla dobra przyrody nieożywionej i ożywionej Górnego Śląska poprzez gromadzenie o niej wiedzy oraz działalność naukową, ochronną i edukacyjną, aby TWA PRZYRO

zachować tożsamość regionu oraz rolę i znaczenie jego wartości C ZI

przyrodniczych (§ 6 Statutu Centrum). D

www.cdpgs.katowice.pl CENTRUM DZIE

CENTRUM DZIEDZICTWA PRZYRODY Urząd Marszałkowski GÓRNEGO ŚLĄSKA Województwa Śląskiego Raporty opinie 6 Strategia ochrony przyrody województwa śląskiego do roku 2030 Raport o stanie przyrody województwa śląskiego

1 Wydawca Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska

Projekt graficzny okładki Anna Grycman

Projekt układu typograficznego Joanna Chwoła

ISSN 1427-9142

Skład i przygotowanie do druku Verso, Katowice

Druk Pracownia Komputerowa Jacka Skalmierskiego, Gliwice 2012

Copyright © by Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska Raporty opinie 6 Strategia ochrony przyrody województwa śląskiego do roku 2030 Raport o stanie przyrody województwa śląskiego 1 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

Redaktor tomu: Jerzy B. Parusel

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska Katowice 2012 REports opinions 6 Conservation strategy of nature of the Silesian Voivodship by 2030 Report on the state of nature of the Silesian Voivodship 1 The report on the inanimate nature of the Silesian Voivodship

Editor: Jerzy B. Parusel

Upper Silesian Nature Heritage Center Katowice 2012 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

u The report on the inanimate nature of the Silesian voivodship

Ryszard Chybiorz, Andrzej Tyc

Uniwersytet Śląski Wydział Nauk o Ziemi Spis treści

Wstęp ...... 7

Walory geologiczne ...... 8

Walory geomorfologiczne ...... 20

Walory hydrologiczne ...... 23

Geostanowiska w bazach Europejskiej Sieci GEOSITES oraz w Centralnym Rejestrze Geostanowisk Polski ...... 35

Przyroda nieożywiona jako cel ochrony w aktach prawnych ustanawiających obszary lub obiekty chronione...... 37

Podsumowanie ...... 39

Piśmiennictwo i źródła informacji ...... 44

Summary ...... 49 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

Wstęp ści przyrody nieożywionej zasługujące na ochronę oraz Województwo śląskie, w aktualnych granicach, charak- 2) nad zagadnieniem, przed czem je chronić należy…” teryzuje się wysokimi walorami przyrodniczymi – za- Z uwagi na cel raportu, jakim jest diagnoza stanu równo przyrody ożywionej, jak i nieożywionej. Jest to przyrody nieożywionej, a bardziej szczegółowo obiektów przede wszystkim efekt dużej georóżnorodności oraz, co tej przyrody dla potrzeb Strategii Ochrony Przyrody może zaskakujące, wielowiekowego wykorzystywania tej Województwa Śląskiego do roku 2030, zrezygnowano tu różnorodności przez człowieka. Georóżnorodność należy z klasycznego układu i zakresu treści, typowego dla opra- rozumieć jako naturalne zróżnicowanie powierzchni Zie- cowań fizjograficznych. Skupiono się więc na elementach mi, obejmujące budowę geologiczną, rzeźbę terenu, gleby abiotycznych środowiska, które są ważne dla zachowania oraz wody podziemne i powierzchniowe. Jest ona efektem dziedzictwa geologicznego, geomorfologicznego i hydrolo- działania naturalnych procesów endo- i egzogenicznych, gicznego regionu. Podstawowymi elementami raportu są modyfikowanych czasem przez działalność człowieka. więc zestawienia i mapy rozmieszczenia obiektów cen- Zewnętrznym przejawem tych procesów są obiekty ge nych przyrodniczo w wymienionych trzech kategoriach. ologiczne, geomorfologiczne oraz hydrologiczne. Są one Listy obiektów geologicznych (naturalnych i sztucznych określane mianem geostanowisk lub geotopów. Za geo- odsłonięć geologicznych), geomorfologicznych (m.in. ska- stanowiska możemy uznać obiekty przyrody nieożywio- łek, jaskiń, wodospadów) oraz hydrologicznych (źródeł, nej o walorach naukowych, poznawczych, edukacyjnych jezior) zostały porównane z krajowymi i europejskimi li- czy estetycznych, które są dostępne do obserwacji. stami geostanowisk, stanowiącymi często wskaźnik geo- Za geologiczne dziedzictwo przyrody uważa się rów- różnorodności regionu. Wykorzystano bazę polskich geo- nież pozostałości górnictwa, które mają znaczenie dla stanowisk wytypowanych do European Network GEOSI- udokumentowania budowy geologicznej i występowania TES, opracowaną przez Instytut Ochrony Przyrody PAN złóż, występowania skamieniałości, rzadkich minerałów w Krakowie (http://www.iop.krakow.pl/geosites/) oraz fun i skał. kcjonujący od 2010 roku Centralny Rejestr Geostanowisk Pomimo dużego bogactwa i zróżnicowania form, przy- Polski prowadzony przez Państwowy Instytut Geologicz- roda nieożywiona województwa śląskiego nie docze- ny – Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie (http:// kała się dotychczas należytego opracowania i ochrony. geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/geostanowiska/). W świetle przeprowadzonej analizy na potrzeby niniej- Z uwagi na specyfikę województwa śląskiego zdecydo- szego raportu wydaje się nadal aktualne stwierdzenie wano się ponadto na przedstawienie w raporcie aktual- prekursora ochrony przyrody nieożywionej w Polsce, nego stanu rozpoznania i zagospodarowania złóż kopalin S. Kreutza (1929): oraz zasobów wód podziemnych. Ich ochrona jest regulo- „Mówimy stosunkowo często o ochronie przyrody ży- wana przepisami prawnymi odrębnymi niż przewidzia- wej, zatem o ochronie szaty roślinnej lub też pewnych ga- nymi dla przyrody nieożywionej. Raport jest w zamyśle tunków zwierząt; ochrona przyrody nieożywionej zajmu- autorów pierwszym krokiem do waloryzacji obiektów je u nas w dyskusjach i konferencjach mało stosunkowo przyrody nieożywionej, która powinna być przeprowa- miejsca. Dzieje się to w znacznej części dlatego, iż według dzona obiektywnie i w oparciu o jasne kryteria. Efektem dość powszechnego mniemania ‘kamienie’ są trwałe, dotychczasowych prób takiej waloryzacji są listy geosta- i nie potrzebują ochrony, częściowo po prostu dlatego, nowisk Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie że nieliczne jest dziś w Polsce grono osób, zajmujących i Państwowego Instytutu Geologicznego-Państwowego się naukowo przyrodą nieożywioną. Może nie będzie za- Instytutu Badawczego w Warszawie oraz listy i mapy tem od rzeczy zastanowić się nad tem czy 1) ‘martwa’ w Opracowaniu ekofizjograficznym do Planu Zagospoda- przyroda wymaga ochrony i jakie są u nas osobliwo- rowania Przestrzennego Województwa Śląskiego (Paru-

7 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

sel 2003). Ważnym elementem takiej waloryzacji powin- bon). Utwory dewońskie i karbońskie zalegające na bloku na stać się czerwona lista przyrody nieożywionej woje- małopolskim wykazują duże podobieństwa w wykształce- wództwa śląskiego (Parusel 1999). niu litologicznym do równowiekowych skał rozpoznanych Autorzy opracowania wyrażają podziękowanie Jerze- w części wschodniej i południowej Brunovistulicum. mu B. Paruselowi i Zdzisławowi Wielandowi, pracowni- Blok górnośląski stanowi część większej jednostki kom Centrum Dziedzictwa Przyrodniczego Górnego Ślą- geologicznej określanej jako Brunovistulicum, którą two- ska w Katowicach, za wnikliwą weryfikację informacji rzy wraz z blokiem Brna położonym już na terytorium zawartych w raporcie i propozycje uzupełnień. Z. Wieland Czech. Południowa część bloku górnośląskiego zalega opracował rozdział raportu, dotyczący przyrody nieoży- w podłożu Karpat zewnętrznych. Zachodnia granica Bru- wionej jako celu ochrony zapisanego w aktach prawnych novistulicum na kontakcie z Moldanubicum masywu cze- ustanawiających obszary lub obiekty chronione wojewódz- skiego (Sudetów Zachodnich) położona jest w całości poza twa śląskiego. granicami województwa śląskiego. Mniejszymi jednost- kami tektonicznymi bloku górnośląskiego występującymi Walory geologiczne w granicach województwa śląskiego są: morawsko-śląskie Charakterystyka regionalnych jednostek geologicznych pasmo fałdowo-nasuwcze (na zachodzie) oraz górnośląska Województwo śląskie według tradycyjnych podziałów strefa fałdowa, niecka górnośląska i kopuła Bielska-Białej położone jest na styku dwóch wielkich jednostek geolo- (na wschodzie). gicznych Europy Zachodniej: waryscyjskiej platformy Morawsko-śląskie pasmo fałdowo-nasuwcze w części północnej i centralnej oraz alpejskiego pasma obejmuje karbońskie utwory węglonośne zachodniej czę- fałdowego w części południowej. Platforma waryscyjska ści Górnośląskiego Zagłębia Węglowego (GZW), a także obejmuje stare (górnopaleozoiczne – zapadlisko górno- proterozoiczne i dewońskie skały krystaliczne oraz kar- śląskie) utwory fałdowe przykryte osadami młodszymi bońskie utwory fliszowe położone na zachód od GZW – (mezozoicznymi – monoklina przedsudecka i monokli- nasunięcia orłowsko-boguszowickiego, które jest jego na śląsko-krakowska oraz synklinorium miechowskie), wschodnią granicą. Od północy jednostka ta jest ograni- lekko sfałdowanymi na granicy kredy i trzeciorzędu. czana przez strefę uskokową Kraków – Lubliniec, która Strefa fałdowania alpejskiego reprezentowana jest ku północnemu zachodowi łączy się najprawdopodobniej przez Karpaty oraz położone na północ od nich Zapadli- ze strefą uskokową Odry. Granicę zachodnią, daleko poza sko Przedkarpackie. Kompleks waryscyjski podścielają granicami województwa śląskiego, wyznacza strefa usko- utwory kompleksu kaledońskiego (kambru, ordowiku kowa (nasunięciowa) morawsko-śląska i masyw czeski. i syluru). Ich fundament tworzą prekambryjskie skały W kierunku południowym omawiana jednostka przecho- krystaliczne, metamorficzne oraz anchimetamorficzne. dzi na terytorium Czech. Występujące na tym obszarze Według współczesnych poglądów naukowych budowę utwory cechują się fałdowo-nasuwczym stylem budowy. geologiczną danego regionu należy rozpatrywać w obrazie Górnośląska strefa fałdowa obejmuje wystę- (planie) podpermskim i podkenozoicznym. pujące w północnej części GZW struktury karbońskie W obrazie podpermskim województwo śląskie położo- wyróżniane jako siodło główne oraz położone na północ ne jest w obrębie dwóch dużych regionalnych jednostek i północny wschód od granicy GZW – pomiędzy Tarnow- tektonicznych reprezentowanych przez blok małopolski skimi Górami, Siewierzem i Krzeszowicami – struktury (część północna) i blok górnośląski (część centralna i po- dewońsko-karbońskie. Od północy i północnego wscho- łudniowa). Ich granicę stanowi strefa uskokowa Kraków du jednostka ta jest ograniczona przez strefę uskokową – Lubliniec (Żaba 1999), a częściowo też strefa uskokowa Kraków – Lubliniec, a na południowym wschodzie przez Odry. Bloki te różnią się zarówno budową prekambryj- uskok Krzeszowice – Charsznica. Na południu graniczy skiego podłoża, jak i pokrywających je utworów paleozo- ona z niecką górnośląska (granica ta ma charakter przej- icznych, wykazujących odmienny rozwój paleogeograficz- ściowy), natomiast na zachodzie – z morawsko-śląskim no-facjalny oraz paleotektoniczny (Buła i in. 2008). pasmem fałdowo-nasuwczym. Na jej obszarze występu- Blok małopolski charakteryzuje struktura blokowa ją wąsko- bądź szerokopromienne antykliny i synkliny zbudowana ze skał neoproterozoicznych (ediakarskich) o zróżnicowanych amplitudach. i różnowiekowych skał paleozoicznych (od ordowiku po kar- Niecka górnośląska obejmuje w całości tzw. nieckę

8 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

główną, wyraźnie zaznaczającą się zarówno w strukturze spotkać liczne skamieniałości roślin (skrzypów, paproci, górnokarbońskich utworów węglonośnych GZW, jak i w widłaków). Interesujący jest również bogaty inwentarz podścielających je starszych utworach dolnokarbońskich struktur sedymentacyjnych dokumentujących środowiska oraz dewońskich. Oś tej struktury biegnie łukiem od za- lądowe okresu karbońskiego, jak również krótkie ingresje chodu w kierunku południowym, od okolic Żor po rejon morskie. Zawoi. Jednostka ta od zachodu graniczy z morawsko-ślą- Na zanurzającej się w okresie karbońskim górnoślą- skim pasmem fałdowo-przesuwczym wzdłuż nasunięcia skiej krze krystalicznej o trójkątnym zarysie rozwijała orłowsko-boguszowickiego, a od południa z kopułą Biel- się bujna roślinność – podstawowe tworzywo dla później- ska-Białej. Od południowego wschodu, już poza obszarem szych pokładów węgla kamiennego. Podczas fałdowań województwa, kontaktuje tektonicznie ze zrębem Rzeszo- waryscyjskich osady powstałe w dewonie i dolnym kar- tar. Niecka górnośląska jest poprzecinana przez liczne, bonie zostały sfałdowane i spiętrzone, tworząc śląskie pa- przeważnie subrównoleżnikowe uskoki o znacznych am- sma górskie, otaczające od zachodu, północy i północnego plitudach zrzutu, dochodzących nawet do 1000 m, które wschodu sztywny i zapadnięty blok Górnośląskiego Za- schodowo przemieszczają utwory paleozoiczne i prekam- głębia Węglowego. Tak sfałdowane utwory tworzą wary- bryjskie w kierunku południowym. scyjskie piętro strukturalne, wyłaniające się lokalnie na Kopuła Bielska-Białej obejmuje neoproterozoiczne powierzchnię – a w województwie śląskim najwyraźniej skały krystaliczne oraz prekambryjskie utwory klastycz- i najpełniej w Polsce – spod mezozoicznego piętra struk- ne ediakaru występujące tu pod osadami mioceńskimi, na turalnego. Jest to wyjątkowa jednostka tektoniczna wo- które nasunięte są utwory fliszu karpackiego. Struktura jewództwa śląskiego, decydującą o wybitnych walorach ta od zachodu, północy i wschodu jest otoczona wychod- geologicznych regionu w skali Europy. niami różnowiekowych skał paleozoicznych tworzących Od wschodu i północnego wschodu zapadlisko gór- południowe skrzydło niecki górnośląskiej. Południową nośląskie otacza krakowska gałąź waryscydów. Jest to granicę struktury wyznacza rozłam perypieniński i kar- zerodowany, przykryty pokrywą skał mezozoicznych paty wewnętrzne. i kenozoicznych monokliny śląsko-krakowskiej, łuk gór- W obrazie podkenozoicznym województwa śląskie- ski przebiegający z południowego wschodu ku zachodowi. go występują następujące główne jednostki tektoniczne: Zbudowany jest z kilku pochylonych (głównie ku północ- w zachodniej części monoklina przedsudecka, niecka opol- nemu wschodowi) asymetrycznych fałdów. Fałdy te – an- ska i Sudety Wschodnie, w centralnej części monoklina tykliny i synkliny – zbudowane są ze skał staro- i mło- śląsko-krakowska i zapadlisko górnośląskie, a w północ- dopaleozoicznych, niekiedy zmetamorfizowanych i zmine- no-wschodniej części elewacja radomszczańska i synkli- ralizowanych. Lokalnie w te dolno- i górnopaleozoiczne norium miechowskie (Karnkowski 2008). skały intrudowały skały magmowe, np. w rejonie Pilicy Zapadlisko górnośląskie rozwinęło się w segmen- czy Mrzygłodu. W niektórych miejscach między Zawier- cie bloku górnośląskiego, a jego granice mają charakter ciem i Siewierzem, skały budujące te fałdy – np. antyklinę erozyjny (Kotas 1985). Górnośląskie Zagłębie Węglowe Brudzowic (zwaną także antykliną Siewierza) – wynurza- (GZW), o powierzchni 7500 km2, uformowało się w czasie ją się na powierzchnię spod utworów monokliny śląsko- orogenezy waryscyjskiej i przebudowane zostało w oroge- krakowskiej. Wychodnie w Dziewkach k. Siewierza na nezie alpejskiej. obszarze antykliny Brudzowic są najatrakcyjniejszym, W profilu geologicznym GZW występują utwory od pre- a z pewnością należą do najcenniejszych z punktu widze- kambru do czwartorzędu włącznie, ale dominują utwory nia geologii obszarów województwa śląskiego. Dodatkowo karbonu górnego (produktywnego). W profilu geologicz- w Nowej Wiosce, Podleśnej i Brudzowicach istnieją czyn- nym karbonu produktywnego wydziela się 4 serie litostra- ne, duże kamieniołomy z bardzo bogatym inwentarzem tygraficzne: 1) seria paraliczna (namur A), 2) górnoślą- cennych elementów budowy geologicznej. Należy nadmie- ska seria piaskowcowa (namur B, C), 3) seria mułowcowa nić, że można tu prześledzić kontakt dwóch pięter struk- (westwal A, B), 4) krakowska seria piaskowcowa (westwal turalnych – paleozoicznego i mezozoicznego, (podkreślony C). Osady karbonu górnego mają miąższość około 8500 krasem), przejawy synsedymentacyjnej i późniejszej tek- metrów. Są to głównie piaskowce, mułowce, węgiel ka- toniki oraz przejawy mineralizacji i wietrzenia. Dobrze mienny i wapienie. W piaskowcach i mułowcach można odsłaniają się tu skały dewońskie – wapienie i dolomity

9 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

– podobne do odsłoniętych w Górach Świętokrzyskich i in- Utwory triasu spoczywają na różnych ogniwach pale- nych obszarach Europy Środkowej. Z wystąpieniem skał ozoiku, stanowiąc mniej więcej ciągłą pokrywę na północ dewońskich w województwie śląskim i małopolskim zwią- od linii Zabrze – Katowice – Sosnowiec. Na południe od zana jest znana od dawna paleostruktura zwaną Garbem tej linii tworzą one tylko niewielkie izolowane płaty. Sła- Dębnickim. Ten paleogeomorfologiczny grzbiet zaznaczał biej poznane są utwory trias dolnego (pstrego piaskowca), się już w środkowotriasowym zbiorniku morskim w po- gdyż ich wychodnie są niewielkie, m.in. w okolicach Tar- staci zatapianego łuku wysp. W wyniku erozji tych wysp nowskich Gór, Świerklańca, Bytomia, Chorzowa, Dąbro- powstawały zlepieńce i brekcje włączane do osadów tria- wy Górniczej i Sosnowca. Utwory triasu środkowego (wa- sowych. pienia muszlowego) znane są z licznych odsłonięć natural- W permie utwory karbonu zostały głęboko zerodowa- nych i kamieniołomów. Poznanie stratygrafii triasu środ- ne i pocięte uskokami. W fazie saalskiej powstał permski kowego w dużej mierze oparte jest o szczegółowe badania rów Sławkowa, biegnący od Krakowa po okolice Piekar prowadzone w XIX w. i na początku XX w. w licznych Śląskich, wokół północnych krańców słabo sfałdowanych w tym czasie odsłonięciach w centralnej części dzisiejsze- osadów karbońskich Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. go województwa śląskiego (m.in. P. Assmann, F. Roemer Rów Sławkowa jest wąskim zapadliskiem wypełnionym czy R. Michael). Wyróżniano nawet tzw. warstwy z Cho- osadami klastycznymi (głównie zlepieńcami i glinami) rzowa (Schichten von Chorzow), które dziś noszą nazwę i wulkanitami, o łącznej miąższości dochodzącej do kil- warstw gogolińskich. kuset metrów. Obok niego istnieją również mniejsze rowy Próg Środkowotriasowy (Grzbiet wapienia muszlowego, tektoniczne, głównie o orientacji równoleżnikowej, które Garb Tarnogórski) zbudowany jest z różnego rodzaju skał. wypełnione są podobnymi osadami. Stosunkowo niewielkie rozmiary mają wychodnie pia- Północno-wschodnia część zagłębia górnośląskiego leży skowców i iłowców pstrego piaskowca. Znacznie rozleglej- pod pokrywą platformową mezozoicznego piętra struktu- sze są wychodnie wapieni i dolomitów retu oraz wapieni ralnego, zbudowaną z skał permu, triasu, jury i kredy. i margli warstw gogolińskich, górażdżańskich, terebratu- Utwory te zalegają niezgodnie na podłożu paleozoicznym, lowych, karchowickich, jemielnickich i tarnowickich. Lo- tworząc monoklinę śląsko-krakowską. Na granicy kre- kalnie w swych zachodnich fragmentach zbudowany jest dy i trzeciorzędu skały waryscyjskiego fałdowego piętra z warstw wyższych – boruszowickich lub miedarskich. strukturalnego i permsko-mezozoicznego monoklinalnego Na znacznych obszarach województwa, na Wyżynie Ślą- piętra strukturalnego zostały nachylone w kierunku NE skiej i Jurze Polskiej, występują epigenetyczne (powstałe pod kątem kilku stopni. w następstwie przesycenia wapieni zmineralizowanymi Monoklina śląsko-krakowska ciągnie się z NW roztworami) dolomity kruszconośne i syngenetyczne do- na SE, od północnych granic województwa ku zapadlisku lomity diploporowe z kopalną fauną. Dolomity diploporo- przedkarpackiemu, omijając od wschodu wynurzające się we są dolomitami pierwotnymi, to znaczy, że już w czasie dewońskie i karbońskie warstwy waryscydów. W północ- powstawania były mułem dolomitowym lub dolomitem. no-wschodnich krańcach województwa śląskiego mono- Z wartości, jakie związane są z tymi skałami, można wy- klina śląsko-krakowska przechodzi w nieckę miechowską mienić różnorodność litologiczną, mineralogiczną i fauni- (elewacja radomszczańska i synklinorium miechowskie), styczną oraz specyficzne cechy litologiczne w postaci po- zbudowaną z wapiennych osadów jury górnej oraz pia- rowatości, kawernistości, zróżnicowanej krystaliczności, skowców i margli kredowych. Naturalnym przedłużeniem gęstości itp. Częsty jest w nich kras, zwłaszcza w strefach monokliny śląsko-krakowskiej w kierunku północno-za- objętych nieciągłościami tektonicznymi. Występujące chodnim jest monoklina przedsudecka. W obrębie mono- w wapieniach i dolomitach środkowotriasowych złoża rud kliny śląsko-krakowskiej można wyróżnić kilka wyraź- srebra, cynku i ołowiu przez stulecia były przedmiotem nych progów morfologicznych: środkowo- i górnotriasowy, eksploatacji i przeróbki, głównie w Tarnowskich Górach środkowo- i górnojurajski oraz górnokredowy. Powstanie i Sławkowie. tych progów uwarunkowane było istnieniem odpornych, Próg Górnotriasowy (Grzbiet Woźnicki, Próg Woźnic- towarzyszących mniej odpornym ogniwom litologicznym ki) zbudowany jest z czerwonych iłowców zawierających w sukcesji słabo nachylonych warstw osadów, które pod- nieliczne wkładki wapieni (wapieni woźnickich) lub brek- legały wietrzeniu. cji wapnistej. Jest to lokalny osad słodkowodny, ubogi

10 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

w skamieniałości, niekiedy zawierający fragmenty kopal- form krasowych, schronisk skalnych, jaskiń, żeber czy nego drewna. Lokalnie bardziej miąższe poziomy wapieni naskorupień mineralnych, np. kalcytu. tworzą niewielkie garby w morfologii, szczególnie dobrze Najmłodszymi skałami mezozoicznymi monokliny ślą- widoczne między Pińczycami, Woźnikami a Lubszą. sko-krakowskiej są utwory kredy występujące w najbar- Ku wschodowi monokliny śląsko-krakowskiej na ska- dziej północno-wschodniej części województwa śląskiego. łach jury dolnej (zwanej jurą czarną lub liasem) – pia- Są to prawie poziomo ułożone piaski i piaskowce glauko- skach i piaskowcach żelazistych (miejscami mułowcach) nitowe z okresu kredy dolnej (albu środkowego i górnego) tzw. warstw łysieckich, a czasem na iłach i węglach bru- oraz piaski glaukonitowe z fosforytami, iły i margle, opo- natnych, zalegają utwory jury środkowej (zwanej jurą ki i gezy z okresu górnej kredy. Skały te jednak rzadko brunatna lub doggerem). Są to piaski i piaskowce żelazi- występują na powierzchni, gdyż zostały przykryte młod- ste tzw. warstw kościeliskich oraz iły, iłołupki, mułowce, szymi osadami czwartorzędowymi – piaskami, żwirami margle, wapienie i piaski. Piaskowce, miejscami zlepień- i glinami z okresu zlodowacenia odry. Od okolic Julianki ce, budują Próg Środkowojurajski (Próg Herbski, Garb nad Wiercicą do okolic Otoli w widłach Pilicy i Żubrówki Herbski) ciągnący się od okolic Gężyna na południowym ciągnie się zbudowany ze zwięzłych wapieni i margli Próg wschodzie po przełomowy odcinek Liswarty koło Przy- Górnokredowy, zwany też Progiem Lelowskim. Kuesta stajni na północnym zachodzie. W spągu wyżej leżących górnokredowa jest niższa niż kuesty wyżyn śląskich. Wy- iłów występują kilkucentymetrowej miąższości warstwy raźny jej odcinek, o kilkunastometrowej wysokości, wzno- syderytu ilastego, którego wydobycie rozpoczęto już si się między Sierakowem a Wygiełzowem. w XVI wieku. Na skalę przemysłową wydobycie rozpoczę- W rejonie jury częstochowskiej, miedzy Olsztynem ło się po II wojnie światowej, ale ze względu na niemal cał- a Janowem, występują „piaski formierskie”. Jest to zespół kowicie wyczerpane zasoby rudy eksploatację zakończono osadów, w których dominują ilaste piaski (właściwe piaski w roku 1982 (kop. Wręczyca). W mało odpornych iłach formierskie), a podrzędnie występują mułki oraz piaski środkowotriasowych, odsłaniających się na powierzchni kwarcowe i iły. Pokrywają one nierówną powierzchnię głównie w pobliżu wychodni wapieni jury górnej, w czwar- wapieni o rzeźbie krasowej lub wypełniającą miejscami torzędzie zostało założone Obniżenie Górnej Warty. głębokie leje krasowe, tworząc małe złoża piasków o le- Wśród utworów jurajskich największą powierzchnię piszczu naturalnych i zmiennej grubości. Sedymentacja zajmują wapienie jury górnej (zwanej jurą biała lub mal- piasków formierskich miała miejsce w paleogenie. mem). Obszar zwartych wychodni wapieni odcięty jest od Południowa granica monokliny śląsko-krakowskiej iłów środkowotriasowych progiem denudacyjnym zwa- i zapadliska górnośląskiego chowa się pod mioceńskie nym kuestą górnojurajską. Niższą część kuesty budują utwory zapadliska przedkarpackiego i pod Karpaty. osady ilasto-mułowcowe i wapienie piaszczyste wyższej Zapadlisko przedkarpackie rozciąga się pomię- części jury środkowej i utwory marglisto-wapniste jury dzy strefą zapadliska górnośląskiego i monokliny śląsko- górnej. krakowskiej na północy i Zachodnich Karpat Zewnętrz- Na widoczny w krajobrazie Wyżyny Częstochow- nych na południu. Stanowi ono rów przedgórski orogenu skiej skałkowy charakter wapieni jury górnej miały karpackiego wypełniony osadami morskimi różnych pię- wpływ rodzaj, zróżnicowanie litologiczne i struktura ter miocenu – grubym kompleksem iłowców i mułowców. wapieni oraz obecność spękań, uskoków i stref tekto- W zapadlisku przedkarpackim wyróżnia się część ze- nicznych. Wymienione cechy i zwykle brak uławicenia wnętrzną leżącą na północ od Karpat, oraz część we- miały wpływ na późniejszą ewolucję tego węglanowego wnętrzną ukrytą pod nasuniętymi Karpatami (Oszczyp- obszaru w różnych warunkach klimatycznych. Niektóre ko i in. 2008). obszary są ostańcami odizolowanymi od ciągłego pasma Zachodnie Karpaty Zewnętrzne mają budowę Jury Polskiej. Unikatowość skałek wyraża się poprzez płaszczowinową, ukształtowaną podczas orogenezy al- walory, jakie manifestują się na zwietrzałych powierzch- pejskiej. Z południa nasunęły się wówczas kolejno płasz- niach wapieni – liczne skamieniałości, pęknięcia, niecią- czowiny zbudowane z fliszu karpackiego – występujących głości, powierzchnie stylolitowe, struktury biogeniczne na przemian ławic zlepieńców, piaskowców, mułowców i struktury sedymentacyjne. Ponadto występują tu efek- i iłowców oraz dodatkowo wapieni, margli i skał krzemion- ty procesów krasowych w postaci mniejszych i większych kowych (gezy, radiolaryty i rogowce). Utwory fliszowe są

11 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

osadami prądów zawiesinowych, tzw. osadów turbidyto- liczne i z reguły niewielkie skupienia w dolnych łupkach, wych, które powstają na skłonach zbiorników morskich wapieniach i górnych łupkach cieszyńskich występujące typu geosynklinalnego (rodzaj rowu ocenicznego). Wśród na Pogórzu Cieszyńskim. osadów fliszowych spotyka się czasem skałki, będące po- Płaszczowina cieszyńska, składająca się z kilku rwakami skał różniących się od samego fliszu. W miarę ponasuwanych na siebie i sfałdowanych płatów, tworzy przesuwania się ku północy, wiek skał budujących płasz- obszar Pogórza Śląskiego. Wzgórza na tym obszarze zbu- czowiny jest coraz starszy. Najmłodszy jest piaskowiec dowane są z wapieni. Zwarty obszar występowania płasz- magurski (górny eocen), najstarsze są dolne łupki wie- czowiny cieszyńskiej sięga ku wschodowi po dolinę Soły. rzowskie (górna jura). Płaszczowina godulska jest nieznacznie sfałdo- Płaszczowinowa budowa Karpat fliszowych jest skom- wana, tworzy bloki Beskidu Śląskiego i Beskidu Małego. plikowana. W obrębie województwa śląskiego występują Lokalnie, gdzie erozja sięgnęła głębiej, doszło do po- trzy grupy płaszczowin: brzeżna (łuska Roczyny – Andry- wstania okien tektonicznych. W okolicy Skoczowa i Żyw- chów), średnia (płaszczowina podśląska i płaszczowina ca, a także w pasach odsłonięć na linii Bielsko – Czaniec śląska), magurska (łuski przedmagurskie i płaszczowina spod płaszczowiny śląskiej ukazują się utwory sukcesji magurska) (Oszczypko i in. 2008). podśląskiej i skolskiej. W obramowaniu okna Żywca ty- Łuska Roczyny – A ndrychów. Przy brzegu Kar- tońsko-dolnokredowy flisz, znajdujący się w kontakcie pat, między granicą państwa koło Cieszyna a Andry- tektonicznym z fliszem oligocenu, jest zaliczany do płasz- chowem, wyróżnia się sfałdowane młode utwory mioce- czowiny cząstkowej cieszyńskiej. Podobny zestaw warstw nu (sarmat-panon) z dużym udziałem bloków skalnych znajduje się w południowym skrzydle strefy lanckoroń- i żwirów pochodzących z platformy (Wójcik i in. 1999). Ob- sko-żegocińskiej, w oknie tektonicznym Małej Sopotni szar ten jest w trakcie badań. koło Żywca i w profilach kilku otworów pod utworami Płaszczowina podśląska. Utwory tej płaszczowi- sukcesji magurskiej. ny mają stosunkowo niewielkie powierzchniowe rozprze- Łuski przedmagurskie. W południowej części Be- strzenienie i w większości są ukryte pod nasunięciem skidu Śląskiego na płaszczowinę godulską nasuwa się płaszczowiny śląskiej. W kredowo-paleogeńskiej (walan- niewielka jednostka strukturalna zwana z rejonu Konia- żyn-oligocen) sukcesji podśląskiej zaznacza się duże zróż- kowa i Istebnej. Zawiera ona elementy wspólne z sukcesji nicowanie litofacjalne. magurskiej (kreda górna), a także śląskiej (eocen i oligo- Na powierzchni jednostka podśląska ukazuje się cen). wzdłuż północnego brzegu Karpat, przed czołem nasu- Płaszczowina magurska. Jest największą, a zara- nięcia płaszczowiny śląskiej oraz w oknach tektonicznych zem najbardziej południową jednostką Karpat zewnętrz- płaszczowiny śląskiej (m.in. Ustronia i Żywca). W okolicy nych. Płaszczowina uformowana jest głównie z utworów Bielska od północnych wychodni podśląskich oddziela się kredy górnej i paleogenu. Płaszczowina magurska na południowy pas okien, który następnie jako strefa lancko- obszarze województwa śląskiego jest nasunięta na łuski rońsko-żegocińska kontynuuje się ku wschodowi. przedmagurskie. W obrębie płaszczowiny magurskiej są Płaszczowina śląska. Nasunięta jest na utwory wydzielane cztery strefy facjalne. Na jej obszarze wystę- sukcesji podśląskiej. Zanurza się pod grupę płaszczowin puje powszechnie zjawisko inwersji rzeźby. przedmagurskich oraz nadścielającą je płaszczowinę ma- W czwartorzędzie stoki grzbietów górskich i dna do- gurską. lin zostały pokryte utworami różnej genezy – pokrywami Skały fliszowe płaszczowiny śląskiej wykazują bar- zwietrzelinowymi, koluwialnymi i deluwialnymi wieku dziej jednostajny upad w kierunku południowym, stąd plejstoceńskiego i holoceńskiego. bloki Beskidu Śląskiego i Beskidu Małego mają budowę Na Pogórzu Śląskim, gdzie w plejstocenie dotarł lą- monoklinalną. W obrębie płaszczowiny śląskiej wyróżnia dolód zlodowacenia południowopolskiego (sanu), lokalnie się niższą płaszczowinę cieszyńską (zbudowaną głównie zachowały się utwory glacjalne (gliny zwałowe i głazy na- z utworów tytonu–walanżynu i cieszynitów) oraz wyż- rzutowe). Osady te występują na powierzchni terenu tak- szą płaszczowinę godulską (zbudowaną z kredowo-pale- że w Kotliny Oświęcimskiej, na Płaskowyżu Rybnickim ogeńskiego fliszu). Cieszynity to intruzje magmowe skał i Wyżynie Katowickiej. Natomiast w zachodniej i pół- wulkanicznych wieku dolnokredowego, tworzące niezbyt nocnej części województwa znajdują się wychodnie gliny

12 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

zwałowej zlodowacenia środkowopolskiego (odry). Lądolód są na 58 arkuszach: Mapy sozologicznej Polski w skali tego zlodowacenia przekroczył południową granicę woje- 1: 50000 i Mapy geośrodowiskowej Polski w skali wództwa w dolinie Odry, opierając się w rejonie Mikoło- 1: 50000. wa, Bytomia i Tarnowskich Gór o kulminacje terenu zbu- Złoża kopalin dowane z utworów karbonu oraz triasu dolnego i środko- W skałach Karpat, zapadliska górnośląskiego i mono- wego. Następnie wkroczył w obniżenia Małej Panwi, Gór- kliny śląsko-krakowskiej obok skamieniałości, struktur nej Warty i Równinę Nadpilicką, akumulując na swym sedymentacyjnych i tektonicznych występują liczne kopa- przedpolu miąższe serie piasków i żwirów sandrowych. liny i towarzyszące im pierwiastki (metale) oraz minerały. Pobyt lądolodu odry wywarł duże piętno na stan zacho- Mineralizacja występuje także w strefach tektonicznych. wania utworów triasu górnego, jury i kredy w północnej W województwie śląskim udokumentowano różne ko- części województwa. Ostańce, w postaci skałek, zostały paliny: 1) rudy molibdenowo-wolframowe z miedzią, zwią- silnie zniwelowane. Erozja związana z transgresją i ustę- zane z waryscyjskim magmatyzmem granitoidowym (do- powaniem lądolodu odsłoniła i poszerzyła wiele szczelin tychczas nieeksploatowane); 2) górnokarbońskie złoża w skałkach, zawierających niekiedy czerwone ilaste zwie- węgla kamiennego i metanu (eksploatowane); 3) triaso- trzeliny ze szczątkami trzeciorzędowej i czwartorzędowej we złoża rud cynku i ołowiu (obecnie nieeksploatowane); fauny. Nad Odrą w okolicy Raciborza, w rozcięciach ero- 4) różnowiekowe złoża rud żelaza (obecnie nieeksploato- zyjnych i zapadliskach, znaleziono liczną florę plejstoceń- wane); 5) różnowiekowe złoża węgla brunatnego (obecnie ską (czarne dęby). nieeksploatowane); 6) mioceńskie złoża soli, gipsów i siar- Lądolód zlodowacenia warty nie osiągnął północnej ki (obecnie nieeksploatowane); 7) mioceńskie złoża gazu granicy województwa, docierając do linii położonej w po- (eksploatowane); 8) różnowiekowe surowce skalne: ilaste, bliżu miejscowości Kluczbork – Pajęczno – Radomsko. okruchowe i zwięzłe (eksploatowane); 9) torfy (eksploato- W czasie zlodowacenia północnopolskiego (Wisły) w doli- wane); 10) różnowiekowy kalcyt – szpat wapienny (obec- nach rzek osadziły się zróżnicowanej miąższości piaski, nie nieeksploatowany) oraz 11) solanki, wody lecznicze żwiry i mułki, które obecnie budują tarasy nadzalewowe i termalne (eksploatowane). rzek należących do dorzecza Wisły i Odry. W okresie zlo- Kopaliny wydobyte ze złoża stają się surowcami mine- dowacenie północnopolskiego, a także w holocenie, two- ralnymi, które ze względu na przeznaczenie dzielimy na: rzyły się osady zwietrzelinowe, lessy i piaski eoliczne. energetyczne, metaliczne, chemiczne, skalne i inne. Ich Lessy, lessy piaszczyste i pyły lessopodobne pokrywają stopień rozpoznania i zagospodarowania oraz aktualny znaczne obszary Płaskowyżu Głubczyckiego i Kotliny stan ich zasobów w województwie śląskim na tle zasobów Oświęcimskiej, a także rejonie położony na południowy krajowych przedstawiono za Bilansem zasobów kopalin zachód od Lelowa. i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 grudnia 2009 W holocenie w dolinach rzecznych akumulowane były (Wołkowicz i in. 2010) w tabeli 1. głównie mułki, piaski, żwiry budujące tarasy zalewowe. Sztuczne odsłonięcia geologiczne Na obszarach o słabo wykształconej sieci rzecznej w ob- Na różnorodność budowy geologicznej województwa niżeniach bezodpływowych tworzyły się namuły i torfy. śląskiego składają się utwory geologiczne dewonu, kar- W holocenie powstała też większość osuwisk, choć niektó- bonu, permu, triasu, jury, kredy, paleogenu, neogenu re z nich mogą pochodzić też z plejstocenu (patrz http:// i czwartorzędu, mające wychodnie na powierzchni terenu. geoportal/pgi.gov.pl/portal/page/portal/SOPO). Najlepiej możemy je obserwować w naturalnych (zob. roz- Kompleksowa charakterystyka budowy geologicz- dział następny) i sztucznych odsłonięciach geologicznych. nej województwa śląskiego – z uwzględnieniem stra- Sztuczne odsłonięcia geologiczne najczęściej powstały tygrafii, petrografii, tektoniki, a także genezy utwo- i powstają w wyniku eksploatacji surowców mineralnych rów – przedstawiona jest na 6 arkuszach Mapy geolo- i prac budowlanych. Pierwsze z nich to czynne i nieczynne gicznej Polski w skali 1: 200000 oraz na 58 arkuszach wyrobiska powierzchniowe (kamieniołomy, glinianki, pia- Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50000 skownie i żwirownie) oraz wyrobiska podziemne (sztolnie wraz z objaśnieniami tekstowymi. Z kolei zmiany w śro- i kopalnie). Drugie to wychodnie skał widoczne w prze- dowisku powstałe w konsekwencji działalności ludzi, kopach drogowych i kolejowych. Ich stan zachowania jest nazywane zmianami antropogenicznymi, zobrazowane różny. Odsłonięcia nieczynne powierzchniowe w różnym

13 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

Tabela 1. Typy kopalin, zagospodarowanie złóż i wydobycie kopalin w województwie śląskim w 2009 roku. Table 1. Types, adaptation and exploitation of mineral resources in the Silesian Voivodship in 2009.

Złoża Zasoby (3) [% w kraju] (10) - - Lp. Typ kopaliny (1) (2) Wydobycie (12) bów (7) razem (8) [% w kraju][% (13) okresowo (4) darowane (5) % w kraju (9) zaniechane (6) eksploatowane z bilansu zaso geologiczne geologiczne złożeskreślone i eksploatowane i ale nie zagospo przemysłowe przemysłowe bilansowe (11) udokumentowane

1 gaz ziemny 2 1 - - 3 1,1 0,08 0,03 0,04 2 metan pokładów węgla 23 25 2 1 51 100 100 100 100 3 węgiel kamienny 46 41 35 1 123 87,2 70,0 92,7 93,5 4 rudy cynku i ołowiu - 7 3 - 10 55,6 66,2 - - pierwiastki współwystępujące w rudach gal, german, kadm, siarka, srebro, tal 5 cynku i ołowiu - tylko zasoby szacunkowe

rudy molibdenowo- 100 100 - 6 wolframowo-miedziowe - 1 - - 1 - 7 sól kamienna - 1 - - 1 5,3 2,5 - - 8 gliny ceramiczne kamionkowe - 1 - - 1 4,5 1,6 - - surowce ilaste 9 ceramiki budowlanej 25 35 84 3 147 11,9 4,9 7,9 14,8 surowce ilaste 10 do produkcji cementu - 5 2 - 7 24,1 16,8 - - piaski i żwiry 11 (kruszywo naturalne) 60 104 55 4 223 3,0 5,2 3,6 4,7 12 piaski formierskie 2 25 18 - 45 58,4 13,7 6,5 4,5 13 piaski podsadzkowe 3 9 6 - 18 52,9 23,8 11,9 14,1 piaski kwarcowe 14 do produkcji cegły wapienno-piaskowej - 1 - - 1 1,0 1,6 - - 15 żwirki filtracyjne - 1 - - 1 50,0 63,0 - - 16 dolomit czysty (hutniczy) 2 6 2 - 10 83,3 89,3 68,5 70,2 dolomit 3 2 2 - 7 wapienie 2 3 2 - 7 8,9 10,9 9,2 18,9 17 wapień dolomityczny 1 - - - 1 łamany kamień i bloczny piaskowiec 10 5 6 - 21 7,7 7,4 6,9 14,2 -

- dla przemysłu cementowego 1 8 3 - 12 16,7 6,1 3,1 2,6 18 nie i mar wapie dla przemysłu wapienniczego - 10 12 - 22 19,3 10,3 - -

19 torfy 2 5 1 - 8 3,3 1,8 0,4 0,06

surowce skalne ze złóż węgla kamiennego – odpady górnicze 20 towarzyszące i odpadowe ze złóż wapienia – odpady przeróbcze

Złoża razem 182 296 234 9 720

Źródło danych: Wołkowicz S., Malon A., Tymiński M., 2010: Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2009. Państw. Inst. Geol. – Państw. Inst. Bad., Warszawa. Pogrubiono złoża, zasoby i wydobycie stanowiące co najmniej 50% w skali kraju. Table headings: (1) – No.; (2) – Mineral resource type; (3) – Deposits; (4) – exploited or exploited periodically; (5) – substantiated but not adopted; (6) – abandoned; (7) – deposit deleted from the mineral reserves balance; (8) – total; (9) – the percentage share of the country; (10) – Mineral reserves [the percentage share of the country]; (11) – geological, balanced; (12) - industrial; (13) – Output (the percentage share of the country).

14 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

Tabela 2. Wykaz chronionych i godnych ochrony sztucznych odsłonięć geologicznych na terenie województwa śląskiego. Table 2. List of protected and recommended for protection artificial geological outcrops in the Silesian Voivodship.

Wiek Forma Geo- Lp.1 Obiekt przyrody nieożywionej utworów Położenie ochrony stanowiska Uwagi5 geolo- (gmina) 3 4 (1) (2) gicznych2 (4) prawnej CRGP (7) (3) (5) (6)

NIECZYNNE WYROBISKA (8)

rezerwat „Szachownica”, 1 Wapiennik, Góra Krzemienna J Lipie Rpn T 3 w ostoi Natura 2000 Rębielice Królewskie, Kamienna 2 J Popów b.o. N proponowane Sd Góra 3

3 Wąsosz Górny J3 Popów b.o. N

4 Kule I J3 Popów b.o. N Łobodno, 5 J Kłobuck b.o. N Góra Katarowa 3 Biała, 6 J Kłobuck b.o. N proponowane Sd Biała Góra 3 Rudniki II - Rudniki, 7 J Rędziny b.o. N stanowisko paleontologiczne - J ul. Dworcowa 3

8 Soborzyce Cr3 Dąbrowa Zielona b.o. T proponowane Sd Kawodrza, 9 J Częstochowa b.o. N stanowisko paleontologiczne - J ul. Gliniana 2

10 Saturn J3 Częstochowa b.o. N

11 Adam J3 Częstochowa b.o. N

12 Calcium i Emilia J3 Częstochowa b.o. N proponowane Sd Zawodzie-Dąbie, 13 J Częstochowa b.o. N Góra Prędziszów 3 Michalina - Bugaj, 14 J Częstochowa b.o. N stanowisko paleontologiczne - T ul. Bugajska 2 Olsztyn, 15 J Olsztyn b.o. N Pk Pańska Góra 3 Kielniki-Olsztyn, w ostoi Natura 2000, Pk, 16 J Olsztyn b.o. T Przymiłowice - Kotysów 3 proponowane Sd Przymiłowice-Podgrabie, 17 J Olsztyn b.o. N stanowisko paleontologiczne - Ng Góra Duży Kamień 3

18 Julianka N i S J3 Przyrów b.o. N stanowisko paleontologiczne - J

19 Choroń J3 Poraj b.o. T Siedlec, Pk 20 Q Janów b.o. T pustynia Siedlecka Siedlec, Pk 21 J / Ng Janów b.o. T km. Warszawski 3

22 Połomia Cegielnia J1 Myszków b.o. N

23 Jaworznik, Góra Piwnica J3 Żarki b.o. N proponowane Sd, Pk

24 Mrzygłódka J1 Myszków b.o. N

25 Włodowice J3 Włodowice b.o. N stanowisko paleontologiczne - J rezerwat „Góra Zborów”, 26 Góra Zborów J Kroczyce Rpn N 3 w ostoi Natura 2000, Pk

27 Kroczyce-Marianka J3 Kroczyce b.o. N proponowane Sd

15 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

proponowane Sd, stanowisko 28 Ogrodzieniec J – J Ogrodzieniec b.o. N 2 3 paleontologiczne - J proponowane Sd, stanowisko 29 Wysoka J Łazy b.o. N 3 paleontologiczne - T Niegowonice - Wawrzynowa proponowane Sd, stanowisko 30 J Łazy b.o. T Góra 3 paleontologiczne - J

31 Nowa Wieś Żarecka J1 Myszków b.o. T proponowane Sd proponowane Sd, stanowisko 32 Dziewki D Siewierz b.o. T 2 paleontologiczne – D

33 Zawarpie T2 Siewierz b.o. N proponowane Sd

34 Chruszczobród, Kamionki T2 Łazy b.o. N proponowane Sd Dąbrowa Gór- 35 Ujejsce T b.o. N 2 nicza Ząbkowice Będzińskie, Dąbrowa Gór- proponowane Sd, stanowisko 36 T b.o. N ul. Górzysta 2 nicza paleontologiczne – T Strzemieszyce, Dąbrowa Gór- 37 T Sd N Srocza Góra 2 nicza

38 Dąbrówka T2 Wielowieś b.o. T

39 Napłatki T2 Wielowieś b.o. T Blachówka - Dolomity Sportowa T / 40 2 Bytom Sd T w ostoi Natura 2000 Dolina Pg – Ng Bobrowniki, 41 T Tarnowskie Góry b.o. N w ostoi Natura 2000 ul. Kopalniana 2 Radzionków, 42 T – T Radzionków b.o. N ul. Piwna 1 2

43 Nakło Śląskie T1 –T2 Świerklaniec b.o. N

44 Rogoźnik T2 Bobrowniki b.o. N Michałkowice, Siemianowice 45 T b.o. N ul. Sikorskiego 2 Śląskie Calcium - Brynica - Czeladź, ul. 46 T Czeladź Ue N Saturnowska - Wzgórze Borzecha 2

47 Sosnowiec-Środula T1 – T2 Sosnowiec b.o. N Sosnowiec, 48 C Sosnowiec b.o. N ul. Niwecka 3

49 Sodowa (Sadowa) Góra T2 Jaworzno b.o. N proponowane Sd

50 Gródek T2 Jaworzno b.o. N Rydułtowy, 51 C Rydułtowy Sd T*, T ul. Ofiar Terroru 3 Czerwionka-Leszczyny, Czerwionka- 52 C / Q b.o. T*, N proponowane Sd ul. Leśna 3 Leszczyny proponowane Sd, stanowisko 53 Mokre T Mikołów b.o. T 2 paleontologiczne – T Łaziska Średnie, Kamienna Góra 54 C Łaziska Górne b.o. T proponowane Sd (Kamienica) 3 Łaziska Dolne,

55 ul. Wspólna C3 Łaziska Górne Sd N i Waleskiej Krasowy, 56 T Mysłowice b.o. N proponowany Zpk ul. Kościelniaka 2 Wygonie-Kępa, 57 T Mysłowice b.o. N proponowany Zpk ul. Ziołowa 2 Dziećkowice, 58 T –T Mysłowice b.o. N ul. Bema i Długa 1 2

16 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

59 Międzyrzecze Górne J3 Jasienica b.o. N w ostoi Natura 2000 Góra Goruszka, 60 J – Cr Jasienica Ppn N Grodziec 3 1 Cieszyn-Boguszowice 61 J – Cr Cieszyn R N rezerwat „Kopce” ul. Leśna 3 1 Cieszyn-Boguszowice 62 J – Cr Cieszyn b.o. N ul. Majowa 3 1 Cieszyn - Boguszowice, 63 J – Cr Cieszyn Sd T*, N ul. Graniczna, ul. Kręta** 3 1 Rudów, 64 Cr Hażlach b.o. N proponowane Sd ul. Kamienna 1 Godziszów, 65 J – Cr Goleszów b.o. N Góra Chełm 3 1 Goleszów, 66 J – Cr Goleszów Sd T*, N Góra Jasieniowia 3 1 Ustroń, 67 J – Cr Ustroń b.o. N ul. Pasieczna 3 1 Ustroń, 68 J – Cr Ustroń b.o. N ul. Widokowa 3 1

69 Ustroń - Poniwiec Cr3 Ustroń b.o. T proponowane Sd Ustroń, 70 Cr - Ustroń b.o. N Góra Skalica 1 3 Wisła Obłaziec, 71 Cr Wisła b.o. N ul. Jawornik 3

72 Wisła Gościejów Cr3 Wisła b.o. N Straconka, 73 Cr Bielsko-Biała b.o. T proponowane Sd, Pk Góra Sokołówka 3 Straconka, Pk 74 Cr Bielsko-Biała b.o. T Góra Czupel 3 Kozy, 75 Cr Kozy b.o. T*, T proponowane Sd, Pk Hrobacza Łąka 1

76 Porąbka Cr3 Porąbka b.o. T Pk

77 Wielka Puszcza Cr3 Porąbka b.o. T Pk

78 Międzybrodzie Bialskie Cr3 Czernichów b.o. T w ostoi Natura 2000, Pk

79 Tresna - Oczków Cr3 Czernichów b.o. T Pk Gilowice, 80 Pg Gilowice b.o. N proponowane Sd ul. Kamienna Żywiec-Kocurów, 81 Pg Żywiec b.o. N proponowane Sd Łyska

82 Góra Grojec J3 – Cr1 Żywiec b.o. T proponowane Sd Radziechowy, Radziechowy- 83 J – Cr b.o. N proponowane Sd Kopa Radziechowska 3 1 Wieprz Radziechowy, Radziechowy- 84 J – Cr b.o. N proponowane Sd Góra Matyska 3 1 Wieprz Przybędza-Podczerwieniec Radziechowy- 85 Pg b.o. T*, N proponowane Sd Wieprz Koczy Zamek, 86 Pg Istebna b.o. T proponowane Sd Koniaków Milówka 87 Kamesznica Pg b.o. T

88 Cięcina Pg Węgierska Górka b.o. N w ostoi Natura 2000, Pk

89 Korbielów Cr3 Jeleśnia b.o. N Pk

17 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

proponowane Sd, 90 Glinka Pg Ujsoły b.o. N tzw. Geopark Glinka w ostoi Natura 2000, 91 Glinka - Rycerka Podścigłów Pg Rajcza b.o. N proponowane Sd, Pk CZYNNE WYROBISKA (9) proponowane Sd, 1 Lipie Śląskie T (J ?) Lubliniec b.o. T 3 1 stanowisko paleontologiczne - T

2 Latosówka – Rudniki II J3 Mstów b.o. N Miasteczko 3 Żyglin T b.o. N stanowisko paleontologiczne - T 2 Śląskie D / T / 4 Podleśna 2 2 Siewierz b.o. N proponowane Sd Pg – Ng

5 Brudzowice, Batolin D2 / T2 Siewierz b.o. N

6 Nowa Wioska D2 / T2 Siewierz b.o. N proponowane Sd Ząbkowice Będzińskie, Dąbrowa Gór- 7 T b.o. N ul. Dolomitowa 2 nicza

8 Imielin-Północ T2 Imielin b.o. N

9 Imielin-Rek T2 Imielin b.o. N

10 Imielin T2 Imielin b.o. N Leszna Górna, 11 J – Cr Goleszów b.o. N ul. Turystyczna 3 1

12 Obłaziec - Gahura Cr3 Wisła b.o. N

13 Cisowa Cr3 Brenna b.o. N Pk

14 Cisowa 1 Cr3 Brenna b.o. N Pk

15 Głębiec Cr3 Brenna b.o. N Pk

16 Brenna Jarząbek Cr3 Brenna b.o. N Pk

17 Brenna M Cr3 Brenna b.o. N Pk

18 Brenna Cr3 Brenna b.o. N Pk

19 Tokarzówka Cr3 Brenna b.o. N Pk

20 Tokarzówka I Cr3 Brenna b.o. N Pk

21 Łodygowice Cr3 Łodygowice b.o. N Pk

PRZEKOPY (10) Ruda Śląska,

1 Autostrada A4 C3 Ruda Śląska b.o. N na wysokości ul. Warsztatowej Chorzów, Śląski Ogród Zoolo- 2 C Chorzów b.o. N giczny 3 Brzęczkowice, 3 C Mysłowice b.o. N ul. Głowackiego 3 Długoszyn – Ogon, 4 T Jaworzno b.o. N proponowane Sd nad Białą Przemszą 2 Laski, Dąbrowa Gór- 5 C b.o. N stanowisko paleontologiczne - C przekop kolejowy 3 nicza 3 Niwa – Korzeniec, 6 P – T Sławków b.o. N proponowane Sd przekop kolejowy 1

18 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

Gronie, 7 C Mikołów b.o. N proponowane Sd ul. Krakowska 3 PODZIEMNE TRASY TURYSTYCZNE (11) obiekt wpi- Kopalnia Zabytkowa Srebra sany na listę i Skansen Maszyn Parowych, zabytków Pomnik Historii, punkt Szlaku 1 T Tarnowskie Góry wojewódz- N Zabytków Techniki Województwa Tarnowskie Góry, 2 ul. Szczęść Boże 52 twa śląskie- Śląskiego go, Natura 2000 Sztolnia Czarnego Pstrąga, Pomnik Historii, punkt Szlaku Tarnowskie Góry, 2 T2 Tarnowskie Góry Natura 2000 N Zabytków Techniki Województwa Park Repecki, Śląskiego ul. Śniadeckiego obiekt wpisany na listę Punkt Szlaku Zabytków Techniki Zabytkowa Kopalnia Węgla zabytków Województwa Śląskiego, Punkt 3 Kamiennego „Guido” C Zabrze T kotwiczny Europejskiego Szlaku 3 wojewódz- Zabrze, ul. 3 Maja 93 twa śląskie- Dziedzictwa Przemysłowego go (ERIH) Skansen Górniczy „Królowa Luiza”, 4 C Zabrze b.o. N Punkt Szlaku Zabytków Techniki Zabrze, ul. Sienkiewicza 42, 3 Województwa Śląskiego wjazd od ul. Mochnackiego Główna Kluczowa Sztolnia Dzie- obiekt wpi- dziczna, sany na listę na odcinku od szybu „Carnall” Zabrze zabytków Obiekt przygotowywany do udo- 5 C N (skansen Królowa Luiza) do 3 wojewódz- stępnienia dawnego wylotu przy ul. Karola twa śląskie- Miarki go Kopalnia Ćwiczebna, Oddział Muzeum Miejskiego Dąbrowa Gór- Punkt Szlaku Zabytków Techniki 6 „Sztygarka” C b.o. N 3 nicza Województwa Śląskiego Dąbrowa Górnicza, ul. Górnicza obiekt Zabytkowa Kopalnia „Ignacy” wpisany na Punkt Szlaku Zabytków Techniki listę zabyt- Województwa Śląskiego, 7 Rybnik - Niewiadom, C Rybnik N ul. Mościckiego 3 3 ków woje- Obiekt planowany do wództwa udostępnienia śląskiego Objaśnienia: 1 – numer odpowiada numeracji na mapie walorów geologicznych województwa śląskiego (ryc. 1); 2 – wiek utworów geologicznych, gdzie: Q – czwarto- rzęd, Ng – neogen, Pg – paleogen, Cr3 – kreda górna, Cr1 – kreda dolna, J3 – jura górna, J2 – jura środkowa, J1 – jura dolna, T3 – trias górny, T2 – trias środkowy, T1 – trias dolny, P – perm, C3 – karbon górny, C1 – karbon dolny, D2 – dewon środkowy; 3 – Natura 2000 – obszar Natura 2000, Rpn – rezerwat przyrody nieożywionej, R – inny typ rezerwatu, Ppn – pomnik przyrody nieożywionej, Sd – stanowisko dokumentacyjne, Ue – użytek ekologiczny, Zpk – zespół przyrodniczo-krajobrazowy; b.o. – brak indywidualnej ochrony prawnej stanowiska; 4 – geostanowiska w Centralnym Rejestrze Geostanowisk Polski (CRGP): T – tak, N – nie, źródło: http:// geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/geostanowiska; T* – geostanowiska na liście European Network GEOSITES, źródło: http://www.iop.krakow.pl/geosites/; 5 – Pk – park krajobrazowy, pozostałe oznaczenia jak w 3; ** – stanowisko uważane również za odsłonięcie naturalne. Table headings: (1) – No.; (2) – Inanimate nature object; (3) – Geological deposits age; (4) – Location (district); (5) – Form of legal protection; (6) – Geosites of Central Record of Polish Geosites; (7) – Remarks; (8) – Abandoned excavations; (9) – Active excavations; (10) – Road or railway cuttings; (11) – Underground tourist routes.

stopniu są zarośnięte, wypełnione wodą lub zrekulty- jest na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej (56 obiektów) i w wowane w kierunku leśnym lub rolniczym. Jeszcze inne Karpatach Zachodnich (33 obiekty). Pozostałe znajdują się są całkowicie zlikwidowane przez zasypanie odpadami w Kotlinie Raciborsko-Oświęcimskiej (Rydułtowy) i Niec- komunalnymi lub pogórniczymi. Osobliwością geologicz- ce Nidziańskiej (Soborzyce). Tylko 11 z nich jest prawnie ną regionu są sztuczne wyrobiska podziemne związane chronionych. Są to: odsłonięcia w rezerwatach przyrody z eksploatacją węgla kamiennego oraz srebra i ołowiu nieożywionej „Szachownica” i „Góra Zborów”, Kopce, na (tab. 2, ryc. 11). Górze Goruszka w Grodźcu (pomnik przyrody nieożywio- Z 91 nieczynnych wyrobisk powierzchniowych (kamie- nej), stanowiska dokumentacyjne Blachówka w Bytomiu, niołomów, glinianek, piaskowni itp.) większość położona Srocza Góra w Dąbrowie Górniczej, Rydułtowy, Łaziska 1 Ryciny 1, 3 i 4 są załącznikami do tomu. Dolne, Cieszyn-Boguszowice i Góra Jasieniowa w Goleszo-

19 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

wie oraz użytek ekologiczny Wzgórze Borzecha w Czeladzi. szczątki kostne dużych ssaków plejstoceńskich (Pysko- Z wielu nieczynnych wyrobisk podziemnych wojewódz- wice-Dzierżno). twa śląskiego dla ruchu turystycznego udostępnione zosta- Skamieniałości te, jak również różnorodne skały i mi- ły dotychczas Kopalnia Zabytkowa Srebra i Sztolnia Czar- nerały, możemy jednak podziwiać w muzeach geologicznego Pstrąga w Tarnowskich Górach, sztolnia Skansenu nych i górniczych. W Częstochowie znajduje się Muzeum Górniczego „Królowa Luiza” i Zabytkowa Kopalnia Węgla Górnictwa Rud Żelaza, w Gliwicach – na Politechnice Ślą- Kamiennego „Guido” w Zabrzu oraz Kopalnia Ćwiczebna skiej – Muzeum Geologii Złóż im. Czesława Poborskiego, Oddział Muzeum Miejskiego „Sztygarka” w Dąbrowie w Zabrzu Muzeum Górnictwa Węglowego, w Sosnowcu Górniczej. Kolejny obiekt podziemny, Główna Kluczowa Muzeum Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego i Sala Sztolnia Dziedziczna w Zabrzu, jest przygotowywany do Ekspozycyjna Oddziału Górnośląskiego Państwowego udostępnienia jako trasa turystyczna w 2014 roku. Instytutu Geologicznego-Państwowego Instytutu Badaw- Bardzo cenne dla poznania budowy geologicznej regionu czego. Wiele śląskich eksponatów geologicznych i górni- są odsłonięcia geologiczne sztuczne w przekopach, głównie czych znajduje się w muzeach regionalnych i miejskich, komunikacyjnych. W 5 stanowiskach odsłaniają się skały a także krajowych i światowych. karbonu górnego (Ruda Śląska, Chorzów, Laski, Mysło- Ze 126 chronionych i godnych ochrony sztucznych od- wice-Brzęczkowice, Mikołów-Gronie). W odsłonięciu Niwa słonięć geologicznych, zaprezentowanych w niniejszym w Sławkowie można obserwować kontakt permu i triasu, raporcie, 6 znajduje się na liście GEOSITES, a 27 w Cen- w Jaworznie-Długoszynie skały triasu środkowego. tralnym Rejestrze Geostanowisk Polski. Zaledwie 2 z nich Czynne wyrobiska, a w szczególności kamieniołomy – odsłonięcie karbonu górnego w Rydułtowach oraz kredy kopalin skalnych – dolomitu, wapieni i margli oraz pia- dolnej w Kozach – występują w obu bazach. skowców (21 obiektów), są obecnie poligonem wiedzy dla górników i geologów. W bliższej lub dalszej przyszłości, Walory geomorfologiczne będą mogły być chronione np. jako stanowiska dokumen- Charakterystyka regionalnych jednostek geomorfologicz- tacyjne. Taką sama formą ochrony proponuje się objęcie nych stanowiska w Lipiu Śląskim, gdzie w skałach górnego Województwo śląskie pod względem różnorodności form triasu odkryto szczątki pierwszego w Polsce dinozaura rzeźby terenu należy do najbardziej uprzywilejowanych drapieżnego tzw. Smoka. Jego rekonstrukcja znajduje się obszarów Polski. Takie bogactwo form rzeźby jest zwią- w pobliskim Muzeum Paleontologicznym w Lisowicach. zane bezpośrednio ze zróżnicowaniem budowy geologicz- Sposób rozmieszczenia powierzchniowych odsłonięć nej regionu – efektem procesów endogenicznych i założeń geologicznych sztucznych na terenie województwa ślą- strukturalnych, jak również z efektami złożonych proce- skiego jest nierównomierny, ściśle związany z wychod- sów egzogenicznych związanymi z historią geologiczną niami skał zwięzłych: piaskowców, zlepieńców, wapieni obszaru. Jedną z najbardziej charakterystycznych i wy- i dolomitów (ryc. 1). Skutkuje to prawie zupełnym brakiem razistych cech środowiska przyrodniczego województwa chronionych i godnych ochrony odsłonięć geologicznych śląskiego jest występowanie obszarów górskich i pogórzy, na terenach występowania na powierzchni podczwarto- zapadlisk podgórskich – młodych struktur fałdowych rzędowej utworów neogenu zapadliska przedkarpackiego i zapadlisk na południu, potrzaskanych uskokami tekto- (Płaskowyż Głubczycki, Kotlina Raciborska, Płaskowyż nicznymi wyżyn węglanowych i piaskowcowych w części Rybnicki, Równina Pszczyńska, Dolina Górnej Wisły centralnej oraz systemu progów i obniżeń strukturalnych i Pogórze Wilamowickie) oraz utworów kredy (Próg w części północno-wschodniej. W części północno-zachod- Lelowski i Niecka Włoszczowska). W obszarach tych, niej województwa znajdują się rozległe tereny nizinne, a także we wschodniej części Wyżyny Śląsko-Krakow- które są charakterystyczne dla regionów sąsiednich. Wy- skiej zostało zlikwidowanych wiele powierzchniowych stępuje tu zatem charakterystyczne dla całego naszego sztucznych odsłonięć geologicznych (m.in. Jureczka kraju, stopniowe przechodzenie od południa ku północy 2001). Część z nich zawierała unikatowe, często opisy- i północo-zachodowi od rzeźby górskiej do nizinnej. Ma to wane w literaturze naukowej osobliwości geologiczne swoje odzwierciedlenie w regionalizacji geomorfologicznej o znaczeniu europejskim i światowym, m.in. pokła- województwa śląskiego, która jest prezentowana za S. Gi- dy węgla o znacznej miąższości (Będzin-Łagisza) lub lewską (1986, 1999) na rycinie 2.

20 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

Radziechowskiej, Malinowska Skała) i bardziej okazałe progi wodospadów zbudowane z bardziej odpornych pia- skowców magurskich lub istebniańskich (np. Wodospad na Sopotni Wielkiej). Są to najlepiej rozpoznane formy rzeźby w całym województwie śląskim (m.in. Alexandrowicz 1978, 1997; Alexandrowicz, Denisiuk 1991; Alexandro- wicz, Poprawa 2000). Nachylenie stoków i ich strukturalne założenie jest powodem występowania w tym regionie bardzo dobrze rozwiniętej rzeźby osuwiskowej (np. osuwisko na Muronce w Beskidzie Śląskim). Ma to swój wyraz również w dużej liczbie jaskiń pseudokrasowych, wystę- pujących w niszach osuwiskowych. Aktualnie znanych jest ponad 340 jaskiń w Beskidzie Śląskim, 60 jaskiń w Beskidzie Żywieckim i ponad 40 w Beskidzie Małym w granicach województwa śląskiego. Na terenie Beskidu Śląskiego występują najdłuższe (2223 m długości – J. Wiślańska) i najciekawsze jaskinie tego typu w całych Karpatach fliszowych (np. Jaskinia Wiślańska, Jaskinia Miecharska, Jaskinia w Trzech Kopcach). Geologicznie należące do Karpat fliszowych, a leżące na przedpolu Beskidów Pogórze Beskidów Zachodnich (na terenie województwa Pogórze Śląskie), ma postać stopnia morfologicznego z pagórkowato-falistą powierzchnią roz-

Ryc. 2. Regionalne jednostki geomorfologiczne województwa śląskiego pościerającą się u podnóża gór. Pomimo bardzo charakte- wg Gilewskiej (1999) na tle podprowincji fizycznogeograficznych wg rystycznego, wyrazistego krajobrazu Pogórza Śląskiego, Kondrackiego (2002). 1 – granice prowincji, 2 – granice podprowincji, 3 – granice makrore- nie występują tu izolowane formy terenu, które stanowi- gionów i ich nazwy, gdzie: NP – Nizina Południowomazowiecka, WŚ łyby o walorach geomorfologicznych regionu. – Wyżyna Środkowomałopolska, KO – Kotlina Ostrawska, 4 – granice powiatów, 5 – granice województw. Na północ od Beskidów i Pogórza znajduje się strefa Fig. 2. Regional geomorphological units of the Silesian Voivodship after zapadlisk przedgórskich, w skład której wchodzą Kotliny S. Gilewska (1999) in relation to the geographical sub-provinces after J. Kondracki (2002). – Ostrawska i Oświęcimska. Dno Kotlin zajmują doliny 1 – boundaries of geographical provinces, 2 – boundaries of geogra- rzeczne Odry i Wisły. Duże walory posiada szczególnie do- phical sub-provinces, 3 – boundaries of geographical macroregions and their names, where NP – South Mazovian Lowland, WŚ – Middle Ma- lina Odry na terenie Kotliny Ostrawskiej (m.in. Granicz- łopolska Upland, KO – Ostrava Basin, 4 – county boudaries, 5 – voivodship boundaries. ny Meander Odry). W obrębie Kotliny Oświęcimskiej wy- stępują zręby i pagóry, zbudowane ze skał karbońskich, stanowiących cokół Płaskowyżu Rybnickiego. Południową część województwa zajmują Beskidy Za- Z szerokim pasem Kotlin graniczy na północy bardzo chodnie należące do Karpat. W ich skład na terenie czytelną krawędzią Wyżyna Śląsko-Krakowska. Pod województwa wchodzą: Beskid Śląski, Beskid Żywiec- względem tektonicznym i geomorfologicznym region ten ki i Beskid Mały. Są to średnie góry powstałe w okresie wyraźnie się dzieli na część południową – z rzeźbą zrębo- fałdowań alpejskich, w wyniku fałdowania i nasunięcia wą i północną – z rzeźbą krawędziową. warstw piaskowców, łupków z przeławiceniami margli Rzeźba zrębowa w południowej części Wyżyny Śląsko- i zlepieńców – fliszu karpackiego. Podatne na wietrzenie Krakowskiej nawiązuje do występowania w podłożu skał i erozję skały pozwoliły na wypreparowanie wzniesień, o różnej odporności – paleozoicznych i mezozoicznych, grzbietów i masywów o kopulastych szczytach i łagod- pociętych gęstą siecią uskoków tektonicznych. Charak- nych stokach rozdzielonych dosyć rozległymi kotlinami teryzuje się obecnością w krajobrazie pagórów, garbów, i dolinami. Jedynie w nielicznych miejscach występują płaskowyży (np. Pagóry Imielińskie, Garb Mikołowski, izolowane formy skalne (np. skałki piaskowcowe Magurki Płaskowyż Murckowski) i izolowanych wzgórz. Są one od-

21 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

dzielone rowami tektonicznymi i kotlinami zapadliskowy- paleolitycznego (m.in. Stefaniak i in. 2009). mi (np. Rów Kłodnicy czy Kotlina Mlecznej). Należy podkreślić niewielki stopień ochrony jaskiń Rzeźba krawędziowa i jej charakterystyczne elementy krasowych na Wyżynie Częstochowskiej (tylko jedna ja- są jednymi z największych walorów przyrody nieożywio- skinia na ponad 700 znanych obiektów), tym bardziej, że nej województwa śląskiego. Nigdzie w Polsce nie ma ona zawierają w sobie cenne profile osadów z kopalną, wymar- swojego odpowiednika i należy do najbardziej wyrazistych łą fauną oraz zabytkami archeologicznymi. Na terenie wo- w Europie. Na obszarze Wyżyny Śląsko-Krakowskiej jewództwa śląskiego znajdują się jaskinie krasowe o wy- występuje 5 progów strukturalnych, tzw. kuest i towa- jątkowych walorach przyrodniczych i antropologicznych rzyszących im obniżeń, zajętych najczęściej przez górne – m.in. jedyna jaskinia położona na północ od Karpat, odcinki rzek płynących poza obszar województwa. Wy- w której znaleziono szczątki kostne neandertalczyków mieniając od południowego-zachodu w kierunku północ- (J. Stajnia), jedyna jaskinia w Polsce z brekcją kostną no-wschodnim na Wyżynie występują progi zbudowane mioceńskiej fauny nietoperzy (J. Studnia Szpatowców). z coraz młodszych skał mezozoicznych: środkowotriaso- Jest to jedno z ważnych wyzwań ochrony przyrody nie- wy (Garb Tarnogórski i Garb Ząbkowicki), górnotriasowy ożywionej w najbliższej przyszłości. (Próg Woźnicki), środkowojurajski (Próg Herbski) oraz Nizinny charakter zachodnich i północnych peryferiów górnojurajski (Wyżyna Krakowsko-Częstochowska). Ska- województwa jest związany z ich przejściem odpowiednio łami, na których założone są progi są wapienie, dolomity na obszar Niziny Śląskiej (powierzchnia dorzecza Odry) i piaskowce triasu, jury i kredy. Najbardziej wyrazistymi oraz Niziny Południowomazowieckiej. Nawiązują one i dominującymi w rzeźbie regionu są kuesty: środkowo- rzeźbą do sąsiednich terenów Opolszczyzny i wojewódz- triasowa i górnojurajska (w okolicach Jaworznika w gm. twa łódzkiego. Żarki nawet do 100 m wysokości). Z występowaniem rzeź- Regionalne walory geomorfologiczne by krawędziowej związane są również charakterystyczne Przedstawione w tabeli 3 i na mapie (ryc. 3) zestawie- dla Wyżyny odcinki rzek, przełamujących się przez wy- nia walorów geomorfologicznych województwa śląskiego chodnie odpornych skał budujących progi (m.in. przełomo- zostały oparte o analizę literatury i zasobów interne- we odcinki Warty, Liswarty, Białej i Czarnej Przemszy). towych przedstawionych na końcu raportu oraz o wła- Z wychodniami skał węglanowych triasu i jury na Wy- sne obserwacje autorów opracowania. Nie obejmują one żynie Śląsko-Krakowskiej związane są elementy rzeźby wszystkich obiektów geomorfologicznych wartościowych krasowej i jaskinie. Jakkolwiek wapienie i dolomity środ- dla przyrody nieożywionej województwa śląskiego. Za- kowego triasu nie są dobrym medium dla zjawisk kra- gadnienie ustalenia kompletnej listy obiektów i obszarów sowych, tak wapienie górnej jury, głównie ich odmiana cennych ze względu na walory geomorfologiczne wyma- skalista są miejscem występowania unikatowych form ga dalszych prac inwentaryzacyjnych i przeprowadzenia podziemnego krasu. Ich relikty występują powszechnie precyzyjnej waloryzacji w celu wyznaczenia obiektów w rzeźbie Wyżyny Częstochowskiej i nie mają swoich do ochrony prawnej. Dotyczy to głównie rozpoznania odpowiedników nigdzie poza województwem śląskim. i weryfikacji terenowej elementów rzeźby polodowcowej Jaskinie i ich relikty w postaci okienników (m.in. Okien- (zlodowacenia odry i warty) – głównie form czołowomo- nik Wielki w Skarżycach, Okiennik Morski) są obecne renowych, eolicznej – dobrze zachowane w krajobrazie w rzeźbie wzgórz ostańcowych tworzących najczęściej całe wydmy i niecki deflacyjne oraz fluwialnej – dobrze za- pasma skalne (m.in. Skały Rzędkowickie, Sokole Góry, chowane fragmenty dolin rzek i potoków. Stanowiły one Skały Kroczyckie). Na terenie województwa śląskiego wy- w przeszłości o walorach przyrody nieożywionej tej części stępuje aktualnie ponad 700 jaskiń Wyżyny Krakowsko- województwa, która ma niższy stopień georóżnorodności Częstochowskiej i Wieluńskiej. Znajdują się tu zarówno – obszary północnej i centralnej części Wyżyny Śląskiej najdłuższe (J. Wierna o długości 1027 m), jak i najgłębsze oraz Kotliny Oświęcimskiej. To właśnie te elementy rzeź- (J. Studnisko o głębokości 75,5 m) jaskinie tych dwóch by zostały przeobrażone w sposób najbardziej dotkliwy regionów. Wiele z jaskiń Wyżyny Częstochowskiej jest – tereny ich występowania zostały zainwestowane lub ważnymi stanowiskami rejestrującymi historię geologicz- przeobrażone w wyniku eksploatacji surowców skalnych ną i ewolucję środowisk dla ostatnich kilku milionów lat i regulacji rzek. Do klasycznych obszarów o utraconych – ważne stanowiska kopalnej fauny i pobytu człowieka walorach geomorfologicznych, związanych z rzeźbą polo-

22 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

dowcową zlodowacenia odry oraz rzeźbą zrębową, należy niczo skupione są one w dwóch regionach – Beskidach Za- tzw. „Szwajcaria Bujakowska”, wraz z doliną Jamny, na chodnich oraz na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej terenie powiatu mikołowskiego i rybnickiego. Rosnące (Wyżynie Częstochowskiej). Zróżnicowanie występuje od początku XX w. zagospodarowanie tej części dzisiej- również w obrębie pasa Beskidów. Cenne obiekty geomor- szego województwa śląskiego, a w ostatnich latach zjawi- fologiczne – formy skalne, osuwiska skalne, jaskinie pseu- sko tzw. „rozlewania się miast” doprowadziły do degra- dokrasowe oraz wodospady skupione są w głównej mierze dacji imponującego krajobrazu wzgórz i sąsiadujących w Beskidzie Śląskim, w dwóch obszarach Beskidu Małego z nimi rozległych obniżeń i dolin. O stopniowej degradacji (rejon Magurki oraz Madohory), a w najmniejszym stop- tego fragmentu województwa wspomina już w 1929 roku niu w Beskidzie Żywieckim (wodospady, w tym najwięk- A. Czudek w swoim opracowaniu Osobliwości i zabytki szy w Beskidach – na Sopotni Wielkiej i skałki). Poza tymi przyrody województwa śląskiego: dwoma dużymi skupiskami walorów geomorfologicznych, „… Dolina Jamny ciągnie się od Mikołowa w kierun- na pozostałym obszarze województwa występują głównie ku Kłodnicy. Dolina ta, wraz z t. zw. „Szwajcarją Buja- pojedyncze głazy narzutowe oraz odcinki meandrujących kowską”, uważana do niedawna za najpiękniejsze miejsce rzek – Odry, Małej Panwi, Rudy i Białej Przemszy (ryc. 3). uprzemysłowionej części G. Śląska, jest celem licznych wy- Na terenie Beskidów występują wszystkie najcenniejsze cieczek zbliska i zdaleka. Straciła ona już dużo ze swego wodospady, skałki piaskowcowe i jaskinie, zaś na tere- pierwotnego charakteru…”. nie Wyżyny Częstochowskiej wszystkie skałki wapienne Na georóżnorodność rzeźby województwa śląskiego i jaskinie krasowe. Z kolei wszystkie głazy narzutowe (32 składają się formy denudacyjne – skałki, kuesty, jaski- obiekty, w tym 25 objętych ochroną prawną) występują nie krasowe, formy związane z ruchami masowymi na poza tymi dwoma regionami. stokach – osuwiska i jaskinie pseudokrasowej, erozyjne Duże walory geomorfologiczne województwa śląskiego i akumulacyjne formy fluwialne – przełomy rzeczne, były podstawą utworzenia na terenie województwa ślą- wodospady, nieuregulowane odcinki potoków górskich skiego parków krajobrazowych. W trzech z nich skupiona i meandrujących rzek o charakterze nizinnym, formy po- jest największa liczba cennych obiektów geomorfologicz- lodowcowe – wały moreny czołowej oraz pojedyncze gła- nych – P.K. „Orlich Gniazd”, P.K. „Beskidu Śląskiego” zy narzutowe. W raporcie zespoły tych elementów rzeźby i P.K. „Beskidu Małego”. zestawiono w kilku grupach, nawiązujących w pewnej mierze do systemu ochrony przyrody nieożywionej, wyni- Walory hydrologiczne kającego z ustawy o ochronie przyrody: głazy narzutowe Wody podziemne (32 obiekty), formy skalne – skałki (40 obiektów), osuwi- Stan rozpoznania wód podziemnych województwa ślą- ska skalne (5 obiektów), jaskinie – zarówno krasowe, jak skiego jest niejednolity. Generalnie jest dobry w odniesie- i pseudokrasowe (51 obiektów), wodospady (9 obiektów), niu do wód zwykłych na całym obszarze, a wód zmine- doliny rzeczne – zarówno potoków, jak i odcinków dolin ralizowanych tylko na obszarze Górnośląskiego Zagłębia dużych rzek (17 obiektów), przełomy (6 obiektów) oraz Węglowego (Różkowski 2008). inne formy rzeźby – kuesta jurajska w Żarkach i forma Województwo śląskie, zgodnie z ogólnym hydrogeolo- krasu powierzchniowego – uwał Koziniec (2 obiekty). gicznym podziałem regionalnym Polski (Paczyński i Sa- Naturalne procesy geomorfologiczne – ruchy masowe durski (red.) 2007a), mieści się w zasięgu prowincji plat- i erozja rzeczna, odsłoniły ciekawe struktury geologiczne formy środkowoeuropejskiej (część północna i centralna) i profile skalne. W tabeli 3 i na ryc. 3 przedstawiono rów- oraz prowincji alpejskiej (część południowa). nież najciekawsze naturalne odsłonięcia geologiczne (w Obszar województwa śląskiego, w ujęciu regionalnego odróżnieniu od odsłonięć sztucznych przedstawionych podziału zwykłych wód podziemnych Polski (Paczyński w części dotyczącej walorów geologicznych) występu- 1995), położony jest w zasięgu 4 regionów hydrogeolo- jące na terenie województwa śląskiego – 16 obiektów. gicznych: nidziańskiego (XI), śląsko-krakowskiego (XII), Łącznie wyodrębnionych zostało 178 cennych obiektów przedkarpackiego (XIII) i karpackiego (XIV). W regio- geomorfologicznych (tab. 3, ryc. 3). nie nidziańskim (XI) wody zwykłe występują głównie Rozmieszczenie walorów geomorfologicznych na tere- w utworach kredy górnej, w rejonie śląsko-krakowskim nie województwa śląskiego jest nierównomierne. Zasad- w utworach triasu (subregion XII1), karbonu i czwar-

23 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

Tabela 3. Wykaz chronionych i godnych ochrony obiektów geomorfologicznych na terenie województwa śląskiego. Table 3. List of protected and recommended for protection geomorphological features in the Silesian Voivodship. Forma Obiekt przyrody Położenie Geostanowiska Lp.1 Typ obiektu2 ochrony Uwagi5 nieożywionej (gmina) CRGP4 (1) (3) prawnej3 (7) (2) (4) (6) (5) GŁAZY NARZUTOWE (8) Głaz narzutowy „Oskara w dolinie potoku Przęgędza, oddz. 1 Gn Rybnik Ppn T Michalika” leśny 232c Głaz narzutowy Rudawica, leś. Rudawka 2 Gn Jasienica Ppn N w Rudzicy in situ Pogórze, leś. Górki - oddz.1a Głaz narzutowy 3 Gn Skoczów Ppn N „Rosnący Kamień” w Pogórzu in situ Głaz narzutowy 4 Gn Lubliniec Ppn T Pl. K. Miarki w Lublińcu Głaz narzutowy Diabelski Kamień 5 Gn Herby Ppn T w Olszynie ul. Jałowcowa 61 Głaz narzutowy 6 Gn Kochanowice Ppn T ul. Lubliniecka 32 w Kochcicach Głaz narzutowy 7 Gn Koszęcin Ppn T przy plebani w Sadowie Głaz narzutowy przy plebani 8 Gn Koszęcin Ppn T w Sadowie droga Lubliniec-Koszęcin Głaz narzutowy 9 Gn Łaziska Górne Ppn T obok Urzędu Miejskiego w Łaziskach Górnych Głaz narzutowy 10 Gn Pszczyna Ppn N w Jankowicach w Pszczynie Głaz narzutowy w Jankowicach (większy, sprowa- 11 Gn Pszczyna Ppn N w Pszczynie dzony z okolic Wrocławia) Głaz narzutowy Pojedynczy 12 Gn Pszczyna Ppn N w Pszczynie Park Zamkowy „Trzy Dęby” Głaz narzutowy 13 Gn Racibórz Ppn T Pl. Wolności w Raciborzu Głaz narzutowy 14 Gn Kalety Ppn T ul. Dębowa - leś. Truszczyca w Kaletach Głaz narzutowy 15 Gn Tarnowskie Góry Ppn T ul. Kardynała Wyszyńskiego w Tarnowskich Górach Głaz narzutowy 16 Gn Gorzyce Ppn N ul. Gorzycka 39 w Czyżowicach Głaz narzutowy T Grabówka-Syrynia, 17 Gn Lubomia Ppn w Grabówce (w Syrynii) ul. Asnyka 6 Głaz narzutowy 18 Gn Bielsko-Biała Ppn N Plac Ratuszowy w Bielsku-Białej Głaz narzutowy 19 Gn Gliwice Ppn T w Łabędzkim Lesie Głaz narzutowy 20 Gn Gliwice Ppn N ul. Staromiejska w Łabędach Głaz narzutowy 21 Gn Ruda Śląska Ppn T ul. Wolności i Kościelna w Rudzie Śląskiej Głaz narzutowy ul. 1 Maja - obok budynku dyrekcji 22 Gn Rybnik Ppn N w Rybniku KWK Chwałowice ul. 1 Maja - Park Górnika Głaz narzutowy 23 Gn Rybnik Ppn T naprzeciw Domu Kultury KWK w Chwałowicach Chwałowice Głaz narzutowy ul. 1 Maja - na terenie basenu 24 Gn Rybnik Ppn T w Chwałowicach kąpielowego Głaz narzutowy „Alojzego Czerwionka Lesz- na terenie Zespołu Szkół nr 1 25 Gn Ppn T Damca” czyny w Leszczynach Głaz narzutowy 26 Gn Koszęcin b.o. T przy plebani w Sadowie Głaz narzutowy 27 Gn Katowice b.o. N ul. św. Huberta w Katowicach Głaz narzutowy 28 Gn Gierałtowice b.o. T koło ruin zamku w Chudowie w Chudowie Głaz narzutowy 29 Gn Zbrosławice b.o. T w Miedarach Głaz narzutowy 30 Gn Zbrosławice b.o. N w centrum wsi w Kamieńcu Głaz narzutowy duży głaz wśród grupy mniejszych 31 Gn Wielowieś b.o. T w Wielowsi wbudowanych w ogrodzenie posesji

24 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

Głaz narzutowy 32 Gn Poraj b.o. T Ul. Nadrzeczna 2 w Żarkach Letnisku FORMY SKALNE – SKAŁKI (9) T*, T objęta zabiegami czynnej ochrony, Góra Zborów 1 Sk Kroczyce R (również Skała Dwo- w ostoi Natura 2000 „Kroczyc- i Kołoczek ista, Skała Kruk) kiej”, PK „Orlich Gniazd” w ostoi Natura 2000 „Złotopotoc- 2 Brama Twardowskiego Sk Janów Ppn T kiej”, PK „Orlich Gniazd” w ostoi Natura 2000 „Olsztyńsko- 3 Skała Miłości Sk Mstów Ppn T Mirowskiej”, PK „Orlich Gniazd” T (Skała Wysoka, w ostoi Natura 2000 „Kroczyc- 4 Skały Rzędkowickie Sk Włodowice Ppn Studnisko kiej”, PK „Orlich Gniazd” w Skałach Rzędko- wickich) w ostoi Natura 2000 „Środkowoju- 5 Skała Gaj Sk Pilica Ppn N rajskiej”, PK „Orlich Gniazd” w ostoi Natura 2000 „Środkowoju- 6 Smylowa Skała Sk Pilica Ppn N rajskiej”, PK „Orlich Gniazd” w ostoi Natura 2000 „Środkowoju- 7 Wypaleniec Sk Pilica Ppn N rajskiej”, PK „Orlich Gniazd” w ostoi Natura 2000 „Środkowoju- 8 Zawsie Sk Pilica Ppn N rajskiej”, PK „Orlich Gniazd” w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- 9 Malinowska Skała Sk Lipowa Ppn N skiego”, PK „Beskidu Śląskiego” Skały grzybowe w paśmie Kiczor, Skałki piaskowcowe 10 Sk Wisła Ppn N w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- w paśmie Stożka skiego”, PK „Beskidu Śląskiego” Skały grzybowe – Równe, w ostoi Skałki piaskowcowe na 11 Sk Wisła Ppn N Natura 2000 „Beskidu Śląskiego”, Równem PK „Beskidu Śląskiego” w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- 12 Dorkowa Skała Sk Wisła Ppn N skiego”, PK „Beskidu Śląskiego” w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- 13 Skały na Kobylej Sk Wisła Ppn N skiego”, PK „Beskidu Śląskiego” (mylnie wykazywany jako głaz narzutowy) – skałka w dol. potoku 14 Głaz Trapezowy Sk Węgierska Górka Ppn N Glinne w Ciścu, w ostoi Natura 2000 „Beskidu Śląskiego”, PK „Beskidu Śląskiego” Skałka na Zakocierzy, w ostoi 15 Zbójeckie Okno Sk Ślemień Ppn T Natura 2000 „Beskidu Małego”, PK „Beskidu Małego” w ostoi Natura 2000 „Złotopotoc- 16 Ostrężnik Sk Janów R T kiej”, PK „Orlich Gniazd” T w ostoi Natura 2000 „Olsztyńsko- 17 Zielona Góra Sk Olstyn R (Skała Diabelskie Mirowskiej”, PK „Orlich Gniazd” Kowadło) T*, T w ostoi Natura 2000 „Olsztyńsko- 18 Sokole Góry Sk Olsztyn R (Skała Amfiteatr, Mirowskiej”, PK „Orlich Gniazd” Skała Piel-grzym) w ostoi Natura 2000 „Olsztyńsko- 19 Góry Towarne Sk Olsztyn Ue N Mirowskiej”, PK „Orlich Gniazd” T proj. rezerwat „Olsztyńskie Skały”, 20 Olsztyńskie Skały Sk Olsztyn b.o. (Wzgórze Biakło, w ostoi Natura 2000 „Olsztyńsko- Góra Cegielnia) Mirowskiej”, PK „Orlich Gniazd” w ostoi Natura 2000 „Kroczyc- 21 Skały Kroczyckie Sk Kroczyce b.o. N kiej”, PK „Orlich Gniazd” 22 Góra Birów Sk Ogrodzieniec b.o. T PK „Orlich Gniazd” w ostoi Natura 2000 „Kroczyc- 23 Okiennik Morski Sk Włodowice b.o. T kiej”, PK „Orlich Gniazd” T w ostoi Natura 2000 „Środkowo- 24 Wielki Grochowiec Sk Ogrodzieniec b.o. (Ostaniec wapienny jurajskiej”, PK „Orlich Gniazd” Grochowiec) T (Ostańce wapienne Dwie Siostry i Niedźwiedź oraz 25 Skalne Miasto w Podzamczu Sk Ogrodzieniec b.o. Mała i Wielka Cima, proj. Zpk, PK „Orlich Gniazd” Skała Okiennik w Podzamczu, Skała 504 na Górze Janowskiego)

25 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

T w ostoi Natura 2000 „Kroczyc- 26 Biblioteka Sk Kroczyce b.o. (Skała Biblioteka) kiej”, PK „Orlich Gniazd” T w ostoi Natura 2000 „Kroczyc- 27 Grzęda Mirowska Sk Niegowa b.o. (Skała Turnia Ku- kiej”, PK „Orlich Gniazd” kuczki, Trzy Siostry) T (Skała Zamkowa w Łutowcu, Skał- w ostoi Natura 2000 „Kroczyc- 28 Skały w Łutowcu Sk Niegowa b.o. ki Knur, Locha, kiej”, PK „Orlich Gniazd” Warchołek, Skałki Ule, Słoń, Różowa Ścianka) w R „Parkowe”, w ostoi Natura 29 Diabelskie Mosty Sk Janów b.o. T 2000 „Złotopotockiej”, PK „Orlich Gniazd” 30 Okiennik Wielki Sk Zawiercie b.o. T PK „Orlich Gniazd” Skała Oczko w ostoi Natura 2000 „Środkowo- 31 Sk Pilica b.o. T w Smoleniu jurajskiej”, PK „Orlich Gniazd” proj. Sd, w ostoi Natura 2000 32 Grabowa Sk Brenna b.o. N „Beskidu Śląskiego”, PK „Beskidu Śląskiego” proj. Sd, w ostoi Natura 2000 33 Diable Młyny Sk Bielsko-Biała b.o. N „Beskidu Śląskiego”, PK „Beskidu Śląskiego” w rezerwacie „Madohora”, w ostoi 34 Łamana Skała Sk Ślemień b.o. N Natura 2000 „Beskidu Małego”, PK „Beskidu Małego” Skałka Diabli Kamień 35 Sk Łodygowice b.o. T PK „Beskidu Małego” w Łodygowicach 36 Skała Czarownic koło Hucisk Sk Wilkowice b.o. T PK „Beskidu Małego” proj. Ppn, w ostoi Natura 2000 Grzbiet Magurka Wiślańska- 37 Sk Węgierska Górka b.o. N „Beskidu Śląskiego”, PK „Beskidu Magurka Radziechowska Śląskiego” skałka wapienna na zboczu potoku 38 Leśna Sk Lipowa b.o. N Leśnianka, proj. Sd proj. Sd, w ostoi Natura 2000 39 Filipionka koło Pietraszonki Sk Istebna b.o. N „Beskidu Śląskiego”, PK „Beskidu Śląskiego” proj. Sd, w ostoi Natura 2000 40 Gańczorka koło Pietraszonki Sk Istebna b.o. N „Beskidu Śląskiego”, PK „Beskidu Śląskiego” OSUWISKA SKALNE (10) T w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- 1 Kuźnie Os/Sk Lipowa R (Osuwisko na Mu- skiego”, PK „Beskidu Śląskiego” ronce) Skalne rowy rozpadlinowe ponad Zamczysko na Ściszków osuwiskowym stokiem, w ostoi 2 Os Łękawica Sd N Groniu Natura 2000 „Beskidu Małego”, PK „Beskidu Małego” proj. rezerwat „Kościelec” lub Sd, Os/Sk/ 3 Kościelec Lipowa b.o. N w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- Jo skiego”, PK „Beskidu Śląskiego” proj. Sd – osuwiska na NW stoku, 4 Góra Skrzyczne Os/Sk Szczyrk b.o. N PK „Beskidu Śląskiego” proj. Sd – strefa grzebietowa osuwiska ze skałkami, w ostoi Natura 5 Góra Czupel Os/Sk Łodygowice b.o. N 2000 „Beskidu Małego”, PK „Be- skidu Małego” JASKINIE (11) ostoja Natura 2000 „Jaskinia Sza- 1 Jaskinia Szachownica I i II Jk Lipie R/SOO N chownica” w ostoi Natura 2000 „Beskidu 2 Jaskinia Komonieckiego Jo Ślemień Ppn T Małego”, PK „Beskidu Małego” w ostoi Natura 2000 „Beskidu 3 Jaskinia Czarne Działy I Jo Ślemień Ppn N Małego”, PK „Beskidu Małego” w ostoi Natura 2000 „Beskidu 4 Jaskinia Czarne Działy II Jo Ślemień Ppn N Małego”, PK „Beskidu Małego” 5 Jaskinia Lodowa Jo Szczyrk Ppn N PK „Beskidu Śląskiego” w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- 6 Jaskinia w Trzech Kopcach Jo Szczyrk/Brenna Ppn T skiego”, PK „Beskidu Śląskiego” 7 Jaskinia Pajęcza Jo Szczyrk Ppn N PK „Beskidu Śląskiego”

26 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

Jaskinia 8 Jo Szczyrk Ppn N PK „Beskidu Śląskiego” w Jaworzynie 9 Jaskinia u Jakubca Jo Szczyrk Ppn N PK „Beskidu Śląskiego” w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- 10 Jaskinia Malinowska Jo Wisła Ppn T*, T skiego”, PK „Beskidu Śląskiego” 11 Jaskinia Salmopolska Jo Brenna Ppn N PK „Beskidu Śląskiego” Jaskinia w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- 12 Jo Brenna Ppn N w Stołowie skiego”, PK „Beskidu Śląskiego” w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- 13 Jaskinia Głęboka w Stołowie Jo Brenna Ppn N skiego”, PK „Beskidu Śląskiego” w ostoi Natura 2000 „Beskidu 14 Jaskinia Wickowa Jo Jeleśnia Ppn N Żywieckiego”, PK „Beskidu Ży- wieckiego” w ostoi Natura 2000 „Beskidu 15 Jaskinia przed Rozdrożem Jo Jeleśnia Ppn N Żywieckiego”, PK „Beskidu Ży- wieckiego” w R „Kuźnie”, w ostoi Natura 2000 16 Jaskinia Chłodna Jo Lipowa Ppn N „Beskidu Śląskiego”, PK „Beskidu Śląskiego” w R „Kuźnie”, w ostoi Natura 2000 17 Jaskinia Przed Balkonem Jo Lipowa Ppn N „Beskidu Śląskiego”, PK „Beskidu Śląskiego” Wietrzna Dziura w ostoi Natura 2000 „Beskidu 18 Jo Łodygowice Ppn T w Magurce (Smocza Jama) Małego”, PK „Beskidu Małego” w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- 19 Jaskinia Miecharska Jo Wisła Sd T skiego”, PK „Beskidu Śląskiego” w ostoi Natura 2000 „Złotopotoc- 20 Jaskinia Wiercica Jk Niegowa Sd N kiej”, PK „Orlich Gniazd” 2073,0 m – najdłuższa znana jaskinia w Karpatach Fliszowych, 21 Jaskinia Wiślańska Jo Brenna b.o. T w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- skiego”, PK „Beskidu Śląskiego” proj. stanowisko dokumentacyjne, Jaskinia Ali-Baby w Klim- 22 Jo Szczyrk b.o. N w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- czoku skiego”, PK „Beskidu Śląskiego” proj. Sd, w ostoi Natura 2000 Jaskinia Mokra 23 Jo Wisła b.o. N „Beskidu Śląskiego”, PK „Beskidu w Przysłopie Śląskiego” w R „Zielona Góra”, w ostoi Natura 24 Jaskinia w Zielonej Górze Jk Olsztyn b.o. N 2000 „Olsztyńsko-Mirowskiej”, PK „Orlich Gniazd” stanowisko paleontologiczne – 25 Jaskinia Borsucza Jk Mstów b.o. N plejstocen i holocen, PK „Orlich Gniazd” T 26 Jaskinia Siedlecka Jk Janów b.o. PK „Orlich Gniazd” (Jaskinia na Dupce) w R „Ostrężnik”, w ostoi Natura T 27 Jaskinia Ostrężnicka Jk Janów b.o. 2000 „Złotopotockiej”, PK „Orlich (Jaskinia Ostrężnik) Gniazd” w R „Parkowe”, w ostoi Natura 28 Grota Niedźwiedzia Jk Janów b.o. T 2000 „Złotopotockiej”, PK „Orlich Gniazd” w ostoi Natura 2000 „Złotopotoc- 29 Jaskinia Wierna Jk Niegowa b.o. N kiej”, PK „Orlich Gniazd” jaskinia zamknięta, wejścia kontro- 30 Jaskinia Brozowa Jk Niegowa b.o. N lowane, w ostoi Natura 2000 „Zło- topotockiej”, PK „Orlich Gniazd” jedyna udostępniona do ruchu turystycznego w woj. śląskim, 31 Jaskinia Głęboka Jk Kroczyce b.o. T w R „Góra Zborów”, w ostoi Natu- ra 2000 „Kroczyckiej”, PK „Orlich Gniazd” w rezerwacie „Góra Zborów”, 32 Jaskinia Berkowa Jk Kroczyce b.o. N w ostoi Natura 2000 „Kroczyc- kiej”, PK „Orlich Gniazd” stanowisko paleontologiczne – plej- 33 Jaskinia Żabia Jk Kroczyce b.o. N stocen, w ostoi Natura 2000 „Kro- czyckiej”, PK „Orlich Gniazd”

27 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

jaskinie – kopalnie kalcytu: Ja- skinia Studnia Szpatowców, Mała T Studnia Szpatowców, Schronisko Studnie Szpatowców (Jaskinia Studnia 34 Jk Kroczyce b.o. Babie Nogi, stanowiska paleonto- w Dudniku Szpatowców, Studnia logiczne – miocen, pliocen, w ostoi krasowa w Dudniku) Natura 2000 „Kroczyckiej”, PK „Orlich Gniazd” w R „Sokole Góry”, w ostoi Natura 35 Jaskinia Studnisko Jk Olsztyn b.o. N 2000 „Złotopotockiej”, PK „Orlich Gniazd” w R „Sokole Góry”, w ostoi Natura 36 Jaskinia Pod Sokolą Górą Jk Olsztyn b.o. N 2000 „Złotopotockiej”, PK „Orlich Gniazd” T w R „Sokole Góry”, w ostoi Natura (Schronisko w Am- 37 Studnia w Amfiteatrze Jk Olsztyn b.o. 2000 „Złotopotockiej”, PK „Orlich fiteatrze i studnia Gniazd” krasowa) w R „Sokole Góry”, w ostoi Natura 38 Jaskinia Koralowa Jk Olsztyn b.o. N 2000 „Złotopotockiej”, PK „Orlich Gniazd” w R „Sokole Góry”, w ostoi Natura 39 Jaskinia Maurycego Jk Olsztyn b.o. 2000 „Złotopotockiej”, PK „Orlich Gniazd” w R „Sokole Góry”, w ostoi Natura 40 Jaskinia Urwista Jk Olsztyn b.o. N 2000 „Złotopotockiej”, PK „Orlich Gniazd” w R „Sokole Góry”, w ostoi Natura 41 Jaskinia Komarowa Jk Olsztyn b.o. N 2000 „Złotopotockiej”, PK „Orlich Gniazd” w R „Sokole Góry”, w ostoi Natura Jaskinia Olsztyńska 42 Jk Olsztyn b.o. T 2000 „Złotopotockiej”, PK „Orlich i Wszystkich Świętych Gniazd” w Ue „Góry Towarne”, w ostoi Jaskinia Towarna 43 Jk Olsztyn b.o. N Natura 2000 „Olsztyńsko-Mirow- i Dzwonnica skiej”, PK „Orlich Gniazd” Jaskinia Ludwinowska w ostoi Natura 2000 „Złotopotoc- 44 Jk Niegowa b.o. N i studnia krasowa kiej”, PK „Orlich Gniazd” w ostoi Natura 2000 „Złotopotoc- 45 Jaskinia Trzebniowska Jk Niegowa b.o. N kiej”, PK „Orlich Gniazd” w ostoi Natura 2000 „Złotopotoc- 46 Jaskinia Kryształowa Jk Niegowa b.o. N kiej”, PK „Orlich Gniazd” w R „Parkowe”, w ostoi Natura 47 Studnia w Osiedlu Wały Jk Janów b.o. N 2000 „Złotopotockiej”, PK „Orlich Gniazd” stanowisko paleontologiczne i archeologiczne, w ostoi Natura 48 Jaskinia Stajnia Jk Niegowa b.o. N 2000 „Kroczyckiej”, PK „Orlich Gniazd” w ostoi Natura 2000 „Kroczyc- 49 Jaskinia Sucha Jk Niegowa b.o. N kiej”, PK „Orlich Gniazd” Jaskinia w ostoi Natura 2000 „Środkowoju- 50 Jk Ogrodzieniec b.o. N w Straszykowej Górze rajskiej”, PK „Orlich Gniazd” stanowisko paleontologiczne i Jaskinia archeologiczne – holocen, w ostoi 51 Jk Kroczyce b.o. N w Kroczycach Natura 2000 „Kroczyckiej”, PK „Orlich Gniazd” WODOSPADY (12) w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- 1 Kaskady Rodła Wo Wisła R T*, T skiego”, PK „Beskidu Śląskiego” w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- 2 Kaskady Białej Wisełki Wo Wisła R T*, T skiego”, PK „Beskidu Śląskiego” w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- 3 Kaskady Czarnej Wisełki Wo Wisła R T*, T skiego”, PK „Beskidu Śląskiego” w ostoi Natura 2000 „Beskidu Wodospad na Potoku Sopot- 4 Wo Jeleśnia Ppn T Żywieckiego”, PK „Beskidu Ży- nia Wielka wieckiego” T*, T (Kaskada na łupkach istebniańskich proj. Ppn, w ostoi Natura 2000 5 Kaskady w Potoku Janoska Wo Milówka b.o. w Potoku Janoska, „Beskidu Śląskiego”, PK „Beskidu Kaskady na piaskow- Śląskiego” cach istebniańskich w Potoku Janoska)

28 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

proj. Ppn, w ostoi Natura 2000 6 Kaskady na Potoku Łabajów Wo Wisła b.o. N „Beskidu Śląskiego”, PK „Beskidu Śląskiego” proj. Ppn, w ostoi Natura 2000 Wodospad 7 Wo Milówka b.o. N „Beskidu Żywieckiego”, PK „Be- w Potoku Milowskim skidu Żywieckiego” proj. Ppn, w ostoi Natura 2000 Wodospad 8 Wo Węgierska Górka b.o. N „Beskidu Żywieckiego”, PK „Be- w potoku Żabnica skidu Żywieckiego” proj. Ppn, w ostoi Natura 2000 Wodospad 9 Wo Jeleśnia b.o. N „Beskidu Żywieckiego”, PK „Be- w potoku Glinne skidu Żywieckiego” DOLINY RZECZNE (13) Ock/ na terenie ostoi Natura 2000 „Gra- 1 Graniczny Meander Odry Drz Krzyżanowice N SOO niczny Meander Odry” na terenie ostoi Natura 2000 „Su- 2 Dolina Pilicy Drz Szczekociny SOO N chy Młyn” 3 Dolina Jamny Drz Mikołów Zpk N występowanie czarnych dębów Rybnik/Kuźnia w osadach, PK „Cysterskie Kom- 4 Meandry rzeki Rudy Drz Ue N Raciborska pozycje Krajobrazowe Rud Wiel- kich” w ostoi Natura 2000 „Beskidu 5 Dolina Dusicy Drz/Wo Ślemień b.o. T Małego”, PK „Beskidu Małego” proponowany R „Dolina Zimnika” Dolina Zimnika oraz Sd „Leśnianka”, w ostoi Na- 6 Drz Lipowa b.o. N i Leśnianki tura 2000 „Beskidu Śląskiego”, PK „Beskidu Śląskiego” rynna skalna i odsłonięcia na zbo- 7 Dolina Sopotni Drz/Wo Jeleśnia b.o. N czu doliny proj. Zpk „Dolina potoku Ko- cierzanka”, w ostoi Natura 2000 8 Dolina Kocierzanki Drz Ślemień b.o. N „Beskidu Małego”, PK „Beskidu Małego” w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- 9 Dolina Twardorzeczki Drz Lipowa b.o. N skiego”, PK „Beskidu Śląskiego” 10 Dolina Olzy Drz Istebna b.o. N proj. R „Przełom Olzy” oraz Ue, Włodowice/Kro- proj. R „Zdów-Młyny” oraz Zpk, 11 Dolina Białki Zdowskiej Drz b.o. N czyce PK „Orlich Gniazd” proj. Zpk, częściowo w ostoi Natu- Łazy/Klucze/Dąbro- 12 Dolina Centurii Drz b.o. N ra 2000 „Środkowojurajskiej”, PK wa Górnicza „Orlich Gniazd” 13 Dolina Leśnicy Drz Koszęcin b.o. N proj. Zpk ”Rzeka Leśnica” Koszęcin/Krupski proj. Zpk „Mała Panew” w obu 14 Dolina Małej Panwi Drz b.o. N Młyn gminach Sławków/Jaworzno/ proj. Ue w gm. Sosnowiec i Ja- 15 Meandry Białej Przemszy Drz b.o. N Sosnowiec worzno 16 Meandry Warty Drz Poczesna b.o. N Korwinów Potok Ornontowicki 17 Drz Ornontowice Ock N z dopływami Potok Leśny Drz Ornontowice Ock N 18 z dopływami Potok z Bujakowa z dopły- Drz Ornontowice Ock N 19 wami Potok Łąkowy Drz Ornontowice Ock N 20 z dopływami Potok od Solarni Drz Ornontowice Ock N 21 z dopływami PRZEŁOMY (14) Częstochowa/ w ostoi Natura 2000 „Olsztyńsko- 1 Mirowski Przełom Warty Prz b.o. N Mstów Mirowskiej”, PK „Orlich Gniazd” Przełom Warty 2 Prz Popów b.o. N w Wąsoczu Przełom Przemszy w Dzieć- Mysłowice/ 3 Prz b.o. N kowicach Jaworzno Przełom Białej Przemszy Dąbrowa Górnicza/ 4 Prz b.o. N proj. Zpk w Okradzionowie Sławków 5 Przełom Soły Prz Czernichów b.o N PK „Beskidu Małego” 6 Przełom Brady Prz Łaziska Górne b.o. N proj. Zpk

29 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

INNE FORMY RZEŹBY (15) Kuesta jurajska 1 Ku Żarki b.o. T PK „Orlich Gniazd” w Żarkach zespół lejów krasowych w Kusię- tach, proj. Ue, w ostoi Natura 2000 2 Uwał Koziniec Fk Olsztyn b.o. T „Olsztyńsko-Mirowskiej”, PK „Orlich Gniazd” NATURALNE ODSŁONIĘCIA GEOLOGICZNE ZWIĄZANE Z FORMAMI RZEŹBY (16) Wiek Forma Obiekt przyrody nieoży- utworów Geosta- Lp.1 Położenie (gmina) ochrony Uwagi5 wionej geolo- nowiska CRGP4 (17) (20) prawnej3 (23) (18) gicznych6 (22) (21) (19) w ostoi Natura 2000 „Pustynia Błe- 1 Pustynia Błędowska, Błędów Q3 Dąbrowa Górnicza SOO/Ue N dowska”, PK „Orlich Gniazd” Cieszyn - Boguszowice, 2 J – Cr Cieszyn Sd T*, N ul. Graniczna, ul. Kręta ** 3 1 Chełm Śląski, Chełm 3 T b.o. N Smutna Góra 2 Śląski Cisownica Bloki, 4 Cr Goleszów b.o. N potok Radoń 1 w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- Jaworze Górne, 5 Cr Jaworze b.o. N skiego”, PK „Beskidu Śląskiego”, dolina Kamiennego Potoku 3 proponowane Sd Buczkowice-Rybarzowice, 6 Pg Buczkowice b.o. N proponowane Sd potok Żylica Tresna,

7 przy drodze Żywiec – Biel- Cr3 Czernichów b.o. T PK „Beskidu Małego” sko-Biała Straconka, 8 Cr Bielsko-Biała b.o. N proponowane Sd potok Straconka 1 Lipnik, w ostoi Natura 2000 „Beskidu 9 Cr Bielsko-Biała b.o. N potok Niwka 1 Małego”, PK „Beskidu Małego” Czaniec, PK „Beskidu Małego”, propono- 10 Ng Porąbka b.o. T*, N potok Domaczka wane Sd Wisła – Nowa Osada, Wi- w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- 11 Cr Wisła b.o. T sełka 3 skiego”, PK „Beskidu Śląskiego” w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- Kamesznica, 12 Cr – Pg Milówka b.o. N skiego”, PK „Beskidu Śląskiego”, Góra Jaworzyna 3 proponowane Sd w ostoi Natura 2000 „Beskidu Ślą- Kamesznica - Złatna, Czer- 13 Pg Milówka b.o. N skiego”, PK „Beskidu Śląskiego”, wieńska Grapa proponowany R Dno i brzeg Soły, w ostoi Natura 2000 „Beskidu 14 J – Cr Żywiec b.o. T Góra Mały Grojec 3 1 Żywieckiego”, proponowane Sd w ostoi Natura 2000 „Beskidu 15 Mutne Cr Jeleśnia b.o. T 3 Żywieckiego”, proponowane Sd w ostoi Natura 2000 „Beskidu Sopotnia Wielka - Kolonia, 16 Pg Jeleśnia b.o. N Żywieckiego”, Pk „Beskidu Ży- potok Cebula wieckiego” w ostoi Natura 2000 „Beskidu Glinka, 17 Cr – Pg Ujsoły b.o. N Żywieckiego”, Pk „Beskidu Ży- potok Smerekówka Wlk. 3 wieckiego”, proponowane Sd Objaśnienia: 1 – numer w tabeli odpowiada numeracji na mapie walorów geomorfologicznych województwa śląskiego (ryc. 3); 2 – formy rzeźby: denudacyjne – Ku – kuesta, Sk – skałka, Jk – jaskinia krasowa, Fk – formy krasu powierzchniowego; osuwiskowe – Jo – jaskinia pseudokrasowa, Os – osuwisko; fluwialne erozyjne i akumulacyjne – Prz – przełom, Drz – nieuregulowany odcinek doliny rzecznej lub potoku, Wo – wodospad; polodowcowej – Gn – głaz narzutowy; 3 – SOO – obszar Natura 2000, R – rezerwat przyrody, Ock – obszar chronionego krajobrazu, Ppn – pomnik przyrody nieożywionej, Sd – stanowisko dokumentacyjne, Ue – użytek ekologiczny, Zpk – zespół przyrodniczo-krajobrazowy; b.o. – brak indywidualnej ochrony prawnej obiektu; 4 – geostanowiska w Centralnym Rejestrze Geostanowisk Polski (CRGP): T – tak, N – nie, źródło: http://geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/geostanowiska; T* – geostanowiska na liście European Network GEOSITES, źródło: http://www.iop.krakow.pl/geosites/; 5 – Pk – park krajobrazowy, pozostałe oznaczenia jak w 3; 6 – wiek utworów geologicznych w odsłonięciach naturalnych, gdzie:

Q – czwartorzęd, Ng – neogen, Pg – paleogen, Cr3 – kreda górna, Cr1 – kreda dolna, J3 – jura górna, J2 – jura środkowa, J1 – jura dolna, T3 – trias górny, T2 – trias środkowy, T1 – trias dolny, P – perm, C3 – karbon górny, C1 – karbon dolny, D2 – dewon środkowy; ** - uznawany również za odsłonięcie sztuczne – kamieniołom. Table headings: (1) – No.; (2) – Inanimate nature object; (3) – Object type; (4) – Location (district); (5) – Form of legal protection; (6) – Geosites of Central Record of Polish Geosites; (7) – Remarks; (8) – Erratic boulders; (9) – Rocky forms - tors; (10) – Rockslides; (11) – Caves; (12) – Waterfalls; (13) – River valleys; (14) – River ravines; (15) – Other landforms; (16) – Natural geological outcrops related to landforms; (17) – No. (18) – Inanimate nature object; (19) – Geological deposits age; (20) – Location (district); (21) – Form of legal protection; (22) – Geosites of Central Record of Polish Geosites; (23) – Remarks.

30 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

torzędu (subregion (XII2) oraz jury (subregion (XII3). donośności, jak i znacznej powierzchni zajmowanej przez W regionie przedkarpackim (XIII) głównymi zbiornika- te zbiorniki. Niektóre z tych zbiorników są eksploatowane mi wód zwykłych są utwory czwartorzędowe, natomiast zbyt intensywnie i nie mają rezerwy dyspozycyjnej (Róż- w regionie karpackim (XIV) neogeńsko-paleogeńsko-kre- kowski 2008). dowe utwory fliszu. W celu oceny użytkowych zwykłych wód podziemnych Na obszarze województwa śląskiego zwykłe wody pod- dokonano waloryzacji GZWP występujących na obszarze ziemne występują w piętrach wodonośnych: czwartorzędu, województwa śląskiego, zaliczając je do klas: bardzo ma- neogenu i paleogenu, kredy, jury, triasu, permu, karbonu, łej (25%), małej (55%) i średniej wartości (20%). Do klasy dewonu, syluru (fragmentarycznie) i kambru (Różkowski bardzo małej wartości zakwalifikowane zostały częściowo 2008). zbiorniki: czwartorzędowe, neogeński, zbiorniki fliszowe Charakterystyka poziomów wodonośnych zwykłych oraz triasowy GZWP Bytom, jak również potencjalny kar- wód podziemnych województwa śląskiego przedstawiona boński GZWP Będzin. Do klasy zbiorników o małej war- jest w monografii A. Różkowskiego (2008) oraz na 58 ar- tości przyporządkowane zostały pozostałe czwartorzędo- kuszach Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50000. we GZWP i GZWP jurajski (W). Do zbiorników o średniej Ponadto w dwóch Informatorach Państwowej Służby Hy- wartości zalicza się jurajski GZWP (E), na większości drogeologicznej pt. Wody podziemne miast wojewódzkich obszaru swego występowania oraz triasowe GZWP, prócz Polski i Wody podziemne miast Polski – miasta powyżej wymienionego poprzednio GZWP Bytom. Fakty te wska- 50 000 mieszkańców szczegółowo opisano poziomy wodo- zują na konieczność ochrony GZWP (Różkowski 2008). nośne występujące na terenie miast: Katowice, Będzin, W celu kontroli jakości i ilości wód podziemnych Bielsko-Biała, Bytom, Chorzów, Częstochowa, Gliwice, w użytkowych poziomach wodonośnych, jak również w ce Jastrzębie Zdrój, Mysłowice, Ruda Śląska, Rybnik, Sie- lu śledzenia wpływu ognisk zanieczyszczeń na hydrosferę mianowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy, podziemną na terenie województwa śląskiego prowadzony Wodzisław Śląski, Zabrze i Żory. Wersje elektroniczne jest monitoring wód podziemnych w sieciach obserwacyj- dwóch ostatnich publikacji dostępne są na stronach Pań- nych: krajowej, regionalnych i lokalnych. Wyniki monito- stwowego Instytutu Geologicznego-Państwowego Instytu- ringu publikowane są corocznie w Rocznikach Hydroge- tu Badawczego (http://www.psh.gov.pl/publikacje.html). ologicznych Państwowej Służby Hydrogeologicznej oraz Badania wykonywane w zasięgu regionów hydrogeolo- Raportach o stanie środowiska wydawanych przez Woje- gicznych wydzielonych przez Paczyńskiego (1995) umoż- wódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach. liwiły wydzielenie użytkowych poziomów wodonośnych Wyniki dostępne są on-line na stronach internetowych (UPWP) w utworach: czwartorzędu, neogenu i paleogenu, wymienionych instytucji. kredy, jury, triasu i karbonu. W ramach UPWP Klecz- Należy podkreślić, że w ostatnich latach, zgodnie kowski (1990) wyznaczył główne zbiorniki wód podziem- z Ramową Dyrektywą Wodną oraz wynikającymi z usta- nych (GZWP), które są fragmentami UPWP lub całymi wodawstwa europejskiego i unijnej polityki przepisami, UPWP, cechującymi się najkorzystniejszymi warunkami w Polsce wyznaczono jednostkowe obszary, tzw. jednolite hydrogeologicznymi. Ich lokalizacja i charakterystyka zo- części wód podziemnych (JCWPd), które są jednocześnie stała uaktualniona przez Państwowy Instytut Geologicz- jednostkowymi obszarami gospodarowania wodami pod- ny-Państwowy Instytut Badawczy (Skrzypczyk 2003). ziemnymi. Jednolite części wód podziemnych obejmują W zasięgu województwa śląskiego leżą w całości lub te wody podziemne, które występują w warstwach wo- we fragmentach 24 GZWP (Herbich i in. 2009, tab. 4). donośnych o porowatości i przepuszczalności, umożliwia- W 2009 roku opracowaną dokumentację hydrogeologiczną jących pobór znaczący w zaopatrzeniu ludności w wodę miały tylko zbiorniki nr 330, 346, 408 oraz 333, 409 i 452, lub przepływ o natężeniu znaczącym dla kształtowania ponadto trzy pierwsze z nich zostały wytypowane do re- pożądanego stanu wód powierzchniowych i ekosystemów ambulacji w latach 2009-2011 (Mikołajków i Skrzypczyk lądowych. 2009). Według obowiązującej wersji podziału Polski na jedno- Zasoby dyspozycyjne omawianych zbiorników GZWP lite części wód podziemnych obszar województwa śląskie- w ponad 70% związane są ze zbiornikami jury górnej i se- go leży w całości lub we fragmentach 24 jednostkowych rii węglanowej triasu. Wynika to zarówno z wysokiej wo- obszarów. Ich charakterystyka geologiczna i hydrogeolo-

31 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

Tabela 4. Charakterystyka hydrogeologiczna Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (wg A. Różkowskiego 2008, z uzupełnieniami autorów). Table 4. Hydrogeology of the Main Aquifers (after A. Różkowski, 2008; modified by authors).

Wiek Powierzchnia Zasoby dyspozy- Lp. Nazwa i numer zbiornika* utworów 2 cyjne (1) (2) wodonośnych [km ] [tys. m3/dobę] (3) (4) (5) 1 Dolina kopalna rzeki małej Panwi (328) Q 158 156 2 Dolina kopalna rzeki Górna Kłodnica (331) Q 70 37 3 Rybnik (345) Q 60 8 4 Pszczyna – Żory (346) Q 73 17 5 Dolina rzeki górna Wisła (347) Q 99 13 6 Dąbrowa Górnicza (455) Q 21 46 7 Dolina rzeki Soła (446) Q 116 15 8 Dolina rzeki Biała (448) Q 22 3 9 Biskupi Bór (453) Q 75 108 10 Subniecka kędzierzyńsko-głubczycka (332) Q, N 721 60 11 Warstw Godula (Beskid Śląski) (348) N, P, Cr 410 8,5 12 Warstw Magura (Babia Góra) (445) N, P, Cr 763 25,5 13 Warstw Godula (Beskid Mały) (447) N, P, Cr 256 8 14 Niecka Miechowska część NW (408) Cr 1 300 191 15 Niecka Miechowska część SW (409) 3

16 Częstochowa W (326) J3 2 900 910

17 Częstochowa W (325) J2 848 120

18 Opole–Zawadzkie (333) T2 - 200

19 Lubliniec-Myszków (327) T1,2 1 729 312

20 Bytom (329) T1,2 250 165

21 Gliwice (330) T1,2 392 107

22 Chrzanów (452) T1,2 262 82

23 Olkusz-Zawiercie (454) T1,2 732 391

24 Krapkowice–Strzelce Opolskie (335) T1 2 050 50 * pogrubiono GZWP posiadające opracowaną do 2009 roku dokumentację hydrogeologiczną. Table headings: (1) – No.; (2) – Aquifer name and number; (3) – Age of the water-bearing layer; (4) – Surface area [km2]; (5) – Disposal reserves [thousands of m3 per day]. giczna przedstawiona jest w opracowaniu wykonanym packie charakteryzuje się przewagą wód chlorkowych przy pod redakcją Z. Nowickiego (2009). Aktualna wersja po- znacznym udziale szczaw, wód siarczanowych i siarczko- działu JCWPd na 161 części obowiązuje do końca 2014 wych. Na obszarze województwa śląskiego, wg Bilansu roku. Planuje się, że projektowana, nowa wersja podziału zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na na 172 części oraz subczęści, po akceptacji KZGW, będzie 31.XII.2009, występują wody lecznicze zmineralizowane obowiązywała od 2015 roku. Obie wersje podziału są do- o mineralizacji >1g/dm3 i wody termalne. Ich szczegółowa stępne on-line na stronie internetowej Państwowej Służby charakterystyka przedstawiona jest w pracach Paczyń- Hydrogeologicznej PIG-PIB w Warszawie. skiego i Sadurskiego (2007b) oraz Różkowskiego (2008). Według klasyfikacji wód leczniczych i zmineralizowa- Woda lecznicza to woda mineralna i/lub swoista od- nych Paczyńskiego i Płochniewskiego (1996) obszar wo- znaczająca się stałością cech fizycznych i chemicznych jewództwa śląskiego leży w zasięgu: prowincji platformy (w granicach dopuszczalnych wahań), niebudząca zastrze- paleozoicznej (część północna i centralna) i prowincji kar- żeń pod względem sanitarnym i uznana za leczniczą przez packiej (część południowa). Dla obszarów platformowych Radę Ministrów. Woda termalna (terma, cieplica, woda charakterystyczne są wody chlorkowe o bardzo zróżnico- geotermalna) to woda lecznicza, swoista, woda podziemna wanej mineralizacji, która wzrasta z głębokością. Prowin- mineralna lub zwykła, której temperatura na wypływie cja karpacka obejmująca Karpaty i zapadlisko przedkar- ze źródła lub odwiertu wynosi co najmniej 20°C. Inaczej:

32 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

woda podziemna o podwyższonej temperaturze wykorzy- Dorzecze Soły cechuje występowanie niewielkiej ilości stywana lub nadająca się do wykorzystania jako nośnik wód mineralnych. Wśród tego rodzaju wypływów najbar- energii (ogrzewnictwo, produkcja energii elektrycznej) – dziej znane są nieeksploatowane solanki w górnej części według Słownika hydrogeologicznego (2002). miejscowości Sól, osiągające temperaturę 38°C. Towa- Wody swoiste o właściwościach leczniczych występują rzyszy im metan, a woda ma rdzawą barwę związaną na całym obszarze zapadliska górnośląskiego w utworach z występowaniem w niej tlenków żelaza, z delikatnym, neogenu i paleozoiku, lokalnie również w strefie wymiany kolorowym nalotem pochodzącym od ropy naftowej wy- z utworami triasu. stępującej w tej okolicy w ilościach śladowych. Ma słony W utworach neogenu możliwe są ujęcia swoistych wód smak, jej mineralizacja wynosi 40-50 g/dcm3. Źródła te są jodowo-bromowych oraz wód siarczkowych. Występowa- uznawane jako jedne z najbardziej zmineralizowanych na nie wód siarczkowych wiąże się z serią osadów neogenu. obszarze Karpat. Pierwsze wzmianki o źródłach w Soli Na początku XX wieku wody te ujmowano w uzdrowisku datowane są na rok 1664. Kokoszyce-Zawodzie koło Rybnika. Perspektywy ujęcia Wody powierzchniowe solanek jodowo-bromowych występują w zasięgu zapadli- Jedną z konsekwencji dużego zróżnicowania budowy ska przedkarpackiego. Są one związane z utworami mio- geologicznej województwa śląskiego i ukształtowania cenu, warstwami dębowieckimi oraz poziomami dolnego terenu, a jednocześnie jedną z ważnych składowych geo- badenu, a maksymalne stężenia jodu występują w rejonie różnorodności regionu jest występowanie na tym tere- Zabłocia i Dębowca (powiat cieszyński). nie węzłowych obszarów hydrograficznych. Przez obszar W okolicach Lublińca, w utworach wapienia muszlo- województwa przebiega dział wodny pierwszego rzędu, wego (trias środkowy), stwierdzono występowanie słabo który dzieli go na dwie, mniej więcej równe części. Część zmineralizowanych wód fluorkowych. wschodnia i południowo-wschodnia województwa znaj- W utworach karbonu produktywnego (karbonu górnego) duje się w obrębie dorzecza Wisły, a część zachodnia występują silnie zmineralizowane wody swoiste jodowo- i północno-zachodnia w obrębie dorzecza Odry. Wzdłuż bromkowe, charakteryzujące się podwyższoną promienio- południowej granicy województwa, grzbietami Beskidu twórczością. Te same wody zaobserwowano także w utwo- Śląskiego przebiega europejski dział wodny, oddzielający rach serii węglanowej dolnego karbonu, dewonu górnego dorzecza Wisły i Odry od dorzecza Dunaju. Jednocześnie i środkowego oraz utworach dewonu dolnego i kambru. oddziela on obszary zlewiska Morza Bałtyckiego i Morza Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 14.02.2006 r. Czarnego. Niewielki, bo liczący zaledwie 24,2 km2, frag- w sprawie złóż wód podziemnych zaliczonych do sola- ment dorzecza Dunaju jest odwadniany na terenie woje- nek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż innych ko- wództwa śląskiego przez Czadeczkę wraz z dopływami, palin leczniczych, a także zaliczenia kopalin pospolitych wpadającą do rzeki Wag. z określonych złóż lub jednostek geologicznych do kopalin Dorzecze Wisły obejmuje 44,5% powierzchni wojewódz- podstawowych (Dz. U. Nr 32, poz. 220, ze zm.) wskazuje, twa. Wisła powstaje z połączenia Białej i Czarnej Wiseł- że w granicach województwa śląskiego do wód leczniczych ki, wypływających ze stoków Baraniej Góry w Beskidzie zalicza się 4 złoża: Dębowiec, Goczałkowice-Zdrój, Ustroń Śląskim. Długość Wisły (tzw. Małej Wisły do ujścia Prze- i Zabłocie. Pierwsze trzy złoża są objęte koncesją na eks- mszy) na terenie województwa śląskiego wynosi 102,2 ploatację. Zgodnie z Bilansem zasobów kopalin i wód pod- km, a powierzchnia dorzecza około 1789 km2. Wśród ziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2008 pobór wód dużych rzek tego dorzecza należy wymienić Sołę (dłu- leczniczych i termalnych z tych złóż wynosił 6650,20 m3/ gość 56,7 km, powierzchnia dorzecza 1386,0 km2), Bia- rok. łą i Czarną Przemszę (długość, odpowiednio 22,0 i 63,8 Zasoby eksploatacyjne solanek jodowo-bromowych zo- km oraz powierzchnia całego dorzecza Przemszy 2121,5 stały także udokumentowane w dwóch otworach w Jawo- km2), Pszczynkę (długość 45,8 km, powierzchnia dorze- rzu Dolnym, ale dotychczas nie zostały zagospodarowane. cza 368,3 km2) i Brynicę (długość 54,9 km, powierzchnia Do 1982 r. działalność lecznicza prowadzona była również dorzecza 482,7 km2). Poza rzekami Małej Wisły, część te- w Jastrzębiu-Zdroju, jednakże została zakończona z uwa- renu województwa odwadnia Pilica, uchodząca do Wisły gi na zanik wód leczniczych pod wpływem drenażu górni- w jej środkowym biegu (długość w granicach wojewódz- czego (Różkowski 2008). twa śląskiego wynosi 47,4 km, powierzchnia dorzecza

33 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

1163,8 km2). Na terenie województwa znajdują się za- związanych z gospodarka rybacką i przemysłową – stawy równo źródła Wisły, Pilicy, Czarnej Przemszy, jak i wielu i osadniki (zob. ryc. 4). mniejszych rzek regionu. Wśród walorów hydrologicznych województwa śląskie- Dorzecze Odry zajmuje 55,3% powierzchni wojewódz- go należy wymienić przede wszystkim dużą ilość źródeł. twa śląskiego. Południowo-zachodnią część stanowi do- Jest to efekt wyjątkowej w skali kraju sytuacji hydroge- rzecze górnej Odry, a północna i północno-zachodnia część ologicznej – dużej ilości zasobnych zbiorników wód pod- przypada na fragmenty zlewni Małej Panwi, Liswarty ziemnych, przebiegowi wododziału I rzędu przez cały ob- i Warty. Odra bierze swój początek w Czechach. Długość szar województwa (z południa na północny-wschód) oraz Odry na terenie województwa wynosi 51 km, powierzch- występowaniu licznych krawędzi morfologicznych – pro- nia dorzecza 1497,2 km2. Północną część województwa gów strukturalnych i zrębów. W związku z tym na terenie śląskiego odwadnia Warta – trzecia, co do wielkości, rze- województwa śląskiego występują źródłowe i górne odcin- ka Polski. Na terenie województwa znajduje się jej obszar ki rzek, dopływów górnej Wisły i Odry. Obszarami o du- źródłowy (źródła w Kromołowie, dzielnicy Zawiercia). żym uźródłowieniu są przede wszystkim wymieniane już Wbrew temu, co możemy znaleźć w większości opra- wcześniej Beskidy, Wyżyna Częstochowska oraz Wyżyna cowań fizjograficznych dotyczących województwa śląskie- Śląska. Obiektami o dużych walorach przyrodniczych go (m.in. Opracowanie ekofizjograficzne do Planu Zago- są wydajne źródła wyżynne, szczególnie te, występują- spodarowania Przestrzennego Województwa Śląskiego, ce w obszarach węglanowych triasu środkowego i jury 2003), na jego obszarze występują naturalne zbiorniki górnej. Występują one jednak często na terenach inten- wodne. Stanowią one niewielki ułamek powierzchni sywnie zagospodarowanych i w obrębie sieci osadniczej. zajmowanej przez wody powierzchniowe, ale stanowią Często wokół takich wydajnych i stałych wypływów do- o walorach przyrodniczych terenów ich występowania. brych jakościowo wód podziemnych zlokalizowane zosta- Niewielkie, często okresowe jeziora występują w dwóch ły miejscowości, co pociągnęło za sobą ujmowanie źródeł obszarach województwa – Beskidach i na Wyżynie Często- i ich estetyczną i przyrodniczą degradację. Przykładem są chowskiej. W Beskidzie Śląskim i Żywieckim niewielkie wydajne źródła Warty w Kromołowie czy Czarnej Prze- zbiorniki wodne występują w obrębie osuwisk (m.in. Mor- mszy w Bzowie (m.in. Okołowicz 1948, Tyc 2004a). Mimo, skie Oko w Przyborowie, w rejonie Przysłopu w Korbie- że są one umieszczone wśród geostanowisk w bazie PIG- lowie, w rejonie Pilska, Romanki i Wielkiej Rycerzowej). PIB i są źródłami ważnych rzek w Polsce, nie zostały one Mają one genezę osuwiskową. W północnej części Wyżyny uwzględnione w wykazie obiektów cennych przyrodniczo Częstochowskiej występują stałe i okresowe jeziorka kra- w niniejszym raporcie. Uległy tak daleko idącej degrada- sowe (m.in. okolice Kusiąt), a w dolinie górnej Liswarty cji, że ich walory estetyczne i przyrodnicze zostały cał- naturalne jezioro w zagłębieniu międzywydmowym (na kowicie utracone. W wykazie tym umieszczono 34 źródła zachód od wsi Jezioro). z terenu województwa, które stanowią element georóżno- Wyrazistym elementem hydrografii województwa ślą- rodności regionu. W tej grupie jest 16 obiektów na Wy- skiego jest duże nagromadzenie antropogenicznych zbior- żynie Częstochowskie, 1 obiekt na Wyżynie Wieluńskiej, ników wodnych. W niektórych częściach regionu zagęsz- 8 na Wyżynie Śląskiej i 8 na terenie Beskidów – Śląskiego czenie to jest tak duże, że stanowi o fizjonomii obszaru i Żywieckiego (tab. 5, ryc. 4). Zaledwie 7 źródeł jest obję- (np. tzw. Żabi Kraj w dolinie górnej Wisły lub tzw. „poje- tych ochroną prawną w formie pomnika przyrody nieoży- zierze antropogeniczne” na Wyżynie Katowickiej). Wśród wionej. Trzy obszary źródliskowe zostały objęte ochroną zbiorników antropogenicznych wyróżnić można zarówno w formie użytku ekologicznego (w Zakawiu w Dąbrowie te, związane z eksploatacją surowców mineralnych, czyli Górniczej, w Pilicy Piaski, Uroczysko Jasionka). Źródła zalane wyrobiska pogórnicze (m.in. duże zbiorniki w daw- Kłodnicy na terenie Katowic oraz Góra Bucze w Górkach nych piaskowniach – Dzierżno Duże, Kuźnica Warężyń- Wielkich są objęte ochroną w formie zespołu przyrod- ska – wymienione w części poświęconej dziedzictwu geo- niczo-krajobrazowego. Ponadto, część z wymienionych logicznemu, tab. 2, ryc. 1) oraz wypełnione wodą niecki w wykazie źródeł, nieobjętych ochroną indywidualną, leży osiadania i zapadliska górnicze, zbiorniki zaporowe (m.in. na terenie rezerwatów przyrody (m.in. „Barania Góra” Goczałkowice, kaskadę zbiorników na Sole, Poraj, Prze- i „Wisła” w Beskidzie Śląskim, czy „Parkowe” i „Ostręż- czyce). Jest tu również dużo małych zbiorników wodnych nik” na Wyżynie Częstochowskiej”).

34 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

W wykazie uwzględniono również źródła z aktywnym Geostanowiska w bazach Europejskiej Sieci GEO- współcześnie wytrącaniem martwic wapiennych. Są one SITES oraz w Centralnym Rejestrze Geostanowisk osobliwością przyrodniczą Pogórza Śląskiego – obszarów Polski występowania wapieni cieszyńskich i margli (Beczała W 1994 roku Międzynarodowa Unia Nauk Geologicznych i in. 2010, Czylok i in. 2003, Parusel 2008). Są one podstawą (IUGS) oraz Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody wyznaczenia na tym Pogórzu ostoi Natura 2000 „Cieszyń- (IUCN) zaproponowały po raz pierwszy zestawienie naj- skie Źródła Tufowe” oraz rezerwatów przyrody „Morzyk” cenniejszych stanowisk geologicznych – Global Indicati- i „Skarpa Wiślicka”. ve List of Geological Sites (GILGES), w którym znalazło Do walorów hydrologicznych w północnej części Wy- się zaledwie jedno stanowisko z obszaru Polski – Skałka żyny Częstochowskiej należy zaliczyć stałe i okresowe Rogoźnicka w Pienińskim Pasie Skałkowym. Od 1996 jeziora krasowe (Kusięta), natomiast na terenie Beskidu roku tworzone są krajowe listy stanowisk gelogicznych Żywieckiego jeziorka (stawy) osuwiskowe. (geostanowisk, Geosites), głównie za sprawą członków

Tabela 5. Wykaz chronionych i godnych ochrony obiektów hydrologicznych na terenie województwa śląskiego. Table 5. List of protected and recommended for protection hydrological features in the Silesian Voivodship. Obiekt przyrody nieoży- Forma ochro- Geostanowi- Lp.1 Typ obiektu2 Położenie (gmina) Uwagi wionej ny prawnej3 ska CRGP4 (1) (3) (4) (7) (2) (5) (6) JEZIORA (8) 1 Bagno w Jeziorze Je Wręczyca Wlk. Ue N PK „Lasy nad Górna Liswartą” T (Jeziorko krasowe w ostoi Natura 2000 „Olsztyń- Jeziora krasowe Je/ w Kusiętach 2 Olsztyn b.o. sko-Mirowskiej”, PK „Orlich w Kusiętach Fk /okresowe/, Gniazd” Jezioro krasowe w Kusiętach proj. Ppn, w ostoi Natura 2000 Sporków Stawek pod Małą 3 Je Ujsoły b.o. N „Beskidu Żywieckiego”, PK Rycerzową „Beskidu Żywieckiego” proj. Ppn, w ostoi Natura 2000 4 Stawek pod Romanką Je Jeleśnia b.o. N „Beskidu Żywieckiego”, PK „Beskidu Żywieckiego” w ostoi Natura 2000 „Beskidu 5 Stawki na Przysłopach Je Jeleśnia b.o. N Żywieckiego”, PK „Beskidu Żywieckiego” 6 Morskie Oko Je Jeleśnia b.o. N ŹRÓDŁA (9) 1 Źródło Mniszka Źr Łaziska Górne Ppn T 2 Źródło Pani Halskiej Źr Niegowa Ppn T 3 Źródło Spod Brzozy Źr Żarki Ppn T PK „Orlich Gniazd” 4 Źródło Spod Skałki Źr Włodowice Ppn T PK „Orlich Gniazd” 5 Źródła w Zdowie-Pile Źr Włodowice Ppn T PK „Orlich Gniazd” w ostoi Natura 2000 „Środkowo- 6 Źródło Centurii Źr Ogrodzieniec Ppn N jurajskiej”, PK „Orlich Gniazd” Wywierzyska w Strzemie- 7 Źr Dąbrowa Górnicza Ppn T szycach Wielkich tzw. Wantule im. Ludwika Zejsznera w R „Barania Góra”, 8 Źródła Białej Wisełki Źr Wisła b.o. N w ostoi Natura 2000 „Beskidu Śląskiego”, PK „Beskidu Ślą- skiego” 9 Źródliska w Pilicy Piaski Źr Pilica Ue N 10 Źródliska w Zakawiu Źr Dąbrowa Górnicza Ue N 11 Uroczysko Jasionka Źr Jaworze Ue N 12 Źródła Kłodnicy Źr Katowice Zpk N proj. Ppn, w ostoi Natura 2000 Źródło Pod Skałą Miłości 13 Źr Mstów b.o. T „Olsztyńsko-Mirowskiej”, PK w Mstowie „Orlich Gniazd”

35 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

T proj. Ppn, w ostoi Natura 2000 (Wywie- 14 Źródło Stoki pod Górą Wał Źr Mstów b.o. „Olsztyńsko-Mirowskiej”, PK rzysko „Orlich Gniazd” Stoki) Źródło 15 Źr Kroczyce b.o. T proj. Ppn w Siamoszycach 16 Źródło w Lgotce Źr Kroczyce b.o. T proj. Ppn, PK „Orlich Gniazd” T (Źródło 17 Źródlisko Łakotnik Źr Zawiercie b.o. w Rudni- proj. Ue kach /Łakot- nik/) w R „Parkowe”, w ostoi Natura 18 Źródło Elżbiety Źr Janów b.o. T 2000 „Złotopotockiej”, PK „Or- lich Gniazd” w R „Parkowe”, w ostoi Natura 19 Źródło Zygmunta Źr Janów b.o. T 2000 „Złotopotockiej”, PK „Or- lich Gniazd” w R „Parkowe”, w ostoi Natura 20 Źródło Spełnionych Marzeń Źr Janów b.o. T 2000 „Złotopotockiej”, PK „Or- lich Gniazd” w R „Ostrężnik”, w ostoi Natura 21 Źródło Zdarzeń Źr Janów b.o. T 2000 „Złotopotockiej”, PK „Or- lich Gniazd” 22 Źródło w Jaworzniku Źr Żarki b.o. N PK „Orlich Gniazd” 23 Źródła w Juliance-Sygontce Źr Przyrów b.o. N proj. Ue 24 Źródło w Zaborzu Źr Olsztyn b.o. N proj. Ppn, PK „Orlich Gniazd” Źródliska w proj. R „Buczyna w Parzymie- 25 Źr Lipie b.o. N w Parzymiechach chach” Źródła na terenie proj. Zpk „Przełom 26 Źr Dąbrowa Górnicza b.o. N w Okradzionowie Białej Przemszy” Źródliska 27 Źr Dąbrowa Górnicza b.o. N proj. Ue w Ząbkowicach 28 Źródło na Środuli Źr Sosnowiec b.o. N źródło wód chlorkowych „Sła- 29 Źródło w Soli Źr Rajcza b.o. N nica” 30 Źródło w Kamesznicy Źr Milówka b.o. N źródło siarkowo-dorowe, w ostoi Źródło Natura 2000 „Beskidu Żywiec- 31 Źr Ujsoły b.o. N „Śmierdząca Woda” kiego”, PK „Beskidu Żywiec- kiego” 32 Źródło „Karola” Źr Ustroń b.o. N 33 Źródło „Żelaziste” Źr Ustroń b.o. N Źródła Czarnej Wisełki w R „Wisła”, w ostoi Natura 34 im. W. Pola i H.K. Łoba- Źr Wisła b.o. N 2000 „Beskidu Śląskiego”, PK rzewskiego „Beskidu Śląskiego” ŹRÓDŁA Z MARTWICAMI WAPIENNYMI (10) ostoja Natura 2000 „Cieszyńskie 1 Morzyk Mw Jasienica R/SOO N Źródła Tufowe” ostoja Natura 2000 „Cieszyńskie 2 Skarpa Wiślicka Mw Skoczów R/SOO N Źródła Tufowe” ostoja Natura 2000 „Cieszyńskie 3 Kamieniec Mw Dębowiec SOO N Źródła Tufowe” ostoja Natura 2000 „Cieszyńskie 4 Las Grabicz Mw Goleszów SOO N Źródła Tufowe” 5 Dolina Cieplicy Mw Goleszów b.o. N 6 Las Witalusz Mw Brenna b.o. N 7 Góra Bucze Mw Brenna Zpk N Objaśnienia: 1 – numer w tabeli odpowiada numeracji na mapie walorów hydrologicznych województwa śląskiego (ryc. 4); 2 – Je – jezioro, Źr – źródło, Mw – źródło z aktywnym wytrącaniem martwicy wapiennej, Fk – forma krasowa; 3 – SOO – obszar Natura 2000, Rpn – rezerwat przyrody nieożywionej, Rk – rezerwat krajobrazowy, Rw – rezerwat wodny, R – inny typ rezerwatu, Ppn – pomnik przyrody nieożywionej, Sd – stanowisko dokumentacyjne, Ue – użytek ekologiczny, Zpk – zespół przyrodniczo-krajobrazowy; b.o. – brak indywidualnej ochrony prawnej dla obiektu; 4 – geostanowiska w Centralnym Rejestrze Geostanowisk Polski (CRGP): T – tak, N – nie, źródło: http://geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/geostanowiska. Table headings: (1) – No.; (2) – Inanimate nature object; (3) – Object type; (4) – Location (district); (5) – Form of legal protection; (6) – Geosites of Central Record of Polish Geosites; (7) – Remarks; (8) – Lakes; (9) – Springs; (10) – Springs with active tufa deposition.

36 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

Europejskiej Asocjacji Ochrony Dziedzictwa Geologicz- Rzędkowickich, Grzędy Mirowskiej czy Łutowca), a nie nego (ProGEO). Dla Polski koncepcja sieci gestanowisk uwzględniono szeregu cennych i chronionych obiektów. proponowanych do listy European Network of GEOSITES Ponadto kategorie obiektów są niespójne i miejscami wy- jest realizowana przez Instytut Ochrony Przyrody PAN mieszane między sobą (np. Wodospad na Potoku Sopotnia w Krakowie (Alexandrowicz 2003, http://www.iop.krakow. Wielka jest umieszczony wśród obiektów wodnych). Uzu- pl/geosites/). Aktualnie w bazie IOP PAN/ProGEO znaj- pełniając bazę należałoby na to zwrócić uwagę. duje się 175 geostanowisk z terenu całego kraju, w tym zaledwie 14 z terenu województwa śląskiego (tab. 6). W tej Przyroda nieożywiona jako cel ochrony w aktach grupie znalazło się 5 geostanowisk z Wyżyny Śląsko-Kra- prawnych ustanawiających obszary lub obiekty kowskiej oraz 9 z terenu Karpat i Podkarpacia. Wymienio- chronione [opracował Zdzisław Wieland, Centrum ne w bazie obiekty są głównie odzwierciedleniem zainte- Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska w Katowi- resowań badawczych pracowników IOP PAN w Krakowie cach] i obrazują w sposób niezadowalający georóżnorodność wo- W definicjach form ochrony przyrody zawartych w usta- jewództwa śląskiego. wie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody Liczba stanowisk w bazie IOP PAN/PorGEO z woje- określono, że elementy przyrody nieożywionej mogą być wództwa śląskiego jest porównywalna z liczbą wpisanych podstawowym lub jednym z równorzędnych podstawo- do niej geostanowisk z powiatu krakowskiego. Lista jest wych celów ochrony w przypadku: parków narodowych, otwarta i powinna być rozszerzona o istotne stanowiska rezerwatów, pomników przyrody, użytków ekologicznych. geologiczne i geomorfologiczne z naszego regionu. Jest to Formą ochrony powołaną wyłącznie do ochrony przyro- zadanie dla zespołów naukowych z terenu województwa, dy nieożywionej, a szczególnie dziedzictwa geologicz- szczególnie tych prowadzących badania nad georóżnorod- nego, jest stanowisko dokumentacyjne. Formy ochrony nością regionu. Pewną wskazówką mogą być zestawienia mające na celu ochronę krajobrazu – parki krajobrazo- obiektów geologicznych i geomorfologicznych w niniejszym we, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, obszary chro- raporcie. Na ich podstawie można w przyszłości wytypo- nionego krajobrazu – w oczywisty sposób chronią rów- wać odpowiednie, reprezentatywne dla georóżnorodności nież krajobrazotwórcze elementy przyrody nieożywionej. województwa śląskiego stanowiska do bazy. Na terenie województwa śląskiego znajduje się sześć Projekt wytypowania reprezentatywnych dla obszaru stanowisk dokumentacyjnych chroniących profile skalne Polski geotopów/geostanowisk prowadzi również od kilku w odkrywkach (piaskowce karbońskie – 2, skały węgla- lat Państwowy Instytut Geologiczny-Państwowy Instytut nowe triasu – 1, flisz karpacki – 3), dwa chroniące jaski- Badawczy w Warszawie. Baza jest dostępna w geoporta- nie oraz jedno chroniące naturalne odsłonięcie, związane lu: http://geoportal.pgi.gov.pl/ portal/page/portal/geosta- z powierzchniowymi ruchami masowymi. nowiska/. Z obszaru województwa śląskiego znajduje się Pomnikami przyrody nieożywionej jest w wojewódz- w niej 146 obiektów, czyli dziesięciokrotnie więcej niż twie śląskim 25 głazów narzutowych, 17 jaskiń (wyłącznie w bazie IOP PAN w Krakowie/ProGEO. Wśród geosta- w Karpatach), 15 erozyjnych form skalnych (7 w Karpa- nowisk z naszego regionu dominują skałki i wzgórza ze tach, 8 na Wyżynie Krakowskiej), 7 źródeł lub zespołów skalną rzeźbą (39 obiektów). Kolejną grupę stanowią od- źródeł (5 na Wyżynie Krakowskiej, 2 na Wyżynie Ślą- słonięcia geologiczne sztuczne (28 obiektów), głazy narzu- skiej), wodospad (w Sopotni, w Beskidzie Żywieckim) oraz towe (21 obiektów), obiekty wodne (21 obiektów), jaskinie odkrywka warstw cieszyńskich w opuszczonym kamie- (17 obiektów). W kategorii „inne” znalazły się formy rzeź- niołomie w Grodźcu Śląskim. by – kuesta jurajska i uwał Koziniec oraz obiekty antropo- Góra Zborów oraz Szachownica są jedynymi rezerwata- geniczne – kopalnie i hałdy. mi, gdzie celem ochrony są wyłącznie elementy abiotyczne Baza posiada duży walor poznawczy i jest rozbudowy- (tab. 7). W przypadku 13 kolejnych rezerwatów zachowa- wana. Porównanie zawartości bazy PIG-PIB z wykazami nie elementów przyrody nieożywionej wskazywane jest prezentowanymi na stronach tego raportu wskazuje jed- jako równorzędny cel ochrony (w większości to części litos- nak na fakt, że w bazie jest kilkanaście drugorzędnych, fery tworzące wyodrębniające się formy geomorfologiczne, przypadkowych form skalnych i innych obiektów przy- w 3 przypadkach – także wskazane części hydrosfery). Ze rody nieożywionej (np. pojedyncze skałki w paśmie Skał względu na silny związek chronionych siedlisk i gatun-

37 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

Tabela 6. Geostanowiska europejskiej sieci Global Geosites w województwie śląskim. Table 6. Sites of the European Network of Global Geosites in the Silesian Voivodship.

Podprowincja Lp. Lokalizacja geostanowiska Opis walorów Typ geostanowiska fizyczno-geograficzna (1) (3) (4) (5) (2) Flora w aluwialnych Czerwionka A – paleobiologia 1 osadach górnego k. Rybnika C – paleośrodowisko karbonu

B – geomorfologia Skały Kroczyckie (Góra Ostańce, wapienie C – paleośrodowisko 2 Zborów) górnej jury, kras E2 – stratygrafia fanerozoiku

Wzgórza wapienne Wyżyna Śląsko-Krakowska Rezerwat przyrody „Sokole B – geomorfologia 3 z licznymi skałkami Góry” C – paleośrodowisko i jaskiniami

Wzgórza wapienne H – geologia złóż Zabytkowa Kopalnia 4 z licznymi skałkami D – tektonika w Tarnowskich Górach i jaskiniami F – mineralogia

Piaskowce serii E2 – stratygrafia 5 Rydułtowy paralicznej górnego fanerozoiku karbonu

Potoki źródłowe Wisły, B – geomorfologia 6 Rezerwat przyrody „Wisła” formy erozji, sekwencja E2 – stratygrafia serii śląskiej fanerozoiku

Struktury sedymentacji C – paleośrodowisko Przybędza piaskowców 7 E2 – stratygrafia (k. Żywca) krośnieńskich serii fanerozoiku przedmagurskiej

Formacja wapieni E2 – stratygrafia Jasieniowa Góra (Gole- cieszyńskich, skamieniałości, fanerozoiku 8 szów) najstarsze w Karpatach A – paleobiologia Zewnętrznych C – paleośrodowisko

D – petrografia 9 Cieszyn-Boguszowice Intruzje cieszynitów G – tektonika

E2 – stratygrafia Profil sfałdowanych fanerozoiku 10 Karpaty i Podkarpacie Rzeka Soła w Żywcu warstw cieszyńskich, D – petrografia intruzje cieszynitów G – tektonika

typowe warstwy lgockie E2 – stratygrafia Kozy 11 o zróżnicowanym fanerozoiku (k. Bielska-Białej) warstwowaniu C – paleośrodowisko

olistrostoma, różne ogniwa A – paleobiologia Potok Domaczka jednostki podśląskiej 12 E2 – stratygrafia (k. Czańca) i dolnego miocenu, skamienia- fanerozoiku łości

B – geomorfologia sekwencje utworów A – paleobiologia Potok Janoska 13 jednostki śląskiej, formy C – paleośrodowisko (k. Kamesznicy) erozji dennej E2 – stratygrafia fanerozoiku

14 Jaskinia Malinowska jaskinia pseudokrasowa B – geomorfologia

Źródło: Alexandrowicz 2003; http://www.iop.krakow.pl/geosites/. Table headings: (1) – No.; (2) – Physical-geographical subprovince; (3) – Geosite location; (4) – Value description; (5) – Geosite type.

38 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

Tabela 7. Ochrona elementów przyrody nieożywionej jako cel ochrony w rezerwatach przyrody województwa śląskiego. Table 7. Protection of inanimate nature as a subject of protection in nature reserves of the Silesian Voivodship.

Elementy przyrody nieożywionej Lp. Nazwa rezerwatu* w celach ochrony zapisane w aktach Uwagi (1) (2) prawnych ustanawiających rezerwaty (4) (3) 1 Bukowa Góra źródła 2 Bukowa Kępa lasy bukowe na podłożu wapiennym ochrona gleb wraz ze skałami macierzystymi i lessowym 3 Dolina Żabnika ciek, wody gruntowe rodzaj rezerwatu: wodny w planie ochrony: stosunki wodne i naturalność koryta – warunek realizacji celu ochrony 4 Góra Chełm las… porastający wzgórze wapienne ochrona formy geomorfologicznej, gleb 5 Góra Grojec drzewostan na wapiennym wzgórzu ochrona formy geomorfologicznej, gleb 6 Góra Zborów ostańce skalne 7 Kępina źródliska, [w tym] wywierzyska 8 Kopce żyły cieszynitu wychodnie skalne 9 Kuźnie wychodnie skalne, jaskinie 10 Łężczok starorzecze, stawy w zadaniach ochronnych: utrzymanie poziomu wody w starorzeczu 11 Madohora wychodnie skalne 12 Morzyk tufy wapienne 13 Parkowe „wapienne twory powierzchniowe”, dolina 14 Smoleń ostańce skalne 15 Sokole Góry wychodnie skał wapiennych, jaskinie, inne formy geomorfologiczne 16 Szachownica wzgórze wapienne z systemem jaskiń 17 Wisła stosunki wodne cieków, naturalna ochrona pstrąga w „najbardziej naturalnych warun- morfologia koryt kach bytowania” 18 Zielona Góra wzgórze wapienne, jaskinie, inne formy geomorfologiczne * pogrubiono nazwy rezerwatów, w których elementy abiotyczne są jedynym celem ochrony. (1) – No.; (2) – Nature reserve name; (3) – Inanimate nature elements included in the protection aims of the legal protection act of nature reserves; (4) – Remarks. ków z hydrosferą, trzy następne rezerwaty nie mogą ist- klasztorze w Rudach, natomiast naturalne elementy rzeź- nieć bez zachowania elementów hydrosfery. W przypadku by fluwialnej podlegają ochronie w użytku ekologicznym rezerwatu Wisła w celu ochrony jest mowa o zachowaniu Meandry rzeki Rudy. „najbardziej naturalnych warunków bytowania” pstrą- Obszar chronionego krajobrazu Meandry rzeki Odry ga, co de facto oznacza całkowitą ochronę cieków, łącznie powstał dla ochrony form erozji i akumulacji rzecznej oraz z morfologią koryt. utrzymania procesów geomorfologicznych kształtujących te W celach ochrony 20 użytków ekologicznych wprost formy. Doliny i jary systemu dolinnego potoków: Ornonto- wskazuje się części hydrosfery (elementy naturalne: źró- wickiego, Leśnego, Z Bujakowa, Łąkowego oraz Od Solarni, dła, młaki, oczka wodne, a także zbiorniki pochodzenia wraz z dopływami, w gminie Ornontowice również objęto antropogenicznego), a litosferę chroni użytek ekologiczny ochroną jako obszary chronionego krajobrazu. W przypadku Góry Towarne. Duża część użytków ekologicznych chroni 6 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych celem ochrony są ekosystemy ściśle zależne od hydrosfery (29 torfowisk lub także elementy rzeźby (również antropogeniczne) lub ele- bagien, 1 starorzecze, 1 żwirowisko wypełnione wodą) – menty hydrosfery. ochrona hydrosfery jest dla nich warunkiem koniecznym Zachowanie wszelkich obszarów i obiektów chronionej dobrostanu właściwego celu ochrony. Wśród nich jedy- biosfery zależne jest, bezpośrednio lub pośrednio, od za- nym wyodrębniającym się obiektem geomorfologicznym chowania powiązanych elementów przyrody nieożywionej. jest starorzecze w użytku ekologicznym Starorzecze przy W tak szerokim ujęciu można przyjąć, że przyroda nieoży-

39 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

wiona chroniona jest w każdym obszarze/obiekcie chronio- rekultywacji. Osobliwością przyrodniczą na skalę całych nym, we wszelkich formach ochrony przewidzianych ustawą Karpat Zewnętrznych jest kompleks skał fliszu wapienne- z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. go płaszczowiny cieszyńskiej (podśląskiej), mających swoje naturalne i sztuczne odsłonięcia na Pogórzu Śląskim Podsumowanie i w okolicach Żywca. Wśród skał tego kompleksu występują Województwo śląskie charakteryzuje się dużym stopniem również osobliwe skały magmowe – cieszynity. Najciekaw- georóżnorodności. Jest ona jedną z największych w kra- szym obszarem występowania tych zjawisk jest Jasienio- ju i w Europie Środkowej. Jest jedynym województwem wa Góra w Goleszowie. Występowaniu fliszu wapiennego w Polsce gdzie występują aż 4 krainy geograficzne – wy- na Pogórzu Śląskim towarzyszą liczne źródła z aktywną stępują tu zarówno obszary górskie i pogórza, jak rów- współcześnie depozycją martwic wapiennych. Najcenniej- nież kotliny podgórskie, wyżyny i niziny. Odpowiada to sze z nich zostały włączone do sieci Natura 2000 (Cieszyń- dużemu zróżnicowaniu budowy geologicznej – odpowied- skie Źródła Tufowe). Duże nagromadzenie i urozmaicenie nio jednostki geologiczne Karpat, Sudetów Wschodnich, form skalnych, osuwisk i obrywów skalnych oraz związa- zapadliska przedkarpackiego, zapadliska górnośląskie- nych z nimi jaskiń (niekrasowych) jest charakterystyczną go, monokliny śląsko-krakowskiej i monokliny przedsu- cechą Beskidu Śląskiego w Zewnętrznych Karpatach Fli- deckiej. W morfologii województwa śląskiego występują, szowych. Z regionem tym związane są najciekawsze i wy- a często sąsiadują z sobą różne typy rzeźby – glacjalnej, jątkowe w skali całych Beskidów, a przy okazji największe fluwioglacjalnej, fluwialnej, eolicznej, krasowej, erozyjnej jaskinie – Wiślańska (o długości 2073 m i deniwelacji 41 na stokach gór starych (Sudety) i młodych (Karpaty) oraz m), Miecharska (o długości 1810 m i deniwelacji 56,3 m) antropogenicznej. oraz Jaskinia w Trzech Kopcach (o długości 1254 m i de- Województwo śląskie jest jedynym województwem niwelacji 32,6 m). Z wychodniami piaskowców godulskich w Polsce, przez które przepływają dwie największe rzeki i istebniańskich, a przede wszystkim magurskich, zwią- w kraju – Wisła i Odra. Na zachodnim stoku Baraniej zane są ciekawe formy skalne w korytach beskidzkich Góry w Beskidzie Śląskim (gm. Wisła) znajdują się źródła potoków. Osobliwością geomorfologiczną na skalę całych najdłuższej rzeki w Polsce – Wisły, a na Wyżynie Kra- Beskidów jest wodospad w Sopotni Wielkiej oraz zespół kowsko-Częstochowskiej w Zawierciu-Kromołowie źródła wodospadów Białej i Czarnej Wisełki na stokach Baraniej trzeciej pod względem długości rzeki w kraju – Warty. Góry. W granicach województwa śląskiego znajduje się Pomimo wielowiekowej eksploatacji bogactw mineral- północna, najbardziej urozmaicona część Wyżyny Kra- nych oraz silnej presji osadnictwa i przemysłu, zachowało kowsko-Wieluńskiej. W budowie geologicznej tego regionu się tu wiele cennych obiektów, które wpisują się w dzie- dominują wapienie górnej jury i wykształcone w nich licz- dzictwo przyrodnicze Polski i Europy. Wśród osobliwości ne formy skalne, dominujące w krajobrazie Wyżyny. Kra- przyrody nieożywionej województwa śląskiego w skali sowy charakter tego regionu podkreślają liczne jaskinie, całego kraju i Europy należy wymienić przede wszyst- z których część ma wyjątkowe w skali kraju, a nawet Eu- kim występowanie kompleksu skał systemu węglowego ropy walory przyrodnicze lub naukowe. Osobliwością Wy- karbonu – Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Sekwen- żyny w skali międzynarodowej są jaskinie hydrotermalne cja piaskowców, mułowców i iłowców z pokładami węgla i proglacjalne. Część z jaskiń tego regionu stanowi bardzo kamiennego występuje blisko powierzchni terenu, a w ważne stanowiska kopalnej fauny i pobytu człowieka pra- wielu miejscach regionu odsłania się w wychodniach lub dziejowego. Rejestrują one zmiany w środowisku Europy w wyrobiskach poeksploatacyjnych. Unikatowym w ska- w ciągu ostatnich kilku milionów lat (od miocenu). Po- li międzynarodowej jest odsłonięcie w wyrobisku dawnej mimo sąsiedztwa największego ośrodka przemysłowego cegielni w Czerwionce-Leszczynach koło Rybnika, tzw. i miejskiego w kraju, w województwie śląskim występują „karboński las” z zachowanymi pojedynczymi fragmen- nieuregulowane odcinki dużych rzek. Na skalę między- tami pni sygilarii, pogrzebanymi w pozycji wzrostu. Nie- narodową wyróżnia się graniczny odcinek Odry w gminie stety, ten cenny zabytek przyrody nieożywionej nie jest Krzyżanowice (tzw. „Graniczny Meander Odry”). Szcze- objęty żadną formą ochrony prawnej i należy do najbar- gólnie interesujące są również wyżynne odcinki rzek, za- dziej zagrożonych w naszym regionie – zgodnie z obo- silane często wydajnymi źródłami – przełomowe odcinki wiązującym prawem wyrobisko to podlega sukcesywnej Warty pod Mstowem i Białej Przemszy pod Okradziono-

40 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

wem oraz szerokie doliny o podmokłym dnie i meandro- w Karpatach), oraz powierzchniowego rozpoznania budo- wym charakterze koryta Pilicy poniżej Szczekocin, Centu- wy geologicznej (np. Atlas geologiczno-inżynierski Aglo- rii na całym odcinku, Białej Przemszy poniżej Sławkowa. meracji Rybnik-Jastrzębie Zdrój-Żory). Poważnym pro- Przejawem dużej georóżnorodności województwa ślą- blemem w zarządzaniu zasobami przyrody nieożywionej skiego są liczne kopaliny podstawowe i pospolite. Są to: regionu jest ponadto duże instytucjonalne rozproszenie 1) rudy molibdenowo-wolframowe z miedzią, związane informacji i dokumentacji. Należy stwierdzić, że w świetle z waryscyjskim magmatyzmem granitoidowym (dotych- aktualnych trendów w finansowaniu badań naukowych czas nieeksploatowane); 2) górnokarbońskie złoża węgla w Polsce następuje odchodzenie od klasycznych badań kamiennego i metanu (eksploatowane); 3) triasowe złoża regionalnych, co powoduje coraz mniejsze możliwości rud cynku i ołowiu (obecnie nieeksploatowane); 4) róż- prowadzenia prac na rzecz przyrody województwa. Nie- nowiekowe złoża rud żelaza (obecnie nieeksploatowane); zbędne wydaje się więc tworzenie systemu finansowania 5) różnowiekowe złoża węgla brunatnego (obecnie nie- badań nad georóżnorodnością regionu ze środków samo- eksploatowane); 6) mioceńskie złoża soli, gipsów i siar- rządowych – np. system projektów zamawianych. ki (obecnie nieeksploatowane); 7) mioceńskie złoża gazu W tradycyjnym, konserwatorskim ujęciu ochrony pra (eksploatowane); 8) różnowiekowe surowce skalne: ilaste, wnej, walory przyrody nieożywionej są chronione jako okruchowe i zwięzłe (eksploatowane); 9) torfy (eksploato- pomniki i rezerwaty przyrody. Aktualnie (2010), w wowane); 10) różnowiekowy kalcyt – szpat wapienny (obec- jewództwie śląskim znajduje się 66 pomników przyrody nie nieeksploatowany) oraz 11) solanki, wody lecznicze nieożywionej. Dominują prawnie chronione głazy narzu- i termalne (eksploatowane). Ilość złóż udokumentowanych towe (25), jaskinie (17 – wyłącznie w Karpatach) i formy w 2009 roku wynosiła 720, w tym udokumentowanych skalne (15 – 7 w Karpatach, 8 na Wyżynie Krakowsko- i eksploatowanych – 182 i zaniechanych – 234. Częstochowskiej). Ponadto chronione w ten sposób są źró- Należy stwierdzić, iż mimo dużej różnorodności geo- dła (7 – 5 na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej i 2 na logicznej, geomorfologicznej i hydrologicznej wojewódz- Wyżynie Śląskiej), wodospad (1) oraz odsłonięcie sztuczne twa śląskiego brak jest dobrego rozpoznania jej walorów w kamieniołomie (1). i zagrożeń. Nadal brak jest kilku kluczowych arkuszy Ustawa o ochronie przyrody z 1991 roku wprowadziła szczegółowej mapy geologicznej, a niektóre elementy możliwość ochrony prawnej ważnych dla nauki obiektów przyrody nieożywionej, m.in. rzeźba i gleby, wymagają geologicznych i geomorfologicznych w postaci stanowisk nowych opracowań regionalnych i szczegółowych. Ostat- dokumentacyjnych. Jest to jedyna forma prawnej ochrony nie kompleksowe prace w tym zakresie były prowadzone przeznaczona wyłącznie do ochrony przyrody nieożywio- w latach 50., 60. lub 70. XX w. Antropogenizacja środo- nej. W województwie śląskim tę formę ochrony zastosowa- wiska, szczególnie intensywna w drugiej połowie XX w., no dotychczas w przypadku 6 sztucznych odsłonięć w nie- spowodowała, że istniejące prace w tym zakresie są już czynnych wyrobiskach (2 odsłonięcia piaskowców karboń- nieaktualne. Niestety, mimo dezaktualizacji, ale przede skich, 1 skał węglanowych triasu, 3 fliszu karpackiego), wszystkim z powodu braku nowych, bazują na nich opra- 1 odsłonięcie naturalne związane z ruchami masowymi cowania ekofizjograficzne, które są podstawą do studiów (w Beskidzie Małym) oraz 2 jaskiń (po jednej na Wyżynie uwarunkowań i do planów zagospodarowania przestrzen- Krakowsko-Częstochowskiej i w Karpatach). Wydaje się, nego różnego szczebla. Mimo upływu ponad dziesięciu lat że ta forma ochrony powinna być częściej stosowana dla od reformy administracyjnej, nadal wyraźne jest różne zachowania dziedzictwa geologicznego i geomorfologicz- rozpoznanie i stopień ochrony walorów przyrody nieoży- nego regionu, głównie stanowisk z odsłonięciami karbonu wionej, nawiązujące do granic byłych województw wcho- oraz jaskiń ze stanowiskami paleontologicznymi. dzących w skład dzisiejszego województwa śląskiego (woj. „Góra Zborów” i „Szachownica” są jedynymi rezerwata- katowickie, bielskie, częstochowskie). W regionie pro- mi przyrody, w których celem ochrony są głównie elemen- wadzone są aktualnie prace geologiczne, które mają na ty abiotyczne. Przyroda nieożywiona (elementy budowy celu udostępnienie nowych, odnawialnych źródeł energii geologicznej lub rzeźby oraz części hydrosfery) jest wska- (geotermia i wody kopalniane), badania osuwisk i iden- zana jako równorzędny cel ochrony w 13 innych rezerwa- tyfikację terenów potencjalnie zagrożonych ruchami ma- tach przyrody (np. „Sokole Góry”, „Parkowe”, „Madohora”, sowymi (System Osłony Przeciwosuwiskowej – SOPO „Skarpa Wiślicka”, „Kopce”). W kolejnych 3 rezerwatach

41 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

bez zachowania elementów hydrosfery podlegające ochro- ido”. W ochronie in situ należy większą rolę przywiązywać nie elementy biosfery nie mogą istnieć (np. „Wisła”). do możliwości zagospodarowania wyrobisk górniczych do Niektóre cenne doliny potoków, źródliska, jaskinie oraz celów rekreacyjnych i geoturystycznych, wykorzystują- formy rzeźby są chronione jako istotne siedliska roślin cych i jednocześnie pozwalających zachować walory geolo- i zwierząt w użytkach ekologicznych (np. „Góry Towarne”, giczne. Wykorzystać można powstałe już projekty takiego „Źródliska w Pilicy Piaski”) czy zespołach przyrodniczo- zagospodarowania (m.in. kamieniołom w Niegowonicach, krajobrazowych (np. „Źródła Kłodnicy”, „Jaworze”). Duża Kielniki-Kotysów w Przymiłowicach czy w Juliance; zob. część użytków ekologicznych w województwie śląskim Pietrzyk-Sokulska 2008). chroni ekosystemy w pełni zależne od hydrosfery – torfo- Elementem systemu ochrony georóżnorodności w re- wiska, bagna, starorzecza. gionie powinno być opracowanie czerwonej listy abioty Przyroda nieożywiona stanowi ważny element par- cznych obiektów przyrody województwa śląskiego, a w ków krajobrazowych województwa śląskiego, szczególnie konsekwencji przygotowanie czerwonej księgi tych obiek- P.K. „Orlich Gniazd” i P.K. „Beskidu Śląskiego”. Elemen- tów, tak jak to zostało zrobione w przypadku przyrody ty georóżnorodności są przedmiotem ochrony w ostojach ożywionej. Jest to zadanie sprzężone z rozpoznaniem, siedliskowych Natura 2000 – środowiska podziemne udokumentowaniem i waloryzacją przyrody nieożywionej w ostoi „Szachownica” i „Podziemia Tarnogórsko-Bytom- województwa. skie”, fragment dolin rzecznych w ostoi „Graniczny Mean- Duże znaczenie dla promocji dziedzictwa geologicznego der Odry”, „Olsztyńsko-Mirowskiej” i „Suchy Młyn” oraz i geomorfologicznego województwa śląskiego ma opracowa- źródliska z martwicami wapiennymi w ostoi „Cieszyńskie nie koncepcji oraz wykreowanie struktury organizacyjnej Źródła Tufowe”. geoparku na terenie istniejącego P.K. „Orlich Gniazd” – Ważnym wyzwaniem ochrony georóżnorodności w naj- Geoparku Jurajskiego. Elementem tych działań powinno bliższej przyszłości będzie podejmowanie ochrony czynnej, być wypromowanie tego unikatowego obszaru, a w efek- polegającej na utrzymywaniu we właściwym stanie odsło- cie uzyskanie certyfikatu geoparku krajowego, docelowo nięć geologicznych, form skalnych, źródlisk, itp., a nawet geoparku europejskiego. Potencjalnie status geoparku odpowiednie udostępnienie turystyczne wybranych, cen- krajowego mogą mieć również inne obszary województwa, nych obiektów przyrody nieożywionej (m.in. stanowisk charakteryzujące się dużym nagromadzeniem walorów w nieczynnych kamieniołomach). przyrody nieożywionej (np. na terenie Jaworzna). Z uwagi na rosnące problemy ochrony stanowisk geo- Ważnym elementem ochrony georóżnorodności wo- logicznych in situ należy wzmocnić możliwości ochrony jewództwa śląskiego jest powiązanie wiedzy o wartości ex situ – w muzeach Ziemi, lapidariach i tematycznych elementów przyrody nieożywionej wynikającej z badań ekspozycjach w odpowiednio przygotowanych obiektach prowadzonych na tym terenie przez jednostki naukowo- na terenie województwa śląskiego. Dobrym krokiem badawcze (m.in. Uniwersytet Śląski, Instytut Ochrony w tym kierunku jest powstanie muzeum paleontologicz- Przyrody PAN, Państwowy Instytut Geologiczny, Akade- nego w Lisowicach (pow. Lubliniec) dla zachowania w re- mii Górniczo-Hutniczej w Krakowie) z działaniami orga- gionie wybitnych w skali międzynarodowej odkryć dino- nizacji pozarządowych, w tym stowarzyszeń, klubów spe- zaurów w Lipiu Śląskim. W dotychczasowej praktyce wie- leologicznych, społeczności lokalnych oraz służb ochrony le cennych okazów z tego regionu znajduje się w zbiorach przyrody. Jednym z najistotniejszych problemów w tym i magazynach w ośrodkach naukowych i muzeach poza działaniu jest systematyczność i trwałość podejmowa- województwem śląskim (m.in. monolit węgla kamien- nych projektów. Część z nich ma niestety charakter krót- nego pokładu „Reden” czy kompletny szkielet nosorożca kotrwały, czasem koniunkturalny i przynosi ostatecznie włochatego z Pyskowic w Muzem Geologicznym PIG-PIB szkody dla przyrody nieożywionej. w Warszawie). Kolejnym krokiem w zachowaniu przyrody Analizując zagrożenia dla przyrody nieożywionej woje- nieożywionej ex situ na terenie województwa śląskiego wództwa śląskiego należy podkreślić fakt, że przy ogólnej powinno być powstanie nowoczesnej ekspozycji związanej słabości funkcjonowania i niskiej skuteczności ochrony z dziedzictwem geologicznym i geomorfologicznym w cen- przyrody, ochrona georóżnorodności ma dodatkowo niż- trum regionu – na terenie powstającego nowego Muzeum szy status w stosunku do ochrony bioróżnorodności. Wiele Śląskiego w Katowicach i przy Kopalni Zabytkowej „Gu- walorów i obiektów przyrody nieożywionej w granicach

42 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

województwa śląskiego zostało utraconych wskutek bra- walorów dolin rzecznych są niektóre elementy programu ku świadomości nieodwracalnych skutków ich degradacji małej retencji, w tym planowane zbiorniki retencyjne i zniszczeń. Walory przyrody nieożywionej są nieodna- z zaporami lokalizowanymi w najwęższych, a tym samym wialne. Zagrożeń związanych z zachowaniem dziedzictwa często najciekawszych fragmentach tych dolin. przyrody nieożywionej upatrywać należy głównie w dzia- Do grupy elementów georóżnorodności bardzo zagrożo- łalności człowieka, związanej z eksploatacją surowców nych utratą walorów należą jaskinie P.K. „Orlich Gniazd” mineralnych oraz prowadzącej do nieodwracalnych zmian na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Szczególnie w rzeźbie terenu i stosunkach wodnych. Aktualnie naj- zagrożone są jaskinie z zachowanymi profilami osadów, większym zagrożeniem dla zachowania tego dziedzictwa zawierających zabytki archeologiczne oraz szczątki kopal- jest brak szeroko pojętego planowania przestrzennego (na nych zwierząt plejstoceńskich (w Górach Sokolich, Ska- wszystkich szczeblach) – doraźne i wycinkowe opracowy- łach Kroczyckich i Podlesickich oraz w okolicach Ryczowa wanie planów zagospodarowania dla fragmentów prze- i Smolenia). strzeni, głównie dla zrealizowania inwestycji. Skutkuje Dużym zagrożeniem dla zachowania dziedzictwa geo- to chaotycznym rozwojem zabudowy, infrastruktury dro- logicznego i geomorfologicznego województwa śląskiego gowej i przesyłowej, wkraczającej coraz częściej w cenne jest nielegalna (bez koncesji) i niekontrolowana eksplo- przyrodniczo i ciekawe pod względem dziedzictwa geolo- atacja surowców skalnych – wapieni, piaskowców, żwiru gicznego tereny naszego regionu. Jednym z najbardziej i piasku. Prowadzi ona do degradacji walorów przyrodni- skutecznych sposobów ochrony georóżnorodności jest czych i krajobrazowych. Tereny takiej eksploatacji zwięk- dobre gospodarowanie przestrzenią, dostosowane do wa- szają ponadto chaos przestrzenny w regionie. Wzrastające runków przyrodniczych terenu. Istnieje więc konieczność w ostatnich latach tempo wydobycia surowców mineral- powiązania planowania przestrzennego z potrzebami zanych oraz eksploatacji wód podziemnych niekorzystnie chowania dziedzictwa przyrodniczego. wpływa na środowisko, stojąc często w konflikcie z po- Jednym ze skutków chaosu w przestrzeni i niekonse- zostałymi zasobami przyrody ożywionej i nieożywionej kwencji w planowaniu przestrzennym jest narastający oraz krajobrazu. Obniżanie walorów georóżnorodności problem zagrożenia powodziowego w regionie. Wkracza- następuje również w wyniku prowadzonej rekultywacji nie zabudowy na tereny zalewowe, zmiany użytkowania wyrobisk po eksploatacji surowców mineralnych. Najbar- gruntów (w tym wkraczanie zabudowy na stoki i wiel- dziej zagrożone tym działaniem są największe osobliwości koprzestrzenna wycinka lasów w Beskidach) oraz regu- przyrody nieożywionej regionu, czyli odsłonięcia warstw lacje potoków w ich górnych odcinkach to jedne z głów- górnego karbonu. W ostatnich kilkunastu latach obser- nych przyczyn tego zagrożenia. W nawiązaniu do raportu wuje się całkowitą degradację poprzez zasypanie więk- „Ekstremalne zdarzenia meteorologiczne i hydrologiczne szości cennych odsłonięć karbonu w całym regionie. w Polsce (Ocena zdarzeń oraz prognozowanie skutków dla We wszystkich przypadkach wymienionych zagrożeń środowiska życia człowieka)”, będącego efektem projektu niezbędne jest inicjowanie lub doprecyzowanie rozwiązań zamawianego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższe- legislacyjnych ograniczających dewastację zasobów przy- go należy się spodziewać większej częstotliwości zdarzeń rody nieożywionej oraz pozwalających na egzekwowanie ekstremalnych (meteorologicznych i hydrologicznych) prawa. Ponadto należy propagować i przestrzegać w róż- w najbliższej przyszłości, a w związku z tym wzrostu nych dziedzinach życia gospodarczego i społecznego tzw. zagrożenia powodziowego w regionie. Brak jest w tym dobrych praktyk. względzie strategicznych opracowań w dorzeczach (wy- Nie wszystkie zamierzenia w zakresie zachowania jątek stanowi fragment dorzecza Odry). Województwo dziedzictwa przyrody nieożywionej regionu są możliwe śląskie nie posiada opracowanych map terenów zalewo- do zrealizowania działaniami legislacyjnymi, dlatego nie- wych, co w połączeniu z chaosem przestrzennym w regio- zbędna jest szeroka kampania promocyjna i edukacyjna nie sprzyja doraźnym działaniom przeciwpowodziowym. w zakresie geoochrony. Należy w tym zakresie wykorzy- W efekcie, w ostatnim dziesięcioleciu zdegradowanych stać programy zajęć szkolnych o regionie oraz rosnące za- zostało wiele odcinków naturalnych dolin rzek i potoków, interesowanie społeczeństwa geoturystyką. Należy dążyć głównie w dorzeczu Wisły (m.in. Tyc 2004b). Utraciły one by wybrane, atrakcyjne i niezagrożone ruchem turystycz- walory przyrodnicze i krajobrazowe. Zagrożeniem dla nym obiekty przyrody nieożywionej były umieszczane

43 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

na mapach turystycznych województwa śląskiego i były Park Narodowy, Ojców. w terenie oznakowane jak zabytki techniki i architektu- Baścik M., Pociask-Karteczka J. 2001. Źródła Wyżyny ry. Dotyczy to niektórych form rzeźby (wodospady, skałki, Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej warte głazy narzutowe, fragmenty dolin rzecznych), odsłonięć ochrony. W: K. German, J. Balon (red.). Przemiany geologicznych i źródeł, które znajdują się przy szlakach środowiska przyrodniczego Polski a jego funkcjo- turystycznych. nowanie. Problemy ekologii krajobrazu, 10: 389- 396. Piśmiennictwo i źródła informacji Baścik M., Pociask-Karteczka J. 2003. Ochrona źródeł Absalon D., Leśniok M., Nita J., Parusel J., Wower A. Wyżyn Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej, s.: 2005. Będzin. Przyroda i krajobrazy. Urząd Miej- 34-37. W: D. Okoń, A. Tyc (red.). Ochrona przyrody ski, Będzin, ss. 124. nieożywionej. 10. Międzynarodowa Szkoła Ochro- Alexandrowicz Z. 1976. Wodospady Białej i Czarnej Wi- ny Przyrody Obszarów Krasowych, 25-27.09.2002, sełki. Ochr. Przyr., 41: 323-354. Złoty Potok - Smoleń, Zespół Parków Krajobrazo- Alexandrowicz Z. 1978. Skałki piaskowcowe zachodnich wych Województwa Śląskiego, Będzin. Karpat fliszowych. Komisja Nauk Geologicznych Beczała T., Ciborowski T., Czylok A., Jonderko T., Tyc A. PAN, Oddział w Krakowie, Prace Geologiczne, 2010. Zjawiska wytrącania martwic wapiennych 113: 1-87. w strefach źródliskowych Pogórza Cieszyńskie- Alexandrowicz Z. 1997. Ochrona wodospadów w Karpa- go, s.: 31-35. W: M. Szelerewicz, J. Urban (red.). tach Polskich. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 53, 4: Materiały 44. Sympozjum Speleologicznego. Wi- 39-57. sła 8-10.10.2010, Sekcja Speleologiczna Polskiego Alexandrowicz Z. 2003. Ochrona dziedzictwa geologiczne- Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, Kra- go Polski w koncepcji europejskiej sieci geostano- ków. wisk. Przegląd Geol., 51, 3: 224-230. Bielewicz M., Czyż A., Jaromin L., Krzywoń R., Sznura S. Alexandrowicz Z., Denisiuk Z. 1991. Rezerwaty i pomni- (red.) 1969. Piękno Polskiej Ziemi. Ochrona przy- ki przyrody Żywieckiego Parku Krajobrazowego rody w województwie katowickim. Wyd. Artystycz- (Karpaty polskie). Ochr. Przyr., 49, cz. II: 143-161. no-Graficzne, Katowice, ss. 224. Alexandrowicz Z., Poprawa D. (red.) 2000. Ochrona geo- Blarowski A., Wilczek Z. (red.) 2008. Powiat Żywiecki. różnorodności w Polskich Karpatach z mapą chro- Informator przyrodniczo-krajoznawczy. Ekotury- nionych i proponowanych do ochrony obszarów styka w obszarach górskich. Szkolne Schronisko i obiektów przyrody nieożywionej 1:400 000. Insty- Młodzieżowe – Ośrodek Edukacji Ekologicznej tut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, ss. 141. w Rajczy Nickulinie, ss. 191. Aneks do Programu małej retencji dla województwa ślą- Bosák P., Głazek J., Horácek I., Szynkiewicz A. 1982. skiego. Katowice, 2006. New locality of Early Pleistocene vertebrates - Za- Babczyńska-Sendek B., Buszman B.M., Sendobry K., bia Cave at Podlesice, Central Poland. Acta Geolo- Świerad J., Wika S. 1999. Przyrodnicza ścieżka gica Polonica, 32: 217-226. dydaktyczna w Dolinie Brady. Urząd Miejski, Ła- Broda M., Mastaj J. (red.) 2003. Park Krajobrazowy Be- ziska Górne, ss. 63. skidu Małego. Informator. Zespół Parków Krajo- Balcerzak A., Fiszer M., Zachara J. 2006. Przyroda Euro- brazowych Województwa Śląskiego, Będzin, ss. gionu Beskidy. Stowarzyszenie Olszówka, Bielsko- 28. -Biała, ss. 79. Broda M., Mastaj J. (red.) 2003. Park Krajobrazowy Be- Barski W. 1966. Jaskinia Kryształowa. Wszechświat, 5: skidu Śląskiego. Informator. Zespół Parków Kra- 127-129. jobrazowych Województwa Śląskiego, Będzin, ss. Baścik M. 2004. Walory krajobrazowe chronionych źródeł 32. Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej i Miechowskiej, Broda M., Mastaj J. (red.) 2003. Park Krajobrazowy Cy- s.: 97-102. W: J. Partyka (red.). Zróżnicowanie sterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich. i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturowe- Informator. Zespół Parków Krajobrazowych Woje- go Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Ojcowski wództwa Śląskiego, Będzin, ss. 28.

44 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

Broda M., Mastaj J. (red.) 2003. Park Krajobrazowy Lasy zbiorniki wodne – funkcjonowanie, rewitalizacja nad Górną Liswartą. Informator. Zespół Parków i ochrona. Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk Krajobrazowych Województwa Śląskiego, Będzin, o Ziemi, Polskie Towarzystwo Limnologiczne, PTG ss. 26. – Oddział Katowicki, Sosnowiec. Bula R., Wieland Z. 2000. Pomniki przyrody nieożywio- Czylok A., Gądek B., Tyc A. 2002. Przyroda Mysłowic. nej w województwie śląskim. Przyroda Górnego Przewodnik przyrodniczy po mieście Mysłowice. Śląska, 22 (wkładka). Centrum Informacji Miejskiej, Mysłowice, ss. 143. Buła Z., Żaba J., Habryn R. 2008. Regionalizacja tekto- Czylok A., Ślusarczyk M., Tyc A., Urbanowski M., Waga niczna Polski - Polska południowa (blok górnoślą- J.M. 2008a. Przyrodnicze i kulturowe uwarunko- ski i blok małopolski). Przegląd Geologiczny, 56 wania zrównoważonego rozwoju obszaru Jury na (10): 912-920. przykładzie okolic Podlesic. Czynna ochrona juraj- Burtanówna J., Konior K., Książkiewicz M. 1937. Mapa skiego krajobrazu Skał Kroczyckich i Podlesickich. geologiczna Karpat Śląskich. Polska Akademia Towarzystwo Miłośników Ziemi Zawierciańskiej, Umiejętności, Kraków. Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Burzyński A., Zgorzelska U. 2001. Kulturowa ścieżka Zawiercie, ss. 63. dydaktyczna na Wywierzysku i Górze św. Jana. Czylok A., Ślusarczyk M., Tyc A., Waga J.M. (red.) 2008b. Urząd Miejski, Łaziska Górne, ss. 100. Góra Zborów i okolice. Człowiek i przyroda. To- Buszman-Szklarska M., Greiner P. 2004. Kulturowa warzystwo Miłośników Ziemi Zawierciańskiej, ścieżka dydaktyczna na Kamienicy. Urząd Miej- Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, ski, Łaziska Górne, ss. 72. Zawiercie, ss. 120. Cabała S., Gębicki C, Pierzgalski K., Zygmunt J. 2007. Czylok A., Tyc A., Stebel A. 2003: Osobliwości przyrodni- Mirowski Przełom Warty. Przewodnik przyrod- cze źródeł z martwicami wapiennymi na Pogórzu niczy. Ruch Inicjatyw Społeczno-Ekologicznych Cieszyńskim. Przyroda Górnego Śląska, 34: 22- „Przytulia”, Częstochowa, ss. 88. 23. Cempulik P., Dobosz R. 1997. Ścieżka dydaktyczna na Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich. Garbie Tarnogórskim. Las Segiecki. Wyd. Kuba- Przyroda i kultura. Mapa 1:50000. Górnośląska jak, Katowice, ss. 56. Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Katowice, Chełmicki W. (red.) 2001. Źródła Wyżyny Krakowsko- 2002. Wieluńskiej i Miechowskiej. Zmiany w latach Dmytrowski P., Dmytrowska A. 2009. Grzbiet Skałka 1973-2000. Instytut Geografii i Gospodarki Prze- w Beskidzie Żywieckim – Geologia, ochrona i za- strzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, gospodarowanie geoturystyczne. Prace Naukowe ss. 127. Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej nr Chybiorz R., Bardziński W., Nita J. 2008. Godne uwagi 126, Konferencje nr 53: 77-84. obszary i obiekty przyrody nieożywionej w woje- Dorda A. (red.) 2009. Osobliwości i atrakcje przyrodnicze wództwie śląskim, s.: 17. W: I Polski Kongres Geo- Beskidzkiej 5. Zielona księga Beskidzkiej 5. Sto- logiczny, Kraków 26-28 czerwca 2008. Abstrakty, warzyszenie Wspierania Inicjatyw Gospodarczych Polskie Towarzystwo Geologiczne, Kraków. „Delta Partner”, Cieszyn, ss. 208. Cieśliński N., Wieland Z. 2004. Interesujące znalezisko Doktorowicz-Hrebnicki S. 1928. Wychodnia pokładu „Re- w Katowicach. Przyroda Górnego Śląska, 38: 4, 7. den” w odkrywce kopalni „Paryż” w Dąbrowie Gór- Czudek A. 1929. Osobliwości i zabytki przyrody woje- niczej. Zabytki Przyrody Nieożywionej Ziem R.P., wództwa śląskiego. Państwowa Rada Ochrony Zesz. I: 10-16. Warszawa. Przyrody, Kraków, ss. 78. Drzał M., Dynowska I. 1981. Cenne przyrodniczo źró- Czylok A., Fajer M., Machowski R., Szymczyk A., Waga dła na Wyżynie Krakowsko-Wieluńskiej. Studia J.M. 2004. Naturalny zbiornik wodny w Jeziorze Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej, 8: 327-381. (zlewnia górnej Liswarty) – charakterystyka uwa- Kraków. runkowań środowiskowych, s.: 39–50. W: Jan- Dubel K., Wrona A. 1988. Obszary chronionego krajo- kowski A.T., Rzętała M. (red.) Jeziora i sztuczne brazu w województwie katowickim. Ossolineum,

45 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, Polska wiązań metodycznych. Kształtowanie środowi- Akademia Nauk, Instytut Podstaw Inżynierii Śro- ska geograficznego i ochrona przyrody na obsza- dowiska, Komitet Inżynierii Środowiska, Prace rach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, 6: i Studia, 33: 1-102. 5-12. Uniwersytet Śląski, Katowice-Sosnowiec. Dudziak J., Gut S., Krzywoń R. 1956. Osobliwości przyro- Górna M. 2009. Geostanowiska Pogórza Cieszyńskiego – dy. Między Olzą a Górną Wartą. Wyd. Śląsk, Sta- propozycje do ochrony i edukacji. Prace Naukowe linogród, ss. 140. Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej nr Dulias R., Hibszer A. (red.) 2008. Górnośląski Związek 126, Konferencje nr 53: 132-142. Metropolitalny. Polskie Towarzystwo Geograficz- Herbich P., Kapuściński J., Nowicki K., Prażak J., ne, Oddz. Katowicki, Sosnowiec, ss. 304. Skrzypczyk L. 2009. Metodyka wyznaczania ob- Dulias R., Hibszer A. 2004. Województwo śląskie. Przyro- szarów ochronnych głównych zbiorników wód pod- da, gospodarka, dziedzictwo kulturowe. Wyd. Ku- ziemnych dla potrzeb planowania i gospodarowa- bajak, Kraków, ss. 224. nia wodami w obszarach dorzecza. Ministerstwo Dynowska I. 1983. Źródła Wyżyny Krakowsko-Wieluń- Środowiska, Warszawa, ss. 59. skiej i Miechowskiej. Studia Ośrodka Dokumenta- Hereźniak J. 2002. Rezerwaty przyrody ziemi Często- cji Fizjograficznej, 11: 5-244. Kraków. chowskiej. Studium przyrodniczo-historyczne. Dynowska I., Maciejewski M. (red.) 1991. Dorzecze Gór- Liga Ochrony Przyrody, Zarząd Okręgu w Często- nej Wisły. PWN, Warszawa – Kraków, ss. 341. chowie, Częstochowa, ss. 300. Fleszerowa-Danysz R. 1933. Spis jaskin krajowych. Za- Hereźniak J., Sieradzki J. 2008. Przewodnik przyrodni- bytki Przyrody Nieożywionej, 2: 135-146. czy po Ziemi Kłobuckiej. Stowarzyszenie Lokalna Gabzdyl W., Hanak B. 2005. Surowce mineralne Górno- Grupa Działania Zielony Wierzchołek Śląska, Kło- śląskiego Zagłębia Węglowego i obszarów przyle- buck, ss. 183. głych. Przegląd Geologiczny, 53 (9): 726-733. Hyla W. 1938. Zabytki i osobliwości powiatu częstochow- Gabzdyl W., Gorol M. 2008. Geologia i bogactwa mine- skiego. Ziemia Częstochowska, 2: 112-132. ralne Górnego Śląska i obszarów przyległych. Wy- Jureczka J. 2001. Odsłonięcia powierzchniowe w koncep- dawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice, ss. 175. cji ochrony georóżnorodności Górnośląskiego Za- Gądek B. 1999. Historie zapisane w skałach, s.: 19-28. głębia Węglowego. Przegląd Geologiczny, 49 (11): W: Włoch W. (red.) Osobliwości przyrodnicze woje- 1101-1114. wództwa śląskiego. Górnośląska Oficyna Wydaw- Karnkowski P. H. 2008. Regionalizacja tektoniczna Pol- nicza, Katowice. ski – Niż Polski. Przegląd Geologiczny, 56(10): Gmina Ogrodzieniec - Ścieżki dydaktyczne, szlaki tury- 895-903. styczne i ścieżki rowerowe centralnej Jury. Prze- Kleczkowski A.S. (red.) 1990. Mapa obszarów Głównych wodnik turystyczny. Wyd. Urząd Miasta i Gminy Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Pol- Ogodzieniec, 2006, ss. 32. sce wymagających szczególnej ochrony w skali 1: Gradziński M., Szelerewicz M. 2004. Jaskinie Wyżyny 500000. AGH, Kraków. Krakowsko-Wieluńskiej – liczba i rozmieszcze- Klimek K. (red.) 1990. Obszarowa i gatunkowa ochrona nie, s.: 69-82. W: J. Partyka (red.). Zróżnicowanie przyrody w Polsce Południowej. Funkcje, walo- i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturowe- ryzacja, perspektywy. Zakład Ochrony Przyrody go Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Ojcowski i Zasobów Naturalnych PAN, Kraków, ss. 211. Park Narodowy, Ojców. Kłys G. 2004. Przyroda Podziemi Tarnogórskich. Fir- Gradziński R. 2004. Piaski formierskie: problem wieku ma „SOREX”, Polskie Towarzystwo Geograficzne i genezy, s.: 43-46. W: J. Partyka (red.). Zróżnico- Oddział Katowicki, Wydział Nauk o Ziemi Uni- wanie i przemiany środowiska przyrodniczo-kul- wersytetu Śląskiego, Piekary Śląskie, ss. 109. turowego Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Komornicki T. 1983. Gleby województwa bielskiego. Folia Ojcowski Park Narodowy, Ojców. Geographica, Series Geographica-Physica, 15: 67- Grygierczyk S., Sendobry K., Waga J.M. 1992. Geomor- 74. fologiczna waloryzacja przestrzeni – próby roz- Kotas A. 1985. Uwagi o ewolucji strukturalnej Górnoślą-

46 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

skiego Zagłębia Węglowego, s.: 17-46. W: Trzepier- cji i ochrony obiektów przyrody nieożywionej oraz czyński J. (red.) Tektonika Górnośląskiego Zagłę- zabytków myśli geologiczno-górniczej dla rozwoju bia Węglowego, 31.05-1.06 1985, Sosnowiec. Wyd. województwa śląskiego. Przegląd Geologiczny, 48 UŚl, Katowice. (9): 829-930. Kowalewski L. 1988. Parki, rezerwaty i pomniki przyro- Lach J., Ociepa A., Gałczyński Ł. 2007. Konserwatorska dy województwa częstochowskiego. Wyd. Naukowe ochrona przyrody w województwie śląskim. Proce- Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, edings of ECOpole, 1 (1/2): 175-180. Częstochowa, ss. 216. Langhamer L. (red.) 1988. Warunki przyrodnicze produk- Kowalski K. 1948. Projekt rezerwatu „Sokole Góry”. cji rolnej. Województwo bielskie. Instytut Uprawy Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 4, 11/12: 39-40. i Nawożenia w Puławach, Puławy, ss. 75. Kowalski K. 1951. Jaskinie Polski. Vol. 1. Państwowe Mu- Langhamer L. (red.) 1990. Warunki przyrodnicze pro- zeum Archeologiczne, Warszawa, ss. 466. dukcji rolnej. Województwo katowickie. Instytut Kowalski K. 1954. Jaskinie Polski. Vol. 3. Wyd. Państw. Uprawy i Nawożenia w Puławach, Puławy, ss. 80. Muz. Archeol., Warszawa, ss. 192. Lazar J. 1962. Gleby województwa katowickiego. Możli- Kowalski K. 1956. Insectivores, bats and rodents from the wości ich ulepszania i inne czynniki produkcji ro- Early Pleistocene bone breccia of Podlesice near ślinnej (klimat, budowa geologiczna itp.) oraz ogól- Kroczyce (Poland). Acta Palaeontologica Polonica, ne podstawy gospodarki rolnej i leśnej i rejonizacji 1: 1-47. rolnej i leśnej. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze Kozłowska-Szczęsna T., Krawczyk B., Błażejczyk K. 1983 i Leśne, Warszawa, ss. 304. Warunki bioklimatyczne południowego obrzeża Leśniak B., Obrębska-Starklowa B. 1983: Klimat wojewó Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Geogra- dztwa bielskiego. Folia Geographica, Series Geo- phia, Studia et Dissertationes, 7: 7-67. graphica-Physica, 15: 21-47. Krause R., Wika S., Wilczek Z. 2010. Woda i jej wpływ na Łajczak A. 1997. Środowisko abiotyczne województwa zróżnicowanie roślinności w Beskidach. Szkolne bielskiego – stan poznania, zagrożenia i ochrona, Schronisko Młodzieżowe – Ośrodek Edukacji Eko- s.: 5-34. W: Blarowski A. (red.) Przyroda wojewó logicznej w Rajczy Nickulinie, Żywiec, ss. 118. dztwa bielskiego. Stan poznania, zagrożenia i och Kreutz S. 1925. W sprawie ochrony przyrody nieożywio- rona. Colgraf-Press, Poznań. nej. Ochr. Przyr., 5: 58-68. Łajczak A. 2007. Pilsko i okolice (Beskid Żywiecki). Kreutz S. 1929. O ochronie przyrody nieożywionej. Czaso- Charakterystyka przyrodniczo-społeczna. COTG pismo Przyrodnicze Ilustrowane, Polskie Towarzy- PTTK, Sosnowiec, ss. 236. stwo Przyrodnicze im. St. Staszica, Polskie Przy- Madeyska T. 2009. Clastic cave sediments in the Czesto- rodnicze Towarzystwo Pedagogiczne, Łódź, R. III, chowa Upland, s.: 67-84. W: K. Stefaniak, A. Tyc, z. VII-VIII: 214-217. P. Socha (Eds). Karst of the Czestochowa Upland Kruczała A. (red.) 2000. Atlas klimatu województwa ślą- and of the Eastern Sudetes: palaeoenvironments skiego. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej and protection. Studies of the Faculty of Earth – Oddział Katowice, Katowice, ss. 116. Sciences, University of Silesia, No. 56, Sosnowiec Krzeczyńska M., Woźniak P., Gaździcka E. 2008. Pierw- – Wrocław. sza geologiczna ścieżka dydaktyczna na Jurze Malik K., Zieliński T., Lewandowski J. (red.) 1994. Krakowsko-Częstochowskiej! Przegląd Geologicz- Sedymentacja normalna, katastroficzna i wy- ny, 56 (12): 1039-1043. jątkowa. Procesy i produkty. Przewodnik III Książkiewicz M. 1936. Zarys geologii Śląska. Wyd. Insty- Krajowych Spotkań Sedymentologów, Sosnowiec tutu Śląskiego, Katowice, ss. 65. – Wyżyna Śląska – Karpaty Śląskie, 12-15 wrze- Książkiewicz M. 1953. Utwory czwartorzędowe Pogórza śnia 1994. Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk Cieszyńskiego. Polska Akademia Umiejętności, o Ziemi, Sosnowiec, ss. 182. Wyd. Śląskie, Prace Geologiczne, nr 2, Kraków, ss. Maślankiewicz K. 1937. Groty Olsztyńskie. Ochrona 14. Przyrody, 17: 85-93. Labus K., Labus M., Morga R. 2000. Znaczenie waloryza- Michalik S. 1974. Wyżyna Krakowsko-Wieluńska. PWN,

47 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

Warszawa, ss. 254. Oszczypko N. 2006. Powstanie i rozwój polskiej części za- Mikołajków J., Skrzypczyk L. 2009. Krajowy program ba- padliska przedkarpackiego. Przegląd Geologiczny, dawczy państwowej służby hydrogeologicznej „Wy- 54(5): 396-403. konanie programów i dokumentacji geologicznych Oszczypko N., Ślączka A., Żytko K. 2008. Regionaliza- określających warunki hydrogeologiczne w związ- cja tektoniczna Polski - Karpaty zewnętrzne i za- ku z ustanawianiem obszarów ochronnych głów- padlisko przedkarpackie. Przegląd Geologiczny, nych zbiorników wód podziemnych (GZWP) dla 56(10): 927-935. potrzeb planowania i gospodarowania wodami Paczyński B. (red.) 1995. Atlas hydrogeologiczny Polski w obszarach dorzeczy – założenia, metodyka i re- 1:500000 cz. II. Wyd. PAE SA., Warszawa, 13 kart alizacja”. Biuletyn Państwowego Instytutu Geolo- map + 29 s. tekstu. gicznego, 436: 335-344. Paczyński B., Płochniewski Z. 1996. Wody mineralne Morcinek-Kalita G., Broda M. 2004. Informator o Zespole i lecznicze Polski. Państw. Inst. Geol. Warszawa, Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego. ss. 108. Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Ślą- Paczyński B., Sadurski A. (red.) 2007a. Hydrologia regio- skiego, Będzin, ss. 76. nalna Polski, tom I, Wody słodkie. Państwowy In- Nadachowski A., Wolsan M., Godawa J. 1991. New locali- stytut Geologiczny, Warszawa, ss. 542. ties of Late Cenozoic faunas from Przymiłowice in Paczyński B., Sadurski A. (red.) 2007b. Hydrologia regio- the Cracow-Wieluń Upland, Poland. Acta Zoologi- nalna Polski, tom II, Wody mineralne, lecznicze ca Cracoviensia, 34, 2: 425-435. i termalne oraz kopalniane. Państwowy Instytut Nita J. 2004. Walory krajobrazowe form skalnych na Wy- Geologiczny, Warszawa, ss. 204. żynie Częstochowskiej, s.: 55-60. W: J. Partyka Partyka J., Tyc A. (red.) 2004. Od Złotego Potoku do Oj- (red.). Zróżnicowanie i przemiany środowiska przy- cowa. Szlakiem wyprawy naturalistów z 1854 r. rodniczo-kulturowego Wyżyny Krakowsko-Często- Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, chowskiej. Ojcowski Park Narodowy, Ojców. Oddział w Ojcowie, Ojcowski Park Narodowy, Oj- Nowicki Z. (red.) 2009. Jednolite części wód podziemnych, ców, ss. 162. charakterystyka geologiczna i hydrogeologiczna. Parusel J. 1999. Czerwona lista przyrody nieożywio- PIG-PIB, Warszawa (publikacja PSH w druku). nej Górnego Śląska (Zarys koncepcji). Centrum Okoń D. 2003. Rewitalizacja źródeł Czarnej Przemszy Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice, w Bzowie, s.: 38-40. W: D. Okoń, A. Tyc (red.). rkps. Ochrona przyrody nieożywionej. 10. Międzynaro- Parusel J. (red.) 2003. Opracowanie ekofizjograficzne do dowa Szkoła Ochrony Przyrody Obszarów Kraso- Planu Zagospodarowania Przestrzennego Woje- wych, 25-27.09.2002, Złoty Potok-Smoleń, Zespół wództwa Śląskiego. Centrum Dziedzictwa Przyro- Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, dy Górnego Śląska, Katowice. Będzin. Parusel J. B. 2008. Monitoring of the habitat of petrify- Okoń D., Tyc A. 2002. Problem rewitalizacji źródeł Parku ing springs with tufa formation in the Cieszyńskie Krajobrazowego Orlich Gniazd w Zespole Parków Źródła Tufowe Natura 2000 site (Cieszyńkie Fo- Krajobrazowych Województwa Śląskiego, s.: 47-52. othills, southern Poland). Scripta Facultatis Re- W: XI Sympozjum Jurajskie. Zespół Parków Kra- rum Naturalium Universitatis Ostraviensis, 186, jobrazowych Województwa Śląskiego, Dąbrowa 2008. Environmental Changes and Biological As- Górnicza. sessment, IV: 301-308. Okoń D., Tyc A. 2003. Rewitalizacja źródeł Parku Krajo- Pest R., Sanak A., Wykret R. 1999. Jaskinia Brzozowa. brazowego Orlich Gniazd – wnioski z pierwszego Jaskinie, 4 (17): 21. etapu realizacji programu, s.: 16-20. W: XII Sym- Pietrzyk-Sokulska E. (red.) 2008. Tereny pogórnicze pozjum Jurajskie. Zespół Parków Krajobrazowych szansą rozwoju obszarów ich występowania – stu- Województwa Śląskiego, Będzin. dium na przykładzie Wyżyny Krakowsko-Często- Orłowicz M. 1946. Zniszczenie źródeł Warty w Kromoło- chowskiej. Wyd. Instytutu Gospodarki Surowcami wie. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, nr 7/8: 66-67. Mineralnymi i Energią PAN, Kraków, ss. 190.

48 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa chowa, s. 37. Śląskiego. Katowice, 2004. Radziejowski J. 1967b. Jaskiniowy system Gór Towar- Polonius A. 2008a. Środowisko jaskiniowe i jego ochrona. nych. Niphargus, Speleoklub, Oddział PTTK, Czę- Przyroda Górnego Śląska, 53: 3-4. stochowa, s. 35. Polonius A. 2008b. Zjawiska krasowe i jaskinie Wyżyny Radziejowski J. 1967c. Jaskinia Dzwonnica. Niphargus, Śląsko-Krakowskiej. Przyroda Górnego Śląska, Speleoklub, Oddział PTTK, Częstochowa, s. 53. 53: 5-8. Rąkowski G. (red.) 2007. Rezerwaty przyrody w Polsce Poprawa D., Rączkowski W. 1996. Beskidy Zachodnie – Południowej. Instytut Ochrony Środowiska, War- nowe spojrzenie na budowę geologiczną i surowce szawa, ss. 440. mineralne. Przewodnik LXVII Zjazdu Polskiego Różkowski A. 2008. Historia badań i stan rozpoznania Towarzystwa Geologicznego, Szczyrk 6-9 czerwca hydrogeologicznego Górnośląskiego Zagłębia Wę- 1996, Wydawnictwo PIG Oddział Karpacki w Kra- glowego i obszarów przyległych. Wydawnictwo kowie, ss. 215. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, ss. 204. Program Małej Retencji dla Województwa Śląskiego. Ka- Rychłowski B. 1967. Województwo katowickie. Zarys geo- towice, 2005. graficzno-ekonomiczny. PWN, Warszawa, ss. 318. Program Ochrony Środowiska Województwa Śląskiego do Rysiecki Z. 1991. Jaskinia Wierna. Eksplorancik, 1 (17): 2004 roku oraz cele długoterminowe do roku 2015. 15-17. Katowice, 2002. Rzętała M. 2008. Funkcjonowanie zbiorników wodnych Program Ochrony Środowiska dla Województwa Śląskie- oraz przebieg procesów limnicznych w warunkach go do roku 2013 z uwzględnieniem perspektywy do zróżnicowanej antropopresji, na przykładzie regio- roku 2018. Katowice, 2010. nu górnośląskiego. Wydawnictwo Uniwersytetu Pukowski J. 2006. Georóżnorodność Żywieckiego Parku Śląskiego, ss. 172. Krajobrazowego. Kwartalnik turystyczny „W Gó- Salamon M. 2006. Ostatnia wizyta w Gołonogu? Przyro- rach”, 3 (9) (http://www.wgorach.com). da Górnego Śląska, 44: 4. Pukowski J., Krause R., Mrózek G. 2004. Przyrodnicza Sanak A. 2000. Jaskinia Brzozowa. Jaskinie, 4 (21): 19- ścieżka dydaktyczna. Osobliwości przyrody nie- 21. ożywionej Beskidu Małego. Park Krajobrazowy Skalski A. 1976. Jaskinie Wyżyny Krakowsko-Często- Beskidu Małego. Zespół Parków Krajobrazowych chowskiej i ich ochrona. Chrońmy Przyrodę Ojczy- Województwa Śląskiego, Będzin, ss. 28. stą, 32, 4: 5-19. Pulina M. (red.) 1997a. Jaskinie Polskich Karpat Fliszo- Skalski A., Wójcik Z. 1968. Jaskinie rezerwatu Sokole wych. T. 1. Jaskinie Pogórza Śląskiego, Beskidu Góry w okolicy Częstochowy. Ochr. Przyr., 33: 237- Śląskiego, Kotliny Żywieckiej, Beskidu Żywieckie- 279. go. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi, Skrzypczyk L. 2003. Mapa głównych zbiorników wód pod- Warszawa, ss. 250. ziemnych, 1:500000. Państw. Inst. Geol., Warsza- Pulina M. (red.) 1997b. Jaskinie Polskich Karpat Fli- wa. szowych. T. 2. Jaskinie Beskidu Małego, Beskidu Słomka T., Kicińska-Świderska A., Doktor M., Joniec A. Makowskiego, Pogórza Wiśnickiego, Beskidu Wy- 2006. Katalog obiektów geoturystycznych w Pol- spowego, Gorców, Beskidu Sądeckiego, Pogórza sce. Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie. Rożnowskiego, Pogórza Ciężkowickiego. Polskie Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowi- Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi, Warszawa, ska, Kraków, ss. 260. ss. 228. Stefaniak K., Socha P., Tyc A., Cyrek K., Nadachowski A. Racki G., Bardziński W., Zieliński T. 1999. Z kamiennej 2009. Caves, rock shelters and paleontological sites księgi pradziejów Górnego Śląska. Przewodnik in quarries of the Częstochowa Upland – catalogue geologiczny. Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Kato- of important speleological features, s.: 307-354. W: wice, ss. 168. K. Stefaniak, A. Tyc, P. Socha (Eds). Karst of the Radziejowski J 1967a. Niedźwiedź jaskiniowy z Wiercicy. Częstochowa Upland and of the Eastern Sudetes: Niphargus, Speleoklub, Oddział PTTK, Często- palaeoenvironments and protection. Studies of the

49 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

Faculty of Earth Sciences, University of Silesia, a vyzkum v chranenych krajinnych oblastech. No. 56. Sosnowiec – Wrocław. CHKO Moravsky kras, Blansko. Stefaniak K., Tyc A., Socha P. (Eds) 2009. Karst of the Tyc A. 2003. Góra Birów w Podzamczu – zagospodarowa- Częstochowa Upland and of the Eastern Sudetes: nie turystyczne a walory naukowo-dydaktyczne, s.: palaeoenvironments and protection. Studies of the 20-25. W: Okoń D., Tyc A. (red.) Ochrona przyrody Faculty of Earth Sciences, University of Silesia, nieożywionej. 10 Międzynarodowa Szkoła Ochro- No. 56, Sosnowiec – Wrocław, ss. 540. ny Przyrody Obszarów Krasowych, Smoleń – Złoty Strategia rozwoju turystyki w Województwie Śląskim na Potok, 25-27.09.2002. Zespół Parków Krajobrazo- lata 2004-2013. Katowice, 2004. wych Województwa Śląskiego, Będzin. Syniawa M., Syniawa R. 1998. Wycieczka do Michałko- Tyc A. 2004a. Źródła Parku Krajobrazowego „Orlich wic. Skamieniałości dolnego wapienia muszlowego. Gniazd” – tradycje i współczesne wyzwania ochro- Przyroda Górnego Śląska, 14: 4-5. ny, s.: 103-108. W: J. Partyka (red.). Zróżnicowanie Szczygieł A., Wdziekońska D., Pilich-Konieczny A. (red.) i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturowego Krajowy Raport mozaikowy o stanie środowiska Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Ojcowski Park 2000-2007. Województwo śląskie. Wojewódzki In- Narodowy, Ojców. spektorat Ochrony Środowiska w Katowicach, Ka- Tyc A. 2004b: Przyrodnicze skutki zabiegów hydrotech- towice, ss. 40. nicznych w dorzeczu górnej Pilicy. Przyroda Gór- Szczypek T., Wika S., Czylok A., Rahmonow O., Wach J. nego Śląska, 38: 22-23. 2001. Pustynia Błędowska – fenomen polskiego Tyc A. 2008. Zjawiska krasowe i kras kopalny w wybra- krajobrazu. Wydawnictwo Kubajak, Krzeszowice, nych wyrobiskach kopalin skalnych, s.: 64-71. W: ss. 72. E. Pietrzyk-Sokulska (red.). Tereny pogórnicze Szelerewicz M. 1986. Jaskinia w Straszykowej Górze. szansą rozwoju obszarów ich występowania – stu- Eksplorancik, 2-3: 48-49. dium na przykładzie Wyżyny Krakowsko-Często- Szymczakowski W. 1955. Kilka uwag o rezerwacie Sokole chowskiej. Wyd. Instytutu Gospodarki Surowcami Góry w powiecie częstochowskim. Chrońmy Przy- Mineralnymi i Energią PAN, Kraków. rodę Ojczystą, 11, 1: 44-48. Tyc A. 2009a. Karst and caves of the Częstochowa Ślęzak A., Padewski A. 2005. Osady Jaskini Borsuczej Upland – morphology and the outline of speleoge- w Srocku (Wyżyna Częstochowska). Kras i Spele- nesis, s.: 11-36. W: K. Stefaniak, A. Tyc, P. Socha ologia, 11 (XX): 229-240. (Eds). Karst of the Częstochowa Upland and of the Tokarska-Guzik B., Rostański A., Herczek A., Gorczyca Eastern Sudetes: palaeoenvironments and protec- J., Dulias R. 1998. Przyroda miasta Jaworzna. In- tion. Studies of the Faculty of Earth Sciences, Uni- tergraph, Jaworzno, ss. 117. versity of Silesia, No. 56, Sosnowiec – Wrocław. Tyc A. 1994. Wartości przyrodnicze i kulturowe Zespołu Tyc A. 2009b. Protection of karst phenomena in the Czę- Jurajskich Parków Krajobrazowych na terenie wo- stochowa Upland, s.: 295-306. W: K. Stefaniak, jewództwa katowickiego. Przyroda nieożywiona. A. Tyc, P. Socha (Eds). Karst of the Częstochowa Wyd. Zarządu ZJPK woj. katowickiego, Dąbrowa Upland and of the Eastern Sudetes: palaeoenvi- Górnicza, ss. 87. ronments and protection. Studies of the Faculty of Tyc A. 2001. Najciekawsze obiekty i zjawiska przyrody nie- Earth Sciences, University of Silesia, No.56, So- ożywionej Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd. snowiec – Wrocław. Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Ślą- Tyc A., Krawczyk W., Opołka J., Pulina M. 1990. Opra- skiego, Dąbrowa Górnicza – Będzin, ss. 135. cowanie szczegółowego katalogu źródeł na terenie Tyc A. 2002. Walory naukowe i poznawcze jaskiń Parku Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych Woje- Krajobrazowego Orlich Gniazd na Wyżynie Kra- wództwa Katowickiego wraz z określeniem zasad kowsko-Częstochowskiej (problem ochrony i wyko- ich ochrony przed zanieczyszczeniem. Katedra rzystania), s.: 72-75. W: Balak I., Stefka L., Kova- Geomorfologii Krasu, Uniwersytet Śląski, Sosno- rik M. (red.) IX rocnik Mezinarodni skoly ochrany wiec (maszynopis w arch. ZPKWŚ, Będzin). prirody krasovych oblasti. Speleologicky pruzkum Tyc A., Morcinek G., Szymczyk A., Muzolf B. 1998. Prze-

50 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

wodnik po Dolinie Wodącej. Wyd. Progres, Sosno- Wójcik A., Szydło A., Marciniec P., Nescieruk P. 1999. wiec, ss. 95. Sfałdowany miocen rejonu andrychowskiego – Tyrol C. 2006. W leśnej dolinie Małej Panwi. Przewodnik nowa jednostka tektoniczna. Pr. Państ. Inst., przyrodniczo-kulturowy po Lasach Tarnogórsko- Geol., 168: 231-248. Lublinieckich. Zespół Pieśni i Tańca „Śląsk” im. Zachara J., Mikler W. 2004. Przyroda Bielska-Białej. Sto- Stanisława Hadyny, Śląskie Centrum Edukacji warzyszenie „Olszówka”, Bielsko-Biała, ss. 111. Regionalnej, Koszęcin, ss. 127. Żaba J. 1999. Ewolucja strukturalna utworów dolnopa- Urban J. 2006. Prawna i praktyczna ochrona jaskiń leozoicznych w strefie granicznej bloków górno- w Polsce. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 62, 1: 53-72. śląskiego i małopolskiego. Pr. Państw. Inst. Geol., Urban J., Gradziński M. 2004. Tradycje i perspektywy 166: 1-162. ochrony przyrody nieożywionej rezerwatu „Sokole Strony internetowe: Góry”, s.: 89-95. W: J. Partyka (red.). Zróżnicowa- http://przyroda.katowice.pl/ nie i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturo- http://katowice.rdos.gov.pl/ wego Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Ojcow- http://www.geosilesia.pl/ ski Park Narodowy, Ojców. http://geoportal.gov.pl Urban J., Ochman K., Gradziński M. 2003. Koncepcja http://geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/geostanowi- kompleksowej ochrony form krasowych rezerwatu ska/ Sokole Góry, s.: 29-33. W: Okoń D., Tyc A. (red.) http://www.iop.krakow.pl/geosites/ Ochrona przyrody nieożywionej. 10 Międzynaro- http://olszowka.free.ngo.pl/png_index.htmhttp://olszowka. dowa Szkoła Ochrony Przyrody Obszarów Kraso- free.ngo.pl/png_index.htm wych, Smoleń – Złoty Potok, 25-27.09.2002. Zespół http://www.silesia-region.pl; Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, http://www.psh.gov.pl/publikacje.html Będzin. http://www.czerwionka-leszczyny.pl/kultura/odsloniecie_ Unrug R. 1969. Przewodnik geologiczny po zachodnich karbonu.html Karpatach fliszowych. Wyd. Geologiczne, Warsza- wa, ss. 260. Summary Unrug R. (red.) 1979. Karpaty fliszowe między Olzą Geodiversity of the Silesian Voivodship is one of the hi- a Dunajcem. Przewodnik geologiczny. Wydawnic- ghest in Poland and Central Europe as well. Great geo- twa Geologiczne, Warszawa, ss. 273. logical and geomorphological diversity is represented by Waga J. M. 2003. Geomorfologia i walory rzeźby terenu presence in the region of important geological units of województwa śląskiego. W: Opracowanie ekofizjo- Poland – Carpathians, Carpathian Foredeep, Upper Si- graficzne do planu zagospodarowania przestrzen- lesian Basin, Silesian-Kraków and Fore-Sudetic homocli- nego województwa śląskiego. Praca wykonana na nes, Eastern Sudety Mts. Glacial, fluvial, eolian and karst zlecenie Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego relief is adjacent to human induced one. Despite the long Śląska w Katowicach (maszynopis). term exploitation of mineral resources, as well as to great Włoch W. (red.) 1999. Osobliwości przyrodnicze wojewódz- impact of settlements and heavy industry, a lot of valuable twa śląskiego. Górnośląska Oficyna Wydawnicza, inanimate nature objects are still present in the region and Katowice, ss. 144. create a part of national and European nature heritage. Wołkowicz S., Malon A., Tymiński M. (red.) 2009. Bilans The most valuable inanimate nauture phenomena of zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce we- the Silesian Voivodship and unique in Poland and Europe dług stanu na 31 XII 2008. Państw. Inst. Geol.- as well, is a complex of Carboniferous coal bearing rock Państw. Inst. Bad. (http://surowce-mineralne.pgi. formation (Upper Silesian Coal District). International gov.pl). value has so called „Carboniferous Forest” (Sigillaria Wojsław G. 2000-2001. Osobliwości przyrody nieożywio- trunks of Carboniferous coal swamps in growing position) nej Beskidu Śląskiego. Przewodnik śląski Piotra outcroped in abandon clay excavation in Czerwionka- Gawłowskiego, część I. Dzikie Życie, 11: 77, część Leszczyny (vicinity of Rybnik). Valuable for whole Outher II. Dzikie Życie, 2: 80. Carpathians is a complex of carbonate flysch, with inte-

51 Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego

resting natural and artificial outcrops in the area of Sile- studies performed by scientific-research units in the re- sian Foothills and Żywiec Basin. Occurrence of carbonate gion with activities of non-governmental organizations rocks and deep water circulation is associated with active (NGO), local societies and nature protection bodies; (4) tufa deposition in the area – the most valuable are pro- creation of the regional system (institutional and finan- tected in frame of Natura 2000 network. Unique and first cial) improving performed studies and projects on inani- time described from Silesian Foothills magamtic rock mate nature; (5) undertaking of active protection of the – cieszynit, have been found in the profile of carbonate areas and objects to keep geological outcrops, rocky forms flysch. Rocky tors, waterfalls, deep-seated rock landslides and others in appropriate state; (6) development of ex situ and non-karstic caves (the longest one – Wiślańska is over protection of geological sites by creation of modern geodi- 2 km long) are distinctive features of Silesian Beskids in versity heritage exposition of in the centre of the region; the Western Flysch Carpathians. Very distinctive and (7) concept and creation of one or two geoparks (eg. „Ju- valuable part of the Silesian Voivodship are cuestas and rassic Geopark” in the area of the „Orlich Gniazd” Land- carbonate plateaus of the Silesian-Kraków homocline. In- scape Park and/or in Jaworzno); (8) development of geo- ternational value has the highest part of the Częstochowa education and geoturism. One of the most effective way Upland with distinctive white rock hills (monadnocks) of geodiversity protection is a good spatial management and karst caves (hypogene and proglacial among them). adapted to natural conditions of the region and sustaina- Caves of the area are an important paleolithic and pa- ble development. laeozoological sites and record environmental changes in Europe for the last few milions years. In traditional sense of nature conservation, inanimate nature values (objects and areas) are protected as nature monuments and nature reserves. In the area of the Sile- sian Voivodship have been established 66 inanimate nature monuments (erratics – 25, non-karstic caves – 17, rocky tors and monadnocks – 15, springs – 7, waterfall – 1, rock outcrop in a quarry – 1) and 2 nature reserves where abiotic components are the main target of protection (next 13 reserves protect abiotic components as equal target) (in 2010). 6 artificial and 1 natural outcrops of an important geological profile, as well as 2 caves are protected as do- cumentary sites. Abiotic components are more frequently protected on legal way as an important habitat of flora and fauna – ecosystems protected in ecological sites. Geo- diversity has been an important factor to establish complex of landscape parks of the Silesian Voivodship – the „Orlich Gniazd” and „Beskidu Śląskiego” mainly, as well as Natura 2000 habitats directive sites – underground habitats in caves and artificial excavations („Szachowni- ca” and „Podziemia Tarnogórskie”), natural river valleys („Graniczny Meander Odry”) or springs with active tufa deposition („Cieszyńskie Źródła Tufowe”). Protection of geodiversity in the Silesian Voivodship should be focused in comming future on: (1) better reco- gnition, documentation and valorization of inanimate nature of the region; (2) preparation of red list of the abiotic objects of the nature and consequently red book of the in animate nature of the region; (3) better coordination of

52 Ryc. 1. Chronione i godne ochrony odsłonięcia geologiczne w województwie śląskim. Fig. 1. Protected and recommended for protection geological outcrops in the Silesian Voivodship.

Źródło mapy geologicznej utworów powierzchniowych:

Marks L., Ber A., Gogołek W., Piotrowska K. 2006. Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000, Państw. Inst. Geol., Warszawa (uproszczona).

Chybiorz R., Tyc A. 2012. Raport o przyrodzie nieożywionej województwa śląskiego. Chybiorz R., Tyc A. 2012. The report on the inanimate nature of the Silesian Voivodship. © Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska (Upper Silesian Nature Heritage Centre), Katowice 2012.

Ryc. 3. Chronione i godne ochrony obiekty geomorfologiczne w województwie śląskim. Fig. 3. Protected and recommended for protection geomorphological features in the Silesian Voivodship.

Źródło numerycznego modelu terenu:

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Śląskiego – Opracowanie Ekofizjograficzne. Katowice, 2003.

Ryc. 4. Chronione i godne ochrony obiekty hydrologiczne w województwie śląskim. Fig. 4. Protected and recommended for protection hydrological features in the Silesian Voivodship.

Źródło mapy sieci hydrograficznej:

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Śląskiego – Opracowanie Ekofizjograficzne. Katowice, 2003.

ISSN 1427-9142

RAPORTY OPINIE 6

z dnia 17 czerwca 2002 roku został nadany statut wojewódzkiej O ŚLĄSKA G samorządowej jednostce organizacyjnej o nazwie Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska. Nadzór nad Centrum

zachować tożsamość regionu oraz rolę i znaczenie jego wartości C ZI

przyrodniczych (§ 6 Statutu Centrum). D

www.cdpgs.katowice.pl CENTRUM DZIE

CENTRUM DZIEDZICTWA PRZYRODY Urząd Marszałkowski GÓRNEGO ŚLĄSKA Województwa Śląskiego