Ten typ książki wywołuje zawsze żywe zainteresowanie wśród czytelników. Autor Historii Kaszubów dokonał nie lada sztuki, połączył bowiem harmonijnie naukowy wykład z rela- cją historyczną o wybitnych walorach popularyzatorskich. Zwiększa to atrakcyjność danej pozycji w oczach młodego odbiorcy. Chyba z myślą o młodym pokoleniu autor przedstawił ważne fakty historyczne dotyczące m.in. książąt Pomorza Zachodniego czy władców gdańskich; rozbudował wątki biograficzne, przytoczył treści legend tak, by spójna i piękna, zarazem dramatyczna opowieść o Kaszubach i Pomorzu silnie oddziaływała na wyobraźnię czytelnika. Słowem, profesor Józef Borzyszkowski po raz kolejny udowodnił, że o historii można pisać nie tylko kompetentnie, ale i zajmująco, i ciekawie. Stanisław Pestka Prof. zw. dr hab. Józef Borzyszkowski pracuje na Uniwersytecie Gdańskim od chwili jego powstania w 1970 r. Jest historykiem XIX i XX wieku, specjalizującym się w tematyce kaszubskiej i pomorskiej w szerokim kontekście kulturowym, społecznym, politycznym i gospodarczym. Autor i redaktor kilkudziesięciu książek i setek artykułów naukowych oraz popularyzatorskich. Jest twórcą i redaktorem serii „Pro memoria” (dotychczas ukazało się niemal 20 tomów poświęconych ludziom kultury i nauki Kaszub i Pomorza), edytorem bardzo wielu pamiętników i wspomnień, redaktorem wielu prac zbiorowych, w tym kilku monografii wsi i miast pomorskich, organizatorem dziesiątek konferencji itd. Oprócz pracy naukowej bardzo ważne jest także jego zaangażowanie w sprawy publiczne. Prof. Borzyszkowski w latach 1990-1996 był wicewojewodą gdańskim, a w latach 1991-1993 także senatorem RP, reprezentującym Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, w którym przez dwie kadencje – w latach 1986-1992 – był prezesem Zarządu Głównego. W 1996 roku był inicjatorem powstania Instytutu Kaszubskiego – stowarzyszenia ludzi nauki zajmujących się tematyką kaszubsko-pomorską. I od tego czasu jest nieprzerwanie jego prezesem oraz redaktorem naczelnym rocznika naukowego „Acta Cassubiana”. Prof. Józef Borzyszkowski od 2013 roku jest członkiem-korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności, a ponadto członkiem licznych towarzystw naukowych, m.in. Polskiego Towarzystwa Historycznego, Gdańskiego Towarzystwa Naukowego, Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Towarzystwa Naukowego im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie. Józef Borzyszkowski HISTORIA KASZUBÓW Gdańsk 2014 Józef Borzëszkowsczi`` HISTORIÔ KASZËBÓW Tłumaczenié na kaszëbsczi jazëk~ Jerzi Tréder Gduńsk 2014 Redaktor serii: Prof. Cezary Obracht-Prondzyński Recenzent: Prof. Cezary Obracht-Prondzyński Konsultanci: Stanisław Pestka Prof. Jerzy Treder Tłumaczenie na język kaszubski: Prof. Jerzy Treder Zdjęcia i ryciny: Archiwum Instytutu Kaszubskiego i Autora Projekt okładki: Agata Przybylska Redakcja i korekta tekstu polskiego: Sławina Kwidzińska Opracowanie graficzne i skład: Anna Maciejewska i Maciej Ostoja-Lniski Projekt został zrealizowany dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji © Copyright by Józef Borzyszkowski, 2014 © Copyright by Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, 2014 Wydawcy: Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Instytut Kaszubski Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnictwa „Bernardinum” Sp. z o.o., Pelplin ISBN 978-83-62137-41-1 ISBN 978-83-63368-48-7 Thomas Kantzow, Pomerania. Kronika pomorska z XVI wieku, Szczecin 2005 Spis tresci´ Wstęep ..................................................................................................................................... 8 Część I ´ O DZIEJACH KASZUBÓW. W EPOCE SREDNIOWIECZA I CZASACH NOWOZYTNYCH 1. Nazwa i terytorium... oraz Ÿród³a wiedzy o historii Kaszubów ............................... 22 2. Kaszubia – Kaszuby i Kaszubi w dziejach pomorskiego sredniowiecza´ ............... 36 3. Reformacja i autonomia Prus Królewskich a zachowanie kaszubskosci´ na Pomorzu .................................................................................................................. 68 Część II KASZUBI I POMORZE W PANSTWIE´ PRUSKO-NIEMIECKIM 1. Pruskie reformy i ich wp³yw na kondycję spo³eczno-gospodarcz¹ Kaszubów .... 88 2. Rola szkolnictwa a rozwój rodzimej inteligencji...................................................... 102 3. Wiosna Ludów na Pomorzu a Florian Ceynowa – ojciec regionalizmu kaszubskiego .............................................................................................................. 114 4. Stosunki narodowosciowe´ . i religijne na Pomorzu, zw³aszcza Nadwislanskim.´´ Miejsce Zydów i rola Koscio´ ³a katolickiego ................................ 124 5. Prusy – Rzesza Niemiecka a Otto von Bismarck. Ich realna i symboliczna rola w dziejach Kaszubów II po³owy XIX wieku ..................................................... 144 6. Kaszubi a przemys³, handel, ¿egluga i rybo³ówstwo ............................................ 156 7. Problem kaszubski w nauce i polityce a narodziny ruchu m³odokaszubskiego .... 174 8. I wojna swiatowa´ i walka Kaszubów o przy³¹czenie Pomorza do Polski ............ 196 Część III DZIEJE KASZUBÓW W ODRODZONEJ RZECZYPOSPOLITEJ – DRUGIEJ, NIECO W LUDOWEJ I TRZECIEJ 1. Pomorze i Kaszubi między trzema panstwami´ a dwiema wojnami – pocz¹tki nowej rzeczywistosci´ .............................................................................. 206 2. Spo³eczno-gospodarczy rozwój polskiego Pomorza a sytuacja Kaszubów ....... 212 3. Kosció´ ³, szko³a, wojsko i prasa – rz¹dy w Warszawie a pomorskie si³y polityczne; kultura i nauka na Pomorzu a udzia³ Kaszubów w dzia³alnosci´ organizacji pozarz¹dowych..................................................................................... 224 4. Zró¿nicowanie i rozwój ruchu kaszubskiego ......................................................... 242 5. Rola Gdanska´ w dziejach Kaszubów między wojnami a ich sytuacja w Rzeszy Niemieckiej ............................................................................................... 254 6. Dzieje Pomorza i losy jego mieszkanców´ podczas II wojny swiatowej...............´ 266 7. Pomorze i Kaszubi po 1945 roku – w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej – na drodze do III RP ................................................................................................. 286 Bibliografia .......................................................................................................................... 307 6 Spisënk zamk³oscë Wstãp ..................................................................................................................................... 9 Dzél I Ò DZEJACH KASZËBÓW W EPÒCE STRZÉDNOWIEKÙ I EPÒCE NOWÒCZASNY 1. Pòzwa i teritorium... i zdrzód³a wiédzë ò historii Kaszëbów ................................... 23 2. Kaszubia – Kaszëbë i Kaszëbi w dzejach pòmòrsczégò strzédnowiekù .............. 37 3. Refòrmacjô i aùtonomiô Prës Królewsczich a zachòwanié kaszëbskòscë na Pòmòrzim ................................................................................................................ 69 Dzél II KASZËBI I PÒMÒRZÉ W PANSTWIE´ PRËSKÒ-NIEMIECCZIM 1. Prësczé refòrmë i jich cësk na kòndicjã spòlëznowò-gòspòdarsk¹ Kaszëbów .... 89 2. Rolô szkò³owiznë a rozwij domôcy inteligencji ....................................................... 103 3. Zymk Lëdów na Pòmòrzim a Florión Cenôwa – òjc regionalizmù kaszëbsczégò ............................................................................................................. 115 4. Ùprocëmnieniô nôrodowòscowé. i religijné na Pòmòrzim, òsoblëwie Nadwislansczim.´ Môl Zëdów i rolô Kòsco³a katolëcczégò ................................... 125 5. Prësë – Rzesza Niemieckô a Òtto von Bismarck. Jich realnô i symbòlicznô rolô w dzejach Kaszëbów II pò³owë XIX wiekù ...................................................... 145 6. Kaszëbi a przemës³, handel, ¿eglowanié i rëbaczenié ......................................... 157 7. Problem kaszëbsczi w nôùce i pòlitice a narodzëzna m³odokaszëbsczi rësznotë .. 175 8. I wòjna swiatowô i biôtka Kaszëbów ò przë³¹czenié Pòmòrzô do Pòlsczi.......... 197 Dzél III DZEJE KASZËBÓW. W ÒDRODZONY RZECZPÒSPÒLËTI – DRËDZI, K¥SK W LËDOWI I TRZECY 1. Pòmòrzé i Kaszëbi midzë trzema pañstwama a dwiema wòjnama – zôcz¹tczi nowi jawernotë....................................................................................... 207 2. Spôlëznowò-gòspòdarsczi rozwij pòlsczégò Pòmòrzô a sytuacjô Kaszëbów .... 213 3. Kòscó³, szkò³a, wòjskò i gazétnictwò – rz¹dë w Warszawie a pòmòrsczé pòliticzné së³ë; kùltura i nôùka na Pòmòrzim a bëtnictwò Kaszëbów w dzejnoce pòzarz¹dowëch òrganizacji................................................................ 225 4. Zjinaczenié i rozwij kaszëbsczi rësznotë ................................................................ 243 5. Rolô Gduñska w dzejach Kaszëbów midzë wòjnama a jich sytuacjô w Rzeszë Niemiecczi ................................................................................................ 255 6. Dzeje Pòmòrzô i kawle jegò mieszkañców òbczôs II wòjnë swiatowi ................. 267 7. Pòmòrzé i Kaszëbi pò 1945 rokù – w Pòlsczi Rzeczpòspòlëti Lëdowi – na drodze do III RP .................................................................................................. 287 Bibliografiô .......................................................................................................................... 307 7 Wstęep Niniejsza publikacja ma z założenia być swoistym wademekum – przewodni- kiem po historii Kaszubów w dziejach Pomorza. Kaszubi to rodzima społeczność tej ziemi, (podobnie jak rodzima – plemienna nazwa Pomorza to Kaszubia – Kaszuby). To społeczność, wspólnota etniczno-kulturowa,