Archive of SID

Religious Studies Vol. 7, No. 14, March 2020

Teppe Zagheh’s Anthropomorphic Figurines and Openness of Animist Worlds

* Vahid Askarpur1

(Received: 2019-08-16; Accepted: 2019-11-11) Abstract Located 60 kilometers to the south of Qazvin, Teppe Zaghe is a low area of 15-hectre breadth which has been explored during14 archeological seasons. This article is allocated to a significant set of finds on the site: anthropomorphic boot figurines. The reason for conducting this study was to test an atomistic, meticulous and objective study of a type of anthropomorphic figurines in Teppe Zagheh in relation to archeological intra-site contexts, so we can reveal the ontological meaning of the presence of boot figurines from within the contextualist study. This research merely focuses on statuettes known as boot figurines, describing them in a classified manner according to variables of size, exhibition of organs, the context of the find, sex organs, adornments, fractures and special features. The three main contexts on the site in relation to the figurines are: the totality of the location of Teppe Zagheh, the engraved monument, and the archeological guess k. To explore the meaning of the figurines within an archeological framework they were placed in the contexts of “the animist world”, “life cycle”, and “ecological relations”. The result of the research is that the anthropomorphic boot figurines in the context of the location of Teppe Zagheh in the fifth/sixth millennium BCE provided room for thinking the unthinkable.

Keywords: boot figurines, animist world, Teppe Zagheh, archeology of religion.

* Associate Professor, Department of Archeology and Archaeography, Islamic Art University, Tabriz, [email protected]. www.SID.ir Archive of SID

ژپوهشاهی ادیانی سال هفتم، شماره چهاردهم، پاییز و زمستان 8931، ص861ـ838

پیکرکهای انسانریخت زاغه و گشودگی جهانهای آنیمی1

* وحید عسکرپور

]تاریخ دریافت: 11/60/2311؛ تاریخ پذیرش: 2311/61/16[

چکیده ت ه زاغه، واقع در شصت کیلومتری جنوب قزوین، محوطهای کمارتفاع با 20 هکتار وسعت اسات که در 20 فصا کاوش شاده است. این مقا ه به مجموعهای مهم از یافتههای این محوطاه اتتصااااص دارد که عبارتاند از: »پیکر های انساااانرییت چکمهای«. آننه نگارش این مقا ه را موجب شااده به آزمون گذاشااتن معا عهای جزل نگرانه، دقید و عین درباره گونهای از پیکر های انسااانرییت زاغه در نساابت با بافتهای باسااتانشااناتت درونمحوطهای اسات تا بتوانیم معنای هسات شاناتت حضور پیکر های چکمهای را از بعن همین معا عه بافتگرایانه نمایان کنیم. در این پژوهش صارف ًا بر پیکر های معروف به »چکمهای« تمرکز شاااده و آنها نیز بر اسااااس متغیرهای اندازه، نمایش اندامها، بافت کشااار، اندامهای جنسااا ، تزیینات، شاااکساااتگ ها و ویژگ های تاص به شاااکل طبقهبندیشاده توصایر شدهاند. سه بافت اصل این محوطه نیز در نسبت با پیکر های موضاوع معا عه عبارتاند از: کلیّت اساتقرار زاغه، بنای منقوش و گمانه باستانشناتت K. برای معناکاوی پیکر های موضاااوع معا عه در چارچوب باساااتانشاااناتت ، آنها درون زمینههای »جهان آنیم «، »چرته زندگ « و »نسبتهای بومشناتت « جای داده شدهاند. حااصااا پژوهش آنکاه، پیکر های انساااانرییت چکمهای، در بافت اساااتقرار هزاره شااشاام/پنجم زاغه، با اسااتفاده از همان قابلیتهای ما ّدی تویش، عرصااهای را برای اندیشیدن به امر نااندیشیدن فراهم کردهاند.

کلیدواژهها: پیکر های چکمهای، جهان آنیم ، زاغه، باستانشناس دین.

www.SID.ir * استا یاخ گروه باستانه،اس و باستانس،ج ن ادشگاه ه،ر اسمم تاریون تاریون ایران [email protected] Archive of SID پیکرکهای انسانریخت زاغه و گشودگی جهانهای آنیمی / 111

درآمد محوطیه زاغیه یک از اسیییتقراخهای پیش از تاخی هیییت قووی واقع خ فمت مراوی ایران اسیت. ای م،طقه خ ن،ون خهیته اوه الارز واقع است. از یک سو به ام،ه آن خهیته اوه و از یگر سو به هتهای پست اخل فمت ایران امتدا م یابد. تمام اسیتقراخ خ ای محوطه حدو یک هواخه بو ه و ب،ا بر واپسی دتایج ادتشاخیافتهن به وخه »ادتقال مش و سییی،گ« تعلق اخ )Fazeli & et al., 2005(. تا پیش از ای،که پژوهشهای ندید خ ای م،طقه ادجام هیو ن زاغه قدیم تری اسیتقراخ آن محسون م هدن اما پش از هی،اسیای و ااوش محوطه های اون »ااخب،ه« و »ابراهیمآبا « )فاضالی نشلی و دیگران، 4981 الف و 4981 ب( هواهدی از وخان ات تر از آن دیو پیدا هد. تپیه زاغیهن واقع خ 56 ایلومتری ن،ون قووی ن محوطیه ای اماختفیاش با 95 هکتاخ وسیعت اسیت اه خ 94 فصین ااوش هده است. دتایج تاخیخ گذاخی ارب 94 االیارهن اسیتقراخ خ آن خا میان 5936 پ.م. تا 4246 پ.م. دشان م هد )فاضلی نشلی، 4984: 91(. ب،ابرای ن خوستای زاغه خ اواخر هواخه هشم پیش از میم خ هت حاصنخیو ب،ا دتا ه هیید اه دوع محیط دیمهن،گل با خختان مت،وشن م،ابع آن و زمی های حاصیینخیو بر آن حاام بو )مالصالحی و دیگران، 4984: 99(. ای مقاله به مجموعهای متم از یافتههای ای محوطه اختصیییاص اخ اه عااختادد از: »پیکرکهیای ادسیییان خی یت اکمیه ای«. ابتدا عوتاهلل دگتاان مجموعه پیکرکهای مکشوف از ای محوطه خا خ قالب مقالهای م،تشر ار )9134(؛ هرا،د اثر وی صرفاد به معرف و گودههی،اسی ای مصی،وعات گِل اواک اختصاص اهتن با ای حال درام طاقیه ب،دی م،اعث از آن خا هم ،ان م توان ما،ای خسیییت برای پژوهشهای یگر خ درر آوخ . وی خ آن مقییالییه یک از ادواش پیکرکهییای ادسیییانخی ییت خا ذییین ع،وان »اکمییهای« طاقییهب،ییدی ار ه اسیییت. از لحییاظ فرمهییی،ییاخت م توان ای گروه از ادسییییان خیی ییت هییای گیِل خا تطوّخیییافتییه و بییه مروخ زمییان مسیییاییّک هییییده )اسیتیلیوه( ادسان خی تهای دشسته و زدادهای ادست اه دموده معروف از آن به »ودو سیران « هتره است )Braidwood, 1961(. تمراو اصل ای مقالهن پژوهش بافتگرایاده و www.SID.ir Archive of SID 111 / پژوهشهای ادیانی، سال هفتم، شماره چهاردهم

مع،اااواده خ بان همی گودههای پیکرا صییرفاد خ محدو ه محوطه زاغه اسییت. ای پژوهش از م،رری بومهیی،اخت صییوخت م گیر . مرا از مع،اااوی خ ای،جا پر اخت به ن،اههای دما ی و ساختاخهای زباد یا استعاخههای ذه، دیست. مع،اااوی مص،وعاتن خصییلتهای خاص خو خا اخ اه بسیییاخ متفاوت اسییت با مع،اااوی واژگانن و خلط ای و با یکدیگر ممک اسیت گمراه ا،،ده باهید )برای بحث مفصیین خ ای بان دک.: Hodder, 2012; Malafouris, 2013(. از ای خو تمراو اصیییل خ ای مقییالییه بر نییایگییاه ا،شوخادهای است اه پیکرکهای اکمهای م توادست،د خ بط زددگ خوزمره ساا،ان ای خوسیتا اهیته باه،د؛ امری اه خ عمن فعال تحقق م یابدن ده خون ذه، م،ووی و بریده از نتان. خ ای مقیالیه هین گودیه ا عیای نتان هیییمول خ بان مع،ا یا ااخار پیکرکهای موضیییوش مطیالعیه مطر دم هیییو . از تعابیری دریر »االهه ما خ« دیو اه بیش از همه مفاهیم فاقد مصا یق خوه و آزمونپذیردد پرهیو خواهد هد. پرسش محوخی متم خ ای مقاله ای اسیت: ادام دسیات های ادسیاد ن بوم ه،اخت ن ما ّی و مع،اه،اخت مونب دمایاد هسیت و ایسییت هیی،اخت پیکرکهای ادسییانخی ت و اکمهای زاغه خ اواخر هواخه پ،جم و اواین هواخه اتاخم پیش از میم هیده اسیت فرض اصیل آن اسیت اه ای پیکرکها خ اصین م توادست،د ابواخها و مص،وعات برای اددیشه محسون هودد اه خ هیییاکه بومهییی،اخت نتان زددگ سیییاا،ان زاغهن امکان اددیشییییدن و خیالوخزی ساحتهای خا خ زمی،ههای آیی، فراهم ا،،د اه به هیوهای یگر تحققپذیر داو .

روش و دادهها الف. چارچوب نظری و روش پیکرکها محصییول گودهای ف وخزی ادسییاد هسییت،د؛ هرا،د خ ا،اخ مقداخی گِن وخز ا ههدهن ستهان اشم و ذه او برای ساخت آدتا ااف است. آدتا زاییده گیرایش )engagement( فعاالده هیی سییازدده با ما ّه و محیط زیسییت پیرامود خو هسییت،د.2 وقت ف وخز خ وضعیت خگیری مستقیم با هیئ باهد اه خ حال ساخت آن استن خ www.SID.ir Archive of SID پیکرکهای انسانریخت زاغه و گشودگی جهانهای آنیمی / 111

واقع خ مراو اختااط قراخ اخ اه همه ونو خمقادهاش خا با موا و محیط ادسییاد و غیرادساد پیرامودش خگیر م ا،د. پیکرک گودیه ای » سیییتسیییاخته« اسیییت. ااخبر آن به ع،وان ب شییی از هویت هسییت هیی،اخت اش معلول مصیی،وشبو ن آن اسییت. باسییتانهیی،اسیی دو و خوددگرا اه مصیی،وعات ادسیییاد خا ابواخهای برای بقای او خ درر م گیرددن پیکرک خا ب شییی از ابواخهای ایدئولوژیک خ عرصیه ی و آیی ی، محسون م ا،،د )Binford, 1962(. اما خ ای خویکر ن خو مفتوم »ابواخ« بیه امری ف، ت،وّل م ییابید و از حیطیه انتماع و فره،گ ادسیان ها ندا م هو . به هکل یگر هم م توان به ابواخ دگاه ار . اگر پیکرک ابواخ باهیید پش باید میادج گر اختااف هیی به ااخبرددهاش با ایو یا ایوهای یگر باهیید. هم ،ی ن باید بتوادد عرصییههای خا به خوی هیی بگشییاید اه تا پیش از ای مسیتوخ بو ه ادد. از همی خو ابواخها و به طوخ ال ف وخزین خصییلت بومه،اخت اخ ن زیرا خ دسیات ها خیشیه گرفته اسیت؛ حال ای دسات ها م تواد،د میان ادسان با ادسان یا ادسییان با غیرادسییان برقراخ هییودد. ب،ابرای ن اگر خ ای مقاله از خصییلت ابواخی پیکرک س به میان م آید م،روخ همی خصلت میادج گراده آن است. ادسیان ه،اس مدخن اهیای ماد،د پیکرکها خا ابواخهای م ادد اه افکاخن اددیشهها و دیتهای ادسیییانها از طریق آدتا »بازدمای « م هیییو . بازدمای ها وسییییلههای دقلیهای محسییون م هییودد اه ادسییانها از طریق آدتا آگاه ها و صییوختهای ذه، خو خا به یگران م،تقن م ا،،د. از ای خو از درر ادسیان هی،اسان انتماع )ماندد دورکهایم، 4314( و ادسییانهیی،اسییان فره،گ )ماندد کالکهون و کروبر، 4344(ن بازدمو های ذه، واقعیتهای بیرود هست،د اه به آن »فره،گ« م گوییم. پژوهشهای و ه ن یک خ ادسانه،اس و یگری خ خوانه،اس ن باعث تضعیف مفتوم »بازدمو « هید. پیر بوخ یو ) Bourdieu, 1984( با تکیه بر فضیای واقع خگیری ادسان ها خ ه،گیام ادجام ا ن ااخهای خوزمره »عا تواخه« )Habitus( خا نایگوی »بازدمو « ار و به نای آدکه درام قوادی و معاد خا به گوههای از ذه تاعید ا،د خ بستر »پرااسیش« و ا،ش همراه با »دگرش« نای ا . گیاسیییون هم اه ب،یانگذاخ »خوانهییی،اسییی بومهییی،اخت « بو www.SID.ir Archive of SID 111 / پژوهشهای ادیانی، سال هفتم، شماره چهاردهم

)Gibson, 1979( ذه خا از مراویت خاخج ار و آن خا ع،صری خ میان یگر ع،اصر اددامواخه »معدخِک« ادسییان نای ا . به درر اون ذه ادااخ ذخیره بازدمو ها دیسییتن بلکه خ ا،اخ یگر حوا ن خ نریان تجربه مسیییتقیم و خگیری عمل با نتانن به اشیییف و هییی،اسیییای آن م پر از . ادشی اه از ای خاه قسمت معدخِک م هو به هیوه خگیری ا،ود او با محیط و نتان پیرامودش بسییتگ اخ و م ت به همان خگیری و فعالیت اسییت. ب،ابرای ن ذه ده خ سیییر نیای اخ و دیه خ نتان بیرود ن اه نای آن خ فضیییای خگیری فعّال و ا خاا اددامواخه و محیط است )نک.: Malafouris, 2013(. ای،گولد با مطالعه دقاهیی ها و حکاا های و قایله »ای،وئیت« و »یوپ ایک« اسییترالیا ا،ی استدالل م ا،د: دقاهی ها و حکاا های آدتا بازدمو ی دیست،د. مر م خ ه،گام ایجا آدتا خ پ بازسیازی نتان ما ّی هی،اخته هده خو دیست،د. هدف آدتا از ایجا ای دقوش بازدمای واقعیت دیسیتن بلکه آهیکاخار ن آن است؛ گوده ای دقبز ن به عمق ایوها برای ستیاب به الیههای پ،تانتر ادش و آگاه . مع،ا خا خ ای مرحله باید نست )Ingold, 2000: 130(.

خیالوخزی هم گودهای ا،ش اسیت و از ای خو دیتم،د. ای فعالیت خون اهی اص نای اخ . به تعایر ای،گولد: م خ خییال خو خون نتیاد مجیازی آا،یده از پدیده های خیال متعلق به خو زددگ م ا،م. صیوخت و هکن ای پدیده های خیال دیو خون نریان فعالیتهای خییال قراخ اخدد. هم ،ی ن میان ت یّمت و ا،ش های ادسیییانها خابطهای پی یده و وسویه برقراخ است. اگر قراخ به صوختب ش ما ّه خام به وسیله پدیدههای خیال اسییت ا،ی دیسییت اه آن ما ّه پذیرای صییوخت هییو ا ه از پیش خ ذه ونو اهیتهن بلکه صوخت خیال و ما ّه خ نریان حرات وسویه و خو به پیش خو ن بر یکدیگر اثر م گذاخددن یکدیگر خا اصم م ا،،د و از دو صوخت م ب ش،د. عموه بر ای ن خیالوخزی فعالیت مونو ی اسییت اه ب هییک خ نتان واقع سییکودت اخ . هر میوان هم اه ه خ افکاخ خو غرقه باهد باز خ زمان و مکاد خاص www.SID.irوضعیت یافته و خ دتیجه خ بافت دسا گرفتاخ است )Ibid.: 417-418(. Archive of SID پیکرکهای انسانریخت زاغه و گشودگی جهانهای آنیمی / 119

پیکرک ن،اه ما ّی صیوخت خیال اسیت. از ای خو خصلت از پیش مونو خ ذه دداخ اه واخ ذه های یگران هییو و از طریق ادتقال ذه، از دسییل به دسییل یگر م،تقن گر )ایوی اه مفتوم »بازدمو « تداع م ا،د(. ای صیوخت از طریق هی ص مونو خ نتیان و خ نرییان حرات با ونو اامن او خون محیط پیرامود هیییکن م گیر و یگران دیو با تجربهار ن همان حراتها و دو یکهدن به همان وضعیتهای ط هدهن آن خا فرا م گیردد.

ب. بافتهای باستانشناختی موضوع مطالعه 1. روستای زاغه؛ ساا،ان خوستای زاغه خ خادههای اتاخگوش و ای،های و گاه دیو وطاقه م زیسییت،د )Malek- Shahmirzadi, 1977(. خون خادهها ت،وخهای پ ت و پو دان و خمرههای بوخ ادااخسازی موا غذای تعایه هده بو . معیشت آدتا بر امداخی نادوخان اهل و اشت غمت استواخ بو . با ای حال نادوخان وحش خا دیو هکاخ م ار دد. آدتا بدنهای خو خا عموماد به الیل نا وی با مترهها و آویوهای گِل ن س،گ و است واد م آخاسییت،د و ادواش م تلف ظروف سییفالی خا برای م،روخهای متفاوت تولید م ار دد. خ سییاخت زی،تآالت مسیی دیو تاحر اهییت،د. با تونه به هییواهد مونو از واحدهای خادگ به درر م خسید بیشیتر فعالیت های اقتصیا ی ساا،ان ای خوستا )هم ون تولید ابواخآالتن زخاعتن امداخین پشییمخیسیی و حت خادهسییازی( خ واحدهای خادوا گ صوخت م پذیرفته است. مر گان خوسییتای زاغه خ میادشییان بو دد؛ خ زیر اف خادههان اواهها و معابر اه بیش از همه به خک اسییاسییاد متفاوت آدتا از مر باز م گر . هییواهد اخرای مونو خوی است وانها دشان از ای اخ اه ای مر مان بدنهای خو خا دیو م،قوش م ار دد. خ ا،اخ انسیییا برخ از مر گانن ااالهای تدفی، اون ظروف سییی،گ مرمری ونو اهییت. ونو ای ظروف و قطعات اددک ابسیییدی خون گوخها اهبسییا دشییان ه،ده ونو خوابط گاهگاه با انتماعات ادساد یگر باهد.

www.SID.ir Archive of SID 111 / پژوهشهای ادیانی، سال هفتم، شماره چهاردهم

2. بنای منقوش؛ یک از نالبتونهتری اشییفیات محوطه باسییتاد زاغه به »ب،ای م،قوش« هیییتره اسیییت )Negahban, 1979(. ای ب،ا سیییاختاخی اتاخگوش و بوخ با پشییتیاانهای بیرود و خود اسییت. خگاههای مونو خ قسییمت ادتتای یواخها به اتاق دعناسییا هییکن هدایت م هییودد اه اتاق الحاق خا فرا گرفته اسییت. ای اتاق الحاق خ میاده یواخ ن،وب قراخ اخ . ای تاالخ بوخ و دعناسیییا هیییکن خبرگیردده تعدا ی سییکو اسییت اه وخ تا وخ یواخها سییاخته هییده ادد. خو یواخها دیو م،قوش است و با نمجمهها و ها های نادوخی تویی هده است. ابعا اخل ب،ا 99 خ 3 متر اسیت و با تونه به آثاخ به سیت آمده سیقف آن با ت،ه و ها و بر خختان به صوخت مسط ایجا هده بو . و خگاه به ای ب،ای م،قوش باز م هیو . اولی خگاه خ یواخ هییرق و خ گوهه ن،ون هرق ب،ا قراخ اخ . خگاه وم خ یواخ غرب و خ دو یک گوهه ن،ون غرب یافت هده است. ای خگاه بوخ تر از اول و عرض آن 35 سادت متر است. خون ب،ا از یک اتاق دعناسیا هکن بوخ و یک اتاق الحاق تشکین هده است. اف تاالخ پوهش گن فشر ه اخ اه ا،دی باخ تعمیر هده است. وخ تا وخ تاالخ خا 1 سکو خ اددازههای مت،وش به همراه یک ص،دوق فرا گرفته بو . خ میان دیمکت هماخه 9 و 9 ص،دوق خ ابعا 99/9 متر خ 13 سادت متر ونو اهت اه خ ه،گام ااوش محتوی قلوهسیی،گهای بوخ و هییا های بواوه بو . یک اناق بوخ خ مراو ب،ا و خ نلوی دیمکت هییماخه 9 قراخ اهییت. اناق اواک یگری دیو خ گوهه همال غرب ب،ان خ دو یک دیمکت هماخه 3 قراخ اهت. خ داحیه اطراف ای اناق مقداخ اشیمگیری است وان نادوخین خااستر و زغال پراا،ده بو ن خ حال اه به درر از اناق اول برای گرمار ن اسیتفا ه م هید. دقوش خوی یواخهای سر خدگ ای ب،ا و دواخ موازی و ددادهای سا ه به خدگ سیاه بو .1 3. گمانه باستتتانشتتناختی K؛ عموه بر ای ب،ای اشیییمگیرن یک از گمادههای الیهدگاخی ای محوطهن اه فاضییل دشییل مطالعه ار ه دیو متم اسییت. ای گماده خا K دامیدهادد. خ ای،جا اطمعات ندیدی خباخه فعالیتهای ااخگاه سیاا،ان زاغه به ست www.SID.ir Archive of SID پیکرکهای انسانریخت زاغه و گشودگی جهانهای آنیمی / 110

آمد. گماده K احتماالد ب ش دتای ن،ون خوسیتای زاغه خا تشییکین م هد. سراسر ای گماده و تمام الیههای آن فقط خبرگیردده سییازههای مربوف به اوخه اسییت. خ اخن ادااهیت های خااسیترن ا وات فراواد به سیت آمد اه به ساخت ابواخ مربوف م هو . تعدا اشییمگیری اهیییای گل از ای گماده به سییت آمده اه خ اختااف مسییتقیم یا غیرمسیییتقیم با اوخههای سیییفالگری بو هادد. ایوهای مثن پیکرکهای گِل ن وکهای دخخیس و یسکهای مدوخ سفال از میان ادااهتهای خااستر یافت هدهادد.

پ. توصیف طبقهبندیشده پیکرکهای انسانریخت زاغه پیکرکهیای ادسیییان خی یت محوطیه زاغه خا م توان به پ،ج گروه تقسییییم ار اه عااختادد از: پیکرک باخ اخن پیکرک ما خن دیمت،ه و هییادهن مسییاّک دشییسییتهن اکمهای )Negahban, 1984(. پیکرکهای اکمهای خ مجموعه پیکرکهای ادسانخی ت زاغه غلاه اخدد. ای،تا امتدا سی،ت پیکرک های دوسی،گ هیایه آد ه خ تپه سییران به ست آمده هسیت،د ) Braidwood, 1961(. با ای حال گودههای زاغه مساّک و ادتواع تردد. خ ای،جا بر ای گوده تمراو م هو . خ پژوهش ا،ود تمام پیکرکهای ادسانخی ت زاغه خ سه گروه مطالعه هییدهادد: 9. مجموعه دگتاان؛ 2. مجموعه موزه میسییسییه باسییتانهیی،اسیی ادشگاه تتران؛ 9. مجموعه ااوشهای 9936 )فاضلی نشلی، 4984(. 1. ان ازه؛ با ا،اخ هم قراخ ا ن پیکرکهای ادسیان خی ت ای سه گروه و اددازهگیری ابعا طولن عرض و اختفاش آدتان میادگی های پیش خو حاصییین هییید: میادگی طول: 2.5 سیییادت متر؛ میادگی عرض: 9.5 سیییادت متر؛ میادگی اختفاش: 2.5 سیییادت متر. اددازه ای پیکرکهییا از حییدو ی مشییی فراتر دم خو . ب،ییابرای ن م توان ونو ممکهییا و معیاخهای مشییی و تابع الگوی خاص خا برای سیییاخت ای مصییی،وعات مفروض ادست اه محن تونه سازددگادشان قراخ م گرفته است. 2. نمرای انر امها؛ خانع به اددامهای دمایان خوی پیکرکهان عموه بر »طر ال بدن به صییوخت دشییسییته« )اه حالت همه پیکرکهای ادسییانخی ت اکمهای اسییت(ن م توان به اددامهای اون »اپن«ن »گر ن«ن »پسیتان «ن »هکم برآمده« و »پاهای م روط « www.SID.ir Archive of SID 111 / پژوهشهای ادیانی، سال هفتم، شماره چهاردهم

اهیییاخه ار . خ مییان ادیدام های دمایانن متدیرهای »گر ن«ن »پاهای م روط «ن »هیییکم برآمده« و »اپن« بیش از یگران خوی ای پیکرکها قابن تشییی ی اسیییت. باید تونه اهیت اه هر یک از ای پیکرک ها ترایب متمایو ای ع،اصر خا بر خو اخدد و هین و پیکرا خ میوان و هیوه هم،شی، هان هایه به هم دیست،د. بدی ترتیب دمایش اددامهای ادساد خوی پیکرکهای ادسانخی ت زاغه بههدّت ادتواع و »ماتم« است و هینیک به طوخ قیق پیکر ادسان واقع )آد ه خ طایعت ونو اخ ( خا دمایش دم هد. 3. بتافتت های کشتتف؛ پیکرکهای خا اه دگتاان معرف م ا،د همگ از اطراف »ب،ای م،قوش« زاغه اشییف هییده ادد. او خ گواخش خو هفت مکان خا به ع،وان بافت اشیف آدتا دام م بر اه عااختادد از: 9. ب،اهای پشیتیاان یواخ هیمال ؛ 2. زاویه همال غرب ؛ 9. وخو ی غرب ؛ 4. سیییازه اوایک وخو ی غرب ؛ 5. قسیییمیت خاخن یواخ هیمال ؛ 5. اخن ب،ا؛ 3. یواخه غرب . بیشیتری پیکرک های ای گروه )29.9 خصد( از قسییمت خاخن یواخ هییمال ن میان دتشییتهای زبالهای به سییت آمدهادد. از میان ای هفت بافتن سیییه بافت به ناته غرب ب،ا تعلّق اخدد و خ مجموش هجده پیکرک از ای قسمت )اه خن وخو ی دیو خ آن قراخ اخ ( یافت هدهادد. به درر م خسد قسمتهای غرب و یواخ هیمال ب،ا با تونه به خفتاخهای اه خ خصوص پیکرک ها ادجام م هدهن اهمیت بسییاخ اهیته است. از یواخهای ن،وب و هرق ب،ا هین پیکرا گواخش دشده اسییت. هم ،ی ن فقط و پیکرک از اخن ب،ا به سییت آمده اسییت. ب،ابرای ن پیکرک ها اخن ب،ا دگه اخی دم هددد. خ ااوشهای سییال 9936 ای محوطهن دتشییت های درامم،د مربوف به وخخیوهای ااخگاه )ترادشیه K(ن ااوش هید. تمام پیکرک های ادسانخی ت حاصن از ای فصن به نو یک ن از اخن بافت »یک« آن به سیییت آمدهادد. بر اسیییا گواخش ااوشن بافت مذاوخ محتوی 16 خصید خااستر و 96 خصد گِن بو ه است. به نو بافتهای اه خ ای،جا به آدتا اهیاخه هد تاا،ون دشاده ای از ای مص،وعات خ بافتهای یگرن مثمد خون قاوخن گواخش دشده است.

www.SID.ir Archive of SID پیکرکهای انسانریخت زاغه و گشودگی جهانهای آنیمی / 111

4. جنستتیت و اندامهای جنستتی؛ ن،سیییت پیکرکها خ خنه د سییت بر اسییا دمایش آالت ن،سی و خ خنه وم با تونه به دمایاد اددام های قابن تشی ی است اه غیرمسییتقیم گویای دوش ن،ش باهیی،د. بیشییتر پیکرکهای ادسییانخی ت زاغه )حدو 31.5 خصیید(ن فاقد عمیم ن،سیی مشیی اسییت. به عااخت یگرن به هینیک از و ن،ش تعلق دداخدد. خ حال اه یگر پیکرکها خا با تونه به اددامهای اون »سییی،ه « و »هیییکم« برآمده م توان دمای،ده ن،ش زن ادسیییت. با ای حال دشیییادهای اه دمایادگر مر ادگ باهد خوی آدتا ه،اسای دشده است. 5. تزیینتات روی پیکر ها؛ خ مجموشن خوی حدو 46 خصییید پیکرکهای زاغه آثاخ تویی، یده م هیییو . ای آثاخ عااختادد از: 9. اثر داخ ؛ 2. حفرههای اواک؛ 9. خ یفهای دقطهای . با ای حال دواح مویّ ن ت،وّش و گوداگود اشمگیری اخدد. فقط خ اتاخ پیکرکن تمام سیط آن با ای آثاخ تویی هیده اسییت. تویی قسمت های میاد پیکرکهان بهویژه ب شهای »نلو«ی آدتان بیشیییتری فراواد خا خ مجموعه اخ )99.9 خصییید(ن خ حال اه تویی قسیییمتهای باالی و عموماد »گر ن« دیو خ خنه بعدی فراواد اسیت. هرا،د قسیمت های پایی، ن بهخصیوص دوک پاهان بعضاد آثاخی از تویی اخددن ای متدیر دسات به یگر متدیرها خ اقلیت است. 6. شتکستتگی های موجود روی پیکر ها؛ هکستگ های مونو خ ای پیکرکها دیو از الگوی خاص پیروی م ا،د. حدو 46 خصید هیکسیتگ ها به قسمت باالی پیکرکها مربوف م هییو اه محن احتمال اددامهای اون سییر و گر ن اسییت. حدو 46 خصیید از پیکرکها دیو خ هر و لاه باالی و پایی، هییکسییتگ اخ . قسییمتهای پایی، سییه پیکرک هییکسییته اسییت. ای هییکسییتگ ها به لین تکراخهییدن بر بیشییتر پیکرکهای مجموعهن با هیکسیتگ های اه به هیکل گاه گاه خ قسیمت های پشت یا ا،اخه آدتا مشاهده م هو ن تفاوت اخ . هم ،ی ن نالبتونه است اه 36 خصد پیکرکها از قسمت باال هکستهادد. 7. ویژگیهای خاص؛ پیکرکهای ادسییانخی ت زاغه )گوده اکمهای( ویژگ های خاص دیو اخدد. خوی اتاخ پیکرک آثاخ حراخت یدگ مشییاهده هییده اسییت. هم ،ی ن یک از ای www.SID.irدمودیه هیا پوهیییش قرمو اخرا اخ . یگر خصیییوصیییییت متم ایه همه Archive of SID 111 / پژوهشهای ادیانی، سال هفتم، شماره چهاردهم

ادسییانخی تهای زاغه اخدد محدنبو ن قسییمت زیری آدتا اسییت. ای ویژگ بدان نتت متم است اه ونو ش مادع از آن م هو اه بتوان پیکرکها خا برای مدت زماد طوالد خوی سطح صاف به صوخت ایستا ه دگه اهت.

ت. اصطالحات: جهان آنیمی، شمن و عالم روستای زاغه در عصر مس و سنگ 1. جهان آنیمی؛ ادسییانهیی،اسییان نامعههای پیشییادوهییتاخ خا به و گوده »آدیمگرا« و »توتمگرا« ب ش ار هادید ) Ingold, 2000(. خ مییان نیامعیه های آدیمگرا زددگ خ بط صییوخت و هییکن )فعرم( نای اخ و از آن سییراشییمه م گیر . از ای خو هر ایوی اه صوخت اخ زدده است و ده فقط زددهن اه زددگ ب ش هم م توادد باهد. دیروی اصل زددگ خ ایوی گرفتاخ و م،جمد دیسییتن بلکه بسییان با خها و یله اسییت و پایداخی زددگ دیو به گر ش داتمام آن وابسته است. »هیم « محصول دگرش آدیم به نتان است. متمتری خصوصیت او »سفر هم، « بیه نایگاه های تدییریافته آگاه و ممقات با سیییاا،ان نتانهای یگر برای گفتوگون مذااره یا دار با آدتا اسییت. خ نتان آدیم همواخه باید برای پا اهییت ثاات و درم انتماع با صیییوختهای یگر خ تعامل سیییازدده بو و به توافق خسیییید؛ خ غیر ای صیوختن نادداخانِ یگر یا اخواحشیان م تواد،د نامعه ادساد خا از هست ساقط ا،،د و ای دیو با دیروی اصل زددگ هماه،گ است. 2. عصتتر مس و ستتنگ، جهان آنیمی و روستتتای زاغه ؛ دوخمان یاف خانع به خوسیتاهای پیشیرفته و بوخ وخ ه مش و سی،گ م،طق ه لِوادتن د اگان مسلّط بر آدتا خا »هیییم « م ادید دیه »خیان « )Joffe & et al., 2001: 17(ن و بر همی ما،ا خ م الفت با باسیتان هی،اساد برم آید اه تحت تکثیر ادسانه،اسان دوتطوّخگرای اون اِخل )1978( و سییِرویش )1962( خوسییتاهای بوخ مش و سیی،گ هییرق دو یک خا از نمله درامهای خانسیاالخ ) chiefdom( تفسیر م ا،،د. او د اگان عصر مش و س،گ لِوادت ن،وب خا خ محوطههای اون قاسیول ) Ghassul( و بیرهوا )Beersheva( میادج گر نتانهای ما ّی و ماوخای م ادد )Joffe & et al., 2001: 17(. www.SID.ir Archive of SID پیکرکهای انسانریخت زاغه و گشودگی جهانهای آنیمی / 111

فرادک هول دیو نوامع خوسییتای هییت خوزسییتان خ وخان میاد و ندید مش و سیی،گ خا گودهای نوامع »هییم، « م ادد و سییاختاخ انتماع آدتا خا »ت صیی گرای غیرمتمراو« م دامد )هول، 4984: 401(.4 به درر اون ت صیی وخزی امکان سییتیاب به موایای انتماع خا ماد،د آسیییایش و تعامن انتماع به مر م م هد. از ای خون »اگر خ خوزسییتان ادگیوه اصییل گوداگود ت صیی ها بتاو تکثیرات م،ابع مت،وش و پدیدههای پیشبی، دشدد طایعت خ اشاوخزی بو ن خاهحن م،طق و خوه ]آند ... باالبر ن توان ادسیان ها خ فاش از وضعیت خو خ برابر دیروهای غیرقابن پیشبی، طایعت بو اه به طوخ دامطمئ ن دیازهای معیشت آدتا خا تکمی م ار ه است. ای مطلبن ظتوخ هم ها خا خ ادجام خدمات و اسییتقراخ ب،ای یا ماد ب اهییکوه و اسیییتواخ برای برگواخی آیی های مرتاط بیا آدتیا تونییه م ا،ید « )هماان( . به باوخ اون » خ ای درام خوابط انتماع تا حد زیا ی بر اسییا سییط خادوا گ ت،ریم هییده بو و دقشهای اون اتادت معموالد به سیاب اهت س ّ بیشتر تحصین م هد« )همان(. برزای دیو خ پژوهش یگرن بر ما،ای مداخک باستانه،اخت هر م هد اه بسیاخی از نوامع دوس،گ ن مش و س،گ و مفرغ هرق دو یک و میادهن هرا،د سلسلهمراتا و پی یدهن فاقد هر گوده تمراو سیاس بو دد .)Berezkin, 1994: 12( از آن ه،گام اه ادسیان ها یکنادشیی، اختیاخ ار دد و خ خوسیتاهای اواک ساا هیددد ت،ش و خقابت می ان فضیاهای خادگ و عموم به مش ص ه نوامع ادساد تادین هیید. آد ه خباخه هییکنگیری هییترها و د سییتی حکومتهای تاخی هییرق دو یک م توان گفت غلاه فضیای عموم بر فضای خادگ و خصوص است. با ای حالن گذخ از نوامع خادوا همحوخ به نوامع اه خ آدتا محوخیت با دتا های فراخادوا گ اسییتن ماد،د تمام تحوالت واقعهییده خ نوامع ادسییاد محصییول فرآی،دی خازمدت اسییت. خوسییتای هواخه هییشییم زاغهن انتماع میان خوسییتاهای د سییتی و درام های پی یده هیتری است. هت قووی با تونه به مداخک باستان ه،اخت مونو ن هرگو واخ مرحله هی تردشی، ن به آن هکن اه خ هواخه سوم پیش از میم خ م،اطق اون خوزستانن خّه سیی،د یا میانخو ان ن،وب به وقوش پیوسییت دشیید. با ای حالن محوطههای زاغهن ازبک www.SID.ir Archive of SID 111 / پژوهشهای ادیانی، سال هفتم، شماره چهاردهم

)مجمدزاده، 4984( و قارسیتان )فاضالی نشلی، 4984( هواهدی خان بهویژه خ زمی،ه فلوااخین خ اختیاخ م گذاخدد اه دشییان ه،ده هییرات سییاا،ان ای م،اطق خ خوابط فرام،طقهای اسیییت ایه آدتا خا با نوامع بوخ تر آن زمان )از نمله میانخو ان هیییمال و ن،وب و خوزستان( پیودد م ز . خوسیییتای زاغه مرحله آغازی پیودد میان هیییت قووی و یگر م،اطق برخوخ اخ از درامهای پی یده انتماع اسیت. ای خوسیتا دشیان ه،ده عاوخ از خوستادشی، آغازی 1 )فاضاالی نشاالی و دیگران، 4981 ب( به خوسییتادشییی، های قدیم تا ندید اسییت.6 ونو هییواهدی اون »ب،ای م،قوش« و حت »ترادشییه k« دشییان ه،ده ااخن تولید و آیی های نمع فشیییر ه خ آن اسیییت )ناک.: بااال( . بیا ای حیالن هین گوده هیییواهدی ما، بر سیلسیله مراتا اه خاص انتماعات خانسیاالخ ادسییته هییده )اون ب ش های ص،عت مجوان ب،اهای بهاصطم ا اخی و موا فره،گ مربوف به ا و ستدن تجاخت و مالکیّت( خ آن به سیت دیامده اسیت. هیواهد باستان ه،اخت مونو مای آن است اه خوستای زاغهن دابرابریهای انتماع خان سیییتام ا،اناه خ نوامع خانسیییاالخ ادتراخ م خو )نک.: علیزاده، 4989( تجربه دکر ه اسیت. اما تولیدات معیشت )اشاوخزی و امداخی( و غیرمعیشیت )سفال سازی و فلوااخی( گستر ه خ ای خوستا دیازم،د ونو دوع ادسجام انتماع میان دتا های خادوا گ اسییت. ای ادسییجام از طریق سییاز و ااخهای مدیریت غیرمتمراون هم ون »هییم،یسییم« و آیی های مرتاط با آن سییتیافت، اسییت. ای،که آیا انتماش خوسییتادشییی زاغه م توادسییته درام آدیم و هییم محوخ اهییته باهیید یا خیر )همانطوخ اه خباخه یگر درامهای خوسییتای مش و سیی،گ هییرق دو یک ا عا هییده( موضوع است اه خ دااله ای دوهتاخ و بر اسا هواهد باستانه،اخت و با محوخیت پیکرکهای ادسانخی ت بدان اهاخه م هو . 3. چرخه زندگی پیکر های انستتانریخت چکمهای؛ پیکرکهای ادسیییانخی ت زاغه از گِن وخز ا ههیده سیاخته هده است؛ ما ه خام اه بهستولت خ ستر است. ای پیکرکها خا با سیییت هیییکن م ا دد و گاه پوهیییش ارم خقیق بر سیییط آن م اشیددد. فرم آدتا فاقد پی یدگ است. گراه آدتا خا خ هر نای با اددا گِن م هد www.SID.ir Archive of SID پیکرکهای انسانریخت زاغه و گشودگی جهانهای آنیمی / 111

سیاختن ونو آمیو ه ااه خوی برخ دمودهها و حراخت یدگ و سوختگ برخ یگر دشیاده ای برای محدو یت مکانهای سیاخت آدتا است. ای مکان ها اهبسا محوطههای م صیوص سیاخت و پ ت و پو ظروف سفالی بو ه باهد. ای پیکرک ها خ هکنهای مت،وع ساخته هدهادد. پیکرا خ مجموعه معرف هده دگتاان ونو اخ اه ما خی خا خ حال اه فرزددی خا به آغوش اشیده است دشان م هد )Negahban, 1984(. بعض از پیکرکها دیو به هیکن متره های هطردج ساخته هدهادد؛ با ای حال بیشی،ه آدتا خ هکن و هماین »اکمه« است و موضوش محوخی مقاله پیش خو خا دیو هامن م هو . سییطو پیکرکهای اکمهای پش از سییاخت با اثر داخ ن حفرههای مدوّخ یا خ یف دقطهای های افق تویی م هییید. با ای حالن ای تویی،ات از الگوی خاصییی پیروی دم ار . فیاخغ از دییت م،دادهبو ن یا داو ن ت،وش مونو خ سیییطو تویی هیییده خوی پیکرکهیای اکمیه این همیه آدتا با یکدیگر تفاوت اخ و از گوده ای فر یت برخوخ اخ است. فتم ااخبر ای پیکرکها از یک سیییو بسییییاخ متم و از یگر سیییو بسییییاخ ماتم و هواخیان است. هر مص،وع خا م توان با تونه به موقعیتهای متفاوتن خ بافتهای م تلف و با مقاصید گوداگون به ااخ بر . بیشتر پیکرک های ادسانخی ت زاغه از اطراف ب،ای م،قوش یافت هییدهادد. ا،د دموده از آدتا هم خ پژوهشهای ندید از ترادشییههای K و L ه،اسای هدهادد. از ای خو ااخار و دقش انتماع آدتان ستام خ ای دوهتاخن خ اختااف با ای بافتهای باسیتان هی،اخت مطالعه م هو . ای موضوش خ ب ش پسی بهتفصین بیان خواهد هد. واپسیی مرحل ه زددگ هر مصی،وشن خروج آن از محیط زددگ ادسان ها است. خ ای مرحلهن ما ّه فره،گ از مع،ا تت و خها م هییو . پیکرکهای ادسییانخی ت زاغه خ ه،گام خروج از ارخه استفا ه به هکل دیتم،داده آسیب یده و وخخیو م هودد. آسیبپذیری ما ّه خام آدتان یع، گِنن بیادگر آن اسیت اه مدت زمان اسییتفا ه از آدتا ا،دان داو ه اسییت. هیکست پیکرک ها مونب از میان خفت اخزش آدتا و به تعایری استعاخین فراخسیدن زمان مرگشیان اسیت تا بدی وسییله از فضیای ا،ش های انتماع ساا،ان خوستای زاغه بیرون www.SID.ir Archive of SID 111 / پژوهشهای ادیانی، سال هفتم، شماره چهاردهم

خودد. خ دتایتن آخامگاه آدتا دیو دتشییتهای درامم،د )ادااهییتهای وخخیو و زباله( اسییت اه خ قسمتهای م تلف ای محوطه قابن تش ی است.

نتایج: بنای منقوش، پیکرکهای انسانریخت زاغه و نمایش حضور در عوالم دیگر خ ب،ای م،قوش خوسیتای زاغه پ،ج ع،صر خ ا،اخ هم قراخ گرفته ادد اه عااختادد از: پیکرکهای ادسییانخی تن دقوش ه،دسیی خوی یواخهان نمجمهها و هییا نادوخان وحشییی ن خدییگ قرمو خوی یواخهییان انییاقهییای م تلف. برای تفسییییر پیکرکهییای ادسانخی ت الزم است ای ع،اصر خا خ ا،اخ یکدیگر و خ بستر ان ب،ای م،قوش خون خوستای پیش از تاخی زاغه مطالعه ا،یم )الگوی 9(. بیشییی،ه مطلق پیکرکهای ادسییانخی ت زاغه خ قسییمتهای پیرامود ب،ای م،قوش یافت هیییدهادد. آدتا فرم ادتواع اخدد. خ بتتری حالت طرح ال خا از ادسیییان به دمایش م گذاخدد. ادسییانخی تبو ن پیکرکها به مع،ای حضییوخی یگر برای ادسییان اسیت: صیوخت ادسیان می،یاتوخی خ گِن. ای مونو با ادسیان واقع و دفساد تفاوت اخ . هم ،ی ن خ نتاد آدیم م توادد از دیروی حیات هم برخوخ اخ باهیید. از ای خو با مونو ی می،یاتوخی و گِل خوبهخو هسیتیم؛ مونو ی ادسیان خی تن اما ده ادسان. ای مونو بسییاخی از اددام های ادسیاد خا دداخ . گاه به هکل ااممد ماتمن پان اپنن سی،ه یا گر ن قابن تش ی است. ن،سیّتهان هم تش ی ا د دیست. ب،ابرای ن آدتا خصلت ادفسییی )subjective( اخدید؛ ا خاک م یاطیب خو خا خگیر م ا،،د و به نتات ذه، م تلف خاهار اخ م هیییودد. ای مونو ات اواک ادسیییاندما بیشیییتر القاگر »ونو ی ادساد « هست،د تا مصا یق عی، آن ونو . ای مونو ات می،یاتوخی سه ویژگ نالب اخدد؛ د ست ای،که خطوف و دقطههای خوی سطو بیشتر آدتا ایجا هده است. خالکوب خطوف و دقطهها خوی بدن ادسانهای باسیتاد خواج اهته است )برای مثال دک.: Yakar, 2005: 114(. خ میان فره،گهای مش و سیی،گ هییرق دو یک دقشاددازی خوی بدن و خالکوب خواج اهییته اسیییت. خوی پیکرکهای ادسییانخی ت حلف و عاید میانخو ان ای دشییادهها یده م هییو ) ,Mellart www.SID.ir Archive of SID پیکرکهای انسانریخت زاغه و گشودگی جهانهای آنیمی / 119

1975ن شاااکل 4(. یاف و همکاخادش از هیییواهد قومهییی،اخت خالکوب میان زدان عراق امروزی خار م ه،د )Joffe & et al., 2001(. خ خو محوطه زاغه هییواهد گِن اخرا خوی اسیکلت ادسیان ها قابن هی،اسیای است. الگوی دقش اددازی و خالکوب بدن احتماالد خ میان سیییاا،ان زاغه خایج بو ه اسیییت. به هر حالن خو ای پیکرکهای ادسیییانخی تن خالکوب هییده و ما با ادسییان دماهای با بدنهای تویی هییده موانتیم. آگاه از بدنن ستااخی آن و تجربه نتان بدی هکن طریق است اه ادسانها برای برقراخی اختااف بیا تمیام ع،یاصیییر نتاد اه خ آن زددگ م ا،،د م پیمای،د )Dimitriadis, 2006: 8(. بدنهای تویی هییده ادسییانخی تهای زاغه خ نتاد آدیم م توادسییت محمل برای حرات بهااخبرددگان آدتا به م،اطق داه،اخته بو ه باهد. ویژگ وم ای پیکرکها دداهت اتره است. به بیان بتترن قسمت اه ادتراخ م خو محن سیر و اتر ه آدتا باهید خ بیشتر دمودهها هکسته است. اتره مونو ات آدتا خا از تت بو ن خ ایتیاد بیکران خهیای م ب شییید و بیه آدتا اراده ای ونو ی اعطا م ا،د )Ibid.: 9(. از ای خو هیکسیت قسیمت سر پیکرک ها به مع،ای هکست گوی حیات آدتا اسیت اما پیکرک های اخای سیر هم ،ان فاقد ع،اصر صوخت ادد و ای موضوش ما خا به مطلا باز م گر ادد اه پیش از ای بیان هید: سیر بدون صیوختن م اطب خا به هکل داخواسته به سمت ا خاک امر دامحدو م اشادد؛ خک دامحدو مونو ی هایه به ادسان اه فراتر از هر گوده مصید اق ادساد است؛ خک بسیط ادسان؛ خ یک مع،ان معا ل همان آیی تشرّف اه دو انتماعات خوستادشی گوداگون مشاهده هده است )الماده، 4981(. سیومی ویژگ ادسیان خی تهای زاغه ما ّه خام آدتا است. گِن ا،دان وام دم آوخ ن بهخصیوص اگر دپ ته باهید. پیکرک های گِل ادسیان خی ت با اهییای سیی،گ ن ابسیدی ، ن مسی یا مفرغ تفاوت اخدد. آدتا خا م هد بهخاحت ساخت و به همان سا گ دیو م،تدم ار . با خ ا،اخ هم قراخ ا ن ای سیه ویژگ با مونو ات موقتاد نادداخ موانه خواهیم هد ایه خ زمیان ها و مکانهای مشییی با نانها یا مونو ات یگر خ خاسیییتای اهداف خاص اختااف برقراخ م ار دد و پش از قطع اختاافن هکسته و وخخیو م هددد. برای فتم ای مونو ات و آن اهداف الزم است یگر ع،اصر خا دیو خ اختااف با آن برخسیم. www.SID.ir Archive of SID 111 / پژوهشهای ادیانی، سال هفتم، شماره چهاردهم

وخ تا وخ ب،ای م،قوش خا 1 سییکو پوهییادده بو . با تونه به معماخی خاص آن )از نملیه و خگیاه بو دش( بیه درر مکاد عموم م آید. یواخهای اخل ب،ا با اخرای سییر خدگ و با نمجمهها و هییا های نادوخان وحشیی آذی هییده بو . دقوش سییا ه ه،دس هم یواخها خا م،قوش ساخته بو )طر 2(. دقوش ه،دس سا ه )عموماد خطوف پین خ پینن موخنن باال/پایی ( از نمله ع،اصییر ندای داپذیر تجربه هییم، اسییت. ب،ای م،قوش خصییوصیییت های الزم برای برگواخی آیی های نمع خا اهییته اسییت و ای ع،اصییر هم از خاصبو ن آن خار م هد. ب،ابرای ن آن خا بر اسییا ای ع،اصییر مذاوخن خ پیودد با آیی های هم، تفسیر م ا،یم و توضی خواهیم ا اه ای ع،اصر م تواد،د پشتیاان ای خوایت تفسیری باه،د. متمتری ویژگ هیییم هیا اختایاط اسیییت اه به هیییکل مقطع با مونو ات و هسیت های ماوخای برقراخ م ا،،د. آدتا خ اوج هیجان و خ حال اه خ خلسیه به سیر م بردد مدع گامدتا ن به نتانهای یگر م هیودد. خ ای حالتن قوای یداخی هیان برادگی ته هده و نو هکنها و خطوف پلشت دوخ ایوی خا دم بی،،دHodgson, 2000( 7(. ای خطوف و اهیییکال به همان دقشهای خوی یواخهای ب،ای م،قوش هیییااهت اخدد. ونو نمجمهها و ها های نادوخان وحش )بو اوه و آهو( خوی زمی،های سر خدگ اه م،قوش به دقوش ه،دسی سییاه است هامان خا خ وض ع قراخ م هد اه خ حالت خلسیه با واقعیت های متمایو موانه هیو . هم خ حالت خلسه به طوخ اامن خانع به محیط پیرامودش هوهیاخ است و به آن واا،ش دشان م هد )Walsh, 2000(. خ ای دمایشن مونو ات می،یاتوخی گِل خ قالب و صیوخت ادساد م توادست،د به ع،وان محمل برای سیفر ب ش از ونو هم به نتان های ماوخای واخ بازی هودد. خ اددیشی ه آدیم ن نتان به و قسیمت اهل )خوستا و مکان زددگ ادسان ها( و وحش )محیط داهی،اخته پیرامون خوسیتا( ت قسیم م هو . خ نتان آدیم وظیفه هم است اه آثاخ سیو قلمرو وحش )یع، پدیده های هم ون خشکسال ن حمله نادوخان وحش به امهان با های م رنن باخانهای سیین آسیا و ...( خا از طریق برقراخی تعامن سازدده با اخوا ییا خیداییان آن قلمرو بیه امتری حد ممک برسیییادد. خو هیییم اه خ بدن www.SID.ir Archive of SID پیکرکهای انسانریخت زاغه و گشودگی جهانهای آنیمی / 110

تویی هید ه ادسیان خی تها متجسد هده خ قلمرو اخوا یا خدایان وحش به گفتوگو م دشییی،د و م اوهیید دیروهای زددگ خا با آخامش خوسییتا و پعرباخی محصییوالت و باخورخی زمی و زدان خوستا همسو و هماه،گ ا،د. با پایانیافت ای دمایشن مونو ات می،یاتوخی نان خو خا از سییت م ا دد. پیش از همهن سیرهایشیان هکسته م هد؛ سر ب ش از بدن است اه خوی بیکرادگ گشو ه اسیییت و از ای خو م توادیید دیروی فراواد خ خو محفوظ اخ . پش از وخخیو ای ادسیان خی تها گوهت نادوخان وحش هکاخهده به ع،وان دذخ و قرباد خوی اناقها پ ته و مصیرف م هید. بر اسیا هواهد نادوخه،اخت مونو ن ساا،ان خوستای زاغه بیشتر از گوهت نادوخان اهل تدذیه م ار دد )Mashkour & et al, 1999(؛ ب،ابرای ن هکاخ عامل ندّی خ معیشیت آدتا محسون دم هد. از آدجای اه بقایای بو اوه و آهو خ میان هیواهد اسیت واد آن محوطه خ دسات با بقایای نادوخان اهل داایو و اددک بو م توان مصییرف آیی، آدتا خا خ ا،ی دمایشهای به ع،وان بدین پیشیی،تا ار . پش از صییرف ای غذاهای دذخی ادتراخ م خفت با هماسییتری قلمروهای وحشیی و اهل خ ب،ای م،قوشن درم و آخامش خوستای زاغه هم ،ان برقراخ و اوضاش بر وفق مرا باهد.8

بحث و نتیجهگیری اگم بِیل معتقد اسیت پیکرک ها معطوف به هویتهای ادسییاد هست،د و اختااف میان دفشن یگری و نتان خا القان اصیم و تعیی م ا،،د )Bailey, 1996: 292(. ساخت پیکرا ادسیان خی تن قراخ ا ن ادسیادیّت خ صوخت و دمای مطلون و بان مین است. الاته پیکرکها صییرفاد آهییکاخسییازدده دیسییت،دن اه اغواگر و وهم آلو دد؛ ت یّن ادسییان خا برم ادگیودد. پیدایش پیکرک سیییرآغازی برای وخو به نتانهای یگر اسیییت. پیکرک ادسانخی ت به لطف اددازه می،یاتوخی و ابتام خ دمایش اددامهای بدن ادسان م توادد از محدو ههای موضییوش دمایش ا ههییده )ادسییان( فراتر خو و به عالم تعلق گیر اه همی دو یک استن اما با نتان واقع تفاوت اخ .

www.SID.ir Archive of SID 111 / پژوهشهای ادیانی، سال هفتم، شماره چهاردهم

بِیل خ نای یگر به ااخ پژوه،دگاد اهاخه م ا،د اه »پیکرکها خا مداخا متعلق به آیی های تقریر م ا،،د اه هیییراتا،،دگان خ آدتا نایگاههای آگاه خو خا تدییر ا ه و از نتان ما ّی زددگ خوزمره فرا م خودد. خ ای بافتها بدن ادسییاد ] خ قالب پیکرکد اون حامل ای اسیتعم خا هیتان م ب شد« )Bailey, 2005: 20(. ای هر ها با آد ه خ ای پژوهش به ست آمد هم واد نالا اخ . پیکرکهای ادسانخی ت زاغهن با تونه به خصوصیات اه خ ب شهای توصیف برهمر ه هدن قابلیت ایفای دقشهای محوخی خ آیی های ای ا،ی، خا اهییتهادد. آدتا بسییترهای ما ّی و ملموسیی خا برای اددیشییدن به اموخی فراهم م ار دد اه به هییوه ای یگر دم توادست به اددیشه خآید. خ واقعن سیاخت پیکرک های اکمهای ادسیان خی ت خ سکودتگاه زاغهن به مع،ای قیق المهن ساخت اددیشه و ذه،یّت متفاوت معطوف به نتان و دسات ادسان خ آن بو . خ ای دوهیییتیاخن بیا نیای ا ن پیکرکهیای ادسیییان خی یت زاغه خون بافت های باسیتان هی،اخت آدتا و ترایاشیان با یگر ع،اصر مکشوفن خوایت ویژه برای آدتا مطر هییید. ای بیازسیییازین ب آدکیه ا عیای قطع بو دش خ میان باهیییدن به ع،وان بدیل نوئ دگراده و باسیییتانهییی،اخت تر برای ال گوی های ذوق مربوف به » رتفاسیییی االهه ما خی« پیش،تا م هو . آد ه بیان هده برآی،دی از مجموش هواهدی است اه تاا،ون از محوطه باسییتاد زاغه به سییت آمده و تمش هییده تا از اطمعات مونو ن بیشییتری اسیییتفا ه صیییوخت گیر ؛ با ای حالن مسییییر پژوهشهای آت )از ااوشهای مجد تا بازخواد هییواهد مونو ( هم ،ان باز اسییت و بازسییازی مذاوخ خ ای دوهییتاخ دیو م توادد بدینهای نوئ دگراده و قیقتری اهییته باهیید. به هر حالن ای می،یاتوخیهای ماتم و خازآلو قابلیت آن خا اهیته ادد اه هم خک سازددگان و بهااخبرددگان خو خا به نتییات م تلف معطوف ا،،یید و هم خ فتم پژوه،ییدگییان و م ییاطاییان امروزی ن آثییاخ گودیاگون و متفیاوت بر نیای بگیذاخدد. ای قابلیت خ ذات پدیده های پی یدهای اون ادسانخی تهای می،یاتوخی نای اخ و گریوی از آن دیست.

www.SID.ir

Archive of SID پیکرکهای انسانریخت زاغه و گشودگی جهانهای آنیمی / 111

پینوشتها 1. مطالعه خانع به پیکرکهای ادسانخی ت زاغه بدون مساعدتهای ن،ان آقای اتر حس اریمیانن خیاست محترم وقت میسسه باستانه،اس ادشگاه تتران و همکاخیهای ن،ان آقای علیاخی امکانپذیر داو . از ایشان و دیو سرااخ خادم متدیپوخ صمیماده سپا گواخم. از سر بیر محترمن مدیر و اوخان گرام مجله پژوهشهای ا یاد هم سپا فراوان اخم. 2. خباخه درریه گیرایش ما ّی دک.: Malafouris, 2013

1. خباخه دساتهای آیی، میان اناقن آتشن سفالگری و ع،اصر نادوخان وحش خون محیطهای اهل ن دسیات های ب،یا ی خ زمی،ه حاصین خیوی و باخوخی خ نوامع خوسیتادشییی بیان هییده است؛ به طوخ مش دک.: الیا هن 9953.

4. الاته وی اخیراد )2010( ترنی ا ه اسیت خ خصوص ه صیت های با ویژگ های هامان برآمده از میان یافتههای باسیتان ه،اخت عاید و اوخوکن به نای ای واژه از واژه نعل واخوده آنن یع، »داماش«ن استفا ه ا،د.

1. محوطههای اون ابراهیمآبا .

6. بر ما،ای تقسیمب،دی وخههای پش از آغاز هولوس )هولن 9939(.

7. به ای پدیده »فوسف « )phosphene( م گوی،د.

8. برای خک عمیقتر برآی،دهای ای خوایت به و خسییاله از میراا الیا ه )9953؛ 9934( خنوش هییو . هم ،ی ن ای،تا اسیتدالل خ مع،ای علم طایع دیسیت،د؛ خوایت باسیتان هی،اخت تاخی مات، بر است،تاج خبایش )abductive( هواهد مونو دد.

منابع الییا هن میراا ) 9953(. آیی ها و دما های آهییی،اسیییازی: خازهای زا ن و وباخه زا نن ترنمه: دصراهلل زدگوی ن تتران: آگاه. الیا هن میراا )9934(. اسطوخه بازگشت ناو ادهن ترنمه: بتم سرااخاد ن تتران: طتوخی. مجیدزا هن یوسیف ) 9932(. گواخش سیومی فصین حفریات خ محوطه باستاد ازبک ن تتران: سازمان میرا فره،گ اشوخ. www.SID.ir Archive of SID 111 / پژوهشهای ادیانی، سال هفتم، شماره چهاردهم

عل زا هن عاا )9939(. م،شک دتا های حکومت خ پیش از تاخیخ فاخ ؛ تن بااونن اوچدشی، باسییتان و تشییکین حکومتهای اولیهن ترنمه: اوخش خوسییتای ن مرو هییت: ب،یا پاخسییه- پاساخگا . فاضیل دشیل ن ح سی ) 9935(. باستانه،اس هت قووی از هواخه هشم تا هواخه اول قان از میم ن تتران: ادتشاخات ادشگاه تتران. فاضیل دشل ن حس ؛ ایل اد ن ه،گامه؛ ماخقوسیانن آخمی،ه؛ بشک، ن امیر )9935 الف(. »گواخش مقیدمیات گمیادیه زد و الییه دگاخی تپه اتاخب،ه هیییت قووی ن 9935«ن خ: گواخشهای باسیتان هی،اس ) 3(ن ص955-935ن تتران: پژوهشگاه سازمان میرا فره،گ ن ص،ایع ست و گر هگری. فاضیل دشیل ن ح سی ؛ ایل اد ن ه،گامه؛ ماخقوسیانن آخمی،ه؛ بشک، ن امیر )9935 ن(. »گواخش مقیدمیات گماده زد و الیهدگاخی تپه ابراهیمآبا هیییت قووی ن 9935«ن خ: گواخشهای باستانه،اس )3(ن تتران: پژوهشگاه سازمان میرا فره،گ ن ص،ایع ست و گر هگری. ممصیییالح ن حکمیت اهلل؛ مشیییکوخن مرنیان؛ اای امیرخیون امیر؛ دا خین خحمت )9935(. »گاهدگاخی محوطه پیش از تاخی زاغه خ هییت قووی «ن خ: باسییتانهیی،اسیی 2ن ش4ن ص45-25. هولن فرادک )9939(. »باستانه،اس وخه خوستادشی، «ن ترنمه: زهرا باست ن خ: باستانه،اس غرن ایرانن ویراستاخ: فرادک هولن تتران: سمت.

Bailey, Douglas W. (1996). "The Interpretation of Figurines: The Emergence of Illusion and New Ways of Seeing", in: Cambridge Archaeological Journal, 6 (2): 281-307. Bailey, Douglas W. (2005). Prehistoric Figurines: Representation and Corporeality In The Neolithic, London: Routledge. Berezkin, Y. (1994). "Apatani i drevneyshiy Vostok: al’ternativnaja model’slozhnogo obshchestva [Apa Tanis and the ancient near east: Alternative model of complex society]", in: Kunstkamera: Etnograficheskiye Tetradi, 4: 5-19. Binford, L. (1962). "Archaeology as anthropology", in: American Antiquity, 28 (2): 217-225. Bourdieu, P. (1984). Distinction: A Social Critique of the Judgment of Taste, Cambridge: Harvard University Press. Braidwood, R. (1961). "The Iranian Prehistoric Project", in: Iranica AntiquaI, pp. 3- 7. www.SID.ir

Archive of SID پیکرکهای انسانریخت زاغه و گشودگی جهانهای آنیمی / 111

Dimitriadis, G. (2006). "From Paleolithic “Venus” up to the Anthropomorphic Atatue-menhir: the Ideological Evolution of the Human Body in Prehistoric Art", in: International Congress Series 1286: 7-12. Durkheim, E. (1975). The Elementary Forms of Religious Life, London: Allen and Unwin. Earle, T. (1978). Economic and Social Organization of a Complex Chiefdom: the Halelea Distinct, Kauai, Hawaii (Anthropological paper, No. 63). AnnArbor: University of Michigan. Fazeli Nashli, H.; Wong, E.; Potts, Daniel T. (2005). "The Qazvin Plain Revisited: a Reappraisal of the Chronology of Northwestern Central Plateau; Iran in the 6th to the 4th Millennium B.C.", in: Journal of Ancient Near Eastern Studies, pp. 3-82. Gibson, James (1979). The Ecological Approach to Visual Perception, Boston: Houghton Mifflin. Hodder, I. (2012). Entangled: An Archaeology of the Relationships between Humans and Things, John Wiley & Sons. Hodgson, L. (2000). "Art, Perception and Information Processing: an Evolutionary Perspective", in: Rock Art Research, 17 (1): 3-34. Hole, F. (2010). "A Monumental Failure: the Collapse of Susa", in: Beyond the Ubaid: Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, eds. R. A. Carter & G. Phillip, pp. 209-26, The Oriental Institute of the University of Chicago. Ingold, T. (2000). The Perception of the Environment, London: Routledge. Joffe, A.; Dessel, J.; Hallote, R. S. (2001). "The Gilat Woman; Female Iconography, Chalcolithic Cult, and the End of Southern Levantine Prehistory", in: Near Eastern Archaeology, 64 (1/2): 8-23. Kreober, A. L.; Kluckhohn, C. (1952). Culture: a Critical Review of Concepts and Definitions, Cambridge: Harvard University Press. Malafouris, L. (2013). How Things Shape the Mind: a Theory of Material Engagement, MIT Press. Malek-Shahmirzadi, S. (1977). Tepe Zagheh: a Sixth Millennium B.C Village in the Qazvin Plain of the Central Iranian Plateau: A Dissertation in Anthropology, University of Pennsylvania. Mashkour, M. Fontugne; Hatte, C. (1999). "Investigations on the Evolution of Subsistence Economy in the Qazvin Plain (Iran) from the Neolithic to the Bronze Age", in: Antiquity, 73: 65-76. www.SID.ir Archive of SID 111 / پژوهشهای ادیانی، سال هفتم، شماره چهاردهم

Mellart, J. (1975). The Neolithic of the Near East, New York: Charles Scribner’s Sons. Negahban, E. O. (1979). "A Brief Report on the Painted Building of Zaghe (Late 7th– early 6th Millennium B.C)", in: Paleorient, 5: 239-250. Negahban, E. O. (1984). "Clay Figurines of Zaghe", in: Iranica Antiqua, XIX: 1-19. Service, E. R. (1962). Primitive Social Organization, New York: Random House. Walsh, R. (2001). "Shamanic Experiences: a Developmental Analysis", in: Journal of Humanistic Psychology, 41: 31-52. Yakar, J. (2005). "The Language of Symbols in Prehistoric Anatolia", in: Documenta Praehistorica, XXXII: 111-121.

نقشهها و طرحها

نقشه 1: موقعیت جغرافیایی محوطه باستانی زاغه

www.SID.ir Archive of SID پیکرکهای انسانریخت زاغه و گشودگی جهانهای آنیمی / 111

طرح 1: پالن بنای منقوش با تأکید بر پراکنش پیکر های انسانریخت در هنگام کاوش )بازسازی و طراحی مجدد از نگارنده(

طرح 2: نقش هندسی روی دیوارهای داخلی بنای منقوش )طراحی مجدد بر اسا تصاویر )Negahban, 1979

www.SID.ir Archive of SID 111 / پژوهشهای ادیانی، سال هفتم، شماره چهاردهم

الگوی 1: دوگانگی اهلی/وحشی و جمع آن در بنای منقوش زاغه )طرح از نگارنده(

شکل 1: یک نمونه از پیکر حلف )بر اسا Mellart, 1975( www.SID.ir Archive of SID پیکرکهای انسانریخت زاغه و گشودگی جهانهای آنیمی / 119

شکل 2: چند نمونه از پیکر های انسانریخت چکمهای زاغه )طرح از نگارنده(

www.SID.ir Archive of SID 191 / پژوهشهای ادیانی، سال هفتم، شماره چهاردهم References Alizadi, Abbas. 2004. The Origins of Governmental Institutions in Prehistoric Fars; Tall-i Bakun, Ancient Nomadism and Formation of The First Goverments (Mansha’i Nahadha-yi Hukumati dar pish az Tarikh-i Fars; Tall-i Bakun, Kuchnishini-yi Bastan va Tashkil-i Hukumat-ha-yi Avvaliyyih). Translated by Kurush Rustayi. Marvdasht: Parsi Foundation. [in Farsi] Bailey, Douglas W. 1996. "The Interpretation of Figurines: The Emergence of Illusion and New Ways of Seeing." In Cambridge Archaeological Journal, 6 (2): 281-307. Bailey, Douglas W. 2005. Prehistoric Figurines: Representation and Corporeality in The Neolithic. London: Routledge. Berezkin, Y. 1994. "Apatani i drevneyshiy Vostok: al’ternativnaja model’slozhnogo obshchestva [Apa Tanis and the ancient near east: Alternative model of complex society]." In Kunstkamera: Etnograficheskiye Tetradi, 4: 5-19. Binford, L. 1962. "Archaeology as Anthropology." In American Antiquity, 28 (2): 217-225. Bourdieu, P. 1984. Distinction: A Social Critique of the Judgment of Taste, Cambridge: Harvard University Press. Braidwood, R. 1961. "The Iranian Prehistoric Project." In Iranica AntiquaI, pp. 3-7. Dimitriadis, G. 2006. "From Paleolithic “Venus” up to the Anthropomorphic Atatue- menhir: the Ideological Evolution of the Human Body in Prehistoric Art." In International Congress Series, 1286: 7-12. Durkheim, E. 1975. The Elementary Forms of Religious Life, London: Allen and Unwin. Earle, T. 1978. Economic and Social Organization of a Complex Chiefdom: the Halelea Distinct,Kauai, Hawaii (Anthropological paper, No. 63). AnnArbor: University of Michigan. Eliade, Mircea. 1989. Rites and Symbols of Initiation. Translated by Nasrullah Zangu’i. Tehran: Agah Publications. [in Farsi] Eliade, Mircea. 2005. The Myth of The Eternal Return. Translated by Bahman Sarkarani. Tehran: Tahuri Publications. Fazili Nashli, Hassan, Ilkhani, Hingami, Marqusian, Armini, and Bishkani, Amir. 2007a. “Speculation on and Stratigraphy of Chaharbuni Hill in The Qazvin Plain: A Preliminary Report, 2006 (Guzarish-i Muqaddamati-yi Gumanizaniwww.SID.ir va Archive of SID پیکرکهای انسانریخت زاغه و گشودگی جهانهای آنیمی / 190 Layinigari-yi Tappi Chaharbuni-yi Dasht-i Qavin).” In Guzarish-ha-yi Bastanshinasi (Archaeological Accounts) (7): 355-375. Tehran: Research Institute for Cultural Heritage and Tourism. [in Farsi] Fazili Nashli, Hassan, Wong, Edna H, and Potts, Daniel T. 2005. "The Qazvin Plain Revisited: a Reappraisal of the Chronology of Northwestern Central Plateau; Iran in the 6th to the 4th Millennium B.C." In Journal of Ancient Near Eastern Studies: 3-82. Fazili Nashli, Hassan. 2006. The Archeaology of the Qazvin Plain From The Six to The First Millenium B.C. (Bastanshinasi-yi Dasht-i Qazvin az Hizari-yi Shishom ta Hizari-yi Avval-i Qabl az Milad). Tehran: Tehran University Publications. [in Farsi] Fazili, Nashli, Hassan, Ilkhani, Hingami, Marqusian, and Armini, Bishkani, Amir. 2007b. “Speculation on And Stratigraphy of Ibrahimabad, The Qazvin Plain: A Preliminary Reprt (Guzarish-i Muqaddamati-yi Gumanizani va Layinigari-yi Tappi-yi Ibrahimabad-i Dasht-i Qazvin, 2006).” In Guzarish-ha-yi Bastanshinasi (Archaeological Accounts), no. 7. Tehran: Research Institute for Cultural Heritage and Tourism. [in Farsi] Gibson, James 1979. The Ecological Approach to Visual Perception, Boston: Houghton Mifflin. Hodder, Ian. 2012. Entangled: An Archaeology of the Relationships between Humans and Things. John Wiley & Sons. Hodgson, Derek. 2000. "Art, Perception and Information Processing: an Evolutionary Perspective." In Rock Art Research, 17 (1): 3-34. Hole, Frank. 2002. “Archeology of The Village Period.” In The Archeology of Western Iran, edited by Frank Hole. Translated by Zahra Basti. Tehran: Samt Publications. [in Farsi] Hole, Frank. 2010. "A Monumental Failure: the Collapse of Susa." In Beyond the Ubaid:Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East, edited by R. A. Carter and G. Phillip, 209-226. Chicago and Illinois: The Oriental Institute of the University of Chicago. Ingold, Tim. 2000. The Perception of the Environment. London: Routledge. Joffe, Alexander, Dessel, J. P., and Hallote, Rachel. 2001. "The Gilat Woman; Female Iconography, Chalcolithic Cult, and the End of Southern Levantine Prehistory." In Near Eastern Archaeology, 64 (1/2): 8-23. www.SID.ir Archive of SID 191 / پژوهشهای ادیانی، سال هفتم، شماره چهاردهم Kreober, A. L.; Kluckhohn, Clyde. 1952. Culture: a Critical Review of Concepts and Definitions. Cambridge: Harvard University Press. Majidzadi, Yusuf. 2003. A Report on The Third Season of Excavation in the Uzbaki Archeologocal Site (Guzarish-i Sivvumin Fasl-i Hafriyyat dar Muhavvati-yi Bastani Uzbaki). Tehran: Cultural Heritage Organization. [in Farsi] Malafouris, Lambros. 2013. How Things Shape the Mind: a Theory of Material Engagement. MIT Press. Malik-Shahmirzadi, Sadiq. 1977. Tepe Zagheh: a Sixth Millennium B.C Village in the Qazvin Plain of the Central Iranian Plateau: A Dissertation in Anthropology. University of Pennsylvania. Mashkur, Marjan. Fontugne; Hatte, C. 1999. "Investigations on the Evolution of Subsistence Economy in the Qazvin Plain (Iran) from the Neolithic to the Bronze Age." In Antiquity, 73: 65 76. Mellart, J. 1975. The Neolithic of the Near East. New York: Charles Scribner’s Sons. Mulla Salihi, Hikmatullah, Mashkur, Marjan, Amirkhiz, Amir, and Nadiri Rahmat. 2006. “A Chronology of Prehistoric Site Zaghi in The Qazvin Plain (Gahnigari-yi Muhavvati-yi Pish az Tarikh-i Zaghi dar Dasht-i Qazvin).” In Bastanshinasi (Archaeology), no. 4: 26-42. [in Farsi] Nigahban, E. O. 1979. "A Brief Report on the Painted Building of Zaghe (Late 7th– early 6th Millennium B.C)." In Paleorient, 5: 239-250. Nigahban, E. O. 1984. "Clay Figurines of Zaghe." In Iranica Antiqua, XIX: 1-19. Service, Elman. R. 1962. Primitive Social Organization. New York: Random House. Walsh, Roger. 2001. "Shamanic Experiences: a Developmental Analysis." In Journal of Humanistic Psychology, 41: 31-52. Yakar, Jak. 2005. "The Language of Symbols in Prehistoric Anatolia." In Documenta Praehistorica, XXXII: 111-121.

www.SID.ir