Ten typ książki wywołuje zawsze żywe zainteresowanie wśród czytelników. Autor Historii Kaszubów dokonał nie lada sztuki, połączył bowiem harmonijnie naukowy wykład z rela- cją historyczną o wybitnych walorach popularyzatorskich. Zwiększa to atrakcyjność danej pozycji w oczach młodego odbiorcy. Chyba z myślą o młodym pokoleniu autor przedstawił ważne fakty historyczne dotyczące m.in. książąt Pomorza Zachodniego czy władców gdańskich; rozbudował wątki biograficzne, przytoczył treści legend tak, by spójna i piękna, zarazem dramatyczna opowieść o Kaszubach i Pomorzu silnie oddziaływała na wyobraźnię czytelnika. Słowem, profesor Józef Borzyszkowski po raz kolejny udowodnił, że o historii można pisać nie tylko kompetentnie, ale i zajmująco, i ciekawie.

Stanisław Pestka

Prof. zw. dr hab. Józef Borzyszkowski pracuje na Uniwersytecie Gdańskim od chwili jego powstania w 1970 r. Jest historykiem XIX i XX wieku, specjalizującym się w tematyce kaszubskiej i pomorskiej w szerokim kontekście kulturowym, społecznym, politycznym i gospodarczym. Autor i redaktor kilkudziesięciu książek i setek artykułów naukowych oraz popularyzatorskich. Jest twórcą i redaktorem serii „Pro memoria” (dotychczas ukazało się niemal 20 tomów poświęconych ludziom kultury i nauki Kaszub i Pomorza), edytorem bardzo wielu pamiętników i wspomnień, redaktorem wielu prac zbiorowych, w tym kilku monografii wsi i miast pomorskich, organizatorem dziesiątek konferencji itd.

Oprócz pracy naukowej bardzo ważne jest także jego zaangażowanie w sprawy publiczne. Prof. Borzyszkowski w latach 1990-1996 był wicewojewodą gdańskim, a w latach 1991-1993 także senatorem RP, reprezentującym Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, w którym przez dwie kadencje – w latach 1986-1992 – był prezesem Zarządu Głównego.

W 1996 roku był inicjatorem powstania Instytutu Kaszubskiego – stowarzyszenia ludzi nauki zajmujących się tematyką kaszubsko-pomorską. I od tego czasu jest nieprzerwanie jego prezesem oraz redaktorem naczelnym rocznika naukowego „Acta Cassubiana”.

Prof. Józef Borzyszkowski od 2013 roku jest członkiem-korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności, a ponadto członkiem licznych towarzystw naukowych, m.in. Polskiego Towarzystwa Historycznego, Gdańskiego Towarzystwa Naukowego, Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Towarzystwa Naukowego im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie. Józef Borzyszkowski HISTORIA KASZUBÓW

Gdańsk 2014 Józef Borzëszkowsczi`` HISTORIÔ KASZËBÓW

Tłumaczenié na kaszëbsczi jazëk~ Jerzi Tréder

Gduńsk 2014 Redaktor serii: Prof. Cezary Obracht-Prondzyński

Recenzent: Prof. Cezary Obracht-Prondzyński

Konsultanci: Stanisław Pestka Prof. Jerzy Treder

Tłumaczenie na język kaszubski: Prof. Jerzy Treder

Zdjęcia i ryciny: Archiwum Instytutu Kaszubskiego i Autora

Projekt okładki: Agata Przybylska

Redakcja i korekta tekstu polskiego: Sławina Kwidzińska

Opracowanie graficzne i skład: Anna Maciejewska i Maciej Ostoja-Lniski

Projekt został zrealizowany dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji

© Copyright by Józef Borzyszkowski, 2014 © Copyright by Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, 2014

Wydawcy: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Instytut Kaszubski

Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnictwa „Bernardinum” Sp. z o.o.,

ISBN 978-83-62137-41-1 ISBN 978-83-63368-48-7 Thomas Kantzow, . Kronika pomorska z XVI wieku, 2005 Spis tresci´

Wstęep ...... 8

Część I ´ O DZIEJACH KASZUBÓW. W EPOCE SREDNIOWIECZA I CZASACH NOWOZYTNYCH 1. Nazwa i terytorium... oraz Ÿród³a wiedzy o historii Kaszubów ...... 22 2. Kaszubia – Kaszuby i Kaszubi w dziejach pomorskiego sredniowiecza´ ...... 36 3. Reformacja i autonomia Prus Królewskich a zachowanie kaszubskosci´ na Pomorzu ...... 68

Część II KASZUBI I POMORZE W PANSTWIE´ PRUSKO-NIEMIECKIM 1. Pruskie reformy i ich wp³yw na kondycję spo³eczno-gospodarcz¹ Kaszubów .... 88 2. Rola szkolnictwa a rozwój rodzimej inteligencji...... 102 3. Wiosna Ludów na Pomorzu a Florian Ceynowa – ojciec regionalizmu kaszubskiego ...... 114 4. Stosunki narodowosciowe´ . i religijne na Pomorzu, zw³aszcza Nadwislanskim.´´ Miejsce Zydów i rola Koscio´ ³a katolickiego ...... 124 5. Prusy – Rzesza Niemiecka a Otto von Bismarck. Ich realna i symboliczna rola w dziejach Kaszubów II po³owy XIX wieku ...... 144 6. Kaszubi a przemys³, handel, ¿egluga i rybo³ówstwo ...... 156 7. Problem kaszubski w nauce i polityce a narodziny ruchu m³odokaszubskiego .... 174 8. I wojna swiatowa´ i walka Kaszubów o przy³¹czenie Pomorza do Polski ...... 196

Część III DZIEJE KASZUBÓW W ODRODZONEJ RZECZYPOSPOLITEJ – DRUGIEJ, NIECO W LUDOWEJ I TRZECIEJ 1. Pomorze i Kaszubi między trzema panstwami´ a dwiema wojnami – pocz¹tki nowej rzeczywistosci´ ...... 206 2. Spo³eczno-gospodarczy rozwój polskiego Pomorza a sytuacja Kaszubów ...... 212 3. Kosció´ ³, szko³a, wojsko i prasa – rz¹dy w Warszawie a pomorskie si³y polityczne; kultura i nauka na Pomorzu a udzia³ Kaszubów w dzia³alnosci´ organizacji pozarz¹dowych...... 224 4. Zró¿nicowanie i rozwój ruchu kaszubskiego ...... 242 5. Rola Gdanska´ w dziejach Kaszubów między wojnami a ich sytuacja w Rzeszy Niemieckiej ...... 254 6. Dzieje Pomorza i losy jego mieszkanców´ podczas II wojny swiatowej...... ´ 266 7. Pomorze i Kaszubi po 1945 roku – w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej – na drodze do III RP ...... 286 Bibliografia ...... 307

6 Spisënk zamk³oscë

Wstãp ...... 9

Dzél I Ò DZEJACH KASZËBÓW W EPÒCE STRZÉDNOWIEKÙ I EPÒCE NOWÒCZASNY 1. Pòzwa i teritorium... i zdrzód³a wiédzë ò historii Kaszëbów ...... 23 2. Kaszubia – Kaszëbë i Kaszëbi w dzejach pòmòrsczégò strzédnowiekù ...... 37 3. Refòrmacjô i aùtonomiô Prës Królewsczich a zachòwanié kaszëbskòscë na Pòmòrzim ...... 69

Dzél II KASZËBI I PÒMÒRZÉ W PANSTWIE´ PRËSKÒ-NIEMIECCZIM 1. Prësczé refòrmë i jich cësk na kòndicjã spòlëznowò-gòspòdarsk¹ Kaszëbów .... 89 2. Rolô szkò³owiznë a rozwij domôcy inteligencji ...... 103 3. Zymk Lëdów na Pòmòrzim a Florión Cenôwa – òjc regionalizmù kaszëbsczégò ...... 115 4. Ùprocëmnieniô nôrodowòscowé. i religijné na Pòmòrzim, òsoblëwie Nadwislansczim.´ Môl Zëdów i rolô Kòsco³a katolëcczégò ...... 125 5. Prësë – Rzesza Niemieckô a Òtto von Bismarck. Jich realnô i symbòlicznô rolô w dzejach Kaszëbów II pò³owë XIX wiekù ...... 145 6. Kaszëbi a przemës³, handel, ¿eglowanié i rëbaczenié ...... 157 7. Problem kaszëbsczi w nôùce i pòlitice a narodzëzna m³odokaszëbsczi rësznotë .. 175 8. I wòjna swiatowô i biôtka Kaszëbów ò przë³¹czenié Pòmòrzô do Pòlsczi...... 197

Dzél III DZEJE KASZËBÓW. W ÒDRODZONY RZECZPÒSPÒLËTI – DRËDZI, K¥SK W LËDOWI I TRZECY 1. Pòmòrzé i Kaszëbi midzë trzema pañstwama a dwiema wòjnama – zôcz¹tczi nowi jawernotë...... 207 2. Spôlëznowò-gòspòdarsczi rozwij pòlsczégò Pòmòrzô a sytuacjô Kaszëbów .... 213 3. Kòscó³, szkò³a, wòjskò i gazétnictwò – rz¹dë w Warszawie a pòmòrsczé pòliticzné së³ë; kùltura i nôùka na Pòmòrzim a bëtnictwò Kaszëbów w dzejnoce pòzarz¹dowëch òrganizacji...... 225 4. Zjinaczenié i rozwij kaszëbsczi rësznotë ...... 243 5. Rolô Gduñska w dzejach Kaszëbów midzë wòjnama a jich sytuacjô w Rzeszë Niemiecczi ...... 255 6. Dzeje Pòmòrzô i kawle jegò mieszkañców òbczôs II wòjnë swiatowi ...... 267 7. Pòmòrzé i Kaszëbi pò 1945 rokù – w Pòlsczi Rzeczpòspòlëti Lëdowi – na drodze do III RP ...... 287 Bibliografiô ...... 307

7 Wstęep

Niniejsza publikacja ma z założenia być swoistym wademekum – przewodni- kiem po historii Kaszubów w dziejach Pomorza. Kaszubi to rodzima społeczność tej ziemi, (podobnie jak rodzima – plemienna nazwa Pomorza to Kaszubia – Kaszuby). To społeczność, wspólnota etniczno-kulturowa, świadoma swojej odrębności i specyfiki tradycji i kultury, a zwłaszcza języka, zamieszkująca tu od czasów wędrówki ludów w drugiej połowie I tysiąclecia. Pomorze to nazwa geograficzna, nadana ojczyźnie Kaszubów – kraju sięgającego po morze, leżą- cego nad Bałtykiem – przez sąsiadów, przybyszy z południa. Stąd dla Kaszubów – pierwotnych Pomorzan – imiona/nazwy: Kaszubi i Pomorzanie, Kaszubia i Pomorze są swoistymi synonimami. W ciągu II tysiąclecia teren Pomorza, zamieszkiwany przez Kaszubów, uległ daleko idącym zmianom, przesuwając niejako swoje centrum od zachodu na wschód. Przybywali na ten teren nowi osadnicy, mieszkańcy, którzy z czasem poczuli się także Pomorzanami, ale rzadko utożsamiali się z kaszubską tradycją tej ziemi. Dzisiejsze Kaszuby to tylko cząstka ich dawnego terytorium. Kaszubi zaś, wraz z innymi mieszkańcami tej ziemi, czują się także Pomorzanami i są współgospodarzami całego Pomorza, leżącego nad dolną Odrą i dolną Wisłą – od Bałtyku po Noteć i Wartę, co warto pamiętać i przypominać. Jest to szcze- gólnie istotne w kontekście pomorskiego bogactwa w różnorodności, które wraz z Kaszubami tworzą Kociewiacy, Krajniacy, Borowiacy, Chełminiacy, Powiślanie i… Pomorzanie o rodowodzie z innych zakątków Polski, zakorzeniający się w historii i tradycji tej ziemi. Niniejsza książeczka ma ułatwić zainteresowanym poznawanie i studiowanie historii Kaszubów w dziejach Pomorza. Polska synteza historii Pomorza, zapro- jektowana przez Kaszubę, prof. Gerarda Labudę i realizowana początkowo pod jego kierownictwem, powstająca od połowy XX wieku, wciąż jest in statu nascendi. W odniesieniu do XIX i XX wieku kontynuatorami dzieła prof. G. Labu- dy, koordynatorami i redaktorami naukowymi kolejnych tomów są profesorowie Stanisław Salmonowicz i Szczepan Wierzchosławski. Najnowszy tom V, będący w druku, obejmuje dzieje Pomorza Nadwiślańskiego i Wolnego Miasta Gdańska w dwudziestoleciu międzywojennym. Wszystkie tomy tego dzieła są jed- nym z podstawowych źródeł poznania dziejów Pomorza, w których obraz i rola

8 Wstãp

Na pùblikacjô mô bëc swójnym wademekùm – prowôdnikã pò historii Kaszëbów w dzejach Pòmòrzô. Kaszëbi są rodną spòlëzną ti zemi (jistno jak rodnô-ple- mieniowô pòzwa Pòmòrzô to Kaszubia – Kaszëbë). Je to spòlëzna, pòspólnota etniczno-kùlturowô, swiądnô swòji apartnotë i òsoblëwòtë tradicji i kùlturë, a nôbarżi jãzëka, mieszkającô tu òd czasu Wanożeniô Lëdów w drëdżi pòłowie I tësąclecô. Pòmòrzé je pòzwą geògraficzną, nadóną tatczëznie Kaszëbów, kra- jowi sygającémù pò mòrze, leżącémù nad Bôłtã, przez sąsadów, przëbëcznëch z pôłniô. Stądka dlô Kaszëbów – pierwòsznëch Pòmòrzanów – miona (pòzwë): Kaszëbi i Pòmòrzóni, Kaszubia /Kaszëbë i Pòmòrzé są swójnyma synoni- mama. Òb całi II tësąclecé teren Pòmòrzô, zamieszkiwóny przez Kaszëbów, przeszedł dalek jidącé zmianë, przesuwającë jakbë swòje centrum z zôchòdu na wschód. Przëchôdelë na ten teren nowi kòloniscë, mieszkańcë, chtërny z czasã pòczëlë sã téż Pòmòrzanama, ale mało czej identifikòwelë sã z kaszëbską tradicją ti zemi. Dzysdniowé Kaszëbë to le je dzélëk jich dôwnégò teritorium. Kaszëbi znôw, razã z jinyma mieszkańcama ti zemi, czëją sã téż Pòmòrzanama i są wespółgòspò- darzama całégò Pòmòrzô, leżącégò nad dólną Òdrą i dólną Wisłą – òd Bôłtu pò Notec i Wartã, co nôleżi pamiãtac i przëbôczac. Je to òsoblëwie wôżné w òdnie- senim do pòmòrsczégò bògactwa w rozmajitoscë, jaczé razã z Kaszëbama twòrzą Kòcewiôcë, Krajniôcë, Bòrowiôcë, Chełminiôcë, Pòwislanie i… Pòmòrzanie ò pò- chôdanim z jinëch strón Pòlsczi, wrôstający w historiã i tradicjã ti zemi. Na ksążeczka mô ułatwic zainteresowónym pòznôwanié i studiowanié histo- rii Kaszëbów w dzejach Pòmòrzô. Pòlskô synteza historii Pòmòrzô, zaplanowónô przez Kaszëbã, prof. Gerarda Labùdã i wëkònywónô nôprzód pòd jegò prowôd- nictwã, pòwstôwającô òd pòłowë XX wiekù, je wcyg in statu nascendi. W òdnie- senim do XIX i XX wiekù prowadzącyma dali dokazë prof. G. Labùdë, kòòrdina- torama i nôùkòwima redaktorama pòstãpnëch tomów są profesorowie Stanisłôw Salmònowicz i Szczepón Wierzchòsławsczi. Nônowszi tom V, bãdący w drë- kòwanim, òbjimô dzeje Pòmòrzô Nadwislańsczégò i Wòlnégò Miasta Gduńska w midzëwòjnowim dwadzestolecym. Wszëtczé tomë negò dokazu są jednym ze spòdlowëch zdrzódeł pòznaniô dzejów Pòmòrzô, w jaczich òbrôz i rolô Kaszë- bów w pòstãpnëch partach przëchôdają rozmajité zmianë. Jich różnoraczé bëcé

9 Kaszubów w kolejnych częściach ulegają prze- różnym zmianom. Ich różnoraka obecność na kartach tego dzieła w głównej mierze uzależ- niona jest od znajomości i wykorzystania przez autorów stanu badań, ale w pierwszym rzędzie od stanu aktywności samych Kaszubów – tak w dziejach, jak i dziś na polu historiografii kaszubsko-pomorskiej. Stan badań nad historią Kaszubów zasygna- lizowany został bliżej w rozdziale I niniejszej książki. Nie mniej istotne są opracowania do- tyczące różnych okresów i różnych zagadnień z zakresu problematyki dziejów całego Pomo- rza, a zwłaszcza Nadwiślańskiego, w ramach którego w zasadniczej części funkcjonują Ka- Historia Pomorza, t. IV (1850–1918), szubi w decydujących dla współczesności wie- cz. II. Polityka i kultura, pod red. kach XIX i XX. W odniesieniu do Pomorza S. Salmonowicza, Toruń 2002 Zachodniego dysponujemy czterotomowym wydawnictwem pt. Źródła do kaszubsko-pol- skich aspektów dziejów Pomorza Zachodniego do roku 1945, opracowanym pod red. profesora Bogdana Wachowiaka. Niejako najbardziej podstawowe źródła drukowane i opracowania zostały uwzględnione w załączonej na końcu biblio- grafii. Do nich odnoszą się odwołania w zasadniczym tekście, w którym rzadko- ścią są przypisy. Najczęściej są one zawarte w podstawowej narracji i to w odnie- sieniu do cytowanych tekstów jako wskazanie źródeł, skąd pochodzą. Jako inte- gralny element narracji trzeba traktować liczne zawarte w niej ilustracje – fotografie osób, obiektów i reprodukcje dokumentów, wydawnictw. Ze względu jednak na ograniczoną objętość opracowania najczęściej nie towarzyszy im wnikliwa ana- liza czy komentarz autora. Publikacja niniejsza, jak każda, siłą rzeczy, ma autorski charakter. Jej wyróżni- kiem jest to, iż autor jest także Kaszubą, a prezentowany tu obraz naszych dzie- jów, zwłaszcza najnowszych – historii Kaszubów – jest istotną cząstką naszej tożsamości. Tę tożsamość kolejnych pokoleń Kaszubów dokumentują przeróżne świadec- twa, nie tylko wspomnienia i relacje swoich i obcych, ale także opracowania na- ukowe i dzieła literackie. Stąd wśród prezentowanych tu cytatów, wypowiedzi, świadectw historycznych różnych autorów, znajdujemy także fragmenty dzieł literackich lub nawet całe utwory – wiersze o charakterze deklaracji świadomo- ści, zwłaszcza historycznej, bliskie nie tylko autorowi. Truizmem jest stwierdzenie, iż każdy z nas ma własny obraz dziejów – czy to rodziny czy całej społeczności. Chodzi jednak o to, by ten tu zaprezentowany jak

10 na stronach tegò dokazu w przédny miarze zanôleżné je òd znajomòscë i zwëskaniô przez aùtorów stanu bada- niów, ale w pierszi rédze òd stanu aktiwnotë samëch Ka- szëbów – tak w dzejach, jak i dzys na pòlu kaszëbskò-pò- mòrsczi historiografii. Stan badaniów nad histo- rią Kaszëbów òstôł blëżi za- sygnalizowóny w rozdzélu I ksążczi. Nie są mni wôżné òbrobieniô tikającé rozma- Spotkanie w Klubie „Pomorania” z prof. G. Labudą, jitëch cządów i rozmajitëch inicjatorem i współtwórcą monografii Historia Pomorza, 29 XI 1969 r. Obok Gościa autor zagadnieniów z zôkrãżégò problematiczi dzejów całégò Pòmòrzô, a òsoblëwie Nadwislańsczégò, w chtërnégò ramach w dërżéniowim dzélu fónkcjonëją Kaszëbi w decydëjącëch dlô dzysdniowòscë wiekach XIX i XX. W òdniesenim do Pòmòrzô Zôchòdnégò rozpòrządzómë szterëtomòwą wëdô- wiznã pt. Źródła do kaszubsko-polsczich aspektów dziejów Pomorza Zachodniego do roku 1945, òbrobionym pòd red. profesora Bògdana Wachòwiôka. Jakò nô- barżi spòdlowé zdrzódła drëkòwóné i òbrobienia òstałë przëjãté w dodóny na kùńcu bibliografii. Do nich pòdôwóné są òdwòłaniô w dërżéniowim teksce, w ja- czim do wëjimków nôleżą dopisënczi. Nôczãscy są òne ùjãté w spòdlowi narracji i to w òdniesenim do cëtowónëch tekstów jakò wskôzanié na zdrzódła, skądka pòchôdają. Jakno integralny element narracji nôleżi przëjąc zamiesconé w ni ilu- stracje: òdjimczi òsób, òbiektów i reprodukcje dokùmentów, wëdôwizn. Równak z bôczënkù na ògrańczony òbjim òbrobieniô nôczãscy nie towarzi jima głãbższô analiza czë kòmentôrz aùtora. Pùblikacjô ta, jak kòżdô, mòcą leżnoscy, mô aùtorsczi charakter. Wëapartniô jã to, że aùtor téż je Kaszëbą, a przedstôwióny tu òbrôz naszich dzejów, òsoblëwie nônowszich – historii Kaszëbów – je jawernym dzélã naszi juwernotë. Nã juwernotã réżnëch generacji Kaszëbów dokùmentëją rozmajité swiôdczënë, nié le wspòminczi i òdniesenia swòjich i cëzëch, ale téż nôùkòwé òbrobienia i lëteracczé dokazë. Stądka westrzód przedstôwiónëch tu cëtatów, wëpòwiedzy, historicznëch swiôdczën rozmajitëch aùtorów nalôżómë téż ùriwczi lëteracczich dokazów abò nawetka całé ùsôdzczi – wiérztë ò nôterze deklaracji swiądë, òso- blëwie historiczny, blësczé nié le aùtorowi. Spòwszédniałé je scwierdzenié, że kòżdi z nas mô swój òbrôz dzejów: czë to rodzëzn, czë całi spòlëznë. Jidze równak ò to, żebë nen tu przedstawiony jak

11 najpełniej sygnalizował opisywaną rzeczywistość i stanowił efekt nie tyle indywi- dualnych odczuć, ile wyników profesjonalnych badań historyków, ale także ama- torów. Wszystko się liczy… W pierwszym rzędzie zobowiązuje nas przykład Mistrza Gerarda Labudy. Pierwsze dwa akapity w rozdziale I Historii Kaszubów w dziejach Pomorza prof. G. Labudy głoszą: Historia Kaszubów i Kaszub jest częścią hi- storii Pomorzan i Pomorza, a te z kolei częścią historii plemion polskiego narodu i historii państwa polskiego. Jak tyle plemion narodu polskiego, jak każda z wielkich dzielnic Polski, tak Pomorze i Kaszuby, jak również Pomorza- nie i Kaszubi mają swoją własną historię. Na historię Pomorza i Pomorzan składają się dzieje narodowości nie tylko polskiej, lecz tak- że germańskich (niemieckich, holenderskich, duńskich, szwedzkich), a także bałtyjskich (przede wszystkim pruskich); pod tym wzglę- dem z Pomorzem może się równać tylko Śląsk. W krótkim okresie dziejów Polski zjedno- czonej przez Mieszka I (960–992) i Bolesława Chrobrego (992–1025) pod ich panowaniem państwo skupiło wszystkie dzielnice między Gerard Labuda, Historia Kaszubów, Odrą a Bugiem i między Karpatami a Bałty- Tom I: Czasy średniowieczne, kiem. Pierwsi Piastowie odsunęli od władzy Gdańsk 2006 wszystkich książąt plemiennych, z wyjątkiem Pomorza i Śląska, gdzie przez wiele stuleci utrzymali oni w różnym stopniu zależ- ności swoje władztwa. Ale już w roku 1138 ostatni władca zjednoczonego państwa, Bolesław Krzywousty (1102–1138), podzielił je między czterech swych synów: Wła- dysława II, Bolesława Kędzierzawego, Mieszka Starego i Henryka (z czasem dołączył do nich małoletni wówczas Kazimierz Sprawiedliwy), tworząc w ten sposób system księstw dzielnicowych Małopolski, Śląska, Wielkopolski i Mazowsza, a także uzależ- nionych od pryncepsa książąt polskich w Krakowie książąt całego Pomorza (s. 11).

Z tak rozumianej Historii Pomorza w niniejszym opracowaniu na pierwszy i zasadniczy plan wysunięte zostają dzieje samych Kaszubów – jako owych pier- wotnych mieszkańców i gospodarzy tej ziemi, którzy w przeszłości tracąc z cza- sem swoją podmiotowość, przetrwali jednak wszystkie tragedie i odzyskali ją po wiekach… Żyjąc współcześnie w zwartej wspólnocie na Pomorzu Nadwiślańskim, w ramach Województwa Pomorskiego, nie zapominają o swoich korzeniach i szerszej wspólnocie Słowian Nadbałtyckich. Z tej rodziny kaszubscy bracia – Obodryci i Wieleci – dawni mieszkańcy współczesnej Meklemburgii i Pomo-

12 nôbògacy sygnalizowôł òpisywóną jawernotã i nie béł le skùtkã indiwidualnëch òdczëców, ale wënikã profesjonalnëch badaniów historików, ale téż amatorów. Wszëtkò sã liczi… W pierszi rédze òbòwiãzëje nas przimiôr Méstra Gerarda Labùdë. Pierszé dwa akapitë w rozdzéle I Historii Kaszubów w dziejach Pomorza prof. G. Labùdë głoszą: Historia Kaszubów i Kaszub jest częścią hi- storii Pomorzan i Pomorza, a te z kolei częścią historii plemion polskiego narodu i historii państwa polskiego. Jak tyle plemion narodu polskiego, jak każda z wielkich dzielnic Polski, tak Pomorze i Kaszuby, jak również Pomorza- nie i Kaszubi mają swoją własną historię. Na historię Pomorza i Pomorzan składają się dzieje narodowości nie tylko polskiej, lecz tak- że germańskich (niemieckich, holenderskich, duńskich, szwedzkich), a także bałtyjskich (przede wszystkim pruskich); pod tym wzglę- dem z Pomorzem może się równać tylko Śląsk. W krótkim okresie dziejów Polski zjedno- czonej przez Mieszka I (960–992) i Bolesława Chrobrego (992–1025) pod ich panowaniem państwo skupiło wszystkie dzielnice między Józef Borzyszkowski, O historii Odrą a Bugiem i między Karpatami a Bałty- literatury kaszubskiej i jej twórcach, kiem. Pierwsi Piastowie odsunęli od władzy Gdańsk 2011 wszystkich książąt plemiennych, z wyjątkiem Pomorza i Śląska, gdzie przez wiele stuleci utrzymali oni w różnym stopniu zależ- ności swoje władztwa. Ale już w roku 1138 ostatni władca zjednoczonego państwa, Bolesław Krzywousty (1102–1138), podzielił je między czterech swych synów: Wła- dysława II, Bolesława Kędzierzawego, Mieszka Starego i Henryka (z czasem dołączył do nich małoletni wówczas Kazimierz Sprawiedliwy), tworząc w ten sposób system księstw dzielnicowych Małopolski, Śląska, Wielkopolski i Mazowsza, a także uzależ- nionych od pryncepsa książąt polskich w Krakowie książąt całego Pomorza (s. 11).

Z tak rozmióny Historii Pomorza w nym tu òbrobienim na pierszi i główny plan wësëniãté òstôwają dzeje samëch Kaszëbów jakno nëch pierwòsznëch miesz- kańców i gòspòdarzi ti zemi, chtërny w przeszłoce, tracącë z czasã swòjã pòdmio- tòwosc, przetrwelë równak wszëtczé tragedie i òdzwëskelë jã pò stalatach... Żëjącë dzysdniowò w zwiarti spòlëznie na Pòmòrzim Nadwislańsczim, w grańcach pò- mòrsczégò wòjewództwa, nie zabiwają ò swòjich kòrzeniach i szerszi spòlëznie Nadbôłtowëch Słowianów. Z ti rodzëznë kaszëbsczi bracô – Òbòdricë i Wiele- towie – dôwni mieszkańcë dzysdniowi Meklembùrgii i Przédnégò Pòmòrzô,

13 Kaszuby – ziemia Kaszubów wg G. Labudy przy wykorzystaniu mapy księstw pomorskich z ok. 1200 r. wg K. Ślaskiego. G. Labuda, Kaszuby i ich dzieje, Gdańsk 2000. rza Przedniego, kraju federalnego Niemiec, żyją nadal w świadomości nie tylko niemieckich Meklemburczyków i Pomorzan, ale również w świadomości histo- rycznej, w literaturze i tradycji Kaszubów i Pomorzan nad Wisłą. Znakiem tej wspólnoty mogą być utwory dwojga pisarzy – wiersz z początków XX w. pocho- dzącej z Pomorza Przedniego niemieckiej autorki, Marty Grählert (1876–1939), słowa znanej tu i tam pieśni Wo die Ostseewellen…, bliskiej mi z lat dzieciństwa, jak i fragment eseju polskiego pisarza z końca tegoż wieku – ks. prof. Janusza Pasierba (1929–1993), mówiący o naszej niemałej i wielkiej pomorskiej małej ojczyźnie.

14 federalnégò kraju Niemcë, żëją dali w swiądze nié le niemiecczich Meklembùrczi- ków i Pòmòrzanów, ale téż w swiądze historiczny, w lëteraturze i tradicji Kaszëbów i Pòmòrzanów nad Wisłą. Znakã ti spòlëznë mògą bëc ùsôdzczi dwòjga pisarzi: wiérzta z zôczątków XX w. pòchôdający z Przédnégò Pòmòrzô niemiecczi aùtor- czi, Martë Grählert (1876–1939), słowa znóny tu i tam piesni „Wo die Ostsee- wellen…”, blësczi mie z dzecnëch lat, jak i ùriwk eseju pòlsczégò pisarza z kùńca tegòż wiekù, ks. prof. Janusza Paserzba (1929–1993), òpòwiôdający ò naszi nie- môłi i wiôldżi pòmòrsczi môłi tatczëznie.

Martha Müller-Grählert Ostseewellen

Wo de Ostseewellen Fale Bałtyku Trecken an den Strand, Wo de gele Ginster Gdzie fale Bałtyku po plaży mkną , Bleugt in n Dünensand, Gdzie żółty janowiec kwitnie w piasku wydm Wo de Möven schriegen Gdzie w poszumie sztormu mewy krzyczą , Grell in t Stormgebrus, Tam jest ma ojczyzna, to tam jest mój dom. Da is mine Heimat, Szum i huk fal kołysanką moją był Da bün ick to Hus. Wysokie wydmy znały dziecięcy mój czas Well – und Wogenrauschen Widziały żywą mą tęsknotę i wielką chęć Wir min Weigenlied, By wzlecieć w świat powyżej lądów i mórz. Un de hohen Dünen Sehgn min Kinndertied. Naprawdę życie to tęsknotę mą gasiło Sehgn uck all min Sehnsucht Było tym, czemu oddałam serce me Un min heit Begehr, Znikło wszystko, to boli i smuci mnie In de Welt to fliegen Znalazłam wprawdzie szczęście, Oewer Land un Meer. lecz tęsknota rwie. Wol hät mit dat Lewen Tęsknota do małej, cichej wyspy Dit Verlangen stillt, Gdzie fale Bałtyku po białej plaży mkną Hätt mi allens gewen, Gdzie w poszumie sztormu mewy krzyczą Wat min Herz erfüllt. Tam jest ma ojczyzna, to tam jest mój dom. Allens is verswunnen, Wat mi guält un drev, tłum. Magdalen Darska-Łogin Hev dat glück nu funnen, Doch die Sehnsucht blev. Sehnsucht na dat lütte Stille Inselland, Wo de Ostseewellan Trecken an den witten Strand, Wo de Möven schriegen , Grell in t Stromgebrus, Denn da is mine Heimat, Da bün ick to Hus. 15 Ks. Janusz Pasierb, odbierając w 1989 roku jako pierwszy laureat Medal honorowy im. Bernarda Chrzanowskiego „Poruszył wiatr od morza” w Kaplicy Królewskiej w Gdań- sku, m.in. powiedział: Utęsknione morze. Pamiętam, jak uda- łem się na studia do Warszawy, wychodzi- łem codziennie nad Wisłę na Bielanach, żeby zobaczyć rzekę, która zmierzała do morza, i zobaczyć takie same jak nad Bał- tykiem mewy. Dziękuję za motywację tej nagrody, tego medalu, jaką odczytuję z wy- głoszonego tu werdyktu Kapituły. Zrozu- Medal „Poruszył wiatr od morza” miałem, że o to chodziło, by to, co bliskie, znamionować tym, co uniwersalne. Żeby widzieć Kaszuby i Pomorze w kontekście już nie tylko polskim, ale i europejskim. Ale polskim przede wszystkim. Zbliżać to, co nasze i małe, ku temu, co wielkie, nie pozwalając temu, co małe bezkształtnie się rozpłynąć. Dzisiaj, kiedy zanikają wszechświaty prywatne na rzecz kultury globalnej, będą- cej tak często pustką ssąco-tłoczącą, jest to bardzo ważne – dostrzegać, cenić odręb- ność, jedyność, niepowtarzalność zjawisk. Właściwie bardzo trudno jest porównać do czegoś Kaszuby. To ani Bretania, ani Normandia, ani Alzacja, tyle że leżąca po wschodniej stronie Niemiec, choćby dla- tego, że u nas nie ma tylu bocianów – zresztą tam też się je importuje – nie ma tylu pelargonii i winorośli, chociaż w średniowieczu na Pomorzu rosła i w Toruniu ob- chodzono winobranie. Odrębność, jedyność, niepowtarzalność. Niepowtarzalność na pewno, ale widząca wszystkie analogie, podobieństwa, pokrewieństwa. Odrębność nie zamykająca się w ksenofobii, w kompleksach wyższości czy niższości, co na jedno wychodzi, w szowi- nizmie. Małe ojczyzny wzbogacają ojczyznę wielką i wzbogacają też olbrzymią sym- fonię świata. Bylibyśmy w nim zagubieni, gdyby nie ten klucz, który zabieramy z domu. Jak wiadomo, krajobrazy są stanami ducha. Wiemy także, że miasta tworzą du- chową formę życia. (…) Ziemia spotkań. Wielkich zasiedzeń, ale i wielkich spotkań. Przez wieki żyli tu ze sobą i obok siebie – jak to znakomicie opisał Günter Grass – Polacy, Kaszubi, Niemcy, żeby już nie liczyć innych nacji, różnych nowych czy starych Szkotów. Poplątani, skuzynowani, wrodzy i przyjaźni. Prawdziwa mozaika języków i narodo- wości, której zaczęła od czasów epoki nowożytnej odpowiadać także mozaika wiar. Wszystko to jakoś żyło tutaj razem – nec temere, nec temide. (…) Patrząc na Kaszuby, na Pomorze, na Gdańsk, nie można nie spostrzec, że tutaj się zawarła jakby tajemnica tej części globu. To jest jakby Europa Środkowa w minia-

16 Ks. Janusz Paserzb, òdbiérającë w 1989 rokù jakno pierszi laùreat hònorny Medal m. Bernarda Chrzanowsczégò „Poruszył wiatr od morza” w Kaplëcë Kró- lewsczi we Gduńskù, m.jin. rzekł: Utęsknione morze. Pamiętam, jak udałem się na studia do Warszawy, wycho- dziłem codziennie nad Wisłę na Bielanach, żeby zobaczyć rzekę, która zmierzała do morza, i zobaczyć takie same jak nad Bałtykiem mewy. Dziękuję za motywację tej nagrody, tego medalu, jaką odczytuję z wygłoszonego tu werdyktu Kapituły. Zrozu- miałem, że o to chodziło, by to, co bliskie, znamionować tym, co uniwersalne. Żeby widzieć Kaszuby i Pomorze w kontekście już nie tylko polskim, ale i europejskim. Ale polskim przede wszystkim. Zbliżać to, co nasze i małe, ku temu, co wielkie, nie po- zwalając temu, co małe, bezkształtnie się rozpłynąć. Dzisiaj, kiedy zanikają wszechświaty prywatne na rzecz kultury globalnej, będą- cej tak często pustką ssąco-tłoczącą, jest to bardzo ważne – dostrzegać, cenić odręb- ność, jedyność, niepowtarzalność zjawisk. Właściwie bardzo trudno jest porównać do czegoś Kaszuby. To ani Bretania, ani Normandia, ani Alzacja, tyle że leżąca po wschodniej stronie Niemiec, choćby dla- tego, że u nas nie ma tylu bocianów – zresztą tam też się je importuje – nie ma tylu pelargonii i winorośli, chociaż w średniowieczu na Pomorzu rosła i w Toruniu ob- chodzono winobranie. Odrębność, jedyność, niepowtarzalność. Niepowtarzalność na pewno, ale widząca wszystkie analogie, podobieństwa, pokrewieństwa. Odrębność niezamykająca się

Uroczystość wręczenia Medalu „Poruszył wiatr od morza” ks. prof. Januszowi S. Pasierbowi, 1989 r. Siedzą od prawej: ks. Stanisław Bogdanowicz, ks. abp Tadeusz Gocłowski, ks. Janusz S. Pasierb, Józef Borzyszkowski.

17 turze, Europa Środka. I w ogóle Europa, która i dziś musi żyć nec temere, nec timide, pomiędzy kolosami. Małe jest piękne. To prawda, że piękno wyzwala miłość. Ale wyzwala także oso- bliwą agresję. Brońmy przed nią naszą ziemię: miasta, zabytki, krajobrazy, drzewa i wody. (…) Droga do uczestnictwa w kulturze – w Europie, w świecie – prowadzi przez przeżycie własnej tożsamości. Przez przeżycie własnej osobowości idzie się do przeżycia większych wspólnot. (…) Małe Ojczyzny uczą żyć w Ojczyznach wielkich, w wielkiej ojczyźnie ludzi. Kto nie broni i nie rozwija tego, co bliskie – trudno uwierzyć, żeby był zdolny do wielkich uczuć w stosunku do tego, co wielkie i największe w życiu i na świecie. (…) Skupiając się na tym, co bliskie i nieduże, mamy jakąś pewność, że starczy nam na to serca, że to miłość na naszą miarę. I mamy jeszcze jedną szansę, lekcję życia, wynikającą z faktu, że to, co niewielkie, co nie rozciąga się bez granic, musi rosnąć w głąb i wzwyż. Tak rozwijają się korzenie , tak wznoszą się ku niebu gałęzie i liście i jest w tym jakaś nadzieja na owoce. (Zob. „Pomerania”, 1989, nr 10, s. 1-2).

Cząstką pierwotną tego pomorskiego świata wielu etni, religii i kultur, trwają- cego na Pomorzu i w gdańskiej stolicy przez wieki, byli i są Kaszubi. Ich to histo- rię w dziejach Pomorza przybliżyć może nieco zainteresowanemu czytelnikowi zasadnicza część niniejszej książki. Zawartość jej, zaprezentowana w układzie chronologicznym, została podzie- lona na trzy części. Pierwsza pod względem objętości stosunkowo najskromniej- sza, dotyczy średniowiecza i epoki nowożytnej. W odniesieniu do średniowiecza mamy bowiem komfortową sytuację – możliwości bliższego rozpoznania w nim obecności Kaszubów dzięki dziełu Gerarda Labudy. Historię Kaszubów w epoce nowożytnej, niekiedy wymagającą nowych badań, zasygnalizowano już w tzw. trojaczkach, jak i przedstawiono bliżej w dziele Pomorze. Mała ojczyzna Kaszu- bów. (Historia i współczesność) / Kaschubisch – pommersche Heimat. (Geschichte und Gegenwart), Gdańsk – Lübeck 2000. Uczynił to głównie Zygmunt Szultka, współautor również Historii Pomorza. Najobszerniejsza tu część dotyczy dzie- jów Kaszubów w XIX i XX wieku, jako że ten okres zadecydował o sygnalizowa- nej pod koniec współczesności. Wiek XIX to okres przebudzenia małych naro- dów Europy, kiedy to podczas Wiosny Ludów pojawił się również głos Kaszu- bów, reprezentowanych przez Floriana Ceynowę. W tymże wieku, trwającym na Pomorzu do 1920 r., nastąpiło ukształtowanie się polskiego społeczeństwa oby- watelskiego pod panowaniem pruskim, w którym narodził się również ruch mło- dokaszubski, określający kierunek działalności na przyszłość i podwójną tożsa- mość Kaszubów, odcinających się od nieobcej im niemczyzny, utożsamiających się z polskością. Kontynuacją ruchu młodokaszubskiego są po części wszystkie nurty regiona- lizmu kaszubsko-pomorskiego obecne w całym XX wieku, szczególnie bogatym

18 w ksenofobii, w kompleksach wyższości czy niższości, co na jedno wychodzi, w szowi- nizmie. Małe ojczyzny wzbogacają ojczyznę wielką i wzbogacają też olbrzymią sym- fonię świata. Bylibyśmy w nim zagubieni, gdyby nie ten klucz, który zabieramy z domu. Jak wiadomo, krajobrazy są stanami ducha. Wiemy także, że miasta tworzą duchową formę życia. (…) Ziemia spotkań. Wielkich zasiedzeń, ale i wielkich spotkań. Przez wieki żyli tu ze sobą i obok siebie – jak to znakomicie opisał Günter Grass – Polacy, Kaszubi, Niemcy, żeby już nie liczyć innych nacji, różnych nowych czy starych Szkotów. Poplątani, skuzynowani, wrodzy i przyjaźni. Prawdziwa mozaika języków i narodo- wości, której zaczęła od czasów epoki nowożytnej odpowiadać także mozaika wiar. Wszystko to jakoś żyło tutaj razem – nec temere, nec temide. (…) Patrząc na Kaszuby, na Pomorze, na Gdańsk nie można nie spostrzec, że tutaj się zawarła jakby tajemnica tej części globu. To jest jakby Europa Środkowa w mi- niaturze, Europa Środka. I w ogóle Europa, która i dziś musi żyć nec temere, nec temide, pomiędzy kolosami. Małe jest piękne. To prawda, że piękno wyzwala miłość. Ale wyzwala także oso- bliwą agresję. Brońmy przed nią naszą ziemię: miasta, zabytki, krajobrazy, drzewa i wody. (…) Droga do uczestnictwa w kulturze – w Europie, w świecie – prowadzi przez przeżycie własnej tożsamości. Przez przeżycie własnej osobowości idzie się do przeżycia większych wspólnot. (…) Małe Ojczyzny uczą żyć w Ojczyznach wielkich, w wielkiej ojczyźnie ludzi. Kto nie broni i nie rozwija tego, co bliskie – trudno uwierzyć, żeby był zdolny do wiel- kich uczuć w stosunku do tego, co wielkie i największe w życiu i na świecie. (…) Skupiając się na tym, co bliskie i nieduże, mamy jakąś pewność, że starczy nam na to serca, że to miłość na naszą miarę. I mamy jeszcze jedną szansę, lekcję życia, wynikającą z faktu, że to, co niewielkie, co nie rozciąga się bez granic, musi rosnąć w głąb i wzwyż. Tak rozwijają się korzenie, tak wznoszą się ku niebu gałęzie i liście i jest w tym jakaś nadzieja na owoce. (Òb. „Pomerania” 1989, nr 10, s. 1-2).

Dzélëkã pierwòszny tegò pòmòrsczégò swiata wiele etni, religii i kùlturów, trwa- jącégò na Pòmòrzim i w gduńsczi stolëcë przez wieczi, bëlë i są Kaszëbi. Jich to historiã w dzejach Pòmòrzô przëblëżëc trochã mòże zainteresowónémù czëtiń- cowi dërżéniowi dzél niniészi ksążczi. Ji zamkłosc, przedstawionô w chronologicznym ùłożenim, òstała pòdzelonô na trzë dzéle. Pierszi dlô jegò òbjimù je propòrcjonalno nôskrómniészi, tikô strzé- dnowiekù i nowòczasny epòczi. W òdniesenim do strzédnowiekù mómë równak kòmfòrtową sytuacjã – mòżlëwòscy blëższégò rozeznaniô bëcô w nim Kaszëbów dzãka dokazowi Gerarda Labùdë. Historiô Kaszëbów w nowòczasny epòce, wëma- gającą nierôz nowëch badaniów, òstała ju zasygnalizowónô w tzw. trojaczkach, jak i przedstawionô blëżi w dokazu Pomorze. Mała ojczyzna Kaszubów. (Historia i współczesność) / Kaschubisch – pommersche Heimat. (Geschichte und Gegenwart),

19 w postacie, wydarzenia i dokonania Kaszubów, nie tylko w skali regionu, ale i szerzej. W tej rzeczywistości szczególne było i jest znaczenie dokonań twórców – kaszubologów – ludzi nauki i literatury pięknej, decydujących o tym, iż na początku XXI wieku język kaszubski uzyskał w Rzeczypospolitej oficjalny, urzę- dowy status języka regionalnego – jako jedyny tego rodzaju w Polsce. Kaszubskie dziś, bogate w radości i smutki, będzie przedmiotem prezentacji innej już książki. Niniejsza publikacja jest bowiem pierwszą z kilkutomowej serii, obejmującej – obok historii – dzieje języka i literatury kaszubskiej oraz szeroko pojętej kultury, a także ruchu kaszubsko-pomorskiego po 1945 roku oraz obraz współczesny Ka- szub i kaszubskiej tożsamości w III Rzeczypospolitej. Stąd w niniejszej publikacji ostatni fragment sygnalizuje ledwie najważniejsze wydarzenia z kaszubskich dzie- jów po 1945, 1980 i 1989 roku.

Podczas VIII Zjazdu Kaszubów w Gdyni, 1.07.2006 r.

20 Gduńsk – Lübeck 2000. Zrobił to przédno Zygmùnt Szultka, téż wespółaùtor Historii Pomorza. Nôwikszi òbjim mô tu dzél tikający dzejów Kaszëbów w XIX i XX wiekù, jakò że ten cząd zadecydowôł ò sygnalizowóny pòd kùńc dzys- dniowòscë. Wiek XIX to cząd przebùdzeniô môłëch nôrodów Eùropë, czedë to òbczôs Zymkù Lëdów pòjawił sã téż głos Kaszëbów, reprezentowónëch przez Floriana Cenôwã. W timże wiekù, trwającym na Pòmòrzim do 1920 rokù, na- stąpiło ùsztôłcenié sã pòlsczi spòlëznë òbëwatelsczi pòd panowanim prësczim, w chtërnym narodzył sã téż ruch młodokaszëbsczi, òpisëjący czerënk dzejnotë na przińdnosc i pòdwójną juwernotã Kaszëbów, òdgrôdzającëch sã òd niecëzy jima niemczëznë, identifikùjącëch sã z pòlskòscą. Kòntinuacją młodokaszëbsczi rësznotë są w dzélu wszëtczé czerënczi kaszëb- skò-pòmòrsczégò regionalizmù znóné w całim XX wiekù, òsoblëwie bògatim w pòstace, wëdarzenia i dokònania Kaszëbów, nié le w skalë regionu, ale i szerzi. W ti jawernoce apartné bëło i je znaczenié dokònaniów ùsôdzców – kaszëbòlo- gów – lëdzy nôùczi i lëteraturë piãkny, decydëjącëch ò tim, że na zôczątkù XXI wiekù jãzëk kaszëbsczi zwëskôł w Rzeczpòspòlëti òficjalny, ùrzãdowi status re- gionalnégò jãzëka jakno jedinégò tegò ôrtu w Pòlsce. Kaszëbsczé dzys, bòkadné w redoscë i smùtczi, bãdze òbiektã prezentacji jiny ju ksążczi. Niniészô pùbli- kacjô je doch pierszą z cziletomòwi serii, òbjimający – òkòma historii – dzeje jãzëka i lëteraturë kaszëbsczi czë szerok rozmióny kùlturë, a téż òbrôz dzysdniowi Kaszub i kaszëbsczi juwernotë w III Rzeczpòspòlëti. Stądka w niniészi pùblikacji òstatny dzél sygnalizëje ledwie nôwôżniészé wëdarzenia z kaszëbsczich dzejów pò 1945, 1980 i 1989 rokù.

Przy trumnie księżnej Anny Croy, ostatniej z rodu Gryfitów – w podziemiach zamkowego kościoła św. Jacka w Słupsku siedzą Ryszard Stryjec (z lewej) i Tadeusz Bolduan.

21 Część I O DZIEJACH KASZUBÓW ´ W EPOCE SREDNIOWIECZA. I CZASACH NOWOZYTNYCH

1. Nazwa i terytorium… oraz Ÿród³a wiedzy o historii Kaszubów

Przystępując do pisania czy studiowania historii Kaszubów na początku XXI wieku, winniśmy mieć świadomość wspomnianej nierozłączności naszych losów z dzie- jami całego Pomorza, czyli terytorium usytuowanego miedzy Bałtykiem a Note- cią i Wartą oraz nad dolną Odrą i dolną Wisłą. Taki ideowy kształt kaszubskiej ojczyzny i własną tożsamość przywrócili Kaszubom w drugiej połowie XIX i po- czątkach XX wieku ich czołowi przedstawiciele, twórcy ruchu i ideologii kaszub- sko-pomorskiej. Szczególną cechą Pomorza – ojczyzny Kaszubów – jest to, że na jego terenie stykają się różne światy, odmienne rzeczywistości geograficzne i kulturowo-poli- tyczne. Jest to kraj zetknięcia się morza i lądu, kraina spotkania – ścierania się i przenikania – dwóch wielkich światów i kultur: słowiańskiego i germańskiego. Pomorze i mieszkający na nim Kaszubi, jak cała Słowiańszczyzna nad Bałtykiem, od schyłku I tysiąclecia stało się przedmiotem rywalizacji między państwami nie- mieckimi z zachodu i rozwijającym się państwem polskim od południa. Niemcy w swej ekspansji parli na wschód; Polacy dążyli ku północy, nad morze, świadomi swej wspólnoty lechickiej z mieszkańcami nadbałtyckiej krainy, nazwanej przez nich Pomorzem. Nazwa własna tej ziemi i pierwotna nazwa jej mieszkańców, to Kaszubia, Kaszuby i Kaszubi, a pojedynczego jej przedstawiciela – Kaszuba. Kaszubi – Pomorzanie jako pierwotni gospodarze Pomorza, będąc rodzimą wspólnotą etniczno-kulturową, uczestniczyli w zmaganiach polsko-niemieckich, nierzadko tylko jako przedmiot wielkiej polityki. Niekiedy wbrew własnym książętom i wład- com chronili, kultywowali swoją kulturę i własną tożsamość. Od czasów średnio-

22 Dzél I Ò DZEJACH KASZËBÓW W EPÒCE STRZÉDNOWIEKÙ I EPÒCE NOWÒCZASNY

1. Pòzwa i teritorium… i zdrzód³a wiédzë ò historii Kaszëbów

Przëstãpùjącë do pisaniô abò studiowaniô historii Kaszëbów na zôczątkù XXI wiekù, trzeba miec swiądã wspòmnióny nierozdzelnoscë naszégò kawla z dzejama całégò Pòmòrzô, tj. teritorium pòłożonégò midzë Bôłtã a Notecą i Wartą, a téż nad dólną Òdrą i dólną Wisłą. Taczi dejowi sztôłt kaszëbsczi tatczëznë i gwôsną juwernotã zwëskelë znôw Kaszëbóm w drëdżé pòłowie XIX i zôczątkach XX wiekù jich przédny przedstôwcë, ùsôdzcë rësznotë i dejologii kaszëbskò-pòmòrsczi. Apartną znanką Pòmòrzô – tatczëznë Kaszëbów – je to, że na jegò terenie stikają sã rozmajité swiatë, jinszé jawernotë i geògraficzné i kùlturowò-pòliticzné. Je to kraj zetkaniô sã mòrza i lądu, krôjna spòtkaniô – scéraniô sã i przenikaniô – dwùch wiôldżich swiatów i kùlturów: słowiańsczégò i germańsczégò. Pòmòrzé i mieszkający na nim Kaszëbi, jak całô Słowianizna nad Bôłtã, òd kùńca I tësąc- lecô stało sã òbiektã riwalizacji midzë państwama niemiecczima z zôchòdu i roz- wijającym sã państwã pòlsczim òd pôłniô. Niemcë w swòji ekspansji napiérelë na wschód; Pòlôszë zgrôwelë na nordã, nad mòrzé, swiądny swòji lechicczi jednotë z mieszkańcama nadbôłtowi krôjnë, pòzwóny przez nich Pòmòrzã. Pòzwa gwôsnô ti zemi i pierwòsznô pòzwa ji mieszkańców to Kaszubia, Kaszëbë i Kaszëbi, a pòjedińczégò ji przedstôwcë: Kaszëba. Kaszëbi – Pòmò- rzanie jakno pierwòsznô gòspòdarze Pòmòrzô, bãdącë rodną zrzeszą etniczno- -kùlturową, brëlë ùdzél w biôtkòwaniach pòlskò-niemiecczich, nierôzka le jakno òbiekt wiôldżi pòliticzi. Nierôz procëm gwôsnym ksążãtóm i panownikóm òchró- nielë, rozwijelë swòjã kùlturã i gwôsną juwernotã. Òd czasów strzédnowiekù bëlë swójną zôgôdkã dlô sąsadów, nierozmiejącëch jich jãzëkòwi apartnoscy, zmiérza- jącëch do wcygnieniô tak lëdzy jak jich zemi. Skùtkã niezrozmieniô bëłë m.jin.

23 Mapa Pomerania, Wandalicae… (1573) wiecza stanowili swoistą zagadkę dla sąsiadów, nierozumiejących ich odrębności językowej, zmierzających do wchłonięcia tak ludzi, jak ich ziemi. Skutkiem nie- zrozumienia były m.in. przeróżne, najczęściej bałamutne interpretacje pocho- dzenia nazwy Kaszubi, Kaszuby, Cassubia, na temat której powstała już bogata literatura. Problem etymologii (pochodzenia) i zasięgu nazw Kaszuby, Kaszubi podej- mowali obok językoznawców także historycy. (Np. J. Treder, D. Pandowska, J. Spors…). Chociaż nie posiadamy dotąd pełnej syntezy historii Kaszubów, dys- ponujemy kilkoma interesującymi, całościowymi opracowaniami, do których z pożytkiem mogą sięgać nie tylko nauczyciele, ale przy ich pomocy także stu- denci i uczniowie. Warto jednak pamiętać, że powstawały one w skomplikowa- nej sytuacji, zwykle przy pewnym braku niezbędnych badań analitycznych. Prace historyków poprzedzały i towarzyszyły im liczne i zna- czące opracowania, głównie przygotowane przez ję- zykoznawców i etnografów. Specyficzności sytuacji z II połowy XIX i początków XX wieku dowodzą przede wszystkim cztery książki: uczonego rosyjskie- go, Aleksandra Hilferdinga pt. Ostatki Slavjan na jużnom bjerjegu Baltijskogo Moria (Petersburg 1862; a w języku polskim Resztki Słowian na połu- dniowym wybrzeżu Morza Batyckiego, Gdańsk 1990); językoznawcy i etnografa Stefana Ramułta pt. Statystyka ludności kaszubskiej (Kraków 1899); polskiego działacza i publicysty Konstantego Koś- cińskiego pt. Kaszubi giną (Poznań 1908), doty- cząca zaniku polskiej wielkiej własności na Ka- Stefan Ramułt (1859–1913) szubach; dzieło nauczyciela i etnografa z Wdzydz,

24 rozmajité, nôczãscy bałamùtné interpretacje pòchòdzeniô pòzwë Kaszëbi, Kaszëbë, Cassubia, na chtërny téma pòwstała ju bòkadnô lëteratura. Problem etimòlogii (pòchòdzeniô) i zôsëgù pòzwów Kaszëbë, Kaszëbi pòdji- melë òkòma jãzëkòznôwców téż historicë. (Np. J. Tréder, D. Pandowskô, J. Spòrs…). Chòc ni mómë dotądka całi syntezë historii Kaszëbów, rozpòrządzómë cziles in- teresëjącyma, całoscowima òbrobieniama, do chtërnëch z pòżëtkã mògą sëgac nié le szkólny, ale przë jich pòmòcë téż studencë i ùczniowie. Wôrt je równak pamiãtac, że pòwstôwałë òne w skòmplikòwóny sytuacji, colemało przë niemôłim felënkù kòniecznëch badaniów analiticznëch. Prôce historików wëprzédzałë, a towarzëłë jima trójné i znaczącé òbrobieniô, przëszëkòwóné przédno przez lin- gwistów i etnografów. Òsoblëwòsc sytuacji z II pòłowë XIX i zôczątków XX wiekù dokazywają nade wszëtkò szterë ksążczi: ruscégò ùczałégò, Aleksãdra Hil- ferdinga pt. Ostatki Slavjan na jużnom bjerjegu Baltijskogo Moria (Petersbùrg 1862; a w jãzëkù pòlsczim Resztki Słowian na południowym wy- brzeżu Morza Batyckiego, Gduńsk 1990); lin- gwistë i etnografa Stefana Ramùłta pt. Staty- styka ludności kaszubskiej (Kraków 1899); pòl- sczégò dzejôrza i pùblicystë Kònstantégò Kòs- cyńsczégò pt. Kaszubi giną (Pòznań 1908), ti- kającô dżinieniô pòlsczégò wiôldżégò miectwa na Kaszëbach; dokôz szkólnégò i etnografa z Wdzydz, Izydora Gùlgòwsczégò pt. Von einem unbekannten Volke in Deutschland [O nie- Aleksander Hilferding (1831–1872) znanym ludzie żyjącym w Niemczech], wëdóné w Berlinie w 1911 rokù, a na nowò w òriginalny wersji i w tłómaczenim na pòlsczi we Gduńskù w 2012 rokù. Wôrt je dac bôczenié na nen kli- mat, kòntekst, òddôwóny słowama: „resztczi Słowión”, „ Kaszëbi dżiną”, „ nieznóny lud”; lud nen béł wnenczas nieznóny, a òsoblëwie jegò historiô, téż dlô wszednëch ùczałëch, Pòlôchów i mieszkańców Pòmòrzô, òpanowónégò przez Niemców. Historię Kaszubów – jakò jeden z pierszich – napisôł dr Aleksãder Majkòwsczi, znóny dze- jôrz, lékôrz, pisôrz, pòlitik i pòéta. Zaczął jã pisac przed I wòjną swiatową, a skùńcził w 20-lecym midzëwòjnowim. Pierszi rôz ùkôzała sã w ca- łoscë dopiérze pò jegò smiercë w 1938 rokù Izydor Gulgowski (1874–1925)

25 Izydora Gulgowskiego pt. Von einem unbekannten Volke in Deutschland [O nie- znanym ludzie żyjącym w Niemczech] wydane w Berlinie w 1911 r., a ponownie w wersji oryginalnej i w tłumaczeniu na język polski w Gdańsku w 2012 roku. Warto zwrócić uwagę na ów klimat, kontekst, określany słowami: „resztki Sło- wian”, „ Kaszubi giną”, „ nieznany lud”; lud ów był wówczas nieznany, a zwłasz- cza jego historia, także dla ogółu uczonych, Polaków i mieszkańców Pomorza, zdominowanego przez Niemców. Historię Kaszubów – jako jeden z pierwszych napisał dr Aleksander Maj- kowski – znany działacz, lekarz, pisarz, polityk i poeta. Zaczął ją pisać przed I wojną światową, a ukończył w 20-leciu międzywojennym. Po raz pierwszy uka- zała się w całości dopiero po jego śmierci w 1938 r. w Gdyni, a powtórnie wydano ją z cennym posłowiem profesora Gerarda Labudy w Gdańsku w 1991 r. Maj- kowski zaprezentował obraz dziejów Kaszubów, Pomorzan – zwanych przez niego także Weletami, mieszkających od Wisły na wschodzie aż do Piany na zachodzie (w dzisiejszej Meklemburgii), uwzględniając także ich wspólnotę etniczną z Obo- drytami, Wagrami i Połabianami, czyli jego książka opisuje dzieje całej słowiańsz- czyzny nad Bałtykiem w łączności z Polakami jako Lechitami i Lechią, do której wszystkie wymienione wspólnoty należały. Autorem drugiego dzieła, napisanego w języku niemieckim – Geschichte der Kaschuben ( 1926) – jest najwybitniejszy z językoznawców – badaczy kaszubszczyzny, Meklemburczyk, dr Friedrich Lorentz. Uwzględniając stan kaszubszczyzny i stosunki etniczne na Pomorzu w XIX wieku, zaprezentował zarys dziejów Kaszubów w ramach Pomorza Nadwiślańskiego. W ocenie histo- ryków i samych Kaszubów jest to nie tyle ich historia, co dzieje ich germanizacji. Od ponad półwiecza rodzi się kolejna historia Kaszubów, której autorem t. I, jak i kon- cepcji całości, jest sam Gerard Labuda (1916–2010), Kaszu- ba – najwybitniejszy historyk wśród współczesnych medie- wistów polskich. W jego prze- bogatym dorobku jest m.in. wiele studiów kaszubskich, wydanych także w jednym to- mie pt. Kaszubi i ich dzieje (Gdańsk 1996). Pisząc o Kaszu- bach, o ich nazwie i ziemi za- mieszkania, odpowiada on m.in. na pytanie: „Gdzie leżały Gerard Labuda w swojej bibliotece

26 w Gdini, a drëdżi rôz òstała wëdónô z wôrtnym pòsło- wim profesora G. Labùdë we Gduńskù w 1991 rokù Maj- kòwsczi przedstawił òbrôz dzejów Kaszëbów, Pòmòrzón, zwónëch przez niegò téż We- letama, mieszkającëch òd Wi- słë na wschòdze jaż do Piónë na zôchòdze (w dzysészi Me- klembùrgii), przëjimającë téż jich etniczną zrzesz z Òbòdrë- tama, Wagrama i Pòłabiana- ma, a wic jegò ksążka òpisywô dzeje całi Słowianiznë nad Bôłtã w łączbie z Pòlôchama jakò Lechitama i Lechią, do chtërny wszëtczé pòmienioné zrzesze nôleżałë. Aùtorã drëdżégò dokazu, napisónégò w niemiecczim jãzëkù, Geschichte der Kaschu- ben (Berlin 1926) – je nôwik- szi z lingwistów, badérów ka- (1876–1938) szëbiznë, Meklembùrczik, (rys. Wawrzyniec Samp) dr Friedrich Lorentz. Przëji- mającë stón kaszëbiznë i etniczné òdnieseniô na Pòmòrzim w XIX wiekù, przed- stawił céchùnk dzejów Kaszëbów w ramach Pòmòrzô Nadwislańsczégò. W òce- nie historików i samëch Kaszëbów je to nié le jich historiô, co dzeje jich germa- nizacji. Nad pół wiekù rodzy sã nôstãpnô historiô Kaszëbów, chtërny aùtorã t. I, jak i kòncepcji całoscë, je sóm Gerard Labùda (1916–2010), Kaszëba – nôwikszi historik westrzód dzysdniowëch pòlsczich mediewistów. W jegò bòkadnym ùróbkù je m.jin. wiele kaszëbsczich studiów, wëdónëch téż w jednym tomie pt. Kaszubi i ich dzieje (Gduńsk 1996). Piszącë ò Kaszëbach, ò jich pòzwie i zemi zamieszka- niô, òdpòwiôdô òn m.jin. na pëtanié: „Gdze leżałë Kaszëbë jakò rodné zemie Kaszëbów?”. P r z ë w òłiwô badania Agnieszczi Dobrowòlsczi, scwierdzający, że nazwa Kaszuby znana była w całym pasie przymorskim od Holsztynu i Lünebur- ga po kraje bałtosłowiańskie, występując jako nazwa kraju, ludu, jako przydomek, jako nazwa administracyjna oraz jako nazwa topograficzna, nieobca i w Polsce (A. Dobrowòlskô, O nazwie Kaszuby, „Onomastica”, t. 4, 1958, s. 345). Przëbôczô

27 Kaszuby jako ziemie macierzyste Kaszubów?”. Przywołuje badania Agnieszki Dobrowolskiej, stwierdzającej, iż nazwa Kaszuby znana była w całym pasie przy- morskim od Holsztynu i Lüneburga po kraje bałtosłowiańskie, występując jako nazwa kraju, ludu, jako przydomek, jako nazwa administracyjna oraz jako nazwa topograficzna, nieobca i w Polsce (A. Dobrowolska, O nazwie Kaszuby, „Onoma- stica”, t. 4, 1958, s. 345). Przypomina też późniejsze stwierdzenia Józefa Sporsa, który w wyniku wielu badań doszedł do wniosku, że nazwa Kaszuby najpierw zakorzeniona była na Pomorzu Zachodnim, skąd promieniowała na Meklembur- gię i Pomorze Wschodnie, gdzie się ostatecznie zadomowiła na dobre. Na Pomo- rzu Nadwiślańskim znajdujemy współczesnych Kaszubów, ludzi mówiących po kaszubsku, czy świadomych swej kaszubskości, dla których Kaszuby – Pomorze są ich małą ojczyzną, a wielką – Polska. Rozwijając własną kulturę, utożsamiają się z polskością, pielęgnują swoją podwójną, tj. kaszubską i polską tożsamość. Tak jest dziś, a w historii poszukujemy wciąż odpowiedzi na pytania, jak było daw- niej, m.in. skąd wzięli się Kaszubi i ich nazwa. Najbardziej przekonująca jest hipoteza, iż nazwa Kaszuby została uformowa- na przez Słowian w okresie wędrówek ludów (VI–VIII w.). Określano nią ple- miona słowiańskie, które osiedliły się na południowym brzegu Bałtyku. Zagadką dla historyków jest to, dlaczego nazwa ta w źródłach pisanych pojawiła się dopiero w XIII w., skoro znano ją wówczas w całym świecie pomorskim i pol- skim, a także na dalekiej Rusi i w Rzymie. O tej i innych sprawach piszą G. Labuda oraz autorzy wspomnianej syntezy – książki wydanej w 2000 roku pt. Pomorze. Mała ojczyzna Kaszubów, opracowanej w ramach wspólnego projektu polsko- -niemieckiego, związanego z Instytutem Ka- szubskim i Zrzeszeniem Kaszubsko-Pomor- skim w Gdańsku oraz Ostsee Akademie – Aka- demią Bałtycką w Lubece. Ta książka najpeł- niej prezentuje całość skomplikowanej historii Kaszubów w kontekście dziejów Pomorza. Jej autorzy korzystają z bogatej literatury i wyni- ków własnych badań. Pomnikowym już dziś dziełem jest jednak w pierwszym rzędzie wspomniana Historia Kaszubów w dziejach Pomorza. Tom I. Czasy średniowieczne. Napisał Gerard Labuda, wy- dana przez Instytut Kaszubski w 2006 roku. Profesor G. Labuda zapowiedział w niej na- stępne tomy, jakie za jego wskazaniem zostały przypisane do zadań profesorów Zygmunta Pomorze. Mała Ojczyzna Kaszubów / Kaschubisch – pommersche Heimat, Szultki, Józefa Borzyszkowskiego i Cezarego Gdańsk-Lübeck 2000

28 téż pózniészé scwierdzeniô Józefa Spòrsa, chtëren pò wiele badaniach doszedł do wnio- skù, że pòzwa Kaszëbë nôpiérwi bëła zakòrze- nionô na Pòmòrzim Zôchòdnym, skądka prze- szła na Meklembùrgiã i Pòmòrzé Wschòdné, gdze sã òstateczno zascygnãła na dobré. Na Pòmòrzim Nadwislańsczim nalôżómë dzys- dniowëch Kaszëbów, lëdzy mówiącëch pò kaszëbskù, czë swiądnëch swòji kaszëbskòscë, dlô chtërnëch Kaszëbë – Pòmòrzé są jich môłą tatczëzną, a wiôlgą – Pòlskô. Rozwijającë gwôsną kùlturã, identifikùją sã z pòlskòscą, dozérają swòjã pòdwójną, tj. kaszëbską i pòlską juwernotã. Tak je dzys, a w historii szukómë wcyg òdpòwiescy na pëtania, jak bëło dôwni, m.jin. skądka wzãlë sã Kaszëbi i jich pòzwa. Gerard Labuda, Kaszubi i ich dzieje, Nôbarżi przekònywającô je hipòteza, że Gdańsk 1996 pòzwa Kaszëbë òstała ùsztôłconô przez Sło- wión w cządze wanożeniô lëdów (VI–VIII w.). Òpisywelë nią słowiańsczé ple- miona, chtërne òsadłë na pôłniowim brzegù Bôłtu. Wëzgódką dlô historików je to, dlôcze pòzwa ta w pisónëch zdrzódłach nalazła sã dopiérze w XIII w., skòrno znónô bëła wnenczas w całim pòmòrsczim i pòlsczim swiece, a téż na daleczi Rusczi i w Rzëmie. Ò ti i jinszich sprawach piszą G. Labùda i aùtorzë wspòmnióny syntezë – ksążczi wëdóny w 2000 rokù pt. Pomorze. Mała ojczyzna Kaszubów, òbrobióny w ramach pòspólnégò projektu pòlskò-niemiecczégò, sparłãczonégò z Institutã Kaszëbsczim i Zrzeszenim Kaszëbskò-Pòmòrsczim we Gduńskù, a téż Ostsee Akademie – Akademią Bôłtëcką w Lubece. Ta ksążka nôszerzi przedstôwiô całosc skòmplikòwóny historii Kaszëbów w kònteksce dzejów Pòmòrzô. Ji aùtorzë kòrzëstają z bògati lëteraturë i wëników gwôsnëch badaniów. Pòmnikòwim ju dzys dokazã je równak w pierszi rédze wspòmniónô Historia Kaszubów w dziejach Pomorza. Tom I. Czasy średniowieczne. Napisał Gerard Labuda, wëdóny przez Institut Kaszëbsczi w 2006 rokù. Profesor G. Labùda zapòwiedzôł w ni pòstãpné tomë, jaczé za jegò wskôzanim òstałë przëpisóné do zadaniów profesorów Zygmùnta Szultczi, Józefa Bòrzëszkòwsczégò i Cezarégò Òbracht-Prondzyńsczégò, bãdącé w realizacji, chtërna miałabë sã zakùńczëc jich pùblikacją w 2018 rokù. W tim czasu ùkôzało sã wiele wôżnëch analiticznëch mònografii, tikającëch prosto historii Kaszëbów, jak i dokazów zblëżonëch do syntezów. Są westrzód nich mni abò wicy òriginalné i jinszé dokazë ôrtu mònografii Riszarda Kùkera pt. Kaszubi – Pomorzanie i ich kultura duchowa (Warszawa 2001) i Mariusza

29 Obracht-Prondzyńskiego, będące w realizacji, która winna się zakończyć ich pu- blikacją w 2018 roku. W tzw. międzyczasie ukazało się wiele ważnych monografii analitycznych, dotyczących wprost historii Kaszubów, jak i dzieł zbliżonych do syntez. Są wśród nich mniej lub więcej oryginalne i inne dzieła w rodzaju monografii Ryszarda Kukiera pt. Kaszubi – Pomorzanie i ich kultura duchowa (Warszawa 2001) oraz Mariusza Filipa pt. Od Kaszubów do Niemców. Tożsamość Słowińców z perspek- tywy antropologii historii (Poznań 2012). – Obie te książki szczególnie zasługują na konfrontację z innymi opracowaniami, są bowiem niekiedy dość dalekie od ustaleń historyków zarówno polskich, jak i niemieckich. Wszyscy autorzy przy- wołanych dzieł prezentują w nich bogactwo źródeł archiwalnych i drukowanych oraz literatury, będące podstawą każdej publikacji. Zainteresowany bliżej dzie- jami Kaszubów czytelnik winien sięgnąć po różne bibliografie, a zwłaszcza opra- cowaną przez Cezarego Obracht-Prondzyńskiego pt. Bibliografia do studio- wania spraw kaszubsko-pomorskich (Gdańsk 2004). Z licznych dzieł i opracowań warto jeszcze przywołać dwa: pomnikową monografię Andrzeja Bukowskiego Regionalizm kaszubski. Ruch naukowy, lite- racki i kulturalny. Zarys monografii historycznej (Poznań 1950) oraz esej ks. Fran- ciszka (Franza) Mantheya – profesora seminarium w Pelplinie i Hildesheim, pt. O historii Kaszubów. Prawda i świadectwo, napisany pierwotnie po niemiecku w Niemczech dla Niemców z Gdańska i Pomorza, a wydany po polsku i kaszub- sku oraz niemiecku powtórnie w Gdańsku w 1997 r. Te dwie odmienne w swym charakterze książki ukazują skomplikowaną rzeczywistość historyczną Kaszubów

Andrzej Bukowski (1911–1997)

30 Filëpa pt. Od Kaszubów do Niemców. Tożsamość Słowińców z perspektywy antropologii historii (Poznań 2012). – Òbie te ksążczi òsoblëwie zasługiwają na kònfrontacjã z jinszima òbrobieniama, są doch nierôz dosc daleczé òd badaniów historików, tak pòlsczich jak i niemiecczich. Wszëtczi aùtorzë pòmienionëch do- kazów prezentëją w nich bògaté zdrzódła archiwalné i drëkòwóné, a téż lëtera- turë, bãdącé spòdlim kòżdi pùblikacji. Zainteresowóny blëżi dzejama Kaszëbów czëtińc winien sëgnąc pò rozmajité bibliografie, a òsoblëwie ùszëkòwóną przez Cezarégò Òbracht-Prondzyńsczégò pt. Bibliografia do studiowania spraw kaszubsko-pomorskich (Gduńsk 2004). Z trójnëch dokazów i òbrobieniów wôrt je jesz przëbôczec dwa: pòmnikòwą mònografiã Andrzeja Bùkòwsczégò Regionalizm kaszub- ski. Ruch naukowy, literacczi i kulturalny. Zarys monografii historycznej (Poznań 1950) i esej ks. Frãcëszka (Franza) Mantheya – pro- fesora seminarium w Pelplinie i Hildesheim, pt. O historii Kaszubów. Prawda i świadectwo, napisóny pierwòszno pò niemieckù w Niem- cach dlô Niemców ze Gduńska i Pòmòrzô, a wëdóny pò pòlskù i kaszëbskù, a téż nie- mieckù na nowò we Gduńskù w 1997 rokù. Te dwie zjinaczoné w swòjim charakterze ksążczi pòkazywają skòmplikòwóną jawernotã histo- riczną Kaszëbów i jich òdrodzenié, zaczãté w pòłowie XIX wiekù. A. Bùkòwsczi òsoblë- wie dokładno przedstôwiô kùlturã lëteracką, Andrzej Bukowski, Regionalizm wzbògôcóną przez nôstãpné pòkòleniô ùsôdz- kaszubski, Poznań 1950 ców. W kaszëbsczi lëteraturze problemë histo- rii i dzysdniowòscë nieùstôwnie sã przeplôtają. Dlôte téż historicë mòglëbë do ni sëgac, a szkólny jãzëka pòlsczégò i kaszëbsczégò parłãczëc ji analizã ze zrozmie- nim i przëswòjenim tikającégò dzejów Kaszëbów ùróbkù historików. Z dokazów historików i jinszich badérów dzejów, jãzëka i kùlturë Kaszëbów kòrzëstelë aùtorzë bëlnëch òbrobieniów, pòpùlarizëjącëch wiédzã ò naszi môłi òjczëznie, jaczima są kaszëbsczé bedekerë. Pierszi, aùtorstwa Różë Òstrowsczi i Izabellë Trojanowsczi, jakò Bedeker kaszubski, ùkôzôł sã w Wëdôwiznie Mòrsczi we Gdini w 1962 rokù (II wëd. 1974, III wëd. Gduńsk 1978). W nowi jawernoce III Rzeczpòspòlëti pòjawił sã Nowy bedeker kaszubski Tadeùsza Bòlduana (Gduńsk 1997 i 2002). Do dzys są òne wôrtną zastãpiną kaszëbsczi encyklopedii, ò jaczi czëjemë òd lat, a w chtërny historiô i lëteratura, szerok rozmiónô kùltura, decydëją colemało ò spòdlowi zamkłoscë taczégò dokazu. Jak dotądka całosc hi- storii Kaszëbów w dzejach Pòmòrzô prezentëje wspòmnióné, interdiscyplinarné,

31 Izabella Trojanowska (1929–1995) Róża Ostrowska (1926–1975) i ich odrodzenie, zapoczątkowane w poł. XIX wieku. A. Bukowski szczególnie dokładnie prezentuje kulturę literacką, wzbogacaną przez kolejne pokolenia twór- ców. W literaturze kaszubskiej problemy historii i współczesności nieustannie się przeplatają. Dlatego także historycy winni do niej sięgać, a nauczyciele języka polskiego i kaszubskiego łączyć jej analizę ze zrozumieniem i przyswojeniem dotyczącego dziejów Kaszubów dorobku historyków. Z dzieł historyków i innych badaczy dzie- jów, języka i kultury Kaszubów korzystali au- torzy wspaniałych opracowań, popularyzują- cych wiedzę o naszej małej ojczyźnie, jakimi są bedekery kaszubskie. Pierwszy, autorstwa Róży Ostrowskiej i Izabelli Trojanowskiej, jako Bedeker kaszubski ukazał się w Wydaw- nictwie Morskim w Gdyni w 1962 roku (II wyd. Gdańsk 1974, III wyd. 1978). W nowej rze- czywistości III Rzeczypospolitej ukazał się Nowy bedeker kaszubski Tadeusza Bolduana (Gdańsk 1997 i 2002). Do dziś stanowią one cenną namiastkę encyklopedii kaszubskiej, o jakiej słyszymy od lat, a w której historia i lite- ratura, szeroko pojęta kultura, stanowią zwy- kle o podstawowej zawartości takiego dzieła. Tadeusz Bolduan (1930–2005)

32 Spotkanie założycieli Zrzeszenia Kaszubskiego, 1956 r. Od lewej: Lech Bądkowski, Jan Piepka, Robert Komkowski, Aleksander Arendt zbiérné dokôz pt. Pomorze. Mała ojczyzna Kaszubów (Historia i współczesność)/ Kaschubisch – pommersche Heimat (Geschichte und Gegenwart), pòd red. Józefa Bòrzëszkòwsczégò i Dietmara Albrechta, Gduńsk – Lübeck 2000, wësok òtak- sowóné jakò nowatorsczi dokôz przez prof. Gerarda Labùdã, nimò wiele niedo- stónków. (Òb. „Acta Cassubiana”, t. III, Gduńsk 2001). Ksążka ta pòwstała w òkrãżim Zrzeszeniô Kaszëbskò-Pòmòrsczégò i Institutu Kaszëbsczégò, òbecnëch

Róża Ostrowska, Izabella Tadeusz Bolduan, Nowy Cezary Obracht-Prondzyński, Trojanowska, Bedeker kaszubski, bedeker kaszubski, Kaszubi. Między dyskryminacją Gdańsk 1978 Gdańsk 2002 a regionalną podmiotowością, Gdańsk 2002

33 Jak dotąd, całość historii Kaszubów w dziejach Pomorza prezentuje wspomnia- ne, interdyscyplinarne, zbiorowe dzieło pt. Pomorze. Mała ojczyzna Kaszubów (Historia i współczesność)/Kaschubisch – pommersche Heimat (Geschichte und Gegenwart), pod red. Józefa Borzyszkowskiego i Dietmara Albrechta, Gdańsk – Lübeck 2000, wysoko ocenione jako dzieło nowatorskie przez prof. Gerarda Labudę, mimo wielu niedostatków. (Zob. „Acta Cassubiana”, t. III, Gdańsk 2001). Książka ta powstała w środowisku Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego i Instytu- tu Kaszubskiego, obecnych w swoich dokonaniach na kartach dwóch ważnych monografii Cezarego Obracht-Prondzyńskiego – Kaszubi. Między dyskry- minacją a regionalną podmiotowością (Gdańsk 2002) i Zjednoczeni w idei. Pięćdziesiąt lat działalności Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 1956–2006 (Gdańsk 2006). Specyfiką współczesności jest dostępność przeróżnych tekstów i informacji, także z za- kresu historii, w różnych mediach, zwłaszcza w Internecie. Niekiedy są one anonimowe. Są jednak również autorskie teksty, prezentujące wprost historię Kaszubów – jej wizję wzboga- cającą niekiedy ustalenia historyków, zwłasz- cza o fakty z dziedziny legend i mitów. Obej- mują one między innymi genealogię Kaszu- bów. Przykładem oryginalnej wizji dziejów Ka- szubów, zbiorem oryginalnych cytatów i ko- mentarzy pt. Dzieje Kaszëbów i kaszëbiznë, jest dostępne w Internecie opracowanie Eugeniu- Eugeniusz Gołąbek sza Gołąbka, pisarza i twórcy słowników ka- szubskich i pierwszego tłumacza Biblii – Nowego Testamentu i Księgi Psalmów na język kaszubski. Jeszcze nieco inną Historię Kaszubów pisze – publikując w Internecie – nauczyciel historii z Gdańska Dariusz Szymikowski, przedsta- wiciel Stowarzyszenia Osób Narodowości Kaszubskiej „Kaszëbskô Jednota”. – Wszystko się liczy… – Powtarzam te słowa Lecha Bądkowskiego raz jesz- cze! Dla historyka decydujące znaczenie mają udokumentowane w różnorakich źródłach fakty i istniejące między nimi związki przyczynowo-skutkowe. Literaci, pisarze, tłumacze bez wątpienia wizję przeszłości prezentowaną przez history- ków mogą uatrakcyjnić i wzbogacić; dobrze, gdy ją bez nadmiaru kreatywności skutecznie popularyzują.

34 Lech Bądkowski (1920–1984) w swòjich dokònaniach na stronach dwùch wôżnëch mònografii Cezarégò Òbracht-Prondzyńsczégò – Kaszubi. Między dyskryminacją a regionalną pod- miotowością (Gduńsk 2002) i Zjednoczeni w idei. Pięćdziesiąt lat działalności Zrze- szenia Kaszubsko-Pomorskiego 1956–2006 (Gduńsk 2006). Specyfiką dzysdniowòscë je dostãpnosc przeróżnëch tekstów i infòrmacji, téż z krãga historii, w różnëch mediach, òsoblëwie w internece. Nierôz są òne anonimòwé. Są równak téż aùtorsczé tekstë, przedstôwiającé prosto historiã Ka- szëbów – ji wizjã bògacącą nieczedë wiédzã historików, òsoblëwie ò faktë z òbrëmi legendów i mitów. Òbjimają òne midzë jinyma genealogiã Kaszëbów. Przëkładã òriginalny wizji dzejów Kaszëbów, zbiorã òriginalnëch cëtatów i kòmentarzi pt. Dzieje Kaszëbów i kaszëbiznë, je dostãpné w internece òbrobienié Eùgeniusza Gòłąbka, pisarza i ùsôdzcë kaszëbsczich słowarzów i pierszégò tłómacza Biblii, tj. Nowégó Testamentu i Knédżi Psalmów na jãzëk kaszëbsczi. Jesz kąsk jinszą Historiã Kaszëbów pisze w internece szkólny òd historii ze Gduńska – Dariusz Szëmikòwsczi („Kaszëbskô Jednota”). – Wszëtkò sã liczi... – Pòwtôrzóm ne słowa Lecha Bądkòwsczégò jesz rôz! Dlô historika decydëjącé znaczenié mają ùdokùmentowóné w różnoraczich zdrzó- dłach faktë i jistniejącé midzë nima zrzeszenia przëczënowò-skùtkòwé. Lëteracë, pisarze, tłómacze bez wątpieniô wizjã przeszłotë prezentowóną przez historików mògą ùfarwòwac i wzbòogacëc; je dobrze, czej jã bez zbëteczny kreatiwnoscë skùteczno pòpùlarizëją.

35 2. Kaszubia – Kaszuby i Kaszubi w dziejach pomorskiego sredniowiecza´

Kaszuby, jak już wiemy, to nazwa etniczna, ponadplemienna, którą na światło dzienne, na karty historii, wprowadzili dominikanie i franciszkanie. Po raz pierw- szy wystąpiła w 1238 r. w dokumencie papieża Grzegorza IX, potwierdzają- cym nadanie księcia Bogusława, władcy Pomorza Zachodniego, posiadłości koło Starogardu Szczecińskiego na rzecz zakonu joannitów. Dzień wystawienia tegoż dokumentu – 19 marca – od początku XXI wieku, dla upamiętnienia udoku- mentowanej pierwszej obecności nazwy Kaszuby, obchodzony jest w Gdańsku

Bulla papieża Grzegorza IX z 19 marca 1238 r. dla joannitów, potwierdzająca nadanie im Stargardu nad Iną przez Bogusława, „księcia Kaszub”.

36 2. Kaszubia – Kaszëbë i Kaszëbi w dzejach pòmòrsczégò strzédnowiekù

Kaszëbë, jak ju wiémë, to pòzwa etnicznô, nadplemieniowô, chtërnã na dniowi wid, na kartë historii wprowadzëlë dominikanie i frãcëszkanie. Pierszi rôz wëstą- piła w 1238 rokù w dokùmence papieża Grzegòrza IX, pòtwierdzającym nô- danié ksãca Bògùsława, panownika Pòmòrzô Zôchòdnégò, pòsadłowiô kòl Stô- rogardu Szczecyńsczégò na rzecz zôkònu joannitów. Dzéń wëstawieniô tegòż dokùmentu – 19 marca – òd zôczątkù XXI wiekù, dlô ùwiecznieniô ùdokùmen- towóny pierszi rôz pòzwë Kaszëbë, òbchôdóny je w Gduńskù i na Pòmòrzim jakò Dzéń Jednotë Kaszëbów. Pòzwa Kaszëbë pòjôwiô sã òd tegò czasu pòwszédno w łacyńsczi titulaturze ksążãt zôchòdnopòmòrsczich, w chtërny zôczątkòwò przewôżało nazwanié „dux Slavorum et Cassubia”, a dopiérze Barnim III (1320– –1368) nazéwô sebie „dux Cassuborum” czë „ksążã Kaszëbów”. W òdróżnie- nim òd ksążãt szczecyńsczich ksążãta gduńsczi nazéwelë sebie jakò „dux Pomo- raniae”, a p òzwa Kaszëbë przëpisónô bëła wnenczas do Pòmòrzô Zôchòdnégò, skądka to lëdzy przëbiwającëch stamtądka do Gduńska, na Pòmòrzé nad Wisłą nazéwelë jakò lëdzy z Kaszub. Nie ùswiądnielë sobie wnenczas jednotë jãzëkòwò-kùlturowi, chtërna bëła gwë- sną i decydëjącą. Dopiérze pò dozdrze- nim faktu germanizacji Pòmòrzô Zô- chòdnégò i dżiniãcym tam kaszëbiznë, pòzwa i etnicznô kaszëbskô jednota pòkôzała sã téż w całoscë w dokùmen- tach i pisónëch zdrzódłach Pòmòrzô Wschòdnégò. Wôrt je pamiãtac, że tã pierwò- szną dlô Pòmòrzô, tej archajiznową pòzwã Kaszëbë, òdkrëlë i ùjawnilë tamtészémù chrzescëjańsczémù swia- tu òsoblëwie dominikanie. Przez co- dniową i bezpòstrzédną łączbã z mie- szkańcama zemi nad dólną Wisłą i dólną Òdrą, jak i dali na zôchód, pòznelë jich i ti zemi miono gwôsné.

37 i na Pomorzu jako Dzień Jedności Kaszubów. Nazwa Kaszuby, pojawia się od tego czasu nagminnie w łacińskiej tytulaturze książąt zachodniopomor- skich, w której początkowo przeważało określe- nie „dux Slavorum et Cassubia”, a dopiero Bar- nim III (1320–1368) tytułuje się „dux Cassubo- rum”, czyli „książę Kaszubów”. W odróżnieniu od książąt szczecińskich książęta gdańscy tytułowali się jako „dux Pomoraniae”, a nazwa Kaszuby przypisana była wówczas do Pomorza Zachodniego, skąd ludzi przy- bywających stamtąd do Gdańska, na Pomorze nad Wisłą określano jako ludzi z Kaszub. Nie uświadamiano sobie wówczas wspólnoty językowo-kulturowej, która była oczywistą i decydującą. Dopiero po dostrzeżeniu faktu germanizacji Pomorza Zachodniego i zanikaniu tam kaszubszczyzny, nazwa i wspólnota et- niczna kaszubska ujawniły się także w pełni w dokumentach i źródłach pisanych Pomorza Wschodniego. Warto pamiętać, że tę pierwotną dla Pomorza, zatem archaiczną nazwę Ka- szuby, odkryli i ujawnili ówczesnemu światu chrześcijańskiemu szczególnie do- minikanie. Przez codzienny i bezpośredni kontakt z mieszkańcami ziemi nad dolną Wisłą i dolną Odrą, jak i dalej na zachód, poznali ich i tej ziemi imię własne. Stąd wydobyli tę ludową nazwę Kaszuby na światło dzienne, wprowadzając ją do kancelarii papieskiej, nadając jej rangę urzędową i międzynarodową. Zygmunt Szultka w zbiorowym dziele Pomorze. Mała ojczyzna Kaszubów… stwierdził: Archaiczność tej nazwy pozwala z bardzo dużym prawdopodobieństwem praw- dziwości przyjąć, że wykrystalizowała się ona już w dobie wędrówek i nie była wytworem wieków późniejszych, a tym więcej wymysłem samych dominikanów, którzy określili też jej zasięg terytorialny. W latach 70-tych XIII w. utworzyli bowiem jednostkę terytorialną zwaną „kontratą kaszubską”, rozciągającą się od

Tczewa i Gdańska na Wschodzie po Gryfię () i Pozdawik (Pasewalk) ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ VI–VIII w. n.e. Plemiona słowiańskie osiedlają się na Pomorzu, zajmują terytorium między Wisłą, Odrą, brzegiem Bałtyku a pasem borów nad Notecią; centrum osad- nicze znajduje się nad Parsętą między Koszalinem a Białogardem i Kołobrzegiem. 966 Chrzest Polski. 997 Biskup praski Adalbert (Wojciech) chrzci Kaszubów w Gdańsku w czasie misji chry- stianizacyjnej skierowanej ku Prusom przez księcia Bolesława Chrobrego; po za- mordowaniu przez Prusów zostaje uznanym świętym (św. Wojciech). Z jego śmiercią związana jest pierwsza pisana wzmianka o Gdańsku. Już wówczas określano go mianem „urbs”, co świadczy o tym, że Gdańsk był znaczącym ośrodkiem nad Bał- tykiem.

38 Pomorze Wschodnie u schyłku XIII wieku wg M. Biskupa; 1 – granice państwowe, 2 – późniejsza granica Prus krzyżackich, 3 – granice większych jednostek administracyjnych, 4 – ośrodki stołeczne,

5 – ważniejsze ośrodki administracyjne, 6 – stolice obecnych powiatów ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ VI–VIII w. n.e. Słowiańsczé plemiona òsedlają sã na Pòmòrzim, zajimają teritorium midzë Wisłą, Òdrą, sztrądã Bôłtu a pasã bòrów nad Notecą; centrum òsadnictwa je nad Parsãtą midzë Kòszalënã a Biôłogardã i Kòłobrzegã. 966 Chrzest Pòlsczi. 997 Biskùp prasczi Adalbert (Wòjcech) chrzcy Kaszëbów we Gduńskù òbczôs misji chri- stianizacyjny sczerowóny do Prusów przez ksãca Bòlesława Chrobrégò; pò zamòrdo- wanim przez Prësów òstôwô ùznónym za swiãtégò (sw. Wòjcech). Z jegò smiercą sparłãczonô je pierszô pisónô nadczidka ò Gduńskù. Ju tej piselë gò jakno „urbs”, co je swiôdczëną tegò, że Gduńsk béł bëlnym òstrzódkã nad Bôłtã.

39 na zachodzie. Dla dominikanów w XIII–XIV nazwa Kaszuby wiązała się przede wszystkim z Pomorzem Zachodnim. Nie dziwi to wcale, bo książęta wschodnio- pomorscy nie tytułowali się w tym czasie książętami Kaszub lub Kaszubów. Inaczej książęta Pomorza Zachodniego. A dodać koniecznie trzeba, że tytulatu- ra miała bardzo ważne znaczenie polityczne. Nie była przypadkowym wymysłem jakiegoś księcia czy kaprysem jego kancelaryjnego skryby. Pierwszym księciem uży- wającym tej nazwy był Barnim III (1220–1268), który w latach 1249–1253 pole- cił sobie zrobić pieczęć z napisem w otoku, „Sigilleum Barnym illustris ducis Slauo- rum et Cassubia”. Używał jej jednak nadzwyczaj oszczędnie jakby z dużymi wątpli- wościami, które z czasem ustępowały /…/. Tych zahamowań nie mieli już jego syno- wie, książęta Bogusław IV (1278–1309) i Otton III (1295–1344), którzy w 1295 r. podzielili się ojcowizną. (Op. cit., s. 49).

Pieczęć Barnima III, Pieczęć Bogusława IV, księcia szczecińskiego księcia kaszubsko-lucickiego

Pieczęć Agnieszki, żony Barnima III Pieczęć Świętosława III, księcia szczecińskiego

40 Stądka wëdobëlë tã lëdową pòzwã Kaszëbë na dniowi wid, wprowadzającë jã do kancelarii papiesczi, nadającë ji wôgã ùrzãdową i midzënôrodową. Zygmùnt Szultka w zbiérnym dokazu Pomorze. Mała ojczëzna Kaszubów… stwierdzył: Archaiczność tej nazwy pozwala z bardzo dużym prawdopodobieństwem praw- dziwości przyjąć, że wykrystalizowała się ona już w dobie wędrówek i nie była wytworem wieków późniejszych, a tym więcej wymysłem samych dominikanów, którzy określili też jej zasięg terytorialny. W latach 70-tych XIII w. utworzyli bowiem jednostkę terytorialną zwaną „kontratą kaszubską”, rozciągającą się od Tczewa i Gdańska na Wschodzie po Gryfię (Greifswald) i Pozdawik (Pasewalk) na zacho- dzie. Dla dominikanów w XIII–XIV nazwa Kaszuby wiązała się przede wszystkim z Pomorzem Zachodnim. Nie dziwi to wcale, bo książęta wschodniopomorscy nie tytułowali się w tym czasie książętami Kaszub lub Kaszubów. Inaczej książęta Pomorza Zachodniego. A dodać koniecznie trzeba, że tytulatu- ra miała bardzo ważne znaczenie polityczne. Nie była przypadkowym wymysłem jakiegoś księcia czy kaprysem jego kancelaryjnego skryby. Pierwszym księciem uży- wającym tej nazwy był Barnim III (1220–1268), który w latach 1249–1253 pole- cił sobie zrobić pieczęć z napisem w otoku, „Sigilleum Barnym illustris ducis Slauo- rum et Cassubia”. Używał jej jednak nadzwyczaj oszczędnie jakby z dużymi wątpli- wościami, które z czasem ustępowały /…/. Tych zahamowań nie mieli już jego syno- wie, książęta Bogusław IV (1278–1309) i Otton III (1295–1344), którzy w 1295 r. podzielili się ojcowizną. (Op. cit., s. 49).

Pónëjący wnenczas na Pòmòrzim Gduńsczim, chòc nie ùżiwelë prosto titułu kaszëbsczich ksążãt, pòstrzédno z czasã zaznaczëlë bëcé Kaszëbów w swòjim pań- stwie. Sprowadzeni przez nich nad Wisłã do Pelplina i Òlëwë cëstersowie mają w tim zasłëdżi pòdobné do tëch dominikańsczich. Pò rôz pierszi pòzwa Kaszëbë na Pòmòrzim Nadwislańsczim pòjawiła sã kòl 1500 rokù. Na wiôldżé bôczenié, jak spòstrzégł Klémens Brusczi, zasługiwô tzw. Kronika Pelplińskô, napisónô

Pieczęć Bogusława X, księcia pomorskiego Pieczęć Bogusława XIV, księcia pomorskiego

41 Panujący wówczas na Pomorzu Gdańskim, choć nie używali wprost tytułu książąt kaszubskich, pośrednio z czasem zaznaczyli obecność Kaszubów w swoim państwie. Sprowadzeni przez nich nad Wisłę do Pelplina i Oliwy cystersi mają tu zasługi podobne do tych dominikańskich. Po raz pierwszy nazwa Kaszuby na Pomorzu Nadwiślańskim pojawiła się około 1500 roku. Na szczególną uwagę, jak zauważył Klemens Bruski, zasługuje tzw. Kronika Pelplińska, doprowadzona do 1688 roku. W połowie XVII wieku odnotowano w niej przyjęcie do nowicjatu kilku szlachciców z Prus Królewskich, których patrią – ojczyzną były Kaszuby, lub wręcz określonych jako Cassubitae – Kaszubi, m.in. Piotr Wybicki. W inwen- tarzu dóbr cystersów pelplińskich, obejmującym dwa wielkie kompleksy posia- dłości, wyodrębniono klucz kaszubski z centrum w Pogódkach – w pierwotnej lokalizacji tego klasztoru. Odtąd jest ona coraz rzadziej obecna na Pomorzu Za- chodnim, a częściej na wschód od Góry Chełmskiej pod Koszalinem i rzeki Łeby. Pamiętać trzeba, że już u schyłku I tysiąclecia w ojczyźnie Kaszubów – na Pomorzu, należącym krótko w całości do Polski, ukształtowały się trzy ponadple- mienne ośrodki polityczne z centrami w Gdańsku, Kołobrzegu oraz Szczecinie/ Wolinie. Gdańsk na dworze miejscowego księcia już w 997 r. podejmował biskupa praskiego Wojciecha, który spędził tu Wielkanoc i ochrzcił wielu mieszkańców, czyli Pomorzan – Kaszubów w swej drodze misyjnej do Prusów, odbywającej się pod patronatem księcia Bolesława Chrobrego. W Kołobrzegu – Kamieniu w 1000 r. w wyniku Zjazdu Gnieźnieńskiego – spotkania cesarza Ottona III z Bolesławem Chrobrym, erygowano pierwsze biskupstwo pomorskie, obej- mujące całość ziemi Kaszubów – Pomorzan od Wisły poza Odrę. Jednakże nad Odrą trudniej było wprowadzić chrześcijaństwo. Lokalne i plemienne wspólnoty, wyróżniające się wśród Słowian Nadbałtyckich bogactwem duchowym i mate- rialnym swojej religii przedchrześcijańskiej, najdłużej broniły się przed przymu- sową chrystianizacją, przynoszoną głównie za pomocą miecza przez sąsiadów – Niemców i Duńczyków z Zachodu oraz Polaków z południa. W pogańskiej religii nad Bałtykiem najbardziej rozwinięte były wierzenia

w bóstwa walki i pokoju – Świętowita i Trzygłowa oraz kult przyrody. Ważną rolę ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1000 Zjazd Gnieźnieński – spotkanie cesarza Ottona III z Bolesławem Chrobrym w Gnieźnie, w wyniku czego została erygowana w Kołobrzegu pierwsza na Pomo- rzu diecezja. 1013 Reakcja pogańska na Pomorzu – zostaje zniszczone pierwsze biskupstwo w Koło- brzegu. 1046 Książę pomorski (szczeciński) Siemysł stawił się przed cesarzem w Merseburgu jako równy polskiemu księciu Kazimierzowi Odnowicielowi i czeskiemu Brzety- sławowi, ale jego genealogia jest przedmiotem sporu. Początki kształtowania się dynastii Gryfitów.

42 do 1688 rokù. W pòłowie XVII wiekù òdnotowóné je w ni przëjãcé do nowi- cjatu czile szlachcëców z Prës Królew- sczich, chtërnëch patrią – tatczëzną bëłë Kaszëbë, abò pòzwónëch prosto jakò Cassubitae – Kaszëbi, m.jin. Pio- ter Wëbicczi. W inwentarzu majątkù pelplińsczich cëstersów, òbjimającym dwa wiôldżé kómpleksë pòsadłowi, wë- dzelony òstôł klucz kaszëbsczi z cen- trum w Pògódkach – w pierwòszny lo- kalizacji tegò klôsztoru. Òdtądka je òna corôz mni pòtikónô na Pòmòrzim Zô- chòdnym, a czãscy na wschód òd Cheł- msczi Górë pòd Kòszalënã i rzéczi Łebë. Pamiãtac trzeba, że ju pòd kùńc I tësąclecô w tatczëznie Kaszëbów – na Pòmòrzim, nôleżącym krótkò w cało- scë do Pòlsczi, ùsztôłcëłë sã trzë nad- Kapliczka Apostołów Pomorzan, plemieniowé òstrzódczi pòliticzné św. Wojciecha i św. Ottona w Łączyńskiej Hucie – ufundowana z okazji 300-lecia Odsieczy z centrama we Gduńskù, Kòłobrzegù Wiedeńskiej w 1983 r. i Szczecënie/ Wòlinie. Gduńsk na dwò- rze miescowégò ksãca ju w 997 rokù pòdjimôł prasczégò biskùpa Wòjcecha, chtëren zabawił béł tu w Jastra i òchrzcył wiele mieszkańców, tj. Pòmòrzón-Ka- szëbów w swòji drodze misyjny do Prësów, òdbiwający sã pòd patronatã ksãca Bòlesława Chrobrégò. W Kòłobrzegù – Kamieniu w 1000 rokù w wënikù Zjaz- du Gnieznieńsczégò – spòtkaniô césarza Òttona III z Bòlesławã Chrobrim, bëło erigòwóné pierszé biskùpstwò pòmòrsczé, òbjimającé całosc zemi Kaszëbów- -Pòmòrzón òd Wisłë za Òdrã. Równak nad Òdrą bëło grãdzy zaprowadzëc chrze-

scëjaństwò. Môlowé i plemieniowé jednotë, wëapartniającé sã westrzód Nadbôł- ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1000 Zjôzd Gnieznieńsczi – zéńdzenié césarza Òttona III z Bòlesławã Chrobrim w Gnieznie, na skùtk czegò òstała erigòwónô w Kòłobrzegù pierszô na Pòmòrzim diecezjô. 1013 Pògańskô reakcjô na Pòmòrzim – zniszczoné òstało pierszé biskùpstwò w Kò- łobrzegù. 1046 Ksążã pòmòrsczi (szczecyńsczi) Semësł stawił sã przed césarzã w Mersebùrgù jak- no równy pòlsczémù ksãcowi Kazmierzowi Òdnowicelowi i czesczémù Brze- tësławòwi, ale jegò genealogiô je przedmiotã spiérczi. Zôczątczi sztôłtowaniô sã dinastii Grifitów.

43 i duży wpływ na życie codzienne i polityczne mieli kapłani. Z czasem głównym centrum kaszubskiego Pomorza na zachodzie stał się Szczecin. Przez kilka wie- ków panowała tam rodzima dynastia zwana Gryfitami od Gryfa, herbu ziemi i rodu, której protoplastą w XII w. był książę Warcisław. W wyniku niszczyciel- skich wypraw wojennych został on zmuszony w 1121 r. do uznania zwierzchnic- twa Polski – księcia Bolesława Krzy- woustego, pod którego patronatem, przy udziale drużyny zbrojnych, bi- skup bamberski Otto w latach 1124– –1128 dokonał ostatecznej chrystia- nizacji jego państwa. Warcisław nie- pozbawiony władzy poszerzył swoje dziedziny o ziemię bliskiego Kaszubom Związku Lucickiego, a z czasem pań- stwo jego następców objęło także Ru- gię, będącą dotąd osobnym księstwem, której symbolem z czasów przed- chrześcijańskich, a zarazem świetno- ści ogółu Słowian Nadbałtyckich była wspaniała świątynia w Arkonie, znisz- czonej w wyniku podboju duńskiego w 1168 r. pod wodzą biskupa Absa- lona. Jeszcze w XII wieku całe Pomorze Zachodnie dostało się pod zwierzch- nictwo niemieckie. W 1181 r. książę Bogusław I złożył hołd cesarzowi Fry- derykowi Rudobrodemu. Oznaczało to zerwanie formalnych związków z Polską na wiele wieków. Poza Szcze- cinem stołeczne funkcje książęce peł- niła tam także Wołogoszcz (Wolgast), po rozpadnięciu się księstwa na dwa – szczecińskie i wołogojskie. W tym samym czasie księstwo słupsko-sła- wieńskie Raciborzyców, przed 1238 r. przeszło pod panowanie książąt gdań- skich, wówczas także usamodzielnio- nych, niezależnych od książąt polskich, choć z Polską bardzo związanych. Figura Świętowita w Arkonie

44 towëch Słowión bògactwã dëchòwim i materialnym swòji religii przedchrzescë- jańsczi, nôdłëżi broniłë sã przed przëmùsową christianizacją, wprowôdzóną przé- dno za pòmòcą miecza przez sąsadów – Niemców i Duńczëków z zôchòdu, a téż Pòlôchów z pôłnia. W pògańsczi religii nad Bôłtã nôbarżi rozwité bëłë wierzenia w bóstwa biôtczi i miru – Swiãtowita i Trzëgłowa, a téż kùlt przërodë. Wôżną rolã i wiôldżi cësk na codniowé i pòliticzné żëcé mielë kapłani. Z czasã przédnym centrum kaszëbsczégò Pòmòrzô na zôchòdze stało sã Szczecëno. Przez czile wieków panowała tam domôcô dinastiô zwónô Grifitama òd Grifa, herbù zemi i rodu, chtërnégò pro- toplastą w XII w. béł ksążã Warcësłôw. W wënikù niszczotnëch wòjnowëch wëpra- wów òstôł òn zmùszony w 1121 rokù do ùznaniô panowaniô Pòlsczi – ksãca Bòle- sława Krzëwògãbnégò, pòd chtërnégò patronatã, przë ùdzéle kòlonë zbrojnëch, biskùp bambersczi Òtto w l. 1124–1128 dokònôł òstateczny christianizacji jegò państwa. Warcësłôw nie òstôł pòzbawiony władzë, pòszerził swòje òbrëmia ò ze- miã blësczi Kaszëbóm Zrzeszë Lucëcczi, a z czasã państwò jegò nôstãpców òbjãło téż Rugiã, bãdącą dotądka òsóbnym ksãstwã, chtërny symbòlã z czasów przed- chrzescëjańsczich, a razã widzałoscë wszëtczich Słowión Nadbôłtowëch bëła pësznô swiątëniô w Arkónie, zniszczonô pò pòdbòju duńsczégò w 1168 rokù pòd wódcą biskùpa Absalona. Jesz w XII wiekù całé Pòmòrzé Zôchòdné dostało sã pòd panowanié niemiecczé. W 1181 rokù ksążã Bògùsłôw I dôł ùczestnienié césarzowi Friderikòwi Czerwio- nobardémù. To òznôczało zerwanié fòrmalnëch sparłãczeniów z Pòlską na wiele wieków. Pòza Szczecënã stoleczné fónkcje ksążãcé sprôwiała tam téż Wòłogòszcz

Woje bp. Absalona niszczą świątynię Światowida w Arkonie na Rugii, 1168 r. Malowidło Wacława Szczeblewskiego

45 W 1258 r. Warcisław III, jak zapisano w Kronice wielkopolskiej: Książę Kaszu- bów wyruszył przeciwko Świętopełkowi, księciu Pomorza, z wojskiem Wielko- polan, które książę wielkopolski Bolesław przysłał na pomoc, i z biskupem ka- mieńskim. I przyszedłszy w okolice Słupska, który inaczej nazywa się Stolp, po- zostawił biskupa i wojsko jego (…) sam [zaś] z wielkim wojskiem śmiało pustoszył ziemie Świętopełka. – Mimo to zwycięzcą pozostał Świętopełk, a ziemia słupska i sławieńska do 1306/7 r. należała do Pomorza Gdańskiego. Zanim doszło do włączenia księstwa słupskiego do Pomorza Gdańskiego, na całym Pomorzu trwał w najlepsze proces ogólnopolskiego rozbicia dzielnicowe- go. Z Historii Kaszubów w dziejach Pomorza Gerarda Labudy możemy poznać go bliżej, jak również „piastowskie podboje Pomorza” kaszubskiego w połowie X wieku za czasów Mieszka I, jak i drugi – prowadzony w XII wieku przez Bole- sława Krzywoustego. Ten drugi zakończyła chrystianizacja Pomorza i ukształto- wanie księstwa kaszubsko-lucickiego na Pomorzu Zachodnim (1120–1180). Księstwo to z czasem znalazło się pod zwierzchnictwem lennym Danii, a wkrótce Marchii Brandenburskiej. Zarówno władze państwowe, jak i kościelne tej począt- kowo w pełni słowiańskiej wspólnoty kaszubsko-lucickiej, poprzez reformy ustro- jowe i gospodarcze z „kolonizacją niemiecką” na czele, przyczyniły się do zapo- czątkowania intensywnego procesu germanizacji. Książęta bowiem, jak zauważył J.M. Piskorski, bardziej interesowali się wzmacnianiem gospodarczym i militar- nym swoich państw, niż pochodzeniem etnicznym swoich poddanych. Etniczna germanizacja ludności kaszubskiej i lucickiej, zdaniem Gerarda Labudy, była efek- tem nie tyle jednak świadomej polityki książąt, ile raczej obiektywnych procesów

społeczno-gospodarczych, co po kilku stuleciach doprowadziło do wygaśnięcia ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1121 Książę polski Bolesław Krzywousty zdobywa Szczecin, w wyniku czego książę zachodniopomorski Warcisław przyjął chrześcijaństwo i uznał się lennikiem pol- skim (uznawany jest z twórcę państwa Gryfitów). 1124–1125 i 1128 Misje chrystianizacyjne na Pomorzu Zachodnim bpa Ottona z Bambergu. 1138 Po śmierci księcia Bolesława Krzywoustego następuje rozbicie dzielnicowe pań- stwa polskiego; księstwa zachodniopomorskie oraz gdańskie uniezależniają się od władztwa polskiego. 1140 Papież Innocenty II ustanowił diecezję w Wolinie. 1176 Rezydencja biskupia zostaje przeniesiona z Wolina do Kamienia Pomorskiego, w wyniku czego powstała diecezja kamieńska. 1180 Zdobycie i zniszczenie Arkony przez Duńczyków pod wodzą bpa Absalona. 1181 Książę szczeciński Bogusław I złożył hołd lenny cesarzowi Fryderykowi Barba- rossie. 1184–1231 Okres duńskiego panowania w Księstwie Pomorskim.

46 (Wolgast), pò rozpadze ksãstwa na dwa: szczecyńsczé i wòłogòjsczé. W tim samim czasu ksãstwò słëpskò-sławieńsczé Racëbòrzëców, przed 1238 rokù przeszło pòd panowanié ksążãt gduńsczich, wnenczas téż ùsamòstójnionëch, niezanôleżnëch òd ksążãt pòlsczich, chòc z Pòlską mòcno sparłãczonëch. W 1258 rokù Warcësłôw III, jak je zapisóné w Kronice wielkopolskiej: Książę Kaszubów wyruszył przeciwko Świętopełkowi, księciu Pomorza, z wojskiem Wiel- kopolan, które książę wielkopolski Bolesław przysłał na pomoc, i z biskupem kamieńskim. I przyszedłszy w okolice Słupska, który inaczej nazywa się Stolp, pozostawił biskupa i wojsko jego (…) sam [zaś] z wielkim wojskiem śmiało pu- stoszył ziemie Świętopełka. – Nimò to dobiwcą òstôł Swiãtopôłk, a zemia słëpskô i sławieńskô do 1306/7 rokù nôleżała do Pòmòrzô Gduńsczégò. Nim doszło do włączeniô ksãstwa słëpsczégò do Pòmòrzô Gduńsczégò, na całim Pòmòrzim trwôł w nôlepszé proces òglowòpòlsczégò rozbicô òbéńdowégò. Z Historii Kaszubów w dziejach Pomorza G. Labùdë mòżemë gò pòznac blëżi, jak téż „piastowsczé pòdbòje Pómòrzô” kaszëbsczégò w pòłowie X wiekù za czasów Mieszka I, jak i drëdżi – prowadzony w XII wiekù przez Bòlesława Krzëwògãbnégò. Ten drëdżi zakùńcził christianizacjã Pòmòrzô i ùsztôłcenié ksãstwa kaszëbskò- lucëcczégò na Pòmòrzim Zôchòdnym (1120–1180). Ksãstwò to z czasã nala- zło sã pòd lennym panowanim Danii, a wnetka Marchii Brandenbùrsczi. Równo władze państwòwé jak i kòscelné ti zôczątkòwò w całoscë słowiańsczi jednotë kaszëbskò-lucëcczi, przez refòrmë ùstroju i gòspòdarczi z „niemiecką kòlonizacją” na przódkù, przëczëniłë sã do intensywnégò procesu germanizacji. Ksążãta rów- nak, jak spòstrzégł J.M. Piskòrsczi, barżi interesowelë sã wzmòcnianim gòspòdar-

sczim i militarnym swòjich państwów niżle pòchòdzenim etnicznym swòjich ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1121 Pòlsczi ksążã Bòlesłôw Krzëwògãbny dobiwô Szczecëno, na skùtk czegò zôchò- dnopòmòrsczi ksążã Warcësłôw przëjął chrzescëjaństwò i ùznôł sã pòlsczim len- nikã (ùznôwóny je za zôłóżcã państwa Grifitów). 1124–1125 i 1128 Christianizacyjné misje na Pòmòrzim Zôchòdnym bpa Òttona z Bambergù. 1138 Pò smiercë ksãca Bòlesława Krzëwògãbnégò zachôdô dzelnicowé rozbicé pòlsczé- gò państwa; zôchòdnopòmòrsczé ksãstwa i gdùńsczé wëchôdają spòd pòlsczégò panowaniô. 1140 Papiéż Innocenti II ùstanowił diecezjã w Wòlënie. 1176 Biskùpiô rezydencjô przenioslë z Wòlëna do Kamienia Pòmòrsczégò i tak pòwstała kamieńskô diecezjô. 1180 Dobëcé i zniszczenié Arkónë przez Duńczëków pòd wódcą bpa Absalona. 1181 Ksążã szczecyńsczi Bògùsłôw I złożił lenné ùczestnienié césarzowi Friderikòwi Barbarosse. 1184–1231 Cząd duńsczégò panowaniô w Ksãstwie Pòmòrsczim.

47 języka i świadomości narodowej ich słowiańskich poddanych, zdominowanych z czasem przez Niemców. W ich osadnictwie w księstwie kaszubsko-lucickim szczególnie zasłużyły się klasztory… Gdy na Pomorzu Zachodnim postępowała przyśpieszona obojętnością ksią- żąt germanizacja Kaszubów, na Wschodnim ukształtowało i rozwinęło się na prze- łomie XI i XII wieku ponownie osobne księstwo, rządzone przez rodzimą dyna- stię tzw. Sobiesławiców, nazwane przez G. Labudę kaszubsko-kociewskim. Twórcą niezależnego od zwierzchnictwa polskiego państwa, funkcjonującego w okresie rozbicia dzielnicowego Polski, był książę Świętopełek (1217/20–1266). On to, pokonawszy rywalizujących z nim braci, zwłaszcza kumającego się z Za- konem Krzyżackim Sambora, księcia tczewskiego, zmagając się z Krzyżakami i związanymi z nimi sojuszami książętami polskimi, oskarżony o udział w zamor- dowaniu księcia Leszka Białego w Gąsawie, wspierając i szukając wsparcia u Pru- sów, uzyskał dla swego księstwa aprobatę papieską. Po latach sukcesów przepla- tanych niepowodzeniami, umierając, przeszedł w chwale i niechwale do historii. Żegnały go z żalem rzesze poddanych, także gdańskich Niemców, tworzących lokowane przezeń Główne Miasto. Rychło obdarzono go przydomkiem Wielki. Pochowano go w oliwskiej nekropolii, której jeden z opatów, Stanisław – kroni- karz klasztoru, tak o nim, jako należącym do fundatorów, napisał: Między nimi najbardziej świetny był Świętopełek. Był bowiem wojowniczy i wobec wszystkich sobie wrogich zwycięski, który zwycięską ręką wybił się spod jarzma książąt polskich, broniąc mężnie siebie i swoje. (…) Gdy zaś potem doszedł do zbożnej starości, pełen dobrych uczynków, odszedł do Pana i jest pogrzebany w grobie swoich przodków w Oliwie.

Jeden z dwóch utrwalonych w oliwskim scriptorium łacińskich poematów,

sławiących czyny Świętopełka głosi: ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1217/20–1266 Integracja księstw Pomorza Gdańskiego za czasów Świętopełka Wielkiego. 1236–1240 Włączenie do księstwa gdańskiego Świętopełka ziem księstwa sławieńsko- -słupskiego Raciborzyców. 1238–1253 Wojny Świętopełka Wielkiego z Zakonem Krzyżackim. 1282 Układ w Kępnie między księciem gdańskim Mestwinem II a księciem wielkopol- skim Przemysłem II („układ na przeżycie”: ten, kto umrze pierwszy przekaże swoje księstwo na rzecz tego, który będzie żył nadal). 1294 Po śmierci księcia Mestwina II jego księstwo przejął książę wielkopolski Przemysł II. 1295 Dzięki połączeniu księstw gdańskiego i wielkopolskiego Przemysł II koronował się w Gnieźnie na króla Polski – odnowienie Korony Polskiej i początek odbudowy państwa polskiego.

48 pòddónëch. Etnicznô germanizacjô lëdnoscë kaszëbsczi i lucëcczi, zdanim Ge- rarda Labùdë, bëła skùtkã nié le swiądny pòliticzi ksążãt, jile chùtczi òbiektiwnëch procesów spòlëznowò-gòspòdarsczich, co pò czile wiekach doprowadzëło do wëga- snieniô jãzëka i swiądë nôrodowi jich słowiańsczich pòddónëch, zdominowónëch z czasã przez Niemców. W jich òsedlenim sã w ksãstwie kaszëbskò-lucëcczim òsoblëwie zasłużëłë sã klôsztorë… Czej na Pòmòrzim Zôchòdnym szła dali pòspiéwnô – przë òbòjãtnoscë ksążãt – germanizacjô Kaszëbów, na Wschòdnym ùsztôłcëło i rozwinãło sã na przełó- manim XI i XII wiekù na nowò òsóbné ksãstwò, rządzoné przez domôcą dinastiã tzw. Sobiesławiców, pòzwóné przez G. Labùdã kaszëbskò-kòcewsczim. Ùsôdzcą niezanôleżnégò òd panowaniô pòlsczégò państwa, fónkcjonëjącégò w cządze roz- bicô dzelnicowégò Pòlsczi, béł ksążã Swiãtopôłk (1217/20–1266). Òn to pò dobëcym nad riwalizëjącyma z nim bracama, òsoblëwie kùmającégò sã z Zôkònã Krzëżacczim Sambòra, ksãca tczewsczégò, zmôgającë sã z Krzëżôkama i z nima związónyma ùgòdama ksążãtama pòlsczima, òbskarżony ò ùdzél w zamòrdowa- nim ksãca Leszka Biôłégò w Gąsawie, wspierającë i szukającë pòpiarcô ù Prësów, zwëskôł dlô swòjégò ksãstwa papieską zgòdã. Pò latach zwënégów przeplôtónëch niepòwòdzeniama, ùmiérającë przeszedł w chwale i niechwale do historii. Żegnałë gò z żalã rzmë pòddónëch, téż gduńsczich Niemców, zajimającëch lokòwóné przez niegò Główné Miasto. Rëchło òbdarzëlë gò przezwanim Wiôldżi. Pòchòwòny òstôł w òlëwsczi nekropòlii, chtërny jeden z òpatów, Stanisłôw, kronikôrz klôsztoru, tak ò nim, jakò nôleżącym do fóndatorów, napisôł: Między nimi najbardziej świetny był Świętopełek. Był bowiem wojowniczy i wobec wszystkich sobie wrogich zwycięski, który zwycięską ręką wybił się spod jarzma książąt polskich, broniąc mężnie siebie i swoje. (…) Gdy zaś potem doszedł do zbożnej starości, pełen dobrych uczynków, odszedł do Pana i jest pogrzebany

w grobie swoich przodków w Oliwie. ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1217/20–1266 Integracjô ksãstwów Pòmòrzô Gduńsczégò za czasów Swiãtopôłka Wiôldżégò. 1236–1240 Włączenié do ksãstwa gduńsczégò Swiãtopôłka zemiów ksãstwa sławień- skò-słupsczégò Racëbòrzëców. 1238–1253 Wòjnë Swiãtopôłka Wiôldżégò z Zôkònã Krzëżacczim. 1282 Ùkłôd w Kãpnie midzë ksãcã gduńsczim Mestwinã II a ksãcã wiôlgòpòlsczim Prze- mësłã II („ùkłôd na przeżëcé”: ten, chto ùmrze pierszi, przekôże swòje ksãstwò na rzecz tegò, co bãdze żił dali). 1294 Pò smiercë ksãca Mestwina II jegò ksãstwò przejął ksążã wiôlgòpòlsczi Przemësł II. 1295 Dzãka pòłączeniu ksãstwów gduńsczégò i wiôlgòpòlsczégò Przemësł II kòrónowôł sã w Gnieznie na króla Pòlsczi – òdnowienié Kòrónë Pòlsczi i zôczątk òdbùdowë pòlsczégò państwa.

49 W tysiąc dwieście i sześćdziesiąt sześć lat po urodzeniu przez Dziewicę Chrystusa zmarł Świętopełk, książę sławny i miłosierny dla biednych, toteż zażywa losu sprawiedliwych. Tu w Gdańsku umiera i pochowany jest w Oliwie. Nie ma równego sobie, nie pojawi się w Gdańsku jemu podobny. Trzecie były Idy Janusa, gdy spadła owa gwiazda. Z czcią niesione jest ciało do kościoła w mieście Gdańsku a kapłani wyśpiewują żałobne msze uroczyste. Niosą też ciało do braci zakonnych, którzy oddawszy mu cześć celebrują msze żałobne. Stąd niosą go do mieszczan i w ich kościele orszak kapłanów wyśpiewuje msze przy wtórze płaczu mężów i niewiast. Płaczą Słowianie i Teutonowie, płacz, gdzie tylko się spojrzy, płaczą zarówno młodzieńcy jak i starcy, wszyscy zalani łzami, długim szeregiem odprowadzają ciało za bramę. Ciało niosą Słowianie, co znamienitsi i dzielniejsi spośród rycerzy. Na koniec złożyli ciało i płacząc zawrócili. Dalej zwłoki ponieśli z czcią mieszkańcy Oliwy. Przy bramie tworzy się piękny orszak, wszędzie poruszenie. Przybyli wszyscy, jak prawo wymaga. Podnoszą ciało, podzwaniają, płaczą, śpiewają, kładą w swym kościele, gdzie konwent mnichów nierozerwanie przez sześć dni i nocy wznosi modły, wyśpiewując Panu żałosne missae. Obecni są dwaj opaci, którzy celebrują egzekwie i ciało jego grzebią; Bądź mu zatem miłościwa wraz z synem, Mario. Amen.

Niezbyt dobrze, a wręcz bardzo źle, wspominali go ze zrozumiałych wzglę- dów autorzy Kroniki wielkopolskiej i Kroniki Ziemi Pruskiej, z których inny autor w XIV wieku stworzył w Gdańsku legendę o św. Barbarze. Czytamy w niej, że Oto w roku Pańskim 1242 był pewien książę Świętopełk, tyran beznadziejny i chrześcijanin udawany, będąc urodzony w Polsce w dziel- nicy sieradzkiej i pochodzący z przodków swoich z prostych wojów, ci przodkowie pana swego i księcia własnego podstępnie zabili przy rzece Gąsawie między Gnie- znem i Nakłem, przywłaszczając sobie przemocą księstwo lub tytuł księcia Pomo- rza, jak o tym opowiada dotąd czcigodna opowieść starożytna Polaków. – G. La- buda, przywołując tę opowieść w Historii Kaszubów…, określił ją jako pełną nie- dorzeczności i zauważył, iż już dawniejsi badacze nazwali ją bałamutną, ale ostatnio znaleźli się tacy historycy, którzy korzystają z niej w celu wykazania nieksiążęcego rodowodu przodków Świętopełka Wielkiego… Książę ten tymczasem pozo-

50 Jeden z dwùch zapisónëch w òlëwsczim scriptorium łacińsczich pòematów, słôwiącëch czënë Swiãtopôłka, głosy: W tysiąc dwieście i sześćdziesiąt sześć lat po urodzeniu przez Dziewicę Chrystusa zmarł Świętopełk, książę sławny i miłosierny dla biednych, toteż zażywa losu sprawiedliwych. Tu w Gdańsku umiera i pochowany jest w Oliwie. Nie ma równego sobie, nie pojawi się w Gdańsku jemu podobny. Trzecie były Idy Janusa, gdy spadła owa gwiazda. Z czcią niesione jest ciało do kościoła w mieście Gdańsku a kapłani wyśpiewują żałobne msze uroczyste. Niosą też ciało do braci zakonnych, którzy oddawszy mu cześć celebrują msze żałobne. Stąd niosą go do mieszczan i w ich kościele orszak kapłanów wyśpiewuje msze przy wtórze płaczu mężów i niewiast. Płaczą Słowianie i Teutonowie, płacz, gdzie tylko się spojrzy, płaczą zarówno młodzieńcy jak i starcy, wszyscy zalani łzami, długim szeregiem odprowadzają ciało za bramę. Ciało niosą Słowianie, co znamienitsi i dzielniejsi spośród rycerzy. Na koniec złożyli ciało i płacząc zawrócili. Dalej zwłoki ponieśli z czcią mieszkańcy Oliwy. Przy bramie tworzy się piękny orszak, wszędzie poruszenie. Przybyli wszyscy, jak prawo wymaga. Podnoszą ciało, podzwaniają, płaczą, śpiewają, kładą w swym kościele, gdzie konwent mnichów nierozerwanie przez sześć dni i nocy wznosi modły, wyśpiewując Panu żałosne missae. Obecni są dwaj opaci, którzy celebrują egzekwie i ciało jego grzebią; Bądź mu zatem miłościwa wraz z synem, Mario. Amen.

Nié za dobrze, a prosto baro zle wspòminelë gò ze zrozmiałëch przëczënów aùtorzë Kroniki wielkopolskiej i Kroniki Ziemi Pruskiej, z chtërnëch jiny aùtor w XIV wiekù stwòrził we Gduńskù legendã ò sw. Barbarze. Czëtómë w ni, że: Oto w roku Pańskim 1242 był pewien książę Świętopełk, tyran beznadziejny i chrześcijanin udawany, będąc urodzony w Polsce w dziel- nicy sieradzkiej i pochodzący z przodków swoich z prostych wojów, ci przodkowie pana swego i księcia własnego podstępnie zabili przy rzece Gąsawie między Gnie- znem i Nakłem, przywłaszczając sobie przemocą księstwo lub tytuł księcia Pomo- rza, jak o tym opowiada dotąd czcigodna opowieść starożytna Polaków. – G. Labùda przëbôczającë tã òpòwiesc w Historii Kaszubów…, òcenił jã jakno skòpicą głëpòtów i dostrzégł, że ju dôwniészi badérowie zwelë jã pòmachtóną, ale òstatno nalezlë

51 stawił po sobie pamięć wybit- nego władcy nie tylko w świa- domości Kaszubów i Pomo- rzan nad Wisłą. (Zob. op. cit., s. 253-259). – Znakiem tej pa- mięci i wielkiej czci, obecnej także w kaszubskiej literaturze pięknej (zob. H. Derdowskie- go O panu Czôrlińsczim, co do Pucka po sécë jachôł), są m.in. książęce portrety i epi- tafia oliwskie oraz ufundowa- ny niedawno, a postulowany od dawna, poświęcony Świę- topełkowi Wielkiemu pom- nik, zlokalizowany w Gdańsku obok kościoła św. Mikołaja oj- ców dominikanów, uczestni- ków chrystianizacji Gdańska i Pomorza nad Wisłą i Odrą, gdzie funkcjonowały niekiedy więcej niż dwa samodzielne księstwa kaszubsko-lucic- kie i kaszubsko-kociewskie. Tych kilka kaszubskich księstw Pomorza nigdy nie zo- Pomnik Świętopełka w Gdańsku stało złączonych w jeden or- ganizm państwowy. Zachod- nie, jak wiemy, bardziej ulegały niemczyźnie; wschodnie wchodziły coraz moc- niej w orbitę wpływów polskich. Niemałe znaczenie miała tu organizacja Kościoła katolickiego i postępującej od zachodu i południa chrystianizacji. Część wschod- nia ziemi kaszubsko-pomorskiej włączona została do założonego w 1124 r. bi- skupstwa kujawsko-włocławskiego, w ramach którego utworzono archidiakonat gdański-pomorski. Cześć środkowa Pomorza, od świętej Góry Chełmskiej pod Koszalinem po wschodnie krańce księstwa zachodniego, tworząc archidiakonat słupski należała do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, do którego należał także archidiakonat kamieński, obejmujący część Krajny i Gochy. Tereny na zachód od Góry Chełmskiej – największego w średniowieczu sanktuarium maryjnego w północnej Europie – podlegały założonemu w 1140 r. biskupstwu wolińskiemu, a od 1176 r. kamieńskiemu, gdyż tam przeniesiono siedzibę biskupów. W okresie walk i rywalizacji polsko-niemieckiej o Pomorze biskup kamieński uniezależnił

52 sã taczi historicë, chtërny jã zwëskùją dlô wëkôzaniô nie- ksążãcégò rodowòdu przod- ków Swiãtopôłka Wiôldżé- gò… Ksążã ten timczasã òsta- wił pò sobie pamiãc bëlnégò panownika nié le w swiądze Kaszëbów i Pòmòrzón nad Wisłą. (Òb. op. cit., s. 253- -259). – Znakã ti pamiãcë i wiôldżi tczë, obecny téż w kaszëbsczi lëteraturze piã- kny (òb. H. Derdowsczégò Ò panu Czôrlińsczim, co do Pùcka pò sécë jachôł), są m.jin. ksążãcé pòrtretë i epitafia òlëwsczi, jak téż ùfóndowóny niedôwno, a pòstulowóny òd dôwna, pòswiãcony Swiãto- pôłkòwi Wiôldżémù pòmnik, zlokalizowóny we Gduńskù kòl kòscoła sw. Mikòłaja òjców dominikanów, ùczãstników christianizacji Gduńska i Pò- mòrzô nad Wisłą i Òdrą, gdze fónkcjonowałë nierôz wicy niżle dwa samòjistné ksãstwa kaszëbskò-lucëcczé i kaszë- bskò-kòcewsczé. Tëch czilka kaszëbsczich Portrety książąt wśród fundatorów katedry oliwskiej... ksãstw Pòmòrzô nigdë nie òstało sparłãczonëch w jeden państwòwi òrganizm. Zôchòdné, jak wiémë, barżi ùlégałë niemczëznie; wschòdné wchôdałë corôz mòcni w òrbitã cësków pòlsczich. Niemôłé znaczenié miała tu òrganizacja Kòscoła katolëcczégò i pòstãpùjący òd zôchòdu i pôłniô christianizacji. Dzél wschòdny zemi kaszëbskò-pòmòrsczi òstôł włączony do założonégò w 1124 rokù biskùpstwa kùjawskò-włocławsczégò, w ramach chtërnégò béł ùtwòrzony archidiakònat gduńskò-pòmòrsczi. Dzél strzódkòwi Pòmòrzô, òd swiãti Chełmsczi Górë pòd Kòszalënã pò wschòdné krań- ce ksãstwa zôchòdnégò, twòrzącë archidiakònat słëpsczi, nôleżała do arcëbiskùp- stwa gnieźnieńsczégò, do chtërnégò nôleżôł téż archidiakònat kamieńsczi, òbji- mający dzél Krajnë i Gôchë. Terenë na zôchód òd Chełmsczi Górë – nôwikszégò

53 Rycina Kamienia Pomorskiego z Wielkiej Mapy Księstwa Pomorskiego z 1618 r. wg. E. Lubinusa

się od Gniezna; od ok. 1188 r. bezpośrednio podlegał Rzymowi. Obok języka ka- szubskiego i liturgicznej łaciny we wszystkich częściach Pomorza, na co dzień, także pod wpływem Kościoła, zaczął nabierać znaczenia, a z czasem prawie do- minował – język polski na wschodzie, a niemiecki na zachodzie. Biskupi zachod- niopomorscy, kierując akcją chrystianizacyjną, łącząc ją od początku z osadnic- twem ludności napływowej – kolonizacją na prawie niemieckim, preferowali niem- czyznę. Podobnie czynili książęta, broniący się przed polityczną dominacją niemieckich sąsiadów, zwłaszcza margrabiów brandenburskich, od których zwierzchnictwa znośniejsza i godniejsza była bezpośrednia podległość lenna cesarzowi. Z czasem warstwy rycerska i mieszczańska, a także stan duchowny, reprezentowane były głownie przez Niemców. Rodzima ludność kaszubska – sło- wiańska, jej górne warstwy wraz z domem książęcym podlegały także germani- zacji, choć zachowały swoje kaszubskie nazwiska i znaki oraz świadomość sło- wiańskiego rodowodu. Dlatego też do końca niemieckiego panowania na Pomo- rzu Zachodnim, zwanym czasem Pomorzem Niemieckim, do roku 1945, do

najbardziej zamożnych i znaczących rodów należały prastare kaszubskie familie ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1296–1308 Walki o panowanie nad Pomorzem Gdańskim toczone przez królów cze- skich Wacława II i Wacława III, księcia polskiego Władysława Łokietka oraz Ban- deburczyków. 1308/1309 Wezwani przez Władysława Łokietka do pomocy w wojnie z Branden- burczykami Krzyżacy opanowują Pomorze Gdańskie i przejmują władzę nad nim włączając je do swojego państwa.

54 Sarkofag książąt pomorskich w katedrze oliwskiej

w strzédnowiekù marijnégò sanktuarium w nordowi Eùropie – pòdlégałë zało- żonémù w 1140 rokù biskùpstwù wòlińsczémù, a òd 1176 rokù kamieńsczémù, bò tam przenioslë sedzbã biskùpów. W czasu biôtk i riwalizacji pòlskò-niemiec- czi ò Pòmòrzé biskùp kamieńsczi ùniezależnił sã òd Gniezna; òd kòl 1188 rokù prosto pòdlégôł Rzëmòwi. Òkòma jãzëka kaszëbsczégò i liturgiczny łacënë we wszëtczich dzélach Pòmòrzô, na co dzéń, téż pòd cëskã Kòscoła, zaczął nabierac znaczeniô, a z czasã prawie dominowôł – pòlsczi jãzëk na wschòdze, a niemiec- czi na zôchòdze. Biskùpi zôchòdnopòmòrsczi, czerëjącë akcją christianizacyjną, parłãczącë jã òd zôczątkù z òsedlanim sã cëzy lëdnoscë – kòlonizacją na prawie niemiecczim – dôwelë pierszëznã niemczëznie. Pòdobnie czënilë ksążãta, chro- niący sã przed pòliticznym przewôżanim niemiecczich sąsadów, òsoblëwie bran- denbùrsczich margrabiów, òd chtërnëch panowaniô wëgódniészé i gódniészé bëło prosté lenny pòdléganié césarzowi. Z czasã wiôrztë ricerskô i mieszczańskô, a téż dëchòwny stón, reprezentowóné bëłë przédno przez Niemców. Domôcô lëdnosc kaszëbskô-słowiańskô, ji wiérzchné wiôrztë razã z ksążãcym dodomã pòdlégałë

téż germanizacji, chòc ùchòwałë swòje kaszëbsczé nôzwëska i znaczi, jak i swiądã ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1296–1308 Biôtczi ò panowanié nad Pòmòrzã Gduńsczim, chtërne prowadzëlë cze- sczi królowie Wacłôw II i Wacłôw III, ksãcowie pòlsczi Władisłôw Łoczetk i Bran- denbùrczëcë. 1308/1309 Wezwóny przez Władisława Łoczetka do pòmòcë w wòjnie z Branden- bùrczëkama Krzëżôcë òpanowùją Pòmòrzé Gduńsczé i przejimają władzã nad nim, włącziwającë je do swòjégò państwa.

55 Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie

Podkomorzych – von Puttkamerow, Cycewicow – von Zitzewitz, Borkow – von Bork, Machow – von Mach... Wszystkie one kultywowały pamięć o księstwie pomorskim, będącym kiedyś pod panowaniem słowiańskich Gryfitów, z których najwybitniejszym był książę Bogusław X Wielki (1474–1523). Jemu to udało się zjednoczyć w 1478 r. całe Pomorze Zachodnie. Reformując swoje państwo, broniąc się przed zaborczością Brandenburgii, szukał także zbliżenia z Polską. Po raz drugi ożenił się z Anną Jagiellonką, córką Kazimierza Jagiellończyka, który będąc głównie zaangażowa-

nym na wschodzie, podobnie jak poprzednicy i następcy, nie wykazał większego ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1308–1466 Panowanie Krzyżaków na Pomorzu Gdańskim. 1410 Wielka Wojna z Zakonem, zwycięstwo wojsk polsko-litewskich pod Grunwaldem. 1440 W Kwidzynie powstaje Związek Pruski – sojusz rycerstwa i mieszczaństwa skie- rowany przeciwko władzy Krzyżaków. 1454 Początek powstania przeciwko Krzyżakom, Związek Pruski występuje do Króla Polski Kazimierza Jagiellończyka z prośba o przyłączenie Prus do Królestwa Pol- skiego; król ogłasza akt inkorporacji 6 marca 1454 roku; wybucha wojna z Zako- nem Krzyżackim. 1454–1466 Wojna 13-letnia między Polską a Zakonem Krzyżackim. 1466 II Pokój Toruński i podział państwa krzyżackiego; Pomorze Gdańskie zostaje włą- czone do Korony Polskiej jako autonomiczna prowincja: Prusy Królewskie. 1474 Władzę w Księstwie Szczecińskim objął Bogusław X Wielki, który zjednoczył państwo pomorskie i przeprowadził w nim gruntowne reformy. Panowanie Bogu- sława X to szczytowy okres rozwoju Księstwa Zachodniopomorskiego.

56 słowiańsczégò pòchòdzeniô. Dlôte téż do kùńca niemiecczégò panowaniô na Pòmòrzim Zôchòdnym, zwónym czasã Pòmòrzã Niemiecczim, do rokù 1945, do nôbarżi zamòżnëch i znaczącëch rodów nôleżałë prastôré kaszëbsczé fami- lie Pòdkòmòrzich – von Pùttkamerów, Cycewiców – von Zitzewitz, Bòrków – von Bòrk, Machów – von Mach... Wszëtczé òne kùltiwòwałë pamiãc ò ksãstwie pòmòrsczim, bãdącym czedës pòd panowanim słowiańsczich Grifitów, z chtërnëch nôbëlniészim béł ksążã Bògùsłôw X Wiôldżi (1474–1523). Jemù to ùdało sã sparłãczëc w 1478 rokù calé Pòmòrzé Zôchòdné. Refòrmùjącë swòje państwò, broniącë sã przed zôbòrczo- scą Brandenbùrgii, szukôł téż zblëżeniô z Pòlską. Drëdżi rôz òżenił sã z Aną Ja- gellónką, córką Kazmierza Jagellóńczë- ka, chtëren bãdącë przédno zajãtim na wschòdze, pòdobnie jak pòprzédcë i nô- stãpnicë, nie wëkôzôł wikszégò zain- teresowaniô kawlama tegò Pòmòrzô. Kòżdą razą cządë panowaniô Kazmie- rza Wiôldżégò i Kazmierza Jagellóń- czëka to czasë nôblëższich kòntaktów ksążãt pòmòrsczich z Królestwã Pòl- sczim, w krãgù chtërnëch z czasã òso- blëwô rolô bëła przëpisónô do zemi lãbòrskò-bëtowsczi. Król Kazmiérz Ja- gellończëk òdegrôł téż rolã rozsądcë Książę Bogusław X Wielki

(1474–1523) ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1308–1466 Panowanié Krzëżôków na Pòmòrzim Gduńsczim. 1410 Wiôlgô Wòjna z Zôkònã, dobëcé pòlskò-lëtewsczich wòjsków pòd Grunwaldã. 1440 W Kwidzënie pòwstôwô Związk Prësczi – zrzesz ricerstwa i mieszczanów scze- rowóny procëm władzë Krzëżôków. 1454 Zôczątk pòwstaniô procëm Krzëżôkóm, Związk Prësczi zwrôcô sã do Króla Pòlsczi Kazmierza Jagellończëka z prosbą ò przëłączenié Prës do Królestwa Pòlsczégò; król ògłôszô akt inkòrpòracji 6 marca 1454 rokù; wëbùchô wòjna z Zôkònã Krzë- żacczim. 1454–1466 Wòjna 13-latnô midzë Pòlską a Zôkònã Krzëżacczim. 1466 II Mir Toruńsczi i pòdzél krzëżacczégò państwa; Pòmòrzé Gduńsczé òstôwô włą- czoné do Kòrónë Pòlsczi jakno aùtonomicznô prowincjô: Prësë Królewsczé. 1474 Władzã w Ksãstwie Szczecyńsczim òbjął Bògùsłôw X Wiôldżi, chtëren złącził pòmòrsczé państwò i przeprowadzył w nim gruntowné refòrmë. Panowanié Bògù- sława X to cząd szczitowégò rozwiju Ksãstwa Zôchòdnopòmòrsczégò.

57 zainteresowania losami tego Pomorza. Tym niemniej okresy panowania Kazi- mierza Wielkiego i Kazimierza Jagiellończyka to czasy najbliższych kontaktów książąt pomorskich z Królestwem Polskim, w zakresie których z czasem szcze- gólna rola przypisana była do ziemi lęborsko-bytowskiej. Król Kazimierz Jagielloń- czyk odegrał też rolę rozjemcy w sporze między książętami pomorskimi a mar- grabiami brandenburskimi, zawodząc swoich sojuszników z Pomorza Zachod- niego. Szczęśliwsze były jego decyzje dotyczące Pomorza Wschodniego. Ale zanim do nich doszło… Kolonizacja niemiecka i osadnictwo na prawie niemieckim miały miejsce także na Pomorzu Wschodnim za czasów rodzimej dynastii książęcej, której naj- wybitniejsi przedstawiciele z księciem Świętopełkiem Wielkim i Mściwojem II, ostatnim z rodu, przez wiele lat, broniąc swojej samodzielności przed książętami polskimi, zmagali się z zaborczością Niemców, reprezentowanych tu głównie przez Zakon Niemiecki, czyli Krzyżaków. Na zachodzie Niemcy rychło zdominowali miejscową ludność kaszubską, dla której kolonizacja i przenoszenie na prawo niemieckie przynosiły poprawę bytu i postęp cywilizacyjny. Jednocześnie towarzyszyła temu dyskryminacja i obumie- ranie kaszubszczyzny. (Kaszubów nie dopuszczano np. do prawa miejskiego). Wskutek kolonizacji i chrystianizacji język Kaszubów spadł z pierwszej na trzecią pozycję, po niemieckim i łacinie. Odzwierciedla to również pozycję społeczno- -ekonomiczną rodzimej ludności pomorskiej pozostającej przy kaszubszczyźnie. W realiach ustrojowo-prawnych i politycznych już od XIII w. ludność kaszubska stanowiła grupę obywateli drugiej kategorii w państwie – księstwie, nadal ka- szubsko-pomorskim z nazwy, a w istocie coraz bardziej niemieckim. Na Pomorzu Wschodnim, czyli Gdańskim dzięki „Zôpiso- wi Mestwina”, układowi w Kęp- nie z 1282 r. – po śmierci syna Świętopełka, ostatniego księcia Mściwoja II w Boże Narodzenie 1294 r., władzę przejął książę Wielkopolski Przemysł II. To właśnie zjednoczenie Pomorza Gdańskiego z Wielkopolską dało mu podstawę do odnowienia Kró- lestwa Polskiego już w 1295 r.

Niestety, gdy zginął Przemysł II,

○○○○○○○○○○○○○○○○○○ Odcisk pieczęci majestatycznej Mściwoja II, 1292 (wł. Archiwum Państwowe w Gdańsku)

58 w spiérce midzë pòmòrsczima ksążãtama a brandenbùrsczima margrabiama, milącë swòjich zrzeszników z Pòmòrzô Zôchòdnégò. Szczeslëwszé bëłë jegò de- cyzje tikającé Pòmòrzô Wschòdnégò. Ale nim do nich doszło… Kòlonizacjô niemieckô i òsedlanié sã na prawie niemiecczim zachôdało téż na Pòmòrzim Wschòdnym za czasów rodny dinastii ksążãcy, chtërny nôbëlniészi przedstôwcë z ksãcã Swiãtopôłkã Wiôldżim i Mscëwòjã II, òstatnym z rodu, przez wiele lat, broniącë swòji samòstójnoscë przed ksążãtama pòlsczima, biôtkòwelë sã z zôbòrczoscą Niemców, reprezentowónëch tu przédno przez Zôkòn Niemiec- czi, tj. Krzëżôków. Na zôchòdze Niemcë chùtkò wzãlë górã nad miescową lëdnoscą kaszëbską, dlô chtërny kòlonizacjô i przechôdanié na prawò niemiecczé przënosëłë pòprawã bëtu i cywilizacyjny pò- krok. Temù towarzëła di- skriminacjô i wëmiéranié kaszëbiznë. (Kaszëbi nie bëlë dopùszcziwóny np. do prawa miesczégò). Przez kòlonizacjã i christiani- zacjã jãzëk Kaszëbów spôdł z pierszégò môlu na trzecy, pò niemiecczim i łacënie. Òddôwało to téż pòłożenié spòlëznowò- -ekònomiczny domôcy lëdnoscë pòmòrsczi òstô- wający przë kaszëbiznie. W realiach ùstrojowò-pra- wnëch i pòliticznëch ju òd XIII w. lëdnosc kaszëbskô bëła karnã òbëwateli drë- dżi kategòrii w państwie – ksãstwie, dali kaszëbskò- -pòmòrsczim z pòzwë, a pò prôwdze corôz barżi

niemiecczim.

○○○○○○○○○○○○○○○ Głaz w Parku 700-lecia w Kępnie upamiętniający przekazanie przez Mściwoja II Pomorza Wschodniego Przemysłowi II

59 jego następcy na 130 lat nie zdołali zapewnić ciągłości Królestwa, ani przynależ- ności Pomorza nad Wisłą do Polski. W 1308–9 r. opanowali je Krzyżacy, usado- wieni od dawna w Ziemi Chełmińskiej. Ich trwające prawie półtora wieku rządy, przyczyniając się do rozwoju gospodarki kraju, umocniły i tutaj niemczyznę, zwłaszcza poprzez wzmożoną akcję kolonizacyjną przy pomocy ludności rdzen- nie niemieckiej tak w miastach, jak i na wsi. I tutaj zaczął obowiązywać tzw. para- graf wendyjski, zabraniający przyjmowania Słowian – Kaszubów do prawa miej- skiego. Zdegradowano także miejscowe elity rycersko-możnowładcze, powodu- jąc, iż kaszubszczyzna żyła głównie w środowisku wiejskim, zwłaszcza drobnego rycerstwa i chłopstwa. Nie miała też żadnych możliwości rozwoju do poziomu języka publicznego, wyższego niż lokalne gwary czy dialekty zróżnicowanego geo- graficznie i gospodarczo kraju – regionu. Stąd też społeczność kaszubska na całym Pomorzu, zdominowana przez obcych, nie stworzyła ponadplemiennego języka, ani podstaw jakiejś narodowości kaszubskiej. Opóźnienie rozwoju kaszubszczy- zny, utrudnienia towarzyszące ludziom ją reprezentującym, spowodowały na Po- morzu Nadwiślańskim za czasów krzyżackich nie tylko zahamowanie jego zapo- czątkowanej wcześniej polonizacji, ale wręcz daleko idącą unifikację – prusyfika- cję w ramach państwa zakonnego, w którym nazwa Prusy, przywłaszczona przez Niemców od wyniszczonej ludności pruskiej, przeżyła czasy panowania krzyżac-

Sarkofag Eryka Pomorskiego w Kościele Eryk Pomorski (1382–1459) Mariackim w Darłowie – król Danii, Szwecji i Norwegii, Wenedów i Gotów, książę Pomorza

60 Na Pòmòrzim Wschòdnym, tj. Gduńsczim dzãka „Zôpisowi Mestwina”, t j . ùgòdze w Kãpnie z 1282 rokù – pò smiercë sëna Swiãtopôłka, òstatnégò ksãca Mscëwòja II w Bòżé Narodzenié 1294 rokù, władzã przejął ksążã Wiôlgòpòlsczi Przemësł II. To prawie sparłãczenié Pòmòrzô Gduńsczégò z Wiôlgòpòlską dało jemù spòdlé do òdnowieniô Królestwa Pòlsczégò ju w 1295 rokù. Le wej, czej zdżinął Przemësł II, jegò nôstãpnicë na 130 lat nie pòtrafilë zagwësnic cygłoscë Królestwa, ani przënôleżnoscë Pòmòrzô nad Wisłą do Pòlsczi. W 1308–9 rokù òpanowelë je Krzëżôcë, przebiwający òd dôwna w Zemi Chełmińsczi. Jich trwa- jące prawie półtora wiekù rządë, przëczëniającë sã do rozwiju gòspòdarczi kraju, ùmòcniłë i tu niemczëznã, òsoblëwie przez zwikszoną akcjã kòlonizacyjną przë pòmòcë lëdnoscë dërżéniowò niemiecczi, tak w miastach jak i na wsë. I tu zaczął

Strony pierwsza i ostatnia traktatu toruńskiego z 19 X 1466 roku (z listą świadków)

61 Autorem mapy jest niemiecki mapy kartografAutorem Lubinus Eilhardus Wielka księcia szczecińskiego w latach 1610–1618 na zamówienie Mapa Księstwa powstała Filipa Pomorskiego II.

62 – własność Uniwersytetu w Gryfii,– własność Uniwersytetu w Krajowym eksponowana Muzeum Pomorza Gobelin – wyjątkowy dokument dotyczący historii rodu Gryfitów (tzw. Croy-Teppich) z roku 1554 z roku Gobelin – wyjątkowy dokument dotyczący Gryfitów rodu historii Croy-Teppich) (tzw.

63 Zamek bytowski w 1658 r. Źródło: B. Bronisch, W. Ohle, H. Teichmüller, Kreis Bütow, Stettin 1938 kiego. Jako trwały ślad panowania Krzyżaków na Kaszubach i Pomorzu nad Wisłą, obok prawa niemieckiego, zwanego tu chełmińskim, pozostały głównie gotyckie budowle – kościoły i zamki, z których dziś kaszubskich gospodarzy i turystów cieszą szczególnie bytowski i człuchowski, a przedmiotem troski o przyszłość jest kiszewski.

64 òbòwiãzëwac tzw. „paragraf wendijsczi”, zabróniający przëjimaniô Słowión- -Kaszëbów do miesczégò prawa. Zdegradowóné téż òstałé miescowé elitë ricerskò- panowné, co skùtkòwało tim, że kaszëbizna żëła przédno w òkrãżim wiesczim, òsoblëwie drobnégò ricerstwa i chłopstwa. Ni miała téż żódnëch mòżlëwòscy roz- wiju do rówiznë jãzëka pùblicznégò, wëższégò niżle miescowé gwarë czë dialektë zjinaczonégò geògrafią i gòspòdarką kraju – regionu. Stądka téż kaszëbskô spòlëzna na całim Pòmòrzim, òpanowónô przez cëzëch, nie stwòrzëła nadplemieniowégò jãzëka, ani spòdlégò jaczisz kaszëbsczi nôrodowòscë. Òpóznienié rozwiju kaszë- biznë, ùcãżenia towarzącé lëdzóm jã reprezentëjącym, sprawił za czasów krzëżac- czich na Pòmòrzim Nadwiślańsczim nié le zascygnienié jegò wczasni zaczãti pô- lonizacji, ale przëczënił sã do dalek jidący ùnifikacji – prësëfikacji w ramach zô- kònnégò państwa, w chtërnym pòzwa Prësë, przëwłaszczonô przez Niemców òd wëniszczony lëdnoscë prësczi, przeżëła czasë krzëżacczégò panowaniô. Mòcnym szlachã panowaniô Krzëżôków na Kaszëbach i Pòmòrzim nad Wisłą, òkòma pra- wa niemiecczégò, zwónégò tu chełmińsczim, òstałë pierszim dzélã gòticczé bùdo- wle – kòscołë i zómczi, z chtërnëch dzys kaszëbsczich gòspòdarzi i turistów ceszą òsoblëwie bëtowsczi i człëchòwsczi, a òbiektã starë ò przińdnosc je kiszewsczi.

Kościół św. Piotra i Pawła w Pucku – drzeworyt z ok. 1880 r.

65 66 , Gryfia 1728 Pomerania Genealogia książąt pomorskichGenealogia Johannesa Bugenhagena – wg

67 3. Reformacja i autonomia Prus Królewskich a zachowanie kaszubskosci´ na Pomorzu

W dziejach Kaszubów i Pomorza jedno z najbardziej doniosłych zjawisk i proce- sów, o dalekosiężnych skutkach, stanowi reformacja i towarzysząca jej kontrre- formacja. Reformacja najwcześniej dotarła na Pomorza Zachodnie, gdzie na kil- ka wieków zmieniła całkowicie krajobraz religijny tej ziemi. Miała ona także szcze- gólnie wielkie znaczenie dla przebiegu procesów etniczno-narodowościowo- -kulturowych na całym Pomorzu. Książęta szczecińscy, obserwując wkraczanie idei reformacyjnych z Wittenbergi do swego kraju, wykazywali wobec nich dużą tolerancję i rozwagę. Nie bez znaczenia był fakt, iż wzmacniały one pozycję ksią- żąt wobec Kościoła, a jednym z czołowych reformatorów, także w skali całych północnych Niemiec, był Pomorzanin, Jan Bugenhagen, a właściwie Johannes Bugenhagen – Doktor Pommeranus (1485–1558). Urodził się 24 czerwca w Wolinie. Studia odbył w Gryfii na wydziale artystycznym, po których został rektorem łacińskiej szkoły miejskiej w Trzebiatowie i lektorem w szkole przyklasztornej norbertanów w Białobokach. W 1517 r. książę Bogusław X zlecił mu zebranie wia- domości historycznych o dziejach Gryfitów i Po- morza. W 1520 r. skłonił się do nauki Marcina Lutra, a w następnym przeniósł się do Witten- bergi, gdzie został proboszczem, przyjacielem Lutra i reformatorem kościoła w Niemczech i Danii, będąc od 1533 r. doktorem teologii i profesorem uniwersytetu. Uczestniczył w Lu- trowym tłumaczeniu Biblii na język niemiecki. W 1534 r. zreorganizował kościół i szkolnictwo Jan Bugenhagen (1485–1558) w księstwie pomorskim. Zanim napisał swoją kronikę pt. Pomerania, przeprowadził szczegółową kwe- rendę we wszystkich ośrodkach kościelnych, zwłaszcza klasztornych całego Po- morza – łącznie z Oliwą. Wszędzie spotykał się z żywą tradycją przeszłości, udo- kumentowaną w Kronice. Napisał ją po łacinie; wydana dotąd w oryginale i języku niemieckim nie doczekała się koniecznego przekładu na język polski. Powstała w okresie życia autora poprzedzającym jego zaangażowanie w reformę Kościoła katolickiego i zaistnienie Kościoła protestanckiego, którego nie tylko na Pomorzu

68 3. Refòrmacjô i aùtonomiô Prës Królewsczich a zachòwanié kaszëbskòscë na Pòmòrzim

W dzejach Kaszëbów i Pòmòrzô jedno z nôbarżi wôżnëch zjawiszcz i procesów, ò daleksyżnëch skùtkach, znaczi refòrmacjô i towarzącô ji kòntrrefòrmacjô. Refòrmacjô nôwczasni docarła na Pòmòrzé Zôchòdné, gdze na czile wieków w całoscë zmieniła religijny krajòbrôz ti zemi. Miała òna téż òsoblëwie wiôldzé znaczenié dlô rozwicô procesów etniczno-nôrodowòscowò-kùlturowëch na ca- łim Pòmòrzim. Ksążãta szczecyńsczi, òbserwùjącë wkrôczanié refòrmacyjnëch deji z Wittenberdżi do swòjégò kraju, wëkôzywelë wedle nich wiôlgą tolerancjã i rozwôgã. Nié bez znaczeniô béł fakt, że ùmòcniwałë òne stanowiszcze ksążãt wedle Kòscoła, a jednym z przédnëch refòrmatorów, téż w skalë całëch nordowëch

Akt erekcyjny Związku Pruskiego z 14 III 1440 roku

69 był ważnym współtwórcą – współpracownikiem i przyjacielem Marcina Lutra, znanym i czczonym do dziś we wszystkich kościołach protestanckich Europy. W 1518 r. napisał on w swoim dziele Pomerania następujące słowa o przemia- nach językowych w rodzinnym kraju: Czyż nie rychło po przejęciu wiary [chrześcijańskiej] miasta pomorskie, zanie- dbując język słowiański, zaczęły stawać się teutońskie oraz germańskie, tak iż owe [miasta], które za Koszalinem aż ku Polsce pozostały słowiańskie, zaczęły żywić odrazę do braci swoich Pomorzan, już Niemców. (Stettin 1900, s. 38).

Czytając „słowiańskie”, winniśmy rozumieć „kaszubskie”. Do wszystkich miesz- kańców Pomorza Zachodniego, mówiących zarówno niemieckim, jak i słowiań- skim językiem, rychło dotarły idee reformacji, przyjmowane szczególnie chętnie przez szlachtę i mieszczan, często mocno zadłużonych w klasztorach i innych instytucjach kościelnych, jednocześnie łakomym okiem patrzących na dobra ma- terialne do Kościoła przypisane. Za przyczyną Jana Bugenhagena, wspieranego

Herb Prus Królewskich Szymona Herle ze stropu Wielkiej Sali Rady Miejskiej Ratusza Głównomiejskiego w Gdańsku z 1608/09 roku

70 Niemców, béł Pòmòrzanin Jan Bùgenhagen, a pô prôwdze Johannes Bùgenhagen – Doktor Pommeranus (1485–1558). Ùrodzył sã 24 czerwińca w Wòlënie. Studia òdbéł w Gryfii na wëdzélu arti- sticznym, pò chtërnëch òstôł rektorã łacyńsczi szkòłë miesczi w Trzebiato- wie i lektorã w szkòle przëklôsztorny norbertanów w Biôłobòkach. W 1517 rokù ksążã Bògùsłôw X zlecył jemù zebranié historicznëch wiadomòscy ò dzejach Grifitów i Pòmòrzô. W 1520 rokù ùznôł nôùkã Môrcëna Lëtra, a w pòstãpnym przeniósł sã do Witten- Pieczęć Prus Królewskich z 1506 roku berdżi, gdze òstôł probòszczã, przë- jôcelã Lëtra i refòrmatorã kòscoła w Niemcach i Danii, bãdącë òd 1533 rokù dok- torã teòlogii i profesorã ùniwersytetu. Robił przë Lëtrowim tłómaczenim Biblii na niemiecczi jãzëk. W 1534 rokù ùnowił kòscół i szkòłowiznã w ksãstwie pòmòrsczim. Zanim napisôł swòjã kronikã pt. Pomerania, przeprowadzył szczegółową kwe- rendã we wszëtczich òstrzódkach kòscelnëch, òsoblëwie klôsztornëch całégò Pò- mòrzô – razã z Òlëwą. Wszãdze spòtikôł sã z żëwą tradicją przeszłotë, ùdokùmen- towóną pòtemù w kronice. Napisôł jã pò łacëznie; wëdónô dotądka le w òriginale i jãzëkù niemiecczim nie doczekała sã kòniecznégò tłómaczeniô na pòlsczi jãzëk. Pòwstała w latach żëcô aùtora przed jegò zaangażowanim w refòrmacjã Kòscoła katolëcczégò i zajistnienié Kòscoła protestancczégò, chtërnégò béł – nié le na Pòmòrzim – wôżnym wespółùsôdzcą, a téż wespółprôcownikã i przëjôcelã Môr- cëna Lëtra, znónym i czczonym do dzys we wszëtczich kòscołach protestanc- czich Eùropë. W 1518 rokù napisôł òn w swòjim dokazu Pomerania nôslédné słowa ò jãzë- kòwëch przemianach w rodnym kraju: Czyż nie rychło po przejęciu wiary [chrześcijańskiej] miasta pomorskie, zanie- dbując język słowiański, zaczęły stawać się teutońskie oraz germańskie, tak iż owe [miasta], które za Koszalinem aż ku Polsce pozostały słowiańskie, zaczęły żywić odrazę do braci swoich Pomorzan, już Niemców. (Szczecëno 1900, s. 38).

Czëtającë „słowiańsczé”, mùszimë rozmiec: „kaszëbsczé”. Do wszëtczich miesz- kańców Pòmòrzô Zôchòdnégò, mówiącëch zarówno niemiecczim jak i słowiań- sczim jãzëkã, chùtkò docarłë deje refòrmacji, przëjimóné òsoblëwie chãtno przez szlachtã i mieszczón, czãsto mòcno zadłëżonëch w klôsztorach i jinëch institu- cjach kòscelnëch, równoczasno chcëwim òkã zdrzącëch na dobra materialné

71 przez książąt i początkowo także przez biskupa kamieńskiego, dostrzegającego potrzebę reformy Kościoła, idee reformacji bardzo szybko objęły całe Pomorza Nadodrzańskie. Jan Bugenhagen zgodnie z wolą księcia zredagował Ordynację kościelną (1535), która stała się konstytucją Kościoła luterańskiego na Pomorzu. O ile część zachodnia i środkowa tego państwa szybko stała się jednolicie prote- stancka i niemiecka, o tyle część wschodnia, na wschód od jeziora Jamno i rzeki Unieść, a zwłaszcza na jej krańcach, sąsiadujących z przynależnym znowu od 1466 r. do Polski Pomorzem Wschodnim zwanym Prusami Królewskimi – pozo- stawała nadal kaszubska, a po części także katolicka. Tam też pojawiły się, zgod- nie z duchem nauki Lutra, pierwsze księgi religijne pisane niby w języku wendyj- skim, słowiańskim, czyli kaszubskim. W 1586 r. została wydana w Gdańsku książka Szymona Krofeja, pastora w Bytowie, Duchowne piesnie Dra Marcina Luthe- ra…, a w 1643 również w Gdańsku, Michała Pontanusa Mały Catechism…, wzna- wiany w latach 1758 i 1828. Napisano je jednak nie po kaszubsku, a po polsku z licznymi kaszubizmami. Kaszubi generalnie byli pozbawieni właściwej opieki duszpasterskiej w rodzimym języku, stąd też nastąpił rychły upadek kultury reli- gijnej, co utrwalały wojny, zwłaszcza wojna trzydziestoletnia, która także objęła Pomorze. Jednocześnie protestantyzm u części miejscowej szlachty i ludności chłopskiej wyzwolił siły na rzecz walki o zachowanie słowiańskości, kaszubsz- czyzny nie tylko w życiu codziennym, ale także w luterańskim kościele. Kontynuatorem kronikarskiego dzieła J. Bugenhagena był jego przyjaciel, Tomasz Kantzow (1505–1545), którego można określić jako pierwszego historyka Pomorza Zachodniego. W swoim arcyciekawym dziele, przed 10 laty przetłuma-

czonym na język polski, reprezentując świadomość niemieckich – zniemczonych ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1517–1518 Jan Bugenhagen (1485–1558) na zlecenie księcia Bogusława X opracował kronikę całego kraju i państwa pomorskiego, nadając jej tytuł Pomerania – Pomorze. 1532 Tomasz Kantzow (1501–1542) wraz z Nicolausem v. Klempzen rozpoczął pracę nad kontynuacją dzieła J. Bugenhagena; jej owoce wydano po raz pierwszy pod tytułem Chronik von Pommern, Szczecin 1835. W 2005 r. w Szczecinie ukazała się w j. polskim jako Pomerania. Kronika pomorska z XVI wieku. 1534 Po sejmie w Trzebiatowie Księstwo Zachodniopomorskie przyjmuje religię prote- stancką jako obowiązującą; J. Bugenhagen bliskim współpracownikiem M. Lutra. 1569 Sejm w Lublinie zniósł autonomię Prus Królewskich. 1586 Bytowski pastor Szymon Krofey wydaje w Gdańsku Duchowne piesnie D. Marcina Luthera y ynszich nabożnich mężów z niemieckiego w Slawięsky ięzyk wilozone ... oraz prawdopodobnie w tym samym roku Mały Katechizm. Obie pozycje wydane w „języku slawieńskim”, czyli w staropolszczyźnie z silnymi naleciałościami kaszub- skimi, służyć miały kaszubskiej ludności wyznania ewangelickiego ze wschodniej części księstwa zachodniopomorskiego. Stały się też pierwszym pomnikiem piśmiennictwa kaszubsko-polskiego na Pomorzu Zachodnim.

72 przëpisóné do Kòscoła. Za przëczëną Jana Bùgenhagena, wspiérónégò przez ksążãt i zôczątkòwò téż przez biskùpa ka- mieńsczégò, pòstrzégającégò pòtrze- bã refòrmë Kòscoła, deje refòrma- cji baro chùtkò òbjãłë całé Pòmòrzé Nadòdrzańsczé. Jan Bùgenhagen zgódno z wòlą ksãca zredagòwôł Ordynację kościelną (1535), chtërna stała sã kònstitucją Kòs- coła lëterańsczégò na Pòmòrzim. Ò jile dzél zôchòdny i strzédny tegò państwa chùtkò stałë sã jednolito protestanckô i niemieckô, ò tëlé dzél wschòdny, na wschód òd je- zora Jamno i rzéczi Ùniesc, a òso- blëwie na ji krańcach, sąsadëjącëch z nôleżącym znôw òd 1466 rokù do Pòlsczi Pòmòrzã Wschòdnym zwónym Prësama Królewsczima – òstôwała dali kaszëbskô, a w dzélu téż katolëckô. Tam téż pòjawiłë Szymon Krofej (1548–1589)

sã, zgódno z dëchã nôùczi Lëtra, (rys. Wawrzyniec Samp) ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1517–1518 Jan Bùgenhagen (1485–1558) na zlecenié ksãca Bògùsława X ùrobił kronikã całégò kraju i pòmòrsczégò państwa, jaczi dôł tituł Pomerania – Pomorze. 1532 Tomasz Kantzow (1501–1542) razã z Nicolausã v. Klempzen zaczął robòtã nad kòntinuacją dokazu J. Bùgenhagena; ji brzôd òstôł wëdóny pierszi rôz pòd titułã Chronik von Pommern, Szczecin 1835. W 2005 r. w Szczecënie ùkôzała sã òna w pòlsczim jãzëkù jakno Pomerania. Kronika pomorska z XVI wieku. 1534 Pò sejmie w Trzebiatowie Ksãstwò Zôchòdnopòmòrsczé przëjimô protestancką religiã jakno òbrzészkòwą; J. Bùgenhagen blësczim wespółdzejôrzã M. Lëtra. 1569 Sejm w Lublënie zniósł aùtonomiã Prës Królewsczich. 1586 Bëtowsczi pastor Szëmón Krofej wëdôwô we Gduńskù Duchowne piesnie D. Mar- cina Luthera y ynszich nabożnich mężów z niemieckiego w Slawięsky ięzyk wilozo- ne... i bòdôj w tim samim rokù Mały Katechizm. Òbie ksążczi òstałë napisóné w „języku slawieńskim”, tj. w stôropòlaszëznie z mòcnyma nalecałoscama kaszëb- sczima, służëc miałë kaszëbsczi lëdnoscë wëznaniô ewangelicczégò ze wschòd- négò dzélu ksãstwa zôchòdnopòmòrsczégò. Stałë sã téż pierszim pòmnikã ka- szëbskò-pòlsczi pismieniznë na Pòmòrzim Zôchòdnym.

73 Pomorzan, wskazał ich sło- wiańskie korzenie. Odnoto- wał m.in. śmierć w 1404 r. ostatniej Słowianki na Rugii, posługującej się językiem po- morskim – wendyjskim. Była to staruszka, zwana Gulicyną, co na tej ziemi była ostatnią, która po wendyjsku umiała. Jakkolwiek bowiem kraj ten od dawna już był zupełnie nie- miecki, to przecie pozostały jeszcze resztki Wendów, które tak rychło nie mogły zaginąć. Od tej jednakże pory Pomorze i Rugia całkiem są niemieckie i saskie i żadnego już nie masz tam Wenda, wyjąwszy miejsca pewne na Pomorzu Tylnym w kierunku Prus oraz Polski, gdzie jeszcze jest trochę Wen- dów i Kaszubów; zazwyczaj jednak mówią też po niemiec- ku. (Op. cit., t. 1, s. 484). Michał Pontanus (1583–1654) G. Labuda zauważył, że Kantzowowi Dorównał (…) talentem historiograficznym i wszechstronnością kwerendy źródłowej dopiero Peter F. Kanngieser, XIX-wieczny autor Geschichte von Pommern bis auf das Jahr 1129 (Greifswald 1824). On bowiem starał się przywrócić początkowym dziejom Pomorza jego słowiańsko-kaszubskie wątki, co naraziło go na ostrą krytykę histo- ryków z Gryfii i Szczecina, powodując zaniechanie przezeń kontynuacji dzieła. (Zob. Z. Szultka, Profesor Peter Friedrich Kanngiesser, zapomniany badacz Sło- wiańszczyzny i Kaszubszczyzny, „Acta Cassubiana”, t. 6, 2004). G. Labuda stwier- dził, że współcześnie po dwustu latach wracamy na tę samą drogę z tym samym optymizmem i – miejmy nadzieję – lepszym skutkiem. (G. Labuda, Historia…, s. 35). – Przywołując to dzieło profesorskie Uniwersytetu w Gryfii, pierwszego na Wielkim Pomorzu, założonego w 1456 r. staraniem burmistrza Heinricha Ru- benowa, niegdyś kanclerza króla Eryka Pomorskiego w Danii, pamiętać trzeba, że w wyniku reformacji zostały powiększone jego dobra i możliwości oddziały- wania, także na Kaszuby w Prusach Królewskich, później Zachodnich.

74 pierszé ksãdżi religijne pisóné nibë w jãzëkù wendijsczim, słowiańsczim, tj. kaszëbsczim. W 1586 rokù òstała wëdónô we Gduńskù ksążka Szëmóna Krofeja, pastora w Bëtowie, Duchowne piesnie Dra Marcina Luthera…, a w 1643, téż we Gduńskù, Michała Pòntanusa Mały Catechism Marcina…, pònowiony w ùnowionym jãzëkù w rokù 1758, a ten na nowò w 1828 przez Mrongòwiusza. Napisóné są òne równak nié pò kaszëbskù, a pò pòlskù z trójnyma kaszëbizmama. Kaszëbi òglowò bëlë wëzbëti prôwdzëwi òpieczi dëszpastersczi w domôcym jãzëkù, stądka téż nastąpił rëchłi ùpôdk religijny kùlturë, co ùmòcniłë wòjnë, òsoblëwie wòjna trzëdzestolatnô, chtërna òbjãła téż Pòmòrzé. Równoczasno protestantëzna dlô dzélu miescowi szlachtë i chłopsczi lëdnoscë wëzwòlëła sëłë do biôtczi ò zachòwanié słowiańskòscë, kaszëbiznë nié le w codniowim żëcym, ale téż w lëterańsczim kòscele. Kòntinuatorã kronikarsczégò dokazu J. Bùgenhagena béł jegò przëjôcél, Tomasz Kantzow (1505–1545), chtërnégò mòże trzëmac za pierszégò historika Pòmòrzô Zôchòdnégò. W swòjim arcëcekawim do- kazu, przed 10 latama przetłómaczonym na jãzëk pòlsczi, reprezentëjącë swiądã niemiecczich – zniemczałëch Pòmòrzón, wskôzôł jich słowiańsczé kòrzenie. Òpisôł m.jin. smierc w 1404 rokù òstatny Słowión- czi na Rugii, ùżiwający pòmòrskò-wendij- sczégò jãzëkã. Bëła to starëszka: zwana Gu- licyną, co na tej ziemi była ostatnią, która po wendyjsku umiała. Jakkolwiek bowiem kraj ten od dawna już był zupełnie niemiec- ki, to przecie pozostały jeszcze resztki Wen- dów, które tak rychło nie mogły zaginąć. Od tej jednakże pory Pomorze i Rugia całkiem Tomasz Kantzow, Pomerania, są niemieckie i saskie i żadnego już nie masz Greifswald 1817 tam Wenda, wyjąwszy miejsca pewne na Pomorzu Tylnym w kierunku Prus oraz Polski, gdzie jeszcze jest trochę Wendów i Kaszubów; zazwyczaj jednak mówią też po niemiecku. (Op. cit., t. 1, s. 484). G. Labùda dostrzégł, że Kantzowòwi: Dorównał (...) talentem historiogra- ficznym i wszechstronnością kwerendy źródłowej dopiero Peter F. Kanngieser, XIX-wieczny aùtor Geschichte von Pommern bis auf das Jahr 1129 (Greifswald 1824). Òn równak starôł sã przëwrócëc zôczątkòwim dzejóm Pòmòrzô jegò sło- wiańskò-kaszëbsczé wątczi, co gò narazëło na òstrą kritikã historików z Gryfii i Szczecëna, a to sprawiło zaniechanié przez niegò kòntinuacji dokazu. (Òb. Z. Szultka, Profesor Peter Friedrich Kanngiesser, zapomniany badacz Słowiańsz-

75 W tym samym czasie, kiedy działali Bugenhagen i Kantzow, reformacja, choć wolniej, dotarła na Pomorze Wschodnie, opanowując głównie miasta, zasiedlone przez żywioł niemiecki, jak i sporo szlachty, w tym także kaszubsko-polskiej. Kraina ta, znalazłszy się wskutek oporu stanów Prus Zakonnych, wyrażonym w działal- ności Związku Pruskiego, powstałego w 1440 r. i na jego prośbę, dzięki inkorpo- racji z 1454 roku, ostatecznie po wojnie 13-letniej (1454–1466), w granicach Kró- lestwa Polskiego jako Prusy Królewskie, przynależąc do Korony i Rzeczypospoli- tej Obojga Narodów, zachowała do 1569 r. swoją autonomię, w której szczególnym przywilejem było prawo indygenatu – powierzania miejscowych urzędów wyłącz- nie ludziom tej ziemi. Jedno z jej trzech województw – pomorskie – obejmowało wszystkie ziemie leżące na lewym brzegu Wisły, także te najuboższe, ale zamiesz- kałe najliczniej przez społeczność kaszubską. Odmienność Kaszubów sprawiała, iż niektórzy kronikarze tamtych czasów kaszubski obszar językowy rozciągali nie tylko na to województwo, ale i całą „ziemię pruską czy kaszubską (bo tu są Ka- szubi)”, jak napisał w swoich Dziennikach podróży do Polski 1635–1636 francuski dyplomata Karol Ogier (tłum. E. Jedykiewicz, Gdańsk 1953, s. 137). W dokumentach z XVI i XVII wieku dotyczących Prus Królewskich nazwa Kaszuby pojawia się coraz częściej w odniesieniu do miejsc z terenu współcze- snej kaszubszczyzny. W Historii Kaszubów… G. Labudy czytamy: Ukazała się ona w dokumencie najwyższej wiarygodności z datą 1500 roku kar- dynała Fryderyka Jagiełłowicza, który w tym czasie z mandatu swego brata Jana Olbrachta sprawował namiestniczą funkcję w Prusach Królewskich. Potwierdził

w lipcu 1501 roku Adamowi Wilkanowskiemu, staroście bratiańskiemu, jego posia- ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1626–1629 Wojny Rzeczpospolitej ze Szwecją zakończone rozejmem w Altmarku (Stary Targ) – Pomorze Gdańskie nie tylko ucierpiało w czasie działań wojennych, ale w wyniku postanowień rozejmu załamał się handel Polski przez porty pruskie, szczególnie przez Gdańsk i Królewiec. 1618–1648 Wojna 30-letnia – ogromne zniszczenia w Księstwie Zachodniopomorskim. 1637 Bezpotomnie umiera książę Bogusław XIV, ostatni z dynastii Gryfitów. 1637–1657 Ziemia bytowsko-lęborska, będąca dotąd lennem w ręku Gryfitów, wraca do Rzeczypospolitej. Następuje proces jej rekatolizacji, dzięki czemu Kaszubi na tej ziemi przetrwali do XX wieku. 1643 Michał Mostnik – Pontanus – Brügemann (1583–1654) pastor w Smołdzinie opu- blikował Mały katechism D. Marcina Lutra z niemieckiego ięzyka w słowieński wystawiony…; II wyd. Gdańsk 1758. 1648 W wyniku Pokoju Westfalskiego następuje podział Księstwa Zachodniopomor- skiego: Szczecin i ziemie na zachód od Odry (tzw. Pomorze Przednie, Vorpom- mern) przejmuje Szwecja, ziemie na wschód od Odry (Pomorze Tylne, tzw. Hin- terpommern) – Brandenburgia.

76 czyzny i Kaszubszczyzny, „Acta Cassubiana”, t. 6, 2004). G. Labùda stwierdzył, że dzysdniowò po dwustu latach wracamy na tę samą drogę z tym samym opty- mizmem i – miejmy nadzieję – lepszym skutkiem. (G. Labuda, Historia…, s. 35). – Cëtëjącë ten dokôz profesorsczi Ùniwersytetu w Grifii, pierszégò na Wiôldżim Pòmòrzim, założonégò w 1456 rokù za starą bùrmistrza Heinricha Rubenowa, czedës kanclerza króla Erika Pòmòrsczégò w Danii, pamiãtac trzeba, że w wënikù refòrmacji òstałë pòwikszoné jegò dobra i mòżlëwòscë reagòwaniô, téż na Kaszëbë w Prësach Królewsczich, pózni Zôchòdnëch. W tim samim czasu, czedë dzejelë Bùgenhagen i Kantzow, refòrmacjô, chòc wòlni, doszła na Pòmòrzé Wschòdné, òpanowùjącë nôwicy miasta, zajãté przez lëdnosc niemiecką, jak i dosc tëlé szlachtë, w tim téż kaszëbskò-pòlsczi. Krôjna ta, jak nalazła sã przez protest stanów Prës Zôkònnëch, zapisónym w dzejnoce Związkù Prësczégò, pòwstałégò w 1440 rokù i na jegò prosbã, dzãka inkòrpòracji z 1454 rokù, òstateczno pò wòjnie 13-latny (1454–1466), w grańcach Królestwa Pòlsczégò jakò Prësë Królewsczé, przënôleżącë do Kòrónë i Rzeczpòspòlëti Òbòjga Nôrodów, zachòwała do 1569 rokù swòjã aùtonomiã, w jaczi apartnym przëwi- lejã bëło prawò indigenatu, tj. pòwiérzaniô miescowëch ùrzãdów le lëdzóm ti zemi. Jedno z ji trzech wòjewództw – pòmòrsczé – òbjimało wszëtczé zemie leżącé na lewim brzegù Wisłë, téż te nôùbòższé, ale zamieszkałé nôliczni przez kaszëbską spòlëznã. Jinosc Kaszëbów sprôwiała, że niechtërny kronikarze tamtëch czasów kaszëbską jãzëkòwą òbéńdã rozcygelë nié le na to wòjewództwò, ale i całą „zemiã prëską czë kaszëbską (bò tu są Kaszëbi)”, jak napisôł w swòjich Dziennikach podróży do Polski 1635–1636 francësczi diplomata Karol Oger (tłóm. E. Jedikewicz, Gduńsk

1953, s. 137). ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1626–1629 Wòjnë Rzeczpòspòlëti ze Szwédzką zakùńczoné òstałë rozejmã w Altmarkù (Stôri Tôrg) – Pòmòrzé Gduńsczé nié le nie ùcerpiało òbczôs wòjnë, ale na skùtk ùdbów rozejmù załómôł sã handel Pòlsczi przez prësczé pòrtë, òsoblëwie przez Gduńsk i Króléwc. 1618–1648 Wòjna 30-latnô – stolëmné zniszczenia w Ksãstwie Zôchòdnopòmòrsczim. 1637 Bezdzecno ùmiérô ksążã Bògùsłôw XIV, òstatny z dinastii Grifitów. 1637–1657 Zemia bëtowskò-lãbòrskô, dotądka lenno w rãkach Grifitów, wrôcô do Rzeczpòspòlëti. Nastãpiwô ji rekatolizacjô, dzãka czemù Kaszëbi na ti zemi prze- trwelë do XX wiekù. 1643 Michôł Mòstnik – Pòntanus – Brügemann (1583–1654), pastor w Smôłdzënie, wëdrëkòwôł Mały katechism D. Marcina Lutra z niemieckiego ięzyka w słowieński wystawiony…; II wyd., Gduńsk 1758. 1648 Na skùtk Westfalsczégò Miru nastãpiwô pòdzél Ksãstwa Zôchòdnopòmòrsczégò: Szczecëno i zemie na zôchód òd Òdrë (tzw. Pòmòrzé Przédné, Vorpommern) prze- jimô Szwédzkô, zemie na wschód òd Òdrë (Pòmòrzé Tilné, tzw. Hinterpommern) – Brandenbùrgiô.

77 dłości w Ziemi Chełmińskiej i zrzeczenie się na rzecz swego brata, Mikołaja Wil- kanowskiego, sum zapisanych na połowie Kościerzyny, która jest położona „w ziemi Pomorze, czyli Kaszuby” (in terris Pomeraniae seu Cassubie), nie tracąc bynajmniej w tym samym czasie swego związku z pogranicznym księstwem słupsko-sławień- skim, jak i też wschodnimi kresami Nowej Marchii. W miarę germanizowania się tego zachodniego pogranicza i wymierania rodzimych jej mieszkańców pisarze współ- cześni obdarzali tym mianem Kaszubów, ludzi mówiących po kaszubsku. Mnożą się więc takie wzmianki coraz częściej w kronikach i rocznikach, a także dokumen- tach z XVI i XVII wieku, zwłaszcza klasztornych i gdańskich. (Op. cit., s. 478).

– Profesor przywołuje dalej zapisy dotyczące działalności kaszubskich gburów spod Pucka i Lęborka, atakujących zaciężników niemieckich wracających spod Gdańska do kraju, jak i ustalenia K. Bruskiego dotyczące dóbr pelplińskich, zwłaszcza z Kroniki Pelplińskiej oraz z lustracji dóbr królewskich – starostw człu- chowskiego, mirachowskiego i tucholskiego oraz świeckiego. W opisie tego ostat- niego z 1565 r. przeczytać można, że rzeka Wda płynie „od Kaszub z jezior Koś- cierzyńskich (…), które jeziora zwą Wdzidze”, albo że wieś Śliwice położona jest 6 mil „od zamku świeckiego i 3 mile od Tucholi przy granicach kaszubskich”. (K. Bruski, Nazwa Kaszuby w „Kronice Pelplińskiej” …, s. 115). Na obszarze kaszubskim ówczesnego woj. pomorskiego funkcjonowały nie- liczne i małe miasta, a większość ludności utrzymywała się z rolnictwa, rybołów- stwa i leśnictwa, w cieniu wpływów wielkiego miasta Gdańska. Wszyscy miesz- kańcy Prus Królewskich z urodzenia czuli się Prusakami, pod względem nacji utożsamiali się z Polską – bez względu na kulturę i język codzienny bardzo zróż- nicowanych etnicznie grup lokalnych, wśród których byli Kaszubi.

Opactwo Pelplińskie, malarz nieznany, 1774 r.

78 W dokùmentach z XVI i XVII wiekù tikającëch Prës Królewsczich pòzwa Kaszëbë pòjôwiô sã corôz czãscy w òdniesenim do môlów z terenu dzysdniowi kaszëbiznë. W Historii Kaszubów… G. Labùdë czëtómë: Ukazała się ona w dokumencie najwyższej wiarygodności z datą 1500 roku kar- dynała Fryderyka Jagiełłowicza, który w tym czasie z mandatu swego brata Jana Olbrachta sprawował namiestniczą funkcję w Prusach Królewskich. Potwierdził w lipcu 1501 roku Adamowi Wilkanowskiemu, staroście bratiańskiemu, jego po- siadłości w Ziemi Chełmińskiej i zrzeczenie się na rzecz swego brata, Mikołaja Wil- kanowskiego, sum zapisanych na połowie Kościerzyny, która jest położona „w ziemi Pomorze, czyli Kaszuby” (in terris Pomeraniae seu Cassubie), nie tracąc bynajmniej w tym samym czasie swego związku z pogranicznym księstwem słupsko-sławień- skim, jak i też wschodnimi kresami Nowej Marchii. W miarę germanizowania się tego zachodniego pogranicza i wymierania rodzimych jej mieszkańców pisarze współ- cześni obdarzali tym mianem Kaszubów ludzi mówiących po kaszubsku. Mnożą się więc takie wzmianki coraz częściej w kronikach i rocznikach, a także dokumentach z XVI i XVII wieku, zwłaszcza klasztornych i gdańskich. (Op. cit., s. 478).

– Profesor cëtëje dali zôpisë tikającé dzejnotë kaszëbsczich gbùrów spòd Pùcka i Lãbòrga, atakùjącëch niemiecczich zôcãżników wrôcającëch spòd Gduńska do kraju, jak i stwierdzenia K. Brusczégò tikającé pelplińsczich majątków, òsoblëwie z Kroniki Pelplińskiej i z lustracji królewsczich majãtnoscy, tj. starostwów człë- chòwsczégò, mirochòwsczégò, tëchòlsczégò i swiecczégò. W òpisanim tegò òsta- tnégò z 1565 rokù przeczëtac mòże, że rzéka Wda płënie „od Kaszub z jezior Kościerzyńsczich (…), które jeziora zwą Wdzidze”, abò że wies Slëwice je pòło- żonô 6 mil òd „zamku świeckiego i 3 mile od Tucholi przy granicach kaszub- sczich”. (K. Brusczi, Nazwa Kaszuby w „Kronice Pelplińskiej”…, s. 115). Na kaszëbsczi òbéńdze tejczasnégò wòj. pòmòrsczégò fónkcjonowałë niewielné i môłé miasta, a wikszosc lëdnoscë żëje z rolnictwa, rëbaczeniô i lesyństwa, w céniu cësków wiôldżégò miasta Gduńska. Wszëscë mieszkańcë Prës Królew- sczich z ùrodzeniô czëlë sã Prësôkama, a dlô swòji nacji identifikòwelë sã z Pòlską – bez wzéraniô na kùlturã i codniowi jãzëk baro zjinaczonëch etnicznie môlowëch karnów, westrzód chtërnëch bëlë Kaszëbi. Dzãka pòkrokòwi refòrmacji i napłëniãcémù na Pòmòrzé nad Wisłą lëdzy roz- majitëch jednot etnicznëch i religijnëch, niekatolëcczich, òno zmieniało dali swój kùlturowi charakter, reprezentëjącë mòzajikã religii i kùltur. Dopiérze òbczôs kòntrrefòrmacji pò sobòrze tridencczim, m.jin. dzãka jezujitóm, chtërny przejãlë sztôłcenié diecezjalnégò kleru, ògrańczony òstôł rozwij lëteranizmù i nastąpiło wrócenié do Kòscoła katolëcczégò wiele przedstôwców szlachtë i wiesczich jednot parafialnëch, òsoblëwie na terenach zamieszkałëch przez Kaszëbów. Dosc wiôldżé znaczenié miało téż dzejanié jinszich, czãsto òdnowionëch klôsztorów, m.jin. w Żukòwie i Żarnówcu, a jesz barżi frãcëszkanów – òpiekùnów nowégò sanktu-

79 Dzięki postępowi reformacji i napływowi na Pomorze nad Wisłą ludzi róż- nych wspólnot etnicznych i religijnych, niekatolickich, zmieniało ono nadal swój charakter kulturowy, reprezentując mozaikę religii i kultur. Dopiero w trakcie kontrreformacji po soborze trydenckim, m.in. dzięki jezuitom, którzy przejęli kształcenie kleru diecezjalnego, ograniczony został rozwój luteranizmu i nastąpił powrót do Kościoła katolickiego wielu przedstawicieli szlachty oraz wiejskich wspólnot parafialnych, zwłaszcza na terenach zamieszkanych przez Kaszubów. Spore znaczenie miała też działalność innych, często odnowionych klasztorów, m.in. w Żukowie i Żarnowcu, a jeszcze bardziej franciszkanów – opiekunów no- wego sanktuarium kalwaryjskiego w Wejherowie. Długo jeszcze problemy i zróż- nicowanie religijne oraz towarzyszące im podziały ekonomiczne, decydowały o codzienności życia Kaszubów, doświadczonych także przez wojny, zwłaszcza Polski ze Szwedami z lat 1626–1629 i 1655–1660. Zostawiły one trwały ślad w pamięci historycznej Kaszubów, jednoznacznie negatywny. Inaczej było z wojnami polsko-tureckimi, a zwłaszcza z Odsieczą Wiedeńską w 1683 r., w której także brali udział szlachcice, a nawet i chłopi kaszubscy, kul- tywujący tradycję, pamięć dobrego Króla Jana III Sobieskiego. Udział Kaszu- bów, przedstawicieli drobnej szlachty z Gochów i Zaborów w Odsieczy Wiedeń- skiej obrósł niejedną legendą i wpisał się na trwałe w świadomość historyczną mieszkańców ziemi kaszubskiej. Pamięć o tym wydarzeniu kultywowano w okre- sie zaborów, utrwalano w dziełach literatury pięknej, czego przykładem H. Der- dowskiego poemat pt. Kaszube pod Widnem. Na dwusetną roczëznę oswobodze- nio Mniemców i Krzescyjaństwa od turecciego jerzma..., Toruń 1883. Wówczas też w XVII i XVIII stuleciu wiele szlachty kaszubskiej zaczęło się w pełni utożsa- miać z Polską, a niektórzy, np. Przebendowscy, doszli nawet do pozycji typowej dla środowiska możnowładczego, osiągając godności senatorów Rzeczypospoli- tej i wojewodów w Prusach Królewskich. Autonomia Prus Królewskich i związa- ne z nią m.in. prawo indygenatu, osobne sejmiki generalne tej prowincji, uaktyw- niły w działalności publicznej także ogół szlachty kaszubskiej, nawet tej najdrob-

niejszej, utożsamiającej się z jednej strony z Polską, a z drugiej nie wolnej od ambicji ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1655–1660 Najazd Szwedów na Polskę, zwany „potopem szwedzkim”. 1660 Pokój w Oliwie. Brandenburgia otrzymała potwierdzenie suwerennej władzy w Prusach Książęcych, zwierzchność lenną nad ziemią lęborsko-bytowską oraz prawo do przemarszu wojsk przez tereny Pomorza Gdańskiego. Szwecja i Rzecz- pospolita utrzymały swój stan posiadania nad Bałtykiem sprzed czasów Potopu. Król Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego. Znaczenie Polski nad Bałtykiem systematycznie spada. 1683 Odsiecz Wiedeńska, czyli udział wojsk polskich pod dowództwem króla Jana III Sobieskiego w wojnie z Turcją. Udział w niej Kaszubów zapisał się jako jeden z najważniejszych faktów w ich świadomości historycznej.

80 Kościół w Żarnowcu – ryc. z 1884 r.

arium kalwarijsczégò w Wejrowie. Długò jesz problemë i zjinaczenié religijne i towarzącé jima pòdzéle ekònomiczné, decydowałë ò codniowim żëcym Kaszë- bów, doswiôdczonëch téż przez wòjnë, òsoblëwie Pòlsczi ze Szwédama z lat 1626– –1629 i 1655–1660. Òstawiłë òne mòcny szlach w historiczny pamiãcë Kaszëbów, jednoznaczno negatiwny. Jinaczi bëło z wòjnama pòlskò-turecczima, a òsoblëwie z Òdseczą Wiedeńską w 1683 rokù, w chtërny brelë téż ùdzél szlachcëce, a nawet i kaszëbsczi chłopi, kùltiwùjący tradicjã, pamiãc dobrégò Króla Jana III Sobiesczégò. Ùdzél Kaszë- bów, przedstôwców drobny szlachtë z Gôchów i Zôbòrów w Òdseczë Wiedeń- sczi òbrósł niejedną legendą i wpisôł sã na wiedno w historiczną swiądã miesz-

kańców kaszëbsczi zemi. Pamiãc ò tim wëdarzenim bëła kùltiwòwónô w cządze ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1655–1660 Najôzd Szwédów na Pòlskã, zwóny „szwedzczim pòtopã”. 1660 Mir w Òlëwie. Brandenbùrgiô dostała pòtwierdzenié suwerenny władzë w Prësach Ksążãcëch, lenną zwiéchrzëznã nad zemią lãbòrskò-bëtowską i prawò do prze- marszu wòjsk przez terenë Pòmòrzô Gduńsczégò. Szwédzkô i Rzeczpòspòlëtô òstałë przë swòjim nad Bôłtã sprzed czasów pòtopù. Król Jan Kazmiérz zerzékł sã pretensji do szwédzczégò tronu. Znaczenié Pòlsczi nad Bôłtã regùlarno spôdô. 1683 Òdsecz Wiedeńskô, tj. ùdzél pòlsczich wòjsk pòd wódcą króla Jana III Sobiesczégò w wòjnie z Turcją. Ùdzél w ni Kaszëbów zapisôł sã jakno jeden z nôwôżniészich faktów w jich historiczny swiądze.

81 utrzymania swojej odrębności w Rzeczypospo- litej Obojga Narodów. Równie ważne było do- świadczenie związane z udziałem przedstawi- cielstwa miast pruskich w sejmiku prowincji, ich większa niezależność i podmiotowość ich mieszkańców, niż ogółu mieszczaństwa w Pol- sce Szlacheckiej. Szczególną rolę w sejmiku generalnym Prus Królewskich, a także w prowincji i całej Rze- czypospolitej, odgrywał nadal Gdańsk, zacho- wujący wśród Kaszubów od czasów książęcych swoją funkcję stolicy. Dominował w nim żywioł etniczny niemiecki, wspierany przez przedsta- wicieli innych zachodnioeuropejskich nacji. , Kaszubë Zawsze byli w nim obecni także Polacy, nie tyl- pod Widnem, Poznań 1929 (wyd. IV) ko przedstawiciele szlachty czy urzędnicy Króla. Przede wszystkim słowiańską cząstkę miesz- kańców Gdańska stanowili Kaszubi. Świadectwo ich obecności w Gdańsku w epoce nowożytnej znajdujemy w powstałym w tym mieście w 1643 r. dramacie pt. Tragedia o bogaczu i Łazarzu, którego rękopis zachował się w Bibliotece Miej- skiej, bogatej w podobne dokumenty dotyczące historii Kaszubów, dziś Bibliotece Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk. W dramacie tym, dedykowanym Senatowi Gdańskiemu, napisanym w języku polskim, występuje Kaszuba Sobieraj, posłu- gujący się w intermediach kaszubszczyzną. Tragedia ta została wystawiona po raz pierwszy na scenie Teatru Wybrzeża w 1967 roku w adaptacji Róży Ostrow- skiej i Tadeusza Minca – w jego reżyserii i wspaniałej scenografii Mariana Koło- dzieja. Klub „Pomorania” twórców tego spektaklu wyróżnił w roku następnym Medalem Stolema. Ścisłe powiązanie Gdańska i Prus Królewskich z Rzecząpospolitą Obojga Na- rodów, likwidacja autonomii prowincji na sejmie lubelskim w 1569 r., gdzie sce-

mentowano unię Polski z Litwą, nastąpiło wbrew oporowi przedstawicieli stanów ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1700–1721 Wielka Wojna Północna, czyli zmagania koalicji Szwecji i Imperium Osmań- skiego z jednej strony, a z drugiej Rosji, Danii, Prus, Saksonii i Polski. Większość działań wojennych toczyło się na terenie Rzeczpospolitej. W jej wyniku Szwecja utraciła większość swoich posiadłości nad południowym Bałtykiem. Wzrosła rola Rosji i Prus, głównie kosztem Rzeczypospolitej. 1772 W wyniku I rozbioru Polski Prusy zajęły Pomorze Gdańskie, a w konsekwencji Kaszuby znalazły się w całości w państwie pruskim. 1793 II rozbiór Polski, Gdańsk i Toruń zostaje włączony do państwa pruskiego.

82 zôbòrów, zapisywónô w dokazach piãkny lëteraturë, czegò przëmiarã je H. Derdowsczégò pòemat pt. Kaszube pod Widnem. Na dwusetną roczëznę oswobodzenio Mniemców i Krzescyjaństwa od turecciego jerzma... (Toruń 1883). Wnenczas téż w XVII i XVIII wiekù wiele kaszëbsczi szlachtë zaczãło sã w całoscë identifikòwac z Pòlską, a niechtërny, jak np. Przebãdowscë, doszlë na- wetka do stanowiszcza tipòwégò dlô òkrãżégò mòżnowładczégò, dochôdającë do gòdnoscë se- natorów Rzeczpòspòlëti i wòjewòdów w Prësach Królewsczich. Aùtonomia Prës Królewsczich i sparłãczoné z nią m.jin. prawò indigenatu, òsóbné sejmiczi generalné ti prowincji, zrëszëłë w dzejnoce pùbliczny téż całosc szlachtë ka- szëbsczi, nawetka ti nôdrobniészi, identifikù- Hieronim Derdowski (1852–1902) jący sã z jedny stronë z Pòlską, a z drëdżi nie wòlny òd ambicji ùtrzimaniô swòji apartnoscë w Rzeczpòspòlëti Òbòjga Nôro- dów. Równie wôżné bëło doswiôdczenié zrzeszoné z udzélã przedstôwstwa prësczich miast w sejmikù prowincji, jich wikszô niezanôleżnosc i pòdmiotowòsc jich mieszkańców, niżle całoscë mieszczaństwa w Pòlsce Szlachecczi. Òsoblëwą rolã w sejmikù generalnym Prës Królewsczich, a téż w prowincji i całi Rzeczpòspòlëti, òdgriwôł dali Gduńsk, ùtrzëmùjący westrzód Kaszëbów òd czasów ksążãcëch swòjã fónkcjã stolëcë. Dominowała w nim lëdnosc etniczno niemieckô, wspiérónô przez przedstôwców jinszich zôchòdnoeùropejsczich na- cji. Wiedno bëlë w nim òbecny téż Pòlôszë, nié le przedstôwcë szlachtë czë ùrzã- dnicë króla. Przede wszëtczim słowiańską cząstkã mieszkańców Gduńska bëlë Kaszëbi. Swiôdczëna jich bëtnoscë we Gduńskù w epòce nowòczasny nalôżómë w pòwstałim w tim miesce w 1643 rokù dramace pt. Tragedia o bogaczu i Łaza- rzu, chtërnégò rãkòpis ùchòwôł sã w Bibliotece Miesczi, bògati w pòdobné dokù-

mentë tikającé historii Kaszëbów, dzys Bibliotece Gduńsczi Pòlsczi Akademii ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1700–1721 Wiôlgô Wòjna Nordowô, tj. biôtkòwania kòalicji Szwédzczi i Imperium Òsmańsczégò z jedny stronë, a z drëdżi Rosji, Danii, Prës, Saksonii i Pòlsczi. Wikszosc wòjnowëch dzejaniów òdbiwało sã na terenie Rzeczpòspòlëti. Na ji skùtk Szwédzkô stracëła wikszosc swòjich zemiów nad pôłniowim Bôłtã. Ùrosła rolô Rosji i Prës, przédno kòsztã Rzeczpòspòlëti. 1772 Na skùtk I rozbiéru Pòlsczi Prësë zajãłë Pòmòrzé Gduńsczé, a tak Kaszëbë nalazłë sã w całoscë w prësczim państwie. 1793 II rozbiér Pòlsczi, Gduńsk i Toruń òstôł włączony do prësczégé państwa.

83 tej pomorskiej prowincji. Najsilniejszym dla niej spoiwem z Polską były więzi gospodarcze, profity płynące przez Gdańsk z handlu z Rzecząpospolitą, a także atrakcyjność szerokich uprawnień, jakie przypisane były do szlachty, która po- dobnie jak gdański patrycjat dbała głównie o własne interesy. Z grona szlachty

Fragment Tragedii o bogaczu i Łazarzu, z rękopisu odczytał i do druku podał J. Treder, Gdańsk – 1999

84 Nôùk. W dramace tim, dedikòwónym Senatowi Gduńsczémù, napisónym w pòl- sczim jãzëkù, w intermediach graje Kaszëba Sobierôj, gôdający pò kaszëbskù. Tra- gedia ta òstała wëstawionô pierszi rôz na binie Teatru Wëbrzeżô w 1967 rokù w adaptacji Różë Òstrowsczi i Tadeùsza Minca – w jegò reżiserii i widzałi sceno- grafii Mariana Kòłodzeja. Klub „Pomorania” ùsôdzców tegò spektaklu wëapartnił w pòstãpnym rokù Medalã Stolëma. Blësczé sparłãczenié Gduńska i Prës Królewsczich z Rzeczpòspòlëtą Òbòjga Nôrodów, likwidacjô aùtonomii prowincji na sejmie lubelsczim w 1569 rokù, gdze ùgruntowónô òstała ùnia Pòlsczi z Lëtwą, doszło nimò procëmnoce przedstôwcë stanów ti pòmòrsczi prowincji. Nômòcniészą dlô ni parłãczą z Pòlską bëłë pòwią- zania gòspòdarsczé, profitë płënącé przez Gduńsk z handlu z Rzeczpòspòlëtą, a téż atrakcyjnosc szeroczich ùprawnieniów, jaczé przëpisóné bëłë do szlachtë, chtërna pòdobnie jak gduńsczi patricjat dbała przédno ò gwôsné interesë. Z karna szlachtë kaszëbskò-pòmòrsczi wëszedł m.jin. Józef Wëbicczi (1747–1822), nadzwëkòwô òsoba, pòseł na sejm, zaangażowóny w dzejnotã Kònfederacji Bar- sczi, zawiązóny w 1768 rokù w òbronie katolëcëzmù i pòdmiotowòscë Rzeczpò- spòlëti procëm zachcenióm Rosji. Ji prowôdnik w Prësach Zôchòdnëch béł jegò wùja, Michôł Lnisczi (1723–1777). Procëm kònfederatóm wëstąpił nôskùteczni król prësczi Friderik II, chtëren pòd òrãdzã „kòrdonu sanitarnégò” wprowadzył swòje wòjskò do Prës Królewsczich, co bëło preludium do I rozbiéru Pòlsczi w 1772 rokù. Równak dzãka refòrmacji na Pòmòrzim Zôchòdnym, jak i pòdmio-

Długi Targ w Gdańsku (ryc. z poł. XIX w.)

85 kaszubsko-pomorskiej wyszedł m.in. Józef Wybicki (1747–1822), wyjątkowa postać, poseł na sejm, zaangażowany w działalność Konfederacji Barskiej, zawiązanej w 1768 roku w obronie katolicyzmu i podmiotowości Rze- czypospolitej przeciw zakusom Rosji. Jej przy- wódcą w Prusach Zachodnich był jego wuj, Michał Lniski (1723–1777). Przeciw konfe- deratom wystąpił najskuteczniej król pruski Fryderyk II, który pod pozorem „kordonu sa- nitarnego” wprowadził swe wojsko do Prus Królewskich, co stanowiło preludium do I roz- bioru Polski w 1772 roku. Tym niemniej dzięki reformacji na Pomorzu Zachodnim, jak i pod- miotowości także drobnej szlachty w autono- Józef Wybicki (1747–1822) micznych Prusach Królewskich, kaszubszczy- zna przetrwała ten okres nie tylko w środowi- sku chłopskim – bardzo zróżnicowanym – z wolnymi gburami na czele. Upadek potęgi Rzeczypospolitej w XVIII wieku odbił się na sytuacji Kaszubów i Prus Królewskich, które już w pierwszym rozbiorze, oprócz Gdańska i Torunia, opanował zachłanny sąsiad – król pruski, dzierżący od dawna, od wymarcia w 1637 r. dynastii Gryfitów, Pomorze Zachodnie. Po wojnie trzydziestoletniej w 1648 r. księstwo zachodniopomorskie zostało podzielone między Szwecję i Bran- denburgię, która z czasem, współtworząc protestanckie państwo, zwane Króle- stwem Pruskim, objęła wszystkie ziemie pomorskie nad Odrą i Wisłą. * * * Król pruski Fryderyk II, przejmując w 1772 r. Prusy Królewskie, poddał je pro- cesowi kolonizacji i germanizacji. W 1773 r. sporządzono kataster podatkowy, na bazie którego dokonano sporo zmian w stosunkach własnościowych. Przejmując wszystkie dobra królewskie, oddał je w użytkowanie lub na własność swoim po- plecznikom. Podobnie uczynił z przejętymi kilkadziesiąt lat później dobrami likwi- dowanych klasztorów. Spowodowało to daleko idące zmiany narodowościowo- -wyznaniowe w strukturze społeczno-własnościowej prowincji, poddanej polityce jej integracji w ramach Królestwa Pruskiego, oznaczającej też postępującą ger- manizację, trwającą przez cały okres zaborów.

86 Dworek w Będominie towòscë téż drobny szlachtë w aùtonomicznëch Prësach Królewsczich, kaszëbi- zna przetrwała ten czas nié le w òkrãżim chłopsczim – baro zjinaczonym – z wòlnyma gbùrama na przódkù. Ùpôdk mòcë Rzeczpòspòlëti w XVIII wiekù òdbił sã na sytuacji Kaszëbów i Prës Królewsczich, chtërne ju w pierszim rozbiérze, òkróm Gduńska i Torunia, òpanowôł chcëwi sąsôd – król prësczi, trzimający òd dôwna, òd wëmrzeniô w 1637 rokù dinastii Grifitów, Pòmòrzé Zôchòdné. Pò wòjnie trzëdzescëlatny w 1648 rokù ksãstwò zôchòdnopòmòrsczé òstało pòdzeloné midzë Szwédzką i Brandenbùrgiã, chtërna z czasã, wespółtwòrzącë protestancczé państwò, zwóné Królestwã Prësczim, òbjãła wszëtczé zemie pòmòrsczé nad Òdrą i Wisłą. * * * Król prësczi Friderik II przejimającë w 1772 rokù Prësë Królewsczé, pòddôł je procesowi kòlonizacji i germanizacji. W 1773 rokù sczëniony béł kataster pòdat- kòwi, na chtërnégò spòdlim òstało zrobionëch dosc tëlé zmianów w ùprocëmnie- niach mietnoscowëch. Przejimającë wszëtczé królewsczé majątczi òddôł je w ùżi- wanié abò na miectwò swòjim pòplecznikóm. Pòdobnie ùczënił z przejãtima czile- dzesąt lat pózni majątkama likwidowónëch klôsztorów. Sprawiło to dalek jidącé zmianë nôrodowòscowò-wëznaniowé w strukturze spòlëznowò-mietnoscowi pro- wincji, pòddóny pòlitice ji integracji w ramach Królestwa Prësczégò, òznôczający téż pòkrok germanizacji, trwający przez całi cząd zôbòrów.

87 Część II KASZUBI I POMORZE W PANSTWIE´ PRUSKO-NIEMIECKIM

1. Pruskie reformy i ich wp³yw na kondycjęe spo³eczno-gospodarcz¹ Kaszubów

Okres zaborów zamykany zwykle w XIX wieku, który w swoim historiograficz- nym ujęciu w odniesieniu do Prus Królewskich – Pomorza Nadwiślańskiego – trwał niemal 150 lat. Wiek XIX w historii Kaszubów i Pomorza, tak jak całej Europy, to okres przej- ścia od feudalizmu do kapitalizmu, od społeczeństwa stanowego do obywatel- skiego, od państwa monarchistycznego do demokratycznego, nawet wtedy, jeśli – jak właśnie w Prusach – zachowana została monarchia. Jest to czas przebudze- nia etnicznego i narodowego wielu społeczności Europy Środkowo-Wschodniej i ich działań na rzecz odzyskania niepodległości lub stworzenia własnego pań- stwa. Zmiany w kulturze i świadomości ludzi były uwarunkowane przemianami społeczno-gospodarczymi, udziałem dotąd „uciskanych mas” w przemianach cywilizacyjnych i podejmowaniu decyzji z chwilą wprowadzenia organów przed- stawicielskich – w ramach samorządu i całego państwa. O powstaniu nowoczesnego społeczeństwa decydowały głównie zmiany za- chodzące w I połowie XIX wieku w stosunkach własnościowych na wsi i w spo- sobie gospodarowania na roli. Uwłaszczony chłop, podobnie jak szlachcic-zie- mianin wraz ze swoim gospodarstwem, stawał się cząstką wielkiego organizmu państwa pruskiego, a później ogólnoniemieckiego, w którym rozwijający się wolny rynek coraz bardziej wymagał nauki i gospodarowania z ołówkiem w ręku. Ich pomyślność w dużym stopniu uzależniona była od rozwoju gospodarki całego państwa, w którym Pomorze obok Wielkopolski i Meklemburgii stanowiło za- plecze żywnościowe dla rozwijających się okręgów przemysłowych Niemiec.

88 Dzél II KASZËBI I PÒMÒRZÉ W PANSTWIE´ PRËSKÒ-NIEMIECCZIM

1. Prësczé refòrmë i jich cësk na kòndicjã spòlëznowò-gòspòdarsk¹ Kaszëbów

Cząd zôbòrów zamikô sã colemało w XIX wiekù, chtëren w swòjim historiogra- ficznym ùjimniãcym w òdniesenim do Prës Królewsczich – Pòmòrzô Nadwislań- sczégò – trwôł prawie 150 lat. Wiek XIX w historii Kaszëbów i Pòmòrzô, jak całi Eùropë, to czas przeńdze- niô òd feùdalizmù do kapitalizmù, òd spòlëznë stanowi do òbëwatelsczi, òd pań- stwa mònarchisticznégò do demòkraticznégò, nawetka wtedë, jeżle – jak prawie w Prësach – ùtrzimónô òstała mònarchiô. Je to czas etnicznégò i nôrodowégò przebùdzeniô wiele spòlëznów Eùropë Strzódkòwò-Wschòdny i jich dzejaniów dlô òdzwëskaniô niepòdległoscë abò stwòrzeniô gwôsnégò państwa. Zmianë w kùlturze i swiądze lëdzy bëłë zastrzegłi zmianama spòlëznowò-gòspòdarsczi- ma, ùdzélã dotądka „ùcëskónëch masów” w przemianach cëwilizacyjnëch i pòdji- manim decyzji z chwilą wprowadzeniô òrganów przedstôwców – w ramach samòrządu i całégò państwa. Ò pòwstanim nowòczasny spòlëznë decydowałë przédno zmianë zachôda- jącé w I pòłowie XIX wiekù w ùprocëmnieniach mietnoscowëch na wsë i w spòso- bie gòspòdarowaniô na roli. Ùwòlniony szarwarkòwi chłop, pòdobnie jak szlach- cëc-zemianin razã ze swòjim gòspòdarstwã, stôwôł sã dzélã wiôldżégò òrganizmù państwa prësczégò, pózni òglowòniemiecczégò, w chtërnym rozwijający sã wòlny rënk corôz barżi wëmôgôł nôùczi i gòspòdarowaniô z òłówkã w rãce. Jich ùdałosc w wiôldżim stopniu zanôleżnô bëła òd rozwiju gòspòdarczi całégò państwa, w chtërnym Pòmòrzé òkòma Wiôlgòpòlsczi i Meklembùrgii bëło żëwnoscowim magazynã dlô rozwijającëch sã òkrãgów przemësłowëch w Niemcach.

89 W życiu i mentalności ówczesnych Kaszubów zachodziły olbrzymie zmiany. Z mieszkańców wsi, parafii, najbliższej okolicy, niedawno niemal przypisanych do ziemi i miejsca swojego zamieszkania, stawali się coraz częściej obywatelami miast i kraju, obcego jednak w dużej mierze państwa, niekiedy prawie świata, wędrując jako ludzie wolni w poszukiwaniu pracy i chleba, lepszej przyszłości, daleko poza rodzinne strony. Punktem wyjścia do tych ogromnych zmian było wspomniane uwłaszczenie chłopów. Dopiero w trakcie uwłaszczenia kaszubski, pomorski gbur stał się pełnopraw- nym właścicielem uprawianej ziemi, a jego nieruchomości zostały wpisane pod jego nazwiskiem do ksiąg wieczystych. Księgi wieczyste wprowadzone zostały w 1776 r. przez Fryderyka Wiel- kiego najpierw w odniesieniu do dóbr szlacheckich. Do dziś niektóre rodziny i nieruchomości na Kaszubach mają dokumenty i księgi hipoteczne pochodzące z końca XVIII w. Gospodarstwa chłopskie otrzymywały swoje miejsce w księgach hipotecznych dopiero w trakcie uwłaszczenia. Zawierają one interesujące materiały dotyczące życia codziennego – poza aktami wpisów nowych właścicieli – dokumenty kup- na-sprzedaży, dzierżaw, wierzytelności i długów hipotecznych, kontrakty ślubne, inwentarze majątków, testamenty…, a także niekiedy akta procesowe. Uwłasz- czenie chłopów, dokonane w Prusach po wojnach napoleońskich, obejmowało w pierwszym rzędzie regulację stosunków własnościowych. W dobrach państwo- wych – królewskich następowało to według edyktu z 1808 r., a w prywatnych na podstawie prawa z 1811 r., uzupełnionego deklaracją rządową z 1816 r. W dobrach szlacheckich początkowo prawo własności otrzymali tylko najbogatsi chłopi, posiadający własny sprzężaj. Pozostali uzyskali je po Wiośnie Ludów, przy czym do tego czasu większość małorolnych została wyrugowana przez szlachtę z ziemi i pozostała jedynie robotnikami niepodlegającymi uwłaszczeniu. Wraz z regulo- waniem spraw własności następowała likwidacja powinności chłopów wobec dworu (pańszczyzna, czynsz, daniny w naturze) oraz szlachty w stosunku do wsi (budowa i remont budynków chłopskich, pomoc w wypadkach nieurodzaju itp.). Ponieważ wartość zobowiązań chłopskich była wyższa, chłopi musieli się od nich wykupić. Najczęściej były to wieloletnie spłaty, albo część uprawianej dotąd zie- mi. Ta druga forma dominowała w majątkach szlacheckich na całym Pomorzu, których obszar dzięki temu wzrastał. Nie podlegały likwidacji robocizny i inne powinności chłopów i dworu na rzecz gminy i instytucji wiejskich, np. szkół – zwane szarwarkami, obowiązujące do czasów po II wojnie światowej. Osobnymi ustawami i umowami z końca XIX w. regulowano wykup powin- ności chłopskich i dworskich na rzecz Kościoła – proboszcza i organisty, tzw. dziesięcin lub mesznego. W myśl prawa dziesięcinę należało składać na św. Mar- cina, ale w praktyce zbierano ją podczas kolędy. O ile mieszkańcy większych wsi składali zwykle określoną ilość korców żyta lub owsa, niekiedy także jaja, to ci,

90 Druk dokumentu z 1777 roku królewskiego wezwania do stawienia się przed Sądem Ziemsko-Wójtowskim w Chojnicach w celu założenia księgi hipotecznej

91 którzy mieszkali w odle- głych od kościoła osiedlach i pustkowiach, mieli dziesię- cinę bardziej urozmaiconą. Przykładowo w parafii bru- skiej mieszkańcy Giełdona, oprócz żyta i jaj dla pro- boszcza oraz tylko żyta dla organisty, dawali co roku 60 srebrnych groszy w go- tówce z tytułu kolędy i obiad oraz 8 mac owsa dla pro- boszczowych koni i 4 dla koni organisty. Pośredni- kiem w wykupie tych po- winności był Bank Rentowy w Królewcu, dający parafii listy wartościowe, od któ- rych proboszcz i organista odbierali corocznie odsetki. Mimo to pozostałości dzie- sięciny funkcjonowały jesz- cze bardzo długo, w nie- których parafiach na Ka- szubach i Pomorzu także w II połowie XX w. Trzecia ważna sprawa, wchodząca w zakres uwła- Zapis dotyczący dziesięciny na rzecz księdza szczenia, to likwidacja ser- i organisty w Leśnie z notatnika Michała Kossak- witutów (praw chłopskich -Główczewskiego (1854) do korzystania z własności dworu – szlachty i królew- skich, głównie pastwisk, lasów i jezior oraz odwrotnie – np. prawa dworu do polowania na gruntach chłopskich) oraz podział wspólnot gminnych. Do naj- ważniejszych dla Kaszubów serwitutów należało prawo połowu ryb na jeziorach i rzekach królewskich, lub niekiedy prywatnych, na potrzeby własnego stołu. Ryby, grzyby i inne dary wód i lasów stanowiły dla mieszkańców Pomorza bardzo ważną cząstkę codziennego utrzymania i pożywienia. Kaszubi długo bronili się przed ich likwidacją, która nastąpiła ostatecznie w II połowie XIX w., a z czym nie po- godzili się do dziś, traktując to jako krzywdę wyrządzoną przez Prusaków, pod- trzymaną przez państwo polskie. Stąd wedle licznych opinii tak powszechnym

92 W żëcym i mentalnoscë tejczasnëch Kaszëbów zachôdałë stolëmné zmianë. Z mieszkańców wsë, parafii, nôblëższégò òkòlégò, niedôwno prawie przëpisónëch do zemi i môlu swòjégò zamieszkaniô, stôwelë sã corôz czãscy òbëwatelama miast i kraju, równak cëzégò w wiôldżi miarze państwa, nieczedë prawie swiata, wano- żącë jakò lëdze wòlny w szukanim prôcë i chleba, lepszi przińdnoscë, dalek za domôcé stronë. Pónktã wińdzeniô do tëch wiôldżich zmianów bëło wspòmnióné ùwòlnienié chłopów. Dopiérze òbczôs ùwòlnieniô kaszëbsczi, pòmòrsczi gbùr stôł sã fùlprawnym miéwcą ùprôwióny zemi, a jegò nierëchòmòscë òstałë wpisóné pòd jegò nôzwëskã do ksãgów wieczëstëch. Ksãdżi wieczëste wprowadzoné òstałë w 1776 rokù przez Friderika Wiôl- dżégò nôpiérwi w òdniesenim do dóbr szlachecczich. Do dzys niechtërne rodzë- znë i nierëchòmòscë na Kaszëbach mają dokùmentë i ksãdżi hipòteczné pòchôda- jącé z kùńca XVIII w. Chłopsczé gòspòdarstwa dostowałë swòje môle w ksãgach hipòtecznëch do- piérze òbczôs ùwòlnieniô chłopstwa. Òbjimają òne interesëjącé materiałë tika- jącé żëcô codniowégò – òkòma aktama wpisów nowëch miéwców – dokùmentë kùpna-sprzedażë, dzerżawë, wierzëtelnoscë i dłëgów hipòtecznëch, kòntraktë slëbné, inwentarze majątków, testamentë…, a téż nierôz akta procesowé. Ùwòlnie- nié szarwarkòwëch chłopów, dokònóné w Prësach pò wòjnach napòleóńsczich, òbjimało w pierszi rédze regùlacjã ùprocëmnieniów mietnoscowëch. W dobrach państwòwëch – królewsczich nastãpòwało to wedle ediktu z 1808 rokù, a w pri- watnëch na spòdlim prawa z 1811 rokù, ùzupełnionégò deklaracją rządową z 1816 rokù. W dobrach szlachecczich zôczątkòwò prawò mietnoscë òtrzimelë le nôbò- gatszi chłopi, mający gwôsny sprzãżôj. Pòòstałi zwëskelë je pò Zymkù Lëdów, przë czim do tegò czasu wikszosc małorolnëch òstała wënëkónô przez szlachtã z zemi i òstała jedënie robòtnikama niepòdlégającyma ùwòlnieniu. Razã z regùlo- wanim spraw mietnoscë nastãpòwała likwidacjô pòwinnoscy chłopów wedle dwòru (pańszczëzna, pacht, daninë w nôtërze) i szlachtë w ùprocëmnieniu do wsë (bùdowa i remónt chłopsczich bùdinków, pòmòc w wëpôdkù nieùrodzaju itp.). Skòrno wartosc zòbòwiązaniów chłopsczich bëła wëższô, chłopi mùszelë sã òd nich wëkùpic. Nôczãscy bëłë to wielelatné spłatë abò dzél ùprôwióny dotądka zemi. Ta drëgô fòrma miała górã w majątkach szlachecczich na całim Pòmòrzim, chtër- nëch òbéńda dzãka temù wzrôstała. Nie pòdlégałë likwidacji robòcëznë i jinszé pòwinnoscë chłopów i dwòru na rzecz gminë i institucji wiesczich, np. szkółów – zwóné szarwarkama, òbòwiãzëjącé jaż do czasów pò II wòjnie swiatowi. Òsóbnyma ùstawama i ùgòdama z kùńca XIX w. regùlowelë wëkùp pòwinno- scy chłopsczich i dwòrsczich na rzecz Kòscoła – probòszcza i òrganistë, tzw. dze- sãcën abò mesznégò. W mësl prawa dzesãcënã nôleżało składac na sw. Môrcëna, ale w praktice zbiérelë jã òbczôs kòlãdë. Ò jile mieszkańcë wikszich wsy skłôdelë colemało òkreśloną lëczbã kòrców żëta abò ówsa, nierôz téż jaja, to ti, chtërny

93 zjawiskiem było, a istnieje i dziś, kłusownictwo, często nie traktowane przez lokalną społeczność w kategoriach kradzieży. Gminę w ówczesnym pojęciu tworzyli dwór-folwark i wieś, a wspólną wła- snością były najczęściej pastwiska, nierzadko lasy, stawy i jeziorka. Likwidowano najpierw wspólnoty pastwiskowe (stawy często do dziś są wiejskie, gminne), dzieląc je zgodnie z prawem wyłącznie między właścicieli, proporcjonalnie do wielkości ich gospodarstw. Stąd najwięcej otrzymywali najbogatsi – dwór i gburzy, mało – małorolni, a nic – bezrolni, dla których te wspólnoty miały największe znaczenie. Przebieg reform w poszczególnych wsiach był różny. Całością w odniesieniu do Pomorza Nadwiślańskiego kierowała Komisja Generalna w Bydgoszczy (tam też zachowały się w Archiwum Państwowym jej ciekawe akta), wydająca osta- teczne decyzje na bazie badań i porozumień zainteresowanych stron, przygoto- wywanych przez Komisje Powiatowe i Specjalne. Dochodziło często do sporów, procesów sądowych, dzięki czemu regulacja ciągnęła się nieraz dziesiątki lat; nie- które sprawy nawet do początków XX w. Dla samych zainteresowanych najbar- dziej doniosłe znaczenie miała separacja – wydzielenie raz na zawsze ziemi nale- żącej do poszczególnych gospodarzy – szlacheckich i chłopskich. Oddzielenie ziemi dworskiej od chłopskiej to separacja generalna, a wydzielenie indywidual- nych gospodarstw chłopskich – to separacja specjalna. Ta druga była donioślej- sza, bo pierwsza bardzo często miała już wcześniej miejsce. Wówczas to wzrosła rola mierniczych – geodetów, którzy napracowali się nad wymierzaniem pól chłop- skich i szlacheckich, także we wsiach, gdzie żyła drobna szlachta, a wszędzie trudno było o szybką ugodę. Wokół separacji indywidualnej narosło najwięcej konflik- tów i długoletnich sporów, stąd stała się ona synonimem całego procesu uwłasz- czenia. Teodor Kossak-Główczewski w swojej kronice, obejmującej dzieje rodu i wsi Kaszuba w okolicy Brus, pisząc o dziadku Michale, właścicielu także dóbr Mila- chowo i cząstki w Rolbiku, zapisał: Po separacji, która nastąpiła roku 1850, wybudował roku 1856 piękny budynek przy jeziorze, podwórze i obszerny dom dla robotników i zapisał te dobra swojemu synowi Mateuszowi roku 1859. (…) Mateusz urodził się dnia 16-go września 1832 we Wentfiu przy Kościerzynie. Do szkoły chodził najprzód do Kościerzyny, a potem

z Kaszuby do Leśna. Kilka lat był na gimnazjum w Chojnicach. Przyszedłszy ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1807–1815 W okresie wojen napoleońskich istnieje Wolne Miasto Gdańsk. 1815 W wyniku Kongresu Wiedeńskiego całe Pomorze znajduje się w granicach pań- stwa pruskiego (stan taki trwa do 1920 roku). 1826–1827 Wyprawy badawcze na tereny kaszubskie pastora gdańskiego Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza (1764–1855) – początek naukowych badań nad proble- matyką kaszubską.

94 mieszkelë w òdległëch òd kòscoła òsedlach i na pùstkach, mielë dzesãcënã barżi ùrozmajiconą. Np. w parafii brusczi mieszkańcë Dżełdona, òkòma żëta i jôj dlô probòszcza i le żëta dlô òrganistë, dôwelë co rokù 60 strzébrznëch groszi w gòtówce z titułu kòlãdë, pôłnié i 8 mac ówsa dlô probòszczowëch kòni, a téż 4 dlô kòni òrganistë. Pòstrzédnikã w wëkùpie tëch pòwinnoscy béł Bank Rentowi w Króléwcu, dający parafii wôrtoscowé lëstë, òd chtërnëch probòszcz i òrganista òdbiérelë co rokù òdsetczi. Nimò to zaòstałoscë dzesãcënë fónkcjonowałë jesz baro długò, w niechtërnëch parafiach na Kaszëbach i Pòmòrzim téż w II pòłowie XX w. Trzecô wôżnô sprawa, wchôdającô w krąg ùwòlnieniô chłopów, to likwidacjô serwitutów (chłopsczich prôw do kòrzëstaniô z mietnoscy dwòru – szlachtë i kró- lewsczich, przédno pastwisk, lasów, jezór i òdwrotnie, np. prawa dwòru do pòlo- waniô na gruntach chłopsczich) i pòdzél jednot gminnëch. Do nôwôżniészich dlô Kaszëbów serwitutów nôleżało prawò łowieniô rib na jezorach i rzékach kró- lewsczich, abò nierôz priwatnëch, na pòtrzebë swòjégò stołu. Rëbë, grzëbë i jinszé darë wòdów i lasów bëłë dlô mieszkańców Pòmòrzô baro wôżnym dzélą co- dniowégò ùtrzimaniô i pòżëwieniô. Kaszëbi długò bronilë sã przed jich likwi- dacją, chtërna òstateczno nastąpiła w II pòłowie XIX w., a z czim nie pògòdzëlë sã do dzys, trzëmającë to jakò krziwdã wërządzoną przez Prësôków, pòdtrzimóną przez państwò pòlsczé. Stądka wedle wielnëch zdaniów tak pòwszédnym zja- wiszczã bëło, a jistnieje i dzys, kłusownictwò, jaczé czãsto nie je òdbiéróné przez môlową spòlëznã w kategòriach kradzeżi. Gminã w tejczasnym pòjãcym twòrzëlë dwór-fòlwark i wies, a pòspólną miet- noscą bëłë nôczãscy pastwiska, nierôzka lasë, stawë i jezórka. Likwidowelë nôpié- rwi jednotë pastwiskòwe (stawë czãsto do dzys są wiesczé, gminné), dzelącë je zgódno z prawã leno midzë miéwców, propòrcjonalno do wiôlgòscë jich gòspòdar- stwów. Stądka nôwicy òtrzimiwelë nôbògatszi – dwór i gbùrzë, mało – małorolni, a nic – bezrolny, dlô chtërnëch te jednotë miałë nôwikszé znaczenié. Przebiég refòrm w pòjedińczich wsach béł rozmajiti. Całoscą w òdniesenim do Pòmòrzô Nadwislańsczégò czerowała Kòmisjô Generalnô w Bëdgòszczë (tam téż dochòwałë sã w Archiwùm Państwòwim ji czekawé akta), wëdającô òstateczné decyzje na spòdlim badaniów i pòrozmieniów zainteresowónëch strón, przëgòto- wiwónëch przez Kòmisje Pòwiôtowé i Specjalné. Dochôdało czãsto do spiérk,

procesów sądowëch, dzãka czemù regùlacja cygnãła sã nierôz dzesątczi lat; ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1807–1815 W cządze napòleóńsczich wòjnów jistnieje Wòlné Miasto Gduńsk. 1815 Na skùtk Kòngresu Wiedeńsczégò całé Pòmòrzé nalazło sã w grańcach prësczégò państwa (taczi stón tërwô do 1920 rokù). 1826–1827 Nôùkòwé pòdróże na kaszëbsczé terenë gduńsczégò pastora Krzësztofa Cele- stëna Mrągòwiusza (1764–1855) – zôczątk nôùkòwëch badaniów nad problemama kaszëbsczima.

95 Nowy dwór Kossak-Główczewskich w Kaszubie z 1911 r.

ze szkół do domu, musiał orywać we woły, nieraz powiadał, iż gdy woły do pługa pędzili, słońce im na polu wzeszło. Z pierwszych miar był wzięty do wojska, służył 3 lata w Gryfii, Stralsundzie i Amsterdamie. Ani raz nie był na urlopie. W Gryfii nie było wtenczas kościoła katolickiego. W całym mieście był tylko jeden ksiądz ka- tolicki, który w pokoju najętym Msze św. odprawiał. Na nabożeństwa tam odpra- wiane regularnie uczęszczał. (T. Główczewski, Kronika…, s. 83-85).

W tymże cytacie jest sygnał o jednym z najpoważniejszych skutków uwłasz- czenia, separacji – o rozwoju przestrzennym i architektonicznym wsi i regionu. Budowali nowe siedliska przede wszystkim chłopi, lokalizując je niekiedy w cen- trum swoich gruntów, poza wsią. Stąd pomnożenie na Kaszubach i Pomorzu cha- rakterystycznych już wcześniej pustek, wybudowań – parceli, otaczających starą wieś – centrum, w którym rosła rola karczmarzy i rzemieślników, kupców i ro- botników – chałupników i komorników, mieszkających obok gospodarzy – gbu- rów i zagrodników, dorabiających nierzadko u gbura czy dziedzica, albo też szu- kających lepszych warunków życia, przynajmniej dla swoich dzieci, w pobliskim mieście czy dalekim świecie. Integralną cząstką pruskiego programu reformy ustroju państwa, najważniejszą obok regulacji stosunków własnościowych na wsi, było poszerzenie kompetencji

96 niechtërne sprawë nawetka do zôczątków XX w. Dlô samëch zainteresowónëch nôbarżi doniosłé znaczenié miała separacjô – wëdzelenié rôz na wiedno zemi nôleżący do pòjedińczich gòspòdarzi – szlachecczich i chłopsczich. Òddzelenié zemi dwòrsczi òd chłopsczi to separacjô generalnô, a wëdzelenié indiwidualnëch gòspòdarstwów chłopsczich – to separacjô specjalnô. Ta drëgô bëła wôżniészô, bò pierszô baro czãsto miała ju wczasni swój môl. Wnenczas to wzrosła rolô mier- niczich – geòdetów, chtërny narobilë sã nad wëmiérzanim chłopsczich pòlów i szlachecczich, téż we wsach, gdze żëła drobnô szlachta, a wszãdze cãżkò bëło ò chùtką ùgòdã. Wkół separacji indiwidualny narosło nôwicy kònfliktów i wiele- latnëch spiérk, stądka stała sã òna synonimã całégò procesu ùwòlnieniô. Teòdor Kòssôk-Główczewsczi w swòji kronice, òbjimający dzeje rodu i wsë Kaszëba w òkòlim Brusów, piszącë ò starkù Michale, miéwcë téż dóbr Milachòwò i cząstce w Rolbikù, zapisôł: Po separacji, która nastąpiła roku 1850, wybudował roku 1856 piękny budynek przy jeziorze, podwórze i obszerny dom dla robotników i zapisał te dobra swojemu synowi Mateuszowi roku 1859. (…) Mateusz urodził się dnia 16-go września 1832 we Wentfiu przy Kościerzynie. Do szkoły chodził najprzód do Kościerzyny, a potem z Kaszuby do Leśna. Kilka lat był na gimnazjum w Chojnicach. Przyszedłszy ze szkół do domu, musiał orywać we woły, nieraz powiadał, iż gdy woły do pługa pędzili, słońce im na polu wzeszło. Z pierwszych miar był wzięty do wojska, służył 3 lata w Gryfii, Stralsundzie i Amsterdamie. Ani raz nie był na urlopie. W Gryfii nie było wtenczas kościoła katolickiego. W całym mieście był tylko jeden ksiądz katolicki, który w pokoju najętym Msze św. odprawiał. Na nabożeństwa tam odpra- wiane regularnie uczęszczał. (T. Główczewsczi, Kronika…, s. 83-85).

Karsińskie karczmy Niemczyków i Wontków przed I wojną

97 Panorama Chojnic z końca XIX wieku miast, upodmiotowienie samorządów miejskich. Miasta stały się jako gminy pod- miotem prawa publicznego. Mimo iż nie wszyscy mieszkańcy zostali zrównani w prawach, a gminę stanowił jedynie ogół właścicieli-obywateli uprawnionych do udziału w życiu publicznym i nabywania nieruchomości, zyskały miasta ogrom- ne możliwości samodzielnego działania i rozwoju. Ostatecznie też oddzielono w państwie funkcje sądownicze od administracji, tworząc klarowny system są- downictwa. Proklamowanie zasady wolności uprawiania zawodu stworzyło nowe warunki rozwoju rzemiosła i innych dziedzin produkcji, a w efekcie rozwój prze- mysłu i pełną emancypację mieszczaństwa i Żydów. Zreformowano administra- cję centralną państwa, wprowadzając regencje. Zreformowano wojsko, wprowa- dzając w 1815 r. powszechny obowiązek służby wojskowej i nowe kryteria awan- sów oficerskich, oparte na wykształceniu, zasługach i wysłudze lat, co nie w pełni się udało, gdyż tak w biurokracji jak i w wojsku w dużej mierze nadal decydowały siły i tradycje junkierskie. Środowisko junkrów, szczególnie pomorskich, choć nie całe, było przeciwne szerszym reformom i demokratyzacji. W I połowie XIX w. otwarta została jednak szeroka droga przemian ku kapitalizmowi i demokracji. Szlachta, ziemiaństwo, a zwłaszcza jego najbogatsza część – junkierstwo, zachowując dominujące znaczenie w biurokracji i wojsku, szczególnie mocno utożsamiała się z królem, potem cesarzem. Kaszubska jej cząstka w dużej mierze ulegała ograniczeniu, zwłaszcza drogą germanizacji. Nieliczne tylko rody, poza

98 W timże cëtace je sygnôł ò jednym z nôpòwôżniészich skùtków ùwòlnieniô chłopstwa, separacji – ò rozwiju przestrzénnym i architektonicznym wsy i re- gionu. Bùdowelë nowé sedlëska przede wszëtczim chłopi, lokalizëjącë je nierôz w centrum swòjich gruntów, za wsą. Stądka pòmnożenié na Kaszëbach i Pòmòrzim charakteristicznëch ju wczasni pùstk, wëbùdowaniów – parceli, otaczającëch stôrą wies – centrum, w chtërnym rosła rola karczmarzi i rzemiãsników, kùpców i robò- tników – chałëpników i kòmòrników, mieszkającëch òkòma gòspòdarzi – gbùrów i zôgrodników, dorôbiającëch nierôzka ù gbùra czë dzedzëca, abò téż szukającëch lepszich leżnoscy żëcô, przënômni dlô swòjich dzecy, w blësczim miesce czë daleczim swiece. Integralną cząstką prësczégò programù refòrmë ùstroju państwa, nôwôżniészą òkòma regùlacji ùprocëmnieniów mietnoscowëch na wsë, bëło pòszerzenié kòmpe- tencji miastów, ùpòdmiotowienié miesczich samòrządów. Miasta stałë sã jakò gminë pòdmiotã pùblicznégò prawa. Nimò że nie wszëscë mieszkańcy òstelë zrównóny w prawach, a gminã stanowiła jedënie całosc miéwców-òbëwateli ùpra- wnionëch do ùdzélu w pùblicznym żëcym i nabiwaniô nierëchòmòscy, zwëskałë miasta wiôldżé mòżlëwòscë samòstójnégò dzejaniô i rozwiju. Òstateczno téż òstałë òddzéloné w państwie fónkcje sądowniczé òd administracji, twòrzącë klarowny system sądowiznë. Ògłoszoné zasadë wòlnoscë ùprôwianiô warkù stwòrzëłë nowé leżnoscë rozwiju rzemiãsła i jinszich òbrëmiów produkcji, a jakno skùtk rozwij przemësłu i całkòwitą emancëpacjã mieszczaństwa i Żëdów. Zrefòrmòwónô òstała administracja centralnô państwa przez wprowadzenié regencji. Zrefòrmòwóno téż wòjskò, wprowadzającë w 1815 rokù pòwszédny òbrzészk wòjskòwi służbë i nowé kriteria òficérsczich awansów, òpiarté na wësztôłcenim, zasłëgach i wësłëdze lat, co nié w całoscë sã ùdało, bò tak w biurokracji jak i w wòjskù w wikszi miarze dali decydowałë sëłë i tradicje junkersczé. Òkrãżé junkrów, òsoblëwie pòmòrsczich, chòc nié całé, bëło procëmné szerszim refòrmóm i demòkratizacji. W I pòłowie XIX w. òtemkłô òstała równak szerokô droga przemianów do kapitalizmù i demòkracji. Szlachta, zemiaństwò, a òsoblëwie jegò nôbògatszi dzél – junkerstwò, zachò- wùjącë dominëjące znaczenié w biurokracji i wòjskù, òsoblëwie mòcno identi- fikòwała sã z królã, pòtemù césarzã. Kaszëbskô ji cząstka w wikszi miarze ùlégała ògrańczeniu, òsoblëwie drogą germanizacji. Le niewielné rodë, òkòma pòtóm- ków dôwnégò drobnégò ricerstwa, ùtrzimałë swòjã kaszëbską, a nôczãscy przed- stôwiałë ju niemiecką czë pòlską juwernotã. Wiele z Pòlôchów tracëło majątczi w kònkùrencji z Niemcama, nie wëtrzimùjącë zastrzegów narzuconëch przez rząd, daleczi òd sympatii do kaszëbsczich i pòlsczich apartnoscy. Proces germanizacji szlachtë przëspiészałë ùłatwieniô w wòjskòwi karierze czë administracji, a nawet w szkòłowiznie. Pòwszédné wpłëwanié germanizacyjné wòjska i garnizonów ùlokòwónëch na Kaszëbach i Pòmòrzim je znóné.

99 potomkami dawnego drobnego rycer- stwa, zachowały swoją kaszubską, a naj- częściej prezentowały już niemiecką czy polską tożsamość. Wielu z Polaków traciło majątki w konkurencji z Niem- cami, nie wytrzymując warunków na- rzuconych przez rząd, daleki od sym- patii wobec kaszubskich i polskich od- rębności. Proces germanizacji szlachty przyspieszały ułatwienia w karierze wojskowej czy administracji, a nawet szkolnictwie. Powszechne oddziaływa- nie germanizacyjne wojska i garnizo- nów ulokowanych na Kaszubach i Po- morzu jest znane. W mocno zmilitaryzowanym pań- stwie pruskim wojsko i garnizony były też czynnikiem rozwoju gospodarcze- go miast i regionu. Z miast kaszubskich, Pamiątkowa fotografia z pruskiego wojska poza stołecznym Gdańskiem, garni- zonami uszczęśliwiono w II połowie XIX w. i , a także Lębork i Słupsk, gdzie dominował żywioł niemiecki. Powszechna służba wojskowa, dla wielu Kaszubów dostępna także w uprzywilejowanych jednostkach królewskich czy cesarskich, dawała możliwość poznania obcych i dalekich dotąd miast i krajów. Udział we wspaniałych manew- rach, czy nawet zwycięskich wojnach, powodował umocnienie poczucia więzi z dworem i państwem. Jego obcość ulegała także pomniejszeniu między innymi poprzez szkołę, gdzie uczono lojalności i miłości dla króla i państwa, a głównie języka niemieckiego. Język kaszubski oraz polski i religia katolicka stanowiły o poczuciu odrębności Kaszubów w Prusach Zachodnich. W prowincji Pom- mern decydował o tym wyłącznie język kaszubski i rodzima tradycja słowiańska. Stąd też tak wielka rola kościołów i szkoły pruskiej, obok wojska, obejmujących ogół społeczności, dzieci czy młodzieży, choćby tylko męskiej. Przywożone z wojska pamiątki i umiejętności, znajomość pieśni i tradycji wojskowych, były przedmiotem troski i nauczania także szkoły, zmierzającej do ich popularyzacji i umacniania ducha niemieckiego wśród słowiańskich poddanych. Można po- wiedzieć, iż generalnie, choć korzystali oni też z dobrodziejstw państwa prus- kiego, stanowili jednak drugą kategorię obywateli.

100 W mòcno zmilitarizowónym państwie prësczim wòjskò i garnizonë bëłë téż rësznikã gòspòdarsczégò rozwiju miastów i regionu. Z kaszëbsczich miastów, òkòma stołecznégò Gduńska, garnizonama ùszczeslëwioné òstałë w II pòłowie XIX w. Chònice i Wejrowò, a téż Lãbòrk i Słëpsk, gdze przewôgã miała ju lëdnosc niemieckô. Pòwszédnô służba wòjskòwô, dlô wiele Kaszëbów dostãpnô téż w ùprzëwilejowónëch jednostkach królewsczich czë césarsczich, dôwała mòżlë- wòsc pòznaniô cëzëch i daleczich dotądka miastów i krajów. Ùdzél w widzałëch manéwrach czë nawetka dobëtnëch wòjnach sprôwiôł ùmòcnienié pòczëcô parłãczi z dwòrã i państwã. Jegò cëzota ùlégała téż zmiészeniu midzë jinyma przez szkòłã, gdze ùczëlë lojalnoscë i miłoscë dlô króla i państwa, a przédno jãzëka niemiecczégò. Jãzëk kaszëbsczi i pòlsczi i religiô katolëckô stanowiłë ò pòczëcym apartnoscë Kaszëbów w Prësach Zôchòdnëch. W prowincji Pommern decydowôł ò tim leno jãzëk kaszëbsczi i domôcô tradicjô słowiańskô. Stądka téż tak wiôlgô rolô kòscołów i prësczi szkòłë, òkòma wòjska, òbjimającëch całosc spòlëznë, dze- cy czë młodzëznë, chòcbë le chłopsczi. Przëwòżóné z wòjska pamiątczi i ùmiejã- tnoscë, znajomòsc piesni i wòjskòwëch tradicji, bëłë przedmiotã starë i nôùcza- niô téż szkòłë, zmiérzający do jich pòpùlarizacji i ùmacnianiô niemiecczégò dëcha westrzód słowiańsczich pòddónëch. Mòże pòwiedzec, że òglowò, chòc kòrzëstelë òni téż z dobrodzejstwów prësczégò państwa, stanowilë równak drëgą kategòriã òbëwateli.

Pocztówka z Lęborka z końca XIX wieku

101 2. Rola szkolnictwa a rozwój rodzimej inteligencji

Rozwój szkolnictwa powszechnego na Pomorzu nastąpił dopiero po wojnach napoleońskich z inicjatywy władz i w dużej mierze także dzięki staraniom lokal- nych elit, a zwłaszcza duchownych, którzy pełnili funkcje inspektorów. Długo też funkcja nauczyciela była łączona z posadą organisty, a budynek szkoły z organi- stówką. W państwie pruskim już w 1825 r. wprowadzano obowiązkowe naucza- nie dzieci w wieku 6-14 lat. Długo jednak, zwłaszcza w prowincjach wschodnich, nie zapewniono dostatecznych dla jego realizacji warunków. Za nieusprawiedli- wioną nieobecność dzieci w szkole, tzw. żmudy szkolne, karano rodziców grzywną, a w razie niemożności jej uiszczenia, zamieniano ją na więzienie. Rodzice, czę- stokroć niedoceniający wartości nauki, zatrzymywali dzieci do pomocy w pil- nych pracach, a niekiedy zimą czynili to np. z powodu braku obuwia. Wynikające stąd sprawy żmud regulowano z reguły na bieżąco z nauczycielami. Starsi ludzie na Kaszubach jeszcze niedawno wspominali z uśmiechem, ile pomagała w tej materii darowana nauczycielowi gęś, kura czy funt masła. Nauczyciele, pocho- dzący z lokalnej społeczności, starali się unikać konfliktów, stąd niezbyt gorliwie wykonywali odgórne zarządzenia. Władze oświatowe miały problemy ze znale- zieniem odpowiednich kandydatów na nauczyciela, a gminy z utrzymaniem szkół. Zdecydowana ich większość w I połowie XIX w. to jednoklasówki z jednym na- uczycielem. Nauczano wówczas jeszcze równocześnie w języku polskim i nie- mieckim. O kaszubskim nie było w ogóle mowy. O poziomie nauczania i wyposażenia szkół mówią ówczesne plany zajęć i in- wentarze szkolne. Naukę ograniczano zwykle do czytania i pisania po polsku i po niemiecku oraz rachunków i historii biblijnej, a także wiadomości praktycznych z zakresu przyrody i gospodarstwa. Uwzględniano też śpiew. W inwentarzu z 1845 r. szkoły w Czyczkowach, do której uczęszczało wówczas 157 dzieci, zano- towano oprócz podręczników do podstawowych przedmiotów po 1 egzemplarzu, służących zapewne wyłącznie nauczycielowi, 26 egz. Lesebuch für Denkschüler, 17 egz. Lesebuch für Volksschulen in Preussen, 20 egz. Kinderfreund von A. E. Preuss, 12 elementarzy polsko-niemieckich i 15 stołów (w tym 1 katedra), 26 tablic łupko- wych do pisania oraz 2 tablice ścienne i 2 szafy do książek. Gdzie indziej uwzględ- niano jeszcze dzwon na stole. Wzmiankowany podręcznik Kinderfreund bywał też w wersji polskiej pt. Przyjaciel Dzieci czyli książka do czytania podług A. E. Preussa i J. A. Vettera dla katolickich szkół elementarnych, przerobiona przez Ksawerego

102 2. Rolô szkò³owiznë a rozwij domôcy inteligencji

Rozwij pòwszédny szkòłowiznë na Pòmòrzim nastąpił dopiérze pò napòleóń- sczich wòjnach z inicjatiwë władzë i w wikszi miarze téż za starą môlowëch elit, a òsoblëwie dëchòwnëch, chtërny sprôwielë fónkcje inspektorów. Długò téż fónkcja szkólnégò bëła parłãczonô z fónkcją òrganistë, a bùdink szkòłë z òrgani- stówką. W państwie prësczim ju w 1825 rokù wprowadzëlë òbrzészkòwé nôùcza- nié dzecy w wiekù 6-14 lat. Długò równak, òsoblëwie we wschòdnëch prowin- cjach, nie òstałë zagwësnioné dostateczné dlô jegò realizacji warënczi. Za nie- ùsprawiedlëwioné niebëcé dzecy w szkòle, tzw. szkòłowé żmùdë, kôrelë starszich grziwną, a w przëpôdkù niemòżnoscy ji ùjiszczeniô, zamienielë jã na sôdzã. Starszi, nieùwôżający czãsto wôrtnotów nôùczi, zatrzëmiwelë dzecë do pòmòcë w pilnëch robòtach, a nierôz zëmą czënilë to np. dlô felënkù bótów. Wëchôdającé stądka sprawë żmùdów bëłë regùlowóné przeważnie na bieżąco ze szkólnyma. Starszi lëdze na Kaszëbach jesz niedôwno wspòminelë z ùsmiéchã, jile pòmôgała w tim darowónô szkólnémù gãs, kùra czë fùnt masła. Szkólny, jaczi pòchôdelë z môlowi spòlëznë, mielë starã ùnikac kònfliktów, stądka nié za baro gòrlëwie wëkònywelë òdgórné zarządzenia. Władze edukacyjné miałë problemë z nalé- zenim òdpòwiednich kandidatów na szkólnégò, a gminë z ùtrzëmanim szkòłów. Zdecydowónô jich wikszosc w I pòłowie XIX w. to jednoklasówczi z jednym szkólnym. Ùczëlë wnenczas jesz równoczasno w jãzëkù pòlsczim i niemiecczim. Ò kaszëbsczim wcale nie bëło mòwë. Ò równi nôùczaniô i wëpòsażeniô szkòłów swiôdczą tejczasné planë zôjãców i szkòłowé inwentarze. Nôùkã ògrańczëlë colemało do czëtaniô i pisaniô pò pòlskù i pò niemieckù, téż rechùnków i biblijny historii, jak i prakticznëch wiadomòscy z krãgù przërodë i gòspòdarstwa. Wzãlë pòd ùwôgã téż spiéw. W inwentarzu z 1845 rokù szkòłë w Czëczkòwach, do chtërny chòdzëło wnenczas 157 dzecy, zapisónëch je òkòma ùczbòwników do spòdlowëch przedmiotów pò 1 egzempla- rzu, służącëch gwësno leno szkólnémù, 26 egz. Lesebuch für Denkschüler, 17 egz. Lesebuch für Volksschulen in Preussen, 20 egz. Kinderfreund von A. E. Preuss, 12 elementarzi pòlskò-niemiecczich i 15 stołów (w tim 1 katedra), 26 tôblëc łupkò- wëch do pisaniô i 2 tôblëce scanowé, a téż 2 szafë do ksążk. Gdze jindze brelë jesz pòd ùwôgã zwónk na stole. Pòmieniony ùczbòwnik Kinderfreund biwôł téż w wersji pòlsczi pt. Przyjaciel Dzieci czyli książka do czytania podług A. E. Preussa i J. A. Vettera dla katolickich szkół elementarnych, przerobiona przez Ksawerego

103 Stara szkoła w Borsku nad Jeziorem Wdzydzkim – fotografia z końca XIX w.

F. A. E. Łukaszewskiego, nauczyciela języka polskiego. Czwarte poprawione wyda- nie, Berlin 1864. Oryginał niemiecki tego podręcznika, wydany w Królewcu, po raz pierwszy został spolszczony przez Łukaszewskiego z Bydgoszczy w 1846 r. Szkoły miały charakter wyznaniowy. Na Pomorsce – Pommern, poza ziemią lęborsko-bytowską, były prawie wyłącznie ewangelickie, w Prusach Zachodnich dominowały katolickie. Obok nich były symultanne, gdzie uczono dzieci wszyst- kich wyznań. Do ewangelickich w Prusach Zachodnich uczęszczały z reguły głów- nie dzieci napływających z głębi Niemiec urzędników administracji, lasów, pocz- ty itp. Szkoły te cieszyły się preferencjami władz. Utożsamiano je z państwem pruskim i niemczyzną. W 1872 r. drogą ustawową zniesiono nadzór duchownych inspektorów nad szkołami katolickimi, który niby utrudniał wychowanie obywa- telskie uczniów. W archiwum parafialnym w Brusach zachował się tekst przysięgi, zapisanej w języku polskim, złożonej przez Aleksandra Goebla w 1848 r. – Ja Aleksander Goebel przysięgam Bogu wszystkowiedzącemu i świętemu, że będąc za nauczyciela przy szkole w Zalesiu wezwany i ustanowiony, że w tym jako we wszelkim innym urzędzie, do którego bym mógł w przyszłości być wezwany, Naj- jaśniejszemu Monarchowi Pruskiemu, Fryderykowi Wilhelmowi IV-temu, mojemu najłaskawszemu Królowi i Panu, i Królewskiemu Domowi wierny i posłuszny być, konstytucji sumiennie przestrzegać, dobro ojczyzny w moim powołaniu podług sił rozmnażać, wszystkie moje urzędowe obowiązki podług stanowczych i jeszcze mają- cych być ustanowionych praw i urządzeń kraju i od niego urządzonej zwierzchności sumiennie wykonać, mnie powierzoną młodzież do pobożnych, dobrych i rozumnych

104 F.A.E. Łukaszewskiego, nauczyciela języka polskiego. Czwarte poprawione wyda- nie, Berlin 1864. Òriginôł niemiecczi tegò ùczbòwnika, wëdóny w Króléwcu, pierszi rôz òstôł spòlszczony przez Łukaszewsczégò z Bëdgòszczë w 1846 rokù. Szkòłë miałë charakter wëznaniowi. Na Pòmòrsce – Pommern, òkòma zemi lãbòrskò-bëtowsczi, bëłë prawie leno ewangelicczé, w Prësach Zôchòdnëch górã miałë katolëcczé. Òkòma nich bëłë symùltanné, gdze ùczëlë dzecë wszëtczich wëznaniów. Do ewangelicczich w Prësach Zôchòdnëch colemało przédno chòdzëłë dzecë napłëwającëch z głãbi Niemców ùrzãdników administracji, lasów, pòcztë itp. Szkòłë te bëłë preferowóné przez władzë. Identifikòwelë je z państwã prësczim i niemczëzną. W 1872 rokù drogą ùstawòwą znioslë nadzór dëchòwnëch inspek- torów nad szkòłama katolëcczima, jaczi nibë ùcãżiwôł wëchòwanié òbëwatelsczé ùczniów. W archiwùm parafialnym w Brusach zachòwôł sã tekst przësëdżi, zapisóny w pòlsczim jãzëkù, złożony przez Aleksãdra Goebla w 1848 rokù: – Ja Aleksander Goebel przysięgam Bogu wszystkowiedzącemu i świętemu, że będąc za nauczyciela przy szkole w Zalesiu wezwany i ustanowiony, że w tym jako we wszelkim innym urzędzie, do którego bym mógł w przyszłości być wezwany, Naj- jaśniejszemu Monarchowi Pruskiemu, Fryderykowi Wilhelmowi IV-temu, mojemu najłaskawszemu Królowi i Panu, i Królewskiemu Domowi wierny i posłuszny być, konstytucji sumiennie przestrzegać, dobro ojczyzny w moim powołaniu podług sił rozmnażać, wszystkie moje urzędowe obowiązki podług stanowczych i jeszcze mają- cych być ustanowionych praw i urządzeń kraju i od niego urządzonej zwierzchności sumiennie wykonać, mnie powierzoną młodzież do pobożnych, dobrych i rozumnych ludzi kształcić, z czułością i gorliwością starać się być, również sam chrześcijańskie i budujące życie prowadzić, tak jak się rzetelnemu nauczycielowi należy, do tego wszystkiego niech mi Bóg i jego Ewangelia dopomoże.

Szkoła w Przymuszewie, do której uczęszczała Anna Łajming

105 ludzi kształcić, z czułością i gorliwością starać się być, również sam chrześcijańskie i budujące życie prowadzić, tak jak się rzetelnemu nauczycielowi należy, do tego wszystkiego niech mi Bóg i jego Ewangelia dopomoże.

Przysięga ta ilustruje, jak bardzo szkoła wprzęgnięta była w system polityki państwowej, z czasem jeszcze bardziej zmierzającej do przyspieszenia germani- zacji dzieci i społeczności polskiej. Jej narzędziami byli nauczyciele, często Ka- szubi, Polacy z pochodzenia, albo też i tacy jak A. Goebel, pochodzący z rodziny niemieckiej. Goebel pracował w Zalesiu 60 lat, a po nim następne pół wieku jego syn Konstanty. Rodzina ta w bruskiej okolicy uległa całkowitemu spolszczeniu i kaszubizacji, zapisując się mocno i pozytywnie w świadomości mieszkańców Ziemi Zaborskiej. Z reguły jednak powszechniejsza była germanizacja nauczy- cieli i ich rodzin – Kaszubów, Polaków. Decydował czynnik ekonomiczny. Władze pruskie, realizując program germanizacji, ograniczały na byłych zie- miach polskich, a więc i na Kaszubach, zakres używania języka polskiego w szkole do klas najniższych. Od 1873 r. dotyczyło to już tylko religii i śpiewu kościelnego. W 1887 r. całkowicie usunięto język polski jako przedmiot nauczania. Nie poma- gały liczne petycje, manifestacje, interwencje – rodziców, posłów polskich, bi- skupów katolickich, akcja prasowa. Doszło do tego, że nawet religii uczono od najmłodszych klas w języku niemieckim. Na tym tle w 1906 r. wybuchł słynny strajk szkolny, który objął Wielkopolskę i Prusy Zachodnie, gdzie największe zaangażowanie wykazała ludność kaszubska. Chodziło o przywrócenie naucza- nia religii po polsku… Na uczestników tej akcji – rodziców i dzieci – spadły licz- ne kary fizyczne i finansowe oraz inne prześladowania. Nauczyciele, niekiedy wbrew własnemu sumieniu, uczestniczyli w zdławieniu protestu. O jednym z nich jeszcze w 1980 r. wspominała Franciszka Knitter z Kloni – jedna z uczestników strajku: Polak po polsku mówił, ale musiał bić, bo by poszedł z urzędu. Jak Polska nastała, wyciągnął do ruskiej granicy. Czując wyrzuty sumienia, opuścił Kaszuby, ale pozostał w Polsce. W czasie pruskiego panowania, zwłaszcza po wojnie z Francją 1870/71 roku, nastąpił na Kaszubach i Pomorzu poważny rozwój szkolnictwa, głównie podsta- wowego. Powstało wiele budynków, typowych dla całego państwa, z czerwonej cegły, krytych stromym dachem. Przybyło nauczycieli, kształconych głównie w dobrze zorganizowanych seminariach, m.in. w Kościerzynie i Grudziądzu. Wielu sprowadzano też z głębi Rzeszy, dając im specjalne dodatki do pensji lub wcze- śniej stypendia. Niektórzy z nich byli bezwzględnymi germanizatorami, inni bar- dzo często wtapiali się w lokalną społeczność, stając się, podobnie jak ona, ludźmi wielu kultur. O ile jednak Kaszubi bardzo często znali trzy języki (obok rodzimej kaszubszczyzny niemiecki – czasem dwa, bo i Plattdeutsch – oraz polski, wynie- siony z nauki katechizmu w kościele i domowych lektur, zwłaszcza prasy), o tyle miejscowi Niemcy rzadziej opanowywali polski czy kaszubski.

106 Przësëga ta pòkazywô, jak baro szkòła bëła wprzëgłô w system pòliticzi pań- stwòwi, z czasã jesz barżi zmiérzający do przëspieszeniô germanizacji dzecy i spòlëznë pòlsczi. Ji nôrzãdzama bëlë szkólny, czãsto Kaszëbi, Pòlôszë z pòchôda- niô, abò téż i taczi jak A. Goebel, pòchôdający z rodzëzny niemiecczi. Goebel robił w Zôlesym 60 lat, a pò nim nôstãpné pół wiekù jegò syn Kònstanti. Rodzëzna ta w brusczim òkòlim ùległa w całoscë spòlszczeniu i kaszëbizacji, zapisëjącë sã

107 Budynek Seminarium Nauczycielskiego w Kościerzynie, którego dyrektorem był m.in. ks. poeta śląski Konstanty Damrot

Niemniej ważnym czynnikiem nowoczesnego rozwoju Pomorza i społeczności kaszubskiej była coraz powszechniejsza edukacja na poziomie średnim – zawo- dowym, od rolniczego poczynając (tzw. szkoły zimowe), a na gimnazjach kla- sycznych i studiach kończąc. Dość długo w Prusach Zachodnich były tylko dwa gimnazja katolickie, do których najchętniej uczęszczała młodzież polska, w tym kaszubska. Były to Chojnice i Chełmno. W wyniku oddolnych działań obywatel- skich i starań biskupów chełmińskich powstały dalsze gimnazja i progimnazja, z czasem prawie w każdym mieście powiatowym. Najsłynniejszymi i najlepszymi pozostały chojnickie i chełmińskie, gdzie m.in. od lat 30. działały prawie nieprzerwanie tajne koła filomackie. Działalność filomatów

pomorskich ułatwiona ○○○○○○○○○○○○○ Królewskie Gimnazjum Katolickie w Chojnicach, powstałe w 1815 r.

108 mòcno i pòzytiwno w swiądze mieszkańców Zemi Zôbòrsczi. Równak colemało pòwszédniészô bëła germanizacjô szkólnëch i jich rodzëzn – Kaszëbów, Pòlôchów. Decydowôł rësznik ekònomiczny. Prësczé władze, realizëjącë program germanizacji, ògrańczałë na bëłëch ze- miach pòlsczich, a tej i na Kaszëbach, krąg ùżiwaniô pòlsczégò jãzëka w szkòle do nôniższich klas. Òd 1873 rokù tikało to ju le religii i kòscelnégò spiewù. W 1887 rokù w całoscë ùsëniãto pòlsczi jãzëk jakò przedmiot nôùczaniô. Nie pòmôgałë wielné peticje, manifestacje, interwencje starszich, pòlsczich pòsłów, biskùpów katolëcczich, gazétniczô akcjô. Doszło do tegò, że nawetka religii ùczëlë òd nômłod- szich klas w niemiecczim jãzëkù. Na tim spòdlim w 1906 rokù wëbùchł głosny strajk szkòlny, chtëren òbjął Wiôlgòpòlskã i Prësë Zôchòdné, gdze nôwikszé za- angażowanié wëkôzała kaszëbskô lëdnosc. Chòdzëło ò przëwrócenié nôùczaniô religii pò pòlskù… Na ùczãstników ti akcji – starszich i dzecë – spadłë trójné karë fizyczné i finansowé, a téż jinszé przesladowaniô. Szkólny, nierôz procëm gwôsnémù sëmieniu, bëlë rëszny w zdławienim protestu. Ò jednym z nich jesz w 1980 rokù wspòminała Frãcëszka Knitter z Kloni, jedna z ùczãstników strajkù: Polak po polsku mówił, ale musiał bić, bo by poszedł z urzędu. Jak Polska nastała, wyciągnął do ruskiej granicy. Czując wyrzuty sumienia, opuścił Kaszuby, ale pozostał w Polsce. Òbczôs prësczégò panowaniô, òsoblëwie pò wòjnie z Francją 1870/71 rokù, nastąpił na Kaszëbach i Pòmòrzim pòwôżny rozwij szkòłowiznë, przédno spò- dlowi. Pòwstało wiele bùdinków, tëpòwëch dlô całégò państwa, z czerwòny cegłë, krëtëch przidczim dachã. Przëbëło szkólnëch, sztôłconëch przédno w dobrze zòrganizowónëch seminariach, m.jin. w Kòscérznie i Grëdządzu. Wiele jich sprowôdzelë téż z głãbi Rzeszë, dającë jima specjalné dodôwczi do pensji abò wczasni stipendia. Niechtërny z nich bëlë òstrima germanizatorama, jinszi baro czãsto wtôpielë sã w môlową spòlëznã, stającë sã, pòdobnie jak òna, lëdama wiele kùlturów. Ò jile równak Kaszëbi baro czãsto znelë trzë jãzëczi (òkòma domôcy kaszëbiznë niemiecczi – czasã dwa, bò i Plattdeùtsch – i pòlsczi, wëniosłi z nôùczi katéchizmù w kòscele i domôcëch lektur, òsoblëwie gazétnictwa), ale môlowi Niemcë mni pòznôwelë pòlsczi czë kaszëbsczi. Kòżdą razą wôżnym rësznikã nowòczasnégò rozwiju Pòmòrzô i kaszëbsczi spòlëznë bëła corôz pòwszédniészô edukacjô na równi strzédny – warkòwi, na- czinającë òd rolniczi (tzw. szkòłë zëmòwé), a kùńczącë na gimnazjach klasycznëch i studiach. Dosc długò w Prësach Zôchòdnëch bëłë le dwa katolëcczé gimnazja, do chtërnëch nôchãtni chòdzëła pòlskô młodzëzna, w tim kaszëbskô. Bëłë to Chònice i Chełmno. W wënikù òddólnëch dzejaniów òbëwatelsczich i starë biskùpów chełmińsczich pòwstałë dalszé gimnazja i progimnazja, z czasã prawie w kòżdim pòwiôtowim miesce. Nôsłôwniészima i nôlepszima òstałë chònicczé i chełmińsczé, gdze m.jin. òd lat 30. dzejałë prawie nieprzerwóno krëjamné kòła filomacczé. Dzejanié filomatów pòmòrsczich bëło ùletczoné przez dosc dłudżé

109 była faktem dość długiego uwzględniania w programach gimnazjalnych jako przed- miotu języka polskiego. Wysoki poziom nauki i nauczycieli w tych szkołach, z których wielu skutecznie unikało bezpośredniego zaangażowania w walkę z polskością, sprzyjała narodzinom i rozwojowi inteligencji polskiej. Niemałe zna- czenie miała działalność naukowa profesorów gimnazjalnych, współtworzących z czasem regionalne towarzystwa naukowe, a przede wszystkim dorobek nauki niemieckiej i polskiej, obejmujący także badania dziejów Kaszubów i kaszubsz- czyzny. Podmiotem niezmiernie w tej materii zasłużonym dla Kaszub i polskości Po- morza Nadwiślańskiego było powstałe w 1848 r. Towarzystwo Pomocy Nauko- wej dla Młodzieży Prus Zachodnich z siedzibą w Chełmnie. Dzięki niemu w szeregach rodzimej inteligencji znalazły się dość liczne reprezentacje różnych profesji, głównie duchownych, dziennikarzy, lekarzy, prawników, wywodzących się najczęściej z chłopstwa i stanu średniego. Wśród nich znaleźli się też przyszli budziciele ludu kaszubskiego i twórcy regionalizmu kaszubskiego, a także pel- plińsko-toruńskiej szkoły historycznej oraz innych nauk pielęgnowanych w ra- mach Towarzystwa Naukowego w Toruniu, powstałego w 1875 roku. Olbrzy- mią rolę w odniesieniu do ogółu ludności Pomorza w zakresie kształtowania świa- domości historycznej i narodowej odegrały też pośrednio niemieckie towarzystwa naukowe, zwłaszcza toruńskie i szczecińskie. Absolwenci pomorskich gimnazjów znad Wisły wykształcenie wyższe zdoby- wali na uniwersytetach, głównie pruskich i innych krajów niemieckich, poza swoją małą ojczyzną, gdzie do 1904 r., kiedy to powstała Politechnika Gdańska, jedyną wyższą uczelnią było Seminarium Duchowne w Pelplinie. Kaszubi, Pomorzanie

Seminarium Duchowne w Pelplinie

110 Panorama Chełmna – ryc. z poł. XIX w. branié pòd ùwôgã w gimnazjalnëch programach jakò przedmiotu jãzëka pòlsczégò. Wësokô równiô szkòłowi nôùczi i w tëch szkòłach, z chtërnëch wiele skùteczno ùnikało zaangażowaniô prosto w biôtkã z pòlskòscą, bëła zwëskòwnô dlô na- rodzëznë i rozwiju pòlsczi inteligencji. Niemôłé znaczenié miało dzejanié nôùkòwé gimnazjalnëch profesorów, wespółtwòrzącëch z czasã regionalné towarzëstwa nôùkòwé, a przede wszëtczim doróbk nôùczi niemiecczi i pòlsczi, òbjimający téż badania dzejów Kaszëbów i kaszëbiznë. Pòdmiotã nad zwëk w ti materii zasłużonym dlô Kaszub i pòlskòscë Pòmòrzô Nadwislańsczégò bëło pòwstałé w 1848 rokù Towarzëstwò Pòmòcë Nôùkòwi dlô Młodzëznë Prës Zôchòdnëch z sedzbą w Chełmnie. Dzãka niemù w régach rodny inteligencji nalazłë sã dosc wielné reprezentacje różnëch profesji, przédno dëchòwnëch, gazétników, lékarzi, prawników, wëwòdzącëch sã nôczãscy z chłop- stwa i ze strzédnégò stanu. Westrzód nich nalezlë sã téż przińdny bùdzëcele kaszëb- sczégò lëdu i ùsôdzcë kaszëbsczégò regionalizmù, a téż pelplińskò-toruńsczi szkòłë historiczny i jinëch nôùk dozérónëch w ramach Towarzëstwa Nôùkòwégò w Toru- niu, pòwstałégò w 1875 rokù. Stolëmną rolã w òdniesenim do całoscë lëdnoscë Pòmòrzô w krãgù sztôłceniô swiądë historiczny i nôrodowi òdegrałë téż pòstrzé- dno niemiecczé towarzëstwa nôùkòwé, òsoblëwie toruńsczé i szczecyńsczé. Absolwencë pòmòrsczich gimnazjów znad Wisłë wëższé wësztôłcenié zdobi- welë na ùniwersytetach, przédno prësczich i jinëch krajów niemiecczich, òkòma swòji môłi ôjczëznë, gdze do 1904 rokù, czedë to pòwstała Pòlitechnika Gduńskô,

111 Uniwersytet Wrocławski – ryc. z 1836 r.

– Polacy z Prus Zachodnich najczęściej studiowali w Berlinie, Wrocławiu, Kró- lewcu i Gryfii, Münster, Würzburgu, Monachium…, we wszystkich ośrodkach uniwersyteckich Niemiec; rzadziej w Krakowie, Warszawie czy Zurychu… Pozna- jąc inne kraje niemieckie, ziemie i miasta państwa pruskiego, niejednokrotnie podczas studiów odkrywali ich słowiańską przeszłość, a także bogactwo rodzi- mej, kaszubsko-pomorskiej tradycji nad Bałtykiem. Szczególne znaczenie miał Uniwersytet Wrocławski, gdzie Kaszubi spotykali się ze studiującymi tam Pola- kami z różnych zaborów, a przede wszystkim z rodakami z Wielkopolski, Śląska oraz braćmi Słowianami – Czechami, Słowakami i Serbami Łużyckimi, wśród których narastały siły prowadzące do odrodzenia narodowego tych ludów.

112 jedëną wëższą ùczbòwnią bëło Seminarium Dëchòwné w Pelplinie. Kaszëbi, Pòmòrzanie – Pòlôszë z Prës Zôchòdnëch nôczãscy studiowelë w Berlinie, Wro- cławiu, Króléwcu i Grifii, Münster, Würzbùrgù, Mònachium…, we wszëtczich òstrzódkach ùniwersytecczich Niemców; mni w Krakòwie, Warszawie czë Zu- richù… Pòznającë jinszé niemiecczé kraje, zemie i miasta państwa prësczégò, nierôz òbdczôs studiów òdkriwelë jich słowiańską przeszłotã, a téż bògactwò rodny, kaszëbskò-pòmòrsczi tradicji nad Bôłtã. Òsoblëwé znaczenié miôł Ùniwersytet Wrocławsczi, gdze Kaszëbi spòtikelë sã ze studiującyma tam Pòlôchama z różnëch zôbòrów, a przede wszëtczim z domôkama z Wiôlgòpòlsczi, Sląska i bratama Sło- wianama – Czechama, Słowakama i Łużëcczima Serbama, westrzód chtërnëch narôstałë sëłë prowadzącé do nôrodowi òdrodë tëch lëdów.

Uniwersytet i kóściół św. Mikołaja w Gryfii, 1834 r.

113 3. Wiosna Ludów na Pomorzu a Florian Ceynowa – ojciec regionalizmu kaszubskiego

W historiografii pojęcie europejskiej Wiosny Ludów odnosi się z reguły do wy- darzeń z lat 1848–1850. Wiosna ta miała swój interesujący przebieg także na Pomorzu – od Wisły poza Odrę, ze szczególnym oddziaływaniem Królewca. Poprzedziło ją przedwiośnie, polska rewolucja demokratyczna w Galicji i Wiel- kim Księstwie Poznańskim oraz w Prusach Zachodnich, inspirowana przez Towarzystwo Demokratyczne Polskie, działające głównie na emigracji, m.in. w Paryżu. Uczestnikiem tych wydarzeń był syn kaszubskiego gbura ze Sławoszy- na pod Puckiem, student medycyny i członek Towarzystwa Literacko-Słowiań- skiego we Wrocławiu, a wówczas Uniwersytetu Królewieckiego – Florian Cey- nowa. W lutym 1846 r. został on niespodziewanie dowódcą oddziałów powstań- czych, które miały zdobyć Sta- rogard. Wyprawa skończyła się niepowodzeniem, zaś F. Ceyno- wa znalazł się wkrótce, jako ska- zany na karę śmierci, w berliń- skim Moabicie. Tam, po zamia- nie kary na dożywotnie więzie- nie, porządkując swoje życiowe dokonania, kończył opracowa- nia dotyczące dziejów i przy- szłości Kaszubów. Szukając ad- resata i partnera dla ich konty- nuacji, nie znalazł go wśród ziomków i rodaków. Zostało nim szczecińskie „Gesellschaft für Pommersche und Alter- thumskunde”, gdzie klimat dla badań kaszuboznawczych rów- nież nie był przychylny. Wiosną 1848, dzięki rewo- lucji berlińskiej, F. Ceynowa wyszedł na wolność. Powiew Florian Ceynowa (1817–1881) (rys. Ryszard Stryjec)

114 3. Zymk Lëdów na Pòmòrzim a Florión Cenôwa – òjc regionalizmù kaszëbsczégò

W eùropejsczi historiografii pòchwôt Zymkù Lëdów òdnôszô sã colemało do wëdarzeniów z lat 1848–1850. Nen Zymk miôł swój czekawi przebiég téż na Pòmòrzim – òd Wisłë za Òdrã, z òsoblëwim cëskã Króléwca. Pòprzedzył gò przed- zymk, pòlskô rewòlucjô demòkraticznô w Galicji i Wiôldżim Ksãstwie Pòznań- sczim i w Prësach Zôchòdnëch, pòdskôcónô przez Towarzëstwò Demòkraticzné Pòlsczé, dzejającé przédno na emigracji, m.jin. w Pariżu. Ùczãstnikã tëch wëda- rzeniów béł syn kaszëbsczégò gbùra ze Sławòszëna pòd Pùckã, student medicynë i nôleżnik Towarzëstwa Lëterackò-Słowiańsczégò we Wrocławiu, a wnenczas Ùniwersytetu Królewiecczégò – Florión Cenôwa. W lutim 1846 rokù òstôł òn niespòdzajno wódcą òddzélów pòwstańczich, chtërne miałë zdobëc Stôrogard. Wëprawa skùńczëła sã niepòwòdzenim, a F. Cenôwa nalôzł sã wnetka, jakno skôzó- ny na karã smiercë, w berlińsczim Mòabice. Tam, pò zamianie karë na dożëwòtną sôdzã, pòrządkùjącë swòje żëcowé dokònania, kùńcził òprôcowania tikającé dzejów i przëszłoscë Kaszëbów. Szukającë adresata i partnera dlô jich kòntinuacji, nie nalôzł gò westrzód domôków i naszińców. Òstało nim szczecyńsczé „Gesell- schaft für Pommersche und Alterthumskunde”, gdze klimat dlô badaniów kaszë- bòznôwczich téż nie béł żëczny. Zymkã 1848 rokù, dzãka berlińsczi rewòlucji, F. Cenôwa wëszedł na wòlnosc. Pòwiéw wòlnoscë i demòkracji, zôpòwiédz wprowadzeniô parlamentu, wëwòłałë w Prësach Zôchòdnëch ùrmòwé dzejaniô patriotów pòlsczich i niemiecczich. Chùtkò sã òkôzało, że jich zgrôwë są procëmstawné. Niemcë mëslelë ò zmianach ùstroju w państwie prësczim; Pòlôszë ò òdzwëskanim gwôsny państwòwòscë. Kòżdô z tëch spòlëznów, jich elitë, szłë òsóbno, a chùtczi barżi procëm. Z inicja- tiwë pòlsczich pòsłów do prësczégò sejmù pòwstała 25 czerwińca 1848 rokù òglowòprëskô Liga Nôrodowô Pòlskô. Ji célã bëła legalnô òbrona pòlskòscë. Chòdzëło ò rozwij edukacji i pòprawã materialnégò bëtu jakò nôwôżniészich strzódków pògłębieniô swiądë nôrodowi, òsoblëwie chłopów i mieszczón. Liga Pòlskô, m.jin. dzãka zaangażowaniu wiele dëchòwnëch, òbjãła gãstą sécą swòjich môlowëch òrganizacji prawie całé Prësë Zôchòdné, téż Kaszëbë. Ji prowôdnicë, czãsto reprezentëjący plebejsczi pónkt widzeniô, sfòrmùłowelë program prôcë òrganiczny, òbjimający dzejnotã edukacyjną, pòliticzną, kùlturalną i gòspòdarską, realizowóny przez nôstãpné pòkòlenia. Liga przëczëniła sã téż do rozwiju pòlsczégò gazétnictwa. Na szpaltach ji cządnika „Szkoła Narodowa” pòjawiłë sã pierszé

115 wolności i demokracji, zapowiedź wprowadzenia parlamentu, wywołały w Pru- sach Zachodnich żywiołowe działania patriotów polskich i niemieckich. Rychło się okazało, że ich dążenia są przeciwstawne. Niemcy myśleli o zmianach ustroju w państwie pruskim; Polacy o odzyskaniu własnej państwowości. Każda z tych społeczności, ich elity, poszły osobno, a raczej bardziej przeciw. Z inicjatywy po- słów polskich do sejmu pruskiego powstała 25 czerwca 1848 r. ogólnopruska Liga Narodowa Polska. Jej celem była legalna obrona polskości. Chodziło o roz- wój oświaty i poprawę bytu materialnego jako najważniejszych środków pogłę- bienia świadomości narodowej, szczególnie mas chłopskich i miejskich. Liga Pol- ska, dzięki m.in. zaangażowaniu wielu duchownych, objęła gęstą siecią lokalnych swoich organizacji prawie całe Prusy Zachodnie, także Kaszuby. Jej przywódcy, często reprezentujący plebejski punkt widzenia, sformułowali program pracy or- ganicznej, obejmującej działalność oświatową, polityczną, kulturalną i gospodarczą, realizowany przez następne pokolenia. Liga przyczyniła się także do rozwoju prasy polskiej. Na łamach jej organu pt. „Szkoła Narodowa” pojawiły się pierwsze po- ważne artykuły o Kaszubach. Tam też F. Ceynowa, który w międzyczasie kończył studia w Berlinie, a po uzyskaniu w 1851 r. doktoratu, osiadł jako lekarz w Bu- kowcu koło Świecia na Kociewiu, opublikował dwa artykuły, manifesty, adreso- wane do braci Polaków i ziomków Kaszubów. Rozwinął w nich poglądy na przy- szłość Kaszubów, żyjących między polskością a niemczyzną, zagrożonych wsku- tek słabości działań polskich na Kaszubach germanizacją, skazanych na osamot- nienie, na własne siły. Świadectwem krystalizacji poglądów, wybrania samodzielnej drogi odrodze- nia etnicznego Kaszubów w poczuciu wspólnoty z braćmi Polakami i krewniaka- mi Słowianami, była publikacja Ceynowy z 1850 r. na łamach „Szkoły Narodo- wej” (nr 10-11), zatytułowana: Kaszebji do Polochów. Jej treść to program kaszub-

ski, sprowadzający się do stwierdzenia: ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1830/01 Początek ruchu filomackiego na Pomorzu. Grupa gimnazjalistów chojnickich uczestniczy w powstaniu listopadowym. 1846 Nieudana próba wywołania polskiego powstania na Pomorzu pod dowództwem Floriana Ceynowy (1817–1881); został uwięziony i skazany na karę śmierci; uwol- niony w wyniku rewolucji berlińskiej w marcu 1848 roku. F. Ceynowa nazywany jest ojcem regionalizmu kaszubskiego i literatury kaszubskiej. 1848 Wiosna Ludów – fala wystąpień rewolucyjnych w całej Europie, a w środkowej części Europy walk narodowowyzwoleńczych – gwałtowne przyśpieszenie proce- sów narodowotwórczych w tej części Europy. 1850 W Krakowie i Gdańsku ukazały się pierwsze książki F. Ceynowy, Trze rozprawe (m.in. Wuvogji nad móvą kaszebską), Kile słow wó Kaszebach… i Rozmova Pólo- cha s Kaszebą.

116 Proces w Moabicie 1847 r.

pòwôżné artikle ò Kaszëbach. Tam téż F. Cenôwa, chtëren timczasã kùńcził stu- dia w Berlinie, a pò zwëskanim w 1851 rokù doktoratu, òsôdł jakò lékôrz w Bùkówcu kòl Swiecô na Kòcewim, ògłosył dwa artikle, manifestë, adresowóné do bracy Pòlôchów i domôków Kaszëbów. Rozwinął w nich pòzdrzatczi na przëszłotã Ka- szëbów, żëjącëch midzë pòlskòscą, a niemczëzną, zagrożonëch germanizacją przez słabòsc pòlsczich dzejaniów na Kaszëbach, skôzónëch na samòtnosc, na gwôsné sëłë. Swiôdczëną kristalizacji pòzdrzatków, wëbraniô samòstójny drodżi etniczny òdrodë Kaszëbów w pòczëcym jednotë z bracama Pòlôchama i krewniôkama Sło- wianama, bëła pùblikacjô Cenôwë z 1850 rokù na szpaltach „Szkòłë Nôrodowi” (nr 10-11), pt. Kaszebji do Pólochov. Ji zamkłoscą je program kaszëbsczi, sprowa-

dzający sã do stwierdzeniô: ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1830/01 Zôczątk filomacczi rësznotë na Pòmòrzim. Karno chòjnicczich gimnazjalistów bierze ùdzél w pòwstanim lëstopadowim. 1846 Nieùdónô próba wëwòłaniô pòlsczégò pòwstaniô na Pòmòrzim pòd wòdcą Flo- riana Cenôwë (1817–1881); òstôł òsadzony i skôzóny na karã smiercë; ùwòlniony przez wëbùch rewòlucji berlińsczi w strëmiannikù 1848 rokù. F. Cenôwa pòzéwó- ny je òjcã kaszëbsczégò regionalizmù i kaszëbsczi lëteraturë. 1848 Zymk Lëdów – wała rewòlucyjnëch wëstąpieniów w całi Eùropie, a w strzédnym dzélu Eùropë nôrodowòwëzwòleńczich biôtk – gwôłtowné przërëchlenié proce- sów nôrodotwórczich w tim dzélu Eùropë. 1850 W Krakòwie i Gduńskù ùkôzałë sã pierszé ksążczi F. Cenôwë: Trzé rosprawé (m.jin. Wuvogji nad móvą kaszebską), Kile słow wó Kaszebach… i Rozmova Pólocha s Kaszebą.

117 Wy, bracia Polacy, nie jesteście zadowoleni z postępów oświaty polskiej na Kaszubach; dzieje się to dlatego, że my, Kaszubi, nie rozumiemy dobrze po polsku, bo nikt nas nie uczy mowy polskiej: księża nasi to Niemcy, nauczyciele boją się prze- łożonych, a szlachta o oświatę nie dba. Gdy Polska tu panowała, było inaczej, ale dzisiaj zdani jesteśmy na siebie samych; wierzymy jednak, że zachowując i kształcąc mowę swych ojców i wielkich przodków, mowę, której się nie wstydzimy, dokonamy tego, że nasza mowa słowiańska nigdy tutaj nie zaginie; prośmy tylko Boga o to, ażeby dzieci – według prawa naturalnego – zawsze mówiły tak jak rodzice; rozpra- wianie zaś z Niemcami na temat praw narodowości jest zupełnie niecelowe, bo im więcej kota się głaszcze, tym wyżej on ogon podnosi i tym głośniej mruczy. (Zob. A. Bukowski, Regionalizm…, s. 25).

Ten oględny, w duchu polskim sformułowany manifest, wbrew intencjom Ceynowy wzbudził w elicie polskiej ferment i oburzenie; wywołał zarzuty o sepa- ratyzm polityczny Kaszubów, o atakowanie szlachty i kleru. Kamieniem obrazy była bardziej forma niż treść. Szło może o to, że Kaszuba w piśmie politycznym zwrócił się po kaszubsku (po chłopsku) „do Polôchów”, czyli szlachty, elity, czego dotąd nikt nie uczynił. Nie dostrzeżono istoty intencji i działań Ceynowy jako formy obrony przed germanizacją, postępującą szczególnie szybko w jego rodzin- nych stronach. To wystąpienie było początkiem swoistego konfliktu Ceynowy z elitami polskimi, choć nie całością, gdyż sam fakt opublikowania jego wystą- pienia w „Szkole Narodowej” świadczył o innej postawie naczelnego redaktora, ks. Antoniego Knasta – rzeczywistego demokraty i rzecznika interesów szero- kich kręgów plebejskiej głównie społeczności polskiej Pomorza nad Wisłą. Ceynowa tymczasem rozwinął działalność pisarską, podjął nowe kontakty naukowe ze środowiskami uczonych słowiańskich i niemieckich, współpracował z Towarzystwem Dziejów i Starożytności Pomorskich w Szczecinie oraz Akade- mią Nauk w Petersburgu. Towarzyszył rosyjskiemu uczonemu, Aleksandrowi Hilferdingowi (1831–1872) w jego podróży badawczej w 1856 r. przez Kaszuby, której owocem jest książka Ostatki Sławian na jużnom bjeriegu Bałtijskowo Moria, Petersburg 1862. Pisma swoje kierował do Kaszubów i innych Pomorzan, do świata słowiań- skiego. Zawierają one świadectwo znajomości literatury historycznej dotyczącej Pomorza jako ziemi ojczystej Kaszubów. Do najcenniejszych dzieł Ceynowy na- leży Skôrb Kaszëbsko-słovjnskje mowë – pierwsze czasopismo wydawane w języku

kaszubskim w latach 1866–1868, a drukowane w Świeciu. Zawiera ono charakte- ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1856 Podróż badawcza na Kaszuby rosyjskiego uczonego Aleksandra Hilferdinga (1831– –1872) – wyniki opublikował w Petersburgu w 1862 roku. 1866–1868 Florian Ceynowa wydał 13 numerów pierwszego pisma kaszubskiego „Skôrb Kaszébsko-słovjnskjè Mòvé ”.

118 Wy, bracia Polacy, nie jesteście zadowoleni z postępów oświaty polskiej na Kaszubach; dzieje się to dlatego, że my, Kaszubi, nie rozumiemy dobrze po polsku, bo nikt nas nie uczy mowy polskiej: księża nasi to Niemcy, nauczyciele boją się prze- łożonych, a szlachta o oświatę nie dba. Gdy Polska tu panowała, było inaczej, ale dzisiaj zdani jesteśmy na siebie samych; wierzymy jednak, że zachowując i kształcąc mowę swych ojców i wielkich przodków, mowę, której się nie wstydzimy, dokonamy tego, że nasza mowa słowiańska nigdy tutaj nie zaginie; prośmy tylko Boga o to, ażeby dzieci – według prawa naturalnego – zawsze mówiły tak jak rodzice; rozpra- wianie zaś z Niemcami na temat praw narodowości jest zupełnie niecelowe, bo im więcej kota się głaszcze, tym wyżej on ogon podnosi i tym głośniej mruczy. (Òb. A. Bùkòwsczi, Regionalizm…, s. 25).

Ten òstróżny, w pòlsczim dëchù sfòrmùłowóny manifest, nimò intencjów Cenô- wë, zrodzył w pòlsczi elice ferment i górz; wëwòłôł wëmówczi ò pòliticzny sepa- ratizm Kaszëbów, ò atakòwanié szlachtë i kleru. Kamieniã òbrazë bëła barżi fòrma niżle zamkłosc. Szło mòże ò to, że Kaszëba w pòliticznym pismie przemówił pò kaszë- bskù (pò chłopskù) „do Pòlôchów”, tj. szla- chtë, elitë, czegò dotądka nicht nie zrobił. Nie òstała dostrzegłô jistnota intencji i dze- janiów Cenôwë jakò fòrmë òbronë przed ger- manizacją, dokònëjącą sã òsoblëwie chùtkò w jegò domôcëch stronach. To wëstąpienié bëło zôczątkã swòjistégò kònfliktu Cenôwë z pòlsczima elitama, chòc nié z całoscą, bò samò ògłoszenié jegò wëstąpieniô w „Szkòle Nôrodowi” swiôdczëło ò jinszi pòstawie na- czelnégò redaktora, ks. Antoniégò Knasta – jawernégò demòkratë i rzecznika interesów szeroczich krãgów plebejsczi, przédno pòl- sczi spòlëznë Pòmòrzô nad Wisłą. Cenôwa timczasã rozwinął dzejnotã pi- sarską, pòdjął nowé łączbë nôùkòwé z òkrã- żama ùczałëch słowiańsczich i niemiecczich, F. Ceynowa, Rozmova Pólocha

s Kaszebą, Gdańsk 1850 ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1856 Nôùkòwô réza na Kaszëbë rusczégò ùczałégò Aleksãdra Hilferdinga (1831–1872) – ji wëniczi òpùblikòwôł w Petersbùrgù w 1862 rokù. 1866–1868 Florión Cenôwa wëdôł 13 numrów pierszégò kaszëbsczégò pisma „Skôrb Kaszébsko-słovjnskjè Mòvé”.

119 rystyczne motto na stronie tytułowej – trzy przysłowia kaszubskie, godne osobnej ana- lizy i komentarza. Jest to swoiste przesłanie społeczno-polityczne, wręcz obywatelskie, aktualne i dziś: Naszé bjédë mdze dłéżi jak jejich państwa. Nópevniéjszé na panów trécézné są pódchlébstwo é próżniactwo. Kapusté szlachectwo nje wóbóni.

Nie miejsce tu, by dalej prezentować i komentować dorobek i znaczenie postaci F. Ceynowy. Niewątpliwie owocem jego ra- czej samotnej pracy i działalności publicz- nej jest wprowadzenie Kaszubów i proble- matyki kaszubskiej na szeroką płaszczyznę europejskich badań naukowych. Z czasem, jeszcze w XIX w., zyskał on także większe F. Ceynowa, Kile słow wó Kaszebach uznanie swoich ziomków, a wkrótce w wie- e jich zemi, Kraków 1850 ku XX miano ojca kaszubskiego ruchu i re- gionalizmu. Za życia zaznał wiele przykro- ści ze strony elit oraz tyleż przejawów szacunku i poważania od prostych ludzi, zwłaszcza Kociewiaków, wśród których pracował, których leczył, z którymi się też utożsamiał, stając się spoiwem szerszej wspólnoty pomorskiej, zwłaszcza ka- szubsko-kociewskiej. Doceniali go też, mimo wszystko, nawet przeciwnicy, także ci spośród Kaszubów, którzy pragnęli iść inną drogą – mniej kaszubską, a bar- dziej ogólnopolską. Jego pierwszy biograf i przeciwnik, ks. Gustaw Pobłocki, chyba słusznie zauważył: W życiu codziennym gorliwy Polak, kochający swoją na- rodowość, a w pismach swoich wróg Polaków, mianowicie szlachty. (G. Pobłocki, Słownik…, s. X). Był bowiem Ceynowa rzeczywistym demokratą i osobistością nie na miarę księżowsko-szlachecką, lecz obywatelską i ogólnosłowiańską. Stąd też najbardziej znany z XIX-wiecznych poetów kaszubskich, Hieronim Derdowski (1852–1902), w wierszu napisanym tuż po śmierci F. Ceynowy m.in. powie, podkreślając jego miłość do ludu kaszubskiego: Ludze, jak zazwëczoj, ludze: kąsk krącëlë łbami, A të chodzëł, serca szukôł mniedzë Słowianami. Jeden wzdrygôł remnionami, drudżi łajôł „nara!”, Trzeci grëpkę wąchôł zdradë. – Cebie niesła wiara! Cziéj syn Sławe na Twym grobie klęknie, łze wëleje,

120 wespółprôcowôł z Towarzëstwã Dzejów i Stôrożëtnoscy Pòmòrsczich w Szcze- cënie i Akademią Nôùk w Petersbùrgù. Towarził rusczémù ùczałémù, Aleksãdro- wi Hilferdingòwi (1831–1872) w jegò pòdróżë badawczi w 1856 rokù przez Ka- szëbë, chtërny brzadã je ksążka Ostatki Sławian na jużnom bieriegu Bałtijskowo Moria, Petersbùrg 1862. Pisma swòje czerowôł do Kaszëbów i jinëch Pòmòrzón, do swiata słowiań- sczégò. Òbjimają òne swiôdczënã znajomòscë historiczny lëteraturë tikający Pòmòrzô jakò zemi òjczësti Kaszëbów. Do nôwôrtniészich dokazów Cenôwë nôleżi Skôrb Kaszébsko-słovjnskjè mòvé – pierszi cządnik wëdôwóny w jãzëkù kaszëb- sczim w latach 1866–1868, a drëkòwóny w Swiecym. Òbjimô òn charakteristiczné mòtto na titułowi stronie: trzë kaszëbsczé przësłowiô, gòdné òsóbny analizë i kòmentarza. Je to swójné przesłanié spòlëznowò-pòliticzné, prosto òbëwatel- sczé, aktualné i dzys: Naszi biédë mdze dłëżi jak jejich państwa. Nôpewniészé na panów trëcëzné są pòdchlébstwò i próżniactwò. Kapùstë szlachectwò nie òbòni.

Ni ma tu placu, żebë dali prezentowac i kòmentowac ùróbk i znaczenié pòstacë F. Cenôwë. Niewątplëwie brzadã jegò chùtczi samòtny prôcë i pùbliczny dzejnotë je wprowadzenié Kaszëbów i problematiczi kaszëbsczi na szeroką rówiznã eùro- pejsczich badaniów nôùkòwëch. Z czasã, jesz w XIX w., zwëskôł òn téż wikszé ùznanié swòjich domôków, a wnetka w wie- kù XX miono òjca kaszëbsczi rësznotë i re- gionalizmù. Za żëcô doznôł wiele przëkro- scy ze stronë elit i tëlé znaków pòczestnotë i pòwôżaniô òd prostëch lëdzy, òsoblëwie Kòcewiôków, westrzód chtërnëch prôco- wôł, chtërnëch lékarził, z chtërnyma sã téż identifikòwôł, stającë sã parlãczą szerszi jed- notë pòmòrsczi, òsoblëwie kaszëbskò-kò- cewsczi. Doceniwelë gò téż, nimò wszëtkò, nawet procëmnicë, téż ti westrzód Kaszë- bów, chtërny chcelë jic jinszą – mni kaszë- bską, barżi òglowòpòlską drogą. Jegò pier- szi biograf i procëmnik, ks. Gùstôw Pòbło- cczi, wierã sprawiedlëwie dostrzégł: W ży- ciu codziennym gorliwy Polak, kochający swoją narodowość, a w pismach swoich wróg Polaków, mianowicie szlachty. (G. Pòbłoc- czi, Słownik…, s. X). Gustaw Pobłocki, Słownik kaszubski, Chełmno 1887

121 Twoja wiara i nadzeja w sercu mu zacnieje, I do duszë sę odezwie brzęk harfë eolsczji: „Ni ma Kaszub bez Polonii, a bez Kaszub Polsczi!”

F. Ceynowa zmarł 26 marca 1881 r. Pochowano go na cmentarzu parafialnym w Przysiersku koło Świecia, gdzie grób jego stanowi swoiste miejsce spotkania różnych ludzi w duchu słów H. Derdowskiego.

Grób F. Ceynowy w Przysiersku k. Świecia

122 Béł doch Cenôwa jawernym demòkratą i zawòłóną òsobą nié wedle miarë ksãżewskò-szlachecczi, ale òbëwatelską i òglowòsłowiańką. Stądka téż nôbarżi znóny z XIX-wiecznëch pòétów kaszëbsczich, Hieronim Derdowsczi (1852– –1902), w wiérzce napisóny zarô pò smiercë F. Cenôwë, m.jin. pòwié, pòdczor- chiwającë jegò miłosc do kaszëbsczégò lëdu: Lëdze, jak zazwëczôj, lëdze: kąsk krącëlë łbama, A të chòdzył, serca szukôł midzë Słowianama. Jeden wzdrigôł remionama, drëdżi łajôł: Nara!, Trzecy grëpkã wąchôł zdradë. – Cebie niosła wiara! Czej syn Sławë na Twim grobie klëknie, łzë wëleje, Twòja wiara i nôdzeja w sercu mù zacnieje, I do duszë sã òdezwie brzãk harfë eòlsczi: Ni ma Kaszub bez Pòlonii, a bez Kaszub Pòlsczi!

F. Cenôwa ùmarł 26 marca 1881 rokù. Òstôł pòchòwóny na parafialnym smã- tôrzu w Przësérskù kòl Swiecô, gdze grób jegò je swójnym môlã spòtkaniô roz- majitëch lëdzy w dëchù słów H. Derdowsczégò.

123 4. Stosunki narodowosciowe´ i religijne na Pomorzu,. zw³aszcza Nadwislanskim.´ ´ Miejsce Zydów i rola Koscio´ ³a katolickiego

Mimo znajdowania się całego Pomorza i ogółu Kaszubów w XIX w. w jednym państwie prusko-niemieckim nie uległy zmniejszeniu różnice i bariery, jakie ist- niały między Kaszubami-katolikami w Prusach Zachodnich a Kaszubami-ewan- gelikami na Pomorzu Zachodnim. Każda z tych prowincji prezentowała inny świat relacji narodowościowo-wyznaniowych. Na Pomorsce, czyli Pomorzu Zachod- nim, poza ziemią lęborsko-bytowską, dominował żywioł niemiecki i unijny Ko- ściół protestancki. Nieliczna, kilkutysięczna społeczność ewangelicka Kaszubów nadłebskich traciła swoją kaszubsko-słowiańską tożsamość i język, między innymi wskutek jego wyparcia z kościołów. Kościół protestancki, jego pastorzy, którzy kiedyś w XVI w. wprowadzili język słowiański, polsko-kaszubski do świątyń, teraz z rzadka bywali jego obrońcami, preferując państwowo-kościelny język niemiecki. W stosunku do Kaszubów i kaszubszczyzny zajmowali postawę w najlepszym wypadku bierną, wyjątkowo utożsamiając się z tą społecznością i działając na rzecz jej podmiotowości w kraju pomorskim i państwie pruskim. Tworzyli, z re- guły z inspiracji uczonych czy zwierzchników, dokumenty relacjonujące ginący świat słowiański, ale bez jakichkolwiek działań w celu jego zachowania, tym bar- dziej rozwoju. Przytłaczająca większość zwalczała go wszelkimi sposobami. Żywotność kaszubszczyzny i ducha słowiańskiego budziła u wielu mieszkań- ców Zachodniego Pomorza, czujących się Niemcami, zdziwienie, niekiedy po- czucie obcości i niezrozumienia sensu trwania i uporu w obronie przed pełną zatratą swojej tożsamości i germanizacją. Najpełniejszymi wyrazicielami tych uczuć i opinii byli zatrudnieni wśród Kaszubów pastorzy, skądinąd autorzy cen- nych źródeł. Do najciekawszych należy relacja z 1835 r. G.L. Lorka, pastora z Cecenowa, który m.in. zapisał w niej szczere i tragiczne słowa: Wielkie dzięki wysokim królewskim władzom za błogosławiony rozwój szkół i zniesienie kaszub- skiego nauczania w szkołach! O żeby mogło ono również wnet być usunięte z ko- ściołów dla szczęścia tych ludzi. Wykorzystał te źródła m.in. Zygmunt Szultka, obok językoznawców współcześnie najlepszy wśród historyków badacz tej pro- blematyki, autor m.in. Studiów nad rodowodem i językiem Kaszubów, zwłaszcza tych, którzy zamieszkiwali Pomorze Zachodnie. W tej pracy przypomniał postać Johanna G.L. Kosegartena (1792–1860), historyka Pomorza Zachodniego, teologa

124 4. Ùprocëmnieniô nôrodowòscowé i religijné na Pòmòrzim,. òsoblëwie Nadwislansczim.´ Môl Zëdów i rolô Kòsco³a katolëcczégò

Nimò bëcô całégò Pòmòrzô i wszëtczich Kaszëbów w XIX w. w jednym państwie prëskò-niemiecczim nie ùległë zmiészeniu różnice i bariérë, jaczé jistniałë midzë Kaszëbama-katolëkama w Prësach Zôchòdnëch a Kaszëbama-ewangelikama na Pòmòrzim Zôchòdnym. Kòżdô z tëch prowincji prezentowała jinszi swiat òdnie- seniów nôrodowòscowò-wëznaniowëch. Na Pòmòrsce, tj. Pòmòrzim Zôchòdnym, òkòma zemi lãbòrskò-bëtowsczi, dominowała lëdnosc niemieckô i ùnijny Kòscół protestancczi. Môłô, cziletësącznô spòlëzna ewangelickô Kaszëbów nadłebsczich tracëła swòjã kaszëbskò-słowiańską juwernotã i jãzëk, midzë jinyma przez jegò wëpiarcé z kòscołów. Kòscół protestancczi, jegò pastorzë, chtërny czedës w XVI w. wprowadzëlë jãzëk słowiańsczi, pòlskò-kaszëbsczi do swiãtnic, terô lëchò czej biwelë jegò òbróńcama, dôwającë pierszi môl państwòwò-kòscelnémù jãzëkòwi niemiecczémù. W ùprocëmnienim do Kaszëbów i kaszëbiznë zajimelë pòstawã w nôlepszim wëpôdkù biérną, wëjątkòwò identifikùjącë sã z tą spòlëzną i dzeja- jącë na rzecz ji pòdmiotowòscë w kraju pòmòrsczim i państwie prësczim. Twòrzëlë, colemało z inspiracji ùczałëch czë zwiérzchników, dokùmentë òpisëjące dżinący słowiańsczi swiat, ale bez jaczichs dzejaniów dlô jegò ùtrzimaniô, a tim barżi roz- wiju. Grãdzącô wikszosc biôtkòwała z nim na wszelejaczi ôrt. Żëwòcëzna kaszëbiznë i dëcha słowiańsczégò bùdzëła ù wiele mieszkańców Zôchòdnégò Pòmòrzô, czëjącëch sã Niemcama, zdzëwienié, nieczedë pòczëcé cëzotë i niezrozmieniô znaczeniô trwaniô i nôparctwa w òbronie przed całkòwitą zatratą swòji juwernotë i germanizacją. Nôfùlniészima wërazëcelama tëch wseczë- ców i pòzdrzatków bëlë prôcëjący westrzód Kaszëbów pastorzë, skądjinąd aùtorzë baro wôrtnëch zdrzódeł. Do nôcekawszich nôleżi zdanié sprawë z 1835 rokù G.L. Lorka, pastora z Cecenowa, chtëren m.jin. zapisôł w ni szczeré i tragiczné słowa: Wielkie dzięki wysokim królewskim władzom za błogosławiony rozwój szkół i zniesienie kaszubskiego nauczania w szkołach! O żeby mogło ono również wnet być usunięte z kościołów dla szczęścia tych ludzi. Wëzwëskôł te zdrzódła m.jin. Zygmùnt Szultka, òkòma jãzëkòznôwców dzysdniowò nôlepszy westrzód histo- rików badéra ti problematiczi, aùtor m.jin. Studiów nad rodowodem i językiem Kaszubów, òsoblëwie tëch, chtërny zamieszkiwelë Pòmòrzé Zôchòdné. W ti prôcë przëpòmniôł pòstac Johanna G.L. Kòsegartena (1792–1860), historika Pòmòrzô

125 i językoznawcy, urodzonego na Rugii profesora uniwersytetu w Gryfii. W jego spuściźnie zachowało się sporo mało znanych materiałów kaszubskich z lat 30. XIX w., czekających na badania językoznawców znających języki Pomorza – sło- wiańskie i niemieckie. Z. Szultka, przytaczając ustalenia Kosegartena dotyczące słowiańszczyzny zachodniopomorskiej, napisał: J.G.L. Kosegarten uważał, iż do połowy XIII w. wyłącznym językiem był język słowiański, określany w dokumentach jako lingua slavica. Dopiero napływ ludności niemieckiej pociągnął za sobą upowszechnienie się języka dolnosaksońskiego oraz niemieckich nazw miejscowych. Był zdania, że nazwą „Pomerania” w XIII stuleciu określano państwo księcia Świętopełka I na zachód od Wisły oraz ziemie nadbał- tyckie od Łeby po Pianę. Utrzymywał, iż w dawnych wiekach dwojako rozumiano też nazwę Kaszubi. W węższym znaczeniu oznaczała ona „ziemię białogardzką nad Parsętą ze Szczecinkiem”, zaś w szerszym – „wszystkich bałtyckich Słowian (Wenden), którzy określali się jako Słowianie (Slaven)”. W drugiej ćwierci XIX stu- lecia język słowiański, obyczaje i zwyczaje zachowali jeszcze tylko Kaszubi wschod- niej części Pomorza Zachodniego. (Op. cit., s. 6).

Pogląd ten był i jest bliski opinii większości badaczy po stronie polskiej, a tym bardziej samym Kaszubom. Różnice religijne w XIX w. powodowały, że poza nie- licznymi przedstawicielami inteligencji (zwłaszcza F. Ceynową) ogół Kaszubów-

Kościół w Główczycach – Kaszubskim Jeruzalem

126 a – osada z kościołem parafialnym b – osada z kościołem filialnym c – osada z kościołem filialnym, później parafialnym d – osada z kościołem parafialnym, który został przejęty przez katolików i parafia ewangelicko-luterańska reaktywowana e – osada z kościołem parafialnym, który został przejęty przez katolików f – osada z kościołem filialnym, który został przejęty przez katolików g – osada z kościołem filialnym, który został przejęty przez katolików i wzniesiono nową kaplicę luterańską

Sieć kościołów ewangelicko-luterańskich z polskim językiem liturgicznym z XVI–XIX wieku wg Zygmunta Szultki; zaznaczono miejscowości, gdzie najdłużej odprawiano nabożeństwa polsko-kaszubskie

127 Strona tytułowa rękopiśmiennego słowniczka niemiecko-kaszubsko-polskiego pastora G.L. Lorka z 1835 r.

128 Zôchòdnégò, teòloga i jãzëkòznôwcë, ùrodzonégò na Rugii profesora ùniwersyte- tu w Grifii. W jegò òstôwiznie zachòwało sã dosc tëlé mało znónëch kaszëbsczich materiałów z lat 30. XIX w., czekającëch na badania jãzëkòznôwców znającëch jãzëczi Pòmòrzô: słowiańsczé i niemiecczé. Z. Szultka, przëtaczającë wniosczi Kòsegartena tikające Słowianiznë zôchòdnopòmòrsczi, napisôł: J. G. L. Kosegarten uważał, iż do połowy XIII w. wyłącznym językiem był język słowiański, określany w dokumentach jako lingua slavica. Dopiero napływ ludności niemieckiej pociągnął za sobą upowszechnienie się języka dolnosaksońskiego oraz niemieckich nazw miejscowych. Był zdania, że nazwą „Pomerania” w XIII stuleciu określano państwo księcia Świętopełka I na zachód od Wisły oraz ziemie nadbał- tyckie od Łeby po Pianę. Utrzymywał, iż w dawnych wiekach dwojako rozumiano też nazwę Kaszubi. W węższym znaczeniu oznaczała ona „ziemię białogardzką nad Parsętą ze Szczecinkiem”, zaś w szerszym – „wszystkich bałtyckich Słowian (Wenden), którzy określali się jako Słowianie (Slaven)”. W drugiej ćwierci XIX stu- lecia język słowiański, obyczaje i zwyczaje zachowali jeszcze tylko Kaszubi wschod- niej części Pomorza Zachodniego. (Op. cit., s. 6).

Pòzdrzatk ten béł i je blësczi dbë wik- szoscë badérów pò stronie pòlsczi, a tim barżi samim Kaszëbóm. Różnice religijné w XIX w. sprôwiałë, że òkòma niewielnëch przedstôwców inteligencji (òsoblëwie F. Ce- nôwą) całosc Kaszëbów-katolëków z Pòmò- rzô Nadwislańsczégò zdrzała na kawel bra- cy ewangelików z nadłebsczi krôjnë òbò- jãtno. Jich tragediã nibë rozmielë, ale brelë jakno swòjistą karã bòską za òdstąpienié òd pierwòszny katolëcczi wiarë i „prôw- dzëwégò kòscoła”, co prowadzy prosto do ùtratë swòji etniczny juwernotë, jãzëka, kùreszce zemi. Dôł temù wërôz wspòmnió- ny ju H. Derdowsczi, mówiący przez bòha- tera epòpeji O Panu Czorlińsczim co do Pucka po sece jachoł (Toruń, 1880), przë- chôdającégò do kraju Słowińców, taczé Hieronim Derdowski, O Panu Czôrlińsczim słowa: co do Pucka po sece jachoł, Toruń 1880 (…) widząc pòdczas gôdczi bez òbrazów scanë, Spitôł Kąkla: – Czë wa abë jesta chrzescyjanë? Kąkel òdrzekł: – Gwës! Më mómë téż Christusa wiarã, Ale Bògù miemiecczémù dajemë òfiarã;

129 -katolików z Pomorza Nadwiślańskiego patrzył na los braci ewangelików z krainy nadłebskiej obojętnie. Ich tragedię niby rozumiano, ale traktowano jako swoistą karę boską za odstępstwo od pierwotnej wiary katolickiej i „prawdziwego koś- cioła”, które prowadzi wprost do utraty swojej etnicznej tożsamości, języka, wreszcie ziemi. Dał temu wyraz wspomniany już H. Derdowski, wkładając w usta bohatera epopei O Panu Czorlińsczim co do Pucka po sece jachoł (Toruń, 1880) przybywającego do kraju „Słowińców”, następujące słowa: (…) widząc podczas gôdci bez obrazów scanë, Spytół Kąkla: – Czë wa abo jesta krzescyjanë? Kąciel odzekł: – Gwës! Më mómë téż Chrystusa wiarę, Ale Bogu mniemniecciemu dajemë ofiarë; Më Môrcëna Lutra zôkôn przëjęne od Mniemców, Mowę jednak zachowalë praojców Słowieńców, Ale ninia mowa naszô corôz barżij dżinie, Dzys ju le sę utrzëmała w barzo małym klinie; W sztërech wsach le po kaszubsku mówią małe dzecë.

Czorliński dochodzi do wniosku, że jest to efekt kary boskiej: Czôrlińsciemu jaż od żôlu krajało sę serce, W tacij – rzekł – to wa w tym kące jesta poniewierce! Wierę Pón Bóg tu na waju przëpuscëł skôranie, Żesta, druhë – wéj – przëjęne luterscie wëznanie. Më Kaszubë, co mnieszkómë w kraju nadwislańscim, Mnidze rzeką Brdą a morzem, co je zowią gdańscim, Zawdë żesmë bëlë wierni katoliccij wierze, Za to nóm téż mowë ojców Pón Bóg nie odbierze. Mniemcë, choć kłë mają ostre, nigdë nôs nie zjedzą. O tym oni ju od dôwna samni dobrze wiedzą.

W tym kontekście przewija się też w dziejach, świadomości i literaturze Ka- szubów rzeczywistość XIX w. i mit „Żyda wiecznego tułacza”. Jednocześnie mo- żemy sporo powiedzieć o żydowskich przygodach z Kaszubami, jak i o Żydach jako jednej z przeciwności losu kaszubskiego w relacjach z Niemcami. Tak się złożyło, że od czasów krzyżackich Żydzi byli ograniczani w możliwo- ściach osiedlania się na Pomorzu. Stąd w XIX w. stanowili rozproszoną i nie- wielką liczebnie mniejszość, kojarzoną głównie z handlem, mniej wolnymi zawo- dami, utożsamiającą się prawie całkowicie z kulturą, tradycją i ludnością niemiecką. Byli więc przez Kaszubów, z wzajemnością, traktowani jako obcy – ale nie wro- dzy, tak pod względem wyznania, jak i narodowości. Nieliczne jednostki, utoż- samiając się z Pomorzem, wykazywały więzi także z kaszubszczyzną. Ogólna

130 Më Môrcëna Lutra zôkón przëjãłë òd Miemców, Mòwã jednak zachòwalë praòjców Słowieńców. Ale ninia mòwa naszô corôz barżi dżinie, Dzys ju le sã ùtrzimała w barzo małim klinie; W sztërzech wsach le pò kaszubskù mówią małé dzecë.

Czôrlińsczi dochôdô do wnioskù, że je to skùtk bòsczi karë: Czôrlińsczémù jaż òd żôlu krajało sã serce, W taczi – rzekł – to wa w tim kące jesta pòniewiérce! Wierã Pón Bóg tu na waju przëpùscył skôranié, Żesta, druchë – wej – przëjãłë lutersczé wëznanié. Më Kaszubë, co mieszkòmë w kraju nadwislańsczim, Miedzë rzéką Brdą a mòrzã, co je zowią gdańsczim, Zawdë żesmë bëlë wiérny katolëcczi wierze, Za to nòm téż mòwë òjcòw Pón Bóg nie òdbierze. Miemcë, chòc kłë mają òstré, nigdë nas nie zjedzą. Ò tim òni ju òd dôwna sami dobrze wiedzą.

W tim kònteksce przewijô sã téż w dzejach, swiądze i lëteraturze Kaszëbów jawernota XIX w. i mit „Żëda wiecznégò pòtłukôcza”. Równoczasno mòżemë dosc tëlé pòwiedzec ò żëdowsczich przëgòdach z Kaszëbama, jak i ò Żëdach jakno jedny z procëmnoscë kaszëbsczégò kawla w òdnieseniach z Niemcama. Tak sã złożëło, że òd czasów krzëżacczich Żëdzë bëlë ògrańczóny w mòżlë- wòscach zamieszkaniô na Pòmòrzim. Stądka w XIX w. bëlë rozsóną i niewiôlgą wielënowò miészëzna, parłãczoną przédno z handlã, mni wòlnyma warkama, iden- tifikùjącą sã prawie w całoscë z kùlturą, tradicją i lëdnoscą niemiecką. Bëlë tej przez Kaszëbów, z nawzôjnotą, trzimóny jakno cëzy – ale nié wrogòwie, tak dlô wëznaniô, jak i nôrodowòscë. Niewielné jednostczi, identifikùjącë sã z Pòmòrzã, wëkazywałë parłãczë téż z kaszëbizną. Òglowô sytuacjô i stôrô tradicjô sprawiłë, że téż Kaszëbi wëkazywelë do kùńca XIX w. trochã antisemitizmù, ale równocza- sno òkazywelë Żëdóm swójné ùwôżanié i ùznanié, rozmiejącë jich kawel, cãżôr żëcô w diaspòrze. Do piãkniészich kaszëbsczich òpòwiescy nôleżą te, chtërne przëpòminają pòstac Żëda – wiecznégò pòtłukôcza, jaczégò spòtikelë bòdôj na Kaszëbach jesz w latach 30. XX wiekù. Bëcé Żëdów w codniowim żëcym Kaszë- bów nalazła swòje òdbicé w kaszëbsczi lëteraturze, a jesz barżi mòże w jãzëkù. Ks. Bernard Sëchta w Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej pòd hasłã „Żid” napisôł: Stosunek Kaszubów do Żydów: Żydzi na Kaszubach cieszyli się na ogół sympa- tią, szczególnie do końca XIX w. Pewne uprzedzenie do Żydów dotyczyło jedynie zewnętrznych stron życia, przejawiając się zresztą najczęściej w sposób żartobliwy,

131 sytuacja i stara tradycja powodowały, że także Kaszubi wykazywali do końca XIX w. nieco antysemityzmu, ale jednocześnie okazywali Żydom swoisty szacu- nek i uznanie, rozumiejąc ich los, trudy życia w diasporze. Do piękniejszych opo- wieści kaszubskich należą te, które przypominają postać Żyda – wiecznego tuła- cza, jakiego spotykano ponoć na Kaszubach jeszcze w latach 30. XX stulecia. Obecność Żydów w życiu codziennym Kaszubów znalazła swe odbicie w litera- turze kaszubskiej, a jeszcze bardziej może w języku. Ks. Bernard Sychta w Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej pod hasłem „Żid” napisał: Stosunek Kaszubów do Żydów: Żydzi na Kaszubach cieszyli się na ogół sympa- tią, szczególnie do końca XIX w. Pewne uprzedzenie do Żydów dotyczyło jedynie zewnętrznych stron życia, przejawiając się zresztą najczęściej w sposób żartobliwy, szczególnie w niektórych zwrotach, przysłowiach, zagadkach, facecjach o Żydach, w jasełkach itp. Gbur kaszubski znajdował u karczmarza Żyda nie tylko kornus – wódkę, lecz także kredyt, niekiedy poradę. Żyd zaś handlujący po domach skórkami i dźwigający „miech na puklu” należał do krajobrazu kaszubskiego. Ów worek stał się nawet przysłowiowy: „Twoja prowda Żid w miechu nios” – nie wierzę ci. „Smiac sa jak Żid do swego miecha, …pindla” – toboła – być zadowolonym z siebie. (…) Mieszkając na Kaszubach w znikomej ilości, ponadto dzięki swemu wyznaniu pro- wadząc własne, odosobnione życie, nie mogli Żydzi wywrzeć jakiegokolwiek wpły- wu na kaszubską kulturę ludową.

Dalej autor tych słów prezentuje spore bogactwo językowe i wspaniałe przy- kłady frazeologii kaszubskiej, zaprzeczające w moim odczuciu swojej ww. opinii, np.: Nasz tatk ledwie na ława sadnie i tabaczi zażëje, ju on Żëdów wozi, ale w łóżko on nie pudze (Żëdów wozëc – drzemać na siedząco); Żëdowi broda sprzedać – ogo- lić się; Żëda obudzëc – potknąć się o kamień; Żëda z kogos znekac – łechtać po kolanie’, Mieć Żëda w kolanie – być łechtliwym; Cësnąc sa do robotë jak Żid do spowiedzë – unikać pracy; Jes te Żid, że czapcëska nie zjimiesz, jak przińdzesz do lëdzi?; Ten bë choc Żëda oszukôł; Szëkowni jak Żid do flintę; Znac sa na czims jak Żid na oranim; Choc od Żëda pożiczëc, ale to muszi bëc. (Zastaw się, ale postaw się); Kiej Żid je na kogos złi, to on mu niebëlnégo sąsada żëczi; Nie ucz Żëda handlu; W biedzie Żid le je dobri; Stôri jak żëdowskô wiara; Të sa już zôs obżar żëdowścich jabków (czosnku), bo na trze mile od cebie cignie; Chłopie, te jes w jizbie i spisz, a w chlewie rżnie żëdowsko kapela, że jaż trzeszczi; Krowa zachorza, bo sa żëdow- ścziech pocerzów (kartofli z wyrastającymi białymi pędami) obżarła; Po jakiemu të gôdôsz? Choba po żëdowsku, bo ce ani zdzebła nie rozumieją; Czejeta wa go, on ju mówi ten swój żidzczi pôcerz (marudzi, gdera).

132 szczególnie w niektórych zwrotach, przysłowiach, zagadkach, facecjach o Żydach, w jasełkach itp. Gbur kaszubski znajdował u karczmarza Żyda nie tylko kornus ‘wódkę’, lecz także kredyt, nie- kiedy poradę. Żyd zaś handlujący po domach skórkami i dźwigający „miech na puklu” należał do krajobrazu kaszubskiego. Ów worek stał się nawet przysłowiowy: „Twojã prôwdã Żid w mie- chù niósł” ‘nie wierzę ci’. „Smiôc sã jak Żid do swégo miecha, …pindla” ‘toboła’ –‘ być zadowo- lonym z siebie’. (…) Mieszkając na Kaszubach w znikomej ilości, ponadto dzięki swemu wyzna- niu prowadząc własne, odosobnione życie, nie mogli Żydzi wywrzeć jakiegokolwiek wpływu na kaszubską kulturę ludową. Ks. Bernard Sychta (1907–1982)

Dali aùtor tëch słów prezentëje dosc wiôldżé bògactwò jãzëkòwé i widzałé przëkładë frazeòlogii kaszëbsczi, przékùjącé – w mòjim doznanim – swòji w tim dbë. Np.: (Żëdów wòzëc – ‘drzémac na sedząco’): Nasz tatk ledwie na ławã sadnie i taba- czi zażëje, ju òn Żëdów wòzy, ale w łóżkò òn nie pùdze. Żëdów liczëc – ‘ts.’ (Zôbòrë). Żëdowi brodã sprzedac – ‘ògòlëc sã’; Żëda òbùdzëc – ‘pòtknąc sã ò kamiéń’ (pd., téż na Kòcewim); Żëda z kògòs wënëkac – ‘gëldzëc pò kòlanie’ (…), Miec Żëda w kolanie – ‘bëc gëldzącym’. Cësnąc sã do robòtë jak Żid do spòwiedzë – ‘stronic òd robòtë’; Jes te Żid, że czôpczëska nie zjimiesz, jak przińdzesz do lëdzy?; Ten bë chòc Żëda òszukôł; Szëkòwny jak Żid do flintë; Znac sã na czims jak Żid na òranim; Chòc òd Żëda pòżiczëc, ale to mùszi bëc. (Zastaw się, ale postaw się); Czej Żid je na kògòs złi, to òn mù niebëlnégò sąsada żëczi; Nie ùcz Żëda handlu; W biédze Żid le je dobri; Stôri jak żëdowskô wiara; Të sã ju zôs òbżarł żëdowsczich jabków (czosnkù), bò na trzë mile òd cebie cygnie; Chłopie, te jes w jizbie i spisz, a w chléwie rżnie żëdowskô kapela, że jaż trzeszczi; Krowa zachòrza, bò sã żëdowsczëch pôce- rzów (kartofli z wyrastającymi białymi pędami) òbżarła; Pò jaczémù të gôdôsz? Chòba pò żëdowskù, bò cë ani zdzebła nie rozmiejã; Czëjeta wa gò, òn ju mówi ten swój żidzczi pôcérz (marudzi, gdera).

Żôl przerëwac to przëbôcziwanié òbecnoscë w żëcym Kaszëbów Żëdów w dobrëch i złëch chwilach, do dzys ùwiecznioné w kaszëbsczim jãzëkù, nimò że òkòma historii i lëdowi òpòwiescy Żëda na Kaszëbach nie spòtkôsz. Nie je równak mòże przëpôdkã, że w dôwny i niedôwny przeszłoscë przërównywóno prawie Kaszëbów z Żëdama, co téż nalazło òdbicé w jãzëkù, tim razã pòlsczim. Jeden Żyd 10 Polaków (Niemców) wyprowadzi w pole. A jeden Kaszuba… 10 Żydów.

133 Żal przerwać to przypominanie obecności w życiu Kaszubów Żydów w do- brych i złych chwilach, do dziś utrwalone w języku kaszubskim, mimo iż poza historią i ludową opowieścią Żyda na Kaszubach nie uświadczysz. Nie jest jednak może przypadkiem fakt, iż w dawnej i niedawnej przeszłości porównywano wła- śnie Kaszubów z Żydami, co także znalazło odbicie w języku, tym razem polskim. Jeden Żyd 10 Polaków (Niemców) wyprowadzi w pole. A jeden Kaszuba… 10 Żydów. Jest w tym swoiste uznanie dla życiowej zaradności Kaszubów, żyjących po- dobnie jak Żydzi w niełatwej sytuacji, a zarazem dokument kaszubskiego i żydow- skiego trwania. Skromna obecność Żydów na Pomorzu wśród Kaszubów szła w parze z ro- snącą rolą Kościoła katolickiego i jego księży. Stosunki narodowościowo-wyzna- niowe w Prusach Zachodnich, gdzie w zwartej społeczności żyli Kaszubi, były w XIX w. w czasie i przestrzeni bardzo zróżnicowane i mobilne. Decydował o nich fakt, iż żyły tu obok siebie, niekiedy razem, często sobie obce, dwie spo- łeczności – polska i niemiecka. Niemcy nie byli tu ludnością wyłącznie napły- wową, choć ten element decydował niekiedy o relacjach Polacy – Niemcy. Kaszubi w większości utożsamiali się z polskością, o czym decydował głównie czynnik religijny, wspólnota kościelna. Na początku II połowy XIX w. ostatecznie dokonało się bowiem przejście od świadomości Kaszuby-katolika do Kaszuby- -Polaka. Dwie narodowości tworzyły trzy podstawowe wspólnoty religijne – ka- tolicką, ewangelicką i mojżeszową. Tak jak Kaszubi utożsamiali się z Polakami, tak Żydzi z Niemcami. Urzędowe statystyki pruskie zmierzały do wykazania więk- szej liczby obywateli utożsamiających się z niemczyzną. Według urzędowych da- nych w 1855 r. Prusy Zachodnie zamieszkiwało 511 335 katolików oraz 582 997 ewangelików, Żydów i bardzo nielicznych przedstawicieli innych wyznań. Wśród katolików wg szacunków polskich było 457 tys. Polaków. Z biegiem czasu liczeb- ność Polaków rosła, ale ich udział w całej społeczności Prus Zachodnich malał; w 1861 r. wynosił około 34 proc. Nieco później pisano: W Prusach Wschodnich i Zachodnich jest najdogodniejsze położenie, bo ludność nasza stanowi poniekąd łuk, którego końce opierają się o Bałtyk w Kaszubach i o granice Królestwa Polskie- go. (…) Między Prusy Zachodnie a Wielkie Księstwo (Poznańskie – J.B.) wdarła się kolonizacja klinem, rozszczepiającym te dawne siedziby polskie, którego koniec pada na *. W 1900 r. na 1 563 523 mieszkańców tej prowincji około 50 proc. było katolików, 48 ewangelików, nieco ponad 1 proc. Żydów, w tym Polaków ok. 35 proc., a Niemców 65. Wynika z tego fakt, iż Niemcy stanowili większość. Jednocześnie – o ile odpowiadało rzeczywistości stwierdzenie: ewan- gelik to Niemiec; hasło: katolik to Polak trzeba przyjąć jedynie jako slogan poli- tyczny w walce narodowej, ugruntowany w okresie kulturkampfu. Relacje wśród

* R. Szymański, Statystyka…, s. 10.

134 Je w tim swójné ùznanié dlô żëcowi zaradnoscë Kaszëbów, żëjącëch pòdobnie jak Żëdzë w niełatwi sytuacji, a zarazã je to dokùment kaszëbsczégò i żëdowsczégò trwaniô. Skrómnô bëtnosc Żëdów na Pòmòrzim westrzód Kaszëbów szła w pôrze z rosnącą rolą Kòscoła katolëcczégò i jegò ksãżi. Ùprocëmnieniô nôrodowòscowò- -wëznaniowé w Prësach Zôchòdnëch, gdze w zwiarti spòlëznie żëlë Kaszëbi, bëłë w XIX w. w czasu i przestrzeni baro zjinaczoné i mòbilné. Decydowôł ò nich fakt, że żëłë tu kòl sebie, nieczedë razã, czãsto sobie cëzé, dwie spòlëznë: pòlskô i nie- mieckô. Niemcë nie bëlë tu lëdnoscą leno nacygniãtą, chòc ten element decy- dowôł nieczedë ò òdnieseniach Pòlôszë – Niemcë. Kaszëbi w wikszoscë identi- fikòwelë sã z pòlskòscą, ò czim decydowôł przédno rësznik religijny, jednota kòscelnô. Na zôczątkù II pòłowë XIX w. òstateczno dokònało sã równak przeń- dzenié òd swiądë Kaszëbë-katolëka do Kaszëbë-Pòlôcha. Dwie nôrodowòscë twòrzëłë trzë spòdlowé jednotë religijné – katolëcką, ewangelicką i mòjżeszową. Tak jak Kaszëbi identifikòwelë sã z Pòlôchama, tak Żëdzë z Niemcama. Ùrzãdowé statisticzi prësczé zmiérzałë do wëkôzaniô wikszi lëczbë òbëwateli identifikùjącëch sã z niemczëzną. Pòdług ùrzãdowëch dónëch w 1855 rokù Prësë Zôchòdné za- mieszkiwało 511 335 katolëków i 582 997 ewangelików, Żëdów i baro niewielnëch przedstôwców jinëch wëznaniów. Westrzód katolëków pòdług pòlsczich szaco- waniów bëło 457 tës. Pòlôchów. Z biegã czasu lëczba Pòlôchów rosła, ale jich ùdzél w całi spòlëznie Prës Zôchòdnëch sã zmiésziwôł; w 1861 rokù robił kòl 34 proc. Trochã pózni piselë: W Prusach Wschodnich i Zachodnich jest najdogod- niejsze położenie, bo ludność nasza stanowi poniekąd łuk, którego końce opierają się o Bałtyk w Kaszubach i o granice Królestwa Polskiego. (…) Między Prusy Za- chodnie a Wielkie Księstwo (Pòznańsczé – J. B.) wdarła się kolonizacja klinem, rozszczepiającym te dawne siedziby polskie, którego koniec pada na Bydgoszcz*. W 1900 rokù na 1 563 523 mieszkańców ti prowincji kòl 50 proc. bëło katolëków, 48 ewangelików, trochã nad 1 proc. Żëdów, w tim Pòlôchów kòl 35 proc., a Niem- ców 65. Wëchôdô z tegò fakt, że Niemcë robilë wikszosc. Równoczasno – ò jile òdpòwiôdało jawernoce scwierdzenié: ewangelik to Niemc; hasło: katolëk to Pò- lôch – trzeba przëjąc jedënie jakò pòliticzny slogan w nôrodowi biôtce, ùmòcnio- ny w latach kùlturkampfù. Òdnieseniô westrzód katolëków midzë Pòlôchama a Niemcama pòd kùńc XIX w. miałë sã jak 2:1, przë czim ò przewôdze Pòlôchów w wikszoscë pòwiôtów Prës Zôchòdnëch pò lewi stronie Wisłë decydowelë Ka- szëbi. Nié bez znaczeniô bëło, że nôbarżi pòlsczi – katolëcczi charakter miałë centralné pòwiôtë Pòmòrzô Nadwislańsczégò ò miészi dinamice gòspòdarczi. Mni zwënégòwnô bëła téż struktura spòlëznowò pòlsczi lëdnoscë – brak bùrżuazji, mało drobnomieszczaństwa, niewielné zemiaństwò i inteligencja. Spòlëzna pòlskô,

* R. Szëmańsczi, Statystyka..., s. 10.

135 katolików między Polakami a Niemcami pod koniec XIX w. miały się jak 2:1, przy czym o przewadze Polaków w większości powiatów Prus Zachodnich po lewej stronie Wisły decydowali Kaszubi. Nie bez znaczenia był fakt, iż najbardziej polski – katolicki charakter miały centralne powiaty Pomorza Nadwiślańskiego o mniejszej dynamice gospodarki. Mniej korzystna była też struktura społeczna ludności polskiej – brak burżuazji, mało drobnomieszczaństwa, nieliczne ziemiań- stwo i inteligencja. Społeczeństwo polskie, tym bardziej kaszubskie, było głów- nie, ale nie wyłącznie, chłopskie, a raczej agrarne, gdyż najliczniejszą grupę sta- nowili robotnicy rolni. Przewaga Niemców, zwłaszcza w miastach, nacisk germa- nizacyjny władz i instytucji państwowych, tak ważne dla postaw ludności nie tylko kaszubskiej, nie obejmowała jedynie wspólnot rodzinnych i lokalnych, a w skali całej prowincji Kościoła katolickiego – diecezji chełmińskiej, której granice po- krywały się w dużej mierze z granicami prowincji. Stolica diecezji Pelplin, dawna siedziba cystersów, którzy przybyli tam w XIII w. z Bad Doberanu, stanowiła dla Polaków, tym bardziej Kaszubów, swoiście święte centrum. Decydowała o tym pozycja biskupa i seminarium, gdzie kształtowały się pokolenia duchownych polskich i niemieckich, z których wszyscy musieli znać język polski, co umożliwiało zrozumienie kaszubskiego. Tę rolę powiększał fakt działania od 1836 r. biskupiego progimnazjum Collegium Marianum, zwane- go kuźnią polskości, a od 1869 r. gazety i wydawnictwa „Pielgrzym”, wokół którego skupiało się grono duchownych pochodzących też z Kaszub. Służba i pozycja, także materialna, duchownego, stanowiły dla wielu rodzin kaszubsko- -pomorskich, zwłaszcza wiejskich, szczyt marzeń dotyczących kariery synów. Stąd kaszubskie przysłowia: Chto mô synka, do Pelplinka, chto mô córkã, do klô- sztórka; Chto mô ksãdza w rodze, tegò biéda nie dobòdze.

Bazylika katedralna pw. Wniebowzięcia NMP i Collegium Marianum w Pelplinie

136 tim barżi kaszëbskô, bëłë przédno, ale nié leno, chłopsczé, a chùtczi agrarné, bò nôwikszé karno robilë rolny robòtnicë. Przewôga Niemców, òsoblëwie w mia- stach, nacësk germanizacyjny władzów i institucji państwòwëch, tak wôżné dlô pòstawów lëdnoscë nié le kaszëbsczi, nie òbjimała jedënie jednot domôcëch i môlowëch, a w skalë całi prowincji Kòscoła katolëcczégò – diecezji chełmińsczi, chtërny grańce pòkriwałë sã w wikszi miarze z grańcama prowincji. Stolëca diecezji Pelplin, dôwnô sedzba cëstersów, chtërny przëbëlë tam w XIII w. z Bad Doberanu, bëła dlô Pòlôchów, tim barżi Kaszëbów, swòjisce swiãté centrum. Decydował ò tim stanowiszcze biskùpa i seminarium, gdze sztôłcëłë sã pòkòlenia dëchòwnëch pòlsczich i niemiecczich, z chtërnëch wszëscë mùszelë znac jãzëk pòlsczi, co ùmòżlëwiało zrozmienié kaszëbsczégò. Tã rolã pòwikszôł fakt dzejaniô òd 1836 rokù biskùpiégò progimnazjum Collegium Marianum, zwónégò kùznią pòlskòscë, a òd 1869 rokù gazétë i wëdôwiznë „Pielgrzym”, wkół chtërnégò zbiérało sã karno dëchòwnëch pòchôdającëch téż z Kaszub.

Służba i stanowiszcze, téż materialnô, dëchòwnégò bëłë dlô wiele rodzëzn

○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○

Strona tytułowa pierwszego numeru „Pielgrzyma” z 1 I 1869 r.

137 Mimo iż biskupami chełmińskimi byli w XIX w. wyłącznie Niemcy, choć naj- częściej miejscowego i w części polskiego pochodzenia, uzależnieni od króla i rządu, podatni na jego politykę germanizacyjną, starali się oni zgodnie z nauką i interesem Kościoła uwzględniać odrębność językowo-kulturową polskich die- cezjan i łagodzić konflikty narodowościowe. Inaczej było wśród ogółu duchow- nych, z których wielu otwarcie angażowało się w sprawy narodowe, polskie czy niemieckie. Kaszuby północne, bardziej zniemczone, rzadziej miały duchownych przywódców polskich wśród księży. Większa ich obecność zaznaczyła się w cen- trum i na południu – czyli Zaborach. Generalnie rola duchownych katolickich w życiu społeczności kaszubskiej i polskiej, jak i niemieckiej, była ogromna. Od czasów Wiosny Ludów rosła, a zdarzali się wśród nich i tacy, którym bliskie były tradycje i język Kaszubów. Szczególne znaczenie miała naukowo-oświatowa działalność Kościoła. W Pel- plinie na przełomie lat 60. i 70. ukształtowała się na bazie wcześniejszych, głów- nie prowadzonych w języku niemieckim badań dziejów Kościoła polska, pelpliń- ska szkoła historyczna, warunkująca z czasem przyspieszenie odrodzenia naro- dowego Kaszubów. Jej protoplasta, ks. Augustyn Hildebrandt (1811–1879), rodem z kaszubskiej wsi Wielki Kack, dziś dzielnicy Gdyni, w swoim dziele Wia- domości niektóre o dawniejszym archidyakonacie pomorskim, wydanym po pol- sku i po niemiecku w Pelplinie w 1865 r., w rozdziale II pt. O Pomorzu wschod- niem czyli polskiem, napisał o Kaszubach m.in.: Liczba ich wynosi obecnie 120 000 dusz. Lud ten w nowszym czasie najwięcej ze wszystkich plemion polskich na niebezpieczeństwo utraty mowy i obyczajów ro- dzinnych przez żywioł niemiecki narażony bywał. Atoli mimo bezlicznych nieprzy- jaznych okoliczności Kaszubi wyznający św. wiarę katolicką przechowali dotąd wiernie i mowę, i zwyczaje swych ojców. Spodziewać się należy, iż i nadal staraniem i dążnością każdej kaszubskiej rodziny będzie język ojczysty zachować i przekazać go dzieciom swym zarazem z obyczajami i cnotami ojczystemi, któremi przodkowie przyświecali. Mowa Kaszubów różni się wprawdzie w niektórych wyrazach i sposo- bie wymawiania od czystego języka polskiego, ale stąd bynajmniej nie wynika, aby Kaszubi tworzyli osobny naród, od polskiego oddzielny; tak samo jak rozmaite plemiona niemieckie, mówiąc oddzielnym narzeczem, nie stanowią narodu odręb- nego. Kaszubi rozumieją zawsze czystą mowę polską, jeżeli się do nich wyraźnie i powoli przemawia. Książek do nabożeństwa używają wyłącznie w poprawnym języku polskim ułożonym i również miewają tu kapłani kazanie tylko w popraw- nym języku polskim. A nikt sprawiedliwie myślący nie odmówi szacunku duchow- nym troszczącym się szczerze o pielęgnowanie i zachowanie języka ojczystego swych parafian.

Takie stanowisko, dotyczące Kaszubów i ich języka utożsamianego z polskim, pełne szacunku dla kaszubszczyzny, długo było raczej odosobnione. Bez wątpie-

138 kaszëbskò-pòmòrsczich, òsoblëwie wiesczich, górã marzeniów tikającëch karie- rë sënów. Stądka kaszëbsczé przësłowia: Chto mô synka, do Pelplinka, chto mô córkã, do klôsztórka; Chto mô ksãdza w rodze, tegò biéda nie dobòdze. Nimò że biskùpama chełmińsczima bëlë w XIX w. leno Niemcë, chòc nôczãscy môlowégò i w dzélu pòlsczégò pòchòdzeniô, zanôleżi òd króla i rządu, pòdatny na jegò pòlitikã germanizacyjną, starelë sã òni zgódno z nôùką i interesã Kòscoła brac pòd ùwôgã jãzëkòwò-kùlturową apartnosc pòlsczich diecezjón i łagòdzëc kònfliktë nôrodowòscowé. Jinaczi bëło westrzód stanu dëchòwnëch, z chtërnëch wiele òdwôżno angażowało sã w sprawë nôrodowé, pòlsczé czë niemiecczé. Nordowé Kaszëbë, barżi zniemczoné, miałë westrzód ksãżi mni dëchòwnëch prowôdników pòlsczich. Wikszô jich bëtnosc zaznaczëła sã w centrum i na pôłnim, tj. Zôbòrach. Òglowò rolô dëchòwnëch katolëcczich w żëcym spòlëznë kaszëbsczi i pòlsczi, jak i niemiecczi, bëła stolëmnô. Òd czasów Zymkù Lëdów rosła, a zdôrzelë sã westrzód nich i taczi, chtërnym blësczé bëłë tradicje i jãzëk Kaszëbów. Òsoblëwé znaczenié miała nôùkòwò-edukacyjnô dzejnota Kòscoła. W Pelpli- nie na przełómanim lat 60. i 70. ùsztôłcëła sã na spòdlim wczasniészich, przédno prowadzonëch w jãzëkù niemiecczim badaniów dzejów Kòscoła pòlskô, pelplińskô szkòła historicznô, òd chtërny z czasã zanôlégało przëspieszenié òdrodë nôrodowi Kaszëbów. Ji protoplasta, ks. Aùgùstin Hildebrandt (1811–1879), rodã z kaszëb- sczi wsë Wiôldżi Kack, dzys dzelnicë Gdini, w swòjim dokazu pt. Wiadomości niektóre o dawniejszym archidyakonacie pomorskim, wëdónym pò pòlskù i pò niemieckù w Pelplinie w 1865 rokù, w rozdzélu II pt. O Pomorzu wschodniem czyli polskiem, napisôł ò Kaszëbach m.jin.: Liczba ich wynosi obecnie 120 000 dusz. Lud ten w nowszym czasie najwięcej ze wszystkich plemion polskich na niebezpieczeństwo utraty mowy i obyczajów ro- dzinnych przez żywioł niemiecki narażony bywał. Atoli mimo bezlicznych nieprzy- jaznych okoliczności Kaszubi wyznający św. wiarę katolicką przechowali dotąd wier- nie i mowę, i zwyczaje swych ojców. Spodziewać się należy, iż i nadal staraniem i dążnością każdej kaszubskiej rodziny będzie język ojczysty zachować i przekazać go dzieciom swym zarazem z obyczajami i cnotami ojczystemi, któremi przodkowie przyświecali. Mowa Kaszubów różni się wprawdzie w niektórych wyrazach i sposo- bie wymawiania od czystego języka polskiego, ale stąd bynajmniej nie wynika, aby Kaszubi tworzyli osobny naród, od polskiego oddzielny; tak samo jak rozmaite plemiona niemieckie mówiąc oddzielnym narzeczem nie stanowią narodu odręb- nego. Kaszubi rozumieją zawsze czystą mowę polską, jeżeli się do nich wyraźnie i powoli przemawia. Ksiązek do nabożeństwa używają wyłącznie w poprawnym języku polskim ułożonym i również miewają tu kapłani kazanie tylko w popraw- nym języku polskim. A nikt sprawiedliwie myślący nie odmówi szacunku duchow- nym troszczącym się szczerze o pielęgnowanie i zachowanie języka ojczystego swych parafian.

139 nia Kościół katolicki i księża kaszubszczyznę niekiedy tolerowali, a polszczyznę czy niemczyznę często preferowali. Ich postawa, nauka i przykład zadecydowały od połowy XIX w., obok późniejszych germanizacyjnych działań rządu pruskie- go, o utożsamianiu przez Kaszubów polskości z katolicyzmem i częstszej polskiej tożsamości wśród Kaszubów. Całkowicie odmienna niż na Pomorzu Zachodnim była w Prusach Zachod- nich sytuacja i rola Kościoła ewangelickiego, utożsamianego nie bez powodu z państwem pruskim, niemczyzną i germanizacją. Znana z historiografii postać obrońcy języka macierzystego, polskiego i litewskiego w Kościele ewangelickim i szkole w Prusach, kaznodziei gdańskiego i pastora Krzysztofa Mrągi – Mron- gowiusza (1764–1855), pochodzącego z Mazur, była chlubnym wyjątkiem. (Jemu też zawdzięczamy pierwsze rozpoznanie i program szerokich badań dotyczących kaszubszczyzny). W II połowie XIX w. Kościół ewangelicki, jego nowe parafie miały charakter rządowo-kościelnych placówek, skupiających głównie napływo- wych Niemców, a więc urzędników i ludzi z urzędami współpracujących. Drogą wielkich nakładów finansowych powstawały nowe kościoły i szkoły ewangelickie, w przeciwieństwie do katolickich jednoznacznie prusko-niemieckie. Zjawisko to nasiliło się szczególnie od lat 70., po wojnie francusko-pruskiej, czyli w okresie kulturkampfu.

Neogotycki kościół ewangelicki w Stężycy

140 Taczé stanowiszcze, tikającé Kaszëbów i jich jãzëka identifikòwónégò z pòl- sczim, fùl ùwôżaniô dlô kaszëbiznë, długò bëło wczasni pòjedinczé. Bez wątpie- niô Kòscół katolëcczi i ksãżô kaszëbiznã nieczedë tolerowelë, a pòlszczëznã czë niemczëznã czãsto preferowelë. Jich pòstawa, nôùka i przëkłôd zadecydowałë òd pòłowë XIX w., òkòma pózniészich germanizacyjnëch dzejaniów rządu prës- czégò, ò identifikòwaniu przez Kaszëbów pòlskòscë z katolëcëzmã i czãscy pòl- sczi juwernotë westrzód Kaszëbów. W całoscë jinszô niżle na Pòmòrzim Zôchòdnym bëła w Prësach Zôchòdnëch sytuacjô i rolô Kòscoła ewangelicczégò, zrównywónégò nié bez przëczënë z pań- stwã prësczim, niemczëzną i germaniza- cją. Znónô z historiografii pòstac òbroń- cë macerzińsczégò jãzëka, pòlsczégò i lëtewsczégò w Kòscele ewangelicczim i szkòle w Prësach, kaznodzeji gduń- sczégò i pastora Krzësztofa Mrądżi – Mrągòwiusza (1764–1855), pòchôda- jącégò z Mazur, bëła czestnym wëjimkã. (Jemù téż zawdzãczómë pierszé rozezna- nié i program szeroczich badaniów ka- szëbiznë). W II pòłowie XIX w. Kòscół ewangelicczi, jegò nowé parafie miałë charakter rządowò-kòscelnëch placów, gromadzącëch przédno nacygniãtëch Krzysztof Celestyn Mrongowiusz Niemców, tj. ùrzãdników i lëdzy z ùrzã- (1764–1855) dama wespółrobiącëch. Przez wiôldżé nôkładë finansowé pòwstôwałë nowé kòscołë i ewangelicczé szkòłë, w procëmnoce do katolëcczich jednoznaczno prëskò-niemiecczé. Zjawiszcze to narôstało òso- blëwie òd lat 70., pò francëskò-prësczi wòjnie, tj. w cządze kùlturkampfù.

141 Sammlung einiger Kaschubischen Wörter, die nach Polnischer Orthographie geschrieben sind und vom polnischen abweichen. Die mit dem Polnischen übereinstimmenden sind hier nicht genannt. Zbiór niektórych wyrazów kaszubskich spisanych ortografią polską, a różniących się od języka polskiego – fragment słowniczka kaszubskiego K.C. Mrongowiusza (AP w Szczecinie).

142 143 5. Prusy – Rzesza Niemiecka a Otto von Bismarck. Ich realna i symboliczna rola w dziejach Kaszubów II po³owy XIX wieku

Książę Otto von Bismarck, żelazny kanclerz, twórca zjednoczonego państwa – Rzeszy Niemieckiej, ma swoje osobiste związki z Kaszubami. Jego narzeczona, Johanna von Puttkammer z Barnowa w parafii Kołczygłowy, leżącej na Pomorzu Zachodnim w przygranicznej Ziemi Bytowskiej, stęskniona za obecnością narze- czonego, znudzona ciszą i samotnością junkierskiego dworu, skarżyła się w liście z 1866 r., iż… w otaczającej ją głuszy słychać tylko wycie wilków i Kaszubów. To stwierdzenie powtórzył w swoich wspomnieniach sam Bismarck, nie spodzie- wając się, jakie stąd historycy mogą wysnuć wnioski. Jeden jest dość ważki. Otóż w Kołczygłowach już w 1740 r. zniesiono nabożeństwa polskie dla Kaszubów, twierdząc, iż ich nie ma. Tymczasem, jak widać, jeszcze po 125 latach przeszka- dzali Puttkamerównie w marzeniach o Bismarcku. Pomijając ten wątek osobisty, sam Bismarck – zarówno w tradycji europej- skiej i kaszubskiej, jak i historiografii – jest uosobieniem konsekwencji politycz- nej rządu, który tworzył i pierwszym twórcą potęgi nowoczesnego państwa pru- skiego oraz odnowionej II Rzeszy Niemieckiej. Jemu przypisuje się laury zwycię- stwa w wojnach z Danią, Austrią, a zwłaszcza Francją, w których masowo jako rekruci uczestniczyli także Kaszubi. Wielu z nich nie powróciło z wojny; niektó- rzy zostali inwalidami, a wracający utrwalili pamięć o wielkich zmaganiach, głów- nie prusko-francuskich z lat 1870/71 i niespodziewanie wielkiej klęsce Francji, a zwycięstwie pruskim. Pamiątką tamtych czasów na Kaszubach i Pomorzu są wcale liczne nazwy przysiółków i pustkowi, dziś niekiedy już niezamieszkałych, ale w nazewnictwie żywych – typu Sedan i Belfort. Cząstką pruskiego i bismarkowskiego na Pomorzu mitu, zarazem rzeczywi- stości historycznej, co rzadko idzie w parze, jest przyspieszony po wojnie francu- sko-pruskiej, dzięki złotu zwyciężonych, rozwój gospodarczy Prus, zwłaszcza jego wschodnich, junkierskich prowincji, do których bardziej należało Pomorze Za- chodnie, mniej Zachodnie Prusy. Już wcześniej zapoczątkowany rozwój budow- nictwa, dróg, kolei, teraz przybrał szczególne rozmiary, łącząc odległe rejony Po- morza między sobą, a przede wszystkim z innymi krajami niemieckimi i stolicą Berlinem. Połączenia kolejowe wywołały swoistą rewolucję. Szły w parze z rozwo- jem rolnictwa, przemysłu i miast. Miały duże znaczenie społeczne i strategiczne.

144 5. Prësë – Rzesza Niemieckô a Òtto von Bismarck. Jich realnô i symbòlicznô rolô w dzejach Kaszëbów II pò³owë XIX wiekù

Ksążã Òtto von Bismarck, żelôzny kanclérz, ùsôdzca sparłãczonégò państwa – Rzeszë Niemiecczi, mô òsobisté pòwiązaniô z Kaszëbama. Jegò nôwòżonô, Jo- hanna von Pùttkammer z Barnowa w parafii Kòłczëgłowë, leżący na Pòmòrzim Zôchòdnym w przëgrańczny Zemi Bëtowsczi, stesknionô za nôwòżonym, sprzi- krzonô cëszą i samòtnoscą junkersczégò dwòru, skarżëła sã w lësce z 1866 rokù, że… w otaczającej ją głuszy słychać tylko wycie wilków i Kaszubów. To stwierdze- nié pòwtórził w swòjich wspòminkach sóm Bismarck, nie spòdzéwającë sã, jaczé stądka historicë mògą wëprowadzëc wniosczi. Jeden je dosc wôżny. Hewò w Kòł- czëgłowach ju w 1740 rokù òstałë zniosłé nôbòżeństwa pòlsczé dlô Kaszëbów, twierdzącë, że jich ni ma. Timczasã, jak widzec, jesz pò 125 latach przeszkôdzalë Pùttkamerównie w marzeniach ò Bismarckù.

Kołczygłowy – kościół pw. Chrystusa Króla z XIX wieku

145 Pałac w Warcinie

Dostarczały zatrudnienia, ułatwiały wyjście ludzi w wielki świat, w głąb Niemiec i poza Europę. Dzięki nim nastąpiły migracje dziesiątków i setek tysięcy ludzi, sezonowe i stałe, zwłaszcza do Nadrenii-Westfalii, Berlina, rzadziej i raczej czasowo do rolniczej Meklemburgii i Pomorza Zachodniego. Wszystko zresztą, ze szczegółami terminów pobytu, regulowało pruskie prawo. Od tego czasu rosła kolonia polska w Berlinie, w którym niejedna rodzina kaszubska, pomorska, miała swoich krewnych. Podobnie nad Renem, nieco rzadziej w Dolnej Saksonii, ale i w Hanowerze, spotkać można było ulice, na których także właścicielami, nie tylko mieszkańcami, byli Kaszubi. Od lat 70. rozwinęło się w Nadrenii/Westfalii duszpasterstwo polskie, z udziałem księży chełmińskich. Powstał tam polski ruch narodowy, stowarzyszenia, prasa, związki pracownicze, zwłaszcza Zjednocze- nie Zawodowe Polskie, które objęło cały teren zaboru pruskiego. Liderami byli Pomorzanie – ks. Franciszek Liss z Ziemi Lubawskiej oraz dr filologii i dzienni- karz Jan Brejski rodem z Kociewia, a także pochodzący z Warmii, wykształcony w Pelplinie, ks. Józef Szotowski. Był czas, kiedy wracający do domów robotnicy przywozili nie tylko pieniądze i prezenty, nowości produkcyjne przemysłu nie- mieckiego, ale przede wszystkim wracali uświadomionymi Polakami. Ks. J. Szo- towski, zmuszony do opuszczenia kraju nad Renem, zostawszy proboszczem w Chmielnie na Kaszubach, inspirując tu od schyłku XIX w. ożywioną działal- ność narodową, gospodarczą i kulturalną, zyskał miano kaszubskiego króla. O. Bismarck, dbając o rozwój potęgi państwa, o jego dobrobyt, a przede wszyst- kim interesy junkrów i bliskiej im armii, uwzględniał także interesy robotników, reprezentowanych coraz szerzej w parlamencie przede wszystkim przez socjal- demokratów, będących jego głównymi przeciwnikami. Wytrącając im argumenty z ręki, był współtwórcą nowoczesnego ustawodawstwa socjalnego, ingerował

146 Pòmijającë ten òsobisti wątk, sóm Bismarck – tak dobrze w tradicji eùropej- sczi i kaszëbsczi jak i w historiografii – je ùskarnienim kònsekwencji pòliticzny rządu, chtëren twòrził i pierszim ùsôdzcą mòcë nowòczasnégò państwa prësczégò i òdnowiony II Rzeszë Niemiecczi. Jemù przëpisëje sã laùrë dobëcô w wòjnach z Danią, Aùstrią, a òsoblëwie z Francją, w chtërnëch masowò jakno rekrucë bëlë téż Kaszëbi. Wiele z nich nie wrócëło z wòjnë; niechtërny òstelë inwalidama, a wrôcający ùwiecznilë pamiãc ò wiôldżich biôtkòwaniach, przédno prëskò-fran- cësczich z lat 1870/71 i niespòdzajno wiôldżi przegróny Francji, a prësczim dobëcym. Pamiątką tamtëch czasów na Kaszëbach i Pòmòrzim są wcale trójné pòzwë pùstkòwi, dzys nieczedë ju niezamieszkałëch, ale żëwëch w pòzwach – ôrtu Sedan i Belfort. Dzélã prësczégò i bismarkòwsczégò mitu na Pòmòrzim, razã jawernotë histo- riczny, co mało czej jidze w pôrze, je przëspieszony pò wòjnie francëskò-prësczi, dzãka złotu przegrónëch, gòspòdarsczi rozwij Prës, òsoblëwie jegò wschòdnëch, junkersczich prowincji, do chtërnëch barżi nôleżało Pòmòrzé Zôchòdné, mni Zôchòdné Prësë. Ju wczasni zaczãti rozwij bùdowiznë, drogów, banów, terô przëbrôł òsoblëwé rozmiarë, parłãczãcë òdległé rejonë Pòmòrzô midzë sobą, a przede wszëtczim z jinyma niemiecczima krajama i stolëcą Berlinã. Pòłączeniô banowé wëwòłałë swójną rewòlucjã. Szłë w pôrze z rozwijã rolnictwa, przemësłu i miastów. Miałë wiôldżé znaczenié spòlëznowé i strategiczné. Dostarczałë za- trudnieniô, ùłôtwiałë weńdzenié lëdzy w wiôldżi swiat, w głąb Niemców i za Eùropã. Dzãka nim nastąpiłë migracje dzesątków i setków tësący lëdzy, sezonowé i stałé, òsoblëwie do Nadrenii-Westfalii, Berlina, mni i krótszé czasowò do rolni- czi Meklembùrgii i Pòmòrzô Zôchòdnégò. Wszëtkò kùreszce, z drobnoscama ter- minów przebiwaniô, regùlowało prësczé prawò. Òd tegò czasu rosła pòlskô kòlo- niô w Berlinie, w chtërnym niejedna kaszëbskô, pòmòrskô rodzëzna miała swòjich krewnëch. Pòdobnie nad Renã, trochã mni w Dólny Saksonii, ale i w Hanowerze, bëło mòżlëwé nalezc ùlice, na chtërnëch téż miéwcama, nié le mieszkańcama, bëlë Kaszëbi. Òd lat 70. rozwinãło sã w Nadrenii/Westfalii pòlsczé dëszpasterstwò, z ùdzélã ksãżi chełmińsczich. Pòwstała tam pòlskô nôrodowô rësznota, stowôrë, gazétnictwò, robòtnikòwé zrzesze, òsoblëwie Zrzeszenié Warkòwé Pòlsczé, chtërno òbjãło całi teren prësczégò zôbòru. Liderama bëlë Pòmòrzanie – ks. Frã- cëszk Liss z Zemi Lubawsczi, a téż dr filologii i gazétnik Jan Brejsczi rodã z Kòcewiô i pòchôdający z Warmii, wësztôłcony w Pelplinie, ks. Józef Szotow- sczi. Béł czas, czedë wrôcający do ddomów robòtnicë przëwòzëlë nié le pieniãdze i prezentë, produkcyjné nowòscë niemiecczégò przemësłu, ale przede wszëtczim wrôcelë ùswiądnionyma Pòlôchama. Ks. J. Szotowsczi, zmùszony do òpùszcze- niô kraju nad Renã, czej òstôł probòszczã w Chmielnie na Kaszëbach, inspirëjącë tu pòd kùńc XIX w. òżëwioną dzejnotã nôrodową, gòspòdarską i kùlturalną, zwëskôł miono kaszëbsczégò króla.

147 w relacje pracodawcy – pracobiorcy, rozładowując napięcia klasowe po stronie robotników. Tym niewątpliwie zyskiwał sobie sympatię także Kaszubów. Z dru- giej strony od początku istnienia Rzeszy jako konserwatysta współpracował z obcymi sobie ideowo liberałami, zwolennikami zjednoczonego państwa nie- mieckiego. Ulegając chęciom przyspieszenia procesu integracji krajów niemiec- kich, współtworzył nowe ustawy skierowane przeciw siłom odśrodkowym, wśród których był Kościół katolicki, niepodporządkowany Berlinowi, a Rzymowi, oraz związani z Rzymem Polacy. Nowoczesne w swej istocie prawodawstwo, oddziela- jące między innymi sprawy państwa od wpływu Kościoła, wprowadzające urzędy stanu cywilnego i świeckich inspektorów szkolnych, inicjujące reformy w admi- nistracji wewnętrznej Kościoła, wywoływało często odwrotne skutki. Antypol- skie ostrze ustawodawstwa kulturkampfu, skierowane przeciw Kościołowi kato- lickiemu, utrwaliło zrodzony już wcześniej stereotyp Polaka-katolika, Niemca- -ewangelika. Wprowadzony wówczas swoisty indeks ksiąg zakazanych, rejestr wyroków sądowych zakazujących rozpowszechnianie wrogich rządowi wydaw- nictw, w większości polskich, obejmował także nieliczne dotąd książki kaszub- skie. , będąc studentem teologii, a potem prawa, w swojej rozpra- wie, opublikowanej w 1911 r. na łamach „Gryfa” i osobno pt. Ludność Kaszubska w ubiegłym stuleciu. (Szkic społeczno-kulturalny), w części zatytułowanej Wpływ polityki antypolskiej na psychikę ludności kaszubskiej tak napisał: Dwa przymioty cechują przeważnie ludność kaszubską: religijność i sprawiedli- wość. Religijność to elementarny oddech duszy kaszubskiej; nie kierująca się rozu- mowaniem, lecz głęboko pojmowana uczuciem; rozumowanie zastępuje jedynie zwyczaj, tradycya, a przede wszystkim osoba księdza. Sprawiedliwość Kaszuby jest twarda, nieugięta, bez wyrozumienia. Tem tłumaczy się też zapewne owa mania procesowania się, ów nieubłagany upór i obstawanie na swoim prawie. Kaszuba gotów przebaczyć wszystkie winy i urazy, ale krzywdy, niesprawiedliwości nie prze- baczy nikomu. O te dwie strony duszy kaszubskiej tylko zadrasnąć, a nieprzyjaźń będzie wiecz- na! Ten efekt właśnie miała polityka antypolska rządu pruskiego. Aż do „Kulturkampfu” mniej więcej rząd pruski cieszył się wielkim zaufaniem u ludności kaszubskiej, jak powyżej powiedziano. Walka kulturalna natomiast otwo- rzyła jej oczy. „Kiedy żandarm się zjawił przed plebanią, lud już ujrzał zagrożone swe najświętsze dobra i od razu zajął krytyczne stanowisko wobec rządu (…)”. Nie wszędzie prowadzono walkę kulturną z równą srogością i bezwzględnością; zależało to przeważnie od „energii” odnośnego landrata, ale wszędzie dała się o tyle w znaki, że owe nici naiwnego zaufania zerwały się od razu, a powstała nagle gruba ściana nieufności, dzieląca lud od rządu. Podobny był wprawdzie wpływ walki kulturnej na psychikę ludności polskiej i w innych dzielnicach, ale jednak nie tak doniosły jak na Kaszubach, bo też zaufanie wobec rządu bądź co bądź nie było tak wielkie, a więc rozczarowanie nie mogło być tak bolesne. (Op. cit., s. 26-27).

148 Ò. Bismarck, dbającë ò rozwij mòcë państwa, ò jegò dobrobët, a przede wszëtczim interesë junkrów i blësczi jima armii, brôł téż pòd ùwôgã interesë robòtników, reprezentowónëch corôz szerzi w parlamence przede wszëtczim przez socjaldemòkratów, bãdącëch jegò przédnyma procëmnikama. Wëczidającë jima z rãczi argùmentë, béł wespółùsôdzcą nowòczasny socjalny ùstôwiznë, ingerowôł w òdnieseniô prôcodôwcë – prôcobiércë, czim łagòdzył nôpiãcô klasowé pò stro- nie robòtników. Tim niewątplëwie zwëskiwôł sobie sympatiã téż Kaszëbów. Z drëdżi stronë òd zôczątkù jistnieniô Rzeszë jakò kònserwatista wespółrobił z cëzyma sobie dejowò liberałama, zwòlennikama zjednoczonégò państwa nie- miecczégò. Ùlegającë chãcóm przëspieszeniô procesu integracji krajów niemiec- czich, wespółtwòrził nowé ùstawë sczerowóné procëm mòcóm òdstrzódkòwim, westrzód chtërnëch béł Kòscół katolëcczi, niepòdpòrządkòwóny Berlinowi, a Rzë- mòwi, i sparłãczony z Rzëmã Pòlôszë. Nowòczasną w swòji jistnoce prawòdôwi- znã, òddzélającą midzë jinyma sprawë państwa òd cësków Kòscoła, wprowôdza- jącą ùrzãdë stanu cëwilnégò i swiecczich inspektorów szkòlnëch, naczinającą refòrmë w administracji bënowi Kòscoła, mia- ło czãsto procëmné skùtczi. Antipòlsczé òstrzé ùstôwiznë kùlturkampfù, sczerowóné procëm Kòscołowi katolëcczémù, ùwieczniło zrodzony ju wczasni stereòtip Pòlôcha-katolëka, Niemca- -ewangelika. Wprowadzony wnenczas swójny indeks zakôzónëch ksãgów, rejestr sądowëch wëroków zakôzywającëch rozpòwszédnianié wrodżich rządowi wëdôwizn, w wikszoscë pòlsczich, òbjimôł téż niewielné dotądka ka- szëbsczé ksążczi. Jan Karnowsczi, bãdącë stu- dentã teòlogii, a pòtemù prawa, w swòji rozpra- wie, wëdrëkòwóny w 1911 rokù na szpaltach „Gryfa” i òsóbno pt. Ludność kaszubska w ubie- głym stuleciu. (Szkic społeczno-kulturalny), w dzélu pt. Wpływ polityki antypolskiej na psy- Jan Karnowski (1886–1939) chikę ludności kaszubskiej tak napisôł: Dwa przymioty cechują przeważnie ludność kaszubską: religijność i sprawiedli- wość. Religijność to elementarny oddech duszy kaszubskiej; nie kierująca się rozu- mowaniem, lecz głęboko pojmowana uczuciem; rozumowanie zastępuje jedynie zwyczaj, tradycya, a przede wszystkim osoba księdza. Sprawiedliwość Kaszuby jest twarda, nieugięta, bez wyrozumienia. Tem tłumaczy się też zapewne owa mania procesowania się, ów nieubłagany upór i obstawanie na swoim prawie. Kaszuba gotów przebaczyć wszystkie winy i urazy, ale krzywdy, niesprawiedliwości nie prze- baczy nikomu.

149 Twórcą tego rozbratu, nieprzewidzianego rozczarowania, był niewątpliwie Otto von Bismarck. Niepowodzenia polityki – walki kulturnej i pierwsze ustawy wy- jątkowe skierowane przeciwko socjaldemokratom, podejmowane przy udziale głosów parlamentarzystów polskich, doprowadziły do upadku rządu Bismarcka i jego osiedlenia się na Pomorzu w maleńkiej wsi Warcino koło Miastka, która z czasem stała się miejscem pielgrzymek, głównie najgorętszych konserwatystów i junkrów, a jeszcze liczniej nacjonalistów niemieckich, zrzeszonych na ziemiach kiedyś polskich w Związku Marchii Wschodniej, zwanym potocznie przez Pola- ków od nazwisk jego założycieli hakatą. Środowiska tworzące ów Związek, wiel- biące O. v. Bismarcka, były głównymi podmiotami naciskającymi na rząd i sejm pruski w celu zwiększenia akcji germanizacyjnej na Pomorzu i w Wielkopolsce. Szarżując argumentami polonizacji wschodnich prowincji Rzeszy, spowodowały powstanie funduszów i Komisji Kolonizacyjnej, prowadzącej akcję wykupu zie- mi głównie z rąk polskich i jej parcelacji między osadników niemieckich. Kaszubi uczestniczyli podwójnie w tej akcji. Z jednej strony brali udział niekiedy w parce- lacji ziemi obszarniczej na Kaszubach, lichej pod względem jakości, niebudzącej zainteresowania wśród osadników – nabywców niemieckich. Z drugiej strony współtworzyli polskie banki ludowe i spółki parcelacyjne, konkurujące skutecz- nie z Komisją Kolonizacyjną. To drugie było odpowiedzią na politykę antypolską i istniejącą w pewnych dziedzinach i rejonach Prus Zachodnich, zwłaszcza Ka- szub, niemoc ekonomiczną. Jak napisał Jan Karnowski: Ten nowoczesny polski ruch ekonomiczny na Kaszubach (na dobre zaznaczający się od 1895) nazywa prof. Bernhard z emfazą: „Der berühmte polnische Vorstoss zur Ostsee”. Podług niego jest on niejako nowym „okiem” w owej skomplikowanej sieci „związku spółek zarobkowych”. Kaszuby są zdobyczą polskiej rzeczypospolitej włościańskiej. (…) Prof. B. twierdzi, że nigdzie Polacy podobnych sukcesów w walce o ziemię nie odnieśli, jak właśnie w powiatach kaszubskich. (Zob. „Gryf”, 1911, nr. 4-5, s. 108). Okrzy- czany w Prusach głód ziemi – pragnienie posiadania własnego kawałka ziemi, jest u przeciętnego Kaszuby bodaj większy, niż w innych dzielnicach, zauważył J. Karnowski. W ziemię lokowali Kaszubi prawie każdy zaoszczędzony grosz,

zwłaszcza ten zdobywany dzięki sezonowej migracji w głąb Niemiec. Mimo wielu ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1871–1878 Walka z Kościołem katolickim (kulturkampf), która przyczyniła się do upo- wszechnienia polskiej świadomości narodowej wśród Kaszubów i podważenia ich zaufania do państwa prusko-niemieckiego. 1880 Hieronim Jarosz Derdowski (1852–1902) wydaje humorystyczny poemat O Panu Czorlińsczim co do Pucka po sece jachoł. 1893 Wydanie w Krakowie Słownika języka pomorskiego, czyli kaszubskiego Stefana Ramułta – początek bardzo ostrych sporów o status mowy Kaszubów, a pośred- nio także o ich tożsamość.

150 O te dwie strony duszy kaszubskiej tylko zadrasnąć, a nieprzyjażń będzie wiecz- na! Ten efekt właśnie miała polityka antypolska rządu pruskiego. Aż do „Kulturkampfu” mniej więcej rząd pruski cieszył się wielkim zaufaniem u ludności kaszubskiej, jak powyżej powiedziano. Walka kulturalna natomiast otwo- rzyła jej oczy. „Kiedy żandarm się zjawił przed plebanią, lud już ujrzał zagrożone swe najświętsze dobra i od razu zajął krytyczne stanowisko wobec rządu (…)”. Nie wszędzie prowadzono walkę kulturną z równą srogością i bezwzględnością; zależało to przeważnie od „energii” odnośnego landrata, ale wszędzie dała się o tyle w znaki, że owe nici naiwnego zaufania zerwały się od razu, a powstała nagle gruba ściana nieufności, dzieląca lud od rządu. Podobny był wprawdzie wpływ walki kulturnej na psychikę ludności polskiej i w innych dzielnicach, ale jednak nie tak doniosły jak na Kaszubach, bo też zaufanie wobec rządu bądź co bądź nie było tak wielkie, a więc rozczarowanie nie mogło być tak bolesne. (Op. cit., s. 26-27).

Ùsôdzcą tegò rozpartu, nieprzewidzónégò rozczarowaniô, béł niewątplëwie Òtto von Bismarck. Niepòwòdzeniô pòliticzi – kùlturalné biôtczi i pierszé wëją- tkòwé ùstawë sczerowóné procëm socjaldemòkratóm, pòdjimóné przë ùdzélu gło- sów parlamentarzëstów pòlsczich, doprowadzëłë do ùpôdkù rządu Bismarcka i jegò zamieszkaniô na Pòmòrzim w malińczi wsë Warcëno kòl Miastka, chtërna stała sã z czasã môlã pielgrzimk, przédno nôgòrãtszich kònserwatistów i jun- krów, a jesz wielni nacjonalistów niemiecczich, zrzeszonëch na zemiach czedës pòlsczich w Związkù Marchii Wschòdny, zwónym pòtoczno przez Pòlôchów òd nôzwësk jegò założëceli Hakatą. Òkrãżô twòrzące nen Związk, wielbiącé Ò. v. Bismarcka, bëłë przédnyma pòdmiotama nalinającyma na rząd i sejm prësczi, żebë zwikszëc germanizacyjną akcjã na Pòmòrzim i w Wiôlgòpòlsce. Biôtkùjącë argùmentama pòlonizacji wschòdnëch prowincji Rzeszë, sprawiłë pòwstanié fón- duszów i Kòmisji Kòlonizacyjny, prowadzący akcjã wëkùpù zemi przédno z pòl- sczich rãków i ji parcelacji midzë kòlonistów niemiecczich. Kaszëbi brelë pòdwójno ùdzél w ti akcji. Z jedny stronë brëlë nieczedë ùdzél w parcelacji òbszarniczi zemi na Kaszëbach, lëchi jakòscë, niebùdzący zainteresowaniô westrzód kòlonistów

– nabiwców niemiecczich. Z drëdżi stronë wespółtwòrzëlë pòlsczé banczi lëdowé ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1871–1878 Biôtka z Kòscołã katolëcczim (kùlturkampf), jakô przëczëniła sã do ùpò- wszédnieniô pòlsczi swiądë nôrodowi westrzód Kaszëbów i pòdważeniô jich zaù- faniô do prëskò-niemiecczégò państwa. 1880 Hieronim Jarosz Derdowsczi (1852–1902) wëdôł hùmòristiczny pòemat O Panu Czorlińsczim co do Pucka po sece jachoł. 1893 Wëdanié w Krakòwie Słownika języka pomorskiego, czyli kaszubskiego Stefana Ramùłta – zôczątk baro òstrëch spiérk ò status mòwë Kaszëbów, a pòstrzédno téż ò jich juwernotã.

151 Wóz drzymality kaszubskiego – Franciszka Pelplińskiego z Wieprznicy pod Kościerzyną osiągnięć sytuacja ekonomiczna na Pomorzu była jednak często niekorzystna dla rolnictwa i Kaszubów. Pogłębiło ją wyjątkowe ustawodawstwo, tzn. ogranicza- jące prawo budowy przez Polaków nowych siedzib, stąd zjawisko „drzymalitów kaszubskich”. Ponadto obok udziału robotników rolnych i drobnych gospodarzy w parcelacji majątków ziemskich miało miejsce zjawisko masowego wykupu ziemi pod zalesienie przez fiskusa leśnego, nazwanego „zielonym wywłaszczycielem”. Rosnące obszary lasów państwowych zmieniały stosunki narodowościowo- -wyznaniowe Kaszub, dokąd przybywali nowi urzędnicy, mieszkańcy rosnących leśniczówek i licznych nadleśnictw. W tych warunkach rosła, mająca miejsce od początku II połowy XIX w., ma- sowa emigracja Kaszubów za morze, przede wszystkim do USA i Kanady, a także Ameryki Południowej i Nowej Zelandii. Miała ona głównie, podobnie jak w przy- padku równie licznych rzesz niemieckich mieszkańców wschodnich prowincji Rzeszy, charakter ekonomiczny. Ułatwiona była akcją werbunkową licznych agen- tów i polityką migracyjną państw, do których udawali się emigranci, nieraz wy- zbywający się wcale znacznych posiadłości w rodzinnych stronach. Niekiedy przy- czyną emigracji była zła gospodarka kiedyś zamożnych gburów, częste w świecie wolnego rynku zjawisko bankructwa. Nie bez znaczenia była korespondencja emigrantów z rodzinami, listy i przesyłki dolarowe oraz towarzyszące im zapro- szenia dla bliskich czy sąsiadów. O jednym jeszcze czynniku, bardzo istotnym, pisała pod koniec XIX w. do Teodora Główczewskiego w Kaszubie, pochodząca z pobliskiej wsi Rolbik, a mieszkająca w Milwaukee, Konstancja Kręcka:

152 i spółczi parcelacyjné, kònkùrëjącé skùteczno z Kòmisją Kòlonizacyjną. To drëdżé bëło òdpòwiedzą na pòlitikã antipòlską i jistniejącą w niechtërnëch òbrëmiach i regionach Prës Zôchòdnëch, òsoblëwie Kaszub, ekònomiczną nimòc. Jak na- pisôł Jan Karnowsczi: Ten nowoczesny polski ruch ekonomiczny na Kaszubach (na dobre zaznaczający się od 1895) nazywa prof. Bernhard z emfazą: Der berühmte polnische Vorstoss zur Ostsee”. Podług niego jest on niejako nowym „okiem” w owej skomplikowanej sieci „związku spółek zarobkowych”. Kaszuby są zdobyczą polskiej rzeczypospolitej włościańskiej. (…) Prof. B. twierdzi, że nigdzie Polacy podobnych sukcesów w walce o ziemię nie odnieśli, jak właśnie w powiatach kaszubskich. (Òb. „Gryf” 1911, nr. 4-5, s. 108). Zawòłóny w Prësach głód zemi – pragnienie posia- dania własnego kawałka ziemi, jest u przeciętnego Kaszuby bodaj większy, niż w innych dzielnicach – dostrzégł J. Karnowsczi. W zemiã lokòwelë Kaszëbi pra- wie kòżdi òbszczãdzony grosz, òsoblëwie ten zdobiwóny dzãka sezonowi migra- cji w głąb Niemców. Nimò wiele zwënégów sytuacjô ekònomicznô na Pòmòrzim bëła równak czãsto lëchô dlô rolnictwa i Kaszëbów. Pògłãbiła jã wëjątkòwô ùstô- wizna, tzn. ògrańczającô prawò bùdowaniô przez Pòlôchów nowëch sedzbów, stądka pòjawiło sã zjawiszcze „kaszëbsczich drzëmalitów”. N a d t o òkòma ùdzélu robòtników rolnëch i drobnëch gòspòdarzi w parcelacji zemsczich majątków czãsté bëło zjawiszcze masowégò wëkùpiwaniô zemi pòd zasadzenié lasu przez lesnégò fiskùsa, zwónégò „zelonym wëwłaszczélcã”. Rosnącé òbéńdë państwòwëch lasów zmieniwałë ùprocëmnieniô nôrodowòscowò-wëznaniowé Kaszub, dokądka przëbi- welë nowi ùrzãdnicë, mieszkańcë rosnącëch leyństwów i wielnëch nadlesyństwów.

Podróż przez Atlantyk w XIX wieku. Emigranci oczekujący na statek do Quebeck, II poł. XIX w.

153 Najstarsi osadnicy kaszubscy – Józef Lorbieck/Rolbiecki Najnowsza książka Shirley Mask (1852–1938) z żoną Marianną z domu Piekarską Connolly (Ottawa 2014) o ślubach i ich dzieci. Przybyli do Kanady w 1858 r. matek na Kaszubach w Ontario (zdjęcie z 1879/1880 r.)

Jeszcze obznajmuję to, że niech nicht do Ameryki się nie płoszy, bo każdy jeden obłudny, zaraz nazat się nicht nie może powrocic, a tęskno jest, tedy piszą po swoich, tak Kazimierz Brat z namy też zrobił.

W tradycji lokalnej i świadomości dzisiejszych potomków kaszubskich emi- grantów z XIX w. w Kanadzie i USA, mówiących niekiedy piękną kaszubszczyzną, jako główny powód opuszczenia rodzinnego kraju eksponowany jest nie tyle czyn- nik ekonomiczny, autentyczna bieda i dążność do dostatniejszego życia, ile poli- tyczny ucisk ze strony pruskiego zaborcy, w tym prześladowania religii i Kościoła katolickiego z czasów rządów Bismarcka i kulturkampfu. Stefan Ramułt w Statystyce ludności kaszubskiej, zaprezentowawszy swoje szczegółowe wyliczenia, obejmujące regencję gdańską, kwidzyńską, koszalińską, szczecińską, stralsundzką oraz inne kraje Niemiec, Europy i Ameryki, na koniec słusznie stwierdził: Z powyższych zestawień wynika zatem, że liczba ludności kaszubskiej w Europie przekracza jedną piątą miliona, łącznie zaś z ludnością kaszubską w Ameryce do- chodzi do jednej trzeciej części miliona, a według wszelkiego prawdopodobieństwa nawet przewyższa tę cyfrę. (Op. cit., s. 243).

154 W tëch leżnoscach rosła, zachôdającô òd zôczątkù II pòłowë XIX w., masowô emigracjô Kaszëbów za mòrzé, przede wszëtczim do USA i Kanadë, a téż Americzi Pôłniowi i Nowi Zelandii. Miała òna przédno charakter ekònomiczny, pòdobnie jak w przëpôdkù równo wielnëch rzmów niemiecczich mieszkańców wschòdnëch prowincji Rzeszë. Ùłatwionô bëła akcją werbùnkòwą wielnëch agentów i pòlitiką migracyjną państwów, do chtërnëch sã ùdô- welë emigrancë, nierôz wëzbiwający sã dosc znacznëch mietnoscy w domôcëch stronach. Nieczedë przëczëną emigracji bëła złô gòs- pòdarka czedës zamòżnëch gbùrów, czãsté w swiece wòlnégò rënkù zjawiszcze bankruc- twa. Nié bez znaczeniô bëła kòrespòndencjô emigrantów z rodzëznama, lëstë i dolarowé przesyłczi i towarzącé jima zaproszeniô dlô blësczich czë sąsadów. Ò jednym jesz rësznikù, baro wôżnym, pisała pòd kùńc XIX w. do Téò- dora Główczewsczégò w Kaszubie, pòchôda- jącô z pòblësczi wsë Rolbik, a mieszkającô w Milwaukee, Kònstancjô Krãckô: Jeszcze obznajmuję to, że niech nicht do Ameryki się nie płoszy, bo każdy jeden obłud- Józef Borzyszkowski, ny, zaraz nazat się nicht nie może powrocic, O Kaszubach w Kanadzie..., a tęskno jest, tedy piszą po swoich, tak Kazi- Gdańsk – Elbląg 2004 mierz Brat z namy też zrobił.

W môlowi tradicji i swiądze dzysészich pòtómków kaszëbsczich emigrantów z XIX w. w Kanadze i USA, mówiącëch nieczedë piãkną kaszëbizną, jakò przédną przëczëną òpùszczeniô domôcégò kraju akcentowóny je nié tëlé ekònomiczny rësznik, aùtenticznô biéda i zgrôwa do dostatniészégò żëcô, jile pòliticzny ùcësk ze stronë prësczégò zôbòrcë, w tim przesladowaniô religii i Kòscoła katolëcczégò z czasów rządów Bismarcka i kùlturkampfù. Stefan Ramùłt w Statystyce ludności kaszubskiej, pò przedstawienim swòjich pòdrobnëch wëliczeniów, òbjimającëch regencjã gduńską, kwidzyńską, kòszaliń- ską, szczecyńską, stralsundzką i jinszé kraje Niemców, Eùropë i Americzi, na kùńc sprawiedlëwie stwierdzył: Z powyższych zestawień wynika zatem, że liczba ludności kaszubskiej w Europie przekracza jedną piątą miliona, łącznie zaś z ludnością kaszubską w Ameryce do- chodzi do jednej trzeciej części miliona, a według wszelkiego prawdopodobieństwa nawet przewyższa tę cyfrę. (Op. cit., s. 243).

155 6. Kaszubi a przemys³, handel, ¿egluga i rybo³ówstwo

Druga połowa XIX w. to nie tylko rozwój uprzemysłowionych już wcześniej zachodnich krajów pruskich czy Śląska, ale także spore zmiany w tym zakresie w Prusach Zachodnich. Mimo dominującego rolnictwa przemysł odgrywał tu większą rolę niż w Wielkopolsce czy Meklemburgii, a tym bardziej na Pomorzu Zachodnim. Nie bez znaczenia był rozwój przemysłu stoczniowego i maszyno- wego w Elblągu i Gdańsku, jaki symbolizują zakłady Schichaua, produkujące na potrzeby krajowych i zagranicznych klientów maszyny dla rolnictwa i okręty wojenne dla marynarki rosyjskiej i niemieckiej. Siłą rzeczy wśród pracowników gdańskich fabryk byli wcale liczni Kaszubi, przybywający wciąż do Gdańska w poszukiwaniu zarobku. Ceną, jaką płacili za zdobycie tu pracy, było z reguły wyzbycie się, przynajmniej zewnętrzne, swojej tożsamości, kaszubszczyzny, która stawała się coraz słabsza w kolejnych pokoleniach. Podobnie nieco, choć w mniejszym zakresie, było w innych miastach, np. w Chojnicach, Wejherowie, gdzie dominowała społeczność niemiecka.

Stocznia Schichaua w Gdańsku

156 6. Kaszëbi a przemës³, handel, ¿eglowanié i rëbaczenié

Drëgô pòłowa XIX w. to nié le rozwij ùprzemësłowionëch ju wczasni zôchòdnëch krajów prësczich czë Sląska, ale téż dosc wiôldżé zmianë w tim krãgù w Prësach Zôchòdnëch. Nimò dominëjącégò rolnictwa przemësł òdgriwôł tu wikszą rolã niżle w Wiôlgòpòlsce czë Meklembùrgii, a tim barżi na Pòmòrzim Zôchòdnym. Nié bez znaczeniô béł rozwij przemësłu stoczniowégò i maszinowégò w Elblągù i Gduńskù, jaczi symbòlizëją fabriczi Schichaùa, produkùjącé na pòtrzebë kra- jowëch i zagranicznëch klientów maszinë dlô rolnictwa i wòjenné òkrãtë dlô ru- sczi i niemiecczi marinarczi. Zwëczajno westrzód robòtników gduńsczich fabri- ków bëlë dosc trójny Kaszëbi, przëcygający wcyg do Gduńska w szukanim zôróbkù. Ceną, jaką płacëlë za zdobëcé tu robòtë, bëło colemało wëzbëcé sã, przënômni bùtnowé, swòji juwernotë, kaszëbiznë, chtërna w nôstãpnëch pòkòleniach stôwała sã corôz słabszô. Pòdobnie trochã, chòc w miészim krãgù, bëło w jinëch mia- stach, np. w Chònicach, Wejrowie, gdze przewôgã miała niemieckô spòlëzna. Fenomenã w skalë Prës Zôchòdnëch béł pòd kùńc XIX w. rozwij przemësłu drzewnégò, òsoblëwie w Czerskù, wsë na pògrańczu Kaszub i Bòrów Tëchòlsczich, chtëren przëcygôł tu przede wszëtczim robòtników z nôblëższégò kaszëbsczégò òkòlégò. Tak jak Schichaù dlô Elbląga i Gduńska, tak dlô Czerska symbòlã prze- mësłowi nowòczasnoscë stało sã nôzwëskò H. Schütta. Z czasã jegò fabrika, prô- cëjącô przédno na berlińsczi rënk na spòdlim rusczi sërowinë, przesztôłcëła sã w spółkã, w chtërny partnikã béł m.jin. kaszëbsczi zemianin i pòlsczi pòseł, Sta- nisłôw Sykòrsczi, co ni miało żódnégò prawie cëskù na ùprocëmnienia nôro- dowòscowò-kùlturalné w òsedlim. Wikszé znaczenié miała wespółrobòta Sy- kòrsczégò z zemianinã Jignacym Klińsczim z Kłodni, trëdniącym sã téż handlã, ale przede wszëtczim dzejającym na rzecz rozwiju pòlskòscë, kùlturë nôrodowi, identifikùjącym sã téż z Kaszëbama. W malińczi wsë Kłodniô i w przemësłowim Czerskù przez wiele lat pòsobicą wëstãpiwało nôlepszé karno Teatru Pòlsczégò z Pòznaniô S. Majdrowicza, gòscony przez Klińsczich. Skùtkã m.jin. pòlsczégò wespółdzejaniô i rozwiju systemù spółków zôróbkò- wëch i gòspòdarsczich bëło ùsztôłcenié sã znaczący ju kaszëbsczi klasë strzédny – miéwców rzemiãsniczich warsztatów, tartaków, młënów, karczmów-restaùra- cji, sklepów itp. Niechtërny parłãczëlë tã dzejnotã z gòspòdarstwã rolnym. Dosc tëlé ùłôtwiało swòjim dzecóm òtmikanié malińczich fabrików w wikszich mia- stach, nawetka we Gduńskù. Jich pòstawa nôrodowô, krąg identifikòwaniô sã

157 Fenomenem w skali Prus Zachodnich był pod koniec XIX w. rozwój przemy- słu drzewnego, zwłaszcza w Czersku, wsi na pograniczu Kaszub i Borów Tuchol- skich, który przyciągał tu przede wszystkim robotników z najbliższej kaszubskiej okolicy. Tak jak Schichau dla Elbląga i Gdańska, tak dla Czerska symbolem prze- mysłowej nowoczesności stało się nazwisko H. Schütta. Z czasem jego zakład, pracujący głównie na rynek berliński na bazie surowca rosyjskiego, przekształcił się w spółkę, w której udziałowcem był m.in. kaszubski ziemianin i poseł polski, Stanisław Sikorski, co nie miało żadnego prawie wpływu na relacje narodowo- ściowo-kulturalne w osiedlu. Większe znaczenie miała współpraca Sikorskiego z ziemianinem Ignacym Klińskim z Kłodni, trudniącym się także handlem, ale przede wszystkim działającym na rzecz rozwoju polskości, kultury narodowej, utożsamiającym się także z Kaszubami. W maleńkiej wsi Kłodnia i w przemysło- wym Czersku przez wiele lat z rzędu występował najlepszy zespół Teatru Pol- skiego z Poznania S. Majdrowicza, goszczony przez Klińskich. Efektem m.in. polskiego współdziałania i rozwoju systemu spółek zarobko- wych i gospodarczych było ukształtowanie się znaczącej już kaszubskiej klasy średniej – właścicieli warsztatów rzemieślniczych, tartaków, młynów, karczem- -restauracji, sklepów itp. Niekótrzy łączyli tę działalność z gospodarstwem rol- nym. Sporo ułatwiało swoim dzieciom otwieranie maleńkich zakładów w więk- szych miastach, nawet w Gdańsku. Ich postawa narodowa, zakres utożsamiania się z kaszubszczyzną bywały mocno określone interesem ekonomicznym i poli- tyką władz pruskich. W przeciwieństwie do robotników i chłopów rzadko otwar- cie angażowali się w pracach polskich organizacji, nawet śpiewaczych. O nich w „Gazecie Gdańskiej” Wincenty Rogala – pieśniarz, organizator teatru kaszub- skiego i chórów, dyrygent pisał: Wiele, pow. chojnicki, 23 lutego 1911 roku. Niemiecki teatr odbył się tu 21 bieżą- cego miesiąca. Nikt nie zazdrościł zabawy Niemcom, ale tym, co się lubią Polakami nazywać, trzeba wziąć za złe, że się tak licznie na niemiecki „Vergnügen” zebrali i „Heil dir” śpiewali a śpiewali. Śpiewa młoda, śpiewa stara – śpiewa frajer i fujara, Śpiewa kupiec-narodowiec, śpiewa wielewski bankowiec. I ten drugi głośno śpiewa, co głos w radzie banku miewa. Śpiewa gburek spod Osowa, także sąsiad – zacna głowa. Kramarze się zebrali, dla geszeftu też śpiewali. Śpiewa sąsiad Bożejmęki, nie leni się dźwigać ręki, Z panami chce wypić „Bier” i zaśpiewać „hoch, heil dir”. Ach rozkosznie ruszą w tany, wszystkie godne siebie „pany”! Szwadronowce z landsmanami. (Zob. K. Ostrowski, Pieśniarz…, s. 29).

158 „Pozdrowienia z Czerska”. Zakłady przemysłu drzewnego w Czersku, przełom XIX i XX w. z kaszëbizną biwałë mòcno diktowóné ekònomicznym interesã i pòlitiką prësczich władzów. W procëmnoce do robòtników i chłopów mało czej jawno angażowelë sã w prôcach pòlsczich òrganizacji, nawetka spiéwaczich. Ò nich w „Gazecie Gdań- skiej” Wincenti Rogala – piesniôrz, òrganizator kaszëbsczégò teatru i chórów, dirigent – pisôł: Wiele, pow. chojnicki, 23 lutego 1911 roku. Niemiecki teatr odbył się tu 21 bieżą- cego miesiąca. Nikt nie zazdrościł zabawy Niemcom, ale tym, co się lubią Polakami nazywać, trzeba wziąć za złe, że się tak licznie na niemiecki „Vergnügen” zebrali i „Heil dir” śpiewali a śpiewali. Śpiewa młoda, śpiewa stara – śpiewa frajer i fujara, Śpiewa kupiec-narodowiec, śpiewa wielewski bankowiec. I ten drugi głośno śpiewa, co głos w radzie banku miewa. Śpiewa gburek spod Osowa, także sąsiad – zacna głowa. Kramarze się zebrali, dla geszeftu też śpiewali. Śpiewa sąsiad Bożejmęki, nie leni się dźwigać ręki, Z panami chce wypić „Bier” i zaśpiewać „hoch, heil dir”. Ach rozkosznie ruszą w tany, wszystkie godne siebie „pany”! Szwadronowce z landsmanami. (Òb. K. Òstrowsczi, Pieśniarz…, s. 29).

159 Wicek Rogala (z cytrą) i przyjaciele

Koniunkturalizm nie był i nie jest także Kaszubom obcy. Jednocześnie trzeba pamiętać, iż w każdym ośrodku, większej wsi, mieście pod koniec XIX w. miała miejsce dość ostra konkurencja gospodarcza i kulturalna między Niemcami i Po- lakami. Żywiołem specyficznie kaszubskim była w owym czasie żegluga, zwłaszcza przybrzeżna, służba na okrętach handlowych i marynarki wojennej, a przede wszystkim rybołówstwo morskie, w którym ich partnerami byli Niemcy, zarów- no z samego Pucka czy Helu, jak z Gdańska i zachodniej części Pomorza. Zasadą wśród Kaszubów nadmorskich, zwłaszcza helskich, było rodzinne trwanie przy rzemiośle morskim. Synowie kaszubskich rybaków, zaciągając się na statki róż- nych bander, zwiedzali cały świat. Dorobiwszy się grosza, wracali w rodzinne strony. Wchodzili w istniejące maszoperie, budowali czy kupowali sobie własne łodzie, szkuty, kutry, uprawiając rybołówstwo czy przybrzeżny transport towaro- wo-pasażerski. Kronikarzem dziejów kaszubskich rybaków i żeglarzy znad Wiôldziégò i Môłégò Mòrzô był rybak, pod koniec życia pisarz z Helu i Włady- sławowa, rodem z Chałup, Augustyn Necel (1902–1979). W jego powieściach utrwalone zostały realia życia kaszubskiego, przede wszystkim z wieku XIX i I. połowy XX, obejmujące świat nadmorskich państw niemieckich i kawał Ame- ryki. Dominantą życia Kaszubów nad Bałtykiem, podobnie jak niemieckich Po- morzan na zachód od Jeziora Żarnowieckiego, Łeby, Rowów, było rybołówstwo. Najciekawszy dokument tej cząstki kaszubskiego życia i dziejów pozostawił ks. Hieronim Gołębiewski (1845–1918), proboszcz w Jastarni, autor Obrazków rybackich z półwyspy Hela, wydanych po raz pierwszy w 1887 r. w Pelplinie, a póź- niej także w języku niemieckim. Warto poznać to dzieło w całości. Oto fragment:

160 Kòniunkturalizm nie béł i nie je téż Kaszëbóm cëzy. Równoczasno trzeba pa- miãtac, że w kòżdim òstrzódkù, wikszi wsë, miesce pòd kùńc XIX w. zachôdała dosc òstrô kònkùrencja gòspòdarczô i kùlturalnô midzë Niemcama i Pòlôchama. Robòtą specyficzno kaszëbską bëło w nym czasu żeglowanié, òsoblëwie przëbrzeżné, służba na handlowëch òkrãtach i wòjenny marinarczi, a przede wszëtczim mòrsczé rëbaczenié, w chtërnym jich partnerama bëlë Niemcë, za- równo z samégò Pùcka czë Hélu, jak z Gduńska i zôchòdnégò dzélu Pòmòrzô. Zasadą westrzód nadmòrsczich Kaszëbów, òsoblëwie hélsczich, bëło domôcé trwanié przë mòrsczim rzemiãsle. Sënowie kaszëbsczich rëbaków, zacygającë sã na statczi różnëch banderów, zwiédzelë całi swiat. Czej dorobilë sã grosza, wrôcelë w domôcé stronë. Wchôdelë w jistniejącé maszoperie, bùdowelë czë kùpiwelë sobie gwôsné łodze, szkùtë, kùtrë, ùprôwiającë rëbaczenié czë przëbrzeżny tran- spòrt towarowò-pasażersczi. Kronikarzã dzejów kaszëbsczich rëbôków i żeglarzi znad Wiôldżégò i Môłégò Mòrzô béł rëbôk, pòd kùńc żëcô pisôrz z Hélu i Władi- sławòwa (Wiôldżi Wsë), rodã z Chałëp, Aùgùstin Nécel (1902–1979). W jegò pòwiescach zapisóné òstałë realiô kaszëbsczégò żëcô, przede wszëtczim z wiekù XIX i I pòłowë XX, òbjimającé swiat nadmòrsczich państwów niemiecczich i kawał Americzi. Wëznacznikã żëcô Kaszëbów nad Bôłtã, pòdobnie jak niemiecczich Pòmòrzón na zôchód òd Żarnowiecczégò Jezora, Łebë, Rowów, bëło rëbaczenié. Nôcekawszi dokùment tegò dzélëka kaszëbsczégò żëcô i dzejów òstawił ks. Hie- ronim Gòłãbiewsczi (1845–1918), probòszcz w Jastarni, aùtor Obrazków rybac- kich z półwyspy Hela, wëdónëch pierszi rôz w 1887 rokù w Pelplinie, a pózni téż w jãzëkù niemiecczim. Wôrt je pòznac ten dokôz w całoscë. Hewò jegò fragment: W celu połowu łososi i węgorzy dzieli się cała półwyspa na związki rybackie, tak zwane maszoperye (…). Na czele takiej maszoperyi stoi szyper, dawniej, kiedy tonie mniej więcej były dziedziczne, ważna figura, dzisiaj, kiedy z woli rządu na toniach się rokrocznie zmieniają, dosyć podrzędna. Członkowie maszoperii, a jest ich zwykle 12-15, nazywają się maszopi. Ci maszopi zgromadzają się zwykle w trzecie święto Bożego Narodzenia do szypra na maszopstwo, kogo z młodszych lub z innych ma- szoperii się zgłaszających przyjąć. Jest to maszopstwo tedy wesołą gawędą przy obfi- tych stateczkach bajerszu i kilku halwach (półkwartach) „wina”. W ciągu lutego schodzą się znowu maszopi, ażeby zestawić i zeszyć (stalać) niewód, a kiedy na po- czątku lub końcu marca powietrze jest przydatne, niewód wynoszą na strąd (robią wkład), przy czem znowu bez kilku stateczków się nie obywa. A stateczki te idą na rachunek opatrzności boskiej, bo z zarobku przyszłego mają być zapłacone. (…) Każda maszoperya ma na strądzie Wielkiego i Małego Morza pewne swoje miej- sce, gdzie tylko ona może niewody zapuszczać lub żaki stawiać, a takie miejsce nazywa się toń. Takie ograniczenie ścisłe jest dla unikania sprzeczek koniecznie potrzebne. Niewód na łososie składa się z średniej głównej części, macicy, z dwóch skrzydeł i dwóch czasem 100-200 łokci długich lin. Z tym niewodem wyjeżdżają w wielkim bacie na Wielkie Morze, zostawiając naturalnie koniec jednej liny na

161 W celu połowu łososi i węgorzy dzieli się cała półwyspa na związki rybackie, tak zwane maszoperye (…). Na czele takiej maszoperyi stoi szyper, dawniej, kiedy tonie mniej więcej były dziedziczne, ważna figura, dzisiaj, kiedy z woli rządu na toniach się rokrocznie zmieniają, dosyć podrzędna. Członkowie maszoperii, a jest ich zwykle 12-15, nazywają się maszopi. Ci maszopi zgromadzają się zwykle w trzecie święto Bożego Narodzenia do szypra na maszopstwo, kogo z młodszych lub z innych ma- szoperii się zgłaszających przyjąć. Jest to maszopstwo tedy wesołą gawędą przy obfi- tych stateczkach bajerszu i kilku halwach (półkwartach) „wina”. W ciągu lutego schodzą się znowu maszopi, ażeby zestawić i zeszyć (stalać) niewód, a kiedy na po- czątku lub końcu marca powietrze jest przydatne, niewód wynoszą na strąd (robią wkład), przy czem znowu bez kilku stateczków się nie obywa. A stateczki te idą na rachunek opatrzności boskiej, bo z zarobku przyszłego mają być zapłacone. (…) Każda maszoperya ma na strądzie Wielkiego i Małego Morza pewne swoje miej- sce, gdzie tylko ona może niewody zapuszczać lub żaki stawiać, a takie miejsce nazywa się toń. Takie ograniczenie ścisłe jest dla unikania sprzeczek koniecznie potrzebne. Niewód na łososie składa się z średniej głównej części, macicy, z dwóch skrzydeł i dwóch czasem 100-200 łokci długich lin. Z tym niewodem wyjeżdżają w wielkim bacie na Wielkie Morze, zostawiając naturalnie koniec jednej liny na kraju, wypuszczają na morzu w stosownej odległości po kolei linę, jedno skrzydło, macicę i drugie skrzydło, poczem powracają do kraju, z drugim końcem liny. Teraz rozpoczyna się za pomocą obu lin wyciąganie niewodu, a ciągną nie tylko maszopi ale też ich żony i dzieci, chłopcy i dziewczęta od dziesiątego roku począwszy. Podczas łowienia łososi szkoły tutejsze mają ferye. – Ciągną zaś za pomocą tak zwanych szelek, idąc wstecz jeden za drugim. Nim taki niewód się wyciągnie, mija czasem godzina. Ułowione łososie wyrzuca się na piasek strądowy, gdzie sękatymi kijami (karkulicami) dostają po karku, bo inaczej rzucałyby się, a gubiąc łuski, stałyby mniej pokaźne i stąd mniej pokupne. Nieraz się zdarza, że na jeden raz jedną i dwie kopy łososie wyciągają; szczególniejszy to widok, kiedy piętnasto- i dwudziestofuntowe ryby jakby wieprzki w takiej ilości się rzucają. Zapuściwszy tak aż do 6 razy na dzień niewód w morze, jeszcze wieczorem albo nazajutrz z tym połowem jadą do Gdań- ska, który najkorzystniejszem jest miejscem do sprzedaży ryb. Puck prawie w żadną nie wchodzi rachubę. (Op. cit., s. 34).

Dla kaszubskich rybaków znad Bałtyku, bardziej niż dla gburów z kraju, z Ka- szub, Kociewia, a nawet Żuław, był Gdańsk miejscem prawie codziennej obecno- ści, pracy, handlu, zakupów. Rolnicy przybywali tu z swymi produktami raz, dwa razy w tygodniu, najczęściej jednak odstępowali owoce swej pracy drobnym han- dlarzom, wędrownym kupcom, specjalizującym się na rynku gdańskim. Helski rybak, Kaszuba i Niemiec, bywał w Gdańsku cząstką życia tego handlowo-porto- wego miasta, nie tylko na Targu Rybnym. Nie było też przypadkiem pozostawie- nie do 1945 r. starych nazw gdańskich ulic i placu – Kaszubski Rynek, Kaszubska Droga, leżących u wylotu dróg z miasta na północ.

162 Hel – łodzie rybackie, początek XX w.

kraju, wypuszczają na morzu w stosownej odległości po kolei linę, jedno skrzydło, macicę i drugie skrzydło, poczem powracają do kraju, z drugim końcem liny. Teraz rozpoczyna się za pomocą obu lin wyciąganie niewodu, a ciągną nie tylko maszopi ale też ich żony i dzieci, chłopcy i dziewczęta od dziesiątego roku począwszy. Podczas łowienia łososi szkoły tutejsze mają ferye. – Ciągną zaś za pomocą tak zwanych szelek, idąc wstecz jeden za drugim. Nim taki niewód się wyciągnie, mija czasem godzina. Ułowione łososie wyrzuca się na piasek strądowy, gdzie sękatymi kijami (karkulicami) dostają po karku, bo inaczej rzucałyby się a gubiąc łuski stałyby mniej pokaźne i stąd mniej pokupne. Nieraz się zdarza, że na jeden raz jedną i dwie kopy łososie wyciągają; szczególniejszy to widok, kiedy piętnasto- i dwudziestofuntowe ryby jakby wieprzki w takiej ilości się rzucają. Zapuściwszy tak aż do 6 razy na dzień niewód w morze, jeszcze wieczorem albo nazajutrz z tym połowem jadą do Gdań- ska, który najkorzystniejszem jest miejscem do sprzedaży ryb. Puck prawie w żadną nie wchodzi rachubę. (Op. cit., s. 34).

Dlô kaszëbsczich rëbôków znad Bôłtu, barżi niż dlô gbùrów z kraju, z Kaszub, Kòcewiô, a nawetka Żëławë, Gduńsk béł môlã prawie codniowi òbecnoscë, prôcë, handlu, zôkùpów. Rolnicë przëjéżdżelë tu ze swòjima produktama rôz, dwa razë w tidzeniu, nôczãscy równak òdstãpiwelë brzadë swòji prôcë drobnym handla- rzóm, wanożnym kùpcóm, specjalizëjącym sã na gduńsczim rënkù. Hélsczi rëbôk, Kaszëba i Niemc, biwôł we Gduńskù dzélã żëcô tegò handlowò-pòrtowégò mia- sta, nié le na Tôrgù Rëbnym. Nie bëło téż przëpôdkã òstawienié do 1945 rokù stôrëch pòzwów gduńsczich ùlëców i placów: Kaszëbsczi Rënk, Kaszëbskô Droga, leżącëch przë wińdzenim dróg z miasta na nordã.

163 Targ Rybny w Gdańsku

Herman Wünsche w swojej dysertacji doktorskiej, przygotowanej w ramach studiów na uniwersytecie w Lipsku, pt. Studien auf der Halbinsel Hela (Dresden, 1904), badając m.in. problem świadomości narodowej Kaszubów helskich, napisał: Największa część, bo prawie 3/4 ludności półwyspu jest narodowości polskiej. Znawcy języków twierdzą, że tutejsze narzecze jest bardziej spokrewnione z kaszub- skim odłamem polskiego rodu – takim, jakie się spotyka w okolicach Łeby na Pomo- rzu, niż z samą Polską. Mówi się, że rodowici Polacy, np. z okolic Torunia, nie są w stanie porozumieć się lub mają wielkie trudności w porozumiewaniu się z miesz- kańcami Helu. Ludność półwyspu natomiast nie chce się przyznać do pokrewień- stwa z Kaszubami. Twierdzą, że są rodowitymi Polakami. Każdą wątpliwość uwa- żają za obrazę. „Jeśli ktoś na rynku gdańskim zechce mi nawymyślać od Kaszubów – uderzę go albo nawymyślam mu także”. Ta wypowiedź charakteryzuje przekonanie tutejszych mieszkańców o przynależności rodowej. To, że mieszkańcy w tej kwestii nie żartują – oddaje następujące zdarzenie: podczas spisu ludności w grudniu 1900 roku miesz- kańcy Chałup zażądali kategorycznie, aby w kwestionariuszu umieścić ich jako Polaków, broń Boże jako Kaszubów. We Wielkiej Wsi [Władysławowie] z tego po- wodu doszło do gorszących scen. Miały miejsce nawet rozruchy, podczas których wymachiwano rewolwerem skierowanym w nauczyciela i władzę gminną, która od mieszkańców wymagała właśnie takiego rzekomo obraźliwego wpisu. (s. 45). [Ta postawa była być może efektem działalności proboszczów Jastarni, takich jak ks. Gołębiewski, działacz Towarzystwa Naukowego w Toruniu].

164 Rybacy na Motławie i przy Rybackim Pobrzeżu w Gdańsku

Herman Wünsche w swòji doktorsczi dysertacji, przëgòtowóny w ramach stu- diów na ùniwersytece w Lipskù, pt. Studien auf der Halbinsel Hela (Dresden, 1904), badającë m.jin. problem nôrodowi swiądë hélsczich Kaszëbów, napisôł: Największa część, bo prawie 3/4 ludności półwyspu jest narodowości polskiej. Znawcy języków twierdzą, że tutejsze narzecze jest bardziej spokrewnione z kaszub- skim odłamem polskiego rodu – takim, jakie się spotyka w okolicach Łeby na Pomo- rzu, niż z samą Polską. Mówi się, że rodowici Polacy, np. z okolic Torunia, nie są w stanie porozumieć się lub mają wielkie trudności w porozumiewaniu się z miesz- kańcami Helu. Ludność półwyspu natomiast nie chce się przyznać do pokrewień- stwa z Kaszubami. Twierdzą, że są rodowitymi Polakami. Każdą wątpliwość uwa- żają za obrazę. „Jeśli ktoś na rynku gdańskim zechce mi nawymyślać od Kaszubów – uderzę go albo nawymyślam mu także”. Ta wypowiedź charakteryzuje przekonanie tutejszych mieszkańców o przynależności rodowej. To, że mieszkańcy w tej kwestii nie żartują – oddaje następujące zdarzenie: podczas spisu ludności w grudniu 1900 roku miesz- kańcy Chałup zażądali kategorycznie, aby w kwestionariuszu umieścić ich jako Polaków, broń Boże jako Kaszubów. We Wielkiej Wsi [Władysławowie] z tego powo- du doszło do gorszących scen. Miały miejsce nawet rozruchy, podczas których wy- machiwano rewolwerem skierowanym w nauczyciela i władzę gminną, która od mieszkańców wymagała właśnie takiego rzekomo obraźliwego wpisu. (s. 45). [Na pòstawa bëła mòże skùtka dzejaniô probòszczów Jastarni, jak ks. Gòłãbiew- sczi, dzejaniów Towarzëstwa Nôùkòwégò w Toruniu].

165 Nie może więc dziwić fakt, iż polski badacz życia codziennego Pomorza Nad- wiślańskiego, nauczyciel pruskich gimnazjów, Józef Łęgowski, w pracy Kaszuby i Kociewie wydanej pod pseudonimem: Dr Nadmorski w Poznaniu w 1892 r. stwier- dził, iż spośród Polaków jedynie Kaszubi są zżyci z morzem. Kaszuby, będąc cząstką nadbałtyckiego regionu, uczestniczyły w przemianach kulturowych obejmujących całe Pomorze i inne kraje północno-niemieckie, jak i bałtyckie. Dzięki temu pogłębiało się ich zróżnicowanie pod względem kultury materialnej, zwłaszcza w architekturze wsi. Duże znaczenie miała działalność urzędów budowlanych i architektów pruskich oraz firm ubezpieczeniowych, które wypłacając wysokie odszkodowania po pożarach, ułatwiały zamianę znacznej części wsi kaszubskiej z drewnianej w murowaną. Pojawiają się częściej przewodniki promujące kaszubski kraj w społeczności niemieckiej i polskiej, dotykające z reguły spraw narodowych, politycznych. W jednym z nich, pt. Die Halbinsel Hela, jego autor, M. Mankowski, nazywa półwysep „Ostliche Sylt” i informuje, iż w ciągu dnia łączą go z Gdańskiem dwa kursujące statki parowe. Charakteryzując mieszkańców, pisze: Ludność Helu jest, jak już udowodniono, tylko w małej części pochodzenia nie- mieckiego, podczas gdy większość jest pochodzenia polskiego. Istota tych dwóch ras jest zróżnicowanie ukształtowana, co jest wyrażone także na Helu; już tylko wspól- na Ojczyzna, wspólna praca i te same warunki życiowe, ugładziły te różnice rasowe. Niemcowi przypisuje się porządek (dokładność), energię, wierność i głębię uczuciową. Jak daleko dotyczą te cechy Polaków, a więc także Kaszubów zamieszkujących Pół- wysep Helski, nie chcę się tym zajmować. Obie grupy narodowościowe są nieugięty- mi zwolennikami „Starego”, a więc bardzo konserwatywni, w całym tego słowa zna- czeniu (…) Na całym Półwyspie panuje sielankowy spokój i bezpretensjonalność, całkowicie dopasowane do tego krajobrazu. Mieszkańcy Helu nie zazdroszczą tym z lądu ich bogactwa i skarbów. Podczas niebezpieczeństw swego zawodu, uczy się poznawać nicość dóbr doczesnego życia i nie wie, czy jego ciało spocznie kiedyś na pobliskim cmentarzu, lub nie zostanie gdzieś wyrzucone przez morze, podczas rozbicia się statku, aby potem może spocząć w „Ojczyźnie bezdomnych”. W ten sposób odbija się smutek jego oblicza (melancho- lia), na którym nadto gości uśmiech. W każdym razie Hel jest ciekawym, osobliwym kawałkiem ziemi, a kto swoją nogę na północnej riwierze plaży Zatoki Gdańskiej stawia, powinien nie zaniedbywać odbycia podróży lub wędrówki na Hel. (s. 68).

Ostatnie zdanie prezentuje opinię charakterystyczną także dla polskich auto- rów, z których najwybitniejszy i najbardziej zasłużony dla Kaszubów to mecenas poznański i poseł do parlamentu niemieckiego, Bernard Chrzanowski (1861– –1944). Jest on autorem przewodników po wybrzeżu kaszubskim i inspiratorem pomorskiej trylogii Stefana Żeromskiego. W przewodnikach znaleźć można obraz

166 Ni mòże tej dzëwic fakt, że pòlsczi badéra codniowégò żëcô Pòmòrzô Nadwi- slańsczégò, szkólny prësczich gimnazjów, Józef Łãgòwsczi, w prôcë Kaszuby i Kociewie, wëdóny pòd pseùdonimã Dr Nadmòrsczi w Pòznanim, w 1892 rokù stwierdzył, że z Pòlôchów le Kaszëbi są zżëti z mòrzã. Kaszëbë, bãdącë dzélã nadbôłtowégò regionu, brałë ùdzél w przemianach kùltu- rowëch òbjimającëch całé Pòmòrzé i jiné kraje nordowò-niemiecczé, jak i bôłtëcczé. Dzãka temù pògłãbiało sã jich zjinaczenié z wezdrzeniô na kùlturã materialną, òsoblëwie w architekturze wsë. Wiôldżé znaczenié miało dzejanié bùdowlanëch ùrzãdów i prësczich architektów i firm ùbezpieczeniowëch, chtërne przë wëpłace wësoczich òdszkòdowaniów pò ògniu ùłôtwiałë zamianã wikszégò dzélu kaszëbsczi wsë z drewniany na mùrowóną. Pòjôwiają sã czãscy prowôdniczi promùjącé kaszëbsczi krôj w spòlëznie nie- miecczi i pòlsczi, tikającé colemało spraw nôrodowëch, pòliticznëch. W jednym z nich, pt. Die Halbinsel Hela, jegò aùtor, M. Mankòwsczi, nazywô półwispã „Ostliche Sylt” i infòrmùje, że w cygù dnia parłãczą gò z Gduńskã dwa kùrsëjącé statczi na ropã. Charakteryzëjącë mieszkańców, pisze: Ludność Helu jest, jak już udowodniono, tylko w małej części pochodzenia nie- mieckiego, podczas gdy większość jest pochodzenia polskiego. Istota tych dwóch ras jest zróżnicowanie ukształtowana, co jest wyrażone także na Helu; już tylko wspól- na Ojczyzna, wspólna praca i te same warunki życiowe, ugładziły te różnice rasowe. Niemcowi przypisuje się porządek (dokładność), energię, wierność i głębię uczuciową. Jak daleko dotyczą te cechy Polaków, a więc także Kaszubów zamieszkujących Pół- wysep Helski, nie chcę się tym zajmować. Obie grupy narodowościowe są nieugię- tymi zwolennikami „Starego”, a więc bardzo konserwatywni, w całym tego słowa znaczeniu (…)

Półwysep Helski

167 ówczesnych Kaszub, ich mieszkańców, żyjących w świecie własnym oraz w kul- turze polskiej i niemieckiej. Antoni Chołoniewski, autor Nad Morzem Polskim, Warszawa 1912, s. 8-9, napisał: Brzeg polski ciągnie się od Gdańska w kierunku północnego zachodu, do punktu, w którym uchodzi do morza Piaśnica, rozgraniczająca dziś, jak i dawniej, Pomorze od Prus Królewskich. (…) W niektórych wsiach nad morzem żyje ludność z rybołów- stwa, lecz czysto rybackie osady są tylko na Helu, a w kraju jedyna Rewa. Cały ten nadbrzeżny kraik jest w znacznej przewadze polski. (…) Zbudzony w ostatnich la- tach ruch narodowy oddziałał częściowo także na zniemczone od wieków miasta, w których przy ubiegłych wyborach do sejmu pruskiego po raz pierwszy wyszli z urny polscy wyborcy. (…) Brzeg kaszubski jest idealnie odcięty od Polski. Własnym siłom zostawiono tę garstkę mimowiednych stróżów polskiego morza. Nie sięga tu, materyalnie, ani moralnie, dobroczynna dłoń możniejszych rodaków, tak szczodra nad brzegami ślązkiej Olzy. Nawet Poznań zdaje się tu zupełnie nie oddziaływać. Cóż dopiero odleglejsze dzielnice. Wielkie ogniska polskiego ruchu za kordonem, Warszawa, Kraków, Lwów, są tak daleko, jak daleką jest, niestety, myśl ich miesz- kańców od tej smętnej resztki naszej politycznej upadłości nad wodami Bałtyku. Nie troszczy się o nią nikt zgoła i dobrze jest jeszcze, jeśli się wie bodaj o jej istnieniu. (…) Gdańsk wypełnia te próżnię. Od starego ratusza nad Motławą, od Zielonej Bramy i Długiego Rynku idzie na brzeg kaszubski wszystko, co wznosi się ponad codzienną szarzyznę. Od wieków było tak samo, i ta dawność wpływu niemieckiej kultury jest czynnikiem najbardziej utrudniającym odrodzenie.

Jak widać, dostrzegał specyficzną rolę Gdańska, odcięcie Kaszubów od cen- trów polskich i brak ich zainteresowania północnymi kresami. Ten brak nie był jednak całkowity. Można wymienić sporo nazwisk ludzi zainteresowanych

Okolice Rewy

168 Na całym Półwyspie panuje sielankowy spokój i bezpretensjonalność, całkowicie dopasowane do tego krajobrazu. Mieszkańcy Helu nie zazdroszczą tym z lądu ich bogactwa i skarbów. Podczas niebezpieczeństw swego zawodu uczy się poznawać nicość dóbr doczesnego życia i nie wie, czy jego ciało spocznie kiedyś na pobliskim cmentarzu lub nie zostanie gdzieś wyrzucone przez morze, podczas rozbicia się statku, aby potem może spocząć w „Ojczyźnie bezdomnych”. W ten sposób odbija się smutek jego oblicza (melancho- lia), na którym nadto gości uśmiech. W każdym razie Hel jest ciekawym, osobliwym kawałkiem ziemi, a kto swoją nogę na północnej riwierze plaży Zatoki Gdańskiej stawia, powinien nie zaniedbywać odbycia podróży lub wędrówki na Hel. (s. 68).

Òstatné zdanié prezentëje pòzdrzatk cha- rakteristiczny téż dlô pòlsczich aùtorów, z chtërnëch nôbëlniészi i nôbarżi zasłużony dlô Kaszëbów to pòznańsczi mecenas i pòseł do niemiecczégò parlamentu, Bernard Chrza- nowsczi (1861–1944). Je òn aùtorã prowôd- ników pò kaszëbsczim wëbrzeżim i inspiratorã pòmòrsczi trilogii Stefana Żeromsczégò. W prowôdnikach nalezc mòże òbrôz tejczas- nëch Kaszub, jich mieszkańców, żëjącëch w gwôsnym swiece i w kùlturze pòlsczi i nie- miecczi. Antoni Chòłoniewsczi, aùtor Nad Morzem Polskim, Warszawa 1912, s. 8-9, napisôł: Brzeg polski ciągnie się od Gdańska w kie- runku północnego zachodu, do punktu, w któ- rym uchodzi do morza Piaśnica, rozgranicza- Bernard Chrzanowski, jąca dziś, jak i dawniej, Pomorze od Prus Kró- Na kaszubskim brzegu lewskich. (…) W niektórych wsiach nad morzem żyje ludność z rybołówstwa, lecz czysto rybackie osady są tylko na Helu, a w kraju jedyna Rewa. Cały ten nadbrzeżny kraik jest w znacznej przewadze polski. (…) Zbu- dzony w ostatnich latach ruch narodowy oddziałał częściowo także na zniemczone od wieków miasta, w których przy ubiegłych wyborach do sejmu pruskiego po raz pierwszy wyszli z urny polscy wyborcy. (…) Brzeg kaszubski jest idealnie odcięty od Polski. Własnym siłom zostawiono tę garstkę mimowiednych stróżów polskiego morza. Nie sięga tu, materylanie, ani moralnie, dobroczynna dłoń możniejszych rodaków, tak szczodra nad brzegami slązkiej Olzy. Nawet Poznań zdaje się tu zupeł- nie nie oddziaływać. Cóż dopiero odleglejsze dzielnice. Wielkie ogniska polskiego ruchu za kordonem, Warszawa, Kraków, Lwów, są tak daleko, jak daleką jest, nie- stety, myśl ich mieszkańców od tej smętnej resztki naszej politycznej upadłości nad

169 – widok na kurort z mola polskością Kaszub i kaszubszczyzną. Jednym z nich był Stanisław Thugutt, wy- bitny krajoznawca, po 1920 r. polityk socjalistyczny. W swojej Autobiografii (War- szawa 1984, s. 73 i 74) m.in. napisał: Jeździłem kilkakrotnie na Kaszuby, które zszedłem wszerz i wzdłuż, poznałem wybitniejszych działaczy tamtejszych: nieżyjących już dr. Majkowskiego w Koście- rzynie i sędziego Chmielewskiego w Sopotach, czytałem o Pomorzu dużo. Później sprowadzaliśmy wycieczki kaszubskie do Warszawy. Interesowało mnie zawsze, jak im się też Warszawa, biedna, przedwojenna Warszawa podoba, boć to byli bywalcy, znający Gdańsk, często Berlin, czasami Westfalię. Otóż jedną taką dużą wycieczkę poraziły po prostu dwie rzeczy: przede wszystkim księgarnia Gebethnera i Wollfa, bo nie myśleli, że jest tyle polskich książek na świecie, i obejrzany wewnątrz pałac ordynata Zamojskiego, bo skądże tak wielki pan nie tylko jest Polakiem, ale nie wstydzi się do polskości przyznawać.

Na to wielkie zróżnicowanie siły codziennego oddziaływania na Kaszubów przed 1914 r. kultury niemieckiej i polskiej zbyt rzadko zwracano uwagę. Jedno- cześnie w kontekście losu Kaszubów i relacji polsko-niemieckich zawsze pojawia się Gdańsk, pierwsza dla nich metropolia i pradawna stolica. Mieszkająca w latach 90. XIX wieku w Gdańsku poznańska pisarka, żona zna- nego lekarza, Maria Wicherkiewiczowa w Opowieści o moim Gdańsku… taki pozostawiła nam obraz życia codziennego miasta:

170 wodami Bałtyku. Nie troszczy się o nią nikt zgoła i dobrze jest jeszcze, jeśli się wie bodaj o jej istnieniu. (…) Gdańsk wypełnia te próżnię. Od starego ratusza nad Motławą, od Zielonej Bramy i Długiego Rynku idzie na brzeg kaszubski wszystko, co wznosi się ponad codzienną szarzyznę. Od wieków było tak samo, i ta dawność wpływu niemieckiej kultury jest czynnikiem najbardziej utrudniającym odro- dzenie.

Jak widzec, dostrzégôł òsoblëwą rolã Gduńska, òdcãcé Kaszëbów òd centrów pòlsczich i felënk jich zainteresowaniô nordowima kresama. Ten brak nie béł równak całoscowi. Mòże wëmienic dosc tëlé nôzwësk lëdzy zainteresowónëch pòlskòscą Kaszub i kaszëbizną. Jednym z nich béł Stanisłôw Thùgùtt, bëlny kra- joznôwca, pò 1920 rokù socjalisticzny pòlitik. W swòji Autobiografii (Warszawa 1984, s. 73 i 74) m.jin. napisôł: Jeździłem kilkakrotnie na Kaszuby, które zszedłem wszerz i wzdłuż, poznałem wybitniejszych działaczy tamtejszych: nieżyjących już dr. Majkowskiego w Koście- rzynie i sędziego Chmielewskiego w Sopotach, czytałem o Pomorzu dużo. Później sprowadzaliśmy wycieczki kaszubskie do Warszawy. Interesowało mnie zawsze, jak im się też Warszawa, biedna, przedwojenna Warszawa podoba, boć to byli bywalcy, znający Gdańsk, często Berlin, czasami Westfalię. Otóż jedną taką dużą wycieczkę poraziły po prostu dwie rzeczy: przede wszystkim księgarnia Gebethnera i Wollfa, bo nie myśleli, że jest tyle polskich książek na świecie, i obejrzany wewnątrz pałac ordynata Zamojskiego, bo skądże tak wielki pan nie tylko jest Polakiem, ale nie wstydzi się do polskości przyznawać.

Na to wiôldżé zjinaczenié sëłë codniowégò wpłëwaniô na Kaszëbów przed 1914 rokù niemiecczi i pòlsczi kùlturë za mało zwrôcelë ùwôgã. Równoczasno w kònteksce kawla Kaszëbów i ùprocëmnieniów pòlskò-niemiecczich wiedno pò- jôwiô sã Gduńsk, pierszô dlô nich metropòliô i pradôwnô stolëca. Mieszkającô w latach 90. XIX wiekù w Gduńskù pòznańskô pisôrka, białka znónégò lékarza, Maria Wicherkewiczowô w Opowieści o moim Gdańsku… taczi òstawiła nóm òbrôz codniowégò żëcô miasta: Przy ulicy Długiej, oświeconej jasno gazowymi lampami, panuje ruch. Damy w rotundach i pelerynach unoszą długie suknie. (…) Prawie wyłącznie słyszy się mowę niemiecką. Tylko raz po raz przechodzący robotnik czy rzemieślnik pozdra- wia po polsku. Czasem przekupka z koszem owocu woła po kaszubsku – głośno i śmiało. Zapytuję ją: skąd jesteście? Odpowiada: „Jo jem z Kaszeb, pani”. Chłopcy mówią przyciszonym głosem, by nie posłyszeć pogardliwego: Wesserpolak, Grob- kaszube. Ale ja wsłuchuję się z przyjemnością w ten nie znany dźwięk, gdyż jestem pod wrażeniem poezji Derdowskiego „O panu Czorlińsczim, co do Pucka po sece jachoł”. I lubuję się miękką kaszubską gwarą tych stron. Już dawniej zachwycałam się Flisem Klonowicza. Jakżesz różny jest tamten polski Gdańsk a obecny, z hydrą

171 Przy ulicy Długiej, oświeconej jasno gazowymi lampami, panuje ruch. Damy w rotundach i pelerynach unoszą długie suknie. (…) Prawie wyłącznie słyszy się mowę niemiecką. Tylko raz po raz przechodzący robotnik czy rzemieślnik pozdra- wia po polsku. Czasem przekupka z koszem owocu woła po kaszubsku – głośno i śmiało. Zapytuję ją: skąd jesteście? Odpowiada: „Jo jem z Kaszeb, pani”. Chłopcy mówią przyciszonym głosem, by nie posłyszeć pogardliwego: Wesserpolak, Grobka- szube. Ale ja wsłuchuję się z przyjemnością w ten nieznany dźwięk, gdyż jestem pod wrażeniem poezji Derdowskiego „O panu Czorlińsczim, co do Pucka po sece jachoł”. I lubuję się miękką kaszubską gwarą tych stron. Już dawniej zachwycałam się Fli- sem Klonowicza. Jakżesz różny jest tamten polski Gdańsk a obecny, z hydrą Hakaty (Hanemann, Kennemann, Tiedemann), potężnej spadkobierczyni polityki Bismarcka, przytłumiającej ducha polskiego. Gdański humor, kaszubska gwara, nadętość boga- czy „Protz”, „kwiatki z podwórza koszarowego”, aluzje polityczne znalazły swego au- tora, który zbierał półsłówka, dowcipy salonowe i podwórzowe. Zbierał owe ziarna pieprzne dowcipu, podsłuchiwał na ulicy i przy Motławie. Młody redaktor Jaenicke pisywał do niemieckiej gazety gdańskiej felietony, podpisując się Pogodke. Dewizą jego było: „Ich trinke, rauche, schreibe – mit Humor!” Artykuły owe czytano chętnie. O ile były odbiciem życia prywatnego – to z odcieniem rubaszności, które nadają „plattdeutsch” i anegdoty żeglarskie. Komiczne sytuacje wypływały z pewnej ciasnoty pojęć burżuazji, pragnącej jednak mieć wielkoświatowe pozory, angielskie maniery. To nadawało specyficzny charakter „wielkiemu światu” Gdańska. (Trzy pamiętniki pomorskie, s. 150).

Ów wielki świat Gdańska, którego elita kulturalna, niemiecka i polska obej- mowała swą świadomością i zainteresowaniami bardzo niejednolicie całość dzie- jów i współczesności Pomorza, był również obecny w życiu Kaszubów. Także Niemców fascynowała wówczas słowiańska przeszłość, nie tylko Winety czy Rugii (niekiedy bardziej niż najbliższe kaszubskie otoczenie), odgrzebywana przez ar- cheologów i historyków. Tkwiła ona też w kaszubskiej tradycji, legendzie i świa- domości historycznej skąpych elit.

172 Hakaty (Hanemann, Kennemann, Tiedemann), potężnej spadkobierczyni polityki Bismarcka, przytłumiającej ducha polskiego. Gdański humor, kaszubska gwara, na- dętość bogaczy „Protz”, „kwiatki z podwórza koszarowego”, aluzje polityczne znala- zły swego autora, który zbierał półsłówka, dowcipy salonowe i podwórzowe. Zbierał owe ziarna pieprzne dowcipu, podsłuchiwał na ulicy i przy Motławie. Młody redak- tor Jaenicke pisywał do niemieckiej gazety gdańskiej felietony podpisując się Pogod- ke. Dewizą jego było: „Ich trinke, rauche, schreibe – mit Humor!” Artykuły owe czy- tano chętnie. O ile były odbiciem życia prywatnego – to z odcieniem rubaszności, które nadają „plattdeutsch” i anegdoty żeglarskie. Komiczne sytuacje wypływały z pewnej ciasnoty pojęć burżuazji, pragnącej jednak mieć wielkoświatowe pozory, angielskie maniery. To nadawało specyficzny charakter „wielkiemu światu” Gdań- ska. (Trzy pamiętniki pomorskie, s. 150).

Nen wiôldżi swiat Gduńska, chtërnégò kùlturalnô elita, niemieckô i pòlskô, òbjimała swòją swiądą i zainteresowaniama baro niejednakòwò całosc dzejów i dzysdniowòscë Pòmòrzô, béł téż òbecny w żëcym Kaszëbów. Téż Niemców fascynowała wnenczas słowiańskô przeszłota, nié le Winetë czë Rugii (nieczedë barżi niż nôblëższé kaszëbsczé òtoczenié), òdgrzebiwónô przez archeòlogów i historików. Sedzała òna téż w kaszëbsczi tradicji, legendze i swiądze historiczny skrómnëch elit.

Luftkurort Oliwa

173 7. Problem kaszubski w nauce i polityce a narodziny ruchu m³odokaszubskiego

Od czasów Wiosny Ludów Kaszubi i problem ich przyszłości, ich postaw w kon- flikcie racji polskich i niemieckich, nie przestawał schodzić z łam politycznych i naukowych dyskusji. Wprowadzenie konstytucji w Prusach, podmiotów parla- mentarnych do codzienności państwa, ujawniło znaczenie kaszubskich głosów i postaw, o które zabiegano w różny sposób, niekoniecznie traktując Kaszubów, całą społeczność, jak też jej przedstawicieli, jako partnerów. Mimo odrodzenia narodowego i polskości na Kaszubach nie można było mówić o choćby zrówno- ważeniu procesu germanizacji i polonizacji. Swoiste zapasy trwały. Wspomina o nich Konstanty Kościński, autor broszury Kaszuby giną, poświęconej głównie problemom zmian wielkiej własności ziemi na Pomorzu w kontekście narodo- wym, a wydanej w Poznaniu w 1905 r. W tych zapasach, szczególnie wyraźnych w ramach akcji wyborczych do sej- mu pruskiego czy parlamentu niemieckiego (okręgi kaszubskie zawsze dawały zwycięstwo kandydatowi polskiemu), sami Kaszubi długo byli przedmiotem swo- istej manipulacji. Tego smutnego faktu nie zmieniała bogata rzeczywistość co- dziennej pracy ogniw licznych organizacji, działających w prawie każdej kaszub- skiej parafii. Ruch wyborczy był od 1903 r. zjednoczony w skali Rzeszy i współ- działał z parlamentarną reprezentacją w Berlinie. Na północy Kaszub oddziaływała najbardziej identyfikująca się z Kaszubami „Gazeta Gdańska”. Wśród parlamen- tarzystów reprezentujących ludność polską Prus Zachodnich w Berlinie było kil- kunastu przedstawicieli inteligencji i mieszczaństwa wywodzących się ze starych kaszubskich rodów, ale niekiedy, bardziej niż inni, dystansujących się od kaszub- skiego (chłopskiego) języka i tradycji. Wyjątkiem byli przedstawiciele rodu Janta- -Połczyńskich i Sikorskich. Wszyscy polscy posłowie zabiegali o swobodny roz- wój prasy polskiej, o choćby symboliczną obecność polszczyzny w szkole, o wol- ność działania dla Kościoła katolickiego itp. interesy, wśród których warunki funkcjonowania gospodarstw ziemiańskich wcale nie były na ostatnim miejscu. Gwarantem minimum swobód dla rozwoju polskości, mimo często antypolskich, nawet wyjątkowych ustaw, a najczęściej zarządzeń, był fakt, iż Prusy, obok w miarę zdrowych stosunków ekonomicznych (także struktury rolnej), wyróżniała daleko większa niż w innych państwach europejskich praworządność. Dotyczyło to także „sprusaczonych Niemiec”, gdzie niektóre kraje, ich mieszkańców, cechował swoisty dystans do biurokratycznych, junkiersko-militarnych tradycji pruskich,

174 7. Problem kaszëbsczi w nôùce i pòlitice a narodzëzna m³odokaszëbsczi rësznotë

Òd cządu Zymkù Lëdów Kaszëbi i problem jich przińdnoscë, jich pòstawów w kònflikce argùmentów pòlsczich i niemiecczich, nie przestôwôł schadac ze szpal- tów pòliticznëch i nôùkòwëch diskùsji. Wprowadzenié w Prësach kònstitucji, pòdmiotów parlamentarnëch do codniowòscë państwa, wëjawiło znaczenié kaszëbsczich głosów i pòstawów, ò chtërne zabiégelë na rozmajiti ôrt, niekònie- czno trzëmającë jakò partnerów Kaszubów, całą spòlëznã, jak téż ji przedstôwców. Nimò òdrodë nôrodowi i pòlskòscë na Kaszëbach ni mòże mówic ò chòcle zrów- noważenim procesu germanizacji i pòlonizacji. Swójné mòcowania trwałë. Wspòminô ò nich Kònstanti Kòscyńsczi, aùtor broszurë Kaszuby giną, pòswiãco- ny przédno problemóm zmianów wiôldżi mietnoscë zemi na Pòmòrzim w kòntek- sce nôrodowim, a wëdóny w Pòznanim w 1905 rokù. W tëch mòcowaniach, òsoblëwie wëraznëch w ramach welacjowëch akcji do

sejmù prësczégò czë parlamentu niemiecczégò (òkrãdżi kaszëbsczé wiedno dôwałë

○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○

Oddane głosy na R. Janta-Połczyńskiego, K. Rzepecki, Pobudka wyborcza, Poznań 1907, s. 60

175 a zwłaszcza nacjonalizmu w wydaniu Związku Marchii Wschodnich. Stwarzało to m.in. nieco bardziej sprzyjający klimat dla kształtowania się środowisk kaszub- sko-polskiej inteligencji i badań naukowych, dzięki czemu narastał proces odro- dzenia kaszubszczyzny. Wyjątkowe znaczenie miała działalność etnograficzno-gospodarcza nauczy- ciela szkoły ludowej we Wdzydzach, Kociewiaka Izydora Gulgowskiego (1874– –1925) i jego żony, malarki, Teodory (1860–1951) z niemieckiej skaszubizowa- nej nauczycielskiej rodziny Fethków, wywodzących się z Nadrenii. Doprowadzili oni na początku bieżącego stulecia do odrodzenia kaszubskiej sztuki i rozwoju przemysłu ludowego – hafciarstwa, garncarstwa i plecionkarstwa. Stworzyli pierw- sze muzeum na wolnym powietrzu w Rzeszy i na ziemiach polskich – skansen we Wdzydzach w 1906 r. Wspierani przez Niemców i Polaków, także finansowo,

Teodora Gulgowska z mężem Izydorem w swojej pracowni malarskiej we Wdzydzach Kiszewskich

176 wëgróną pòlsczémù kandidatowi), sami Kaszëbi długò bëlë przedmiotã swójny manipùlacji. Tegò smùtnégò faktu nie zmieniała bògatô jawernota codniowi prôcë ògniwów trójnëch òrganizacji, dzejającëch w prawie kòżdi kaszëbsczi parafii. Welacjowé akcje bëłë òd 1903 rokù sparłãczoné w skalë Rzeszë i wespółdzejałë z parlamentarną reprezentacją w Berlinie. Na nordze Kaszub wpłiwała nôbarżi identifikùjącô sã z Kaszëbama „Gazeta Gdańska”. Westrzód parlamentarzëstów reprezentëjącëch pòlską lëdnosc Prës Zôchòdnëch w Berlinie bëło czilenôsce przedstôwców inteligencji i mieszczaństwa wëwòdzącëch sã ze stôrëch kaszëb- sczich rodów, ale nieczedë, barżi niż jinszi, distansëjącëch sã òd kaszëbsczégò (chłopsczégò) jãzëka i tradicji. Wëjimkã bëlë przedstôwcë rodu Janta-Pôłcziń- sczich i Sykòrsczich. Wszëtczi pòlsczi pòsłowie zabiégelë ò wòlny rozwij pòlsczégò gazétnictwa, ò chòcle symbòliczné bëcé pòlszczëznë w szkòle, ò wòlnosc dzejaniô dlô Kòscoła katolëcczégò itp. interesë, westrzód chtërnëch leżnoscë fónkcjono- waniô zemiańsczich gòspòdarstwów nijak nie bëłë na òstatnym môlu. Gwarantã minimùm wòlnoscy dlô rozwiju pòlskòscë, nimò czãsto antipòlsczich, nawet wëjimkòwëch ùstôw, a nôczãscy zarządzeniów, bëło to, że Prësë, òkòma za miarą zdrowëch ùprocëmnieniów ekònomicznëch (téż rolny strukturë), wëapartniała dalek wikszô niżle w jinëch państwach eùropejsczich prawòrządnosc. Tikało to téż „sprusaczonëch Niemców”, gdze niechtërne kraje, jich mieszkańców, wëprzé- dniwôł swójny distans do biurokraticznëch, junkerskò-militarnëch tradicji prë- sczich, a òsoblëwie do nacjonalizmù w wëdanim Związkù Marchii Wschòdnëch. Stwôrzało to m.jin. trochã barżi zwëskòwny klimat dlô sztôłceniô sã w òkrãżach kaszëbskò-pòlsczi inteligencji i nôùkòwëch badaniów, dzãka czemù narôstôł pro- ces òdrodë kaszëbiznë. Nadzwëkòwé znaczenié miało dzejanié etnograficzno-gòspòdarsczé szkólnégò lëdowi szkòłë we Wdzydzach, Kòcewiôka Izydora Gùlgòwsczégò (1874–1925) i jegò białczi, malarczi, Teòdorë (1860–1951) z niemiecczi skaszëbiony szkól- nowsczi rodzëzny Fethków, wëprowôdzający sã z Nadrenii. Doprowadzëlë òni na zôczątkù tegò wiekù do òdrodë kaszëbsczégò kùńsztu i rozwiju lëdowégò przemësłu: wësziwkù, grónkòwiznë i pleconkarstwa. Stwòrzëlë pierszé mùzeùm bùten w Rzeszë i na zemiach pòlsczich – skansen we Wdzydzach w 1906 rokù. Wspiéróny przez Niemców i Pòlôchów, téż finansowò, òsoblëwie Izydor jakò etno- graf i pisôrz, swòjima pùblikacjama i dokònaniama rozsławilë Kaszëbë w swiece pòlsczim i niemiecczim. Dzãka jich robòce stałë sã Wdzydze mekką dlô lëdzy nôùczi i kùńsztu, zwëskałë zdanié, że prawie tam zabłysło zorze wskrzeszenia ka- szubszczyzny. Niewątplëwie Gùlgòwsczim w przód szedł rozwij nôùczi, kaszëbò- i pòmòrzo- znôwczich badaniów pò stronie pòlsczi i niemiecczi. Òkòma zôchòdnoprësczich towarzëstw nôùkòwëch niemiecczich i pòlsczégò Towarzëstwa Nôùkòwégò w To- runiu òsoblëwé znaczenié miało dzejanié òkrãżich slawisticznëch na ùniwersy- tetach. Drãgò przerechòwac ùróbk historików, przede wszëtczim wëdôwców

177 Skansen we Wdzydzach Kiszewskich zwłaszcza Izydor jako etnograf i pisarz, swoimi publikacjami i dokonaniami roz- sławili Kaszuby w świecie polskim i niemieckim. Dzięki ich pracy stały się Wdzy- dze mekką dla ludzi nauki i sztuki, zyskały opinię, iż tam właśnie zabłysło zorze wskrzeszenia kaszubszczyzny. Niewątpliwie sprzyjał Gulgowskim fakt rozwoju nauki, badań kaszubo- i po- morzoznawczych po stronie polskiej i niemieckiej. Obok zachodniopruskich to- warzystw naukowych niemieckich i polskiego Towarzystwa Naukowego w Toru- niu szczególne znaczenie miała działalność środowisk slawistycznych na uniwer- sytetach. Trudno przecenić dorobek historyków, przede wszystkim wydawców kodeksów w rodzaju Pommersches... czy Pommerelisches Urkundenbuch, przy- pominających niejako mimo woli czasy świetności Kaszubii i Pomeranii, książąt oraz rycerzy kaszubskich i pomorskich. Miał w tym też swój udział ośrodek kró- lewiecki, wydający m. in. „Altpreussische Monatschrift”, na łamach którego uka- zywały się cenne do dziś jako źródła teksty. Wszystkie one miały swoich niemiec- kich i polskich odbiorców, przyciągały uwagę zachodniopruskiej inteligencji utoż- samiającej się z Kaszubami. W takim klimacie 21 września 1907 r. powstało w Kartuzach, gdzie mieszkał wówczas najwybitniejszy badacz kaszubszczyzny – dr Friedrich Lorentz (1870– –1937), „Verein für kaschubische Volkskunde”, którego inicjatorem i współtwórcą obok Lorentza był Izydor Gulgowski. O charakterze i celach towarzystwa mówi statut, opublikowany m.in. w nr. 1 wydawanego od 1910 r. pisma „Mitteilungen

178 kòdeksów ôrtu Pommersches... czë Pommerelisches Urkundenbuch, przëpòmina- jącëch jakbë niechcącé czasë widzałotë Kaszubii i Pòmeranii, ksążãt, kaszëbsczich i pòmòrsczich ricerzi. Miôł w tim téż swój ùdzél królewiecczi òstrzódk, wëdający m.jin. „Altpreussische Monatschrift”, w jaczim sã do dzys drëkòwóné wôrtné jakno zdrzódłowé tekstë. Miałë òne wszëtczé swòjich niemiecczich i pòlsczich òdbiérców, przëcygałë ùwôgã zôchòdnoprësczi inteligencji identifikùjący sã z Kaszëbama. W taczim klimace 21 séwnika 1907 rokù pòw- stało w Kartuzach, gdze mieszkôł wnenczas nôbël- niészi badéra kaszëbiznë – dr Friedrich Lorentz (1870–1937), „Verein für kaschubische Volks- kunde”, jaczégò inicjatorã i wespółùsôdzcą òkòma Lorentza béł Izydor Gùlgòwsczi. Ò przërodze i cé- lach towarzëstwa pòwiôdô statut, wëdrëkòwóny m.jin. w nr 1. wëdôwónégò òd 1910 rokù pisma „Mitteilungen des Vereins für Kaschubische Volks- kunde”. Zgrôwą Towarzëstwa bëło zbiéranié i ùżë- czenié nôùce i całoscë wszelczich materiałów tika- jącëch kaszëbsczégò lëdoznôwstwa. Strzódkama Friedrich Lorentz dzejaniô bëłë cządniczi i akcja òdczëtowô, z wëdze- (1870–1937) lenim pòliticzi i religii, rozstrząsaniô wszelczich spraw pùblicznëch. Wërazno nôùkòwi charakter „Verein” sprawił, że nôleżelë do niegò Pòlôszë

i Niemcë, jak téż Żëdzë. W dniu założeniô liczëło òno 86, a pò dwùch latach

○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○

179 des Vereins für Kaschubische Volkskunde”. Celem Towarzystwa było zbieranie oraz udostępnianie nauce i ogółowi wszelkiego materiału dotyczącego ludoznaw- stwa kaszubskiego. Środkami działania były czasopismo i akcja odczytowa, z wykluczeniem polityki i religii, rozstrząsania wszelkich spraw publicznych. Ściśle naukowy charakter „Verein” spowodował, że należeli doń Polacy i Niemcy, a także Żydzi. W dniu założenia liczyło ono 86, a po dwóch latach 248 członków. Byli to głównie przedstawiciele rodzimej inteligencji, w tym sporo urzędników i nauczycieli, a nawet kupcy. Szczególnie wyróżniała się grupa niemieckich wyso- kich rangą wojskowych i urzędników, takich jak generał baron von Dombrowski, kapitanowie von Wnuck i baron von Puttkammer, majorowie von Rekowski i von Schmude, szambelan królewski von Rekowski, porucznik von Prondzyński, asse- sor von Socha-Borzestowski. Ich przynależność do Towarzystwa świadczyła o zachowaniu, nawet pielęgnowaniu rodowych tradycji i świadomości związków z Kaszubami. Do Towarzystwa należeli też badacze Kaszub z innych ziem polskich, a wśród nich późniejszy czołowy językoznawca, dr Kazimierz Nitsch z Krakowa i dr Wojciech Kętrzyński ze Lwowa, w młodości Niemiec, Mazur z pochodzenia, wywodzący się z rodziny kaszubskiej. Naukowa działalność Towarzystwa siłą swego charakteru w konkurencji polsko-niemieckiej o dusze Kaszubów sprzyjała interesom polskim. Spowodowało to ataki wojującego hakatyzmu, a z czasem zmianę statutu i praktyki. Ludoznawstwo kaszubskie, zmieniając statut w 1910 r., interpretowano jako „ludoznawstwo wszystkich czasów i wszystkich ludów na Kaszubach”, tj. Niemców, Polaków, Holendrów i Skandynawów. Po stronie kaszubsko-polskiej skomentowano tę zmianę słowami, iż z tego bigosu niemiecko-polsko-holendersko-skandynawskiego nawet różdżka czarodziej- ska karła nosacza nie będzie potrafiła wywabić pierwiastków kaszubskich; (...) cel tej interpretacji jest zresztą zupełnie jasny, jeżeli się zestawi z uchwałą (...) książkę pastora Hardera z Kościerzyny, który pod nagłówkiem Kaschuben opisywał życie urzędników niemieckich z wszystkich stron świata spędzonych. (A. Majkowski, Zwycięstwo hakatyzmu nad nauką, „Gryf”, 1910, s. 289). Zmiany te i kryzys Towarzystwa wywołany atakami hakaty nie zmieniły warto- ści podstawowych publikacji naukowych drukowanych w „Mitteilungen”. W kręgu i klimacie Towarzystwa powstało najwybitniejsze dzieło I. Gulgowskiego, książka Von einem unbekannten Volke in Deutschland. Ein Beitrag zur Volks- und Landes- kunde der Kaschubei, (Berlin 1911), z przedmową profesora Heinricha Sohnreya, znanego filantropa i pisarza, ludoznawcy i propagatora swojszczyzny wśród Niem- ców, znającego Wdzydze z autopsji. Książka ta w skróconej wersji wyszła po pol- sku pt. Kaszubi w Krakowie w 1924 r. Pierwotne jej wydanie wywołało oburzenie hakatystów, zwłaszcza za słowa H. Sohnreya, który m.in. napisał: Ucisk wywołuje reakcję. Jeśliby się chciało traktować Kaszubów jako glebę, po której deptałoby się wielkimi butami kirasjerskimi, to po co zakładać na niej za pomocą szkoły grządki kwiatów kultury duchowej? Tylko głupota znosi politykę

180 248 nôleżników. Bëlë to przédno przedstôwcë domôcy inteligencji, w tim dosc tëlé ùrzãdników i szkólnëch, a nawet kùpców. Òsoblëwie sã wëapartniało karno niemiecczich wësoczich rangą wòjskòwëch i ùrzãdników, jak generôł barón von Dómbrowsczi, kapitanowie von Wnuck i barón von Pùttkammer, majorowie von Rekòwsczi i von Schmùde, szambelan królewsczi von Rekòwsczi, pòrucznik von Prondzyńsczi, assesor von Socha-Bòrzestowsczi. Jich przënôleżnosc do Towarzë- stwa swiôdczëła ò ùtrzëmanim, nawetka piastowanim rodowëch tradicji i swiądze sparłãczeniów z Kaszëbama. Do Towarzëstwa nôleżelë téż badérowie Kaszub z jinëch pòlsczich zemiów, a westrzód nich pózniészi przédny jãzëkòznôwca, dr Kazmiérz Nitsch z Krakòwa, i dr Wòjcech Kãtrzińsczi ze Lwòwa, w młodoscë Niemc, z pòchòdzeniô Mazur, wëprowôdzający sã z kaszëbsczi rodzëznë. Nôùkòwé dzejanié Towarzëstwa mòcą swòjégò charakteru w kònkùrencji pòlskò-niemiec- czi ò dësze Kaszëbów bëła żëcznô interesóm pòlsczim. Sprawiło to ataczi wòju- jącégò hakatizmù, a z czasã zmianã statutu i prakticzi. Kaszëbsczé lëdoznôwstwò, zmieniającë statut w 1910 rokù, béł interpretowóny jakò „lëdoznôwstwò wszëtczich czasów i wszëtczich lëdów na Kaszëbach”, tj. Niemców, Pòlôchów, Hòlendrów i Skandinawów. Pò stronie kaszëbskò-pòlsczi ta zmiana bëła kòmentowónô słowama, że z tegò bigosu niemiecko-polsko-holendersko-skandynawskiego nawet różdżka czarodziej- ska karła nosacza nie będzie potrafiła wywabić pierwiastków kaszubskich; (...) cel tej interpretacji jest zresztą zupełnie jasny, jeżeli się zestawi z uchwałą (...) książkę pastora Hardera z Kościerzyny, który pod nagłówkiem Kaschuben opisywał życie urzędników niemieckich z wszystkich stron świata spędzonych. (A. Majkòwsczi, Zwycięstwo hakatyzmu nad nauką, „Gryf” 1910, s. 289). Zmianë te i krizës Towarzëstwa wëwòłó- ny atakama Hakatë nie zmieniłë wôrtnotë spòdlowëch pùblikacji nôùkòwëch drëkò- wónëch w „Mitteilungen”. W krãgù i klimace Towarzëstwa pòwstôł nôbëlniészi dokôz I. Gùlgòwsczégò, ksążka Von einem unbekan- nten Volke in Deutschland. Ein Beitrag zur Volks- und Landeskunde der Kaschubei, (Ber- lin 1911), z przedmòwą profesora Heinricha Sohnreya, znónégò filantropa i pisarza, lëdo- znôwcë i propagatora swòjiznë westrzód Niemców, znającégò Wdzydze z aùtopsji. Ksążka ta w skrócony wersji wëszła pò pòlskù pt. Kaszubi w Krakòwie w 1924 rokù. Pierszé ji wëdanié wëwòłało górz hakatistów, òsoblë- wie za słowa H. Sohnreya, chtëren m.jin. Izydor Gulgowski, Von einem napisôł: unbekannten Volke in Deutschland, Berlin 1911

181 butów kirasjerskich, ale nie duch. Oby ta książka przyczyniła się do uświadomienia, że siła ludu pierwotnego leży w swojszczyźnie i że żaden naród panujący nie może bezkarnie lekceważyć sobie właściwości plemiennych ludu podbitego. Mieczem można zdobyć lud, ale nigdy jego duszy. Tę można pozyskać – i to bez szkody dla własnych narodowych tendencji – tylko przez zgodne z naturą, łagodne, cierpliwe i wytrwałe pielęgnowanie właściwości szczepowych ludu i jego dobra materialnego.

Oburzenie na te słowa w pewnych środowiskach niemieckich było tak wiel- kie, że doszło do zwołania wieców w Gdańsku i Poznaniu, potępiających działal- ność i poglądy autora. „Gazeta Gdańska” (1911, nr 39) opublikowała m.in. rezolu- cję poznańskiego „Ostmarkenverein”, w której czytamy: Usiłowania do podniesienia tzw. kaszubskiej kultury szczepowej wychodzą na korzyść jedynie polskości, z którą Kaszuba czuje się spokrewniony. Popierać takie dążenia ze strony niemieckiej znaczy dawać wrogowi broń do ręki, którą tenże kie- ruje przeciw naszej własnej uciśnionej narodowości.

Zaślepieni w swoim nacjonalizmie hakatyści nie zauważyli, iż perspektywicz- ne skutki były wręcz odwrotne. Dostrzegli to niektórzy członkowie kartuskiego „Vereinu” i inni działacze polscy. Uświadomili sobie i innym, iż właśnie humani- tarne metody Sohnreya przyśpieszają proces dobrowolnej germanizacji, a dzia- łalność I. Gulgowskiego i jego książka sprowadza kulturę kaszubską bardziej w sferę muzealną niż wzbudza jej odrodzenie. Tym niemniej to właśnie we Wdzydzach „zabłysło zorze wskrzeszenia Ka- szubszczyzny”. Dostrzegli je już wcześniej młodzi Kaszubi, studenci i absolwenci uniwersytetów Berlina, Wrocławia, Gryfii, Fryburga i Monachium, gdzie tworzy- li liczniejsze skupiska, a nawet osobne organizacje, grupujące przede wszystkim Pomorzan, jak „Vistula” w Monachium. Był wśród nich Aleksander Majkowski (1876–1938), autor wyżej przytoczonych słów, rodem z Kościerzyny, medyk, stu- diujący m.in. w Gryfii, skąd relegowano go za działalność w polskiej organizacji „Adelphia” wśród miejscowych robotników rolnych z ziem polskich. Będąc filo- matą zauroczonym romantyczną poezją A. Mickiewicza, wchłaniał w murach najstarszego uniwersytetu pomorskiego w Gryfii ducha książąt Kaszubów i Po-

morzan. Byli oni dlań fundatorami tej uczelni i cysterskich opactw w rodzinnych ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1906 Izydor Gulgowski (1874–1925) zakłada pierwsze kaszubskie muzeum na wolnym powietrzu we Wdzydzach Kiszewskich. 1908 Aleksander Majkowski (1876–1938) – twórca ruchu młodokaszubskiego zaczyna wydawanie w Kościerzynie miesięcznika „Gryf”; od 1911 r. redakcja w Gdańsku. 1912 Powstaje w Gdańsku Towarzystwo Młodokaszubów. 1913 Powstaje w Sopocie Muzeum Kaszubsko-Pomorskie.

182 Ucisk wywołuje reakcję. Jeśliby się chciało traktować Kaszubów jako glebę, po której deptałoby się wielkimi butami kirasjerskimi, to po co zakładać na niej za pomocą szkoły grządki kwiatów kultury duchowej? Tylko głupota znosi politykę butów kirasjerskich, ale nie duch. Oby ta książka przyczyniła się do uświadomienia, że siła ludu pierwotnego leży w swojszczyźnie i że żaden naród panujący nie może bezkarnie lekceważyć sobie właściwości plemiennych ludu podbitego. Mieczem można zdobyć lud, ale nigdy jego duszy. Tę można pozyskać – i to bez szkody dla własnych narodowych tendencji – tylko przez zgodne z naturą, łagodne, cierpliwe i wytrwałe pielęgnowanie właściwości szczepowych ludu i jego dobra materialnego.

Górz na te słowa w niechtërnëch òkrãżach niemiecczich béł tak wiôldżi, że doszło do zwòłaniô wieców we Gduńskù i Pòznanim, pòtãpiającëch dzejanié i pòzdrzatczi aùtora. „Gazeta Gdańska” (1911, nr 39) wëdrëkòwała m.jin. rezo- lucjã pòznańsczégò „Ostmarkenverein”, w chtërny czëtómë: Usiłowania do podniesienia tzw. kaszubskiej kultury szczepowej wychodzą na korzyść jedynie polskości, z którą Kaszuba czuje się spokrewniony. Popierać takie dążenia ze strony niemieckiej znaczy dawać wrogowi broń do ręki, którą tenże kie- ruje przeciw naszej własnej uciśnionej narodowości.

Zaslepiony w swòjim nacjonalizmie hakatiscë nie dostrzeglë, że perspekti- wiczné skùtczi bëłë prosto procëmné. Dostrzeglë to niechtërny nôleżnicë kartë- sczégò „Vereinu” i jinszi pòlsczi dzejôrze. Ùswiądnilë sobie i jinym, że prawie hùma- nitarné metodë Sohnreya przëspiészają proces dobrowòlny germanizacji, a dze- janié I. Gùlgòwsczégò i jegò ksążka sprowôdzô kùlturã kaszëbską barżi w sferã mùzealną niżle pòbùdzô ji òdrodã. Kòżdą razą to prawie we Wdzydzach zabłysło zorze wskrzeszenia kaszubszczy- zny. Dostrzeglë je ju wczasni młodi Kaszëbi, studencë i absolwencë ùniwersyte- tów Berlina, Wrocławia, Grifii, Fribùrga i Mònachium, gdze twòrzëlë trójniészé gromadë, a nawet òsóbné òrganizacje, zbiérającé przede wszëtczim Pòmòrzón, jak „Vistula” w Mònachium. Béł westrzód nich Aleksãder Majkòwsczi (1876– –1938), aùtor wëżi przëtoczonëch słów, rodã z Kòscérznë, medik, studiejący m.jin. w Grifii, skądka òstôł relegòwóny za dzejanié w pòlsczi òrganizacji „Adelphia”

westrzód môlowëch robòtników rolnëch z zemiów pòlsczich. Bãdącë filomatą ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1906 Izydor Gùlgòwsczi (1874–1925) zakłôdô pierszé kaszëbsczé mùzeùm na wòlnym pòwietrzim we Wdzëdzach Cziszewsczich. 1908 Aleksãder Majkòwsczi (1876–1938) – ùsôdzca młodokaszëbsczi rësznotë – za- czinô wëdôwanié w Kòscérznie miesãcznika „Gryf”; òd 1911 r. redakcjô we Gduńskù. 1912 Pòwstôwô we Gdańskù Towarzëstwò Młodokaszëbów. 1913 Pòwstôwô w Sopòce Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczé.

183 Członkowie „Adelphii” – 1894 r. stronach – Oliwie i Pelplinie. Ich konwent do czasów reformacji rozwijał się tak- że w Eldenie koło Greifswaldu, gdzie w XIX w. pozostały tylko ruiny, utrwalone na obrazach niemieckiego romantyka, Caspra Davida Friedricha, bliskich także duchowi studenta – Kaszuby. W tym samym prawie czasie w pelplińskim seminarium duchownym działała tajna studencka organizacja samokształceniowa „Polonia”. W 1908 r. przez stu- diowanie rzeczy polskich, za przyczyną Jana Karnowskiego (1886–1939) ro- dem z Czarnowa koło Brus, byłego prezesa Koła Filomatów w chojnickim gim- nazjum, obudził się w niej u części członków zapał do studiowania rzeczy swoj- skich, pomorskich, kaszubskich. Dzięki pracom uczonych polskich i niemieckich kaszubszczyzna dotąd poniżana ujawniła się im jako samodzielny i wspaniały wytwór duszy słowiańskiej. Wrażenie to potęgowały wizyty we Wdzydzach, publikacje kartuskiego To- warzystwa oraz organizacyjne i literackie dokonania dr. A. Majkowskiego w Gdań- sku i Kościerzynie. Pelplińscy klerycy stworzyli prężne i intelektualnie silne Koło Kaszubologów. Nawiązawszy kontakt z Majkowskim, przyspieszyli wykrystali- zowanie się ruchu młodokaszubskiego, którego organem prasowym stał się mie- sięcznik naukowo-literacki „Gryf”, wychodzący od 1908 r. w Kościerzynie, a od 1911 r. w Gdańsku. Program „Gryfa” i młodokaszubów sformułował A. Maj- kowski – jego redaktor i ich przywódca. W numerze 1. pisma, w artykule Nasz program, przywołując m.in. dokonania Gulgowskich i „Verein für Kaschubische Volkskunde”, pisał:

184 zaùroczonym romanticzną pòezją A. Mickewicza, wdichający w mùrach nôstar- szégò ùniwersytetu pòmòrsczégò w Grifii dëcha ksążãt Kaszëbów i Pòmòrzón. Bëlë òni dlô niegò fóndatorama ti ùczbòwni i cëstersczich òpactwów w domôcëch stronach – Òlëwie i Pelplinie. Jich kònwent do czasów refòrmacji rozwijôł sã téż w Eldenie kòl Greifswaldu, gdze w XIX w. òstałë le rëjinë, ùwiecznioné na òbra- zach niemiecczégò romantika, Caspra Davida Friedricha, blësczich téż dëchòwi studenta-Kaszëbë. W tim samim prawie czasu w pelplińsczim seminarium dëchòwnym dzejała krëjamnô studenckô òrganizacjô samòsztôłceniowô „Poloniô”. W 1908 rokù przez studiowanié rzeczi pòlsczich, za przëczëną Jana Karnowsczégò (1886–1939), rodã z Czôrnowa kòl Brusów, bëłégò prezesa Kòła Filomatów w chònicczim gim- nazjum, òbùdzył sã w ni dlô dzélu nôleżników zôpôł do studiowaniô rzeczi swój- sczich, pòmòrsczich, kaszëbsczich. Dzãka prôcóm ùczałëch pòlsczich i niemiec- czich kaszëbizna dotądka pòniżónô ùkôzała sã jima jakò samòstójny i widzałi ùsôdzk słowiańsczi dëszë. Doznanié to wzmòcniwałë wizytë we Wdzydzach, pùblikacje kartësczégò To- warzëstwa, a téż òrganizacyjné i lëteracczé dokònania dra A. Majkòwsczégò we Gduńskù i Kòscérznie. Pelplińsczi klericë stwòrzëlë prãżné i intelektualno mòcné „Kòło Kaszubòlogów”. P ò nawleczenim łączbë z Majkòwsczim, przë- spieszëlë kristalizowanié sã młodokaszëbsczi rësznotë, jaczi gazétniczim òrganã stôł sã miesãcznik nôùkòwò-lëteracczi „Gryf”, wëchôdający òd 1908 rokù w Kò- scérznie, a òd 1911 rokù we Gduńskù. Program „Gryfa” i młodokaszëbów sfòrmùłowôł A. Majkòwsczi – jegò redaktor i jich prowôdnik. W numrze 1. pisma, w artiklu Nasz program, nawlékającë m.jin. do ùróbkù Gùlgòwsczich i „Verein für Kaschubische Volkskunde”, pisôł: My tymczasem, wierząc w odrodzenie Kaszub, chcemy na tych wszystkich prze- jawach skromnej kultury swojskiej budować dalej. Uprzytomniając sobie, że stare formy życia muszą ustąpić miejsca nowym, chcemy zachować skarby nagromadzo- ne przez ojców dla przyszłych pokoleń, i jednych i drugich łączyć pasmem tradycyi. Dla nas wszystkie te przejawy życia swojskiego, objawiające się bądź to w poda- niach, bajkach, bądź to w obyczajach, strojach, budowie chat i świątyń, są funda- mentem dla gmachu przyszłości, są tem, czem ziemia rodzinna dla drzewa. Jeżeli uda się obcej ręce wykorzenić nas z tego podkładu, fala wynaradawiająca uniesie nas tam, kędy porwała zaginionych braci naszych na zachodzie, nad Odrą i Elbą.

Z czasã w wënikù pòspólnëch wanogów pò Kaszëbach i diskùsji ò historii i dzysdniowòscë, kùlturze, jãzëkù i pòlitice tikający Kaszëbów sprecyzowelë gò i wëpòwiedzelë w artiklu Ruch młodokaszubski, wëdrëkòwónym w „Gryfie” (R. 1909, nr 7), gdze czëtómë:

185 My tymczasem, wierząc w odrodzenie Kaszub, chcemy na tych wszystkich prze- jawach skromnej kultury swojskiej budować dalej. Uprzytomniając sobie, że stare formy życia muszą ustąpić miejsca nowym, chcemy zachować skarby nagromadzo- ne przez ojców dla przyszłych pokoleń, i jednych i drugich łączyć pasmem tradycyi. Dla nas wszystkie te przejawy życia swojskiego, objawiające się bądź to w poda- niach, bajkach, bądź to w obyczajach, strojach, budowie chat i świątyń, są funda- mentem dla gmachu przyszłości, są tem, czem ziemia rodzinna dla drzewa. Jeżeli uda się obcej ręce wykorzenić nas z tego podkładu, fala wynaradawiająca uniesie nas tam, kędy porwała zaginionych braci naszych na zachodzie, nad Odrą i Elbą.

Z czasem w wyniku wspólnych wędrówek po Kaszubach i dyskusji o historii i współczesności, kulturze, języku i polityce dotyczącej Kaszubów sprecyzowano go i wyrażono w artykule Ruch młodokaszubski, opublikowanym w „Gryfie” (1909, nr 7), gdzie czytamy: Tak nazwała swe dążenia garstka inteligencyi młodszej a rodzimej na Kaszu- bach, która pod hasłem: co kaszubskie to polskie – postawiła sobie zadanie wpro-

Strona tytułowa pierwszego numeru „Gryfa”

186 Ulica Ogarna w Gdańsku, przy której mieściła się redakcja „Gryfa”.

Tak nazwała swe dążenia garstka inteligencyi młodszej a rodzimej na Kaszu- bach, która pod hasłem: co kaszubskie to polskie – postawiła sobie zadanie wpro- wadzić pierwiastki szczepowe kaszubskie do kultury ogólnopolskiej, a zarazem oprzeć pracę społeczną i polityczną na realnych warunkach, wymagających uwzględnie- nia, a odrębnych w wielu punktach od warunków panujących w innych dzielnicach Polski. Ruch młodokaszubski obecnie w pierwszym względzie kulturalne uprawia cele. Na tem polu bowiem najbardziej dotychczas wobec Kaszubów grzeszono. Od czasów bowiem przejścia pod panowanie Krzyżaków aż do rozbioru Polski Kaszubi odgrywali rolę kopciuszka wobec swoich i obcych. Nikt sobie nie zadawał pracy po- znania podkładu ludowego na Kaszubach. Leżało to wreszcie w duchu czasu, który reprezentantów narodów i szczepów widział tylko w uczonych i szlachcie. Ta ostat- nia atoli, o ile ciążyła do Polski i polską kulturę przyjmowała, nie lubiła się przy- znawać do swej kaszubskości. Od niej pogarda do cech rodzimych przesiąkała w lud, sycona otwartą nienawiścią Niemców, którzy, od czasów krzyżackich począw- szy, zawsze wielką rolę na Kaszubach odgrywali. (...) Dlatego też dążenia nas, mło- dych Kaszubów powinny wpłynąć do wspólnego koryta dążeń polskich. (...) W takim duchu pracując, zapewnimy Kaszubom przynależną rolę w dziejach Ojczyzny i przysporzymy jej kadry uświadomionych swego zadania obrońców, będąc zarazem prawdziwemi wykonawcami testamentu Mściwoja.

187 wadzić pierwiastki szczepowe kaszubskie do kultury ogólnopolskiej, a zarazem oprzeć pracę społeczną i polityczną na realnych warunkach, wymagających uwzględnie- nia, a odrębnych w wielu punktach od warunków panujących w innych dzielnicach Polski. Ruch młodokaszubski obecnie w pierwszym względzie kulturalne uprawia cele. Na tem polu bowiem najbardziej dotychczas wobec Kaszubów grzeszono. Od czasów bowiem przejścia pod panowanie Krzyżaków aż do rozbioru Polski Kaszubi odgrywali rolę kopciuszka wobec swoich i obcych. Nikt sobie nie zadawał pracy po- znania podkładu ludowego na Kaszubach. Leżało to wreszcie w duchu czasu, który reprezentantów narodów i szczepów widział tylko w uczonych i szlachcie. Ta ostat- nia atoli, o ile ciążyła do Polski i polską kulturę przyjmowała, nie lubiła się przy- znawać do swej kaszubskości. Od niej pogarda do cech rodzimych przesiąkała w lud, sycona otwartą nienawiścią Niemców, którzy, od czasów krzyżackich począw- szy, zawsze wielką rolę na Kaszubach odgrywali. (...) Dlatego też dążenia nas, mło- dych Kaszubów powinny wpłynąć do wspólnego koryta dążeń polskich. (...) W takim duchu pracując, zapewnimy Kaszubom przynależną rolę w dziejach Ojczyzny i przysporzymy jej kadry uświadomionych swego zadania obrońców, będąc zarazem prawdziwemi wykonawcami testamentu Mściwoja.

Zdawano sobie wówczas sprawę z rosnącego zagrożenia germanizacją, asy- milacji wielu Kaszubów przez niemczyznę mimo postępów polskości. J. Karnow- ski w 1911 r. w swoim szkicu Ludność kaszubska w ubiegłym stuleciu, pisząc w rozdz. III O ruchu młodokaszubskim, wyraził to słowami: Jednakowoż polskość Kaszub jest jeszcze bardzo zewnętrzna, polityczna, za mało wewnętrzna, ideowa. Wiadomą jest rzeczą, że żaden Kaszuba dotychczas nie żywi wcale romantycznego ideału jakiejś przyszłej Polski, że bardziej pragnie, niż sąsied- ni bracia, żeby nastąpił „modus vivendi” między rządem a ludem polskim, że prze- cenia potęgę i wartość kultury niemieckiej. Liczne fakty świadczą, że Kaszuba stawia się hardo w obronie polskości wtedy, gdy nie obawia się przytem ponieść materialnej szkody. (Z wyjątkiem w sprawie religii). Sumienie narodowe u Kaszubów nie jest więc subtelne. Świadczy o tem naj- wymowniej dobrowolna germanizacja uczącej się młodzieży kaszubskiej, np. w gim- nazjum wejherowskim; to samo widzimy u kandydatów do zawodu nauczyciel- skiego i duchownego (50% się germanizuje), nie mówiąc wcale o jednostkach wprost od rządu zależnych, jak np. urzędnicy, robotnicy kolejowi lub leśni.

We wprowadzeniu kaszubszczyzny do świata polskich wartości upatrywali szansę Kaszubów i swoje zadania młodokaszubi. W ich pracach brali udział także Gulgowski i Lorentz, współtwórcy wspaniałej zawartości „Gryfa” – organu swoistej „Młodej Polski” na Kaszubach. Nie od rzeczy będzie przypomnieć, iż wielu z młodokaszubów, także Gulgowscy, wcześniej poznali idee „Młodych Niemiec” i im podobne. W twórczości literackiej nawiązywali tak do dokonań

188 Zdôwelë sobie wnenczas sprawã z rosnącegò zagrożeniô germanizacją, asy- milacji wiele Kaszëbów przez niemczëznã nimò pòkroków pòlskòscë. J. Karnow- sczi w 1911 rokù w swòjim céchùnkù Ludność kaszubska w ubiegłym stuleciu, piszącë w rozdz. III O ruchu młodokaszubskim – wërazył to słowama: Jednakowoż polskość Kaszub jest jeszcze bardzo zewnętrzna, polityczna, za mało wewnętrzna, ideowa. Wiadomą jest rzeczą, że żaden Kaszuba dotychczas nie żywi wcale romantycznego ideału jakiejś przyszłej Polski, że bardziej pragnie, niż sąsied- ni bracia, żeby nastąpił „modus vivendi” między rządem a ludem polskim, że prze- cenia potęgę i wartość kultury niemieckiej. Liczne fakty świadczą, że Kaszuba stawia się hardo w obronie polskości wtedy, gdy nie obawia się przytem ponieść materialnej szkody. (Z wyjątkiem w sprawie religii). Sumienie narodowe u Kaszubów nie jest więc subtelne. Świadczy o tem naj- wymowniej dobrowolna germanizacja uczącej się młodzieży kaszubskiej, np. w gim- nazjum wejherowskim; to samo widzimy u kandydatów do zawodu nauczyciel- skiego i duchownego (50% się germanizuje), nie mówiąc wcale o jednostkach wprost od rządu zależnych, jak np. urzędnicy, robotnicy kolejowi lub leśni.

We wprowadzenim kaszëbiznë do swiata pòlsczich wôrtnotów młodokaszëbi widzelë szansã Kaszëbów i swòje zadania. W jich prôcach brelë ùdzél téż Gùl- gòwsczi i Lorentz, wespółùsôdzcë widzałi zamkłoscë „Gryfa” – òrganu swójny „Młodej Polski” na Kaszëbach. Dobrze tu bãdze przëbôczec, że wiele z młodo- kaszëbów, téż Gùlgòwscë, wczasni pòznelë deje „Młodych Niemców” i jima pòdobné. W lëteracczi ùrobiznie nawlékelë tak do dokònaniów lëteraturë pòlsczi jak i niemiecczi. Blësczé bëłë jima dokazë Mickewicza i Goethégò, jak i Fritza Reùtera, piéwcë swòjiznë, widzałégò kreatora òbrazów żëcô i kùlturë swiata dól- noniemiecczégò jãzëka z Meklembùrgii, panëjącégò westrzód Niemców na całim Pòmòrzim nad Òdrą i Wisłą, znónégò téż Kaszëbóm. Z tamtëch lat do dzys westrzód Kaszëbów starszégò pòkòleniô znónô je midzë jinyma piesń wspòmniónô we wstãpie, barżi melodiô niżle słowa: „Wo die Ost- seewellen”. Wôrt je ùswiądnic sobie, że ta piesń – słowa Martë Meller-Grahlert ùrodzony w òkòlim Bardo na Pòmòrzim Przédnym – drëkòwónô pierszi rôz w 1908 rokù w Mònachium, wzbògaconô rok pózni melodią Turingijczëka, Simòna Kranniga, rozeszła sã chùtkò w różnëch wersjach pò pôłniowëch krajach nadbôłtowëch i w sąsedztwie Mòrzô Nordowégò ù Frizów. Westrzód Pòlôchów bëła znónô w òriginale, ale czãscy, do dzys, brzëmi w ùszach i naszi swiądze jakò domôcô, patrioticzno-nostalgicznô piesń ze słowama pòlsczima, tikającyma np. Wiôlgò- pòlsczi czë Lëtwë. Tegò ôrtu przëkładów pòspólnëch wôrtnotów, jesz wicy w kùltu- rze materialny (np. strojeniowi kùńszt, mòdelowizna, znóné jakò kaszëbsczé, a blësczé temù, jaczé spòtikómë nié le na Rugii i w tamtészich mùzeach), dobrze znónëch młodokaszëbóm, chòc òkòma historii Słowianiznë wëprzédniónëch,

189 literatury polskiej, jak i niemieckiej. Bliskie były im dzieła Mickiewicza i Goethe- go, jak i Fritza Reutera, piewcy swojszczyzny, wspaniałego kreatora obrazów życia i kultury świata języka dolnoniemieckiego z Meklemburgii, dominującego wśród Niemców na całym Pomorzu nad Odrą i Wisłą, znanego także Kaszubom. Z tamtych lat do dziś wśród Kaszubów starszego pokolenia znana jest między innymi pieśń przywołana we wstępie, bardziej melodia niż słowa: „Wo die Ost- seewellen”. Warto uświadomić sobie, iż ta pieśń – słowa Marty Mueller-Grahlert urodzo- nej w okolicach Bardo na Pomorzu Przednim – drukowane po raz pierwszy w 1908 r. w Monachium, wzbogacone rok później melodią Turyngijczyka, Simo- na Kranniga, szybko w różnych wersjach rozprzestrzeniła się w południowych krajach nadbałtyckich i sąsiedztwie Morza Północnego wśród Fryzów. Wśród Polaków była znana w oryginale, ale częściej, do dziś, brzmi w uszach i naszej świadomości jako rodzima, patriotyczno-nostalgiczna pieśń ze słowami polskimi, dotyczącymi np. Wielkopolski czy Litwy. Tego rodzaju przykładów wspólnych wartości, jeszcze więcej w kulturze materialnej (np. zdobnictwo, wzornictwo, znane jako kaszubskie, a bliskie temu, które spotykamy nie tylko na Rugii i w tam- tejszych muzeach), dobrze znanych młodokaszubom, choć poza historią sło- wiańszczyzny eksponowanych, znajdziemy dziś więcej. W tej swoistej bliskości była wówczas i szansa, i zagrożenie dla kaszubszczyzny, czego chyba świadomi byli twórcy ruchu młodokaszubskiego. Program ruchu młodokaszubskiego („co kaszubskie, to polskie”) ulegał mo- dyfikacji, a klarownie i krótko wyrażony został w statucie Towarzystwa Młodo- kaszubów, powołanego 21 i 22 czerwca 1912 r. w Gdańsku. § 1 Statutu głosi, iż celem Towarzystwa jest podniesienie ludności kaszubskiej pod względem kultu- ralnym, gospodarczym i politycznym. Zjazd zakończono wycieczką do grobów książąt kaszubskich w Oli- wie oraz do Sopotu i na Hel. Mimo kontrowersji i obaw niektórych uczest- ników przed rozbiciem ruchu polskiego Towa- rzystwo Młodokaszubów w Gdańsku stało się fak- tem. Gdańsk – za miejsce

zjazdu i siedzibę Towarzy-

○○○○○○○○○○○○○○○ Tablica upamiętniająca założenie w 1912 r. w Gdańsku Towarzystwa Młodokaszubów

190 nalézemë dzys wicy. W ti swójny blëskòscë bëła wnenczas i mòżnota, i zagrôżba dlô kaszëbiznë, czegò wierã swiądny bëlë ùsôdzcë młodokaszëbsczi rësznotë. Program młodokaszëbsczi rësznotë („co kaszubskie, to polskie”) ùlégôł mòdi- fikacji, a jasno i krótkò wëpisóny òstôł w statuce Towarzëstwa Młodokaszëbów, pòwstałim 21 i 22 czerwińca 1912 rokù we Gduńskù. § 1 Statutu głosy, że célã

191 Fragment protokołu zjazdu, zatytułowanego „Akta Zjazdu młodokaszubskiego w Gdańsku r. 1912” stwa – wybrano świadomie jako pradawną stolicę i współczesną metropolię Kaszub i Pomorza Nadwiślańskiego. W zjeździe wzięli udział sympatycy ruchu spoza Pomorza i Prus, także z Warszawy i Poznania, z wielce zasłużonym dla Kaszub mecenasem i posłem Ber- nardem Chrzanowskim, odkrywcą dla Polaków kaszubskiego wybrzeża. Już w momencie powstania To- warzystwa rozpoczęły się ataki skie- rowane przeciw niemu i personalnie przeciw A. Majkowskiemu, który w Zarządzie został sekretarzem, a prezesem ks. Ignacy Cyra, pro- boszcz z Drzycimia, rodem z po-

wiatu bytowskiego. Wyszły one tak

○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ Odsłonięcie pamiątkowej tablicy pamięci ks. Ignacego Cyry w kościele św. Katarzyny w Bytowie, 14.07.2012

192 Towarzëstwa je podniesienie ludności kaszubskiej pod względem kulturalnym, gos- podarczym i politycznym. Zjôzd zakùńczëlë wëlecënkã do grobów ksążãt kaszëb- sczich w Olëwie i do Sopòtu, a téż na Hél. Nimò spiérczi i strachù niechtërnëch ùczãstników przed rozbicym rësznotë pòlsczi Towarzëstwò Młodokaszëbów we Gduńskù stało sã jawernotą. Gduńsk – za môlã zjazdu i sedzbã Towarzëstwa – wëbrelë swiądno jakò pradôwną stolëcã i teroczasną metropòliã Kaszub i Pòmòrzô Nadwislańsczégò. W zjezdze wzãlë ùdzél sympaticë rësznotë òkòma Pòmòrzô i Prës, téż z Warszawë i Pòznaniô, z baro zasłużonym dlô Kaszub me- cenasã i pòsłã Bernardã Chrzanowsczim, òdkriwcą dlô Pòlôchów kaszëb- sczégò wëbrzeżô. Ju w chwilë pòwstaniô Towarzëstwa naczãłë sã ataczi sczerowóné procëm niemù i personalno procëm A. Maj- kòwsczémù, chtëren w przédnictwie òstôł sekretarzã, a prezesã ks. Ignacy Cyra, probòszcz z Drzëcymiô, rodã z pòwiôtu bëtowsczégò. Wëszłë òne tak ze stronë Niem- ców, jak i Pòlôchów, òsoblëwie z òkrãżów zebrónëch wkół „Pielgrzyma” i „Gazety Grudziądzkiej”, jaczé bòjałë sã stra- ceniô dotëchczasnégò mònopòlu pòliticznégò westrzód Kaszëbów. Majkòwsczémù w „Pielgrzymie” zarzucywelë nawetka przekùpstwò i zdradã. Pierszé ataczi skòmen- towôł òn wiérztą pt. Zjazd Młodokaszubski: ks. Ignacy Cyra (1856–1914) Niech tam gniotë pòza piéckã głową trzãsąc wadzą – W Gduńsk sã zeszlë naszi bracô i nad sprawą radzą. Nie pitelë òpiekùnòw, co nad nima sedzą, Co sã gãbą napëtlëją, a bële co wiedzą! Bò nóm mierzy ju ta wiecznô òpieka nad nami. Kùńc! A terô òpiekòwac bãdzemë so sami.

Pózni doszło do sądowégò procesu, òstatecznëch przeprosën i ùgòdë, ale ten atak z pòlsczi stronë òsłabił dzejanié Towarzëstwa, chtërno przed wòjną zdążëło m.jin. zrealizowac dejã Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczégò w Sopòce, òtemkłégò w 1913 rokù, dzãka prôcë Kòmisji Biblioteczno-Mùzealny, jaką czerowôł A. Maj- kòwsczi, zwëskùjącë wiele sympatików pòza Kaszëbama i Pòmòrzô. Charakteristiczné je, że pòdobné ataczi, chtërne òstałë sczerowóé w A. Majkòw- sczégò, spòtkałë pół wiekù wczasni F. Cenôwã, jaczémù zarzucywelë dzejanié za ruble, czej Majkòwsczémù za marczi. Cenôwa béł ùsôdzcą i przedstôwcą radi- kalnégò czerënkù w kaszëbsczi rësznoce, pòzéwónégò kaszëbskò-słowiańsczim. Jegò młodszémù nôstãpnikòwi, Hieronimòwi Derdowsczémù przëpisywô sã drëgą apartnosc: pòlono-kaszëbską. Młodokaszëbi i Majkòwsczi ùrobilë kòncepcjã pòstrzédną, kaszëbskò-pòlską, pòdczorchiwającë regionalną jednotã kaszëbskò-

193 ze strony Niemców, jak i Polaków, zwłaszcza środowisk skupionych wokół „Piel- grzyma” i „Gazety Grudziądzkiej”, które obawiały się utraty dotychczasowego monopolu politycznego wśród Kaszubów. Majkowskiemu w „Pielgrzymie” za- rzucano nawet przekupstwo i zdradę. Pierwsze ataki skomentował on wierszem pt. Zjazd Młodokaszubski: Niech tam gniotë poza piéckiem głową trzęsąc wadzą – W Gduńsk sę zeszlë naszy bracô i nad sprawą radzą. Nie pytalë opiekunów, co nad nimi sedzą, Co sę gębą napëtlują, a bële co wiedzą! Bo nóm mierzy ju ta wiecznô opieka nad namy. Kuńc! A tero opiekowac będzemë so samy.

Później doszło do procesu sądowego, ostatecznych przeprosin i ugody, ale ten atak ze strony polskiej osłabił działalność Towarzystwa, które przed wojną zdążyło m.in. zrealizować ideę Muzeum Kaszubsko-Pomorskiego w Sopocie, otwartego w 1913 r. dzięki pracy Komisji Biblioteczno-Muzealnej, którą kierował A. Majkowski, zyskując wielu sympatyków spoza Kaszub i Pomorza. Charakterystyczne, iż podobne ataki, ja- kimi uderzono w A. Majkowskiego, spotkały pół wieku wcześniej F. Ceynowę. Tyle że Tabliczka kierująca do Muzeum jemu zarzucano działalność za ruble, a Maj- Kaszubsko-Pomorskiego kowskiemu za marki. Ceynowa był twórcą i wyrazicielem skrajnego nurtu w ruchu kaszubskim, nazywanego kaszubsko-sło- wiańskim. Jego młodszemu następcy, Hieronimowi Derdowskiemu przypisuje się drugą skrajność – polono-kaszubską. Młodokaszubi i Majkowski wypraco- wali koncepcję pośrednią, kaszubsko-polską, akcentując regionalną wspólnotę kaszubsko-pomorską i obok tożsamości kaszubskiej narodową polską z otwar- ciem na świat wspólnych wartości, zwłaszcza niemieckich. Największymi osiągnięciami młodokaszubów, poza „Gryfem” i Muzeum w Sopocie, były liczne dzieła literackie i wypracowanie pisowni kaszubskiej oraz wprowadzenie sprawy kaszubskiej na szerokie wody Pomorza i forum ogólno- polskie oraz niemieckie. O załamaniu ruchu, którego działacze brali żywy udział w innych sferach ak- tywności narodowej Polaków Prus Zachodnich, zadecydowały czynniki zewnętrz- ne, przede wszystkim wybuch I wojny światowej.

194 pòmòrską i òkòma juwernotë kaszëbsczi nôrodową pòlską z òtemkniãcym na swiat pòspólnëch wôrtoscy, òsoblëwie niemiecczich. Nôwikszima zwënégama młodokaszëbów, òkòm „Gryfa” i Mùzeùm w Sopòce, bëłë trójné dokazë lëteracczé i ùszëkòwanié kaszëbsczégò pisënkù i wprowadze- nié kaszëbsczi sprawë na szeroczé wòdë Pòmòrzô i fòrum òglowòpòlsczé i nie- miecczé. Ò załómanim rësznotë, chtërny dzejôrze brelë żëwi ùdzél w jinëch sferach aktiwnoscë nôrodowi Pòlôchów Prës Zôchòdnëch, zadecydowałë rëszniczi bùtno- wé, przede wszëtczim wëbùch I wòjnë swiatowi.

195 8. I wojna swiatowa´ i walka Kaszubów o przy³¹czenie Pomorza do Polski

Wybuch I wojny światowej był zaskoczeniem dla większości mieszkańców, a na- wet polityków kraju kaszubsko-pomorskiego. Był końcem długiej, skądinąd do- brej epoki. Spowodował dodatkowe zmiany w życiu społeczności polskiej, za- wieszenie działalności większości organizacji, uwięzienie części działaczy, prze- rwanie wydawania własnej prasy (poza „Gazetą Grudziądzką”), a przede wszystkim wcielanie rzesz mężczyzn do wojska. Kaszubi rychło znaleźli się na wszystkich frontach wojny. Przybywało ich mogił w różnych zakątkach Europy, inni cierpieli w szpitalach, w niewoli, nawet na dalekiej Syberii, zawierając znajomości, niekie- dy przyjaźnie z ludem rosyjskim. Przybywało też jeńców rosyjskich w obozach niemieckich, z których część pracowała także u gburów kaszubskich, zastępując tych, co na froncie. W armii pruskiej znaleźli się także młodokaszubi. Każdy na swój sposób prze- żywał i odnotowywał wojenne doświadczenia. Karnowski zawarł je w Dzienniku, jak i w wierszach, m.in. pt. Miles Sclavus: I. Żebës miôł to zdanié, jak ne wołë w pługu, Co le widzą przed sę jedną brózdę długą… Jinszyj skomë wcale ju ni mają, Jak nem zôgón koniczënë wedle gaju, Téj bës szedł jak stolym na wojenne pole – Zdechnąc, jak cë kożą, nieszczestlëwy wole. (…) III Jeszcze w spiku zwonisz lińcuchami, I sę dłôwisz tësąc pytaniami: „Czemu lud sę zôbójstwami sławi, I bez żôlu we krwi jaż po szëję pławi, A téj wznosy w górę uwôlané ręce Tam do Boga na tym firmamańce, Żebë dôł mu łaskę i zgniótł wroga, Żebë po nim nie ostała żëwô noga… Za to rosła w górę jak ciéj wiecha Chwała waju, i sę rozdymała pécha.

196 8. I wòjna swiatowô i biôtka Kaszëbów ò przë³¹czenié Pòmòrzô do Pòlsczi

Wëbùch I wòjnë swiatowi béł zaskòczenim dlô wikszoscë mieszkańców, a nawet pòlitików kaszëbskò-pòmòrsczégò kraju. Béł kùńcã dłudżi, skądjinąd dobri epòczi. Sprawił dodôwkòwé zmianë w żëcym pòlsczi spòlëznë, zawieszenié dzejaniô wik- szoscë òrganizacji, zamknienié w sôdzë dzélu dzejôrzi, przerwanié wëdôwaniô gwôsnégò gazétnictwa (òkòma „Gazety Grudziądzkiej”), a przede wszëtczim za- cyganié rzmów chłopów do wòjska. Kaszëbi chùtkò nalezlë sã na wszëtczich fron- tach wòjnë. Przëbiwało jich grobów w rozmajitëch kątach Eùropë, jinszi cerpielë w szpitalach, w niewòlë, nawet na daleczi Syberii, òbjimającë znajomòscë, nie- czedë drëżstwa z rusczim lëdã. Przëbiwało téż rusczich jeńców w niemiecczich lôgrach, z chtërnëch dzél robił téż ù kaszëbsczich gbùrów w môl nëch, co bëlë na fronce. W prësczi armii nalezlë sã téż młodokaszëbi. Kòżdi na swój ôrt przeżiwôł i zapisywôł wòjnowé doswiôdczenia. Karnowsczi wëpòwiedzôł je w Dniownikù, jak i w wiérztach, m.jin. pt. Miles Sclavus: I Żebë të miôł to zdanié jak ne wòłë w płëgù, Co le widzą przed sã jednã brózdã długą, Jinszi skòmë wcale ju ni mają, Jak nen zôgón kòniczënë wedle gaju, Tej të bë szedł jak stolëm na wòjenné pòle – Zdechnąc, jak cë kôżą, nieszczestlëwi wòle! (…) III Eszcze w spikù zwònisz lińcuchama, I sã dłôwisz tësąc pëtaniama: „Czemù lud sã zabójstwama sławi, I bez żôlu we krwi jaż pò szëjã pławi, A tej wznosy w górã ùwôlóné rãce Tam do Bòga na tim firmamence, Żebë dôł mù łaskã i zgniótł wroga, Żebë pò nim nie òstała żëwô noga, Za to rosła w górã jak czej wiecha Chwała waju i sã rozdimała pëcha”.

197 Żołnierze na froncie zachodnim – wśród nich ziomkowie J. Karnowskiego

W dzienniku w Zielone Świątki 1915 r. zanotował: Wojna bluźni miłości chrześcijańskiej, rozdziera to, co Bóg złączyć pragnął. Wojna jest kamieniem obrazy w Królestwie Bożym. Przeklęta wojna i trzykroć przeklęta służba jej. (J. Karnowski, Moja droga kaszubska…, s. 107).

Na początku wojny nieliczni snuli rachuby co do jej skutków i narodowej przy- szłości. Rychło pojawiły się marzenia, nadzieja na lepsze jutro. W intencji zakoń- czenia wojny, upamiętnienia poległych braci i pociechy dla osieroconych, w 1915 r. zaczęto budować nad brzegiem Jeziora Wielewskiego i na Białej Górze, na połu- dniu Kaszub olbrzymią kalwarię. W oficjalnym wniosku o zgodę na budowę do

wójta gminy Karsin, inicjator, ks. Józef Szydzik (zamordowany w 1939 r.), napisał: ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1914–1918 I wojna światowa. 1918 Powstaje Organizacja Wojskowa Pomorza, na czele której stoi młodokaszuba dr Franciszek Kręcki. 1919 Pokój Wersalski – decyzja o utworzeniu Wolnego Miasta Gdańska oraz przyzna- niu części dawnych Prus Zachodnich Polsce wraz z dostępem do morza. 1920 Włączenie Pomorza Gdańskiego do Polski. 10 II 1920 zaślubiny z morzem w Pucku.

198 W dniownikù w Zeloné Swiątczi 1915 rokù zanotowôł: Wojna bluźni miłości chrześcijańskiej, rozdziera to, co Bóg złączyć pragnął. Wojna jest kamieniem obrazy w Kró- lestwie Bożym. Przeklęta wojna i trzykroć przeklęta służ- ba jej. (J. Karnowsczi, Moja droga kaszubska…, s. 107).

Na zôczątkù wòjnë niewielné robilë rechùbë, co do ji skùtków i nôrodowi przińdnotë. Chùtkò pòjawiłë sã roje- nia, nôdzeja na lepszé witro. W intencji zakùńczeniô wòjnë, ùpamiãtnieniô pòległëch bracynów i pòcechë dlô serotów w 1915 rokù zaczãlë bùdowac nad brzegã Wie- Jan Karnowski jako lewsczégò Jezora i na Biôłi Górze, na pôłnim Kaszub żołnierz armii pruskiej w czasie pierwszej wojny stolëmną kalwariã. W òficjalnym wnioskù ò zgòdã na światowej bùdowã do wójta gminë Kôrsëno inicjator, ks. Józef Szy- dzyk (zamòrdowóny w 1939 rokù), napisôł: Kalwaria ma być pomnikiem teraźniejszej wielkiej wojny dla naszego ludu, któ- ry tak chętnie dobro i krew poświęca dla króla i ojczyzny, wypełniając swój obowią- zek, a z drugiej strony zbliża się w tym życiu do Najświętszego Serca Jezusa i pogłę- bia swoją wielką ufność w Bogu. (Kòpiô dokùmentu w archiwùm parafialnym).

Béł to mòże kònieczny ùkłón w stronã władzów. W jinëch, pózniészich dekla- racjach pòdczorchiwelë òkòma ùpamiãnieniô òfiarów wòjnë téż intencjã òdrodë òjczëznë i wróceniô òjców i sënów dodom, a téż pòcechë rodzëznów i chwałë Bòżi. Òbczôs wòjnë wzrosła òfiarnosc i pòbòżnosc lëdu nié le kaszëbsczégò i w Prë- sach Zôchòdnëch, gromadzącégò sã òkòma parafialnëch kòscołów w trójnëch sanktuariach marijnëch Kaszub i Pòmòrzô, a nôtrójni w Kaszëbsczi Jerozolimie, tj. na kalwarii w Wejrowie. Pòswiãcenié pierszich kaplëców i inaùgùracja wielew- sczi kalwarii miała môl ju latã 1916 rokù. Bëła to stolëmnô robòta, swójny cud. Projektantama i ùsôdzcama artisticznégò wëkùstrzeniô kaplëców bëlë niemiecc- czi méstrowie, przédno z Mònachium, procëmnicë wòjnë, lëdze kùńsztu. Òkòma kòscelnëch akcji nôdzejã na lepszé witro w kaszëbsczi i pòmòrsczi lud

nioslë „wãnożny prorocë”. Jeden z nich, Maksymilión Goebel z Brusów, zwóny ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1914–1918 I wòjna swiatowô. 1918 Pòwstôwô Òrganizacjô Wòjskòwô Pòmòrzô, jaczi przédnikã je młodokaszëba dr Frãcëszk Krãcczi. 1919 Mir Wersalsczi – decyzjô ò ùtwòrzenim Wòlnégò Miasta Gduńska i przëznanim dzélu dôwnëch Prës Zôchòdnëch Pòlsce razã z dostãpã do mòrza. 1920 Włączenié Pòmòrzô Gduńsczégò do Pòlsczi. 10 II 1920 slëbinë z mòrzã w Pùckù.

199 Kalwaria ma być pomnikiem teraźniejszej wielkiej wojny dla naszego ludu, któ- ry tak chętnie dobro i krew poświęca dla króla i ojczyzny, wypełniając swój obowią- zek, a z drugiej strony zbliża się w tym życiu do Najświętszego Serca Jezusa i pogłę- bia swoją wielką ufność w Bogu. (Kopia dokumentu w archiwum parafialnym).

Być może był to niezbędny ukłon w stronę władz. W innych, późniejszych deklaracjach akcentowano obok upamiętnienia ofiar wojny intencję odrodzenia ojczyzny i powrotu ojców i synów do domu, a także pociechy rodzin i chwały Bożej. W czasie wojny wzrosła ofiarność i pobożność ludu nie tylko kaszubskiego i w Prusach Zachodnich, skupiającego się poza kościołami parafialnymi w licz- nych sanktuariach maryjnych Kaszub i Pomorza, a najliczniej w Kaszubskiej Jerozolimie, czyli na kalwarii w Wejherowie. Poświęcenie pierwszych kaplic i inauguracja wielewskiej kalwarii miała miejsce już latem 1916 r. Był to prze- ogromny wysiłek, swoisty cud. Projektantami i twórcami artystycznego wypo- sażenia kaplic byli mistrzowie niemieccy, głównie z Monachium, przeciwnicy wojny, ludzie sztuki. Obok akcji kościelnych nadzieję na lepsze jutro w lud kaszubski i pomorski nieśli „wędrowni prorocy”. Jeden z nich, Maksymilian Goebel z Brus, zwany Piel- grzymem Zaborskim, opisany m.in. przez Annę Łajming w jej autobiograficznej opowieści-wspomnieniach pt. Dzieciństwo, wołał po wioskach i pustkowiach: Bracia i Siostry! Nadchodzi czas, kiedy skończą się nasze udręczenia i katusze pod niewolą najzacieklejszego zaborcy. Niemiec, nasz wróg, zabiera nam naszych ojców, braci i synów na rzeź, na tę straszną wojnę, gdzie nasi bracia przelewają krew o cudzą sprawę, gdzie Polak na Polaka podnosić musi miecz albo w niewoli niemiec- kiej ginie śmiercią głodową. A wojna pęta się już trzeci rok, Niemiec tratuje i niszczy naszą świętą polską ziemię! Ale nadchodzi świt i już niedługo... Powstań Polsko! Niech obudzi się nasz orzeł biały, niech uniesie swą umęczoną głowę w górę. (Op. cit., Gdańsk 1978, s. 174).

O Czarnym Gryfie Kaszubów nikt wtedy raczej nie wspominał, choć coraz więcej było przekonanych, że Polska powstanie, ale o Pomorze stoczyć przyjdzie jeszcze ciężkie zmagania z Niemcami, dla których jest ono równie ważne. Z opo- rami wstępowano do wrogiej armii, ale niekiedy też z nadzieją, że zdobywane na froncie doświadczenia mogą się przydać w walce o Polskę. Pod koniec wojny, gdy na terenie Galicji i Królestwa Polskiego odradzała się Rzeczpospolita, na Pomorzu i w Wielkopolsce mobilizowano się do publicznego działania i zbrojnej walki o przyłączenie tych ziem do Polski. Po rewolucji nie- mieckiej, w której nie brak było Kaszubów, także w Kilonii wśród walczących o zakończenie wojny marynarzy, rozwinął się na Pomorzu system Rad Robot- niczo-Żołnierskich i Chłopskich, często wspólnych dla Polaków i Niemców,

200 Kalwaryjskie kaplice nad wielewskimi jeziorami

Zôbòrsczim Pielgrzëmã, òpisóny m.jin. przez Annã Łajming w ji aùtobiograficzny òpòwiescë-wspòmnieniach pt. Dzieciństwo, wòłôł pò wsach i pùstkach: Bracia i Siostry! Nadchodzi czas, kiedy skończą się nasze udręczenia i katusze pod niewolą najzacieklejszego zaborcy. Niemiec, nasz wróg, zabiera nam naszych ojców, braci i synów na rzeź, na tę straszną wojnę, gdzie nasi bracia przelewają krew o cudzą sprawę, gdzie Polak na Polaka podnosić musi miecz albo w niewoli niemieckiej ginie śmiercią głodową. A wojna pęta się już trzeci rok, Niemiec tratuje i niszczy naszą świętą polską ziemię! Ale nadchodzi świt i już niedługo… Powstań Polsko! Niech obudzi się nasz orzeł biały, niech uniesie swą umęczoną głowę w górę. (Op. cit., Gduńsk 1978, s. 174).

Ò Czôrnym Grifie Kaszëbów nicht tej chùtczi nie wspòminôł, chòc corôz wicy bëło przekònónëch, że Pòlskô pòwstónie, ale ò Pòmòrzé stoczëc przińdze jesz cãżczé biôtczi z Niemcama, dlô chtërnëch je òno tak samò wôżné. Z òpiérama szlë do wrodżi armii, ale nieczedë téż z nôdzeją, że zdobiwóné na fronce do- swiôdczenia mògą sã przëdac w biôtce ò Pòlskã. Pòd kùńc wòjnë, czej na terenie Galicji i Królestwa Pòlsczégò òdrôdzała sã Rzeczpòspòlëta, na Pòmòrzim i w Wiôlgòpòlsce mòbilizowelë sã do pùblicznégò dzejaniô i zbrojny biôtczi ò złączenié tëch zemiów z Pòlską. Pò niemiecczi rewòlucji,

201 Obóz jeńców rosyjskich w Czersku a z czasem osobno Polskich Rad Ludowych – powiatowych i parafialnych. W Gdańsku powstał pomorski Podkomisariat Naczelnej Rady Ludowej z Pozna- nia, w którym działali niektórzy przywódcy młodokaszubów, a dr praw, ekono- mista Franciszek Kręcki, został dowódcą Organizacji Wojskowej Pomorza, przygotowującej powstanie. Rozpoczęły się działania partyzanckie, ale do powsta- nia nie doszło, bo słusznie uznano, iż nie ma ono szans. Ochotnicy walczyli w Powstaniu Wielkopolskim, gdzie powstały pułki pomorski i kaszubski. Na licz- nych wiecach organizowanych przez Polskie Rady Ludowe uchwalano podobnej treści rezolucje i słano je do władz polskich oraz Wersalu. Przykładem uchwała Rady Ludowej Powiatowej w Kościerzynie z 12 kwietnia 1919 r. w sprawie przy- należności Kaszub do Polski: My, Kaszubi miasta kaszubskiego Kościerzyny i okolic, na zebraniu Towarzy- stwa Ludowego w liczbie 1000 osób, uroczyście głosimy całemu światu cywilizo- wanemu, że nasi przodkowie, dziadowie, ojcowie, jak i my całym sercem jesteśmy Polakami ze krwi i kości. Nasza ziemia kaszubska jest polską ziemią, chyba że Brandenburgia nie jest nie- miecka! Nasza mowa kaszubska jest polską mową, chyba że Niemcy mówiący „platt- deutsch” nie są Niemcami. Jesteśmy i zostaniemy Polakami, jak nasi bracia w Wiel- kopolsce, Królestwie, Galicji, Śląsku, Mazurach. Żaden historyk, żaden polityk nie- miecki, żaden socjalista i żaden hakatysta nie wyrwie nam naszego serca kaszubskiego – polskiego. Wara Niemcom, gdyby chcieli nas, nasze matki, nasze żony, nasze dziatki, liczyć do plemienia innego, obcego. Wara jeszcze raz. My, Kaszubi, jesteśmy, zostanie- my na naszej ziemi Polakami! Nie zginiemy! Bo nigdy do zguby nie przyjdą Kaszuby.

202 w chtërny nie òbëło sã bez Kaszëbów, téż w Czi- lonii westrzód bijącëch sã ò zakùńczenié wòjnë marënarzi, rozwinął sã na Pòmòrzim system Radów Robòtnikòwò-Żôłnérsczich i Chłop- sczich, czãsto pòspólnëch dlô Pòlôchów i Niem- ców, a z czasã òsóbno Pòlsczich Radów Lëdo- wëch – pòwiôtowëch i parafialnëch. We Gduń- skù pòwstôł pòmòrsczi Pòdkòmisariat Naczelny Radë Lëdowi z Pòznaniô, w jaczim dzejelë nie- chtërny prowôdnicë młodokaszëbów, a doktor prawa, ekònomista Frãcëszk Krãcczi, òstôł do- wódcą Òrganizacji Wòjskòwi Pòmòrzô, szë- kùjący pòwstanié. Zaczãłë sã partizancczé dze- janiô, ale do pòwstaniô nie doszło, bò prôwdzë- wie ùznelë, że ni mô òno szans. Dobrowòlny biôtkòwelë w Pòwstanim Wiôlgòpòlsczim, gdze Franciszek Kręcki (1883–1940) pòwstałë półczi pòmòrsczi i kaszëbsczi. Na trójnëch wiecach òrganizowónëch przez Pòlsczé Radë Lëdowé ùchwôliwóné bëłë pòdobny zamkłoscë rezolucje, chtërne sélelë do władzów pòlsczich i Wersalu. Przëkładã je ùchwôlënk Radë Lëdowi Pòwiôtowi w Kòscérznie z 12 łżëkwiata 1919 rokù w sprawie przënôleżeniô Kaszub do Pòlsczi”: My, Kaszubi miasta kaszubskiego Kościerzyny i okolic, na zebraniu Towarzy- stwa Ludowego w liczbie 1000 osób, uroczyście głosimy całemu światu cywilizowa- nemu, ze nasi przodkowie, dziadowie, ojcowie, jak i my całym sercem jesteśmy Pola- kami ze krwi i kości. Nasza ziemia kaszubska jest polską ziemią, chyba że Brandenburgia nie jest nie- miecka! Nasza mowa kaszubska jest polską mową, chyba że Niemcy mówiący „platt- deutsch” nie są Niemcami. Jesteśmy i zostaniemy Polakami, jak nasi bracia w Wiel- kopolsce, Królestwie, Galicji, Śląsku, Mazurach. Żaden historyk, żaden polityk nie- miecki, żaden socjalista i żaden hakatysta nie wyrwie nam naszego serca kaszubskiego – polskiego. Wara Niemcom, gdyby chcieli nas, nasze matki, nasze żony, nasze dziatki, liczyć do plemienia innego, obcego. Wara jeszcze raz. My, Kaszubi, jesteśmy, zostanie- my na naszej ziemi Polakami! Nie zginiemy! Bo nigdy do zguby nie przyjdą Kaszuby.

Pòdobną rezolucjã sfòrmùłowano 29 łżëkwiata tegò rokù we Gduńskù, kùńczą- cą sã słowama: Głos nasz łączymy z okrzykami oburzenia, który wyrwał się z piersi całej Polski na samo przypuszczenie, że Gdańsk i Kaszuby miałby być oddzielone od pnia ma- cierzystego. Nic w nas nie zachwieje nadziei, że wrócimy na łono Polski. Tak nam dopomóż Bóg! (Òb. Powrót Pomorza do Polski…, s. 53).

203 Pomnik Antoniego Abrahama w Gdyni

Podobną rezolucję sformułowano 29 kwietnia tego roku w Gdańsku, kończąc ją słowami: Głos nasz łączymy z okrzykami oburzenia, który wyrwał się z piersi całej Polski na samo przypuszczenie, że Gdańsk i Kaszuby miałby być oddzielone od pnia macierzy- stego. Nic w nas nie zachwieje nadziei, że wrócimy na łono Polski. Tak nam dopomóż Bóg! (Zob. Powrót Pomorza do Polski…, s. 53).

Wiemy, że cała Polska aż tak gorąco nie zabiegała o Gdańsk i Kaszuby, a miej- scowa społeczność niemiecka, wspierana silniej przez centrum i ogół obywateli Rzeszy, mocniej walczyła o pozostanie Gdańska i Prus Zachodnich w granicach Niemiec. Miała ona poparcie nadal niemieckiej administracji, licznych wojsk i specjalnych oddziałów Grenzschutzu. O przyszłości kaszubsko-polskiego Pomorza zadecydowała w 1919 r. Konfe- rencja Pokojowa w Wersalu, dokąd słano petycje i listy, także z ziemi lęborsko- bytowskiej, oraz… delegację Kaszubów z udziałem Antoniego Abrahama i To- masza Rogali – ludowych apostołów narodowej sprawy. Na mocy jej uchwał przyłączoną do Polski część Prus Zachodnich przejęło Wojsko Polskie pod wodzą gen. Józefa Hallera, kończąc tę akcję 10 lutego 1920 r. symbolicznym zaślubie- niem Polski z Bałtykiem w Pucku, Władysławowie i Gdyni. Był to moment po- wszechnego entuzjazmu, radości, zwycięstwa dla Kaszubów i Polaków oraz smutku Niemców.

204 Wiémë, że całô Pòlskô jaż tak gòrąco nie zabiégała ò Gduńsk i Kaszëbë, a mô- lowô niemieckô spòlëzna wspiérónô barżi przez centrum i całosc òbëwateli Rzeszë, mòcnô biôtkòwała ò zaòstanié Gduńska i Prës Zôchòdnëch w grańcach Niem- ców. Miała òna wspiarcé dali niemiecczi administracji, trójnëch wòjsk i specjalnëch òddzélów Grenzschutzu. O przińdnoce kaszëbskò-pòlsczégò Pòmòrzô zadecydowała w 1919 rokù Kòn- ferencja Pòkòjowô w Wersalu, dokądka sélóné bëłë peticje i lëstë, téż z zemi lãbòrskò-bëtowsczi, i… delegacja Kaszëbów z ùdzélã Antona Ôbrama i Tomasza Rogalë, lëdowëch apòstołów nôrodowi sprawë. Na spòdlim ji ùchwôlënków spar- łãczony z Pòlską dzél Prës Zôchòdnëch przejãło Wòjskò Pòlsczé pòd wódcą gen. Józefã Hallerã, kùńczącë tã akcjã 10 gromicznika 1920 rokù symbòlicznyma slë- binama Pòlsczi z Bôłtã w Pùckù, Wiôldżi Wsë (Władisławòwie) i Gdini. Bëła to chwila pòwszédnégò entuzjazmù, redoscë, dobëcô dlô Kaszëbów i Pòlôchów, a smùtkù dlô Niemców.

Pomnik Józefa Hallera w Pucku

205 Część III DZIEJE KASZUBÓW W ODRODZONEJ RZECZYPOSPOLITEJ – DRUGIEJ, NIECO W LUDOWEJ I TRZECIEJ

1. Pomorze i Kaszubi miedzyę trzema panstwami´ a dwiema wojnami – pocz¹tki nowej rzeczywistosci´

Jeszcze w granicach Rzeszy Niemieckiej miejscowa społeczność polska przygo- towywała się do przejęcia władzy i pełnienia funkcji, które dotąd przypisano tylko Niemcom. Dotyczyło to administracji, szkolnictwa, sądownictwa, służby zdro- wia itp. W ramach akcji kierowanej najpierw przez NRL w Poznaniu i jej Podko- misariat Gdański, a wkrótce Ministerstwo b. Dzielnicy Pruskiej w Poznaniu, or- ganizujące Urząd Wojewódzki Pomorski w Toruniu, prowadzono szkolenia, przy- spieszone kursy, zwłaszcza języka polskiego; broniono region przed nadmierną eksploatacją ze strony niemieckiej, rabunkami państwowych dóbr (np. lasów) przez miejscową ludność, wśród której wzrosło, spowodowane wojną i okresem dwu- władzy (jeszcze pruskiej i już przygotowującej się polskiej) – swoistym bezkróle- wiem – rozprężenie moralne. Z chwilą przejęcia tych ziem przez Wojsko Polskie we władanie Rzeczypospolitej ukształtowały się lokalne komisaryczne władze, zapewniające dalsze funkcjonowanie różnych sfer życia publicznego, także szkol- nictwa, w którym zatrudniono część przyznających się teraz do polskości urzęd- ników i pedagogów pruskich. Był to olbrzymi sukces lokalnych społeczności, w którego wypracowaniu mieli duży udział także Kaszubi, przede wszystkim przedstawiciele inteligencji. Niektórzy objęli ważne stanowiska w zarządach gmin, administracji powiatowej i Urzędzie Wojewódzkim Pomorskim. Pierwszym wo- jewodą został wywodzący się ze starego kaszubsko-pomorskiego rodu adwokat, poseł do Parlamentu Niemieckiego, Stefan Łaszewski z Grudziądza, a pierwszym starostą krajowym samorządu pomorskiego dr med. Józef Wybicki z Gdańska. Jednym z bliskich współpracowników wojewody, szefem Wydziału Administracji,

206 Dzél III DZEJE KASZËBÓW W ÒDRODZONY. RZECZPÒSPÒLËTI – DRËDZI, K¥SK W LËDOWI I TRZECY

1. Pòmòrzé i Kaszëbi midzë trzema panstwama´ a dwiema wòjnama – zôcz¹tczi nowi jawernotë

Jesz w grańcach Niemiecczi Rzeszë môlowô spòlëzna pòlskô szëkòwała sã do przejãcô władzë i sprôwianiô fónkcji, chtërne dotądka bëłë le dlô Niemców. Tikało to administracji, szkòłowiznë, sądowiznë, służbë zdrowiô itp. W ramach akcji cze- rowóny nôpiérwi przez NRL w Pòznanim i ji Pòdkòmisariat Gduńsczi, a wnetka Ministerstwò bëłi Dzelnicë Prësczi w Pòznanim, òrganizëjącé Ùrząd Wòjewódz- czi Pòmòrsczi w Toruniu, prowadzëlë szkòlenia, przëspieszoné kùrsë, òsoblëwie pòlsczégò jãzëka; bronilë regionu przed za wiôlgą eksploatacją ze stronë niemiec- czi, przed rabùnkama państwòwëch dobrów (np. lasów) przez môlową lëdnosc, w chtërny ùrosło, sprôwióné przez wòjnã i cząd dwawładzë (jesz prësczi i ju szëkùjący sã pòlsczi) – swójné bezkrólewié – mòralnô rozprzegłosc. Z chwilą przejãcô tëch zemiów przez Wòjskò Pòlsczé we władanié Rzeczpòspòlëti ùsztôłcëłë sã môlowé kòmisariczné władze, zagwësniającé fónkcjonowanié rozmajitëch rëmiów żëcô pùblicznégò, téż szkòłowiznë, do chtërny przëlãlë dzél przëznającëch sã terô do pòlskòscë ùrzãdników i prësczich pedagògów. Bëła to bëlnô zwënéga môlowëch spòlëznów, w jaczi ùszëkòwanim wiôldżi ùdzél mielë téż Kaszëbi, przede wszëtczim przedstôwcë inteligencji. Niechtërny òbjãlë wôżné stanowiszcza w zarządach gminów, administracji pòwiôtowi i Ùrzãdze Wòjewódzczim Pòmòr- sczim. Pierszim wòjewòdą òstôł wëprowôdzający sã ze stôrégò kaszëbskò-pòmòr- sczégò rodu adwòkôt, pòseł do Parlamentu Niemiecczégò, Stefan Łaszewsczi z Grëdządza, a pierszim starostą krajowim pòmòrsczégò samòrządu dr med. Józef Wëbicczi ze Gduńska. Jednym z blësczich wespółrobòtników wòjewòdë, szefã Wëdzélu Administracji, Pòlicji i Bezpieczeństwa Pùblicznégò òstôł prawnik,

207 Policji i Bezpieczeństwa Publicznego został prawnik, młodokaszuba, Jan Kar- nowski. Przywódca młodokaszubów, Aleksander Majkowski, działał w tym czasie jako zastępca przewodniczącego Komisji do spraw wytyczania granicy polsko-niemieckiej na odcinku północnym, czyli wprost na terenie kaszubsko- pomorskim. Warto zauważyć fakt, iż w wyniku protestów, żądań i przedłożonych przez Kaszubów dokumentów, Komisja aliancka wprowadziła w kilku miejscach korektę granicy na korzyść Polski. Było to na Gochach w dawnym pow. człu- chowskim, w pow. kościerskim nad Jeziorem Wieckim i wejherowsko-puckim nad Jeziorem Żarnowieckim, gdzie jeziora te i leżące na ich zachodniej stronie miejscowości – Jabłuszko Duże i Nadole – przyłączone zostały do Polski. Kaszubi, marząc przez pokolenia o wolności od ucisku pruskiego, swoją lepszą przyszłość widzieli w odrodzonej Polsce. Przywódcy, jak i większa część społe- czeństwa, za klęskę przyjęli fakt, iż nie cały obszar zamieszkały przez Kaszubów przyłączono do RP, a Pomorze wraz z nimi zostało podzielone na trzy części. Gros Kaszubów znalazło się Polsce, która dzięki nim uzyskała wąski pas wybrze- ża, dostęp do morza. Kaszubska część woj. pomorskiego tworzyła klin między ziemiami pozostającymi nadal w Rzeszy Niemieckiej. Na zachodzie była to dawna prowincja Pommern z resztkami Kaszubów ewangelików nad Jeziorem Łebskim i dość liczną społecznością katolicką w powiatach lęborskim i bytowskim. Na wschodzie od polskiego Pomorza powstało Wolne Miasto Gdańsk, zdominowane przez Niemców, ale zamieszkałe także przez sporą grupę Polaków i Kaszubów, którzy czuli się u siebie w domu. Tym niemniej poczuli się teraz bardziej wyobco- wani niż przed wojną. Podobnie było na ziemi bytowsko-lęborskiej i w innych zakątkach Niemiec, gdzie gros sił politycznych i społeczeństwa niemieckiego tylko wskutek militarnej klęski Rzeszy i niejako chwilowo pogodziło się z nową rzeczywistością. Kaszubi i Polacy w Gdańsku i w prowincji pomorskiej znaleźli się w sytuacji dość ekstremalnej, będąc nadal, nawet w większym stopniu niż kiedyś, mniejszością. Pozostanie w granicach Niemiec, inaczej nieco w Gdańsku, związanym jednak pod wieloma względami z Polską, dla wielu było konsekwencją ich postawy narodowej z lat zaborów; zadecydowały czynniki ekonomiczne i umi- łowanie ojcowizny. Mimo euforii z odzyskanej wolności, z przyłączenia polskiego Pomorza do Rzeczypospolitej, niejako na gorąco, a jeszcze pełniej po latach, wyrażali niektó- rzy swój ból z powodu kolejnego podziału ziemi kaszubsko-pomorskiej między różne państwa. Sam A. Majkowski napisał: Bolesnym raczej jest to, że wiwisekcja organizmu etnicznego kaszubskiego odby- ła się bez protestu i żywego odruchu powołanej ku temu inteligencji kaszubskiej. Zdajemy sobie sprawę z tego, że naturalną stolicę Kaszub – Gdańsk – odcięto. (...) Prostą konsekwencją tego postępowania jest odcięcie Kaszubom źródła tradycji, miejsca poświęconego przez groby spoczywających tam książąt kaszubskich, wspa-

208 młodokaszëba, Jan Karnowsczi. Prowôdnik młodokaszëbów, Aleksãder Maj- kòwsczi, dzejôł w tim czasu jakno zôstãpca przédnika Kòmisji do spraw wëtëcza- niô grańcë pòlskò-niemiecczi na nordowim òdcynkù, a wic prosto na terenie ka- szëbskò-pòmòrsczim. Wôrt je dostrzéc, że w wënikù protestów, żądaniów i przed- łożonëch przez Kaszëbów dokùmentów, Kòmisjô alianckô wprowadzëła w czile môlach kòrektã grańcë na zwësk Pòlsczi. Bëło to na Gôchach w dôwnym pòw. człëchòwsczim, w pòw. kòscérsczim nad Wiecczim Jezorã i wejrowskò-pùcczim nad Żarnowiecczim Jezorã, gdze jezora te i leżącé na jich zôchòdnëch stronach wsë – Jabłuszkò Dużé i Nôdolé – przëłączone òstałë do Pòlsczi. Kaszëbi, rojącë przez pòkòlenia ò wòlnoscë òd prësczégò ùcëskù, swòjã lepszą przińdnotã widzelë w òdrodzony Pòlsce. Prowôdnicë, jak i wikszi dzél spòlëznë, za nieszczescy przëjãlë to, że nié całô òbéńda zamieszkałô przez Kaszëbów òstała przëłączonô do RP, a Pòmòrzé razã z nima òstało pòdzeloné na trzë dzéle. Wikszosc Kaszëbów nalazła sã w Pòlsce, chtërna dzãka nim zwëskała wąsczi pas wëbrzeżô i dostãp do mòrzô. Kaszëbsczi dzél wòj. pòmòrsczégò béł klinã midzë zemiama òstôwającyma dali w Rzeszë Niemiecczi. Na zôchòdze bëła to dôwnô prowincjô Pommern z resztkama Kaszëbów-ewangelików nad Jezorã Łebsczim i dosc trójną spòlëzną katolëcką w pòwiôtach lãbòrsczim i bëtowsczim. Na wschòdze òd pòl- sczégò Pòmòrzô pòwstało Wòlné Miasto Gduńsk, òpanowóné przez Niemców, ale zamieszkałé téż przez dosc wiôldżé karno Pòlôchów i Kaszëbów, chtërny czëlë sã tu ù sebie doma. Kòżdą razą pòczëlë sã terô barżi cëzo niżle przed wòjną. Pòdobnie bëło na zemi bëtowskò-lãbòrsczi i w jinëch ùstronach Niemców, gdze

Fragment mapy odrodzonej Rzeczypospolitej 209 niałej Oliwy, przydzielonej do terytorium W.M. Gdańska. Może dzisiaj ci, którzy w dobie przedwojennej tak bali się ruchu młodokaszubskiego, jako wyrazu szcze- powego poczucia Kaszubów, zastanowią się, gdy w języku dyplomatów jest mowa już nie o „Kaszubach”, ale o „Kurytarzu”. („Gryf”, 1925, nr 1).

Jest w tej wypowiedzi świadectwo rozczarowania wobec postawy własnego środowiska, jak i bólu wynikającego z faktu, iż w przeszłości nie doceniano po stronie polskiej znaczenia działalności młodokaszubów, zwłaszcza w Gdańsku, jak też nie wykorzystywano w jego pojęciu szans uzyskania Gdańska i większej części Pomorza – ojczyzny Kaszubów – dla Polski. Pozostanie Gdańska poza Rzecząpospolitą, rozczłonkowanie Kaszub na trzy części, przyjmował Majkow- ski jako przegraną kierowanego przezeń ruchu i Polski. Warto pamiętać, iż podobne uczucia były także udziałem Niemców, choć z całkiem przeciwnego powodu. Po latach, idąc śladem historyków polskich, moż- na uznać, iż rozstrzygnięcia wersalskie były optymalnym efektem dyplomatycz- nych prac i decyzji w ówczesnej, tak wielorako skomplikowanej rzeczywistości.

Gdańsk nad Motławą

210 wikszosc sył pòliticznëch i spòlëznë niemiecczi le przez militarné przegróné Rzeszë i jakbë chwilowò pògòdzëłë sã z nową jawernotą. Kaszëbi i Pòlôszë we Gduńskù i w pòmòrsczi prowincji nalezlë sã w sytuacji dosc ekstremalny, bãdącë dali, na- wetka w wikszim dzélu niżle czedës, miészëzną. Òstanié w grańcach Niemców, jinaczi trochã we Gduńskù, sparłãczonym równak pòd wiele wzglãdama z Pòlską, dlô wiele bëło kònsekwencją jich nôrodowi pòstawë z lat zôbòrów; zadecydowałë rëszniczi ekònomiczné i ùmiłowanié òjcowiznë. Nimò eùfòrii z òdzwëskóny wòlnotë, z przëłączeniô pòlsczégò Pòmòrzô do Rzeczpòspòlëti, jakbë na gòrąco, a jesz głãbi pò latach, wëpòwiedzelë niechtërny swój ból z przëczënë réżnégò pòdzélu zemi kaszëbskò-pòmòrsczi midzë rozma- jité państwa. Sóm A. Majkòwsczi napisôł: Bolesnym raczej jest to, że wiwisekcja organizmu etnicznego kaszubskiego odby- ła się bez protestu i żywego odruchu powołanej ku temu inteligencji kaszubskiej. Zdajemy sobie sprawę z tego, że naturalną stolicę Kaszub – Gdańsk – odcięto. (...) Prostą konsekwencją tego postępowania jest odcięcie Kaszubom źródła tradycji, miejsca poświęconego przez groby spoczywających tam książąt kaszubskich, wspa- niałej Oliwy, przydzielonej do terytorium W.M. Gdańska. Może dzisiaj ci, którzy w dobie przedwojennej tak bali się ruchu mlodokaszubskiego, jako wyrazu szcze- powego poczucia Kaszubów, zastanowią się, gdy w języku dyplomatów jest mowa już nie o „Kaszubach”, ale o „Kurytarzu”. („Gryf” 1925, nr 1).

Je w ti wëpòwiescë swiôdczëna rozczarowaniô wedle pòstawë gwôsnégò òkrãżô, jak i bólu wëchôdającégò z tegò, że w przeszłoce nie doceniwelë pò pòlsczi stronie znaczeniô dzejaniô młodokaszëbów, òsoblëwie we Gduńskù, jak téż nie bëła wëz- wëskónô w jegò pòjãcym mòżnota òddostaniô Gduńska i wikszégò dzélu Pòmòrzô – tatczëznë Kaszëbów – dlô Pòlsczi. Òstanié Gduńska za grańcama Rzeczpòspò- lëti, rozdzelenié Kaszub na trzë dzéle, przëjimôł Majkòwsczi jakò przegróną czerowóny przez niegò rësznotë i Pòlsczi. Wôrt je pamiãtac, że pòdobné wseczëcô bëłë téż ùdzélã Niemców, chòc w ca- łoscë procëmny przëczënë. Pò latach, jidącë szlachã pòlsczich historików, mòże ùznac, że rozsądzenia wersalsczé bëłë òptimalnym skùtkã diplomaticznëch prôc i decyzji w tamti tak wielorakò skòmplikòwóny jawernotë.

211 2. Spo³eczno-gospodarczy rozwój polskiego Pomorza a sytuacja Kaszubów

Gdy na Pomorzu minęła pierwsza euforia z powrotu do Rzeczypospolitej, a ujaw- niły się negatywne konsekwencje społeczno-gospodarcze nowej rzeczywistości, zaczęło pojawiać się i niezadowolenie z powodu możliwych poprzez słabości władz niesprawiedliwości. Na Pomorze w miejsce opuszczających je Niemców przybyła fala urzędników i osadników, sporo szabrowników z głębi Polski, traktujących ten region i jego mieszkańców jako teren nowej kolonizacji i ludzi drugiej katego- rii, zgermanizowanych i obcych dla polskości. Władze utrzymywały tu długo stan wojenny lub wyjątkowy, zwłaszcza że w tym czasie wybuchła wojna polsko-bol- szewicka, a Armia Czerwona wkroczyła na Ziemię Chełmińską. Goryczy dopeł- niło zrównanie mocnej dotąd marki niemieckiej ze słabiutką marką polską, na którym Kaszubi-Pomorzanie stracili, a rodacy z głębi Polski zyskali majątki. W tych warunkach z inicjatywy grupy posłów pomor- skich Sejm Rzeczypospolitej w połowie 1920 r. wysłał na Pomorze specjalną komisję do zbadania na miejscu prawdziwości zarzutów wobec władz i zaradzenia sytu- acji. Tejże Komisji Pomorskiej przewodniczył ks. Feliks Bolt, znający dobrze swoje ojczyste strony – Kociewie, Kaszuby i Pomorze. W sporządzonym sprawozdaniu, w części zatytułowanej Ogólny rzut oka na administrację i stosunki na Pomorzu, czytamy: Ogólne wrażenie, jakie Komisja odniosła, było mało po- cieszające, niejednokrotnie wprost przygnębiające. Zamyka- Ks. Feliks Bolt no oko na niedomagania, które są ogólne w całej Rzeczpospo- (1864–1940) litej, wywołane czy to wojną, czy skutkami powojennymi. (…) Nastrój ludności jest najlepszym barometrem normalnego funkcjonowania machiny administracyjnej. Nastrój ten jest na ogół na prawym brze- gu Wisły lepszy i przychylny państwu, poczucie patriotyczne głębsze, uświadomie- nie szersze. Sprawia to, że znosi się rozmaite przykrości i braki z cierpliwym podda- niem się i silną wiarą w lepszą przyszłość. Po lewej stronie Wisły, zwłaszcza w pół- nocnych powiatach, rozgoryczenie, niechęć i wprost wrogie stanowisko do Państwa dosięga punktu kulminacyjnego. (…) Na Kaszuby potrzeba najdzielniejszych urzęd- ników. Materiał urzędniczy jest rozmaity i zrozumiałym jest, że nie zawsze dorasta swemu zadaniu. Na Pomorze, a szczególnie na Kaszuby i wybrzeże, trzeba wysyłać

212 2. Spôlëznowò-gòspòdarsczi rozwij pòlsczégò Pòmòrzô a sytuacjô Kaszëbów

Czej na Pòmòrzim minãła pierszô eùfòriô z przińdzeniô nazôd do Rzeczpòspòlëti, a pòkôzałë sã negatiwné kònsekwencje spòlëznowò-gòspòdarsczé nowi jawernotë, zaczãło sã ùkazëwac i niezadowòlenié z przëczënë mòżlëwëch przez słabòscë władzów niesprawiedlëwòscy. Na Pòmòrzé w môl òpùszczającëch je Niemców przë- bëła wała ùrzãdników i kòlonistów, dosc tëlé szabrowników z głãbi Pòlsczi, trzëma- jącëch ten region i jegò mieszkańców za teren nowi kòlonizacji i lëdzy drëdżi kategòrii, zgermanizowónëch i cëzëch dlô pòlskòscë. Władze długò ùtrzëmiwałë tu wòjnowi abò wëjątkòwi stón, òsoblëwie że w tim czasu wëbùchła wòjna pòlskò- -bòlszewickô, a Armiô Czerwònô weszła na Zemiã Chełmińską. Gòrzkòscë dofù- lowało zrównanié mòcny dotądka niemiecczi marczi ze słabą pòlską marką, na czim Kaszëbi-Pòmòrzanie stracëlë, a naszińcë z głãbi Pòlsczi zwëskelë majątczi. W tëch leżnoscach z inicjatiwë karna pòmòrsczich pòsłów Sejm Rzeczpòspòlëti w pòłowie 1920 rokù wësłôł na Pòmòrzé specjalną kòmisjã do zbadaniô na môlu prôwdzëwòscë wëmówków do władzów i zaradzeniô sytuacji. Czarowôł tą Kòmisją Pòmòrską ks. Féliks Bòlt, dobrze znający swòje òjcowisté stronë: Kòcewié, Ka- szëbë i Pòmòrzé. W zestawionym sprawòzdanim, w dzélu zatitułowónym Ogólny rzut oka na administrację i stosunki na Pomorzu, czëtómë: Ogólne wrażenie, jakie Komisja odniosła, było mało pocieszające, niejednokrot- nie wprost przygnębiające. Zamykano oko na niedomagania, które są ogólne w całej Rzeczpospolitej, wywołane czy to wojną, czy skutkami powojennymi. (…) Nastrój ludności jest najlepszym barometrem normalnego funkcjonowania machiny admi- nistracyjnej. Nastrój ten jest na ogół na prawym brzegu Wisły lepszy i przychylny państwu, poczucie patriotyczne głębsze, uświadomienie szersze. Sprawia to, że znosi się rozmaite przykrości i braki z cierpliwym poddaniem się i silną wiarą w lepszą przyszłość. Po lewej stronie Wisły, zwłaszcza w północnych powiatach, rozgorycze- nie, niechęć i wprost wrogie stanowisko do Państwa dosięga punktu kulminacyjnego. (…) Na Kaszuby potrzeba najdzielniejszych urzędników. Materiał urzędniczy jest rozmaity i zrozumiałym jest, że nie zawsze dorasta swemu zadaniu. Na Pomorze, a szczególnie na Kaszuby i wybrzeże, trzeba wysyłać najdzielniejszych, ze wszystkich miar wzorowych ludzi, a ponadto dobrych katolików i obeznanych ze stosunkami. (…) Należałoby więc uwzględnić o ile możności element z Pomorza i Księstwa, który łatwiej zrozumie strukturę duchową ludności pomorskiej. (…) Starostowie i inni urzędnicy są zbyt ustępliwi dla Niemców. Należałoby im wpoić, że wobec Niemców

213 najdzielniejszych, ze wszystkich miar wzorowych ludzi, a ponadto dobrych katoli- ków i obeznanych ze stosunkami. (…) Należałoby więc uwzględnić, o ile możności, element z Pomorza i Księstwa, któ- ry łatwiej zrozumie strukturę duchową ludności pomorskiej. (…) Starostowie i inni urzędnicy są zbyt ustępliwi dla Niemców. Należałoby im wpoić, że wobec Niemców potrzebne jest sprawiedliwe, ale stanowcze postępowanie. Odnieśliśmy wrażenie, że Niemcy nie czują się jeszcze obywatelami polskimi, oczekują wciąż zawikłań poli- tycznych i według charakterystycznego wyrażenia się pewnego Niemca „schielen noch immer mit einem Auge nach Berlin” (zerkają wciąż jeszcze jednym okiem ku Berli-

nowi) (…) (s. 30-33).

○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○

Sejm Rzeczypospolitej o Pomorzu w 1920 roku, Sprawozdanie Komisji Pomorskiej, opracowanie, wstęp i przypisy Józef Borzyszkowski i Przemysław Hauser, Gdańsk 1985, s. 30-31

214 215 Komisja potwierdziła wcześniejsze opinie, a formułując swe zalecenia, nie mogła przewidzieć, iż nie będą one miały większego wpływu na rozwijającą się rzeczywistość. Komisja przyjmowała także skargi od miejscowych Niemców, z których spora część w latach 20. opuściła Pomorze, optując wcześniej na rzecz Niemiec. Nie ma w tym nic dziwnego, iż ci, którzy pozostali, zerkali (zezowali) na Berlin. To zerkanie trwało w szczególny sposób do 1939 r. i do końca II wojny światowej. Mniejszość niemiecka, dzięki wcześniejszemu uprzywilejowaniu i za- możności, wspomagana finansowo także po 1920 r. przez Berlin, stanowiła na Pomorzu polskim dobrze zorganizowaną siłę gospodarczo-polityczną. Niewielka jej część utożsamiała się z Polską i nie traktowała powersalskiego stanu rzeczy za przejściowy. Kaszubi, zahartowani w rzeczywistości państwowo-pruskiej, oczekiwali, iż państwo polskie bardziej zbliży się do ideałów. A. Majkowski w artykule napisa- nym pod pseudonimem Jan Starża, pt. Nowa wiosna, napisał: System pruski stworzył i uzasadnił typ obywatela uniformowanego, podciągnię- tego pod jeden strychulec, a nad nim postawił molocha – państwo. Państwo jest podług niego celem, obywatel środkiem i jednostką bez praw przyrodzonych. Pod takim uniformem cierpiały nie tylko jednostki i zrzeszenia przeciwne wśród obywa- teli niemieckiej narodowości, ale przede wszystkim ludzie typu i narodowości obcej, jak Polacy. Samo bowiem ich istnienie, nie mówiąc o naturalnych tendencjach złą- czenia się z braćmi innych zaborów, tworzyło wieczną obrazę dla zasady jednostaj- ności obywateli. (…) Na wzór zwycięskich demokracyj zachodnich państwo dla nas jest środkiem, a celem obywatel i naród. Państwo jest domem, który sobie zbudowaliśmy, domem, który dlatego kochamy i gotowiśmy bronić do ostatka. Obrońcą jego i budowniczym jest obywatel, wolny, uświadomiony, szlachetny, który wie dobrze, że część swobody osobistej ofiarować trzeba za pełnię wolności obywatelskiej. Czem silniejszy, oświe- ceńszy i szlachetniejszy obywatel, tem potężniejszy naród, zbiorowy stróż państwa. W tak pojętem państwie różne typy szczepowe i indywidualne znajdą z jednej stro- ny pełnię rozwoju, a z drugiej będą stanowiły nie osłabienie, ale bogactwo i podporę państwa. Pomorzanie z swym wysoce rozwiniętym zmysłem państwowotwórczym będą dla Polski nabytkiem nieostatnim. („Gryf”, 1925, nr 1).

Tak sformułowany ideał społeczeństwa obywatelskiego i państwa demokra- tycznego, bogatego różnorodnością swego społeczeństwa, nie miał wówczas szans realizacji. Ówczesne realia Pomorza polskiego to wewnętrzny kocioł rodzącej się demokracji do 1926 r. i późniejszej sanacji, skłaniającej się nieco ku systemowi totalitarnemu. Temperaturę wewnętrzną podwyższał nieustanny konflikt polsko- -niemiecki. Szczególnie trudna była sytuacja Kaszubów, słabo zorganizowanych, a zmierzających do dalszego rozwoju własnej kultury i tożsamości w ramach narodu i państwa polskiego.

216 potrzebne jest sprawiedliwe, ale stanowcze postępowanie. Odnieśliśmy wrażenie, że Niemcy nie czują się jeszcze obywatelami polskimi, oczekują wciąż zawikłań po- litycznych i według charakterystycznego wyrażenia się pewnego Niemca „schielen noch immer mit einem Auge nach Berlin” (zerkają wciąż jeszcze jednym okiem ku Berlinowi) (…) (s. 30-33).

Kòmisjô pòtwierdzëła wczasniészé ùdbë, a fòrmùłującë swòje zaleceniô ni mògła przewidzec, że nie bãdą òne miałë wikszégò cëskù na rozwijającą sã jawernotã. Kòmisjô przëjimała téż skardżi òd môlowëch Niemców, z chtërnëch dosc wiôldżi dzél w latach 20. òpùscył Pòmòrzé, òptëjącë wczasni na stronã Niemców. Ni ma w tim nic dzywnégò, że ti, co òstelë, pòzérelë na Berlin. To spòglądanié trwało w òsoblëwi spòsób do 1939 rokù i do kùńca II wòjnë swiatowi. Niemieckô miészë- zna, dzãka wczasniészémù wëprzédnieniu i zamòżnoscë, wspòmôgónô finansowò téż pò 1920 rokù przez Berlin, bëła na pòlsczim Pòmòrzim dobrze zòrganizowóną sëłã gòspòdarskò-pòliticzną. Niewiôldżi ji dzél identifikòwôł sã z Pòlską i nie brôł pòwersalsczégò stanu sprawë za przeńdzeniowi. Kaszëbi, ùcwiardzony w jawernoce państwòwò-prësczi, czekelë, że pòlsczé państwò barżi zblëżi sã do dejałów. A. Majkòwsczi w artiklu napisónym pòd pseùdonimã Jan Starża, pt. Nowa wiosna, napisôł: System pruski stworzył i uzasadnił typ obywatela uniformowanego, podciągnię- tego pod jeden strychulec, a nad nim postawił molocha – państwo. Państwo jest podług niego celem, obywatel środkiem i jednostką bez praw przyrodzonych. Pod takim uniformem cierpiały nie tylko jednostki i zrzeszenia przeciwne wśród obywa- teli niemieckiej narodowości, ale przede wszystkim ludzie typu i narodowości obcej, jak Polacy. Samo bowiem ich istnienie, nie mówiąc o naturalnych tendencjach złą- czenia się z braćmi innych zaborów, tworzyło wieczną obrazę dla zasady jednostaj- ności obywateli. (…) Na wzór zwycięskich demokracyj zachodnich państwo dla nas jest środkiem, a celem obywatel i naród. Państwo jest domem, który sobie zbudowaliśmy, domem, który dlatego kochamy i gotowiśmy bronić do ostatka. Obrońcą jego i budowniczym jest obywatel, wolny, uświadomiony, szlachetny, który wie dobrze, że część swobody osobistej ofiarować trzeba za pełnię wolności obywatelskiej. Czem silniejszy, oświe- ceńszy i szlachetniejszy obywatel, tem potężniejszy naród, zbiorowy stróż państwa. W tak pojętem państwie różne typy szczepowe i indywidualne znajdą z jednej stro- ny pełnię rozwoju, a z drugiej będą stanowiły nie osłabienie, ale bogactwo i podporę państwa. Pomorzanie z swym wysoce rozwiniętym zmysłem państwowotwórczym będą dla Polski nabytkiem nieostatnim. („Gryf” 1925, nr 1).

Tak ùjãti dejôł òbëwatelsczi spòlëznë i państwa, bògatégò rozmajitoscą swòji spòlëznë, ni miôł wnenczas szans realizacji. Tejczasné realia pòlsczégò Pòmòrzô to bënowi kòceł rodzący sã demòkracji do 1926 rokù i pózniészi sanacji, nadżina-

217 Zgodnie z dążeniami większości społeczeństwa polskiego prowadzona od- górnie na Pomorzu polityka polonizacji, zwana repolonizacją, przynosiła często odwrotne efekty. Polityka morska, z czasem ambicje nawet kolonialne, obok po- zytywów, zwłaszcza gospodarczych i zmian w świadomości ogółu Polaków, przej- mujących mit morza i Pomorza, w tym Kaszubów, dla nich samych przynosiły ograniczone, często wręcz negatywne efekty. Prezentując sprawy morza i pol- skiego wybrzeża (m.in. poprzez przewodniki i działalność różnych organizacji), popularyzowano problematykę kaszubską w Polsce, dawano Kaszubom satysfakcję za ich wierność idei Rzeczypospolitej. Obok Kaszu- bów wymieniano równie często duchownych katolickich jako kierowników lokalnej społecz- ności zmagającej się z germanizacją. Przykła- dem fragment tekstu Piotra Palińskiego, by- łego redaktora „Gazety Gdańskiej” z jego Prze- wodnika po polskim wybrzeżu Bałtyku i po ziemi kaszubskiej: Zmartwychwstała Polska prawdziwie! (…) A tu nad Bałtykiem stanęła frontem do morza, zahar- towana, dziarska Brać Kaszubska, broniąc wód jego przed odwiecznym wrogiem ziemi kaszubskiej i kaszubskiego morza (…) Że Bałtyk dziś nasz, to zasługa naszej wiernej i nieustraszonej Braci Ka- szubskiej i przezacnego polskiego duchowieństwa Piotr Paliński, Przewodnik po polskim tej ziemi! Pamięć ich zostanie w błogosławieństwie wybrzeżu Bałtyku, Gdynia 1934 na wieki! (Gdynia 1934, s. 46).

Patos zawarty w tych słowach jest nie tylko specyficzną cechą tamtych cza- sów. Podobne słowa dawały chwilową satysfakcję Kaszubom. Nie szczędzono jej Pomorzanom w czasie licznych rocznic i uroczystości narodowych, w których ważną rolę odgrywał Kościół i duchowni katoliccy, chętnie przyjmujący i popula- ryzujący podobne opinie. Jednakże realia życia, tak przed wojną w Prusach, jak i po 1920 r. w Rzeczypo- spolitej, były dalekie od obrazów z uroczystych przemówień. Dla Polaków za- chodnich dzielnic Polski, szczególnie może dla Kaszubów, zamieszkujących głów- nie mało urodzajne strony Pomorza, najbardziej znaczące były społeczno-gospo- darcze skutki nowej rzeczywistości. Z jednej strony regiony te zostały wyprowa- dzone i odcięte od zamożniejszego, lepiej rozwiniętego gospodarczo państwa nie- mieckiego, gdzie dotąd wielu z Kaszubów znajdowało swobodnie pracę. Z drugiej strony w wyniku przyłączenia do Polski, gdzie dominowały słabiej rozwinięte gos- podarczo ziemie byłych zaborów rosyjskiego i austriackiego, Pomorze w dużym

218 jący sã trochã do totalitarnégò systemù. Temperaturã bënową pòdskôcôł nie- ùstôwny kònflikt pòlskò-niemiecczi. Òsoblëwie drãgô bëła sytuacjô Kaszëbów, słabò zòrganizowónëch, a zmiérzającëch do dalszégò rozwiju gwôsny kùlturë i juwernotë w ramach nôrodu i pòlsczégò państwa. Zgódno ze zgrôwama wikszoscë pòlsczi spòlëznë òdgórno prowadzonô bëła na Pòmòrzim pòlitika pòlonizacji, zwónô repòlonizacją, czãsto przënôszała procëmné skùtczi. Pòlitika mòrskô, z czasã ambicje nawetka kòlonialné, òkòma pòzytiwów, òsoblëwie gòspòdarsczich i zmianów w swiądze całoscë Pòlôchów, przejimającëch mit mòrzô i Pòmòrzô, w tim Kaszëbów, dlô nich samëch przënôszałë ògrańczoné, czãsto prosto negatiwné skùtczi. Prezentëjącë sprawë mòrzô i pòlsczégò wëbrzeżô (m.jin. przez prowôdniczi i dzejanié rozmajitëch òrganizacji), pòpùlarizowónô bëła problematika kaszëbskô w Pòlsce, bëła dôwónô Kaszëbóm satisfakcja za jich wiérnosc deji Rzeczpòspòlëti. Òkòma Kaszëbów wëmienialë równo czãsto katolëcczich dëchòwnëch jakno czerowników môlowi spòlëznë biôtkùjący sã z germanizacją. Przëkładã je fragment tekstu Piotra Palińsczégò, bëłégò redaktora „Gaze- ty Gdańskiej” z jegò Przewodnika po polskim wybrzeżu Bałtyku i po ziemi kaszubskiej: Zmartwychwstała Polska prawdziwie! (…) A tu nad Bałtykiem stanęła frontem do mo- rza, zahartowana, dziarska Brać Kaszubska, broniąc wód jego przed odwiecznym wrogiem ziemi kaszubskiej i kaszubskiego morza (…) Że Bałtyk dziś nasz, to zasługa naszej wiernej i nieustraszonej Braci Kaszubskiej i przezacne- go polskiego duchowieństwa tej ziemi! Pamięć ich zostanie w błogosławieństwie na wieki! Bernard Chrzanowski, Z Wybrzeża (Gdiniô 1934, s. 46). i o Wybrzeżu, Lwów-Warszawa 1920

Zamkłi w tëch słowach patos je nié le òsoblëwą znanką tamtëch czasów. Pòdobné słowa dôwałë chwilową satisfakcjã Kaszëbóm. Nie szczãdzëlë ji Pòmòrza- nóm òbczôs trójnëch roczëznów i nôrodowëch ùroczëstoscy, w chtërnëch wôżną rolã òdgriwôł Kòscół i katolëcczi dëchòwny, chãtno przëjimający i pòpùlarizëjący pòdobné pòzdrzatczi. Równak realia żëcô, tak przed wòjną w Prësach, jak i pò 1920 rokù w Rzecz- pòspòlëti, bëłë daleczé òd òbrazów z uroczëstëch przemówieniów. Dlô Pòlôchów zôchòdnëch dzelniców Pòlsczi, òsoblëwie mòże dlô Kaszëbów, mieszkającëch przédno w mało ùrodzajny stronie Pòmòrzô, nôbarżi znaczącé bëłë spòlëznowò- -gòspòdarsczé skùtczi nowi jawernotë. Z jedny stronë regionë te òstałë wëprowa-

219 stopniu płaciło koszty scalenia i budowy nowego organizmu gospodarczego Rze- czypospolitej. Dodatkową okolicznością, przyjmowaną przez Kaszubów jako prze- jaw niesprawiedliwości i dyskryminacji rodzimej społeczności Pomorza przez ówczesne władze centralne, był fakt ograniczania ich udziału w przeprowadzanej reformie rolnej i korzystania z rozwijającego się rynku pracy w Gdyni, w której w 1923 r. otwarto tymczasowy port, nadając jej trzy lata później prawa miejskie. Zarówno ziemię, jak i pracę na Pomorzu, gdzie był też głód ziemi i bezrobocie, rezerwowano dla rodaków z bardziej przeludnionych i słabszych gospodarczo terenów Polski południowej. Stąd na Kaszubach i Kociewiu, w tworzonych na gruntach obszarniczych, także właścicieli niemieckich, np. von Krockow, kolo- niach, znalazły się skupiska Podhalan, z czasem ulegających kaszubizacji. Obok rozwoju Gdyni, jako najnowocześniejszego portu nad Bałtykiem, któ- rego pozytywne oddziaływanie obejmowało Kaszubów (nie tylko z samej Gdyni i wiosek wchłanianych przez to miasto, gdzie byli oni właścicielami budowlanych gruntów) duże znaczenie miała zbudowana w latach 20. magistrala węglowa. Łączyła ona Śląsk przez Kaszuby z Gdynią. Jej budowa złagodziła negatywne skutki przerwanych związków gospodarczych Kaszubów z Gdańskiem i zachodnim Pomorzem, zwłaszcza Słupskiem i… Berlinem. Niestety, niewiele teraz dobrego wnosiły połączenia drogowe i kolejowe Berlin-Królewiec, przebiegające w cało- ści przez tzw. wśród Niemców „Korytarz”. Wśród pozytywów trzeba uwzględnić inicjatywy gospodarcze samorządu pomorskiego, gmin i województwa, m.in. w zakresie elektryfikacji – rozbudowa elektrowni Gródek na Brdzie czy Rutki na Raduni pod Kartuzami. Te inwestycje łagodziły skutki wielkiego kryzysu gos- podarczego z przełomu lat 20 i 30. W miarę pomyślnie rozwijało się rybołówstwo śródlądowe i na Bałtyku. Hel – półwysep i miasto – połączony z krajem koleją, stał się centrum turystycznym, gdzie oprócz licznej rzeszy kuracjuszy i wczasowiczów pojawili się nowi właści- ciele pensjonatów i domów letniskowych, chętnie odwiedzanych przez elity war- szawskie, rządowo-artystyczne. Dzięki temu rosła w Rzeczypospolitej znajomość spraw kaszubskich, niekiedy starych i nowych mitów. Mimo znacznego rozwoju regionu pozostawała spora sfera biedy, rosło też zróżnicowanie ekonomiczne w społeczności kaszubskiej, jak też między tubylcami a ludnością napływową, określaną już od dawna, a zwłaszcza po 1920 r., jako „bose Antki”. Było to niezbyt miłą aluzją do częstotliwości tegoż imienia oraz wolności od obuwia i bogactwa wśród tych, którzy na Pomorzu, wśród Kaszubów szukali i znajdowali lepsze wa- runki życia. Nie zawsze zapuszczali oni tu duchowe korzenie, traktując z kolei Kaszubów z równą „serdecznością” jako tubylców, kulturowo obcych, często Niem- ców lub przynajmniej bliższych niemczyźnie. Pozostali wśród Kaszubów Niemcy nie ułatwiali rozładowywania konfliktów między sąsiadami, zróżnicowanymi cywilizacyjnie i kulturowo Polakami.

220 dzoné i òdcãté òd zamòżniészégò, lepi rozwiniãtégò gòspòdarskò niemiecczégò państwa, gdze dotądka wiele z Kaszëbów letkò nalôżało robòtã. Z drëdżi stronë na skùtk przëłączeniô do Pòlsczi, gdze przewôgã miałë słabò gòspòdarskò rozwi- niãté zemie dôwnëch zôbòrów rusczégò i aùstriacczégò, Pòmòrzé w wiôldżim dzélu płacëło kòsztë scaleniô i bùdowë nowégò òrganizmù gòspòdarsczégò Rzeczpòspòlëti. Dodôwkòwą leżnoscą, przëjimóną przez Kaszëbów jakno znanka niesprawiedlëwòscë i diskriminacji domôcy spòlëznë Pòmòrzô przez tejczasné centralné władze, béło ògrańczenia jich ùdzélu w przeprowôdzóny refòrmie rol- ny i zwëskiwaniô z rozwijającégò sã rënkù prôcë w Gdini, w chtërny w 1923 rokù òstôł òtemkłi timczasowi pòrt, a trzë lata pózni nadóné prawa miesczé. Zarówno zemiã jak i robòtã na Pòmòrzim, gdze béł téż głód zemi i bezrobòcé, rezerwòwelë dlô naszińców z barżi przelëdnionëch i słabszich gòspòdarskò terenów pôłniowi Pòlsczi. Stądka na Kaszëbach i Kòcewim, w twòrzonëch na òbszarniczich grun- tach, téż niemiecczich miéwców, np. von Krockòw, kòloniach, nalazłë sã karna z Pòdhalô, ùlégającëch z czasã kaszëbizacji. Òkòma rozwiju Gdini jakò nônowòczasniészégò pòrtu nad Bôłtã, chtërnégò pòzytiwné wpłiwanié òbjimało Kaszëbów (nié le z sami Gdini i wsy wcygónëch przez to miasto, gdze bëlë òni miéwcama bùdowiznowëch gruntów), wiôldżé zna- czenié miała zbùdowónô w latach 20. wãglowô magistrala. Parłãczëła òna Sląsk przez Kaszëbë z Gdinią. Ji bùdowa złagòdzëła negatiwné skùtczi przerwónëch zrzeszów gòspòdarsczich Kaszëbów z Gduńskã i Pòmòrzã Zôchòdnym, òsoblëwie

Budowa portu w Gdyni

221 Hel – stara uliczka w młodym kurorcie

Niewątpliwie czynnikiem stymulującym rozwój gospodarczy oraz nowe zja- wiska w kulturze politycznej tej ziemi był obok samorządu terytorialnego samo- rząd gospodarczy. Dzięki doświadczeniom z XIX w., wraz z rozbudowaną i nadal silną, mimo załamań z okresu kryzysu, strukturą spółdzielczą instytucji gospo- darczych, był czynnikiem stabilizującym rzeczywistość pomorską i łagodzącym skutki zmian w polityce międzynarodowej i wewnętrznej rządów centralnych. W tejże samorządowo-gospodarczej rzeczywistości Kaszubi, nie eksponując swojej etnicznej tożsamości, radzili sobie i funkcjonowali jednak całkiem nieźle, zajmu- jąc równie często jak inni eksponowane stanowiska na szczeblu lokalnym i woje- wództwa. O ile w centrum nigdy nie przejęła władzy najsilniejsza w wielu regionach, zwłaszcza Polski zachodniej, siła polityczna, jaką była Narodowa Demokracja, o tyle na Pomorzu była ona podmiotem często decydującym w gminach, powia- tach i województwie. Była tu benefaktorką spuścizny najlepszych tradycji ruchu narodowego z okresu zaboru, które potrafiła wykorzystać dla swoich celów. Nie- zmiernie ważną rolę w szeregach elit pomorskich zajmowali nadal duchowni, cieszący się dużym autorytetem społecznym, zwykle większym wśród Kaszubów niż w innych częściach diecezji chełmińskiej, obejmującej całe województwo pomorskie.

222 Słëpskã i… Berlinã. Bòdôj niewiele terô dobrégò wnôszałë pòłączenia drogòwé i banowé Berlin-Króléwc, biegnącé w całoscë westrzód Niemców przez tzw. „Ko- rytarz”. Do pòzytiwów trzeba pòliczëc gòspòdarsczé inicjatiwë pòmòrsczégò samòrządu, gminów i wòjewództwa, m.jin. w krãgù elektrifikacji – rozbùdowa elektrowni Gródk na Brdze czë Rutczi na Radëni pòd Kartuzama. Te inwesticje łagòdzëłë skùtczi wiôldżégò krizësu gòspòdarsczégò z przełomù lat 20. i 30. Dosc ùdało rozwijało sã rëbaczenié strzódlądowé i na Bôłce. Hél – półwëspa i miasto – z krajã pòłączony kòleją, stałë sã turisticznym centrum, gdze òkòma trójnëch rzmów kùracjuszów i wczasowiczów pòjawilë sã nowi miéwcë pensjo- natów i letniskòwëch chëczów, chãtno òdwiédzónëch przez elitë warszawsczé, rządowò-artisticzne. Dzãka temù rosła w Rzeczpòspòlëti znajomòsc kaszëbsczich sprawów, nieczedë stôrëch i nowëch mitów. Nimò znaczącégò rozwiju regionu òstôwała dosc wiôlgô sfera biédë, rosło téż ekònomiczné zjinaczenié w kaszëbsczi spòlëznie, jak téż midzë zasedzélcama a nacygniãtą lëdnoscą, pòzéwóną ju òd dôwna, a òsoblëwie pò 1920 rokù, jakò „bose Antki”. Bëła to nié za miłą przëgôdką do czãstotlëwòscë tegòż miona i wòlnoscë òd bótów i bògactwa westrzód tëch, chtërny na Pòmòrzim, westrzód Kaszëbów szukelë i nalôżelë lepszé leżnoscë żëcô. Nié wiedno zapùszczelë òni tu dëchòwé kòrzenie, trzëmającë zôs Kaszëbów z równą „serdecznoscą” jakò zasedzélców, cëzëch kùlturowò, czãsto Niemców abò przënômni blëższich niemczëznie. Pòòstałi westrzód Kaszëbów Niemcë nie ùłôtwielë rozladowiwaniô kònfliktów midzë sąsadama, zjinaczonyma cywiliza- cyjnie i kùlturowò Pòlôchama. Niewątplëwie rësznikã stimùlującym gòspòdarsczi rozwij i nowé zjawiszcza w pòliticzny kùlturze ti zemi béł òkòma òbéńdowégò samòrządu samòrząd gòspò- darsczi. Dzãka doswiôdczenióm z XIX w., razã z rozbùdowóną i dali mòcną, nimò załómaniów z czasu krizësu, spółdzelczą strukturą institucji gòspòdarsczich, béł rësznikã stabilizującym pòmòrską jawernotã i łagòdzącym skùtczi zmianów w midzënôrodowi i bënowi pòlitice rządów centralnëch. W ti samòrządowò-gòs- pòdarsczi jawernoce Kaszëbi, nie akcentëjącë swòji etniczny juwernotë, radzëlë sobie i fónkcjonowelë równak nijak nié tak zle, zajimającë równie czãsto jak jinszi wëprzédnióné stanowiszcza na szczeblu môlowim i wòjewództwa. W centrum nigdë władzë nie przejãła nômòcniészô w wiele regionach, òsoblë- wie zôchòdny Pòlsczi, pòliticzna sëła, jaką bëła Nôrodowô Demòkracjô, czej na Pòmòrzim bëła òna pòdmiotã decydëjącym czãsto w gminach, pòwiôtach i wòje- wództwie. Bëła tu benefaktorką òstôwiznë nôlepszich tradicji nôrodowi rësznotë z czasów zôbòru, chtërnã pòtrafiła zwëskac dlô swòjich célów. Nad zwëk wôżną rolã w régach pòmòrsczich elit zajimelë dali dëchòwny, ceszący sã wiôldżim spòlëznowim aùtoritetã, colemało wikszim westrzód Kaszëbów niżle w jinëch stronach chełmińsczi diecezji, òbjimający całé pòmòrsczé wòjewództwò.

223 3. Kosció´ ³, szko³a, wojsko i prasa – rz¹dy w Warszawie a pomorskie si³y polityczne; kultura i nauka na Pomorzu a udzia³ Kaszubów w dzia³alnosci´ organizacji pozarz¹dowych

W warunkach odrodzonej Rzeczypospolitej w ciągu kilku powojennych lat zmienił się obraz Kościoła katolickiego. W diecezji chełmińskiej, której obszar uległ ogra- niczeniu, albowiem z czasem powstała na terenie Wolnego Miasta Gdańska sa- modzielna diecezja, a parafie z terenu ziemi bytowsko-lęborskiej i części zachod- niej Krajny, należących nadal do Niemiec, weszły w skład Prałatury Pilskiej, do śmierci w 1926 r. rządził bp Augustyn Rosen- treter, człowiek wywodzący się z Kosznajderii i bardziej związany z kulturą niemiecką. Jed- nakże uznając prawo Polaków do posiadania niepodległego państwa, ze spokojem jako „sprawiedliwy Niemiec” przyjął zmianę przy- należności państwowej diecezji. Mimo ataków różnych środowisk, także części polskiego du- chowieństwa, do końca godnie reprezentował Kościół, godząc interesy wiernych narodowo- ści polskiej i niemieckiej. Jeszcze za życia otrzy- mał koadiutora – biskupa sufragana z prawem następstwa, Polaka rodem z Wielkopolski, ks. Stanisława Wojciecha Okoniewskiego. Bp Okoniewski, związany z obozem niepod- Bp Augustyn Rosentreter ległościowym i rządzącą od 1926 r. sanacją, sta- (1844–1926) rał się przyspieszyć proces odrodzenia polsko- ści na Pomorzu. Utożsamiając się z pomorską tradycją, budził ducha narodowego i regionalnego wiernych, mobilizując ich do działalności społecznej. Potrafił wykorzystać intelektualne kapitały duchowień- stwa diecezji. Wśród profesorów seminarium promował rzetelną pracę naukową i społeczną. Do jego najbliższych współpracowników należeli także duchowni znani ze swojej kaszubskiej tożsamości – m.in. prekursor odnowy w liturgii ks. dr Kazimierz Bieszk i rektor seminarium ks. Konstantyn Dominik. W 1928 r. ks. Dominik został biskupem pomocniczym diecezji chełmińskiej przy aprobacie

224 3. Kòscó³, szkò³a, wòjskò i gazétnictwò – rz¹dë w Warszawie a pòmòrsczé pòliticzné së³ë; kùltura i nôùka na Pòmòrzim a bëtnictwò Kaszë- bów w dzejnoce pòzarz¹dowëch òrganizacji

W leżnoscach òdrodzony Rzeczpòspòlëti w cygù czile pòwòjnowëch lat zmienił sã òbrôz Kòscoła katolëcczégò. W chełmińsczi diecezji, chtërny òbéńda òstała ògrańczonô, bò z czasã pòwstała na terenie Wòlnégò Miasta Gduńska samòstójnô diecezjô, a parafie z terenu zemi bëtowskò-lãbòrsczi i dzélu zôchòdny Krôjnë, nôleżącé dali do Niemiców, weszłë w skłôd Prałaturë Pilsczi, do smiercë w 1926 rokù rządzył bp Aùgùstin Rosentreter, człowiek wëprowôdzający sã z Kòsznaj- derii i barżi sparłãczony z niemiecką kùlturą. Równak ùznôwającë prawò Pòlôchów do mieniô niepòdległégò państwa, ze spòkòjã jakò „sprawiedlëwi Niemc” przëjął zmianã państwòwi przënôleżnoscë diecezji. Nimò ata- ków rozmajitëch òkrãżów, téż dzélu pòlsczégò dëchòwieństwa, do kùńca gòdno reprezentowôł Kòscół, gòdzącë interesë wiérnëch pòlsczi i nie- miecczi nôrodowòscë. Jesz za żëcô òtrzimôł kòadiutora – biskùpa sufragana z prawã nôstã- pstwa, Pòlôcha rodã z Wiôlgòpòlsczi, ks. Sta- nisława Wòjcecha Òkòniewsczégò. Bp Òkòniewsczi, sparłãczony ze stroną nie- pòdległoscową i rządzącą òd 1926 rokù sanacją, starôł sã przëspieszëc proces òdrodë pòlskòscë na Pòmòrzim. Identifikùjącë sã z pòmòrską tra- dicją, bùdzył nôrodowégò i regionalnégò dëcha wiérnëch, mòbilizëjącë jich do spòlëznowégò Bp Stanisław Wojciech Okoniewski dzejaniô. Pòtrafił wëzwëskac intelektualné ka- (1870–1944) pitałë dëchòwieństwa diecezji. Westrzód pro- fesorów seminarium promòwôł rzetelną prôcã nôùkòwą i spòlëznową. Do jegò nôblëższich wespółrobòtników nôleżelë téż dëchòwny znóny ze swòji kaszëbsczi juwernotë – m.jin. prekùrsor òdnowë w liturgii ks. dr Kazmiérz Bieszk i rektor seminarium ks. Kònstantin Dominik. W 1928 rokù ks. Dominik òstôł biskùpã pòmòcniczim chełmińsczi diecezji przë zgòdze wszëtczich òkrãżów, téż niemiec-

225 wszystkich środowisk, także mniejszości nie- mieckiej. Już wówczas znany był ze swej świą- tobliwości i oddania duchownym, jako ich wy- chowawca, oraz wiernym diecezji. Zachęcając słowem i przykładem do kultywowania trady- cji i używania języka kaszubskiego, wywarł spo- ry wpływ na ziomków i duchowieństwo, wśród którego liczba świadomych i zaangażowanych w sprawy kaszubskie księży była niewielka. Pie- lęgnowali oni z reguły ideał katolika – Polaka, nie doceniając wartości kaszubszczyzny. Bp. Okoniewski był mecenasem kultury i nauki. W Pelplinie, w pałacu i parku, ufundo- wał wiele nowych dzieł związanych z historią Pomorza, w tym serię pomników, m.in. Sobie- ski i Kaszubi pod Wiedniem, dla uczczenia 250. Bp Konstantyn Dominik rocznicy odsieczy wiedeńskiej, mocno wpi- (1870–1942) sanej w tradycję i świadomość historyczną Kaszubów. Jego dużym zainteresowaniem cieszyły się sprawy Gdyni i morza. Promował na Pomorzu i w całym kraju problemy pracy na morzu i w Polsce Kaszubów. Jako człowiek wychowany w świecie dwóch kultur był też otwarty na inicjatywy społeczne duchownych i wiernych języka niemieckiego, od których oczekiwał jedynie lojalności wobec siebie i państwa. Diecezja chełmińska wyróżniała się w kraju bogactwem życia instytucji i organi- zacji związanych z Kościołem. Obok stowa- rzyszeń i bractw ściśle religijnych szczegól- nie ważną działalność prowadziły Katolic- kie Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej i Żeńskiej, przygotowujące młodych do odpowiedzialnego życia w społeczeństwie. W ich programie, obok kształcenia religij- nego i obywatelskiego, wiele miejsca zajmo- wały sprawy kultury i sportu oraz krajoznaw- stwa, przy eksponowaniu specyfiki regionu. Stowarzyszenia te, zrzeszone w diecezjalnych

związkach, wydawały własne pisma, m.in. ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ Młodzież Pomorska – wyeksponowany w graficznym obrazie okładki kaszubsko-pomorski gryf

226 czi miészëznë. Ju wnenczas znóny béł ze swòji swiãtoblëwòscë i òddaniô dëchò- wnym, jakò jich wëchòwawca, i wiérnym diecezji. Zôchãcającë słowã i przëkładã do piastowaniô tradicji i ùżiwaniô kaszëbsczégò jãzëka, miôł niemôłi cësk na domôków i dëchòwieństwò, westrzód chtërnégò lëczba swiądnëch i zaangażo- wónëch w kaszëbsczé sprawë ksãżi bëła niewiôlgô. Pielãgnowelë òni colemało dejôł katolëka-Pòlôcha, nie doceniającë wôrtoscë kaszëbiznë. Bp Òkòniewsczi béł mecenasã kùlturë i nôùczi. W Pelplinie, w pałacu i parkù, ùfóndowôł wiele nowëch dokazów zrzeszonëch z historią Pòmòrzô, w tim seriã pòmników, m.jin. Sobiesczi i Kaszubi pod Wiedniem, dlô ùczestnieniô 250. roczëznë Òdseczë Wiedeńsczi, mòcno wpisóny w tradicjã i swiądã historiczną Kaszëbów. Jegò wiôldżim zainteresowanim ceszëłë sã sprawë Gdini i mòrzô. Promòwôł na Pòmòrzim i w całim kraju problemë robòtë na mòrzu i w Pòlsce Kaszëbów. Jakò człowiek wëchòwóny w swiece dwùch kùlturów béł téż òtemkłi na inicjatiwë spòlëznowé dëchòwnëch i wiérnëch jãzëka niemiecczégò, òd chtërnëch spòdzéwôł sã jedënie lojalnoscë wedle sebie i państwa. Diecezjô chełmińskô wëapartniała sã w kraju bògactwã żëcô institucji i òrga- nizacji sparłãczonëch z Kòscołã. Òkòma stowôrów i bractwów dokładno reli- gijnëch òsoblëwie wôżné dzejanié prowadzëłë Katolëcczé Stowôrë Młodzëznë Chłopsczi i Dzéwczãt, przëgòtowùjącé młodëch do òdpòwiedzalnégò żëcô w spòlëznie. W jich programie, òkòma sztôłceniô religijnégò i òbëwatelsczégò, wiele placu zajimałë sprawë kùlturë, spòrtu i krajoznôwstwa, przë akcentowanim specyficzi regionu. Stowôrë te, sparłãczoné w diecezjalnëch zrzeszach, wëdôwałë

Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej w Brusach, ok. 1935 r.

227 „Druhna Pomorska”. W latach 30. weszły w skład promowanej odgórnie Akcji Katolickiej, która na Pomorzu, choć lepiej niż gdzie indziej, nie zapuściła głę- boko korzeni. Działalność edukacyjna Kościoła skojarzona była z funkcjami szkoły. Na Po- morzu polskim nadal nie było żadnej świeckiej uczelni wyższej. W miarę dobrze rozwijająca się sieć szkół powszechnych i średnich, często w małych środowi- skach wiejskich zorganizowanych na najniższym poziomie, obejmowała wszyst- kie dzieci i młodzież, prowadząc do wyeliminowania analfabetyzmu, którego w zasadzie nie było już za czasów pruskich. Nauczyciele, nieustannie uczestni- czący w kursach dokształcających, przy zreformowanych programach nauczania i wychowania, eksponujących m.in. tradycje regionalne, zapewniali skuteczność oddziaływania na młodzież i środowisko. To właśnie nauczyciele decydowali w dużej mierze o kształtowaniu patriotycznych postaw młodzieży, o prawie pow- szechnym utożsamianiu się Kaszubów z Polską. Zjawiska tego nie przekreśliły wcale liczne przypadki dyskryminowania przez sanacyjne władze oświatowe na- uczycieli zaangażowanych w Narodowej Demokracji czy w działalność kaszubską. Wzrastający poziom wykształcenia i ambicji edukacyjnych społeczeństwa po- wodował, że rosły szeregi młodzieży studiującej na uczelniach wyższych, głównie uniwersytetach Poznania, Warszawy, Lwowa i Krakowa oraz Wilna. W większości tych ośrodków ukształtowały się akademickie organizacje Pomorzan. Zwłaszcza w Poznaniu – Koło Pomorskie i Korporacja „Pomerania” oraz w Warszawie – Akademickie Koło Pomorzan i Korporacja „Cassubia”, współpracujące z orga- nizacjami skupiającymi inteligencję starszego pokolenia, wykształconego jeszcze na uczelniach niemieckich, stanowiły źródła wzmacniające regionalny ruch ka- szubsko-pomorski. Dla ogółu młodzieży męskiej instytucją, w której kształtowała się i umacniała jej polska świadomość narodowa, było wojsko, w tym centra kształcenia oficerów typu Grudziądz. W wojsku wielu Kaszubów, niekiedy wstydząc się z początku swojej kaszubskości, w konfrontacji z rodakami z innych dzielnic polskich za- uważyło wartość rodzimej tradycji. Problem ten dotąd prawie niezbadany wyma- ga naukowej weryfikacji. Jednakże nie tylko z dziejów Polski czy Prus i Niemiec znamy siłę oddziaływania wojska i jego tradycji na świadomość żołnierza. To wów- czas umocniło się w społeczności kaszubsko-pomorskiej przekonanie, iż wojsko najlepszą szkołą życia. Warto podkreślić fakt, że wojsko i szkoła, podobnie i Kościół, bez względu na zmieniające się rządy i ostrą walkę polityczną między rządami a opozycją, repre- zentowały niezmienne nadrzędne interesy państwa. Współdecydowały o konty- nuacji procesu integracji społeczności różnych regionów w jednolity naród pol- ski, obejmujący także Kaszubów, mimo ich kulturowo-etnicznej odrębności. Władzę centralną w regionie reprezentował wojewoda. Z grona kilkunastu urzędników tego szczebla, wojewody czy wicewojewody pomorskiego do 1926 r.,

228 gwôsné pismiona, m.jin. „Druhna Pomorska”. W latach 30. weszłë w skłôd pro- mòwóny òdgórno Akcji Katolëcczi, chtërna na Pòmòrzim, chòc lepi niż gdze jindze, nie zapùscëła za głãbòk kòrzeni. Edukacyjné dzejanié Kòscoła sparłãczoné bëło z fónkcjama szkòłë. Na pòlsczim Pòmòrzim dali nie bëło żódny swiecczi ùczbòwni wëższi. Dosc dobrze rozwija- jącô sã séc szkòłów pòwszédnëch i strzédnëch, czãsto w môłëch òkrãżach wie- sczich zòrganizowónëch na nôniższi równi, òbjimała wszëtczé dzecë i młodzëznã, prowadzącë do likwidacji analfabetizmù, chtërnégò prawie nie bëło ju za czasów prësczich. Szkólny, nieùstôwno biwający na kùrsach dosztôłcającëch, przë zrefòrmòwónëch programach nôùczaniô i wëchòwaniô, akcentëjącëch m.jin. regionalne tradicje, zapewnielë skùtecznosc wpłiwaniô na młodzëznã i òkrãżé. To prawie szkólny decydowelë w wikszi miarze ò sztôłcenim sã patrioticznëch pòstawów młodzëznë, ò prawie pòwszédnym identifikòwanim sã Kaszëbów z Pòl- ską. Zjawiszcza tegò nie przesztrëchnãłë wcale wielné przëpôdczi diskriminowa- niô przez sanacyjné władze edukacyjné szkólnëch zaangażowónëch w Nôrodowi Demòkracji czë w kaszëbsczé dzejanié. Rosnącô równiô sztôłceniô i edukacyjnëch ambicji spòlëznë sprawił, że rosłë rédżi młodzëznë studiejący na wëższich uczbòwniach, przédno ùniwersytetach Pòznaniô, Warszawë, Lwòwa, Krakòwa i Wilna. W wikszoscë tëch òstrzódków ùsztôłcëłë sã akademicczé òrganizacje Pòmòrzón. Òsoblëwie w Pòznanim: Kòło Pòmòrsczé i Kòrpòracjô „Pomerania” – i w Warszawie: Akademicczé Kòło

A. Majkowski z Kaszubami z Kartuz gośćmi korporacji „Cassubia” w Warszawie w 1932 r.; w środku obok A.A. Majkowskich i Franciszki Majkowskiej – prezes Roman Główczewski.

229 kilku pochodziło bezpośrednio z Pomorza lub ziem b. zaboru pruskiego. Po prze- jęciu rządów przez obóz sanacji w 1926 r., pod przewodnictwem marszałka J. Piłsudskiego, byli wśród nich tacy, którzy nie zyskali autorytetu i uznania Po- morzan. Wśród tych, którzy dobrze zapisali się w pamięci mieszkańców regionu, był Władysław Raczkiewicz, późniejszy prezydent RP w czasie II wojny świato- wej w Wielkiej Brytanii. Osoba wojewody i Urząd Wojewódzki Pomorski w To- runiu były z reguły przedmiotem krytyki obywatelskiej i podmiotem walki poli- tycznej z opozycyjną endecją. Jednakże każdy z wojewodów, choćby z chęci za- pewnienia sobie minimum akceptacji, starał się w ten czy inny sposób uwzględnić sprawy kaszubskie. Niektórzy z nich nie mieli najmniejszego wyczucia realiów, inni z pozytywnym efektem wciągali przedstawicieli tego środowiska do admini- stracji rządowej. Momentem załamania procesu integracji był okres po zamachu majowym, kiedy to mówiono o „rugach pomorskich”, czyli eliminowaniu urzędników rodzi- mej proweniencji. Pomorze nie zaakceptowało bowiem antydemokratycznej for- my zmiany władz centralnych. Wówczas odżyły dążenia do odbudowy tradycji odrębności Pomorza, nawiązujące nawet do autonomii Prus Królewskich i zasa- dy indygenatu. Powstałe Bractwo Pomorskie skupiło elitę inteligencji mocno zakorzenionej na gruncie kaszubsko-pomorskim. Jednakże po krótkim okresie

aktywności przestało istnieć.

○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○

Fragment Spisu członków Bractwa Pomorskiego

230 Pòmòrzón i Kòrpòracjô „Cassubia”, wespółdzejającé z òrganizacjama groma- dzącyma inteligencjã starszégò pòkòleniô, wësztôłconégò jesz na niemiecczich ùczbòwniach; bëłë òne zdrzódłã wspòmôgającym regionalną kaszëbskò-pòmòrską rësznotã. Dlô całoscë młodzëznë chłopsczi institucją, w jaczi sztôłcëła sã i wzmòcniwa- ła ji pòlskô nôrodowô swiąda bëło wòjskò, w tim centra sztôłceniô òficérów ôrtu Grëdządz. W wòjskù wiele Kaszëbów, nieczedë wstëdzącëch sã z zôczątkù swòji kaszëbskòscë, w kònfrontacji z domôkama z jinëch pòlsczich dzelniców dostrze- gło wôrtnotë domôcy tradicji. Problem ten dotądka prawie nie zbadóny wëmôgô nôùkòwi werifikacji. Równak nié le z dzejów Pòlsczi czë Prës i Niemców znajemë mòc wpłiwaniô wòjska i jegò tradicji na swiądã żôłnérza. To wnenczas ùmòcniło sã w spòlëznie kaszëbskò-pòmòrsczi przekònanié, że wòjskò je nôlepszą szkòłą żëcô. Wôrt je pòdczorchnąc, że wòjskò i szkòła, pòdobnie i Kòscół, bez wzéraniô na zmieniającé sã rządë i òstrą pòliticzną biôtkã midzë rządama a òpòzycją, repre- zentowałë niezmienné nôdrzãdné interesë państwa. Wespółdecydowałë ò kònti- nuacji procesu integracji spòlëznë rozmajitëch regionów w jeden pòlsczi nôród, òbjimający téż Kaszëbów, nimò jich kùlturowò-etniczny apartnoscë. Centralną władzã w regionie reprezentowôł wòjewòda. Z karna czilenôsce ùrzãdników tegò szczebla, wòjewòdë czë wicewòjewòdë pòmòrsczégò do 1926 rokù, czile pòchôdało prosto z Pòmòrzô abò zemiów dôwnégò zôbòru prësczégò. Pò przejãcym rządów przez sanacjã w 1926 rokù, pòd przédnictwã marszôłka J. Piłsudsczégò, bëlë westrzód nich taczi, co nie zwëskelë aùtoritetu i ùznaniô Pòmòrzón. W karnie tëch, chtërny dobrze sã zapiselë w pamiãcë mieszkańców regionu, béł Władisłôw Raczkewicz, pózniészi prezydent RP òbczôs II wòjnë swiatowi w Wiôldżi Brëtanii. Òsoba wòjewòdë i Ùrząd Wòjewódzczi Pòmòrsczi w Toruniu bëłë colemało przedmiotã òbëwatelsczi kriticzi i pòdmiotã pòliticzny biôtczi z òpòzycyjną endecją. Równak kòżdi z wòjewòdów, chòcle z chãcë zapew- nieniô sobie nômiészi akceptacji, starôł sã na ten czë jinszi ôrt miec na ùwôdze kaszëbsczé sprawë. Niejedny z nich ni mielë nômiészégò wëczëcô realiów, jinszi z pòzytiwnym skùtkã wcygelë przedstôwcë tegò òkrãżô do administracji rządowi. Mòmentã załómaniô procesu integracji béł czas pò majowim zamachù, czedë to gôdelë ò „rugach pòmòrsczich”, tj. eliminowanim ùrzãdników domôcégò pòchôdaniô. Pòmòrzé nie przëjãło doch antidemòkraticzny fòrmë zmianë cen- tralnëch władzów. Wnenczas òdżëłë dążenia do òdbùdowë tradicji apartnoscë Pòmòrzô, nawlékające nawetka do aùtonomii Prës Królewsczich i wskôzë indige- natu. Pòwstałé Bractwò Pòmòrsczé zebrało elitã inteligencji mòcno zakòrzenio- ny na kaszëbskò-pòmòrsczim grunce. Równak pò krótczim cządze aktiwnoscë przestało jistniec. Spòdlową rówizną wëpòwiôdaniô jinszich pòzdrzatków i pòliticzny biôtczi midzë rozmajitima partama i partiama stało sã gazétnictwò. Codniowé pòmòrsczé

231 Podstawową płaszczyzną wyrażania odmiennych poglądów i walki politycz- nej między różnymi stronnictwami i partiami stała się prasa. Codzienna prasa pomorska w skali kraju wyróżniała się swoim bogactwem, wielkością nakładów i stałością sympatii czytelników. Znikome było oddziaływanie prasy centralnej. Jak zauważył jej badacz, Wiktor Pepliński, była ona zwierciadłem i stymulatorem życia publicznego oraz „uniwersalnym katalizatorem napięć i nastrojów”. W okresie rządów autorytatywnych stanowiła w swej przewadze głos opozycji. Próbowała maksymalnie uwzględnić specyfikę adresatów – szerokiego odbiorcy. Dzienniki i gazety pomorskie, będąc uniwersalnym informatorem, wyróżniały się liczbą mutacji i dodatków, w tym o regionalnym charakterze literacko-kulturalnym. Wychodzące na Kaszubach sporo uwagi poświęcały kaszubszczyźnie, skupiały działaczy ruchu kaszubskiego. Po trochu dotyczyło to także prasy środowiska mniejszości niemieckiej. Na łamach prasy polskiej i niemieckiej, podobnie jak w sferze życia kulturalnego i naukowego, przebiegała nadal walka o Kaszubów i Pomorze między Polską a Niemcami. Tak jak w XIX wieku w świadomości niektórych Niemców zakorzeniło się powiedzenie: „Pomerania non cantat”, tak w 20-leciu międzywojennym w Polsce nazywano niekiedy ziemię kaszubsko-pomorską „Beocją północy”. Obie opinie, jednakowo nieprawdziwe, zrodziły się w głowach ludzi dalekich od rzeczywisto- ści kulturowej tej ziemi. Fakt, iż nie było na Pomorzu Nadwiślańskim liczących się środowisk i ośrodków naukowo-kulturalnych, co wynikało z uwarunkowań historycznych i specyficznego dotąd miejsca Gdańska, nie stanowił jeszcze o ogól- nym poziomie nauki i kultury. Chociaż nie było tu jednego wielkiego ośrodka

„Mestwin”, dodatek do „Słowa Pomorskiego”

232 gazétë w skalë kraju wëapartniałë sã swòjim bògactwã, wiôlgòscą nôkładów i sta- łoscą sympatii czëtińców. Môłi béł cësk centralnëch gazétów. Jak dostrzégł badéra, Wiktor Peplińsczi, bëło òno zwiercadłã i stimùlatorã pùblicznégò żëcô i „uniwer- salnym katalizatorem napięć i nastrojów”. W czasach aùtoritatiwnëch rządów bëło w swòji przewôdze głosã òpòzycji. Próbòwało maksymalno brac na ùwôgã specy- fikã adresatów – szeroczégò òdbiérôcza. Dniowniczi i pòmòrsczé gazëtë, bãdącë ùniwersalnym infòrmatorã, wëapartniałë sã lëczbą mùtacji i dodôwków, w tim ò regionalnym charakterze lëterackò-kùlturalnym. Wëchôdającé na Kaszëbach dosc tëlé ùwôdżi dôwałë kaszëbiznie, zbiérałë dzejôrzi kaszëbsczi rësznotë. Pò përznie tikało to téż gazétnictwa òkrãżô niemiecczi miészëznë. Na szpaltach pòlsczich i niemiecczich gazétów, pòdobnie jak w sferze kùlturalnégò i nôùkòwégò żëcô, przebiégała dali biôtka ò Kaszëbów i Pòmòrzé midzë Pòlską a Niemcama. Jak w XIX wiekù w swiądze niechtërnëch Niemców zakòrzeniło sã rzeczenié: „Pomerania non cantat”, tak w midzëwòjnowim 20-lecym w Pòlsce nazéwelë nie- czedë zemiã kaszëbskò-pòmòrską „Beòcją nordë”. Òbie ùdbë, równak nieprô- wdzëwé, zrodzëłë sã w głowach lëdzy daleczich òd jawernotë i kùlturowi ti zemi. Fakt, że nie bëło na Pòmòrzim Nadwislańsczim rechùjącëch sã òkrãżi i òstrzód- ków nôùkòwò-kùlturalnëch, co wëchôdało z zastrzegów historicznëch i specy- ficznégò dotądka môlu Gduńska, nie przesądzôł jesz ò òglowim równi nôùczi i kùlturë. Chòc nie bëło tu jednégò wiôldżégò òstrzódka w ôrce Warszawë czë chòcle Pòznaniô, to równak wiele miastów, a òsoblëwie Toruń i Grëdządz, zblëżëło

233 w rodzaju Warszawy czy choćby Poznania, to jednak wiele miast, a zwłaszcza Toruń i Grudziądz, zbliżyło się do tej rangi. Teatr Ziemi Pomorskiej w Grudzią- dzu czy Teatr Polski w Toruniu w różny sposób oddziaływały na całe Pomorze, także na Kaszuby z Gdynią w pierwszym rzędzie. W wielu ośrodkach, nawet wiej- skich, działały teatry amatorskie, przygotowujące odbiorców dla teatru zawodo- wego, zwłaszcza jego zespołu sceny objazdowej. W Wejherowie w latach 30. po- wstał Teatr Ziemi Kaszubskiej, specjalizujący się w repertuarze kaszubskim, wzbogaconym m.in. dzięki żyjącym twórcom – takim jak księża Bernard Sychta i Leon Heyke. Niemałe znaczenie miała działalność Rozgłośni Pomorskiej Polskiego Radia w Toruniu, gdzie podjęto ideę specjalnych audycji kaszubskich i o Kaszubach. Wysiłkom tym sekundowała prasa, tworząca klimat sprzyjający aktywności śro- dowisk artystycznych i kulturalnych. W ówczesnej stolicy województwa działały m.in. Konfraternia Artystów Pomorskich i Towarzystwo Bibliofilów Pomor- skich, skupiające ludzi otwartych na promowanie wartości kulturalnych regionu. Nieliczne środowisko artystów zamanifestowało swoją obecność i dorobek po raz pierwszy na Wystawie Artystów Pomorskich w 1921 r. w Grudziądzu, zorganizowanej przez A. Maj- kowskiego pod patronatem Rady Pomorskiej. O jej randze kulturalnej i politycznej decy- dował m.in. fakt otwarcia przez naczelnika państwa, J. Piłsud- skiego. Wkrótce w Grudziądzu powstała Pomorska Szkoła Sztuk Pięknych Wacława Szczeblewskiego, jednego z najwybitniejszych malarzy w regionie. Z czasem szkoła ta została przeniesiona do Gdyni, gdzie promowano sztukę użyt- kową, nawiązującą do rodzi- mych wzorców. W Gdyni własną galerię morską otworzył najbardziej znany z artystów kaszubskich i marynistów polskich, wycho- wanek m.in. berlińskiej akade- mii, przez pewien czas związa- ny z dworem tureckiego sułta- na, Marian Mokwa z Sopotu,

234 sã do ti randżi. Teater Zemi Pò- mòrsczi w Grëdządzu czë Teater Pòlsczi w Toruniu na rozmajiti ôrt wpłiwałë na całé Pòmòrzé, téż na Kaszëbë z Gdinią w pier- szi rédze. W wiele òstrzódkach, nawet wiesczich, dzejałë ama- torsczé teatrë, przëgòtowùjącé òdbiérôczów dlô warkòwégò teatru, òsoblëwie jegò karna òb- jezdny binë. W Wejrowie w la- tach 30. pòwstôł Teater Zemi Kaszëbsczi, specjalizujący sã w kaszëbsczim repertuarze, wzbògaconym m.jin. dzãka żëją- cym ùsôdzcóm, jak ksãżô Ber- nard Sëchta i Léón Heyke. Niemôłé znaczenié miało dzejanié Rozgłosni Pòmòrsczi Pòlsczégò Radia w Toruniu, gdze zaczãlë ùprawiac dejã spe- cjalnëch aùdicji kaszëbsczich Sztuka wystawiona w Kartuzach 22 sierpnia 1937 r. i ò Kaszëbach. Tim staróm przë- wtôrzało gazétnictwò, twòrzącé dobri klimat dlô rësznotë òkrãżów artisticznëch i kùlturalnëch. W tejczasny stolëcë wòjewództwa dzejałë m.jin. Kònfraterniô Artistów Pòmòrsczich i Towarzëstwò Bibliofilów Pòmòrsczich, zbiérającé lëdzy òtemkłëch na promòwanié wôrtoscy kùlturalnëch regionu. Niewielné òkrãżô artistów zamanifestowało swòjã bëtnosc i ùróbk pierszi rôz na Wëstawie Artistów Pòmòrsczich w 1921 rokù w Grëdządzu, zòrganizo- wóny przez A. Majkòwsczégò pòd patronatã Radë Pòmòrsczi. Ò ji kùlturalny i pòliticzny randze decydowôł m.jin. fakt òtemkniãcô przez naczelnika państwa, J. Piłsudsczégò. Chùtkò w Grëdządzu pòwstała Pòmòrskô Szkòła Piãknëch Kùńsztów Wacława Szczeblewsczégò, jednégò z nôbëlniészich malarzi w re- gionie. Z czasã szkòła ta òstała przeniosłô do Gdini, gdze béł promòwóny kùńszt ùżëtkòwi, nawlékający do domôcëch mòdłów. W Gdini gwôsną galeriã mòrską òtemknął nôbarżi znóny z kaszëbsczich arti- stów i pòlsczich marinistów, wëchòwańc m.jin. berlińsczi akademii, przez jaczis czas związóny z dwòrã turecczégò sułtana, Marian Mòkwa z Sopòtu, wëdôwca lëterackò-artisticznégò pisma „Fale”. W Pòznanim jakò bëlny malôrz – przedstôwca Kaszëbów – twòrził Kazmiérz Jasnoch rodã z Czerska, zakòrzeniony nad Wdzë- dzama…

235 Marian Mokwa (1889–1987)

wydawca pisma literacko-artystycznego „Fale”. W Poznaniu jako wybitny malarz – przedstawi- ciel Kaszubów – tworzył Kazimierz Jasnoch ro- dem z Czerska, zakorzeniony nad Wdzydzami… Poczynaniom plastyków, a także nielicznego, ale rosnącego środowiska rzeźbiarzy pomorskich i tych przebywających choćby czasowo nad Bał- tykiem, sekundowali kompozytorzy. Spośród nich najbardziej znany, autor melodii Roty i Hymnu kaszubskiego, Feliks Nowowiejski, napisał ope- rę nawiązującą do pradawnych dziejów Pomorza i mitu Vinety, a opartą na motywach kaszubskich, pt. Legenda Bałtyku. Także wielu pisarzy z regio- nu i głębi Polski z mniejszym lub lepszym efek- tem artystycznym podejmowało w swojej twór- Kazimierz Jasnoch (1886–1939), czości problematykę Kaszubów i Pomorza. Naj- powstaniec wielkopolski, 1918 r. wybitniejszym osiągnięciem tego czasu literatury polskiej jest trylogia pomorska Stefana Żerom- skiego, a zwłaszcza powieść pt. Wiatr od morza. Dzięki działaniom różnych śro- dowisk, także niewielkiemu patronatowi rządowemu, rozwijała się ludowa sztuka Kaszub. Popularny był na całym polskim Pomorzu haft kaszubski, stanowiący źródło dodatkowego dochodu wielu kobiet na wsi i w miasteczkach. Zarazem

236 Dzejanióm plastików, a téż niewielnégò, ale rosnącégò òkrãżô pòmòrsczich żłobiarzi, i tëch przebiwającëch chòcle czasowò nad Bôłtã przëwtô- rzelë kòmpòzytorzë. Z nich nôbarżi znóny, aùtor melodii Rotë i Himnu kaszëbsczégò, Féliks Nowòwiejsczi, napisôł òperã nawlékającą do pradô- wnëch dzejów Pòmòrzô i mitu Vinetë, a òpiartą na kaszëb- Feliks Nowowiejski i Alfons Hoffmann – Prezes sczich mòtëwach, pt. Legenda Pomorskiego Związku Zespołów Śpiewaczych Bałtyku. Téż wiele pisarzi z re- gionu i głãbi Pòlsczi z miészim abò lepszim skùtkã artisticznym pòdjimało w swòji ùrobiznie problematikã Kaszëbów i Pòmòrzô. Nôwikszą zwënégą tegò czasu lëte- raturë pòlsczi je trilogiô pòmòrskô Stefana Żeromsczégò, a òsoblëwie pòwiescë pt. Wiatr od morza. Dzãka dzejanióm rozmajitëch òkrãżów, téż niewiôldżémù patronatowi rządowémù, rozwijòł sã lëdowi kùńszt Kaszub. Pòpùlarny béł na ca- łim pòlsczim Pòmòrzim kaszëbsczi wësziwk, bãdący zdrzódłã dodôwkòwégò dochòdu wiele białk na wsë i w miasteczkach. Zarazã wespółtwòrził òn nową tradicjã jakò stałi element pòmòrsczi kùlturë mieszczańsczi. Béł téż znóny w Rzeszë Niemiecczi, òsoblëwie na ji wschòdnëch ùbrzeżach, nié le w òkrãżach pòlsczi miészëznë. W òbrëmi nôùczi, przédno hùmanisticzi, problematikã Kaszub i Pòmòrzô (òkòma zasłużonégò Towarzëstwa Nôùkòwégò w Toruniu i młodégò To- warzëstwa Przëjacół Nôùczi i Kùńsztu we Gduńskù i trochã słabszich niżle w XIX w. stowôrów lubòtników nôùczi reprezentëjącëch niemiecką spòlëznã) w nôwikszym stopniu miôł na ùwôdze pòznańsczi òstrzódk. Òkòma ùniwersy- tetu Institut Zôchòdny realizowôł wôżné badaniô i wëdôwiznë, wcygającë w krąg swòjich wespółrobòtników, m.jin. nadzwëkòwégò znôwcã kaszëbiznë, mieszkającégò w Sopòce, dra F. Lorentza. Nôcekawszi z tegò czasu ùróbk nôùczi pòlsczi tikający Kaszëbów i Pòmòrzô pòwstôł pòd patronatã założonégò w 1926 rokù Institutu Bôłtëcczégò w Toruniu. Institut gromadzył wespółrobòtników z wszëtczich ùniwersytecczich òstrzódków Pòlsczi, a téż z zagrańcë. Pùblikùjącë wëdôwiznë téż w cëzëch jãzëkach, w tim cządnik, przëbliżôł problematikã pò- mòrską, ùróbk pòlsczich ùczałëch nôùce eùropejsczi i pòdjimôł diskùsjã z nie- miecczima ùczałima, westrzód chtërnëch górã miało nierôz barżi nacjonalisticzné, jednostronowé zdrzenié na przeszłotã Pòmòrzô. Spòlëznowé inicjatiwë, memòriałë czerowóné do władzë, zmiérzałë do pòwòła- niô ùniwersytetu na Pòmòrzim, chtërnégò brak òdczuwelë tu na kòżdim krokù.

237 współtworzył on nową tradycję jako stały element pomorskiej kultury mieszczań- skiej. Obecny był także w Rzeszy Niemieckiej, zwłaszcza na jej wschodnich krań- cach, nie tylko w środowiskach mniejszości polskiej. W dziedzinie nauki, głównie humanistyki, problematykę Kaszub i Pomorza (obok zasłużonego Towarzystwa Naukowego w Toruniu i młodego Towarzy- stwa Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku oraz nieco słabszych niż w XIX w. stowarzyszeń miłośników nauki reprezentujących społeczność niemiecką) w naj- większym stopniu uwzględniał ośrodek poznański. Obok Uniwersytetu Instytut Zachodni realizował ważne badania i wydawnictwa, wciągając w krąg swoich współpracowników m.in. najwybitniejszego znawcę kaszubszczyzny, mieszkają- cego w Sopocie dr. F. Lorentza. Najciekawszy z tego okresu dorobek nauki pol- skiej dotyczący Kaszubów i Pomorza powstał pod patronatem założonego w 1926 r. Insty- tutu Bałtyckiego w Toruniu. Instytut skupił współpracowników z wszystkich ośrodków uniwersyteckich Polski, a także z zagranicy. Publikując wydawnictwa także w językach ob- cych, w tym czasopismo, przybliżał problema- tykę pomorską, dorobek uczonych polskich nauce europejskiej i podejmował dyskusję z uczonymi niemieckimi, wśród których do- minowało niekiedy bardziej nacjonalistyczne, jednostronne spojrzenie na przeszłość Pomo- Medal z okazji pięćdziesięciolecia rza. Wizytówką Instytutu Bałtyckiego jest dzie- Instytutu Bałtyckiego ło pt. Kaszubi. Kultura ludowa i język. Społeczne inicjatywy, memoriały kiero- wane do władz, zmierzały do powołania uniwersytetu na Pomorzu, którego brak od- czuwano na każdym kroku. Ambicje posia- dania uniwersytetu motywowano względa- mi społeczno-gospodarczymi i historycz- no-kulturowymi. Nie bez znaczenia była rozwinięta sfera aktywności obywatelskiej Pomorzan w organizacjach pozarządowych. Dotyczyło to także Kaszubów, uczestniczą- cych na równi z mieszkańcami innych ziem

pomorskich w działalności przeróżnych

○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ Strona tytułowa monografii F. Lorentza, A. Fischera, T. Lehra-Spławińskiego, Kaszubi. Kultura ludowa i język, Toruń 1934

238 Ambicje pòsôdaniô ùniwersytetu mòtiwòwóno przëczënama spòlëznowò- gòspòdarsczima i historiczno-kùlturowima. Nié bez znaczeniô bëła rozwiniãtô sfera òbëwatelsczi aktiwnoscë Pòmòrzón w nierządowëch òrganizacjach. Tikało to téż Kaszëbów, biorącëch ùdzél na równi z mieszkańcama jinëch zemiów pòmòrsczich w dzejanim rozmajitëch òrganizacji: gòspòdarsczich, kùlturalnëch,

239 organizacji: gospodarczych, kulturalnych, politycznych, paramilitarnych, komba- tanckich, charytatywnych, religijnych itp. Niektóre zależne były od ugrupowań politycznych; w latach 30. głównie sanacyjnych lub endeckich, rzadko socjali- stycznych i prawie wcale radykalnie chłopskich, często wzajemnie się zwalczają- cych. Wiele związanych było z Kościołem, a bardziej ze swoim proboszczem i parafią. Owocowało to bogactwem uroczystości i manifestacji religijno-naro- dowych, podczas których o zróżnicowaniu środowiska świadczyły liczne poczty sztandarowe. Charakterystyczne, iż mimo zróżnicowania wspólna była ogólnopomorska, na Kaszubach kaszubska, symbolika. Na sztandarach, proporcach i emblema- tach, w pamiątkowych wydawnictwach i dyplomach, nawet korporacji rzemieśl- niczych i kupieckich, eksponowano barwy Pomorza lub Kaszubów oraz różne wersje gryfa kaszubskiego i pomorskiego. Było to niewątpliwie czynnikiem umac- niającym tożsamość regionalną mieszkańców Pomorza, wśród których specy- ficzne miejsce Kaszubów nie wzbudzało wątpliwości. Ważnym elementem integrującym Pomorzan w Rzeczypospolitej była świa- domość potrzeby solidarnego współdziałania w minimalizowaniu niebezpieczeń- stwa niemieckiej wewnętrznej i zewnętrznej ingerencji w sprawy tej dzielnicy i próby odwrócenia rzeczywistości ukształtowanej decyzjami Kongresu Wersal- skiego. Aspiracje niemieckie rzadko były maskowane. Stąd jedną z najbardziej popularnych wśród Kaszubów i Pomorzan organizacji, mimo niechęci do władz centralnych, które były inspiratorem i kata- lizatorem jej rozwoju, stanowił Polski Związek Zachodni. Wynikało to z nieustannego prawie poczucia zagrożenia i potrzeby konfrontacji polskiej racji stanu z niemieckimi aspi-

racjami.

○○○○○○○○○○○○○○○○○ Okładka publikacji: Augustyn Szpręga, 30-lecie strajku szkolnego..., Grudziądz 1937

240 pòliticznëch, paramilitarnëch, kómbatancczich, charitatiwnëch, religijnëch itp. Niechtërne zanôleżné bëłë òd pòliticznëch partiów; w latach 30. przédno sana- cyjnëch abò endecczich, mało socjalisticznëch i prawie nijak radikalnëch chłop- sczich, czãsto wzôjno sã zbiôtkùjącëch. Wiele sparłãczonëch bëło z Kòscołã, a barżi ze swòjim probòszczã i parafią. Brzadowało to bògactwã ùroczëstoscy i religijno-nôrodowëch manifestacji, òbczôs jaczich ò zjinaczenim òkrãżégò swiôdczëłë trójné stanicowé pòcztë. Apartné je, że nimò zjinaczeniô pòspólnô bëła òglowòpòmòrskô, na Kaszëbach kaszëbskô, symbòlika. Na sztandarach, stanicach i emblematach, w pamiątkòwëch wëdôwiznach i diplomach, nawetka kòrpòracji rzemiãsniczich i kùpiecczich, akcentowóné bëłë farwë Pòmòrzô abò Kaszëbów i rozmajité wersje kaszëbsczégò i pòmòrsczégò grifa. Bëło to bez wątpieniô rësznikã ùmòcniwającym juwernotã regionalną mieszkańców Pòmòrzô, westrzód chtërnëch specyficzny môl Kaszëbów nie bùdzył wątplëwòscy. Wôżnym elementã scalającym Pòmòrzón w Rzeczpòspòlëti bëła swiąda pòtrzebë solidarnégò wespółdzejaniô w zmniészanim niebezpiekù niemiecczégò bënowégò i bùtnowégò miészaniô sã w sprawë ti dzelnicë i próbë òdwróceniô jawernotë ùsztôłcony decyzjama Kòngresu Wersalsczégò. Aspiracje niemiecczé mało czej bëłë maskòwóné. Stądka jedną z nôbarżi pòpùlarnëch westrzód Kaszëbów i Pòmòrzón òrganizacji, nimò niechãcë do centralnëch władzów, chtërne bëłë inspiratorã i katalizatorã ji rozwiju, béł Pòlsczi Związk Zôchòdny. Wëchôdało to z nie- ùstôwnégò prawie pòczëcô za- grożeniô i pòtrzebë kònfrontacji pòlsczi racji stanu z niemiecczi-

ma aspiracjama. ○○○○○○○○○○○○○○○○ „Teka Pomorska”, nr 5-6 z 1938 r. (okładka)

241 4. Zró¿nicowanie i rozwój ruchu kaszubskiego

Fakt, iż Kaszubi stanowią prastary rdzeń ludności Pomorza, a Polska zawdzięcza im swój dostęp do Bałtyku, nie budził w 20-leciu międzywojennym w Polsce dys- kusji i stanowił cząstkę kreowanego mitu morza wśród Polaków. Obok odgórne- go propagowania i rozwoju gospodarki i tradycji morskich, związanych głównie z portem w Gdyni i marynarką wojenną, rozwijał się niejako osobno rodzimy, kaszubski ruch regionalny. Nawiązywano do tradycji Ceynowy, Derdowskiego i młodokaszubów. Ruch młodokaszubski, nie odrodziwszy się, ujawniał żywot- ność swoich idei choćby poprzez działalność trójcy najwybitniejszych jego przy- wódców. A. Majkowski próbował na początku lat 20. wznowić „Gryfa” i tworzyć nowe ośrodki aktywności kulturalno-politycznej Kaszubów w powiązaniu z Radą Pomorską w Grudziądzu. J. Karnowski, pracując w różnych ośrodkach, najdłu- żej w Toruniu, redagował w duchu młodokaszubskim pismo „Mestwin”, dodatek do największej endeckiej gazety – „Słowa Pomorskiego”. Ks. L. Heyke współpra- cował z jednym i drugim oraz innymi środowiskami i pismami kaszubskimi. Wokół pism krystalizowały się różne nurty ruchu kaszubskiego. Poza wymie- nionymi ośrodkami wyróżniały się Chojnice i tworzone z udziałem Karnowskie- go czasopismo „Zabory”. Na północy takim ośrodkiem było Wejherowo i pismo

Fragment artykułu Jana Karnowskiego w „Zaborach”, 1936, nr 3

242 4. Zjinaczenié i rozwij kaszëbsczi rësznotë

To, że Kaszëbi znaczëlë prastôri dërżéń lëdnoscë Pòmòrzô, a Pòlskô jima za- wdzãcziwô dostãp do Bôłtu, nie bùdzył w midzëwòjnowim 20-lecym w Pòlsce diskùsji i robił dzél kreòwónégò mitu mòrzô westrzód Pòlôchów. Òkòma òdgór- négò propagòwaniô i rozwiju gòspòdarczi i mòrsczich tradicji, sparłãczonëch przédno z pòrtã w Gdini i wòjnową marinarką, rozwijała sã jakbë òsóbno domôcô, kaszëbskô rësznota regionalnô. Nawlékónô do tradicji Cenôwë, Derdowsczégò i młodokaszëbów. Młodokaszëbskô rësznota sã nie òdrodzëła, ale pòkazywała żëwòtnosc swòjich deji chòcle przez dzejanié trzech nadzwëkòwëch jegò pro- wôdników. A. Majkòwsczi próbòwôł na zôczątkù lat 20. wznowic „Gryfa” i twò- rzëc nowé òstrzódczi aktiwnoscë kùlturalno-pòliticzny Kaszëbów w pòwiązanim z Radą Pòmòrską w Grëdządzu. J. Karnowsczi, prôcëjącë w rozmajitëch òstrzód- kach, nôdłëżi w Toruniu, redagòwôł w młodokaszëb- sczim dëchù pismò „Mestwin”, dodôwk do nôwikszi endecczi gazety – „Słowa Pomorskiego”. Ks. L. Heyke wespółrobił z jednym i drëdżim i jinszima òkrãżama, jak téż kaszëbsczima pismama. Wkół pismów kristalizowałë sã rozmajité òrienta- cje kaszëbsczi rësznotë. Òkòma wëmienionëch òstrzó- dków wëapartniałë sã Chònice i twòrzony z ùdzélã Kar- nowsczégò cządnik „Zabory”. Na nordze taczim òstrzó- dkã bëło Wejrowò i pismò „Kleka”, zrzeszoné z sana- cyjnyma òstrzódkama, reprezentëjącé pòzdrzatk pò- lono-kaszëbsczi. Nôbarżi diskùsyjné bëło kartësczé òkrãżé, gdze pòd symbòlicznym patronatã Majkòw- Ks. Leon Heyke (1885–1939) sczégò pòwstało w 1929 rokù Zrzeszenié Regionalné Kaszëbów, jaczé w swòjim dzejanim nie przekroczëło grańców pòwiôtu. Wëdô- wóné przez nie òd 1933 rokù pismò „Zrzesz Kaszëbskô” sfòrmùłowało nôbarżi radikalny program, bùdzący nôwikszé pòlemiczi westrzód kaszëbsczich dzejôrzi i òkòma Kaszub. Radikalizm wëchôdôł z jedny stronë z lëchëch ùkładów perso- nalnëch w sanacyjny administracji pòwiôtu, z drëdżi stronë z niewiôldżégò wëro- bieniô i wiôldżich ambicji twòrzącëch je lëdzy. Mòcą „Zrzeszë” béł propagòwóny przez niã swiat kaszëbskò-pòmòrsczich mitów, kaszëbsczi hùmòr i skądjinąd zgòdnô z mòcarstwòwima ambicjama sanacyjnëch władzów deja Wiôldżégò

243

○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○

„Kleka”, związane z ośrodkami sanacyjnymi, reprezentujące nurt polono-kaszub- ski. Najbardziej kontrowersyjne było środowisko kartuskie, gdzie pod symbolicz- nym patronatem Majkowskiego powstało w 1929 r. Zrzeszenie Regionalne Ka- szubów, które w swoim działaniu nie przekroczyło granic powiatu. Wydawane przez nie od 1933 r. pismo „Zrzesz Kaszëbskô” sformułowało najbardziej rady- kalny program, budzący najsilniejsze kontrowersje wśród działaczy kaszubskich i poza Kaszubami. Radykalizm wynikał z jednej strony z kiepskich układów per- sonalnych w sanacyjnej administracji powiatu, z drugiej strony z niewielkiego wy- robienia i dużych ambicji tworzących je ludzi. Siłą „Zrzeszy” był propagowany przez nią świat kaszubsko-pomorskich mitów, kaszubski hu- mor i skądinąd zgodna z mocarstwowymi am- bicjami władz sanacyjnych idea Wielkiego Po- morza i częste nawiązywanie do myśli F. Cey- nowy. Zaistnienie „Zrzeszy” w Kartuzach uła- twiła działalność gdańskich działaczy polonij- nych, wywodzących się z kręgu młodokaszu- bów, skupionych w Towarzystwie Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku, wydających kolejną serię „Gryfa”. Wspólnie ze Zrzeszeniem Regio- nalnym Kaszubów w Kartuzach wydawano tam w roku 1931/1932 dodatek pt. „Gryf Kaszub- ski”. W tymże pisemku szlify poetyckie i publi-

244

○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○

Pòmòrzô i czãsté nawlékanié do mëslë F. Cenôwë. Pòwstanié „Zrzeszë” w Kartuzach ùłatwiło dzejanié gduńsczich dzejôrzi pòlonijnëch, wëprowôdzającëch sã z krãgù młodokaszëbów, zebrónëch w Towarzëstwie Przëjacół Nôùczi i Kùńsztu we Gduńskù, wëdającëch nôstãpną seriã „Gryfa”. Pòspólno ze Zrzeszenim Regio- nalnym Kaszëbów w Kartuzach wëdôwelë tam w rokù 1931/1932 dodôwk pt. „Gryf Kaszubski”. W timże pi- semkù pòeticczé i pùblicysticzné szlifë zdobëlë pózniészi ùsôdzcë „Zrzeszë” – Jan Trepczik i Aleksãder Labùda. Trepczik w dëchù mëslë Majkòwsczégò, na szpaltach „Gryfa Kaszubskiego” (R. 1, nr 5, s. 1-2), w artiklu pt. Òdrodë Kaszëbów nadszedł czas – napisôł: (1907–1989) Òdkądka Pòlskô nasta, më Kaszëbi òstelë jesmë rozdzelony na trzë partë. Czej pò swiatowi wòjnie hùmanitarnô deja pòradzëła despòtów przemòc, a wszëtczé nôrodë dostałë samòjistnosc, tej prawie, bez wiadë mòże, dokònôł so akt pòdzélu Pòmòrsczi. Më, co jesmë dochòwelë wszëtkò to, co czôs piérwëch szlachòwało naju òjców, weszlë jesmë w Pòlskã; wikszi dzél kaszëbskò-pòmòrsczégò lëdu òstôł pòd Niemcama, zôs Gduńsk, głowa pòrénszi Pòmòrsczi – wòlnym miastã. Dzywno to brzëmi w naju i czëjich ùszach, a zdôwô so jakąs bôjką zbrzątwioną – ale tak równak je. Nie chcemë te rëchac, dobrze czë zle so stało, to równak widzimë, że stón ten je przëczëną òdrodë Kaszëbów na Pòmòrsce, co Pòlsce przënôlégô. (…)

245 cystyczne zdobyli późniejsi twórcy „Zrzeszy” – Jan Trepczyk i Aleksander Labuda. Trepczyk w duchu myśli Majkowskiego, na łamach „Gryfa Kaszubskiego” (R. 1, nr 5, s. 1-2), w artykule pt. Wodrodë Kaszëbów nadszedł czas, napisał: Wodkądka Polskô nasta, më Kaszëbji wostëlë jesmë rozdzeloni na trzë partë. Kiej po svjatovi vojnje huma- njitarnô idea poradzëła despótov przemoc, a vszëtkjé nôrodë dostałë samojistnosc, tej pravje, bez vjadë mo- że, dokonôł so akt podzélu Pomorskji. Më, co jesmë do- chovelë vszëtko to, co czôs pjervëch szlachovało naju wojcóv, veszlë jesmë w Polskę; vjikszi dzél kaszëbsko- -pomorskjého lëdu wostôł pod Njemcama, zôs Gduńsk, Aleksander Labuda głova porenszé Pomorskji – volnim mjastę. (1902–1981) Dzivno to brzëmji v naju ë cëzich wuszach, a zdôwô so jakąs bôjką zbrzątvjoną – ale tak róvnak je. Nje chcemë te rëchac, dobrze czë zle so stało, to róvnak vjidzimë, że stąn ten je prziczëną wodrodë Kaszebóv na Pomorsce, co Polsce przënôlégô. (…) Przez volni lud njesmë ducha voli do Gduńska ë na daleką Pomorzkę. Gduńsk, co v se mô vjikszi dzél słovjańskjé krëvji. (…) Nadińdze jednak czas, kjej przemożni duch vstąnje z ksążëcich grobóv v Wolivje ë serca jich vodvjeje chuchę przódë lat. V żëłach tej znôvu so wodezvje słovjańskô krev. A duch ten volni ë możni v vjeczorną pocignje Pomorskę do bratów jaż poza daleką Odrę, dze v zabôczenju nje vdôrzają so te, co pjervi jich szlachovało – ë na svoję wodrodę żdżą. Cëzô tam vjara – v zabëcu mova! Njicze jednak njima na przeszkodze v prziscu nazôt na klin svého pochodu.

Nie jest to nowość w ruchu kaszubskim, a jedynie mocniejsze wyeksponowanie tego, co żywe było w poprzednich pokoleniach – umiejscowienie spraw kaszub- skich w szerokiej przestrzeni i tradycji słowiańskiej całego Wielkiego Pomorza. W tym samym czasie J. Karnowski, pisząc poemat pt. Rozmyszlanié Ceynowë, głosił: Duch pomorsci nieumiarty, Chocy w gruzach na Arkonie Jego pochowalë, Szedł on stegną zabôczną Po pomorscij zemi. Padło semię przebudzeniô Na pustkowi, na zapadłé knieje. A gdze dłëżyj stanął, jakbë w zamëszleniu, Tam sę zatlył płómiń swiadomoscë, Jakciéj swiatło Swiantewita.

246 Przez wòlny lud niesmë dëcha wòli do Gduńska i na daleką Pòmòrską. Gduńsk, co w se mô wikszi dzél słowiańsczé krëwi. (…) Nadéńdze jednak czas, czej przemòżny duch òstónie z ksążëcych grobów w Òliwie i serca jich òdwieje chùchã przódë lat. W żëłach tej znôw so òdezwie słowiańskô krew. A duch ten wòlny i mòżny w wieczórną pòcygnie Pòmòrską do braców ju pòza daleką Òdrã, gdze w zôbôczeniu nie wdôrzają so te, co piérwi jich szlachòwało – i na swòjã òdrodã żdżą. Czëzô tam wiara – w zôbëcu mòwa! Nicze jednak nima na przeszkòdze w prziscu nazôd na klin swégò pòchòdu.

Nie je nowòscą w kaszëbsczi rësznoce, a jedënie mòcniészé tegò zaakcento- wanié, co żëwé bëło w pòprzédnëch pòkòleniach – ùmôlowanié kaszëbsczich sprawów w szeroczi rëmnoce i słowiańsczi tradicji całégò Wiôldżégò Pòmòrzô. W tim samim czasu J. Karnowsczi, piszącë pòemat pt. Rozmiszlanié Cenôwë, głosył: Duch pòmòrsczi nieùmiarti, Chòcô w gruzach na Arkónie Jegò pòchòwelë. Szedł òn stegną zabôczoną Pò pòmòrsczi zemi. Padło semiã przebùdzeniô Na pùstkòwiu, na zapadłé knieje. A gdze dłëżi stanął, jakbë w zamëszleniu, Tam sã zatlił płomiéń swiadomòscë, Jak czej swiatło Swiãtewita.

Nym zôrnã, chtërne padło na pòmòrską zemiã i òbùdzëło ji dëcha z gruzów Arkónë, bëłë słowa i dzejania nié le Cenôwë. Ta sama òbéńda pòmòrsczi zemi i swiąda spôdkòwiznë nadbôłtowëch Sło- wión są w lëteracczi ùrobiznie jinëch, skrómniészich i barżi ùznónëch aùtorów. W wëdóny w 1938 rokù pòwiescë A. Majkòwsczégò Żëcé i przigodë Remusa jeden z méstrów titułowégò bòhatera ùswiądniô jemù teritorialny zôsyg òjczëznë Ka- szëbów: Te dwie krąconé czôrné drodżi, co jidą z pôłniô kù nocë, to dwie wiôldżé rzéczi: na wschòdze słuńca Wisła, na zôchòdze Òdra. Tam, gdze Wisła bieżi w mòrze, môsz Gduńsk, tam gdze Òdra, môsz Szczecëno. Zdrzë, jak liniô mòrzô pòdbiégô tãpim klinã do ùscô Òdrë i bôczë, że przeszedłszë rzékã tã na lewi brzég, wiedno jesz stojisz na dôwny zemi kaszëbsczi. Bò òna sã cygnie pò górach bôłtëcczich jaż bezmała tãdë, gdze stoji Berlin, stolëca Niemców i miasto Roztoka, niedalek mòrzô. Òd pôłniô sznur Wartë i Notecë, jaż do kòlana Wisłë przë Fòrdonie, a òd nocë mòrze: to stôrodôwné grańce naszi zemi kaszëbsczi. (s. 153).

247 Owym ziarnem, które padło na pomorską ziemię i obudziło jej ducha z gruzów Arkony, były słowa i działania nie tylko Ceynowy. Ten sam obszar pomorskiej ziemi i świa- domość dziedzictwa Słowian nadbałtyckich obecne są w twórczości literackiej innych, skromniejszych i znaczniejszych autorów. W wydanej w 1938 r. powieści A. Majkowskie- go Żëcé i przigodë Remusa, jeden z mistrzów tytułowego bohatera uświadamia mu zasięg terytorialny ojczyzny Kaszubów: Te dva krąconé czorné drogji, co jidą z poł- njô ku nocë to dvje vjelgji rzekji: na vschodze słuń- ca Vjisła, na zochodze Wodra. Tam, chdze Vijsła bjeżi v morzé, mosz Gduńsk, tam chdze Wodra, mosz Szczeceno. Zdrzë, jak linjijô morzu podbjegô Aleksander Majkowski, Żëcé i przigodë tępim klinem do wuscô Wodrë i boczë, że prze- Remusa, Toruń 1938 szedłszë rzekę tę na levi brzeg, vjedno jesz stojisz na dovni zemji kaszubskji. Bo wona sę cignje po gorach bołteckjich jaż bezmała tęde, chdze stoji Berlin, stoleca Njemcóv i mjasto Roztoka, njedalek morzô. Wod połnjô sznur Vartë i Notecë, jaż do kolana Vjisłë prze Fordonje, a wod nocë morzé: to starodovné granjice naszi zemji kaszubskji. (s. 153).

Mamy tu przykład wciąż głębiej zapuszczanych w przeszłość i szerszą prze- strzeń korzeni ruchu kaszubsko-pomorskiego. Ruch ten nie rozwijał się w próż- ni. Był przedmiotem różnych ocen, wnikliwych obserwacji i nie zawsze trafnych opinii. Bożena Stelmachowska, reprezentująca świat nauki skupiony w Instytucie Bałtyckim, w 1932 r. w pracy pt. Stosunek Kaszub do Polski, po szerszej analizie

rzeczywistości po obu stronach granicy polsko-niemieckiej, napisała: ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1923 Otwarcie tymczasowego portu w Gdyni – z czasem staje się on głównym portem Rzeczypospolitej (prawa miejskie Gdynia otrzymała w 1926 roku). 1926 W Berlinie ukazuje się Geschichte der Kaschuben F. Lorentza. 1929 Powstaje w Kartuzach Zrzeszenie Regionalne Kaszubów. 1932 W Chojnicach powstaje Towarzystwo Miłośników Chojnic i okolicy, wydające „Zabory”. 1936 W Toruniu powstało Zrzeszenie Miłośników Kaszubszczyzny „Stanica”. 1938 Ukazuje się w Toruniu najwybitniejsza powieść kaszubska Żecë i przigodé Remusa A. Majkowskiego i jego Historia Kaszubów w Gdyni.

248 Mómë tu przëkłôd wcyg głãbi zapùszczónëch w przeszłotã i szerszą rëmnotã kòrzeni kaszëbskò- -pòmòrsczi rësznotë. Ta rësznota sã nie rozwi- jała w pùstce. Bëła przedmiotã rozmajitëch tak- sowaniów, dogłãbnëch òbserwacji i nie wied- no trafnëch ùdbów. Bòżena Stelmachòwskô, reprezentëjącô swiat nôùczi zebróny w Insti- tuce Bôłtëcczim, w 1932 rokù w dokazu pt. Sto- sunek Kaszub do Polski, pò szerszi analize ja- wernotë pò òbù stronach grańcë pòlskò-nie- miecczi, napisała: Należy stwierdzić, że kwestia kaszubska, która takie zainteresowanie budziła wśród spo- łeczeństwa przed Wielką Wojną, obecnie znów Bożena Stelmachowska poczyna interesować społeczeństwo, które poj- (1989–1955) muje ją jednak inaczej. Dzisiaj kwestia kaszub- ska, to właśnie sprawa Pomorza polskiego i obrony ziemi pomorskiej przed agresyw- nością zachodniego sąsiada. Toteż społeczeństwo polskie obserwuje bacznie wszel- kie ruchy kulturalno-społeczne na Kaszubach. (…) Grupa inteligentnych Kaszubów uważa się za straż nad morzem, za żywy organizm wypróbowanych w walce z napo- rem obcym obrońców przywiązanych do ziemi i tradycji historycznej. (…) Pragnie- my spajać duchowo Kaszuby z Polską i Polskę z Kaszubami, wyrównywając zasad- nicze poglądy, a głosimy swobodę i równość dla rodzimych sił kaszubskich, bo tylko w swobodzie i równości, w zgodzie i harmonii wewnętrznej budować można gmach wspólny. Nadto stać będziemy na straży jednej, wspólnej Ojczyzny Polski – na straży północnej, i na tej straży nadmorskiej zamkniemy wspólnym wrogom zewnętrznym dostęp do naszych serc i do naszych granic. (s. 33-34).

Kaszëbskô sprawa bëła òbiektã zainteresowaniô władzë i òkrãżów spòlëznowëch

Pòlsczi i Niemców. W archiwach niemiecczich dochòwało sã wiele dokùmentów ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1923 Òtemkniãcé timczasnégò pòrtu w Gdini – z czasã òn sã stôwô głównym pòrtã Rzeczpòspòlëti (miesczé prawa Gdiniô òtrzimała w 1926 rokù). 1926 W Berlinie ùkazywô sã Geschichte der Kaschuben F. Lorentza. 1929 Pòwstôwô w Kartuzach Zrzeszenié Regionalné Kaszëbów. 1932 W Chònicach pòwstôwô Towarzëstwò Lubòtników Chònic i òkòlégò, wëdôwającé „Zabory”. 1936 W Toruniu pòwstało Zrzeszenié Lubòtników Kaszëbiznë „Stanica”. 1938 Wëchôdô w Toruniu nôbëlniészô kaszëbskô pòwiesc Żëcé i przigodë Remusa A. Majkòwsczégò i jegò Historia Kaszubów w Gdini.

249 Należy stwierdzić, że kwestia kaszubska, która takie zainteresowanie budziła wśród społeczeństwa przed Wielką Wojną, obecnie znów poczyna interesować spo- łeczeństwo, które pojmuje ją jednak inaczej. Dzisiaj kwestia kaszubska to właśnie sprawa Pomorza polskiego i obrony ziemi pomorskiej przed agresywnością zachod- niego sąsiada. Toteż społeczeństwo polskie obserwuje bacznie wszelkie ruchy kultu- ralno-społeczne na Kaszubach. (…) Grupa inteligentnych Kaszubów uważa się za straż nad morzem, za żywy organizm wypróbowanych w walce z naporem obcym obrońców przywiązanych do ziemi i tradycji historycznej. (…) Pragniemy spajać duchowo Kaszuby z Polską i Polskę z Kaszubami, wyrównywając zasadnicze poglą- dy, a głosimy swobodę i równość dla rodzimych sił kaszubskich, bo tylko w swobodzie i równości, w zgodzie i harmonii wewnętrznej budować można gmach wspólny. Nadto stać będziemy na straży jednej, wspólnej Ojczyzny Polski – na straży północnej, i na tej straży nadmorskiej zamkniemy wspólnym wrogom zewnętrznym dostęp do na- szych serc i do naszych granic. (s. 33-34).

Kwestia kaszubska była przedmiotem zainteresowania władzy i środowisk społecznych Polski i Niemiec. W archiwach niemieckich zachowało się wiele akt dokumentujących przeróżne inicjatywy zamierzające do przyciągnięcia Kaszu- bów na stronę niemiecką z wykorzystaniem skądinąd zasłużonych dla kaszubsz- czyzny uczonych niemieckich i nieraz równie utalentowanych pisarzy kaszub- skich. Swoistym, tragicznym symbolem tych działań stał się F. Lorentz, a ich ucie- leśnieniem m.in. wydawane dzięki środkom niemieckim lub gdańskim pisemka „Przyjaciel Ludu Kaszubskiego” oraz „Bënë ë Buten”. Lorentz, ulegając naciskom, przyjmując w trudnej sytuacji materialnej różne zlecenia, jako wybitny uczony starał się zachować minimum obiektywizmu naukowego, co nie zawsze podobało się zleceniodawcom. Obserwację postaw i nastrojów Kaszubów, także skutków oddziaływania niemieckiego, prowadziły z reguły do wniosków, które w 1935 r. pracownik konsulatu niemieckiego w Toruniu sformułował następująco: Sprawa Kaszubów odgrywała już od dawna na Pomorzu Zachodnim dużą rolę. Jednak przy ocenianiu różnic tej narodowości występowały często duże błędy, nie tylko w ocenie jej charakteru, lecz także w jego znaczeniu. Jednak można, moim zdaniem, z wielką stanowczością powiedzieć, że prawdziwy Kaszuba nie czuje się ani Niemcem, ani Polakiem, ale i w tym kole wystąpiło w ostatnim czasie wrażenie, jakoby ze strony niemieckiej za mało uwagi poświęcano interesom kaszubskim. Wierzy się, że Niemcy dzisiaj przypatrują się sprawom kaszubskim bezintere- sownie. Wierzy się, że powodem tego jest rozwój stosunków w nacjonalistycznych Niemczech, który pozwala zachować sympatię Kaszubów dla Niemców. Kaszubi upatrują w rozbieżnościach z Kościołem katolickim atak przeciwko sobie i są w tym przekonaniu silnie wspierani przez duchowieństwo. (Zob. M. Andrzejwski, Niemiec- kie zabiegi…, s. 67).

250 ùwieczniającëch rozmajité inicjatiwë zmiérzające do przëcygnieniô Kaszëbów na niemiecką stronã ze zwëskanim skądjinąd zasłużonëch dlô kaszëbiznë niemiec- czich ùczałëch i nierôz równo ùtalentowónëch kaszëbsczich pisarzi. Swójnym, tragicznym symbòlã tëch dzejaniów stôł sã F. Lorentz, a jich ùskarnienim m.jin. wëdôwóné dzãka nie- miecczim abò gduńsczim strzódkóm pisemka „Przyjaciel Ludu Kaszubskiego” i „Bënë ë Bu- ten”. Lorentz, ùstãpùjącë cëskóm, przëjimającë w cãżczi materialny sytuacji rozmajité zlece- nia, jakò bëlny ùczałi miôł starã ùtrzëmac mi- nimùm nôùkòwégò òbiektiwizmù, co nie wied- no widzało sã zleceniodôwcóm. Òbserwacjã pòstawów i nôstrojów Kaszëbów, téż skùtków niemiecczégò nacëskaniô, prowadzëłë cole- mało do wniosków, chtërne w 1935 rokù prô- cownik niemiecczégò kònsulatu w Toruniu ùjął nôstãpùjąco: Sprawa Kaszubów odgrywała już od dawna na Pomorzu Zachodnim dużą rolę. Jednak przy ocenianiu różnic tej narodowości występowały często duże błędy, nie tylko w ocenie jej charakteru, lecz także w jego znaczeniu. Jednak można, moim zdaniem, z wielką stanowczością powiedzieć, że prawdziwy Kaszuba nie czuje się ani Niemcem ani Polakiem, ale i w tym kole wystąpiło w ostatnim czasie wrażenie,

jakoby ze strony niemieckiej za mało uwagi poświęcano interesom kaszubskim.

○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○

251 Ruch kaszubski był przedmiotem obserwacji także pracowników polskiego wywiadu wojskowego. Wynikało to z niedostatecznego zaufania i podejrzeń o nadmiar sympatii niemieckich i tendencje separatystyczne oraz obaw przed skutkami wyżej zasygnalizowanej działalności sąsiada. W rozkazie dowódcy Okrę- gu Korpusu w Toruniu w 1937 r. czytamy: Północna część zamieszkana przez Kaszubów, stanowi dziś bezpośrednią pod- stawę dostępu Polski do morza i jest przedmiotem wrogiej akcji niemieckiej, mającej na celu utrudnienie naszego życia państwowego. Z akcją Niemców, opartą na wszel- kich możliwościach natury politycznej, gospodarczej i pseudonaukowej, łączy się ostatnio wyraźny ruch separatystyczny Kaszubów, niezdrowy dla naszej konsolida- cji wewnętrznej oraz ekspansji morskiej. (…) Dążeniem władz naczelnych nie jest tępienie ruchu regionalnego – lecz przeciw- działanie przerostom tegoż ruchu, mającym za cel dążenia separatystyczne. (…) Po wojnie światowej ruch młodokaszubski został na ogół wchłonięty w rozgrywki polityczne stronnictwa narodowo-demokratycznego. Ogólnie przejawiały się jednak dwa kierunki ruchu kaszubskiego. Jeden w oparciu o kulturę i państwowość polską, drugi – filogermański. (Zob. P. Stawecki, Dwa dokumenty…, s. 155-158).

Ważnym stwierdzeniem jest fakt, iż Kaszubi i ruch kaszubski stali się przed- miotem rywalizacji i polityki, nie tylko Polski i Niemiec, ale i wewnątrz Rzeczy- pospolitej – między rządzącą sanacją a opozycyjną endecją, od której sami zain- teresowani chcieli być wolni. Tymczasem ideologię, aspiracje nawet najbardziej radykalnego nurtu ruchu kaszubskiego sprowadzić można do skali coraz bardziej powszechnego już wówczas, nie tylko na zachodzie, regionalizmu. Jego odpo- wiednikiem na ziemiach Rzeczypospolitej był ruch krajowców w Wilnie i pol- skiej części Litwy, nawiązujący do tradycji Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w której autonomiczną prowincją były Prusy Królewskie. Obok Gdańska i Kartuz ogniska ruchu kaszubskiego działały w Wejherowie, Chojnicach, Kościerzynie i Gdyni, a od 1936 r. wyróżniało się aktywnością w stolicy województwa Zrze- szenie Miłośników Kaszubszczyzny „Stanica” z Edmundem Jonasem (1893– –1940) na czele.

252 Wierzy się, że Niemcy dzisiaj przypatrują się sprawom kaszubskim bezintere- sownie. Wierzy się, że powodem tego jest rozwój stosunków w nacjonalistycznych Niemczech, który pozwala zachować sympatię Kaszubów dla Niemców. Kaszubi upatrują w rozbieżnościach z Kościołem katolickim atak przeciwko sobie i są w tym przekonaniu silnie wspierani przez duchowieństwo. (Òb. M. Andrzejewsczi, Nie- mieckie zabiegi…, s. 67).

Kaszëbskô rësznota bëła téż òbiektã òbserwacji pòlsczégò wòjskòwégò wëwia- du. Wëchôdało to z niedostatecznégò zaùfaniô i pòdezdrzeniów ò za wiôldżé nie- miecczé sympatie i separatisticzné tendencje, jak téż strachã przed skùtkama wëżi sygnalizowónégò dzejaniô sąsada. W rozkazu dowódcë Òkrãgù Kòrpùsu w Toru- niu w 1937 rokù czëtómë: Północna część zamieszkana przez Kaszubów, stanowi dziś bezpośrednią pod- stawę dostępu Polski do morza i jest przedmiotem wrogiej akcji niemieckiej, mającej na celu utrudnienie naszego życia państwowego. Z akcją Niemców, opartą na wszel- kich możliwościach natury politycznej, gospodarczej i pseudonaukowej, łączy się ostatnio wyraźny ruch separatystyczny Kaszubów, niezdrowy dla naszej konsolida- cji wewnętrznej oraz ekspansji morskiej. (…) Dążeniem władz naczelnych nie jest tępienie ruchu regionalnego – lecz prze- ciwdziałanie przerostom tegoż ruchu, mającym za cel dążenia separatystyczne. (…) Po wojnie światowej ruch młodokaszubski został na ogół wchłonięty w rozgrywki polityczne stronnictwa narodowo-demokratycznego. Ogólnie przejawiały się jednak dwa kierunki ruchu kaszubskiego. Jeden w oparciu o kulturę i państwowość polską, drugi – filogermański. (Òb. P. Stawecczi, Dwa dokumenty…, s. 155-158).

Wôżnym scwierdzenim je fakt, że Kaszëbi i kaszëbskô rësznota stelë sã przed- miotã riwalizacji i pòliticzi, nié le Pòlsczi i Niemców, ale i bënë Rzeczpòspòlëti – midzë rządzącą sanacją a òpòzycyjną endecją, òd chtërny sami zainteresowóny chcelë bëc wòlny. Timczasã dejologiã, aspiracje nawetka nôbarżi radikalny òrien- tacji kaszëbsczi rësznotë sprowadzëc mòże do skalë corôz barżi pòwszédnégò ju wnenczas, nié le na zôchòdze, regionalizmù. Jegò òdpòwiednikã na zemiach Rzecz- pòspòlëti bëła rësznota krajówców w Wilnie i pòlsczégò dzélu Lëtwë, nawléką- jący do tradicji Rzeczpòspòlëti Òbòjga Nôrodów, w chtërny aùtonomiczną pro- wincją bëłë Prësë Królewsczé. Òkòma Gduńska i Kartuz ògniszczã kaszëbsczi rësznotë dzejałë w Wejrowie, Chònicach, Kòscérznie i Gdini, a òd 1936 rokù wëapartniało sã aktiwnoscą w stolëcë wòjewództwa Zrzeszenié Lubòtników Kaszëbiznë „Stanica” z Édmùndã Jonasã (1893–1940) na przódkù.

253 5. Rola Gdanska´ w dziejach Kaszubów miedzyę wojnami a ich sytuacja w Rzeszy Niemieckiej

W związku z powiązaniem W.M. Gdańska z Rzecząpospolitą Polską przybyła tu spora grupa pracowników instytucji i urzędów polskich. Rodzima społeczność polska, znajdująca także zatrudnienie w instytucjach RP, choćby na poczcie i ko- lei, gdzie było wielu Kaszubów, zorganizowana już wcześniej w licznych organi- zacjach, występowała razem w wyborach do gdańskiego senatu i w innych ak- cjach narodowych. Wśród jej przewódców byli wybitni przedstawiciele kiedyś ruchu młodokaszubskiego – jak Franciszek Kręcki, Witold Kukowski, ks. Leon Miszewski. Duże znaczenie miało polskie szkolnictwo podstawowe i średnie. W gimnazjach gdańskich zdobywali wiedzę także Kaszubi spoza Wolnego Mia- sta. Nadal wychodziła „Gazeta Gdańska”, a okresowo także inne czasopisma, m.in. w latach 20. „Dziennik Gdański”, a później kolejna seria kaszubskiego „Gryfa”, redagowanego przez wybitnego polonistę, badacza literatury kaszubskiej, Wła- dysława Pniewskiego. Kaszubi pielęgnowali świadomość, iż Gdańsk był i pozo- stał stołecznym dla nich miastem. Przyjmowali ją także inni Polacy, zakorzenieni od pokoleń w gdańsko-pomorskiej tradycji.

Pogrzeb ks. Leona Miszewskiego (1887–1930) w Gdańsku, 30.01.1930

254 5. Rolô Gdunska´ w dzejach Kaszëbów midzë wòjnama a jich sytuacjô w Rzeszë Niemiecczi

W kònteksce sparłãczeniów W.M. Gduńska z Rzeczpòspòlëtą Pòlską przëbëło tu niemôłé karno prôcowników pòlsczich institucji i ùrzãdów. Domôcô pòlskô spò- lëzna, nalôżającô téż prôcã w institucjach RP, chòcle na pòczce i banie, gdze bëło wiele Kaszëbów, zòrganizowónô ju wczasni w trójnëch òrganizacjach, wëstãpiwała razã w wëlacjach do gduńsczégò senatu i w jinszich nôrodowëch akcjach. Westrzód ji prowôdników bëlë nadzwëkòwi przed- stôwcë czedës młodokaszëbsczi rësznotë – jak Frãcëszk Krãcczi, Witold Kùkòwsczi, ks. Léón Miszewsczi. Wiôl- dżé znaczenié miała pòlskô szkòłowizna spòdlowô i strzé- dnô. W gduńsczich gimnazjach zdobiwelë wiédzã téż Ka- szëbi zza Wòlnégò Miasta. Dali wëchôdała „Gazeta Gdań- ska”, a cządowò téż jinszé cządniczi, m.jin. w latach 20. Franciszek Kręcki „Dziennik Gdański”, a pózni nôstãpnô seria kaszëbsczégò (1883–1940) „Gryfa”, redagòwónégò przez bël- négò pòlonistã, badérã kaszëbsczi lëteraturë, Władisława Pniewsczé- gò. Kaszëbi pielãgnowelë swiądã, że Gduńsk béł i òstôł dlô nich stolecz- nym miastã. Przëjimelë jã téż jinszi Pòlôszë, zakòrzeniony òd pòkòle- niów w gduńskò-pòmòrsczi tradicji. Ze stronë niemiecczi wikszoscë sprawë pòlsczé czë kaszëbsczé bró- Witold Kukowski né bëłë przez òficjalné rëszniczi jakò Władysław Pniewski (1882–1939) swójné zagrożenié. Zwëczajny òbë- (1893–1940) watele brelë je zôczątkòwò normal- nie, zanôleżno òd domôcëch pòwiązaniów i sąsedzczich ùkładów na co dzéń. Òsóbny i lëteracczi òbrôz codniowégò żëcô Gduńska i jegò rolë wedle Kaszëbów stwòrził Günther Grass w Blaszanym bębenku. Dosc normalné wespółżëcé Kaszëbów, Pòlôchów i Niemców zakùńczëło sã we Gduńskù òstateczno w 1933 rokù z chwilą przejimniãcô władzë przez hitlerów- ców. Corôz czãscy òni atakòwelë pòlsczé institucje i Pòlôchów, pòdobnie jak Żëdów.

255 Ze strony większości niemieckiej sprawy polskie czy kaszubskie traktowane były przez oficjalne czynniki jako swoiste zagrożenie. Przeciętni obywatele trak- towali je początkowo normalnie, w zależności od rodzinnych powiązań i sąsiedz- kich układów na co dzień. Osobisty i literacki obraz życia codziennego Gdańska i jego roli wobec Kaszubów stworzył Günther Grass w Blaszanym bębenku. W miarę normalne współżycie Kaszubów, Polaków i Niemców zakończyło się w Gdańsku ostatecznie w 1933 r. z chwilą przejęcia władzy przez hitlerowców. Coraz częściej atakowali oni polskie instytucje i Polaków, podobnie jak Żydów. Gdańsk był brunatny! Coraz mniej znaczyły nawet rodzinne, towarzyskie czy handlowo-gospodarcze związki z Polską i Kaszubami. Niektóre jednak przetrwały najcięższe próby. Siła obronna Polaków w Gdańsku, wśród których gros stanowili Kaszubi, czego czasami nawet sobie nie uświadamiano, malała wskutek rozbicia politycznego tej społeczności. Było to powiązane z sytuacją w kraju, z konfliktem sanacja-endecja, tak na Pomorzu znaczącym. Wskutek tego i niezbyt fortunnej niekiedy polityki Konsulatu Generalnego RP w W.M. Gdańsku doszło do rozbi- cia organizacyjnego Polonii. Z trudem udało się je z czasem przełamać i powołać znowu jedną ogólnogdańską strukturę – Związek Polaków – Gmina Polska w W.M. Gdańsku. W Gdańsku, mimo wielu zabiegów rządowych, dominowały sympatie antysanacyjne. Charakterystyczne, iż w potocznym odczuciu największymi skupiskami Ka- szubów były Oliwa i Sopot, niektóre dzielnice samego Gdańska oraz Trąbki Wiel- kie. Poza sztuką ludową (haft i zdobnictwo wnętrz), rzadziej badaniami nauko- wymi i pracą dziennikarzy, kaszubszczyzna oficjalnie nie funkcjonowała. Była ona „zastrzeżona” niejako dla sfery rodzinnej, gdzie wypierał ją urzędowy nie- miecki lub towarzyski język polski. Język kaszubski pozostawał mową części lu- dzi handlujących na gdańskich targach. Miał też skromniutkie miejsce w ulicz- nym życiu i żargonie gdańskiego bówki. Nie miał tu szans rozwoju. Zamiast uskrzy- dlać, pozostawał niekiedy ciężarem. Gdańsk żył jednak w pełni swoich tradycji i pełno było go w świadomości ogółu Kaszubów, czemu dawali wyraz na co dzień dziennikarze i pisarze. Ks. Bernard Sychta w swoim wierszu Kaszëba bëł mój tatk mówi: Kaszëba béł mój ojc i stark I jô jem tëż Kaszëba, Wiém, co to morze, wiatrë, sztorm… I jak sę jim nie poddac. Tak jak Kaszëbą béł mój tatk, Chcę nim bëc po ostatk! Ko chto to sprawił jak nié më, Cwiardi jak dąb Kaszëbi, Że morze Polsce od stalat Przëgrôwô, spiéwô, szëmi,

256 Gduńsk béł bruny! Corôz mni znaczëłë nawet domôcé, towarzësczé czë handlo- wò-gòspòdarsczé parłãcze z Pòlską i Kaszëbama. Niejedne równak przetrzimałë nôcãższé próbë. Sëła òbronë Pòlôchów we Gduńskù, gdze wikszosc robilë Kaszëbi, czegò czasã nawetka sobie nie ùswiądnielë, zmiészała sã przez pòliticzny rozbicé ti spòlëznë. Bëło to zrzeszoné z sytuacją w kraju, z kònfliktã senacja-endecja, na Pòmòrzim baro znaczącym. Przez to i téż nié za baro szczeslëwi nierôz pòliticzi Kònsulatu Generalnégò RP w W.M. Gduńskù doszło do òrganizacyjnégò rozbicô Pòlonii. Z czasã ùdało sã je przełamac i pòwòłac znôw jednã òglowògduńską struk- turã – Związk Pòlôchów – Gmina Pòlskô w W.M. Gduńskù. We Gduńskù, nimò wiele rządowëch starów, przewôgã miałë antisanacyjné sympatie. Apartné je, że w codniowim doznanim nôwikszima zgrëpinama Kaszëbów bëłë Òlëwa i Sopòt, niechtërne dzelnice samégò Gduńska i Trąbczi Wiôldżé. Òkòma lëdowégò kùńsztu (wësziwk i bënowé strojenié), mni nôùkòwima bada- niama i robòtą gazétników, kaszëbizna òficjalno nie fónkcjonowała. Bëła òna jakbë „zastrzegłô” do sferë domôcy, skądka wëpiérôł jã ùrzãdowi niemiecczi abò to- warzësczi jãzëk pòlsczi. Kaszëbsczi jãzëk òstôwôł mòwą dzélu lëdzy handlëjącëch na gduńsczich tôrgach. Miôł téż baro skrómné môl w ùlëcznym żëcym i żargònie gduńsczégò bówczi. Ni miôł tu mòżnotë rozwiju. Zamiast ùskrzidlac, stôwôł sã nierôz cãżôrã. Gduńsk żił równak skòpicą swòjich tradicji i fùl gò w swiądze ca- łoscë Kaszëbów, czemù dôwelë znac na co dzéń gazétnicë i pisarze. Ks. Bernard Sëchta w swòji wiérzce Kaszëba béł mój tatk – pisze:

Franciszek Sędzicki (1882–1957) w Bibliotece Gdańskiej PAN przed wystawą prezentującą jego życie i twórczość

257 I grało mdze po swiata kuńc. Od Szczecëna za Gduńsk!

Jest tu jasne określenie granic świata Kaszubów w sferze ducha i w pomorskiej przestrzeni – między Gdańskiem a Szczecinem. Szczecin pozostawał wciąż ka- szubsko-pomorską stolicą niemieckiej prowincji Pommern. Mimo zjawiska opto- wania na pograniczu, pozostały tysiące Kaszubów i Polaków we wschodnich re- jonach tej prowincji, w regencji koszalińskiej, najwięcej na bytowszczyźnie. Gdy w 1922 r. powstał Związek Polaków w Niemczech, jego współorganizatorami byli Kaszubi, którzy wraz z mieszkańcami Krajny stworzyli pod przywództwem ks. Bolesława Domańskiego – proboszcza w Zakrzewie – V Dzielnicę: Pogra- nicze i Kaszuby. W ich wsiach powstało m.in. kilkanaście szkół polskich. Najcięż- sze prześladowania przetrwały szkoły w Ugoszczy i Płotowie. Związane z rodziną Styp-Rekowskich Płotowo stało się ogniskiem tradycji kaszubskiej i pol- skiej na bytowszczyźnie, utrzymującym rodzinne i or- ganizacyjne kontakty z Polską. Sukcesem szczegól- nym działaczy Związku Polaków w Niemczech było wykreowanie młodych następców. Byli oni obecni na Kongresie Polaków w Berlinie w 1938 r., gdzie mimo hitlerowskiego terroru zamanifestowali swoją narodową tożsamość i wolę pokojowego współży- cia z Niemcami. W imieniu młodzieży przemawiał ks. Józef Styp-Rekowski – Kaszuba, pracujący w Ber- Ks. Bolesław Domański linie jako kierownik szkolnictwa polskiego. (1872–1939) Związek Polaków w Niemczech, warto pamiętać, był też współtwórcą Związku Mniejszości Narodo- wych w Rzeszy Niemieckiej, łączącego Fryzów, Duńczyków, Litwinów, Serbołuży- czan, z którymi spotykali się Kaszubi. W 1949 r., m.in. na bazie jego doświadczeń, powołano do życia w Wersa- lu Federacyjną Unię Europej- skich Grup Etnicznych. Różnie ludzie wspomi- nają lata 30. w Rzeszy Nie- mieckiej, w jej części zamie- szkałej przez Kaszubów-

-Polaków i Niemców. Jedni

○○○○○○○○○○○○○○○○ Tablica upamiętniająca szkołę polską w Płotowie

258 Kaszëba béł mój òjc i stark I jô jem téż Kaszëba, Wiém, co to mòrze, wiatrë, sztorm… I jak sã jim nie pòddac. Tak jak Kaszëbą béł mój tatk, Chcã nim bëc pò òstatk! Kò chto to sprawił jak nié më, Cwiardi jak dąb Kaszëbi, Że mòrze Pòlsce òd stalat Przëgrôwô, spiéwô, szëmi, I grało mdze pò swiata kùńc. Òd Szczecëna za Gduńsk!

Je tu jasné òpisanié grańców swiata Kaszëbów w òbrëmi dëcha i w pòmòrsczi rëmnoce – midzë Gduńskã a Szczecënã. Szczecëno òstôwało wcyg kaszëbskò- -pòmòrską stolëcą niemiecczi prowincji Pommern. Nimò zjawiszcza òptowaniô na pògrańczim, pòòstałé tësące Kaszëbów i Pòlôchów we wschòdnëch rejonach ti prowincji, w regencji kòszalińsczi, nôwicy w Bëtowsczim. Czej w 1922 rokù pòwstôł Związk Pòlôchów w Niemcach, jegò wespółòrganizatorama bëlë Ka- szëbi, chtërny razã z mieszkańcama Krôjnë stwòrzëlë pòd prowôdnictwã ks. Bòle- sława Domańsczégò – probòszcza w Zakrzewie – V Dzelnicã: Pogranicze i Ka- szuby. W jich wsach pòwstało m.jin. czilenôsce pòlsczich szkòłów. Nôcãższé

Inscenizacja lekcji w muzealnej sali w szkole polskiej w Płotowie

259 bardziej dyskryminację i prześladowania, inni – będąc reprezentantami panują- cego narodu – chcą zapamiętać dobre strony wspólnego życia na ziemi pomor- skiej, których nawet w najtragiczniejszych okresach jej dziejów nie brakowało. Klaus Borchard, syn leśnika, urodzony w Trzebiatkach w pow. bytowskim, w interesującym dokumencie Mein ganz persönliches Kaschubenbild stwierdził: Język Kaszubów był prawie we wszystkich wsiach południowego kręgu językiem ojczystym tych mieszkańców. Dowodzą temu także kroniki szkolne. Kronika katolic- kiej szkoły w Studzienicach spisuje na rok szkolny 1934/1935 np. kilka cyfr, które były mniej lub więcej podobne na całym obszarze bytowskim. A zatem łącznie z 74 uczniów było 25 ewangelików a 49 katolików. Dla 31 dzieci był niemiecki języ- kiem ojczystym, a dla 43 kaszubski. Także podczas „Święta Lasu” w rewirze mego ojca, jeszcze w połowie lat 20., przemowy były wygłaszane po kaszubsku.

Taki obraz dominuje we wszystkich prawie niemieckich wspomnieniach z Kaszub i Pomorza. Z reguły brak w nim hitlerowskiego otumanienia, rasizmu, prześladowań, ale niekiedy nawet śladów obecności Kaszubów, a zwłaszcza ich kultury duchowej. Przykładem powojenna twórczość pastora Wilhelma Braue- ra, rodem z Kartuz, piewcy w słowach i obrazach krajobrazu Szwajcarii Kaszub- skiej i dziejów kultury niemieckiej na Kaszubach. Krajobraz Kaszub i Pomorza, którego najpiękniejsze zakątki od XIX w. okre- ślono w języku niemieckim „niebieskim kraikiem”, przywiązywał doń urodzonych

Rekowo – kościółek wraz z kamieniem pamiątkowym

260 przesladowania przetrwałë szkòłë w Ùgòszczu i Płotowie. Sparłãczoné z rodzëzną Stip-Rekòwsczich Płotowò stało sã ògniszczã kaszëbsczi tradicji i pòlsczi w Bë- towsczim, ùtrzëmiwającym domôcé i òrganizacyjné łączbë z Pòlską. Òsoblëwą zwënégą dzejôrzi Związkù Pòlôchów w Niemcach bëło wëpromòwanié młodëch nôstãpców. Bëlë òni òbecni na Kòngresu Pòlôchów w Berlinie w 1938 rokù, gdze nimò hitlerowsczégò terroru zamanifestowelë swòjã nôro- dową juwernotã i wòlã pòkòjowégò wespółżëcô z Niem- cama. W miono młodzëznë przemô- wiôł ks. Józef Stip-Rekòwsczi – Ka- szëba, prôcëjący w Berlinie jakno czerownik pòlsczi szkòłowiznë. Związk Pòlôchów w Niemcach, wôrt je pamiãtac, béł téż wespół- ùsôdzcą Związkù Miészëznów Nô- rodowëch w Rzeszë Niemiecczi, parłãczącégò Frizów, Duńczëków, Lëtwinów, Serbòłużëczón, z jaczima Kaszëbi sã spòtikelë. W 1949 rokù, m.jin. na spòdlim jegò doswiôdcze- niów, pòwòłelë do żëcô w Wersalu Tablica poświęcona ks. Józefowi Styp-Rekowskiemu Federacyjną Ùniã Eùropejsczich w kościele w Niezabyszewie Karnów Etnicznëch. Rozmajice lëdze wspòminają lata 30. w Rzeszë Niemiecczi, w ji dzélu zamiesz- kałim przez Kaszëbów-Pòlôchów i Niemców. Jedny barżi diskriminacjã i przesla- dowania, jinszi – bãdącë reprezentantama panëjącégò nôrodu – chcą zapamiãtac dobré stronë pòspólnégò żëcô na zemi pòmòrsczi, chtërnëch nawetka w nôtra- giczniészich czasach ji dzejów nie fëlowało. Klaùs Bòrchard, syn lesnégò, rodzo- ny w Trzebiôtkòwie w bëtowsczim pòwiôce, w interesëjącym dokùmence Mein ganz persönliches Kaschubenbild scwierdzył: Język Kaszubów był prawie we wszystkich wsiach południowego kręgu językiem ojczystym tych mieszkańców. Dowodzą temu także kroniki szkolne. Kronika katolic- kiej szkoły w Studzienicach spisuje na rok szkolny 1934/1935 np. kilka cyfr, które były mniej lub więcej podobne na całym obszarze bytowskim. A zatem łącznie z 74 uczniów było 25 ewangelików a 49 katolików. Dla 31 dzieci był niemiecki języ- kiem ojczystym, a dla 43 kaszubski. Także podczas „Święta Lasu” w rewirze mego ojca, jeszcze w połowie lat 20., przemowy były wygłaszane po kaszubsku.

Taczi òbrôz dominëje we wszëtczich prawie niemiecczich wspòmnieniach z Kaszub i Pòmòrzô. Brak colemało w nim hitlerowsczégò zgłëpieniô, rasëznë, przesladowaniów, ale nieczedë nawetka szlachów bëcégò Kaszëbów, a òsoblëwie jich dëchòwi kùlturë. Przëkładã je pòwòjnowô ùrobizna pastora Wilhelma Braùera,

261 tu Niemców i przyciągał uwagę artystów. Wśród zauroczonych, nieco tylko z musu (po utracie Nidy na Małej Litwie w 1920 r. i wskutek nazistowskich prześlado- wań), znalazł się Max Pechstein i grupa ekspresjonistów berlińskich, która upodo- bała sobie okolice Rowów i Łeby. To zauroczenie trwa… Jego świadectwem po- pularność M. Pechsteina wśród części współczesnych mieszkańców Łeby, wspo- mnienia i listy artystów oraz niemieckie wydawnictwa w rodzaju Anektoten aus Pommern, kaszubskie powieści Siegfird Gliewe oraz Corduli Moritz, Glück aus grünen Glas. Ein Kinderheit in Pommern, München 1989. Tymczasem kaszubsko-pomorska Ziemia gromadzi prochy ludzi różnych na- cji, szczątki różnych kultur. Tuż przed II wojną dziennikarz i pisarz poznański, Józef Kisielewski, chcąc napisać książkę o ówczesnych Niemczech, odbył repor- terską wędrówkę m.in. po terenach zamieszkałych kiedyś przez Nadbałtyckich Słowian. W trakcie wędrówki zauważył, że wkracza: w sam środek sprawy, nad której wydęciem pracują tam setki mózgów, płuc i rąk, a która jest zwrócona przeciw Słowiańszczyźnie. Jestem jeszcze i dziś pewien, że nikt ze spotkanych w Niemczech ludzi nie miał inten- cji uczynienia mi przykrości osobiście, a przecież urażano tam Polaka na każdym kroku. Przypominano niższość rasową, drugorzędność historyczną, nieprzerwaną zależność od ducha i kultury niemieckiej. Stwierdzano, że wszystko, czego się Polska dopracowała w historii – zawdzięcza pomocy niemieckiej. Od pewnej chwili – przy zbliżeniu się do morza – poczęto zarzucać bandytyzm i łupiestwo. (Op. cit., s. 10).

To ostatnie dotyczyło też dawnych relacji Słowianie – Niemcy nad Bałtykiem. Idąc tym śladem, autor przewędrował kraj na trasie Hamburg – Szczecin – Gdańsk; w domu przestudiował księgi polskie i niemieckie; po drodze był gościem róż- nych ludzi – im bliżej Gdańska, tym częściej Kaszubów. O zawartości tej księgi mówią tytuły niektórych rozdziałów: Nad słowiańskim morzem, Wyspa słomia- nych dachów, Chorągiew Świętowita, Śpiewniki cichną w trumnach, Motyl w jan- tarze, Piankny kraj, Co z tym separatyzmem. Na pytanie, kto to są naprawdę ci Kaszubi? – autor wówczas odpowiada: Motyl w jantarze (…) Kaszubszczyzna jest motylem zachowanym w jantarze. (…) A z Kaszubami było inaczej [niż z innymi grupami Słowian – J.B.] Pomocy też niewiele doznawały. Ale mimo to zasklepiły się w sobie, jak w żywicę, i trwały, i trwały, nie załamując się przez siedem stuleci! Wszystkie siły używane tu były na to, aby się nie dać (…). Dziś pozostał niewielki obszar. Ostatnia reduta lechickiego plemienia Pomorzan (…).

Separatyzm kaszubski, krótko mówiąc, jest niczym więcej, jak sprawą odrobiny ciepła i sprawą prawdziwego uczucia – zauważa autor, który myśląc o Polakach i Kaszubach, gdy pisze dalej o Gdańsku, dodaje:

262 rodã z Kartuz, piéwcë w słowach i òbrazach krajòbrazu Szwajcarii Kaszëbsczi i dzejów niemiecczi kùlturë na Kaszëbach. Krajòbrôz Kaszub i Pòmòrzô, chtërnégò nôpiãkniészé zôkątczi òd XIX w. pòzéwelë w niemiecczim jãzëkù „mòdrim krajikã”, przëwiązywôł do niegò ro- dzonëch tu Niemców i przëcygôł ùwôgã artistów. Westrzód zaùroczonëch, trochã le z mùsu (pò strace Nidë na Môłi Lëtwie w 1920 rokù i przez nazëstowsczich przesladowaniów), nalôzł sã Max Pechstein i karno ekspresjonistów berlińsczich, chtërno ùlubiło sobie òkòlé Rowów i Łebë. To zaùroczenié trwô… Jegò swiôdczëną je pòpùlarnosc M. Pechsteina w dzélu terôczasnëch mieszkańców Łebë, wspòmnie- nia i lëstë artistów i niemiecczé wëdôwiznë w ôrce Anektoten aus Pommern, kaszëbsczé pòwiescë Siegfird Gliewe i Corduli Moritz, Glück aus grünen Glas. Ein Kinderheit in Pommern, München 1989. Timczasã kaszëbskò-pòmòrskô Ziemia gromadzi prochy lëdzy rozmajitëch nacji, nédżi rozmajitëch kùlturów. Zarô przed II wòjną gazétnik i pòznańsczi pisôrz, Józef Kiselewsczi, chcącë napisac nã ksążkã ò tejczasnëch Niemcach, òdbéł re- pòrterską wanogã m.jin. pò òbéńdach zamiesz- kałëch czedës przez Nadbôłtowëch Słowia- nów. Òbczôs wanodżi dostrzégł, że wchôdô: w sam środek sprawy, nad której wydęciem pracują tam setki mózgów, płuc i rąk, a która jest zwrócona przeciw Słowiańszczyźnie. Jestem jeszcze i dziś pewien, że nikt ze spotka- nych w Niemczech ludzi nie miał intencji uczy- nienia mi przykrości osobiście, a przecież ura- żano tam Polaka na każdym kroku. Przypo- minano niższość rasową, drugorzędność hi- storyczną, nieprzerwaną zależność od ducha i kultury niemieckiej. Stwierdzano, że wszyst- ko, czego się Polska dopracowała w historii – zawdzięcza pomocy niemieckiej. Od pewnej chwili – przy zbliżeniu się do morza – poczęto zarzucać bandytyzm i łupiestwo. Józef Kisielewski, Ziemia gromadzi (Op. cit., s. 10). prochy, Poznań 1939

To òstatné tikało téż dôwnëch ùprocëmnieniów Słowianie – Niemcë nad Bôłtã. Jidącë tim szlachã, aùtor przewanożił krôj na turze Hambùrg – Szczecëno – Gduńsk; doma przestudiowôł ksãdżi pòlsczé i niemiecczé; pò drodze béł gòscã rozmajitëch lëdzy – jim blëżi Gduńska, tim czãscy Kaszëbów. Ò zamkłoscë ti ksãżczi mówią titułë niechtërnëch rozdzélów: Nad słowiańskim morzem, Wyspa słomianych dachów, Chorągiew Świętowita, Śpiewniki cichną w trumnach, Motyl w jantarze, Piankny kraj, Co z tym separatyzmem.

263 Gdańsk posiada dwa oblicza: kupieckie i kaszubskie (…) Ów fakt stołeczności Gdańska sprawia, że dziś jeszcze, gdy Kaszuba nastawia radio – przede wszystkim bada, co nadaje Gdańsk (…). Gdańsk w długo utrwalonym pojęciu Kaszuby to ele- gancja, wytworność, to właśnie urok i luksus życia.

I jeszcze dalej: Gdańsk odświeża się, odżywia niemal wyłącznie, w sześćdziesięciu procentach – krwią kaszubską. A ponieważ prędzej czy później wciągniętych na swój bruk Kaszu- bów germanizuje, jest więc jeszcze do tego wszystkiego wielkim kotłem germaniza- cyjnym, w którym bez przerwy wre praca przemieniania krwi kaszubskiej w nie- miecką. (…) Jeszcze dwa, trzy lata bez pomocy, bez interwencji w Berlinie, a przyjdzie zała- manie psychiczne i Kaszubszczyzna po stronie niemieckiej zacznie gwałtownie wy- mierać. Nie, nie przesada! (…) Kaszubi po stronie niemieckiej giną w okropnej męce i w poniewierce.

J. Kisielewski zauważył, że Hitler wówczas wołał: Nie zachodnia, nie wschod- nia orientacja powinna być najbliższym celem naszej polityki zagranicznej, ale wyłącznie polityka wschodnia w sensie zdobycia niezbędnych dla naszego narodu obszarów. (…) Granice polityczne tworzą ludzie i ludzie je zmieniają. (Op. cit., s. 367-406, 415-416, 440, 446). A naród niemiecki wierzył swojemu Führerowi. Stąd też wkrótce zaczęła się wojna – 1 września 1939 r. w Gdańsku.

Gdańsk nad Motławą – nocą

264 Na pëtanié, chto to są pò prôwdze ti Kaszëbi? – aùtor wnenczas òdpòwiôdô: Motyl w jantarze (…) Kaszubszczyzna jest motylem zachowanym w jantarze. (…) A z Kaszubami było inaczej [niż z jinyma karnama Słowian – J.B.]. Pomocy też niewiele doznawały. Ale mimo to zasklepiły się w sobie, jak w żywicę, i trwały, i trwały, nie załamując się przez siedem stuleci! Wszystkie siły używane tu były na to, aby się nie dać (…). Dziś pozostał niewielki obszar. Ostatnia reduta lechickiego plemienia Pomorzan (…).

Separatyzm kaszubski, krótko mówiąc, jest niczym więcej, jak sprawą odrobiny ciepła i sprawą prawdziwego uczucia – dostrzégô aùtor, chtëren mëslącë ò Pòlô- chach i Kaszëbach, czej pisze dali ò Gduńskù, dodôwô: Gdańsk posiada dwa oblicza: kupieckie i kaszubskie (…) Ów fakt stołeczności Gdańska sprawia, że dziś jeszcze, gdy Kaszuba nastawia radio – przede wszystkim bada, co nadaje Gdańsk (…). Gdańsk w długo utrwalonym pojęciu Kaszuby to ele- gancja, wytworność, to właśnie urok i luksus życia.

I jesz dali: Gdańsk odświeża się, odżywia niemal wyłącznie, w sześćdziesięciu procentach – krwią kaszubską. A ponieważ prędzej czy później wciągniętych na swój bruk Kaszu- bów germanizuje, jest więc jeszcze do tego wszystkiego wielkim kotłem germaniza- cyjnym, w którym bez przerwy wre praca przemieniania krwi kaszubskiej w nie- miecką. (…) Jeszcze dwa, trzy lata bez pomocy, bez interwencji w Berlinie, a przyjdzie zała- manie psychiczne i Kaszubszczyzna po stronie niemieckiej zacznie gwałtownie wy- mierać. Nie, nie przesada! (…) Kaszubi po stronie niemieckiej giną w okropnej męce i w poniewierce.

J. Kiselewsczi dostrzégł, że Hitler wnenczas wòłôł: Nie zachodnia, nie wschod- nia orientacja powinna być najbliższym celem naszej polityki zagranicznej, ale wyłącznie polityka wschodnia w sensie zdobycia niezbędnych dla naszego narodu obszarów. (…) Granice polityczne tworzą ludzie i ludzie je zmieniają. (Op. cit., s. 367-406, 415-416, 440, 446). A niemiecczi nôród wierził swòjémù Führerowi. Stądka téż wnetka zaczãła sã wòjna: 1 séwnika 1939 rokù we Gduńskù.

265 6. Dzieje Pomorza i losy jego mieszkanców´ podczas II wojny swiatowej´

„Przyjacielska” wizyta szkolnego pancernika „Schleswig-Holstein” w Gdańsku la- tem 1939 r. zapoczątkowała 1 września największą z wojen w historii świata. Imio- na obrońców Westerplatte, wśród których był jedyny Kaszuba, kapelan ks. Jan Bemka, jak też Poczty Polskiej w Gdańsku, gdzie było więcej jego ziomków, przeszły do historii. Prochy pomordowanych pocztowców odnaleziono w Gdań- sku dopiero w 1992 roku. Gdańsk triumfalnie we wrześniu 1939 r. wrócił, zdawa- ło się na dobre, do Rzeszy. Wypełnione tłumem ulice i dźwięki dzwonów witały w Gdańsku Adolfa Hitlera. Rozpoczął się okres przygotowanej już wcześniej eksterminacji wrogich dla hitlerowskiej Rzeszy ludzi. Na pierwszym miejscu dotyczyło to Żydów, prawie równocześnie Polaków. Pomocą w rękach oprawców, często sąsiadów z formacji „Selbstschutz”, był Fahndungsbuch-Polen, tzw. Sondernbuch – swoista lista ad- resowa już wcześniej wytypowanych do zagłady. Symbolami tamtych dni pozo-

Defilada wojsk niemieckich w Gdańsku, 1939

266 6. Dzeje Pòmòrzô i kawle jegò mieszkanców´ òbczôs II wòjnë swiatowi

„Przëjôcelskô” wizyta szkòłowégò pancernika „Schleswig-Hòlstein” we Gduńskù latã 1939 rokù zaczãła 1 séwnika nôwikszą z wòjnów w dzejach swiata. Miona òbróńców Westerplatte, westrzód jaczich béł jedëny Kaszëba, kapelan ks. Jan Bemka, jak téż Pòcztë Pòlsczi we Gduńskù, gdze bëło wicy jegò domôków, przeszłë do historii. Prochë pòmòrdowónëch pòcztówców òdnalezlë we Gduń- skù dopiérze w 1992 rokù. Gduńsk triumfalno w séwnikù 1939 rokù trafił, zdô- wało sã, na dobré, do Rzeszë. Wëpełnioné ùrmã ùlëce i zwãczi zwònów witałë we Gduńskù Adolfa Hitlera. Zaczął sã czas przëgòtowóny ju wczasni eksterminacji lëdzy wrodżich dlô hi- tlerowsczi Rzeszë. Na pierszim môlu tikało to Żëdów, prawie równoczasno Pòlôchów. Pòmòcą w rãkach katów, czãsto sąsadów z fòrmacji „Selbstschutz”, béł Fahndungsbuch-Polen, tzw. Sondernbuch – swójnô adresowô lësta ju wczasni wëznaczonëch do zôgùbë. Symbòlama tamtëch dni òstóną na Kaszëbach trójné môle mòrdów, a we Gduńskù „Victoria Schule”, w c h t ë r n y trzimelë w sôdzë pòlsczich dzejôrzi, nim jich przewiozlë do bùdowónégò òd 1 séwni- ka KL Stutthòf. Pòzwa ti wsë, leżący na bôłtëcczi mierzeji, dlô kaszëbsczich rodzëznów i wiele jinëch nadbôłtowëch lëdów Eùropë stała sã syno- nimã jich kawla òbczôs hi- tlerowsczi òkùpacji. Lager

z dzesątkama filii, pòdlagrów

○○○○○○○○○○○○○○○○ Pomnik Pocztowców Polskich z Wolnego Miasta Gdańska

267 Pomnik upamiętniający tzw. Obóz Żydowski w KL Stutthof

staną na Kaszubach liczne miejsca mor- dów, a w Gdańsku „Victoria Schule”, w której więziono działaczy polskich, zanim przetransportowano ich do budo- wanego od 1 września KL Stutthof. Imię tej wioski, leżącej na bałtyckiej mierzei, dla rodzin kaszubskich i wielu innych ludów nadbałtyckiej Europy stało się sy- nonimem ich losu podczas hitlerowskiej okupacji. Obóz z dziesiątkami filii, po- dobozów pracy, często osobnych dla Żydów, funkcjonował do ostatnich dni wojny, nawet po ewakuacji więźniów (przed nadejściem Armii Czerwonej), która przeszła do historii jako „Marsz Śmierci”. Obok Stutthofu dziesiątki, set- ki miejsc na Kaszubach i Pomorzu (nie- jedno otrzymało nazwę Doliny Śmierci) zaznaczone są dziś symbolami męczeń- stwa i pamięci. Największe z nich to

Szpęgawsk na Kociewiu, gdzie m.in. ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ Pomnik upamiętniający pomordowanych przez hitlerowców w Lesie Szpęgawskim

268 prôcë, czãsto òsóbnëch dlô Żëdów, fónkcjonowôł do òstatnëch dniów wòjnë, na- wetka pò ewakùacji pòjmańców (przed nadéńdzenim Armii Czerwòny), chtërna przeszła do historii jakò „Marsz Smiercë”. Òkòma Stutthòfù dzesątczi, setczi môlów na Kaszëbach i Pòmòrzim (niejedno dostało pòzwã Dolënë Smiercë) za- znaczoné są dzys symbòlama mãczelnictwa i pamiãcë. Nôwikszé z nich to Szpã- gawsk na Kòcewim, gdze m.jin. zdżinął pedagòg i pòeta kaszëbsczi, ks. Léón Heyke, a przede wszëtczim Piôsznica – Piôsnicczé Lasë midzë Wejrowã a Kro- kòwą, w chtërnëch są grobë czilenôsce tësący, òsoblëwie Kaszëbów i Pòlôchów z nordowégò dzélu ti zemi. Tam téż zdżinãło czilka tësący òbëwateli Rzeszë z Brandenbùrgii i Meklembùrgii, jaczich stón zdrowiô abò słowiańsczé pòchôda- nié nie òdpòwiôdało dejałóm „czësti rasë niemiecczi”. Jeséń 1939 rokù zwëskała tu miono krwawi, a na òsoblëwi ôrt tikało to całi môlowi elitë, w tim dëchòwnëch, nôtragiczni w stolëcë diecezji, Pelplinie. Ks. Franz Manthey, do 1958 rokù pro- fesor Seminarium Dëchòwnégò w Pelplinie, bãdącë pózni dzejôrzã Landsman- schaft Westpreussen i òbëwatelã RFN, w swòjim dokazu pt. O historii Kaszubów z cyklu Prawda i świadectwo taką m.jin. zamknął refleksjã: Decydująca dla ostatecznego nastawienia Kaszubów w sprawach narodowych była jesień 1939 roku ze wszystkimi okropnościami, jakie w niektórych miejscowo- ściach Kaszub dotknęły tamtejszą ludność. Cmentarz w Piaśnicy stał się właśnie wtedy pomnikiem-symbolem odrzucenia tego wszystkiego, co miało związek z Niem- cami i niemczyzną, a wiadomo przecież, że zabici stanowią potężniejszą siłę niż

Piaśnica Wielka – w 1939 i początkach 1940 r. Niemcy rozstrzelali i zakopali w masowych grobach około 10-12 tys. Polaków i obywateli III Rzeszy, wśród nich licznych przedstawiceli inteligencji północnego Pomorza 269 zginął pedagog i poeta kaszubski, ks. Leon Heyke, a przede wszystkim Piaśnica – Lasy Piaśnickie między Wejherowem a Krokową, w których są groby kilkuna- stu tysięcy, zwłaszcza Kaszubów i Polaków z północnej części tej ziemi. Tam też zginęło kilka tysięcy obywateli Rzeszy z Brandenburgii i Meklemburgii, których stan zdrowia lub słowiańskie pochodzenie nie odpowiadało ideałom „czystej rasy niemieckiej”. Jesień 1939 r. zyskała tu miano krwawej, a w szczególny sposób dotyczyło to całej miejscowej elity, w tym duchownych, najtragiczniej w stolicy diecezji, Pelplinie. Ks. Franz Manthey, do 1958 r. profesor Seminarium Duchow- nego w Pelplinie, będąc później działaczem Landsmanschaft Westpreussen i oby- watelem RFN, w swojej pracy pt. O historii Kaszubów z cyklu Prawda i świadec- two taką m.in. zawarł refleksję: Decydująca dla ostatecznego nastawienia Kaszubów w sprawach narodowych była jesień 1939 roku ze wszystkimi okropnościami, jakie w niektórych miejscowo- ściach Kaszub dotknęły tamtejszą ludność. Cmentarz w Piaśnicy stał się właśnie wtedy pomnikiem-symbolem odrzucenia tego wszystkiego, co miało związek z Niem- cami i niemczyzną, a wiadomo przecież, że zabici stanowią potężniejszą siłę niż żyjący. Z pewnością niektórzy z Kaszubów walczyli w czasie II wojny światowej w szeregach niemieckiego Wehrmachtu, tu i ówdzie byli też ludzie pozytywnie na- stawieni do niemieckiego panowania. A jeszcze więcej było tych, którzy odrzucali bolszewizm i rosyjskość. Jednak to, co wydarzyło się jesienią 1939 roku w tym nie- szczęśliwym kraju, musi dopiero w przyszłości zostać zapomniane – a kto wie, czy można to będzie kiedykolwiek zapomnieć, albo chcieć zapomnieć, tam – w kaszub- skich chatach, lasach i na łodziach rybackich. (s. 86-87).

Tym słowom niemieckiego duchownego, dla którego małą ojczyzną były Prusy Zachodnie, kraj nad Wisłą, odpowiada nie tylko kaszubskie powiedzenie: „Prze- baczyć – to obowiązek chrześcijański. Zapomnieć – oznaka słabości charakteru”. Trudno zapomnieć, nie tylko Piaśnicę. W indywidualnej i zbiorowej pamięci, w literaturze, utrwalone zostały okupacyjne ofiary i losy Kaszubów i Żydów oraz innych Pomorzan – Polaków i różne postawy miejscowych Niemców. Dominują fakty związane z przeżyciami na różnych frontach, w czasie ucieczek, w obozach koncentracyjnych i jenieckich, na przymusowych robotach w Niemczech i w róż-

nych krajach okupowanych przez hitlerowskiego najeźdźcę. Zdarzało się, że wśród ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1939 Wybuch II wojny światowej; w pierwszych miesiącach wojny podczas tzw. Krwa- wej Pomorskiej Jesieni wymordowanych zostaje kilkadziesiąt tysięcy ludzi, głów- nie pomorskiej inteligencji. 1940 Powstaje Tajna Organizacja Wojskowa „Gryf Kaszubski”, przemianowana w 1942 r. na TOW „Gryf Pomorski”. 1942 Wprowadzenie przymusowego wpisu na Niemiecką Listę Narodowościową (DVL).

270 żyjący. Z pewnością niektórzy z Kaszubów walczyli w czasie II wojny światowej w szeregach niemieckiego Wehrmachtu, tu i ówdzie byli też ludzie pozytywnie na- stawieni do niemieckiego panowania. A jeszcze więcej było tych, którzy odrzucali bolszewizm i rosyjskość. Jednak to, co wydarzyło się jesienią 1939 roku w tym nie- szczęśliwym kraju, musi dopiero w przyszłości zostać zapomniane – a kto wie, czy można to będzie kiedykolwiek zapomnieć, albo chcieć zapomnieć, tam – w kaszub- skich chatach, lasach i na łodziach rybackich. (s. 86-87).

Tim słowóm niemiecczégò dëchòwnégò, dlô chtërnégò môłą òjczëzną bëłë Prësë Zôchòdné, krôj nad Wisłą, òdpòwiôdô nié le kaszëbsczé rzeczenié: „Prze- baczëc – to òbrzészk chrzescëjańsczi. Zabôczëc – znanka słabégò charakteru”. Drãgò zabôczëc, nié le Piôsznicã. W indiwidualny i zbiérny pamiãcë, w lëtera- turze, zapisóné òstałë òkùpacyjné òfiarë i kawle Kaszëbów i Żëdów, i jinëch Pòmò- rzón – Pòlôchów i rozmajité pòstawë môlowëch Niemców. Dominëją zdarzenia sparłãczoné z przeżëcama na rozmajitëch frontach, òbczôs ùceczków, w kòncen- tracyjnëch i jeniecczich lagrach, na przëmùsowëch robòtach w Niemcach i w jin- szich krajach òkùpòwónëch przez hitlerowsczégò najachélca. Zdôrzało sã, że westrzód Niemców, tu na Kaszëbach czë gdzes za Òdrą, bëlë i taczi, co pòmôgelë jinszim przetrwac. Eksterminacji na Pòmòrzim towarzëłë ju òd jeseni 1939 rokù masowé wëse- dlenia na zemie Generalnégò Gùbernatorstwa. Bronisłôw Brandt z pòw. kòs- cérsczégo, wspòminającë tamten czas na szpaltach „Pomeranii” (1996, nr 5), òdno- towôł m.jin. zaskòczenié lëdzy na Pòdlasym, dalek nad Bùgã, dokądka przëwio- zlë cugã Kaszëbów: Po dalszych 2-3 godzinach kawalkada wozów dotarła do dużej gminnej, kościel- nej wsi Kornica. Miejscowe władze, być może już uprzedzone o naszym przybyciu, zaczęły przydzielać nas poszczególnym rodzinom. Musiało to być dla nich przykrą koniecznością. Naszą rodzinę umieszczono w gospodarstwie znajdującym się pra- wie na samym końcu długiej na 6 km wsi. Część tę nazywano Sołtysy. Gospodarz nasz, chyba biedny, co było widać po zabudowaniach, nazywał się Chromiec. Można sobie wyobrazić zaskoczenie i przerażenie ludzi, zbudzonych ze snu, którzy mają przyjąć pod swój dach sporą gromadkę obcych ludzi. My patrzymy na nich, a oni na nas.

Wyjaśniamy kim jesteśmy, skąd nas tu przywieziono. Oni ledwie pojmują. ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1939 Wëbùch II wòjnë swiatowi; w pierszich miesącach wòjnë òbczôs tzw. Krwawi Pò- mòrsczi Jeseni òstało wëmòrdowónëch cziledzesąt tësãcy lëdzy, przédno pòmòr- sczi inteligencji. 1940 Pòwstôwô Tajnô Òrganizacjô Wòjskòwô „Gryf Kaszubski”, w 1942 r. nazwónô TOW „Gryf Pomorski”. 1942 Wprowadzenié przëmùszu wpisaniô sã na Niemiecką Lëstã Nôrodowòscową (DVL).

271 Niemców, tu na Kaszubach czy gdzieś za Odrą, byli i tacy, którzy pomagali innym przetrwać. Eksterminacji na Pomorzu towarzyszyły już od jesieni 1939 r. masowe wysie- dlenia na teren Generalnego Gubernatorstwa. Bronisław Brandt z powiatu koś- cierskiego, wspominając tamten czas na łamach „Pomeranii” (1996, nr 5), odno- tował m.in. zaskoczenie ludzi na Podlasiu, daleko nad Bugiem, dokąd przywie- ziono pociągiem Kaszubów: Po dalszych 2-3 godzinach kawalkada wozów dotarła do dużej gminnej, kościel- nej wsi Kornica. Miejscowe władze, być może już uprzedzone o naszym przybyciu, zaczęły przydzielać nas poszczególnym rodzinom. Musiało to być dla nich przykrą koniecznością. Naszą rodzinę umieszczono w gospodarstwie znajdującym się pra- wie na samym końcu długiej na 6 km wsi. Część tę nazywano Sołtysy. Gospodarz nasz, chyba biedny, co było widać po zabudowaniach, nazywał się Chromiec. Można sobie wyobrazić zaskoczenie i przerażenie ludzi, zbudzonych ze snu, którzy mają przyjąć pod swój dach sporą gromadkę obcych ludzi. My patrzymy na nich, a oni na nas. Wyjaśniamy kim jesteśmy, skąd nas tu przywieziono. Oni ledwie pojmują.

Spotkało tam Kaszubów wiele niewygód. Do Generalnej Guberni uciekali też inni z własnej woli, zagrożeni utratą życia ludzie z Kaszub i Pomorza. Tam, jak i w głębi Niemiec, łatwiej było ukryć się przed gestapo i SS niż na Pomorzu. Byli tam bezpieczniejsi niż ci, co pozostali w rodzinnych stronach. Stefan Fikus z Luzina koło Wejherowa przeżył wojnę głównie na robotach w okolicy Schlep- kow. Po latach wspominał: Z Lëzëna zaczinałe nadchodzëc corôz gorszé wiescë. Tamtéjszi volksdeutsche za- czinalë sobie na takie wëbrzidzanié, na takie głëpotë, że strach pôdł na wszëtkich lëdzy. Nie wiedzelë, kiedë na kogo przińdze czas. Przed wojną prachôrze, lóntrusë ji nôgorszi szalbierze paradowalë terô w żołtech ji côrnëch obleczeniach ji wërobialë co chcelë. Jedne jich skôzanié pôlcem, a ten ji nen szedł do Stutthofu, do riebotë abo sôdzë. Sąsôdze Stefana, o chtërëch bë nikt nie powiedzôł, że są Niemcama, dzys chodzą z wëpiętëma piersama w brunëch ji czôrnych żekrach, wësokich bótach jiż przewieszonym przez ramię pasem. Jego koledze ji dobri drësze, dzys ni mogę po polsku gadac. Wikszosc jego drëchów je rozegnónô po swiece, a jini sedzą jak mesz pod miotłą, żëbe ktos na nich pôlcem nie pokôzôł. Straszné czasé nastałë w ti Polsce! Stefan chwilama dzękowôł Bogu, że je w Schlepkowie, że nie zwolnilë go do chëczë, bo nie muszi tego widzec ji przeżëwac. (S. Fikus, Pojmańczice, s. 178).

Nie wszyscy Kaszubi-Polacy zachowywali się godnie. Tragedią tych, co pozo- stali i chcieli zachować godność w swojej małej ojczyźnie, włączonej jako Gau Danzig-Westpreussen wprost do Rzeszy (namiestnikiem Hitlera był Albert For- ster, pragnący w krótkim czasie totalnie zgermanizować Pomorze) była przymu-

272 Spòtkało tam Kaszëbów wiele niewigód. Do Generalny Gùberni ùcékelë téż jinszi z gwôsny wòlë, zagrożony ùtratą żëcô lëdze z Kaszub i Pòmòrzô. Tam, jak i w głãbi Niemców, lżi bëło zatacëc sã przed gestapò i SS niż na Pòmòrzim. Bëlë tam bezpieczniészi niżle ti, co òstelë w rodnëch stronach. Stefan Fikùs z Lëzëna kòl Wejrowa przeżił wòjnã przédno na robòtach w òkòlim Schlepkow. Pò latach wspòminôł: Z Lëzëna zaczinałë nadchòdzëc corôz gòrszé wiescë. Tamtészi volksdeutsche za- czinelë sobie na taczé wëbrzidzanié, na taczé głëpòtë, że strach pôdł na wszëtczich lëdzy. Nie wiedzelë, czedë na kògò przińdze czas. Przed wòjną pracharze, lóntrusë i nôgòrszi szalbierze paradowelë terô w żôłtëch i czôrnëch òbleczeniach i wërobielë, co chcelë. Jedne jich skôzanié pôlcã, a ten i nen szedł do Stutthòfù, do riebòtë abò sôdzë. Sąsôdze Stefana, ò chtërnëch bë nicht nie pòwiedzôł, że są Niemcama, dzys chòdzą z wëpiãtima piersama w brunëch i czôrnëch żekrach, wësoczich bótach i przewieszonym przez remiã pasã. Jegò kòledze i dobri drësze, dzys ni mògą pò

Mapa Okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie z rejencjami i miastami powiatowymi

273 sowa niemiecka lista narodowościowa – DVL, a dla mężczyzn związanych z nią służba w Wehrmachcie. Tzw. Eindeutschung, III grupa DVL, w 1942 r. objęła większość Kaszubów. Chodziło o całkowite wyeliminowanie, przynajmniej for- malnie, polskości, jak i o zastraszenie opornych, a przede wszystkim o kaszub- skiego rekruta. O tych, którzy wyjeżdżali do służby w Wehrmachcie, pisano w ra- portach, iż śpiewają w pociągach polskie pieśni, a nawet krzyczą na dworcach: „tu jedzie armia polska”. Kierowani na front pozostawali pod ścisłym nadzorem przełożonych i kolegów. A i tak wielu z nich przechodziło na drugą linię frontu, zasilając z czasem szeregi Wojska Polskiego na zachodzie i wschodzie, czy też np. francuskiego ruchu oporu. Jednym z nich był Bolesław Jażdżewski, autor Wspomnień kaszubskiego gbura. Przymusowe wpisanie na listę niemiecką nie zmieniało kaszubskiej duszy. Pisali o tym w swoich raportach z różnych zakątków Kaszub hitlerowscy urzęd- nicy niemieccy. Nie sposób w zwartym tekście pokazać całości skomplikowanej rzeczywistości dziejów Pomorza i losów kaszubskich w czasie woj- ny. Pamiętać trzeba, iż obok skrajności, mordów, dramatów narodowych i indywidualnych, biegło normalne życie. I Niemcy, i Polacy mieli swoje radości i smutki. Ich natężenie zmienia- ło się wraz z przebiegiem wojny, która swoimi straszliwymi skut- kami coraz częściej dotykała nie- miecki naród zwycięzców. Tota- litarny system hitlerowski i na- dzieje na realizację przezeń ide- ałów niemieckiego panowania w Europie sprawiły, że nieliczni spośród Niemców, także na Po- morzu, chcieli lub nie, czy też mieli odwagę publicznie wyrażać swoją dezaprobatę, sprzeciw. Dwa przykłady mogą być zna-

mienne. – W 1944 r., już po

○○○○○○○○○○○○○○○○○○ Kaszubi w mundurach Wehrmachtu

274 pòlskù gadac. Wikszosc jegò drëchów je rozegnónô pò swiece, a jini sedzą jak mësz pòd miotłą, żebë chtos na nich pôlcã nie pòkôzôł. Straszné czasé nastałë w ti Pòlsce! Stefan chwilama dzãkòwôł Bògù, że je w Schlepkòwie, że nie zwòlnilë gò do chëczë, bò ni mùszi tegò widzec ji przeżëwac. (S. Fikùs, Pòjmeńczicë, s. 178).

Nié wszëtcë Kaszëbi-Pòlôszë trzimelë sã gòdno. Tragedią tëch, co òstelë i chcelë ùtrzëmac gòdnosc w swòji môłi tatczënie, Albert Forster (1902–1952) wcygniony jakò Gau Danzig-Westpreussen prosto do Rzeszë (namiestnikã Hitlera béł Albert Fòrster, chcący w krótczim czasu totalno zgermanizowac Pòmòrzé), bëła przëmùsowô niemieckô nôro- dowòscowô lësta – DVL, a dlô chłopów sparłãczonëch z nią służba w Wehr- machce. Tzw. Eindeutschung, III grupa DVL, w 1942 rokù òbjãła wikszosc Kaszë- bów. Chòdzëło ò wëeliminowanié w całoscë, przënômni fòrmalnie, pòlskòscë, jak i ò zastraszenié òpiérającëch sã, a przede wszëtczim ò kaszëbsczégò rekruta. Ò tëch, co wëjéżdżelë do służbë w Wehrmachce, piselë w rapòrtach, że spiéwają w cugach pòlsczé piesnie, a nawetka wrzeszczą na banach: „tu jedze pòlskô armiô”. Czerowóny na front bëlë pòd dokładnym dozérã przełożonëch i kòlegów. A i tak wiele z nich przechôdało na drëgą liniã frontu, zmacniającë z czasã szere- dżi Wòjska Pòlsczégò na zôchòdze i wschòdze, czë téż np. francësczi rësznotë òpiéru. Jednym z nich béł Bòlesłôw Jażdżewsczi, aùtor Wspomnień kaszubskie- go gbura. Przëmùsowe wpisanié na niemiecką lëstã nie zmieniwało kaszëbsczi dëszë. Piselë ò tim w swòjich rapòrtach z rozmajitëch nórtów Kaszub hitlerowsczi nie- mieczi ùrzãdnicë. Nie je mòżlëwé w tak zwiartim teksce pòkazac całoscë skòmplikòwóny jawer- notë dzejów Pòmòrzô i kawlów kaszëbsczich òbczôs wòjnë. Pamiãtac trzeba, że òkòma skrajnoscy, mòrdów, nôrodowëch i indiwidualnëch dramatów, toczëło sã normalné żëcé. I Niemcy, i Pòlôszë mielë swòje redoscë i smùtczi. Jich sëła zmie- niwała sã razã z biegã wòjnë, chtërna swòjima straszlëwima skùtkama corôz czãscy dotikała nôród niemiecczich dobiwców. Totalitarny hitlerowsczi system i nôdze- je na realizacjã przez niegò dejałów niemiecczégò panowaniô w Eùropie sprawiłë, że niewielny z Niemców, téż na Pòmòrzim, chcelë abò nié, czë téż mielë òdwôgã pùbliczno wërzec swòjã dezaprobatã, swój sprzecyw. Dwa przëkładë mògą bëc znaczącé. – W 1944 rokù, ju pò przegrónëch na wschòdze, w nekrologù Scharf- führera SS Reinhòlda hrabiégò z Krokòwë na szpaltach „Völkischer Beobachter”, czëtómë: In den schweren Jahren polnischer Herrschaft unermüdlich für das

275 Kadra oficerska 66 Kaszubskiego Pułku Piechoty, Chełmno 1935 r. W kampanii wrześniowej 1939 walczył w składzie macierzystej 16 Pomorskiej Dywizji Piechoty (Armia „Pomorze”). klęskach na wschodzie, w nekrologu Scharfführera SS Reinholda hrabiego z Kro- kowej na łamach „Völkischer Beobachter”, czytamy: In den schweren Jahren pol- nischer Herrschaft unermüdlich für das Deutschtum seiner Heimat und seines Besitzes eintretend, gab es nun in selbstverständlicher, freiwiligen Einsatzbereit- schaft für die Vertreidigung des Vaterlandes sein Leben. Rodzi się pytanie – jak wielkie było zaślepienie, żeby być wtedy dumnym nie tylko ze śmierci bliskiej osoby, ale i jego przedwojennej, dwuznacznej przecież działalności, jeśli pamiętamy, iż chodzi o rodzinę niby lojalnych do 1939 r. oby- wateli Polski. Drugi przykład to postać Dietricha Bonhoefera, rodem z Wrocławia – pasto- ra ewangelickiego, m.in. na Pomorzu, potępiającego hitleryzm, aresztowanego w 1943 r., straconego tuż przed zakończeniem wojny – 9 kwietnia 1945 r. w KZ Flossenburg! Okupacja hitlerowska na Pomorzu to także tragiczna sytuacja i rola Kościoła katolickiego, to wymordowanie ponad połowy duchownych chełmińskich i rządy bpa gdańskiego, ks. Carla Marii Spletta. Z jego imieniem związane są niespotykane gdzie indziej zakazy, w tym słuchania spowiedzi po polsku. Bliższe były mu może hitlerowskie idee niż polskie dusze powierzonych jego pieczy wiernych. Na szczę- ście nie wszyscy podlegli mu księża rygorystycznie przestrzegali ów zakaz; był

276 Deutschtum seiner Heimat und seines Besitzes eintretend, gab es nun in selbstverständlicher, freiwiligen Einsatzbereitschaft für die Vertreidi- gung des Vaterlandes sein Leben. Rodzy sã pëtanié, jak wiôldżé bëło zaslepie- nié, żebë bëc wtedë bùsznym nié le ze smiercë blësczi òsobë, ale i jegò przedwòjnowégò, dwa- znacznégò doch dzejaniô, żle pamiãtómë, że chòdzy ò rodzëznã nibë lojalnëch do 1939 rokù òbëwateli Pòlsczi. Odznaka 66 Kaszubskiego Pułku Drëdżi przëkłôd to pòstac Dietricha Bòn- Piechoty hoefera, rodã z Wrocławiô – ewangelicczégò pastora, m.jin. na Pòmòrzim, pòtãpiającégò hi- tlerizm, aresztowónégò w 1943 rokù, straconégò przed samim zakùńczenim wòjnë – 9 kwietnia 1945 rokù w KZ Flossenbùrg! Hitlerowskô òkùpacjô na Pòmòrzim to téż tragicznô sytuacjô i rolô Kòscoła katolëcczégò, to wëmòrdowanié wicy jak pòłowë chełmińsczich dëchòwnëch i rządë gduńsczégò bpa, ks. Carla Marii Spletta. Z jegò mionã parłãczą sã niespòti- kóné gdze jindze zôkôzë, w tim słëchaniô spòwiedzë pò pòlskù. Blëższé jemù bëłë mòże hitlerowsczé deje niżle pòlsczé dësze pòwierzonëch jegò òpiece wiérnëch. Na szczescé nié wszëtcë jemù pòdlégający ksãżô rigòristiczno przestrzégelë nen zôkôz; béł westrzód nich przëwòłóny wëżi F. Manthey, jak i niechtërny ksãżô spro- wadzony na Kaszëbë z głãbi Rzeszë. Òd pierszich dniów wòjnë biôtka toczëła sã doch na rozmajitëch frontach, nié le militarnym, chòc ten béł decydëjący. Specyfiką nié le Pòlsczi i Pòmòrzô bëła òrganizacjô struktur państwa pòdzemnégò. Na Pòmòrzim nôtrójniészé szeredżi nôleżników miała pòwstałô w 1940 rokù Tajnô Òrganizacjô Wòjskòwô „Grif Kaszëbsczi”, chùtkò pòtemù zwónô „Grif Pòmòrsczi”, dzejającô wespół z òglo- wòpòlską Armią Krajową, ale broniącô sã przed pòdpòrządkòwanim w całoscë warszawsczi centrali. W ji statuce westrzód spòdlowëch zadaniów wëmieniô sã: 3. Walka zbrojna z wrogiem celem oswobodzenia Ojczyzny (Pomorza), przyłączenia do Polski Gdańska, Prus Wschodnich i ziem nadbałtyckich wraz ze Szczecinem i wyspą Rugią. (…) 4. Zwrócenie Kościołowi katolickiemu wszystkich świątyń ongiś mu odebranych (w cza- sach przed i porozbiorowych) przez wrogów wiary świętej i w miarę możliwości pod- niesienie wizerunków krzyża św. i umieszczenie na dawnych miejscach pomników Chrystusa Pana, Najśw. Marii Panny i świętych Pańskich. 5. Walka podziemna z wrogiem przez szerzenie defetyzmu w społeczeństwie niemiec- czim, dezercji w szeregach jego armii, wykonywanie sabotaży, których wróg nie

277 wśród nich przywołany uprzednio F. Manthley, jak i niektórzy księża sprowa- dzeni na Kaszuby z głębi Rzeszy. Od pierwszych dni wojny walka toczyła się bowiem na różnych frontach, nie tylko militarnym, choć ten był decydujący. Specyfiką nie tylko Polski i Pomorza była organizacja struktur państwa podziemnego. Na Pomorzu najliczniejsze sze- regi członków miała powstała w 1940 r. Tajna Organizacja Wojskowa „Gryf Kaszubski”, przemianowana wkrótce na „Gryf Pomorski”, współpracująca z ogól- nopolską Armią Krajową, ale wzbraniająca się przed całkowitym podporządko- waniem warszawskiej centrali. W jej statucie wśród podstawowych zadań wymieniono: 3. Walka zbrojna z wrogiem celem oswobodzenia Ojczyzny (Pomorza), przyłączenia do Polski Gdańska, Prus Wschodnich i ziem nadbałtyckich wraz ze Szczecinem i wyspą Rugią. (…) 4. Zwrócenie Kościołowi katolickiemu wszystkich świątyń ongiś mu odebranych (w cza- sach przed i porozbiorowych) przez wrogów wiary świętej i w miarę możliwości pod- niesienie wizerunków krzyża św. i umieszczenie na dawnych miejscach pomników Chrystusa Pana, Najśw. Marii Panny i świętych Pańskich. 5. Walka podziemna z wrogiem przez szerzenie defetyzmu w społeczeństwie niemiec- kim, dezercji w szeregach jego armii, wykonywanie sabotaży, których wróg nie zauważy, zwalnianie biegu pracy we wszystkich dziedzinach życia opanowanego przez Niemców. 6. Podtrzymywanie ducha narodowego wśród rodaków i rodaczek, szerzenie wiary w odzyskanie wolności kraju. Odmawia- nie Polaków i Polek od przyjmowania nie- mieckiej narodowości (eindeutschung) i wstępowania w szeregi armii niemieckiej. 7. Utrzymywanie Polaków i Polek ściganych przez władze niemieckie oraz jeńców wo- jennych państw sprzymierzonych z nami. Udzielanie pomocy materialnej Polakom i Polkom będącym w a) obozach dla jeń- ców, b) dla wysiedlonych, c) w obozach karnych, d) w skrajnej nędzy życiowej. Spieszenie z pomocą lekarską i pociechą religijną tym wszystkim naszym rodakom,

którzy się ukrywają.

○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ Józef Gierszewski „Ryś” (1900–1943) – komendant naczelny Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski”

278 zauważy, zwalnianie biegu pracy we wszystkich dzie- dzinach życia opanowanego przez Niemców. 6. Podtrzymywanie ducha narodowego wśród rodaków i rodaczek, szerzenie wiary w odzyskanie wolności kra- ju. Odmawianie Polaków i Polek od przyjmowania niemieckiej narodowości (eindeutschung) i wstępowa- nia w szeregi armii niemieckiej. 7. Utrzymywanie Polaków i Polek ściganych przez wła- dze niemieckie oraz jeńców wojennych państw sprzy- mierzonych z nami. Udzielanie pomocy materialnej Polakom i Polkom będącym w a) obozach dla jeńców, b) dla wysiedlonych, c) w obozach karnych, d) w skraj- nej nędzy życiowej. Spieszenie z pomocą lekarską i po- Józef Dambek (1903–1944), ciechą religijną tym wszystkim naszym rodakom, któ- inicjator i główny założyciel rzy się ukrywają. TOW „Gryf Pomorski”

Céle te bëłë kònsekwentno realizowóné, przeni- kającë do wszëtczich òkrãżów kaszëbskò-pòmòrsczi spòlëznë, òsoblëwie na wsë. W programie „Grifa Pòmòrsczégò”, p òliticzno związónégò z òkrãżim przedwòjnowi Nôrodowi Demòkracji, zwrôcają ùwô- gã pónktë 3. i 4. Wëpòwiôdają òne stałosc mëszleniô Kaszëbów ò całim Pòmòrzim jakò swòji Òjczëznie i identifikòwanié swòjégò kawla z interesã Pòlsczi i Kòscoła katolëcczégò. Westrzód prowôdników „Grifa” bëlë przedstôwcë młodokaszëbów (prezes Radë Naczelny ks. Józef Wrëcza) i òkrãżów ùcwiardzonëch jesz w latach zôbòru, a nôwielniészi to przedstôwcë ùsztôłconégò Ks. Józef Wrycza w dwadzestolecym młodégò pòkòleniô inteligencji (1884–1961) i lëdowëch dzejôrzi. Równoznaczëną TOW „Grif Pòmòrsczi” na Zôchòdze w òkrãżach emigracji i żôłnérzi béł Związk Pòmòrsczi. Jegò prowôdnik, młodi òficéra Lech Bądkòw- sczi, piszącë w 1944 rokù Pomorską myśl polityczną, tak prezentëje céle Związkù: Zasadniczym celem ruchu wielkopomorskiego, lub dzisiaj krótko zwanego pomor- skim, jest odbudowa historycznego Pomorza przede wszystkim przez samych Pomo- rzan w ramach Państwa Polskiego i w ten sposób oparcie Państwa w możliwie naj- większej mierze o Bałtyk. Jego wskazania i cele programowe są następujące: 1. Pomorze jest jedno, niepodzielne, ciągnie się od Strzałowa po Elbląg, od Bałtyku po Drwęcę, Wisłę, Noteć, Wartę, Odrę i Zaodrze – oraz stanowi całość etniczną, histo- ryczną, gospodarczą i administracyjną.

279 Cele te konsekwentnie realizowano, przenikając do wszystkich środowisk spo- łeczności kaszubsko-pomorskiej, zwłaszcza na wsi. W programie „Gryfa Pomor- skiego”, politycznie związanego ze środowiskiem przedwojennej Narodowej De- mokracji, uwagę zwracają punkty 3. i 4. Wyrażają one stałość myślenia Kaszubów o całym Pomorzu jako swojej Ojczyźnie i utożsamianie swojego losu z interesem Polski i Kościoła katolickiego. Wśród przywódców „Gryfa” byli przedstawiciele młodokaszubów (prezes Rady Naczelnej ks. Józef Wrycza) i środowisk zahartowanych jeszcze w latach zabo- ru, a najliczniejsi to reprezentanci ukształtowanego w dwudziestoleciu młodego pokolenia inteligencji i działaczy ludowych. Odpowiednikiem TOW „Gryf Pomorski” na Zachodzie w środowiskach emi- gracji i żołnierzy był Związek Pomorski. Jego przywódca, młody oficer Lech Bąd- kowski, pisząc w 1944 r. Pomorską myśl polityczną, tak prezentuje cele Związku: Zasadniczym celem ruchu wielkopomorskiego, lub dzisiaj krótko zwanego pomor- skim, jest odbudowa historycznego Pomorza przede wszystkim przez samych Pomo- rzan w ramach Państwa Polskiego i w ten sposób oparcie Państwa w możliwie naj- większej mierze o Bałtyk. Jego wskazania i cele programowe są następujące:

1. Pomorze jest jedno, niepodzielne, ciągnie się od Strzałowa po Elbląg, od Bałtyku po Drwę- cę, Wisłę, Noteć, Wartę, Odrę i Zaodrze – oraz stanowi całość etniczną, historyczną, gospo- darczą i administracyjną. 2. Plemię Pomorskie, dwujęzyczne na skutek na- rzucenia mowy najeźdźców jego zachodniej części, jest organicznie związane z Narodem i Państwem Polskim. 3. W ciągu długich stuleci ekspansja niemiecka kierowała się głównie przeciw Pomorzu, prze- to zniszczenie siły zaborczej Niemiec oraz usu- nięcie śladów niemczyzny ze wszystkich dzie- dzin życia stanowi niezbędny warunek bezpie-

czeństwa i normalnego rozwoju Pomorza.

○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○

Lech Bądkowski (1920–1984) ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1943 W Wielkiej Brytanii organizuje się ruch pomorski – postulujący włączenie całego Pomorza do Polski, przyjmujący w 1945 r. postać organizacji p.n. Związek Pomor- ski, którego v-prezes L. Bądkowski w Londynie publikuje Pomorską myśl polityczną. 1945 Koniec II wojny światowej – „klęska wyzwolenia” oraz radykalna zmiana granic.

280 2. Plemię Pomorskie, dwujęzyczne na skutek na- rzucenia mowy najeźdźców jego zachodniej części, jest organicznie związane z Narodem i Państwem Polskim. 3. W ciągu długich stuleci ekspansja niemiecka kierowała się głównie przeciw Pomorzu, prze- to zniszczenie siły zaborczej Niemiec oraz usu- nięcie śladów niemczyzny ze wszystkich dzie- dzin życia stanowi niezbędny warunek bezpie- czeństwa i normalnego rozwoju Pomorza. 4. Pomorze jest również zainteresowane w walce o powrót do Macierzy ziem dorzecza Odry. 5. Interesy poszczególnych narodów słowiańskich – w ich istocie i należytym rozumieniu – są wspólne, przeto stopniowe łączenie się Sło- wiańszczyzny jest nakazem przyszłości. (Op. cit., Londin 1945, wyd. 2, Gdiniô 1990).

Jak je widzec, dostrzégôł dwakùlturowòsc; Lech Bądkowski, Pomorska myśl nie pòmijôł specyficzi kaszëbiznë, pòmòr- polityczna, Londyn 1945 sczégò swiata. Nie przewidiwôł wnenczas abò nie znôł tegò, co zadecydowelë bez nich jinszi. Pò niemiecczich dzejaniach dlô „òstatecznégò rozwiązaniô” kaszëbsczi i pòlsczi sprawë na Pòmòrzim przëszedł czas kùńca wòjnë, czej ò kawlach Kaszëbów, Niemców i Pòlôchów decydowelë przede wszëtczim Rosjanie – Armiô Czerwònô i jidące z nią NKWD. W kòlum- nach pòprzédzającëch Armiã Czerwòną rzmów ùcekłëch i wëgnónëch, masze- rëjącëch przez kaszëbską zemiã, bëłë tësące pòjmańców Stutthòfù, znaczącëch swòjã drogã masowima grobama, ùmiérającëch z wëgłodzeniô i wcyg mòrdo- wónëch przez hitlerowsczich wachtôrzów. Żle wiele pòjmańców nimò wszëtkò przeżëło ten Marsz Smiercë, bëło to, jak wspòminają, zasłëgą Kaszëbów, białk i dzecy, z pòswãcenim gwôsnégò żëcô żëwiącëch jich chlebã i jinszą strawą, pò- môgającëch w ùceczkach. Òstatny cząd wòjnë to „Czas Białk”, chtëren w ùprocëmnienim do kawlów nie- miecczi lëdnoscë òpisôł Christian von Krockow (aùtor m.jin. czekawi ksążczi-re- pòrtażu z lat 70. pt. Die Reise nach Pommern, ilustrowóny przez fòtografa Dirka

Reinartza), ò môlu tegò czasu w dzejach Pòmòrzón decydëją wëgnania i ùceczczi ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1943 W Wiôldżi Brëtanii òrganizëje sã pòmòrsczi ruch, pòstulëjący włączenié całégò Pòmòrzô do Pòlsczi, przëjimający w 1945 r. fòrmã òrganizacji p.n. Związk Pòmòrsczi, chtërnégò v-prezes L. Bądkòwsczi w Londinie drëkùje Pomorską myśl polityczną. 1945 Kùńc II wòjnë swiatowi – „przegrónô wëzwòleniô” i radikalnô zmiana grańców.

281 4. Pomorze jest również zainteresowane w walce o powrót do Macierzy ziem dorzecza Odry. 5. Interesy poszczególnych narodów słowiańskich – w ich istocie i należytym rozumie- niu – są wspólne, przeto stopniowe łączenie się Słowiańszczyzny jest nakazem przy- szłości. (Op. cit., Londyn 1945, wyd. 2, Gdynia 1990).

Jak widać, dostrzegano dwukulturowość; nie pomijano specyfiki kaszubszczy- zny, świata pomorskiego. Nie przewidywano wówczas lub nie znano tego, co za- decydowali bez nich inni. Po działaniach niemieckich w celu „ostatecznego roz- wiązania” kwestii kaszubskiej i polskiej na Pomorzu przyszedł czas końca wojny, w którym o losach Kaszubów, Niemców i Polaków decydowali przede wszystkim Rosjanie – Armia Czerwona i idące z nią NKWD. W kolumnach poprzedzają- cych Armię Czerwoną rzesz uciekinierów i wypędzonych, maszerujących przez ziemię kaszubską, były tysiące więźniów Stutthofu, znaczących swoją drogę masowymi grobami, umierających z wycieńczenia i wciąż mordowanych przez hitlerowskich strażników. Jeśli wielu więźniów mimo wszystko przeżyło ten Marsz Śmierci, było to, jak wspominają, zasługą Kaszu- bów, kobiet i dzieci, z narażeniem własnego życia karmiących ich chlebem i inną strawą, pomagają- cych w ucieczkach. Ostatni okres wojny to „Czas Kobiet”, który w odniesieniu do lo- sów ludności niemieckiej opisał Christian von Krockow (autor m.in. interesującej książki – repor- tażu z lat 70. pt. Die Reise nach Pommern, ilustrowanej przez fo- tografika Dirka Reinartza). O miej- scu tego okresu w dziejach Pomo- rzan decydują wypędzenia i ucie- czki różnego rodzaju. Wypędzali tu najpierw Niemcy Żydów, Pola- ków i pod koniec wojny Niemców,

a potem dopiero Polacy z Rosja- ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ Pomnik pamięci bohaterów Ruchu Oporu Pomorza Gdańskiego na Złotej Górze k. Kartuz

282 „Zaadoptowany” przez okolicznych mieszkańców grób dziewięciu więźniarek pochodzenia żydowskiego – ofiar Marszu Śmierci, który znajduje się przy drodze z Kościerzyny na Starą Kiszewę. rozmajitégò ôrtu. Wëgnelë tu nôpiérwi Niemcë Żëdów, Pòlôchów i pòd kùńc wòjnë Niemców, a pòtemù dopiérze Pòlôszë z Ruskama pòòstałi dzél niemiecczi lëdnoscë, scygającë w ji môl wëgnónëch ze swòjich sedzbów – môłëch tatczëzn – Pòlôchów ze Wschòdu. Cãżkò przërównac kawel jednëch i drëdżich. Nié wszëtcë Niemcë chcelë zrozmiec, że wòjna narodzëła sã w Niemcach. Zacząła sã nié w Wilnie, a w Gduńskù, dokądka pò wiele pòniewiérkach, przesladowaniach ze stronë Rus- ków i Niemców, wrócëlë starëszcë i przëbëlë tu nowi pòlsczi mieszkańcë. W pa- miãcë Kaszëbów z 1945 rokù, òkòma rzmów niemiecczich ùcekłëch i jich tra- gicznégò kawla, zapisóné są przede wszëtczim redosné i smùtné chwile wëzwòle- niô przez Rusków, nieczedë ze wszëtczégò, òsoblëwie z rëchòmi a wôrtny miet- noscë i towarzące temù gwôłtë. Niejednëch, nieczedë téż kaszëbsczich partizan- tów, czekałë miesące abò lata pòniewiérczi, tim razã pòspólny z Niemcama, dalek w głãbi Rosji, za Ùralã, na Sybirze, skądka nié wszëtcë wrócëlë dodom. Wspòmnióné wëgnaniô i ùceczczi nie zmniészëłë sëłë i wòlë trwaniô Kaszëbów na swòji zemi, jak i redoscë z zakùńczeniô wòjnë. Niejedna rodzëzna kaszëbskô przëgarnãła wnenczas dzeckò zagùbione przez Niemców ùcékającëch przed Rus- kama, òsoblëwie tëch z Prës Wschòdnëch. Wikszosc z nich pò pół wiekù, òdnaj- dëjącë swòje rodzëznë niemiecczé gdzes za Łabą, òstała tu nad Wisłą, pògłãbia- jącë jakò Kaszëbi swòją pòstawą łączbë i parłãczë midzë Pòlôchama a Niemcama. Ùskarnienim znank i pòstawów Kaszëbów w chwilë zakùńczeniô wòjnë i jich kaw- lów midzë Pòlską a Niemcama òstała Anna Kòljaczkòwa, babka niemiecczégò bòhatera Blaszanego bębenka. Żegnającë przed òdjazdã z Gduńska Òskara,

283 nami pozostałą część ludności niemieckiej, osadzając w jej miejsce wypędzonych ze swoich siedzib – małych ojczyzn – Polaków ze Wschodu. Trudno porównać los jednych i drugich. Nie wszyscy Niemcy chcieli zrozumieć fakt, iż wojna naro- dziła się w Niemczech. Zaczęła się nie w Wilnie, a w Gdańsku, dokąd po wielu poniewierkach, prześladowaniach ze strony Rosjan i Niemców, wrócili starzy i przybyli tu nowi polscy mieszkańcy. W pamięci Kaszubów z 1945 r., oprócz rzesz uciekinierów niemieckich i ich tragicznego losu, zapisane są przede wszyst- kim radosne i smutne chwile wyzwolenia przez Rosjan, niekiedy ze wszystkiego, zwłaszcza z ruchomej a cennej własności i towarzyszące temu gwałty. Niektó- rych, niekiedy także partyzantów kaszubskich, czekały miesiące lub lata ponie- wierki, tym razem wspólnej z Niemcami, daleko w głębi Rosji, za Uralem, na Sybirze, skąd nie wszyscy wrócili do domu. Wspomniane wypędzenia i ucieczki nie zmniejszyły siły i woli trwania Kaszu- bów na swojej ziemi, jak i radości z zakończenia wojny. Niejedna rodzina kaszub- ska przygarnęła wówczas dziecko zagubione przez uciekających przed Rosjana- mi Niemców, zwłaszcza tych z Prus Wschodnich. Większość z nich po pół wieku, odnajdując swoje rodziny niemieckie gdzieś za Łabą, pozostała tu nad Wisłą, pogłębiając jako Kaszubi swoją postawą kontakty i więzi między Polakami a Niem- cami. Uosobieniem cech i postawy Kaszubów w momencie zakończenia wojny i ich losów między Polską a Niemcami została Anna Koljaiczkowa, babka nie- mieckiego bohatera Blaszanego bębenka. Żegnając przed odjazdem z Gdańska Oskara, opowiada mu o równie tragicznych jak niemieckie doświadczeniach z ostatnich tygodni swojej najbliższej rodziny kaszubskiej. Między innymi mówi: A z babcią też dobrze nie jest, serduszko ją boli i wszystko, a najgorzej głowa, odkąd taki jeden mądrala uderzył ją, bo myślał, że tak potrzeba (...). Tak to już jest z Kaszubami, Oskarku. Zawsze dostają po głowie. Ale wy teraz wyjedziecie, na za- chód wyjedziecie, tam lepiej wam będzie, i tylko babcia zostanie tutaj. Bo Kaszu- bów nie można przenieść nigdzie, oni zawsze muszą być tutaj i nadstawiać głowy, żeby inni mogli uderzyć, bo my za mało polscy jesteśmy i za mało niemieccy, bo jak ktoś jest Kaszubą, nie wystarcza to ani Niemcom, ani Polakom. Ci zawsze dokład- nie chcą wiedzieć, co jest co! (Op. cit., Gdańsk 1991, s. 369).

Jest to niewątpliwie literacki obraz tamtej rzeczywistości, z którym wielu Ka- szubów się utożsamia. Historia pokazała komu i gdzie po tragicznych doświad- czeniach wojny życie ułożyło się dostatniej i pogodniej. Niewątpliwe jest też to, że na Pomorzu Kaszubi zachowali swoją małą ojczyznę w dawnym kształcie. Jednocześnie odwróciła się historyczna tendencja. Kaszubi wraz z innymi Pola- kami wzięli udział w nowym zasiedleniu Pomorza między Łebą a Odrą.

284 Wysiedlanie Niemców z Bytowa, 1946 r.

òpòwiôdô jemù ò równo tragicznëch jak niemiecczé doswiôdczeniach z òstatnëch tidzeni swòji nôblëższi kaszëbsczi rodzëznë. M.jin. mówi: A z babcią też dobrze nie jest, serduszko ją boli i wszystko, a najgorzej głowa, odkąd taki jeden mądrala uderzył ją, bo myślał, że tak potrzeba (...). Tak to już jest z Kaszubami, Oskarku. Zawsze dostają po głowie. Ale wy teraz wyjedziecie, na za- chód wyjedziecie, tam lepiej wam będzie, i tylko babcia zostanie tutaj. Bo Kaszubów nie można przenieść nigdzie, oni zawsze muszą być tutaj i nadstawiać głowy, żeby inni mogli uderzyć, bo my za mało polscy jesteśmy i za mało niemieccy, bo jak ktoś jest Kaszubą, nie wystarcza to ani Niemcom, ani Polakom. Ci zawsze dokładnie chcą wiedzieć, co jest co! (Op. cit., Gdańsk 1991, s. 369).

Je to bez wątpieniô lëteracczi òbrôz tamti jawernotë, z chtërnym wiele Kaszëbów sã identifikùje. Historiô pòkôzała, kòmù i gdze pò tragicznëch doswiôdczeniach wòjnë żëcé ùłożëło sã dostatni i pògódni. Niewątplëwé je téż to, że na Pòmòrzim Kaszëbi zachòwelë swòjã môłą òjczëznã w dôwnym sztôłce. Równoczasno òdwró- cëła sã historicznô tendencja. Kaszëbi razã z jinszima Pòlôchama wzãlë ùdzél w nowim zasedlenim Pòmòrzô midzë Łebą a Òdrą.

285 7. Pomorze i Kaszubi po 1945 roku – w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej – na drodze do III RP

Przesunięcie granic Polski w wyniku układów z Jałty i Poczdamu oznaczało radykalną zmianę indywidualnych i zbiorowych losów nie tylko milionów Niem- ców i Polaków, dawnych i nowych mieszkańców Pomorza. W pierwszych mie- siącach i latach żyli obok siebie. Wśród napływającej na Pomorze Zachodnie lud- ności spory procent stanowili Kaszubi i Pomorzanie, sąsiadujący od wieków przez granicę z krajem dotąd niemieckim. Kaszubi wyruszyli przede wszystkim do naj- bliższych swoim dotychczasowym siedliskom wsi i miasteczek, powiatów bytow- skiego, lęborskiego, człuchowskiego i miasteckiego. Nieliczni wyruszali dalej na zachód, do Słupska, Koszalina po Szczecin. Niewielu z nich znało pieśń Jana Trep- czyka z lat 30., w której ziemia rodzinna, piękny kaszubski kraj, widziana jest w granicach wykraczających daleko poza Odrę – od Gdańska aż do Roztoki (niem. Rostocku) bram: Zemia rodnô, pëszny kaszëbsczi kraju, Òd Gduńska tu jaż do Roztoczi bróm, Të snôżi jes jak kwiat rozkwitłi w maju, Ce, Òjczëzna, jô lubòtną tu móm. (…) Tu jô dali mdã starżã Zemi trzimôł. Skądka zôczątk rodnô naj rózga mô. Tu mdã dali domôcëznë sã jimôł. Jaż zajasni i nama brzôd swój dô…

Wraz z tymi, którzy pragnęli osiąść na stałe, ruszali też szabrownicy i ucieki- nierzy. Przedmiotem rabunków i napaści byli ci, którzy zdołali dotąd cokolwiek uchronić, zarówno Niemcy jak i Polacy – Kaszubi mieszkający wcześniej w Rze- szy. Przybywali na zachód także ci, którzy zbytnio ulegli hitlerowskiemu okupan- towi, jak i ci, którzy woleli pozostać bezimienni wobec władzy; niekiedy byli przeciwnikami komunizmu. Przyłączone do Polski ziemie, zwane powszechnie odzyskanymi, odkrywały przed przybyszami swoje na ogół obce cywilizacyjnie i kulturowo oblicze. Kaszubom jednak nie było ono wcale obce. Częstokroć byli pośrednikami między pozostającą jeszcze na miejscu pomorską ludnością nie- miecką a przybyszami z centralnej Polski. Znajomość, choćby pobieżna, historii pomorskiej i języka niemieckiego ułatwiała tę rolę. Niekiedy dochodziło do łączenia

286 7. Pòmòrzé i Kaszëbi pò 1945 rokù – w Pòlsczi Rzeczpòspòlëti Lëdowi – na drodze do III RP

Przesëniãcé grańców Pòlsczi jakno skùtk ùkładów z Jałtë i Pòczdamù òznôczało radikalną zmianã indiwidualnëch i zbiérnëch kawlów nié le milionów Niemców i Pòlôchów, dôwnëch i nowëch mieszkańców Pòmòrzô. W pierszich miesącach i latach żëlë òkòma sebie. Westrzód nacygający na Pòmòrzé Zôchòdné lëdnoscë dosc tëlé procent robilë Kaszëbi i Pòmòrzanie, sąsadëjący òd wieków przez grańcã z krajã dotąd niemiecczim. Kaszëbi rëszëlë przede wszëtczim do nôblëższich swòjim donëchczasnym sedlëszczóm wsy i miasteczëk, pòwiôtów bëtowsczégò, lãbòrsczégò, człëchòwsczégò i miastecczégò. Niewielny rëszëlë dali na zôchód, do Słëpska, Kòszalëna pò Szczecëno. Niewiele z nich znało piesń Jana Trepczika z lat 30., w chtërny domôcô zemia, piãkny kaszëbsczi krôj, widzónô je w grańcach wëchôdającëch dalek za Òdrã – òd Gduńska jaż do Roztoczi (niem. Rostock) bróm: Zemiô rodnô, pëszny kaszëbsczi kraju, Òd Gduńska tu jaż do Roztoczi bróm, Të snôżô jes jak kwiat rozkwitłi w maju, Ce, Òjczëznã, jô lubòtną tu móm. (…)

Zniszczony Gdańsk, 1945

287 rodzin, albowiem wśród ludności autochtonicznej sporo było Kaszubów i tych, którzy nie chcieli opuścić swojej ojcowizny. Dla takich autochtonów olbrzymie znaczenie miała akcja weryfikacyjna, możliwość uzyskania obywatelstwa polskiego i choćby skromna pomoc, zrozumienie, obrona przed konsekwencjami wojny ze strony nowych sąsiadów. Starosta bytowski – Chrzczonowicz w piśmie z 21 października 1946 r. do Ministerstwa Ziem Odzyskanych w sprawie stosunku repatriantów i przesiedleń-

ców do autochtonów donosił:

○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○

Odezwa do mieszkańców miasta Malborka o przedłużeniu terminu składania Deklaracji wierności z 4 VII 1946 r.

288 Tu jô dali mdã starżã Zemi trzimôł. Skądka zôczątk rodnô naj rózga mô. Tu mdã dali domôcëznë sã jimôł. Jaż zajasni i nama brzôd swój dô…

Razã z tima, co pragnãlë òsadnąc na wiedno, rëszëlë téż szabrownicë i ùcekłi. Przedmiotã rabùnków i nôpascy bëlë ti, chtërny pòtrafilë dotądka cokòlwiek ùchro- nic, tak Niemcë jak i Pòlôszë-Kaszëbi mieszkający wczasni w Rzeszë. Przëbiwelë na zôchód téż ti, co za baro ùleglë hitlerowsczémù òkùpantowi, jak i ti, co chcelë òstac dlô władzë bez miona; nieczedë bëlë to procëmnicë kòmùnizmù. Przëłą- czoné do Pòlsczi zemie, pòwszédno zwóné òdzwëskónyma, òdkriwałë przed przëbëcznyma swòjã colemało cëzą cëwilizacyjno i kùlturowò skarń. Kaszëbóm równak nie bëło òno nijak cëzé. We wiele razach bëlë pòstrzédnikama midzë òstôwającą jesz na môlu pòmòrską lëdnoscą niemiecką a przëbëcznyma z cen- tralny Pòlsczi. Znajomòsc, chòcle òglowô, pòmòrsczi historii i niemiecczégò jãzëka ùłôtwiała tã rolã. Nieczedë dochôdało do parłãczeniô rodzëznów, bò westrzód aùtochtoniczny lëdnoscë dosc tëlé bëło Kaszëbów i tëch, co nie chcelë òpùscëc swòji òjcowiznë. Dlô taczich aùtochtonów stolëmné znaczenié miała akcjô weri- fikacyjnô, mòżlëwòsc òtrzimaniô pòlsczégò òbëwatelstwa i chòcle skrómnô pòmòc, zrozmienié, òbrona przed kònsekwencjama wòjnë ze stronë nowëch sąsadów. Bëtowsczi starosta, Chrzczonowicz, w pismie z 21 rujana 1946 rokù do Mi- nisterstwa Zemiów Òdzwëskónëch w sprawie stosunku repatriantów i przesie- dleńców do autochtonów – pisôł: Stosunek repatriantów i przesiedleńców do autochtonów na tut. terenie cechuje na ogół współpraca w sensie współżycia wza- jemnego. Specjalnych zadrażnień w obecnym okresie nie ma. W początkowym okresie organizacyjnym nie tyle przybywający repatrianci odnosili się wrogo do ludności autochtonicznej, co władze bezpieczeństwa w osobach funkcjonariuszy UB i MO. Lud- ność autochtoniczna w tym okresie była sterroryzowana, skutkiem czego nie zgła- szano do starostwa wypadków nadużyć i bezprawia tych organów. Obecnie stosunek tych organów zmienił się, co można zauważyć w ustosunkowaniu się funkcjonariuszy bezpieczeństwa do ludności autochtonicznej. Wypadki funkcjo- Sylwia Bykowska, Rehabilitacja i weryfi- kacja..., Gdańsk 2012

289 Stosunek repatriantów i przesiedleńców do autochtonów na tut. terenie cechuje na ogół współpraca w sensie współżycia wzajemnego. Specjalnych zadrażnień w obecnym okresie nie ma. W początkowym okresie organizacyjnym nie tyle przebywający repatrianci odnosili się wrogo do ludności autochtonicznej, co władze bezpieczeństwa w osobach funkcjonariuszy UB i MO. Ludność autochtoniczna w tym okresie była sterroryzowana, skutkiem czego nie zgła- szano do starostwa wypadków nadużyć i bezprawia tych organów. Obecnie stosunek tych organów zmienił się, co można zauważyć w ustosunkowa- niu się funkcjonariuszy bezpieczeństwa do ludności autochtonicznej. Wypadki funk- cjonariuszy bezpieczeństwa są już nieliczne, o których starostwo się dowiaduje i ener- gicznie interweniuje u odnośnych władz UB i MO. Zgodnie z zarządzeniem Ob. Wojewody Szczecińskiego z dnia 19 VIII 1946 r. Nr PP 841/46/13/6/46 wszelkie prace komisji weryfikacyjnej zostały ukończone. Obecnie zgodnie z zarządzeniem Ministerstwa Ziem Odzyskanych Dep. Adm. Publ. z dnia 4 IX 46 l. dz. 19960/-II/3950/46 starostwo przyjmuje nadal wnioski o wery- fikację osób, które z przyczyn wiarygodnych nie mogły w terminie poddać się postę- powaniu przed komisją weryfikacyjną i po dokładnym zaopiniowaniu załatwia we własnym zakresie.

Niektóre urzędowe raporty zawierają, obok w/w faktów bezprawia UB i MO, także bardziej tragiczne informacje. W wielu czytamy o „samowolnym wysiedle- niu za Odrę”, wyrzucaniu z mieszkań i zagród, o notorycznym oskarżaniu przed UB o współpracę z Niemcami, o wszelkiego rodzaju gwałtach, włącznie do za- bójstw z chęci zysku, które miały miejsce m.in. w powiecie lęborskim. Dotyczyło to także rodzin kaszubskich znanych ze swej polskości, prześladowanych przez hitlerowców, zaangażowanych nawet w TOW „Gryf Pomorski”. Podobnie było w Gdańsku, skąd nieraz wyrzucani Kaszubi trzymali się swego Heimatu nadal na Pomorzu, nie wyjeżdżając mimo tragicznych doświadczeń za Odrę. Akcja weryfikacyjna trwała intensywnie pierwsze dwa powojenne lata. Miała przeróżny przebieg. Rzadko przeprowadzano ją w odczuciu najbardziej zaintere- sowanych sprawiedliwie i zgodnie z prawem. Bezprawia dopuszczali się urzędni- cy, jak i nowi osadnicy, pragnący objąć najlepsze gospodarstwa i ruchomości, najlepiej zachowane w trakcie działań wojennych. Niemniej ważna i często tra- giczna była akcja rehabilitacji na terenach należących do II RP. Chodziło o przy- wrócenie obywatelstwa polskiego tym, którzy w latach wojny dobrowolnie lub pod przymusem „podpisali” niemiecką listę narodowościową… W takich nieustabilizowanych warunkach odbyły się w 1946 r. dwa kongre- sy kaszubskie. Pierwszy w styczniu w Wejherowie, zorganizowany oddolnie przez działaczy kaszubskich, którzy przeżyli wojnę. Upomniano się na nim o dostęp Kaszubów i autochtonów do stanowisk w administracji, o pomoc dla zgermani- zowanych potomków ewangelickich Kaszubów zwanych Słowińcami, którzy po- zostali na Pomorzu, o normalne warunki rozwoju kaszubszczyzny. W Szczecinie

290 nariuszy bezpieczeństwa są już nieliczne, o których starostwo się dowiaduje i ener- gicznie interweniuje u odnośnych władz UB i MO. Zgodnie z zarządzeniem Ob. Wojewody Szczecińskiego z dnia 19 VIII 1946 r. Nr PP 841/46/13/6/46 wszelkie prace komisji weryfikacyjnej zostały ukończone. Obecnie zgodnie z zarządzeniem Ministerstwa Ziem Odzyskanych Dep. Adm. Publ. z dnia 4 IX 46 l. dz. 19960/-II/3950/46 starostwo przyjmuje nadal wnioski o wery- fikację osób, które z przyczyn wiarygodnych nie mogły w terminie poddać się postę- powaniu przed komisją weryfikacyjną i po dokładnym zaopiniowaniu załatwia we własnym zakresie.

Niejedne ùrzãdowé rapòrtë òbjimają, òkòma wëżi pòmienionëch faktów bez- prawiô ÙB i MÒ, téż barżi tragiczné infòrmacje. W wiele z nich czëtómë ò „samò- wòlnym wësedlenim za Òdrã”, wërzucanim z mieszkaniów i domôctwa, ò nie- ùstôwnym òbskôrżanim przed ÙB ò wespółprôcã z Niemcama, ò wszelczégò ôrtu gwôłtach, razã z mòrdarstwama z chãcë zwëskù, jaczé zachôdałë m.jin. w lãbòr- sczim pòwiôce. Tikało to téż kaszëbsczich rodzëznów znónëch ze swòji pòlskòscë, przesladowónëch przez hitlerówców, zaangażowónëch nawetka w TOW „Grif Pòmòrsczi”. Pòdobnie bëło we Gduńskù, skądka nierôz wërzucóni Kaszëbi trzi- melë sã swòjégò Heimatu dali na Pòmòrzim, nie wëjéżdżającë nimò tragicznëch doswiôdczeniów za Òdrã. Werifikacyjnô akcjô trwała intensywno pierszé dwa pòwòjnowé lata. Miała rozmajiti przebiég. Mało czej prowadzëlë jã w òdczëcym nôbarżi zaintereso- wónëch sprawiedlëwie i zgódno z prawã. Bezprawiô dopùszcziwelë sã ùrzãdnicë, jak i nowi òsadnicë, pragnący òbjąc nôlepszé gòspòdarstwa i rëchòmòscë, nôlepi zachòwóné òbczôs wòjnowëch dzejaniów. Nie bëła mni wôżnô i czãsto tragicznô bëła akcjô rehabilitacji na zemiach nôleżącëch do II RP. Chòdzëło ò przëwrócenié pòlsczégò òbëwatelstwa tim, co w latach wòjnë dobrowòlno abò pòd przëmùsã „pòdpiselë” niemiecką lëstã nôrodowòscową… W tëch nieùstatkòwónëch leżnoscach òdbëłë sã w 1946 rokù dwa kaszëbsczé kòngresë. Pierszi w stëcznikù w Wejrowie, zòrganizowóny òddólnie przez kaszëb- sczich dzejôrzi, co przeżëlë wòjnã. Ùpòmnielë sã na nim ò dostãp Kaszëbów i aùtochtonów do stanowiszcz w administracji, ò pòmòc dlô zgermanizowónëch pòtómków ewangelicczich Kaszëbów zwónëch Słowińcama, chtërny òstelë na Pòmòrzim, ò normalné leżnoscë rozwiju kaszëbiznë. W Szczecënie znôw z ini- cjatiwë władzów zwòłóno Kòngres Kaszëbów-Pòlôchów-Aùtochtonów, żebë zamanifestowac jakbë òdwieczné bëcé i prawò do tëch zemiów. Szczecyńsczi kòngres, òdbëti w séwnikù, sparłãczony z dożinkòwim swiãtã i spòrtowima ji- grzëskama, miôł ju charakter manifestacji tipòwi dlô kùlturë realsocjalizmù. Òba kòngresë bëłë téż wërazã jistnieniô regionalizmù kaszëbsczégò w wëdanim, chtërno ni mògło zwëskac akceptacji tejczasnëch kòmùnisticznëch władzów, nimò zło- żonëch przez nie piãknëch deklaracji.

291 Pierwotny termin Kongresu uległ zmianie...

z kolei z inicjatywy władz zwołano Kongres Kaszubów-Polaków-Autochtonów, by zamanifestować niejako odwieczną obecność i prawo do tych ziem. Kongres szczeciński, odbyty we wrześniu, połączony ze świętem dożynkowym i igrzyskami sportowymi, miał już charakter manifestacji typowej dla kultury realsocjalizmu. Oba kongresy były też wyrazem istnienia regionalizmu kaszubskiego w wydaniu, które nie mogło zyskać akceptacji ówczesnych władz komunistycznych, mimo złożonych przez nie pięknych deklaracji. Poza Kaszubami – Polakami – Autochtonami po zakończeniu akcji rehabili- tacji i weryfikacji oraz wysiedleń została na Pomorzu nieliczna społeczność nie- miecka. Najczęściej tworzyli ją ci, którzy weszli w różne związki rodzinne z Pola- kami, albo deklarowali się wprost jako Polacy. Znaczącym zjawiskiem w pierw- szym okresie powojennym była aktywność polskiego (więcej lub mniej patrio- tycznego) podziemia, niekiedy rodem z Litwy… Przełom lat 40. i 50. to okres najbardziej sowieckiego socjalizmu w Polsce. Przeprowadzona wcześniej reforma rolna pozbawiła także wielu gburów kaszub- skich ziemi, jezior i lasów. Warstwa gburska była też przedmiotem oficjalnej dys- kryminacji. W niektórych rejonach zamieszkałych przez Kaszubów, a na całym

Pomorzu Zachodnim, wieś zdominowana została przez PGR-y, w których lepszą ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1946 W styczniu w Wejherowie odbył się I Kongres Kaszubski. 1949–1956 Tzw. okres stalinowski – wszystkie instytucje życia kaszubskiego zostały zlikwidowane, a kultura kaszubska mogła być rozwijana wyłącznie jako folklor.

292 Òkòma Kaszëbów-Pòlôchów-Aùtochtonów pò zakùńczenim akcji rehabilita- cji i werifikacji i wësedleniów òstała na Pòmòrzim niewielnô spòlëzna niemieckô. Nôczãscy twòrzëlë jã ti, co weszlë w rozmajité domôcé sparłãczeniô z Pòlôcha- ma, abò deklarowelë sã prosto jakno Pòlôszë. Znaczącym zjawiszczã w pierszim cządze pòwòjnowim bëła rësznota pòlsczégò (wicy abò mni patrioticznégò) pòdze- miô, nieczedë rodã z Lëtwë… Przełómanié lat 40. i 50. to czas nôbarżi sowiecczégò socjalizmù w Pòlsce. Wczasni przeprowadzonô refòrma rolnô pòzbawiła téż wiele gbùrów kaszëbsczich zemiów, jezór i lasów. Szëchta gbùrów téż bëła przedmiotã òficjalny diskrimina- cji. W niechtërnëch rejonach zamieszkałëch przez Kaszëbów, a na całim Pòmòrzim Zôchòdnym, wies òpanowónô òstała przez PGR-ë, w chtërnëch lepszą niżle przed- wòjnowô jawernotã nalazło wiele dôwnëch małorolnëch i rolnëch robòtników. Wiôldżim dobrodzejstwã lëdowëch masów stała sã pòwszédnosc òswiatë i mòżlë- wòsc pòszerzaniô wiédzë, zdobëcô strzédnégò wësztôłceniô, a téż ùniwersytec- czégò. Równo wôżnô bëła mòżlëwòsc nalézeniô zatrudnieniô w stoczniach i jinëch fabrikach Trójmiescô, gdze rosła lëczba Kaszëbów mieszkającëch w Gduńskù

i Gdini, a téż w Sopòce, jak i tëch, chtërny dojéżdżelë do robòtë. ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1946 W stëcznikù w Wejrowie òdbéł sã I Kòngres Kaszëbsczi. 1949–1956 Tzw. stalinowsczi cząd – wszëtczé institucje kaszëbsczégò żëcô òstałë zli- kwidowóné, a kaszëbskô kùltura mògła sã rozwijac jedënie jakno fòlklor.

293 niż przedwojenna rzeczywistość znalazło wielu dawnych małorol- nych i robotników rolnych. Wiel- kim dobrodziejstwem mas ludo- wych stała się powszechność oświa- ty i możliwość poszerzania wiedzy, zdobycia wykształcenia średniego, a także uniwersyteckiego. Nie mniej ważna była możliwość znalezienia zatrudnienia w stoczniach i innych zakładach Trójmiasta, gdzie wzrosła liczba Kaszubów zamieszkujących w Gdańsku i Gdyni, a także w So- pocie, jak i tych, którzy dojeżdżali do pracy. W licznych wsiach i miastecz- kach województwa koszalińskiego, wyłonionego z wschodniej części Pomorza Zachodniego, w 1946 Pamiątkowa tablica upamiętniająca wysiedlenia i 1947 r. w ramach akcji antyukra- w ramach Akcji „Wisła” (cerkiew św. Jerzego ińskiej na południowo-wschodnich w Bytowie) krańcach Polski, osiedlono tysiące Łemków i Ukraińców wyznania grekokatolickiego lub prawosławnego. Spowodo- wało to dalsze zróżnicowanie wyznaniowo-kulturalne i narodowościowe ogółu mieszkańców Pomorza, gdzie pozostały także resztki wiernych Kościoła ewange- lickiego. Po pierwszym okresie nieufności i konfliktów stwierdzono jednak stosun- kowo daleko idące zbliżenie także Ukraińców i Kaszubów, przenikanie kultur oraz przejmowanie przez nową społeczność, zwłaszcza w Ziemi Bytowskiej, folkloru i tradycji kaszubskiej, która rozwijała się także w warunkach realsocjalizmu. Stano- wiło to dobry grunt do odrodzenia kaszubskiego ruchu regionalnego w 1956 r. Niepowodzeniem zakończyła się przymusowa akcja kolektywizacji. Nie udało się też komunistom złamać siły Kościoła katolickiego, który po wojnie doprowadził do zorganizowania od nowa swoich struktur na Pomorzu Zachodnim. Wszędzie tam, gdzie znaleźli się Kaszubi, w relacjach pierwszych i dzisiejszych duszpaste- rzy, było to łatwiejsze i bliższe standardom ogólnopolskim. Polskie miesiące – „Październik 1956” i „Grudzień 1970”, a i „Marzec 1968”, a przede wszystkim „Sierpień 1980”, miały szczególnie duże znaczenie dla spo- łeczności kaszubskiej. (Charakterystyczne, że jeden z sekretarzy wojewódzkich tłumaczył swoim słuchaczom w Rzeszowie, iż tragiczne wydarzenia z grudnia 1970 w Gdańsku miały miejsce dlatego, że pozostało tam wielu Kaszubów i ludzi pochodzenia niemieckiego, wrogich ideom socjalizmu i PRL). Lokalne środowi-

294 „Kościółek na górce” w Bytowie, dawny protestancki kościół św. Jerzego (zw. Bergkirche). Obecnie cerkiew grekokatolicka

W trójnëch wsach i miasteczkach wòjewództwa kòszalińsczégò, wëapart- nionégò z wschòdnégò dzélu Pòmòrzô Zôchòdnégò, w 1946 i 1947 rokù w ra- mach akcji antiùkraińsczi na pôłniowò-wschòdnëch ùbrzegach Pòlsczi, òsadzëlë tësące Łemków i Ùkrajińców wëznaniô grekòkatolëcczégò abò prawòsławnégò. Sprawiło to dalszé zjinaczenié wëznaniowò-kùlturalné i nôrodowòscowé całoscë mieszkańców Pòmòrzô, gdze òstałë téż néżczi wiérnëch Kòscoła ewangelicczégò. Pò pierszim cządze nieùfnoscë i kònfliktów stwierdzëlë równak propòrcjonalno dalek jidące zblëżenié téż Ùkrajińców i Kaszëbów, przenikanié kùlturów i przeji- manié przez nową spòlëznã, òsoblëwie w Zemi Bëtowsczi, fòlkloru i kaszëbsczi tradicji, chtërna rozwijała sã téż w jawernoce realsocjalizmù. Robiło to dobri grunt do òdrodë kaszëbsczi rësznotë regionalny w 1956 rokù. Niepòwòdzenim zakùńczëła sã przëmùsowô akcja kòlektiwizacji. Nie ùdało sã téż kòmùnistóm złamac sëłë Kòscoła katolëcczégò, chtëren pò wòjnie doprowa- dzył do zòrganizowaniô òd nowa swòjich struktur na Pòmòrzim Zôchòdnym. Wszãdze tam, gdze nalezlë sã Kaszëbi, w ùprocëmnieniach pierszich i dzysészich dëszpasterzi, bëło to łôtwiészé i blëższé òglowòpòlsczim standardóm. Pòlsczé miesące – „Rujan 1956” i „Gòdnik 1970”, a i „Marc 1968”, a przede wszëtczim „Zélnik 1980” – miałë òsoblëwie wiôldżé znaczenié dlô kaszëbsczi spòlëznë. (Apartné je, że jeden z sekretarzi wòjewódzczich tłómacził swòjim słëchińcóm w Rzeszowie, że tragiczné wëdarzenia z gòdnika 1970 w Gduńskù zachôdałë dlôtegò, że òstało tam wiele Kaszëbów i lëdzy pòchôdaniô niemiecczégò,

295 ska i elity regionalne od 1956 r. zapoczątkowały zorganizowaną działalność spo- łeczną pod nazwą Zrzeszenia Kaszubskiego, od 1964 r. Zrzeszenia Kaszub- sko-Pomorskiego i szerzej oddziaływały na instytucje państwowe. Następowała daleko idąca współpraca środowisk kaszubskich i naukowo-literackich, skupio- nych głównie w Trójmieście. Wśród najbardziej twórczych postaci wyróżniał się publicysta i pisarz Lech Bądkowski (1920–1984). Będąc głównym ideologiem ruchu kaszubsko-pomorskiego, analizował kondycję społeczno-gospodarczą i świadomościową społeczności pomorskiej. Podkreślał jej zalety, piętnował wady Kaszubów, mobilizował do społecznej aktywności, także Kociewiaków, i był prze- ciw przedkładaniu interesów grupowych czy lokalnych nad interes regionu, ca- łego Pomorza i państwa. Analizując kaszubsko-pomorskie drogi w XIX i XX w., wzywał do działań na rzecz przyszłości. Jako jeden z pierwszych w kraju zaanga- żował się w porozumienie między Niemcami a Polakami. W 40. rocznicę wybu- chu wojny na zebraniu PEN-Clubu w Warszawie mówił: Dla bojaźliwych nie ma litości. Chcę zatem powiedzieć wyraźnie, świadom od- powiedzialności, w czterdziestolecie początku wojny narodów świata, w którą wejść musieliśmy dla obrony Rzeczypospolitej Polskiej: czas na rzeczywiste pojednanie między Polakami i Niemcami. Czas, aby zwłaszcza ci, którzy przeżyli ów kataklizm, zrzucili z siebie więzy nienawiści; obowiązek dania przykładu należy – moim zda- niem – do tych, którym walczyć wypadało twarzą w twarz. Chciałbym, a obchód wybuchu wojny, jak też jej końca, umacniał w nas wolę wzajemnego zrozumienia, który jest podwaliną pokoju i pogodzenia się i chciałbym, żeby nie rozjątrzał w nas uczuć wrogich – przeciw komukolwiek; żeby najgorsze w historii Polski doświadcze- nie nie porażało naszej wyobraźni, która wespół z rozumem musi pracować na rzecz przyszłości. Pamiętać o wszystkim – tak, nienawidzić – nie. (Pro memoria Lech Bądkowski (1920–1984), s. 162).

W ten sposób współkształtował nową rzeczywistość polską. W większym jesz- cze stopniu oddziaływał na myślenie i postawy samych Kaszubów i Pomorzan. Społeczność ta i kraj pomorski, zwłaszcza będący w zasięgu oddziaływania Gdań- ska, miały nadal swoją specyfikę. Można ją porównać do tej, jaką cała Polska pre- zentowała w bloku sowieckim – „najweselszy barak w obozie socjalizmu”. Trudno

ją jednak porównywać z tym, co było w NRD, a więc także na Pomorzu Przed- ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1956 Powstanie Zrzeszenia Kaszubskiego – pierwszej masowej organizacji kaszubskiej (w 1964 roku zmieniono nazwę na Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie). 1962 Powstaje Klub Młodej Inteligencji „Pomorania”, który w późniejszych latach przyj- muje. charakter studencki. 1970 Tragedia Grudnia’70 – na rozkaz władzy wojsko strzela do protestujących robot- ników w Gdańsku i Gdyni. Wśród ofiar są też Kaszubi.

296 wrodżich dejóm socjalizmù i PRL). Môlowé òkrãżô i elitë regionalné òd 1956 rokù zaczãłë zòrganizowóné dzejanié spòlëznowé pòd pòzwą Zrzeszeniô Kaszëb- sczégò, òd 1964 rokù Zrzeszeniô Kaszëbskò-Pòmòrsczégò i szerzi wpłiwałë na państwòwé institucje. Nôstãpòwała dalek jidącô wespółrobòta òkrãżów kaszëb- sczich i nôùkòwò-lëteracczich, zebrónëch przédno w Trójmiescym. Westrzód nôbarżi ùrôbnëch pòstacy wëapartniôł sã pùblicysta i pisôrz Lech Bądkòwsczi (1920–1984). Bãdącë przédnym dejologã kaszëbskò-pòmòrsczi rësznotë, analizowôł spòlëznowò-gòspòdarską kòndicjã i swiądą pòmòrsczi spòlëznë. Pòdczorchiwôł ji dobroctwa, piãtnowôł wadë Kaszëbów, mòbilizowôł do spòlëznowi aktiwnoscë, téż Kòcewiôków, i bëł procëm przedkłôdanimù interesów karnów czë môlowëch nad interes regionu, całégò Pòmòrzô i państwa. Analizëjącë kaszëbskò-pòmòrsczé drodżi w XIX i XX w., wzywôł do dzejaniów dlô przińdnotë. Jakò jeden z pier- szich w kraju zaangażowôł sã w pòrozmienié midzë Niemcama a Pòlôchama. W 40. roczëznã wëbùchù wòjnë na zebranim PEN-Clubù w Warszawie mówił: Dla bojaźliwych nie ma litości. Chcę zatem powiedzieć wyraźnie, świadom od- powiedzialności, w czterdziestolecie początku wojny narodów świata, w którą wejść musieliśmy dla obrony Rzeczypospolitej Polskiej: czas na rzeczywiste pojednanie między Polakami i Niemcami. Czas, aby zwłaszcza ci, którzy przeżyli ów kataklizm, zrzucili z siebie więzy nienawiści; obowiązek dania przykładu należy – moim zda- niem – do tych, którym walczyć wypadało twarzą w twarz. Chciałbym, a obchód wybuchu wojny, jak też jej końca, umacniał w nas wolę wzajemnego zrozumienia, który jest podwaliną pokoju i pogodzenia się i chciałbym, żeby nie rozjątrzał w nas uczuć wrogich – przeciw komukolwiek; żeby najgorsze w historii Polski doświadcze- nie nie porażało naszej wyobraźni, która wespół z rozumem musi pracować na rzecz przyszłości. Pamiętać o wszystkim – tak, nienawidzić – nie. (Pro memoria Lech Bądkowski (1920–1984), s. 162).

Na ten ôrt sztôłcył wespół nową pòlską jawernotã. W wikszim jesz stopniu nacëskiwôł na mëszlenié i pòstawë samëch Kaszëbów i Pòmòrzón. Spôlëzna ta i pòmòrsczi kraj, òsoblëwie bãdący w zôsëgù cëskù Gduńska, miałë dali swòjã specyfikã. Mòże jã przërównac do ti, jaką całô Pòlskô prezentowała w sowiecczim blokù – „najweselszy barak w obozie socjalizmù”. C ãżkò jã równak przërównëwac

z tim, co bëło w NRD, a wic téż na Pòmòrzim Przédnym, dokądka corôz czãscy ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1956 Pòwstanié Zrzeszeniô Kaszëbsczégò – pierszi masowi kaszëbsczi òrganizacji (òd 1964 rokù pòd pòzwą Zrzeszenié Kaszëbskò-Pòmòrsczé). 1962 Pòwstôwô Klub Młodi Inteligencji „Pomorania”, chtëren w pózniészich latach przëjimô studencczi charakter. 1970 Tragedia Gòdnika’70 – na rozkôz władzë wòjskò strzélô do protestującëch robòt- ników we Gduńskù i Gdini. Midzë òfiarama są téż Kaszëbi.

297 nim, dokąd coraz częściej po 1970 r. jako goście trafiali Pomorzanie zza Odry. W tym czasie Kaszubi wyjeżdżali też na stałe za Łabę. W przeciwieństwie jednak do Ślązaków czy Mazurów nie było to zjawisko masowe. Zanim nastąpił z kaszubskim udziałem pierwszy wybuch solidarności i po- wstał NSZZ „Solidarność” w Gdańsku, mieli Kaszubi i Pomorzanie od Gdyni do Szczecina swój znaczący udział w normalizacji stosunków z Niemcami, zwłasz- cza z RFN. Już w latach 70. rozwinęły się partnerskie, choć reglamentowane przez komunistyczne władze, kontakty między Gdańskiem a Bremą, której burmistrzem był wówczas Hans Koschnik, przyznający się, podobnie jak G. Grass, do ka- szubskiego rodowodu, dziś honorowi obywatele Gdańska. Podobne partnerstwo nawiązała Gdynia z Kilonią, stolicą kraju Szlezwig-Holsztyn. Swoją działalność i kontakty z nowymi ośrodkami poszerzyły Deutsch-Polnische Gesellschaft z Ham- burga, Bremy, Kilonii i Północnej Fryzji... W Gdańsku i na Kaszubach częściej dochodziło do spotkań i współpracy dawnych i obecnych gdańszczan, czego sym- bolem mogą być odbudowane i poświęcone w 1985 r. w Bazylice Mariackiej organy z kościoła św. Jana, będącego wówczas bez ostatecznego przeznaczenia i gos- podarza. Środowisko kaszubsko-pomorskie miało swój znaczny udział w tworzeniu klimatu w Gdańsku, który zaowocował powstaniem „Solidarności”. Członkiem Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego w Stoczni im. Lenina i jego rzeczni- kiem prasowym był Lech Bądkowski… Był on także I rzecznikiem NSZZ „Soli- darność” – można rzec rzecznikiem solidarności i samorządności, redaktorem naczelnym tygodnika „Samorządność”.

Grass przyjmujący Medal „Poruszył wiatr od morza” od prof. Gerarda Labudy i Pawła Dzianisza

298 Tablica na Targu Rybnym pò 1970 rokù jakò gòsce trôfielë Pòmòrzanie zza Òdrë. W tim czasu Kaszëbi wëjéżdżelë téż na stałé za Łabã. W ùprocëmnienim równak do Slązôków czë Ma- zurów nie bëło to masowé zjawiszcze. Zanim nastąpił z kaszëbsczim ùdzélã pierszi wëbùch solidarnoscë i pòwstôł NSZZ „Solidarność” we Gduńskù, mielë Kaszëbi i Pòmòrzanie òd Gdini do Szczecëna swój znaczący ùdzél w normalizacji ùprocëmnieniów z Niemcama, òsoblëwie z RFN. Ju w latach 70. rozwinãłë sã partnersczé, chòc reglamentowóné przez kòmùnisticzné władze, kòntaktë midzë Gduńskã a Bremą, chtërny bùrmi- strzã béł wnenczas Hans Kòschnik, przëznający sã, pòdobnie jak G. Grass, do kaszëbsczégò pòchôdaniô, dzys hònorowi òbëwatele Gduńska. Pòdobné partner- stwò nawlekła Gdinia z Kilonią, stolëcą kraju Szlezwig-Hòlsztin. Swòje dzejanié i kòntaktë z nowima òstrzódkama pòszerzëło Deutsch-Polnische Gesellschaft z Hambùrga, Bremë, Kilonii i Nordowi Fri- zji... W Gduńskù i na Kaszëbach czãscy dochô- dało do spòtkaniów i wespółdzejaniô dôw- nëch i òbecnëch gduńszczón, czegò symbòlã mògą bëc òdbùdowóné i pòswiãconé w 1985 rokù w Bazylice Mariacczi òrganë z kòscoła sw. Jana, bãdącégò wnenczas bez òstatecznégò przeznaczeniô i gòspòdarza. Kaszëbskò-pòmòrsczé òkrãżé miało swój znaczący ùdzél w twòrzenim we Gduńskù klimatu, chtëren zabrzadowôł pòwstanim „Solidarnoscë”. Nôleżnikã Midzëfabricznégò Kòmitetu Strajkòwégò w Stoczni m. Lenina jegò gazétowim rzecznikã béł Lech Bąd-

kòwsczi… Béł òn téż i rzecznikã NSZZ „So- ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ Zastępcą naczelnego była Izabella Trojanowska.

299 W nowej rzeczywistości po przełomie demokratycznym 1989 r. doszło do bez- pośrednich kontaktów ze środowiskami ziomkostw – gdańszczan i Pomorzan w RFN oraz współpracy między Zrzeszeniem Kaszubsko-Pomorskim a Pommern Zentrum i Ostsee-Akademie w Lubece-Travemünde. Gdańsk i przedstawiciele Pomorza uczestniczyli w 1995 r. w obchodach 1000-lecia Landu Mecklenburg- -Vorpommern, zapraszając sąsiadów zza Odry do twórczego udziału w dziele reformy, pogłębiając współpracę polsko-niemiecką, dwustronną i w całym regio- nie Morza Bałtyckiego. Ważnymi podmiotami tej współpracy stały się odrodzone w 1990 roku samorządy gminne. Zabiegając o realizację programu regionalizacji Rzeczypospolitej, Kaszubi potwierdzili sformułowaną przed laty wizję L. Bąd- kowskiego, zbudowaną na doświadczeniach kaszubsko-pomorskich, „społeczności wewnętrznie spoistej i otwartej”. L. Bądkowski zapisał to tak: Koncepcja ta zakłada samorządne rozwijanie i wzbogacanie życia dzielnicy zamieszkałej przez tę społeczność w ścisłym związku z innymi dzielnicami narodu i państwa oraz w podporządkowaniu nadrzędnym celom narodowej i państwowej wspólnoty. (…) Należy zaznaczyć, że niektóre dziedziny życia zbiorowego są z góry wyłączone z zakresu normatywnego działania regionalizmu-krajowości, a szczególnie: usta- wodawstwo, obrona i bezpieczeństwo państwa, polityka zagraniczna, planowanie i koordynacja gospodarki narodowej. Podlegają one organom władzy ogólnopaństwowej. Sprawy wewnętrzne, ramowo dla całego państwa określone centralnie przez powszechne przedstawicielstwo społe-

czeństwa, w sensie wykonawczym i szczegółowym należą do samorządu krajowego. ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1980–1981 Sierpień’80, powstanie NSZZ „Solidarność” i wprowadzenie stanu wojen- nego (13 grudnia 1981 roku). 8.10.1983 W Łączyńskiej Hucie ks. Franciszek Grucza, przy okazji VI Seminarium Kaszubskiego, poświęcił kapliczkę św. Apostołów Pomorza Wojciecha i Ottona i odprawił pierwszą Mszę św. w języku kaszubskim w Kaplicy Matki Bożej Aniel- skiej w Wygodzie Łączyńskiej. 1989 Przełom demokratyczny w Polsce. 1990 Odtworzenie samorządu terytorialnego. 1900 Günter Grass – niemiecki pisarz pochodzący z Gdańska, podkreślający także swoją kaszubskość, otrzymał literacką nagrodę Nobla jako twórca z pogranicza niemiec- ko-polsko-kaszubskiego. 1992 II Kongres Kaszubski w Gdańsku. 1997/8 Kongres Pomorski Gdańsk-Szczecin. 1998 Reforma podziału administracyjnego kraju – Kaszubi w całości znaleźli się w gra- nicach województwa pomorskiego. 2005 Przyjęcie Ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regional- nym. Język kaszubski uzyskuje prawną ochronę.

300 lidarność” – mòże rzec rzecznikã solidarnoscë i samòrządnoscë, przédnym re- daktorã tidzenika „Samorządność”. W nowi jawernoce i pò demòkraticznym przełómie 1989 rokù doszło do kòntak- tów prosto z òkrãżama nasziństwów – gduńszczón i Pòmòrzón w RFN i do we- spółprôcë midzë Zrzeszenim Kaszëbskò-Pòmòrsczim a Pommern Zentrum i Ostsee-Akademie w Lubece-Travemünde. Gduńsk i przedstôwcë Pòmòrzô brelë ùdzél w 1995 rokù w swiãtowanim 1000-lecô Landu Mecklenburg-Vorpommern, zapraszającë sąsadów zza Òdrë do ùrôbnégò ùdzélu w dzele refòrmë, pògłãbia- jącë wespółrobòtã pòlskò-niemiecką, dwastronową i w całim regionie Bôłtëcczégò Mòrza. Wôżnyma pòdmiotama ti wespółrobòtë stałë sã òdrodzoné w 1990 rokù gminné samòrządë. Zabiegającë ò realizacjã programù regionalizacji Rzecz- pòspòlëti, Kaszëbi pòtwierdzëlë sfòrmùłowóną przed latama wizjã L. Bądkòw- sczégò, zbùdowóną na doswiôdczeniach kaszëbskò-pòmòrsczich, „spòlëznowò bënowò zemkłi i otemkłi”. L. Bądkòwsczi zapisôł to tak: Koncepcja ta zakłada samorządne rozwijanie i wzbogacanie życia dzielnicy zamieszkałej przez tę społeczność w ścisłym związku z innymi dzielnicami narodu i państwa oraz w podporządkowaniu nadrzędnym celom narodowej i państwowej wspólnoty. (…) Należy zaznaczyć, że niektóre dziedziny życia zbiorowego są z góry wyłączone z zakresu normatywnego działania regionalizmu-krajowości, a szczególnie: usta- wodawstwo, obrona i bezpieczeństwo państwa, polityka zagraniczna, planowanie

i koordynacja gospodarki narodowej. ○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○○ 1980–1981 Zélnik’80, pòwstanié NSZZ „Solidarnosc” i wprowadzenié wòjnowégò stanu (13 gòdnika 1981 rokù). 8.10.1983 W Łątczińsczi Hëce ks. Frãncëszk Grëcza, przë leżnoce VI Kaszëbsczégò Seminarium, pòswiãcył kaplëczkã Sw. Apòstołów Pòmòrzô Wòjcecha i Òttona i òdprawił pierszą Mszã sw. w kaszëbsczim jãzëkù w Kaplëcë Matczi Bòżi Aniel- sczi w Łątczińsczi Wigòdze. 1989 Przełóm demòkraticzny w Pòlsce. 1990 Òdtwòrzenié teritorialnégò samòrządu. 1990 Günter Grass – niemiecczi pisôrz pòchôdający z Gduńska, akcentujący téż swòjã kaszëbskòsc, dostôł nôdgrodã Nobla jakno ùtwórca z pògrańcza niemieckò-pòlskò- kaszëbsczégò. 1992 II Kòngres Kaszëbsczi we Gdùńskù. 1997/8 Kòngres Pòmòrsczi Gduńsk-Szczecëno. 1998 Refòrma administracyjnégò pòdzélu kraju – Kaszëbi w całoscë nalezlë sã w grań- cach wòjewództwa pòmòrsczégò. 2005 Przëjãcé Ùstôw ò nôrodnëch i etnicznëch miészëznach a ò regionalnym jãzëkù. Jãzëk kaszëbsczi zwëskiwô prawną òchronã.

301 Zasada regionalizmu – krajowości nie tylko nie wnosi elementów działania od- środkowego, osłabiającego jedność wspólnego państwa, lecz właśnie wzmacnia – dzięki uelastycznieniu struktur i upowszechnianiu odpowiedzialności – jego zbio- rową zwartość i siłę. Nie umniejsza również roli organizacji politycznych, ponieważ działa na zasad- niczo innej płaszczyźnie, na której można i należy maksymalnie aktywizować naj- szersze rzesze społeczeństwa, oraz ponieważ ta płaszczyzna daje im możność prak- tycznego i codziennego wpływania na życie bliskiego środowiska. W tym sensie zasada ta uzupełnia i rozwija swoimi środkami dążność i cele organizacji politycznych. (…) Miłość do rodzinnej ziemi, tak zwanej małej ojczyzny, umacnia spójnię społeczną i narodową, ukonkretnia tę spójnię, ponieważ w praktyce codziennej tworzy bezpo- średnie, najtrwalsze stosunki i związki z ludźmi, i z ziemią. Ona stymuluje zdrowe i korzystne dla całego społeczeństwa współzawodnictwo między dzielnicami w rozwoju gospodarczym, politycznym, społecznym, kultural- nym, angażując niewykorzystane w inny sposób rezerwy sił. Ona pomaga człowie- kowi utrzymać i uświadomić sobie swą aktywną obecność i swoje właściwe miejsce wśród miliardów mieszkańców Ziemi, i pośród coraz szerzej otwieranych przestrze- ni świata. Pomaga utrzymać i uświadomić swą identyczność. Ona także uczy rozu- mieć i podzielać radości i troski innych ludzi z odległych stron. Dlatego wolno i trze- ba postawić wniosek, że mocny uczuciowy związek z dzielnicą macierzystą we współ- czesnym świecie bynajmniej nie traci istnienia, lecz wprost przeciwnie, na nowej płaszczyźnie zyskuje nowe przesłanki, które przemawiają na rzecz jego pogłębienia. (Zob. L.B., Kaszubsko-pomorskie drogi, Gdańsk 1978, 2 wyd. – Gdynia 1992).

Otwarcie II Kongresu Kaszubskiego w Gdańsku, czerwiec 1992 r., na mównicy prezes ZK-P J. Borzyszkowski

302 Panorama Gdańska – widok na Długie Pobrzeże

Podlegają one organom władzy ogólnopaństwowej. Sprawy wewnętrzne, ramowo dla całego państwa określone centralnie przez powszechne przedstawicielstwo społe- czeństwa, w sensie wykonawczym i szczegółowym należą do samorządu krajowego. Zasada regionalizmu – krajowości nie tylko nie wnosi elementów działania od- środkowego, osłabiającego jedność wspólnego państwa, lecz właśnie wzmacnia – dzięki uelastycznieniu struktur i upowszechnianiu odpowiedzialności – jego zbio- rową zwartość i siłę. Nie umniejsza również roli organizacji politycznych, ponieważ działa na zasad- niczo innej płaszczyźnie, na której można i należy maksymalnie aktywizować naj- szersze rzesze społeczeństwa, oraz ponieważ ta płaszczyzna daje im możność prak- tycznego i codziennego wpływania na życie bliskiego środowiska. W tym sensie zasada ta uzupełnia i rozwija swoimi środkami dążność i cele organizacji politycznych. (…) Miłość do rodzinnej ziemi, tak zwanej małej ojczyzny, umacnia spójnię społeczną i narodową, ukonkretnia tę spójnię, ponieważ w praktyce codziennej tworzy bezpo- średnie, najtrwalsze stosunki i związki z ludźmi, i z ziemią. Ona stymuluje zdrowe i korzystne dla całego społeczeństwa współzawodnictwo między dzielnicami w rozwoju gospodarczym, politycznym, społecznym, kultural- nym, angażując niewykorzystane w inny sposób rezerwy sił. Ona pomaga człowie- kowi utrzymać i uświadomić sobie swą aktywną obecność i swoje właściwe miejsce wśród miliardów mieszkańców Ziemi, i pośród coraz szerzej otwieranych przestrze- ni świata. Pomaga utrzymać i uświadomić swą identyczność. Ona także uczy rozu- mieć i podzielać radości i troski innych ludzi z odległych stron. Dlatego wolno i trze- ba postawić wniosek, że mocny uczuciowy związek z dzielnicą macierzystą we współ- czesnym świecie bynajmniej nie traci istnienia, lecz wprost przeciwnie, na nowej płaszczyźnie zyskuje nowe przesłanki, które przemawiają na rzecz jego pogłębienia. (Òb. L. B., Kaszubsko-pomorskie drogi, Gduńsk 1978, 2 wëd., Gdiniô 1992).

303 Obrady I Forum Kongresu Pomorskiego w Gdańsku w czerwcu 1997 r. prowadzili (siedzą od prawej): Ryszard Stoltmann, Maria Pająkowska, Józef Borzyszkowski, Stefan Raszeja, Jowita Kęcińska, Cezary Obracht-Prondzyński i Czesław Niedzielski (przy mównicy).

W realizacji tej wizji, jej zderzeniu z rzeczywistością PRL i III RP, szczególna rola przypadła przedstawicielom Kaszubów – społeczności zrzeszonej, ludziom zaangażowanym w ruchu regionalnym, a przede wszystkim w Zrzeszeniu Ka- szubsko-Pomorskim, którego dziejom poświęcony będzie jeden z kolejnych to- mów serii zapoczątkowanej niniejszą książką… Ważnymi etapami na tej drodze u schyłku XX wieku były zorganizowane z inicjatywy ZK-P trzy kongresy: II Kongres Kaszubski – 1992, I Kongres Ko- ciewski – 1995 i Kongres Pomorski – 1997–1998. Główna idea, jaka przy- świecała tym kongresom, to przyszłość – Kaszubszczyzny, Kociewia i Pomorza… Można przyjąć, że przede wszystkim działania społeczności zrzeszonej przynio- sły m.in. reformę podziału administracyjnego kraju w 1998 r., w ramach którego Kaszubi znaleźli się w granicach województwa pomorskiego oraz w 2005 roku Ustawę o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regional- nym, dzięki której język kaszubski uzyskał prawną ochronę i możliwości rozwo- ju, obecności w życiu publicznym.

304 W realizacji ti wizji, ji zderzenim z jawernotą PRL i III RP, òsoblëwô rolô przë- padła przedstôwcóm Kaszëbów – spòlëznë zrzeszony, lëdzóm zaangażowónym w regionalny rësznoce, a przede wszëtczim w Zrzeszenim Kaszëbskò-Pòmòrsczim, chtërnégò dzejóm pòswiãcony bãdze jeden z nôstãpnëch tomów serii nôczãti niniészą ksążką… Wôżnyma etapama na ti drodze pòd kùńc XX wiekù bëłë zòrganizowóné z inicjatiwë ZK-P trzë kòngresë: II Kòngres Kaszëbsczi – 1992, I Kòngres Kò- cewsczi – 1995 i Kòngres Pòmòrsczi – 1997–1998. Przédnô deja, jakô przë- swiecywała tim kòngresóm, to przińdnota: Kaszub, Kòcewiô i Pòmòrzô… Mòże przëjąc, że przede wszëtczim dzejania zrzeszony spòlëznë przëniosłë m.jin. refòrmã administracyjnégò pòdzélu kraju w 1998 rokù, w jaczim Kaszëbi nalezlë sã w grańcach wòjewództwa pòmòrsczégò i w 2005 rokù Ùstawã ò nôrodnëch i etnicznëch miészëznach i regionalnym jãzëkù, dzãka chtërny jãzëk kaszëbsczi zwëskôł prawną òchronã i mòżlëwòscë rozwiju, bëcégò w pùblicznym żëcym.

Fontanna Neptuna na Długim Targu

305 306 Bibliografia

1. Andrzejewski M., Niemieckie zabiegi o uzyskanie wpływu na świadomość polityczną Kaszubów w latach 1924-1935. Materiały źródłowe, „Zapiski Historyczne”, 1990, z. 2-3. 2. Bądkowski L., Okruchy z oliwskiego scriptorium, Gdańsk 1981. 3. Bądkowski L., Pomorska myśl polityczna, Londyn 1945. 4. Baran M., Zjednoczony ruch śpiewaczy na Kaszubach, Wejherowo 1969. 5. Bernhard L., Das polnische Gemeinwesen in preussischen Staat, Leipzig 1907. 6. Biskup M., Labuda G., Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach. Gospodarka – społe- czeństwo – państwo – ideologia, Gdańsk 1986. 7. Bojarska B., Piaśnica, Gdańsk 1989. 8. Bolduan T., Nie dali się złamać. Spojrzenie na ruch kaszubski 1939-1995, Gdańsk 1996. 9. Borne A., Ślaska K., Wicherkiewiczowa M., Trzy pamiętniki pomorskie. Zebr. i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 1982. 10. Borzyszkowski J., Aleksander Majkowski (1876-1938). Biografia historyczna, Gdańsk – Wejherowo 2002. 11. Borzyszkowski J., Inteligencja polska Prus Zachodnich 1848-1920, Gdańsk 1986. 12. Borzyszkowski J., Antropologia Kaszub i Pomorza. Badania – Kultura – Życie co- dzienne, Gdańsk 2010. 13. Borzyszkowski J., Istota ruchu kaszubskiego i jego przemiany od połowy XIX wieku po współczesność, Gdańsk 1982. 14. Borzyszkowski J., Kaszubsko-pomorscy duszpasterze – współtwórcy dziejów regionu, Gdańsk – Pelplin 2002. 15. Borzyszkowski J., O Kaszubach w Kanadzie. Kaszubsko-kanadyjskie losy i dziedzic- two kultury, Gdańsk – Elbląg 2004. 16. Borzyszkowski J., Wielewskie Góry. Dzieje Wiela i jego kalwarii, Gdańsk 1986. 17. Borzyszkowski J., Z dziejów Kościoła katolickiego na Kaszubach i Pomorzu w XIX i XX wieku, Gdańsk – Pelplin 2000. 18. Borzyszkowski J., Z dziejów pracy organicznej na Pomorzu. Działalność gospodarcza Stanisława Sikorskiego w okresie zaboru pruskiego, Gdańsk 1979. 19. Borzyszkowski J., Mordawski J., Treder J., Historia, geografia, język i piśmiennictwo Kaszubów/Historia, geografia, jãzëk i pismienizna Kaszëbów, pod red. J. Mordaw- skiego, tłum. J. Treder, Gdańsk – Gduńsk 1999.

307 20. Borzyszkowski J., Obracht-Prondzyński C., Młodokaszubi. Szkice biograficzne, Gdańsk 2012. 21. Brandt B., Moja saga wojenna 1939-1947, Gdańsk 1999. 22. Branstätter F., Die Weichsel. Historisch, typographisch, malerisch, Marienwerder 1855 (litografie A. Manna) 23. Bruski K., Nazwa Kaszuby w Kronice Pelplińskiej i w innych źródłach wschodnio-po- morskich z XVI i XVII w., w: Antropologia Kaszub i Pomorza, t. 2, red. J. Borzyszkow- ski, Gdańsk 1992. 24. Bugenhagen J., Pomerania, hrsg. O. Heinemann, Gryfia 1728 (Stettin 1900). 25. Bykowska S., Rehabilitacja i weryfikacja narodowościowa ludności polskiej w woje- wództwie gdańskim po II wojnie światowej, Gdańsk 2012. 26. Bukowski A., Pomorze Gdańskie w powstaniu styczniowym, Gdańsk 1964. 27. Bukowski A., Regionalizm kaszubski. Ruch naukowy, literacki i kulturalny. Zarys monografii historycznej, Poznań 1950. 28. Chołoniewski A., Nad morzem polskim, Warszawa 1912. 29. Chołoniewski A., Gdańsk i Pomorze Gdańskie – uzasadnienie praw naszych do Bał- tyku, Kraków 1920. 30. Chrzanowski B., Na kaszubskim brzegu, Poznań 1910. 31. Chrzanowski B., Szkice o wybrzeżu, Poznań 1913. 32. Chrzanowski B., Gąsiorowski A., Steyer K., Polska podziemna na Pomorzu w latach 1939-1945, Gdańsk 2005. 33. Ciechanowski K., Pomorze pod okupacją hitlerowską. Spór o specyfikę egzystencji i walki, Gdańsk 1981. 34. Ciechanowski K., Ruch oporu na Pomorzu Gdańskim 1939-1945, Warszawa 1972. 35. Dobrowolska A., O nazwie Kaszuby, „Onomastica”, t. 4, 1958. 36. Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego od VII wieku do 1945 roku. Praca zbiorowa, koor- dynator W. Odyniec, Gdańsk 1978. 37. Dzięcielski M., Dzieje Ziemi Mirachowskiej od XII do XVIII wieku, Gdańsk 2000. 38. Fikus S., Pojmańczice, Gdańsk 1982. 39. Filip M., Od Kaszubów do Niemców. Tożsamość Słowińców z perspektywy antropo- logii historii, Poznań 2012. 40. Gąsiorowski A., Geneza i początki ruchu oporu na Pomorzu Gdańskim, Gdańsk 1991. 41. Gąsiorowski A., Jan Kaszubowski i służby specjalne Gestapo, Smiersz, UB…, Gdańsk 2008. 42. Gąsiorowski A., Steyer K., Tajna Organizacja Wojskowa Gryf Pomorski, Gdańsk 2010. 43. Główczewski T., Kronika rodziny Kossak-Główczewskich, w: Z południa Kaszub. Przygot. do druku J. Borzyszkowski, Gdańsk 1982. 44. Gołębiewski H., Obrazki rybackie z półwyspu Hel, Pelplin 1910 i 1927; Gdańsk 1975. 45. Grass G., Blaszany bębenek, przeł. Sławomir Błaut, Gdańsk 1991.

308 46. Gulgowski I., Von einem unbekannten Volke in Deutschland. Ein Beitrag zur Volks – und Landeskunde der Kaschubei/O nieznanym ludzie w Niemczech. Przyczynek do ludoznawstwa i krajoznawstwa Kaszub, przekład M. Darska-Łogin, red. nauk. i wstęp J. Borzyszkowski, Berlin 1911 – Gdańsk 2012. 47. Hildebrandt A., Wiadomości niektóre o dawniejszym archidyakonacie pomorskim, a teraz znacznej części diecezji chełmińskiej, Pelplin 1862. 48. Hilferding A., Resztki Słowian na południowym brzegu Morza Bałtyckiego, tłum. N. Perczyńska, opr. J. Treder, Gdańsk 1990. 49. Historia Pomorza, t. I-III, red. G. Labuda i t. IV red. S. Salmonowicz, Poznań 1969 – Toruń 2002. 50. Jastrzębski W., W dalekim obcym kraju. Deportacje z Pomorza do ZSRR w 1945 r., Bydgoszcz 1990. 51. Jastrzębski W., Sziling J., Okupacja hitlerowska na Pomorzu Gdańskim w latach 1939- -1945, Gdańsk 1979. 52. Jażdżewski B., Wspomnienia kaszubskiego gbura, t. I-III, Gdańsk 1992-2002. 53. Język kaszubski. Leksykon encyklopedyczny, red. J. Treder, wyd. II, Gdańsk 2006. 54. Kantzow T., Chronik von Pommern in hochdeutscher Mundart, hrsg. v. G. Gaebel, Stettin 1897. 55. Kantzow T., Pomerania. Kronika pomorska z XVI wieku, t. I-II, tłum. K. Gołda, przy- pisy i komentarze T. Białecki i E. Rymar, Szczecin 2005. 56. Karnowski J., Ludność kaszubska w ubiegłym stuleciu, Kościerzyna 1911. 57. Kęcińska J., Geografia życia literackiego na Pomorzu Nadwiślańskim 1772-1920, Gdańsk-Słupsk 2003. 58. Kisielewski J., Ziemia gromadzi prochy, Poznań 1939. 59. Kościński K., Idea słowiańska na Kaszubach, Poznań 1908. 60. Kościński K., Kaszuby giną, Poznań 1905. 61. Krockow Ch., Czas kobiet, Warszawa 1990. 62. Kukier R., Kaszubi – Pomorzanie i ich kultura duchowa, Warszawa 2001. 63. Kutta J., Druga Rzeczpospolita i Kaszubi 1920-1939, Bydgoszcz 2003. 64. Kwaśniewska A., Badania etnologiczne na Kaszubach i Pomorzu w XIX i XX w. Ludzie, instytucje, osiągnięcia badawcze, Gdańsk 2009. 65. Labuda G., Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, t. I Czasy średniowieczne, Gdańsk 2006. 66. Labuda G., Kaszubi i ich dzieje, Gdańsk 1996. 67. Lorentz F., Geschichte der Kaschuben, Berlin 1926. 68. Lorentz F., Fischer A., Lehr-Spławiński T., Kaszubi. Kultura ludowa i język, Toruń 1934. 69. Losy Tajnej Organizacji „Gryf Pomorski”, red. J. Borzyszkowski, Gdańsk 1999. 70. Łęgowski J., Kaszuby i Kociewie. Język, zwyczaje, przesądy, podania, zagadki i pieśni ludowe w północnej części Prus Zachodnich, Poznań 1892.

309 71. Majkowski A., Historia Kaszubów, Gdynia 1938; II wyd. z Posłowiem G. Labudy, Gdańsk 1991. 72. Mankowski M., Die Halbinsel Hela. Illustrieter Reisseführer, Danzig 1906. 73. Manthey F., Heimat an Weichsel und Ostsee, Hildesheim 1964. 74. Manthey F., O historii Kaszubów. Prawda i świadectwo, Gdańsk 1997. 75. Odyniec W., Dzieje Prus Królewskich (1454-1772), Warszawa 1972. 76. Obracht-Prondzyński C., Bibliografia do studiowania spraw kaszubsko-pomorskich, Gdańsk 2004. 77. Obracht-Prondzyński C., Jan Karnowski (1886-1939) – pisarz, polityk i kaszubsko- -pomorski działacz regionalny, Gdańsk 1999. 78. Obracht-Prondzyński C., Kaszubi – między dyskryminacją a regionalną podmioto- wością, Gdańsk 2002. 79. Obracht-Prondzyński C., Kaszubskich pamiątek skarbnice. O muzeach na Kaszubach – ich dziejach, twórcach i funkcjach społecznych, Gdańsk 2008. 80. Obracht-Prondzyński C., Zjednoczeni w idei. Pięćdziesiąt lat działalności Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 1956-2006, Gdańsk 2006. 81. Osmólska-Piskorska B., Pomorskie Towarzystwo Pomocy Naukowej. Pół wieku istnie- nia i działalności 1848-1898, Toruń 1948. 82. Ostrowski K., Pieśniarz z ziemi jezior. O Wincentym Rogali z Wiela, Gdańsk 1977; wyd. II Gdańsk 1985. 83. Paliński P., Przewodnik po polskim wybrzeżu Bałtyku i po Ziemi Kaszubskiej, Gdynia 1934. 84. Pandowska D., Kaszuby wśród nazw Pomorza w XIII w. Studium historyczne, Gdańsk 1993. 85. Pepliński W., Czasopiśmiennictwo kaszubskie w latach zaboru pruskiego. Aspekty pro- gramowe, publicystyczne i wydawnicze, Gdańsk 2002. 86. Pepliński W., Prasa pomorska w Drugiej Rzeczypospolitej 1920-1939, Gdańsk 1987. 87. Piskorski J. M., Pomorze plemienne. Historia, archeologia, językoznawstwo, Poznań- -Szczecin 2002. 88. Pobłocki G., Słownik kaszubski z dodatkiem idiotyzmów chełmińskich i kociewskich, Chełmno 1887. 89. Pomorze – mała ojczyzna Kaszubów. (Historia i współczesność). Kaschubisch–pom- mersche Heimat. (Geschichte und Gegenwart), red. J. Borzyszkowski, D. Albrecht, Gdańsk – Lübeck 2000. 90. Pro memoria Lech Bądkowski (1920-1984). Zebr. i oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2004. 91. Ramułt S., Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego, Kraków 1893. 92. Ramułt S., Statystyka ludności kaszubskiej, Kraków 1899. 93. Romanow A., „Gazeta Gdańska” 1891-1939. Zarys dziejów, „Rocznik Gdański”, 1991, z. 2. 94. Romanow A., Gdańska prasa polska 1891-1920, Warszawa 1994.

310 95. Romanow A., „Pielgrzym” pelpliński w latach 1869-1920, Gdańsk – Pelplin 2007. 96. Romanow A., Prasa polska w Wolnym Mieście Gdańsku (1920-1939), Gdańsk 1979. 97. Rybicki H., Powrót pogranicza kaszubskiego do Polski po II wojnie światowej, Słupsk 1988. 98. Spors J., Geneza i rozwój terytorialny nazwy Kaszuby w znaczeniu etnicznym, „Rocz- nik Słupski”, t. 5, 1988-1989 (1991) 99. Spors J., Pochodzenie i zasięg terytorialny nazwy Kaszuby w znaczeniu politycznym, „Zapiski Historyczne”, 1972, z. 3. 100. Sikora F., Kalendarium kaszubsko-pomorskie, Gdańsk 2005. 101. Stawecki P., Dwa dokumenty do polityki władz polskich wobec Kaszub, „Zapiski Historyczne”, 1970, z. 1. 102. Steyer D., Eksterminacja ludności polskiej na Pomorzu Gdańskim w latach 1939- -1945, Gdańsk 1967. 103. Szews J., Filomaci pomorscy. Tajne związki młodzieży polskiej na Pomorzu Gdań- skim w latach 1830-1920, Warszawa 1992. 104. Szultka Z., Piśmiennictwo polskie i kaszubskie Pomorza Zachodniego od XVI do XIX wieku, Poznań 1994. 105. Szultka Z., Studia nad rodowodem i językiem Kaszubów, Gdańsk 1992. 106. Szymański R., Statystyka ludności polskiej w zaborze pruskim, Poznań 1874. 107. Śliwiński B., Poczet książąt gdańskich. Dynastia Sobiesławiców XII-XIII wieku, Gdańsk 1997. 108. Thugutt St., Autobiografia, Warszawa 1984. 109. Tragedia o bogaczu i Łazarzu, z rękopisu odczytał i do druku przygot. J. Treder, Gdańsk – Gdynia 1999. 110. Treder J., Pochodzenie Pomorzan oraz choronimów i etnonimów z obszaru Pomorza Gdańskiego, Gdańsk 1982. 111. Wapiński R., Endecja na Pomorzu 1920-1939, Gdańsk 1966. 112. Wapiński R., Życie polityczne Pomorza w latach 1920-1939, Warszawa – Poznań – Toruń 1983. 113. Wünsche H., Studien auf der Halbinsel Hela, Dresden 1904. 114. Wenta J., Dziejopisarstwo w klasztorze cysterskim w Oliwie na tle porównawczym, Gdańsk-Oliwa 1990. 115. Wierzchosławski Sz., Polski ruch narodowy w Prusach Zachodnich w latach 1860- -1914, Wrocław 1980. 116. Wojciechowski M., Powrót Pomorza do Polski 1918-1920, Warszawa – Poznań – Toruń 1981. 117. Źródła do kaszubsko-polskich aspektów dziejów Pomorza Zachodniego do roku 1945, pod red. B. Wachowiaka, t. I-IV, Poznań – Gdańsk 2006.

311 Grafika Ryszarda Stryjca

312