December 2018 | Nr 029

Dossier HISTORISCHE INTERIEURS

Varia DE RESTAURATIE VAN HET CHEVAL MARIN HET ŒUVRE VAN ARCHITECT FRANÇOIS VAN MEULECOM GESPREKKEN OVER IMMATERIEEL CULTUREEL ERFGOED HET WINKEL- INTERIEUR ‘WOLFERS FRÈRES’

DOSSIER VAN RESTAURATIE EN RECONSTRUCTIE IN HET MUSEUM KUNST & GESCHIEDENIS

WERNER ADRIAENSSENS PRoF. DR. In De DeCoRAtIeve KunSten, vRIJe unIveRSIteIt BRuSSeL ConSeRvAtoR CoLLeCtIeS 20Ste eeuW, KonInKLIJKe MuSeA vooR KunSt en GeSCHIeDenIS

De Wolferswinkel in de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis bij de opening in 2017 (© KMKG). HET INTERIEUR VAN DE WINKEL WOLFERS FRÈRES, DAT SINDS 1973 ONDERDEEL UITMAAKT VAN DE COLLECTIES VAN DE KONINKLIJKE MUSEA VOOR KUNST EN GESCHIEDENIS, KREEG RECENT EEN GEHEEL NIEUWE OPSTELLING NA EEN INTENSIEVE RESTAURATIECAMPAGNE. Dit artikel gaat zowel in op de bewogen geschiedenis van het winkelpand als op de technische aspecten van de restauratie en reconstructie van het winkelinterieur.

Gedurende zijn loopbaan heeft Victor als de oorspronkelijke winkel. De zaak, opgericht in 1850, was er sinds Horta verschillende winkelpanden bezoeker moet zo de indruk krij- 1890 gevestigd en diende nu nood- ontworpen en ingericht. À l’Inno- gen dat hij een luxewinkel anno 1912 gedwongen uit te wijken. Om geen vation (1901-1903) in de Brusselse binnenwandelt. risico te lopen hun gefortuneerde Nieuwstraat is daarvan ongetwij- cliënteel te verliezen, kochten feld het bekendste voorbeeld. Van ze een terrein in de nabijgelegen alle winkelinrichtingen die de archi- EEN BEFAAMD Arenbergstraat. tect concipieerde is er slechts één ARCHITECT VOOR EEN bewaard – zij het niet meer in situ. ZAAK MET STANDING Volgens Victor Horta hadden de Het uiterst luxueuze winkelinteri- zaakvoerders voor hem gekozen eur van de juwelier, zilver- en goud- In 1909 gaven de zaakvoerders omdat zij het een ‘morele nood- smid Wolfers Frères werd ingehul- van Wolfers Frères, Philippe, Max zaak’ vonden. De renommee van digd in 1912. Na zijn demontering en Albert Wolfers, bouwmeester Wolfers Frères en het prestige dat en overbrenging naar de Koninklijke Victor Horta de opdracht om hun artistiek directeur Philippe Wolfers Musea voor Kunst en Geschiedenis1 nieuwe gebouwencomplex, gelegen genoot, maakten iemand met het in 1973 werd het slechts gedeelte- in de Arenbergstraat 11-13, te ont- aanzien van Victor Horta onmisbaar lijk heropgesteld2. In 2017 werd het werpen. Door de geplande aanleg als architect om dergelijk project te interieur volledig gerestaureerd en van de Noord-Zuidverbinding werd realiseren2. De samenwerking ver- zo getrouw mogelijk gereconstru- hun winkelpand op de hoek van de liep echter niet vlekkeloos. De zaak- eerd in een museumzaal met nage- Bergstraat en de Loksumstraat ont- voerders en vooral Philippe Wolfers noeg dezelfde vorm en oppervlakte eigend door de Stad Brussel. De bleken een andere visie te hebben op NR029 - DECEMBER 2018 DECEMBER - NR029

Afb.1 Winkelpui van de juwelier en edelsmid Wolfers Frères in 1912 (uit: Hommage de la Maison Wolfers Frères à l’occasion du 75e anniversaire de

sa fondation 1850-1925, Brussel, 1925 © KMKG). BRUSSEL ERFGOED

069 Het winkel­interieur ‘Wolfers Frères’ van Victor Horta

Afb.2 Afb.3 Interieur van de winkel van de juwelier en edelsmid Wolfers Frères Interieur van de winkel van de juwelier en edelsmid Wolfers in 1912 (uit: Hommage de la Maison Wolfers Frères à l’occasion du Frères in 1971 (© KIK-IRPA, Brussel, cliché 11004921). 75e anniversaire de sa fondation 1850-1925, Bruxelles, C. L. Sips- Catoir, s.a., Brussel, 1925 (© KMKG).

het grondplan dan Horta. De bouw- naar aanleiding van de 75ste verjaar- van de crisis van de jaren ‘30, kon- meester zwichtte uiteindelijk onder dag van de firma7. Het is meteen de digde zich met het uitbreken van de de druk, want, zoals hij het zelf enige gekende foto van de oorspron- Tweede Wereldoorlog al snel een omschreef, de gebroeders Wolfers kelijke inrichting (afb.1 en 2). nieuwe ellendige periode aan. waren “trois têtes sous un même bon- Na de oorlog herstelde de markt zich net […] entre eux ‘allen begaafd’ est gedeeltelijk, maar vrij snel werd dui- la devise”4. Ondanks de strubbelin- DE AANKOOP VAN DE delijk dat zilverwerk uit de mode was. gen werd het resultaat erg gewaar- GEBOUWEN ‘WOLFERS Daarom begon Wolfers Frères zich in deerd, volgens Horta omwille van FRÈRES’ DOOR DE toenemende mate te concentreren op “la richesse des matériaux employés KREDIETBANK het ontwerp en de vervaardiging van d’accord avec les besoins des produits juwelen en werd het gebouw aan de de luxe de la vente”5. De werken voor de Noord- Arenbergstraat te groot. Zuidverbinding waren in 1911 van start gegaan. Door de oorlog en de Reeds in 1947 bood Wolfers Frères EEN PRESTIGIEUZE daaropvolgende meningsverschil- het gebouw aan de toenmalige INHULDIGING len over het verloop van de werf Kredietbank te koop aan. De bank werden ze echter stilgelegd. Pas in was immers op zoek naar moge- Op maandag 4 november 1912 om 1947 werden ze hervat en in 1952 lijkheden om haar hoofdzetel in de twee uur in de namiddag werd het werd de spoorverbinding eindelijk achterliggende Beenhouwersstraat nieuwe gebouw van Wolfers Frères ingehuldigd. De gevolgen van deze uit te breiden. Wolfers Frères ging ingehuldigd in aanwezigheid van werf bleken nefast voor het stads- evenwel niet in op het tegenbod le tout Bruxelles. De pers berichtte centrum. De onteigende panden van de financiële instelling. In 1951 er met veel lof over. Vooral de stijl- stonden decennialang te verkrot- werd opnieuw met de Kredietbank volle inrichting van de winkelruimte ten en overgebleven wijken wer- onderhandeld, ditmaal met het kon op veel waardering rekenen. De den van elkaar gescheiden door oog op de verkoop van een deel mooie lijnvoering van het meubilair de enorme bres die werd geslagen van het gebouw. Opnieuw draai- van Cubaans mahoniehout met ver- voor de ondergrondse spoorlijn. De den de gesprekken op niets uit8. guld bronzen beslag en het groene keuze van Wolfers Frères om zich in Uiteindelijk, op 24 april 1969, fluweel in de toonkasten harmoni- de Arenbergstraat te vestigen en kocht het Sociaal Fonds van de eerden perfect met de wandbekle- zo in hetzelfde commerciële kwar- Kredietbank het pand aan met als ding van mauve zijde met gouddraad- tier te blijven, kende zware gevol- doel de nieuwe eigendom te verhu- motieven6. In 1925 verscheen een foto gen. De handel in luxeproducten ren aan de Kredietbank, die er op die dateert van omstreeks de inhuldi- had zich ondertussen immers naar de verdiepingen haar kantoren zou ging van de winkel, in een boekje dat de Louizawijk verplaatst. Toen het vestigen, terwijl de winkel Wolfers door Wolfers Frères werd uitgegeven bedrijf zich moeizaam hersteld had Frères behouden bleef9.

070 Afb.4 Interieur van de winkel van de juwelier en edelsmid Wolfers Frères voor 1954 (uit: Tony BOUILHET & Luc LANEL, L’orfèvrerie contemporaine en Europe et en Amérique, Parijs, 1954 © KMKG).

In 1971 maakte het Koninklijk uit een foto van het interieur die in pen vreesden dat het gebouw zou Instituut voor het Kunstpatrimonium dat jaar werd gepubliceerd11 (afb.4). worden gesloopt. Jean Delhaye, (KIK) een fotoreportage van het gedelegeerd bestuurder van het pand. Op de opnames is duidelijk te Hortamuseum, richtte zelfs een zien dat het oorspronkelijke interi- DE DEMONTAGE EN brief aan prins Albert met het ver- eur ondertussen was gemoderni- INTEGRATIE IN EEN ZAAL zoek om diens invloed aan te wen- seerd. De kristallen luchters en pla- VAN DE KONINKLIJKE den om het gebouw te redden12. fondlampen waren vervangen door MUSEA VOOR KUNST moderne verlichtingsarmaturen, op EN GESCHIEDENIS Van afbraak van het pand was er de toonkasten werden lichtbakken nooit sprake, maar door de nieuwe geplaatst en de originele wandbe- Hoewel het gebouw geen eigendom bestemming moest er snel een kleding en het textiel in de vitrines meer was van Wolfers Frères, werd oplossing gevonden worden voor waren verdwenen (afb.3). de winkel aan de Arenbergstraat het winkelmeubilair. Dat was niet Wanneer het interieur juist die door hen nog tot 1973 uitgebaat. In zo evident. Bij de verkoop van het moderniseringsoperatie onder- dat jaar stond de verhuizing naar gebouw in 1969 was het meubilair,

ging, is niet bekend. In ieder geval een nieuw pand op de Louizalaan dankzij de interventie van Janine 2018 DECEMBER - NR029 gebeurde dat vóór 29 januari 1965, 18 gepland. De Kredietbank wenste Schotsmans-Wolfers, de klein- toen de BRT een reportage in de immers ook de gelijkvloerse verdie- dochter van Philippe en dochter van winkel draaide na een overval. ping met de mezzanine in gebruik Marcel Wolfers, uit de verkoopakte Daarop is duidelijk te zien dat de te nemen om ze in te richten als gelicht en eigendom van de firma renovatie al was doorgevoerd10. De vergaderzaal en bijkomende hal. Wolfers Frères gebleven13. originele wandbekleding was echter Over die plannen ontstond com- Er werden drie oplossingen overwo-

al vóór 1954 vervangen, zoals blijkt motie. Verschillende actiegroe- gen: het integrale behoud ter plaatse BRUSSEL ERFGOED

071 Het winkel­interieur ‘Wolfers Frères’ van Victor Horta

van het nagelvaste en het losse meubilair, het behoud van enkel het muurvaste meubilair en de schen- king van het losstaande meubilair aan het Hortamuseum, of een ver- huizing van het vaste meubilair naar een zaal van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis die hiervoor heringericht zou worden.

Het integrale behoud in situ van de winkel was uitgesloten. Na overleg met Jos Chabert en Pierre Falize, respectievelijk ministers van de Nederlandse en de Franse Cultuur, was gebleken dat de staat niet voor- nemens was de ruimte aan te kopen en een museale functie te geven, ver- mits er al een Hortamuseum bestond. Het behoud van alleen het muurvaste meubilair werd als een halfslachtige oplossing beschouwd. Daarom werd gekozen voor de laatste optie: Wolfers Frères schonk het nagelvaste meubi- lair aan de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis14. Dat Janine Schotsmans-Wolfers toen conser- vator was in de musea, zal zeker een rol hebben gespeeld in de beslis- sing. Een deel van het losse meu- Afb.5 bilair werd overgebracht naar het Opstelling van het interieur van de winkel van de juwelier en edelsmid Wolfers Frères van Hortamuseum en een ander deel 1977 tot 2017 in de KMKG (hier in 2015) (© KIK-IRPA, Brussel, cliché x075695) werd verkocht door Wolfers Frères. Het demonteren van het meubi- zoveel mogelijk meubilair ingepast. eeuw werd gebouwd als Museum lair en de overbrenging naar de Daarbij werd geen rekening gehou- voor Decoratieve Kunsten. Het cir- Koninklijke Musea voor Kunst en den met de oorspronkelijke opstel- cuit Middeleeuwen-Renaissance- Geschiedenis werden gefinancierd ling en de gemoderniseerde elemen- Barok zal worden uitgebreid met een door de Kredietbank. Daarvoor werd ten werden mee geïntegreerd alsof rondgang Sierkunsten 18de eeuw tot een beroep gedaan op de firma Fred ze tot het oorspronkelijke meubilair en met de art deco. Daarmee zal de Sage & C°, die het interieur meer behoorden (afb.5). vleugel duizend jaar decoratieve kun- dan 60 jaar voordien had gemaakt en sten uit onze gewesten herbergen. gemonteerd. Dezelfde firma zou in De Wolferswinkel vormt de eerste 1977 ook de opstelling van de winkel EEN NIEUWE LOCATIE IN DE uitgevoerde fase van dat project. verzorgen in de Koninklijke Musea KONINKLIJKE MUSEA VOOR voor Kunst en Geschiedenis, bin- KUNST EN GESCHIEDENIS nen een nieuw circuit dat de collec- DE RESTAURATIE ties van de 18de eeuw tot art deco In het kader van de hergroepering VAN DE ZAAL omvatte. Deze zalenreeks was gele- van de collecties van de Koninklijke gen in een gebouw dat oorspronke- Musea voor Kunst en Geschiedenis In het voorjaar van 2017 werd een lijk was opgetrokken voor de niet-Eu- werd in 2015 beslist de Wolferswinkel stedenbouwkundige vergunning15 ropese verzamelingen. In de ruimte, opnieuw te demonteren en over afgeleverd voor restauratiewerken waarvan de vorm grondig verschilt te brengen naar de museumvleu- aan de zaal waarin de Wolferswinkel van de oorspronkelijke locatie, werd gel die aan het begin van de 20ste zou worden ondergebracht. Het gaat

072 om de voormalige ‘Kantzaal’ die in - restauratie van de toegangsdeur: Wolfers dat in 1925 werd getoond 1999 gesloten werd voor het publiek vervanging van de houten deur- in het Belgisch paviljoen van Victor omwille van schade door waterin- panelen door glas (historische Horta op de Exposition Internationale sijpeling. Het gebouw waarin deze toestand van 1926); des Arts Décoratifs et Industriels zaal zich bevindt werd oorspron- - wijziging van de draairichting van modernes in Parijs. Hiervoor werd kelijk ontworpen door Gédéon de toegangsdeur – wat toeliet om een verlaagd plafond uit gipskar- Bordiau. Na zijn overlijden werden het sas van de Wolferswinkel te ton vervaardigd, met daarin een pla- de plannen herwerkt door Léopold integreren in de ruimte; fondverlichting bestaande uit een Piron. Het gebouw werd pas vol- - nazicht en bijstelling van het hang- achthoekige, gelaagde beglazing, ledig voltooid in 1929. Het oudste en sluitwerk van het schrijnwerk waarvan de onderste in opaalglas, beeldmateriaal van de zaal dateert van deuren en ramen; gevat in een dun metalen kader met uit 1926. De inrichting was van meet - vervanging van de enkele begla- bronzen afwerking. af aan sober en de zaal had drie zing van de vensters die uitge- bronnen van natuurlijke verlich- ven op de ‘kloostertuin’ door een ting: drie grote vensters die uitge- performantere en zonwerende DE HERSTELLING EN ven op de zogenaamde kloostertuin, gelaagde beglazing; OPSTELLING VAN HET een beglaasde toegangsdeur en - vernieuwing van de elektriciteits- WINKELINTERIEUR een groot centraal bovenlicht. In de leidingen, met zo weinig mogelijk jaren 1970 werd de zaal echter vol- ingeslepen tracés; Het basisprincipe was om zo ledig verduisterd. - bevestiging tegen het plafond getrouw mogelijk het interieur van van een spanningsrail aangeslo- de voormalige Wolferswinkel te Er werd beslist om de zaal maximaal ten op de technische installatie. reconstrueren16. Dat gebeurde op in haar oorspronkelijke staat te her- Plaatsing van een verlichting met basis van de enige historische foto stellen, naast de aanpassingen die led-armaturen. van het winkelinterieur, de fotore- noodzakelijk waren om het publiek portage van het KIK uit 1971 en de op een kwaliteitsvolle en duurzame Met het opnieuw beglazen van de gedetailleerde inventaris van het manier te ontvangen. Hiervoor wer- toegangsdeur en het verwijderen meubilair. In eerste instantie werd den de volgende werken uitgevoerd: van de verduistering van de vensters het meubilair ingepast in het grond- - herstel van het door vocht werden twee van de drie natuurlijke plan van het gebouw van Wolfers beschadigde pleisterwerk; lichtbronnen hersteld. Het herope- Frères. In tweede instantie werd de - reiniging van de marmeren plint; nen van het bovenlicht bleek niet oorspronkelijke opstelling ingepast - opschuren en oliën van het hou- mogelijk omdat de ruimte boven de in het grondplan van de museum- ten parket; metalen glaskap is ingenomen door zaal en herschikt waar nodig. Door - herschilderen van de volledige een ventilatiesysteem. Op termijn deze methodologie was het mogelijk zaal. Een stratigrafisch onder- wordt deze ingreep wel voorzien. zo dicht mogelijk bij de oorspronke- zoek uitgevoerd door het KIK in De zaal is langwerpig en heeft een lijke opstelling te blijven (afb.6a-d). mei 2016 bracht een grijsblauwe oppervlakte van 232 vierkante kleurstelling (donker voor de meter. Ze is gelijkvormig maar gro- De elementen van de Wolferswinkel opstanden, lichter voor de festoe- ter dan de oorspronkelijke winkel- bestaan uit vitrines, toonbanken, nen) en gebroken wit voor de ruimte. Dit schaalverschil maakt dat deuren en de balustrade van een metalen glaskap als oorspron- er tussen het opgestelde meubilair mezzanine. We onderscheiden twee kelijke afwerking aan het licht. voldoende circulatieruimte is voor types van vitrines: Er werd echter een kleurenpalet de museumbezoekers en mensen - hoge vitrines met een sokkel in gekozen dat overeenstemde met met een beperkte mobiliteit. mahoniehout, vaste en beweeg- de sfeer van de oorspronkelijke bare beglaasde delen en een

winkelruimte, met mauve voor afdekplaat met een kroonlijst in 2018 DECEMBER - NR029 de opstanden. De oorspronke- DE GIOCONDAKAMER mahoniehout; lijke kleur van de sierlijsten en de - lage vitrines of toonbanken, glaskap werd behouden; Naast de grote zaal met het win- met een beglaasde bovenkant - restauratie en reconstructie van kelinterieur werd, geïntegreerd in en panelen uit mahoniehout de beschadigde sierlijsten tussen de winkel, tevens een kleine ruimte aan de kant voor de klanten en muur en plafond door het maken ingericht voor de reconstructie van rolluiken aan de kant van de

van een identieke mal; het Gioconda ensemble van Philippe winkelbediening. BRUSSEL ERFGOED

073 Het winkel­interieur ‘Wolfers Frères’ van Victor Horta

Afb.6a Grondplan ‘art-deco zaal’ , opmeting 2014 (© Barbara Van der Wee Architects).

Originele vitrines opgesteld in art-decozaal Originele toonbank tentoongesteld in art-decozaal Originele vitrines bewaard in het kleine depot in art-decozaal Originele toonbank bewaard in het kleine depot in art-decozaal

Afb.6b Grondplan 1912 met de reconstructie van de winkelinrichting in het plan van Victor Horta. Op het plan maken we een onderscheid tussen de meubelen die opgesteld staan in de art-deco zaal en diegene die gestockeerd zijn in de museumdepots. (© Barbara Van der Wee Architects).

Originele vitrines opgesteld in art-decozaal Originele toonbank tentoongesteld in art-decozaal Originele vitrines bewaard in het kleine depot in art-decozaal Originele toonbank bewaard in het kleine depot in art-decozaal Originele vitrines bewaard in het Afb.6c kelderdepot Grondplan van de originele inrichting ingetekend op het plan van de voormalige Originele toonbank bewaard in het ‘Kantzaal’. Omdat de afmetingen van beide zalen niet volledig overeenkomen was een kelderdepot gedeeltelijke herziening van de opstelling van het meubilair noodzakelijk (© Barbara Originele vitrines, deel uitmakend Van der Wee Architects) van het gevelschrijnwerk, ter plaatse bewaard (Arenbergstraat nr. 10-13) Hypothetische reconstructie van elementen die afgebroken of gestockeerd zijn in het kelderdepot

Afb.6d Schetsontwerp 2015. Het grondplan van het interieur wordt gespiegeld en sommige toonbanken worden verplaatst om de doorgangen naar de verschillende zalen te vrijwaren (© Barbara Van der Wee Architects). Originele vitrines opgesteld in art-decozaal Originele toonbank tentoongesteld in art-decozaal Originele vitrines bewaard in het kleine depot in art-decozaal Originele toonbank bewaard in het kleine depot in art-decozaal Originele vitrines bewaard in het kelderdepot Originele toonbank bewaard in het kelderdepot Kunstwerken gelinkt aan de Wolferswinkel Nieuwe constructie

074 Afb.7 De meubelen werden vanuit de verschillende plaatsen samengebracht in de museumzaal die aansluit op de voormalige ‘Kantzaal’. Deze grote en mooi verlichte ruimte werd het atelier van het restauratieteam Denys / IPARC waar het onderzoek en de uitvoering gedurende de hele werfperiode zou plaatsvinden (© KMKG).

Een deel hiervan was afkomstig van delen en het aanvullen van lacunes worden op een getinte ondergrond. de bestaande opstelling en bevond werd enkel gebruikt gemaakt van Bij het polijsten werd een los schuur- zich over het algemeen in goede identieke materialen (afb.7). Bij het poeder gebruikt om de gewenste staat. De andere elementen werden vervangen van aangetaste elemen- glansgraad en effenheid te bereiken. jarenlang bewaard in de reserves ten in mahoniehout werd ener- Voor de vlakke afwerking werd puim- en waren deels of geheel gedemon- zijds gebruik gemaakt van het hout steenpoeder (een historisch, kleur- teerd. Hun staat was matig tot slecht afkomstig van andere originele ele- loos vulmiddel) gebruikt dat met een en er ontbraken elementen. menten uit de reserve die verder niet oplos- en bindmiddel (ethanol) in het meer bruikbaar waren. Anderzijds hout werd ingewreven. Voorafgaand aan de restauratie wer- werd sapelli, een rode tropische den per vitrine een diagnose- (graad mahoniehoutsoort van eerste kwa- De oorspronkelijke beglazing van

van conservering, mechanische wer- liteit gebruikt, waarbij rekening de vitrines bestaande uit geslepen 2018 DECEMBER - NR029 king, schadepatronen, ontbrekende werd gehouden met kenmerken als glas met afgeschuinde rand werd elementen,…) en opmetingsrapport kleur, nerf en tekening om een iden- ook maximaal bewaard en enkel en een restauratievoorstel opge- tiek uitzicht te bewaren. Alle hout gereinigd, zelfs de glasplaten van steld. Hierin werd absolute priori- was oorspronkelijk gepolitoerd. Alle de toonbanken die kleine scheur- teit gegeven aan het bewaren van gerestaureerde en nieuwe hou- tjes of slijtages vertoonden. Indien de oorspronkelijke elementen. Bij ten elementen moesten dus op een noodzakelijk werd ook hier gebruik

het vervangen van defecte onder- gelijkaardige manier gepolitoerd gemaakt van identiek glas ter ver- BRUSSEL ERFGOED

075 Het winkel­interieur ‘Wolfers Frères’ van Victor Horta

Afb.8 Afb.9 Het inkomsas heeft een tweevoudige functie: enerzijds functioneert het als De integratie van de guillotineramen van de wandkasten was een een echt sas, als buffer tussen twee ruimtes met een verschillend klimaat; delicate onderneming. Het originele mechanisme kon volledig anderzijds verwijst het met de integratie van de twee originele inkomdeuren worden gerecupereerd. De wanden van de museumzaal kregen naar het oorspronkelijk concept van de twee onderscheiden winkels hier al hun nieuwe kleur, geïnspireerd op de oorspronkelijke (© KMKG). zijdebekleding van de winkel (© Barbara Van der Wee Architects).

vanging. De niet-originele verlich- quasi onbereikbare plaatsen waren Van het oorspronkelijke winkelin- ting die in de plafonds van de vitrines overgebleven. De achterwanden van terieur is ook de mezzanine met was ingewerkt werd gedemonteerd. de vitrines hadden een spiegelwand of haar metalen borstwering met Het bestaande kader werd gerestau- waren bespannen met textiel gemon- houten handgreep bewaard. Deze reerd en voorzien van een gelaagde teerd op houten panelen. Conform het was jarenlang opgeslagen in de beglazing van opaal glas die in de oorspronkelijke concept werden de reserves. Voor de nieuwe opstel- centrale vitrine het licht van de zaal- later toegevoegde spiegels wegge- ling werd een deel hiervan herop- spots doorlaat. In wandvitrines werd nomen en alle achterwanden bekleed gebouwd boven een vitrinegeheel, een led-verlichting voorzien die het met hetzelfde fluweel als de bodem- zoals oorspronkelijk. Het vitrine- aspect van de originele verlichting platen van de vitrines. geheel is een nieuwe constructie benadert. opgebouwd uit bestaande elemen- Alle hang- en sluitwerk werd nage- ten. De mezzanine is niet toegan- Sommige vitrines hadden oorspron- keken, gereinigd, ontdaan van kelijk voor bezoekers, enkel voor kelijk een bodembedekking van flu- roest en oxidatie en hersteld om onderhoudswerken, en moet der- weel gespannen over een houten het gebruik ervan te optimalise- halve stabiel genoeg zijn. Hiervoor plank. Dit was in de loop der jaren ren. Er werd hierbij gewerkt met werd een verankering voorzien. In vervangen door een ander textiel. De producten die de patine niet aan- de originele opstelling stonden ook restauratie voorzag in een nieuwe tasten. Ontbrekend beslag werd wandvitrines op de mezzanine. Er bekleding met kortharig, niet glan- zoveel mogelijk vervangen door werd besloten om die niet terug te zend fluweel. Deze keuze werd recuperatie- of nieuwe elementen plaatsen omdat dit het uitzicht van gemaakt op basis van restanten van in dezelfde metalen en met dezelfde de museumzaal zou verstoren. de originele stof die op verschillende bevestigingsmiddelen.

076 Centrale betrachting van de reïn- 3. Victor Horta. Mémoires. Texte établi, The “Wolfers Frères” shop annoté et introduit par Cécile Dulière, tegratie van de Wolferswinkel in Brussel, Ministerie van de Franse interior designed by Victor een museumzaal was de bezoeker Gemeenschap van België, p. 120. Horta in the Art & History de impressie te geven dat hij een 4. Idem, pp. 121-122 & p. 120: “drie Museum. Restoration and uiterst luxueuze zaak anno 1912 bin- hoofden onder eenzelfde muts […] reconstruction met ‘allen begaafd’ als devies”. nenstapt. Daarom werden de oor- spronkelijke toegangsdeuren inge- 5. Idem, p. 123: “de rijkdom van de Victor Horta designed and materiaalkeuze overeenstemde werkt in een nieuw ontworpen sas met de vereisten van de furnished a number of retail dat noodzakelijk is voor de klimaat- luxekoopwaar ”. properties during his career. À controle (afb.8). Conform deze optie 6. « Inauguration de la Maison L’Innovation (1901-1903) on the Rue werd ook de oorspronkelijke kleur Wolfers frères », in L’Indépendance Neuve/Nieuwstraat in Belge, 5 november 1912. van de wanden van de museumzaal is without a doubt the best-known gewijzigd. Bij de restauratie van het 7. Hommage de la Maison example of this type of work. Of Wolfers Frères à l’occasion du zaaltje op de tussenverdieping in het 75eanniversaire de sa fondation 1850- all the shop installations Horta Wolfersgebouw in 2000 werd ach- 1925, Brussel, [Wolfers Frères], designed only one has survived ter een wand een fragment van de 1925, s.p. to date, and it is no longer in its oorspronkelijke zijdebekleding ont- 8. KBC, Historisch archief, original location. The extremely dossier Wolfers: verslag van de 17 dekt . Vermits dezelfde wandbekle- vergadering van de Raad van luxurious interior of the Wolfers ding ook gebruikt werd in de winkel, Beheer, 26 juni 1952. Frères shop, owned by a family heeft dit fragment als basis gediend 9. Museum Kunst & Geschiedenis, of jewellers, silversmiths and voor de kleurstelling van de wanden Centraal Archief, dossier 4046. goldsmiths, was inaugurated in Mobilier et Vitrines Horta: brief (afb.9). 1912. It was dismantled in 1973 van het Sociaal Fonds van de Kredietbank aan de Bestendige and transferred to the Royal De luchters zijn authentieke deputatie van de Provincie Brabant, Museums of Art and History, 5 januari 1977. Belgische art-nouveaumodellen where it was only partially en dateren van omstreeks 1907. Zij 10. Archief VRT, Overval op de reconstructed. In 2017, the Brusselse juwelierszaak Wolfers, 29 horen niet bij het oorspronkelijke januari 1965. interior was restored and rebuilt winkelinterieur maar werden aan- 11. BOUILHET, T., & LANEL, L., as faithfully and completely as gekocht voor de reïntegratie van de L’orfèvrerie contemporaine en possible, as part of an operation winkel omdat lichtarmaturen een Europe et en Amérique, Parijs, 1954, to rearrange the museum s.p. belangrijk element waren in his- collections. The intention is to torische winkelinterieurs. Om die- 12. KBC, Historisch archief, dossier give visitors the impression that Wolfers: brief van de afgevaardigd zelfde redenen werden ook andere bestuurder van het Hortamuseum they are walking into a luxury lichtelementen uit de collectie aan Prins Albert van België, s.d. shop in the year 1912. This article geïntegreerd. [einde februari - begin maart 1973] examines both the history of the 13. KBC, Historisch archief, dossier shop as well as the technical Wolfers: brief van K. Wouters aan De Wolferswinkel biedt niet alleen T. van de Werve de Vosselaer, 21 aspects of the recent restoration een uniek kader voor het tentoon- februari 1973. campaign and the new layout of stellen van de Wolferscollectie van 14. KBC, Historisch archief, dossier the shop interior. de Koninklijke Musea voor Kunst Wolfers: persbericht. Behoud Horta-Kunstpatrimonium/vroeger en Geschiedenis, maar ook voor de huis Wolfers, 9 augustus 1973. internationale verzameling toege- 15. Stedenbouwkundige vergunning paste kunsten uit de art-nouveau- 04/PFU/613183, afgeleverd op 24 en art-decoperiode. april 2017. 16. VAN DER WEE, B.,

Architectuurdossier, Technische 2018 DECEMBER - NR029 voorschriften, 2017.

17. AMALFIN S.A., NOTEN Herinrichtingsproject. van het geheel aan de Arenberg-, Berg- 1. Sinds 2018 Museum Kunst & en Beenhouwersstraat straat te Geschiedenis. Brussel. Erfgoeddossier, Archi 2000 bvba, 13 juni, 2000, p. 2 (het 2. Museum Kunst & Geschiedenis, eresalon). Collecties 20ste eeuw, inv. M. 49. ERFGOED BRUSSEL ERFGOED

077 COLOFON

REDACTIECOMITÉ VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Stéphane Demeter, Paula Dumont, Bety Waknine, directeur-generaal, Pascale Ingelaere, Murielle Lesecque, urban.brussels (Gewestelijke Griet Meyfroots, Cecilia Paredes Overheidsdienst Brussel en Brigitte Vander Brugghen Stedenbouw en Erfgoed) Kunstberg 10-13, Brussel EINDREDACTIE NEDERLANDS Paula Dumont en Griet Meyfroots De artikelen zijn gepubliceerd EINDREDACTIE FRANS onder de verantwoordelijkheid Stéphane Demeter van de auteurs. Alle rechten voor het reproduceren, vertalen of REDACTIESECRETARIAAT herwerken zijn voorbehouden. Murielle Lesecque CONTACT COORDINATIE ICONOGRAFIE Directie Cultureel Erfgoed Cecilia Paredes Kunstberg 10-13, 1000 Brussel www.erfgoed.brussels COORDINATIE DOSSIER [email protected] Paula Dumont en Pascale Ingelaere HERKOMST VAN DE FOTO’S AUTEURS/ REDACTIONELE Mochten er ondanks onze inspanningen MEDEWERKING om alle reproductierechten te betalen Werner Adriaenssens, Manuela Core, toch nog gerechtigden zijn die niet Lise Cuykens, Emmanuelle de Sart, gecontacteerd werden, dan worden Paula Dumont, Vincent Heymans, zij verzocht zich kenbaar te maken bij Isabelle Leroy, Griet Meyfroots, de Directie Cultureel Erfgoed van het Christophe Mouzelard, Constantin Brussels Hoofdstedelijk Gewest Pion, Coralie Smets, Christian Spapens, Guido Stegen, Anne Van Loo, LIJST MET AFKORTINGEN Ann Verdonck, Tom Verhofstadt AAM Archives d’Architecture Moderne AML Archief en Museum van VERTALING de Franstalige literatuur Gitracom, Hilde Pauwels, Erik Tack, CIDEP Centre d’information, de Ubiqus NV/SA documentation et d’étude du patrimoine NALEZING ENSAV École nationale Koenraad Raeymaekers, Harry supérieure des arts visuels Lelièvre, Wim Kenis, Coralie GAE/DS Gemeentearchief Smets, Tom Verhofstadt en de Elsene/Dienst Stedenbouw leden van het redactiecomité GAV/DS Gemeentearchief Vorst/Dienst Stedenbouw VORMGEVING KIK-IRPA – Koninklijk Instituut voor Polygraph’ het Kunstpatrimonium / Institut royal du Patrimoine artistique ONTWERPER MAQUETTE KMKG Koninklijk Musea voor The Crew communication nv Kunst en Geschiedenis DRUK RBC-BHG Région Bruxelles Capitale, IPM printing Brussels Hoofdstedelijk Gewest RIBA Royal Institute of British Architects VERSPREIDING EN SAB – Stadsarchief Brussel ABONNEMENTENBEHEER Cindy De Brandt, ISSN Brigitte Vander Brugghen 2034-5771 [email protected] WETTELIJK DEPOT BEDANKINGEN D/2019/6860/007 Sait Kôse, Francis Metzger, Marie-Françoise Plissart, Cette revue paraît également Augustin Siaens, Familie Speidel, en Français sous le titre Philippe et Marinette Terseleer Bruxelles Patrimoines. Erfgoed Brussel Reeds verschenen

001 - November 2011 009 - December 2013 018 - April 2016 Terug naar school Parken en tuinen De Gemeentehuizen

002 - Juni 2012 010 - April 2014 019-020 - September 2016 De Hallepoort Jean-Baptiste Dewin Stijlen gerecycleerd

003-004 - September 2012 011-012- September 2014 021 - December 2016 De kunst van het bouwen Geschiedenis en herinnering Victor Besme

005 - December 2012 013- December 2014 022 - April 2017 Hôtel Dewez Cultusgebouwen

Extra nummer 2013 014- April 2015 023-024 - September 2017 Het erfgoed schrijft onze geschiedenis Zoniënwoud Natuur in de stad 015-016 - September 2015 006-007 - September 2013 Ateliers, fabrieken en kantoren 025 - December 2017 Brussel, m’as-tu vu ? Conservatie op de steigers 017 - December 2015 008 - November 2013 Stadsarcheologie Industriële architectuur

Laatste nummers

026-027 - April 2018 028 - September 2018 Extra nummer - 2018 Kunstenaarsateliers Het Erfgoed, dat zijn wij! De restauratie van een uitzonderlijk decor

10 €

ISBN 978-2-87584-176-6