De Vrije Fries
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
FRYSKE AKADEMY Doelestrjitte 8 8911 DX Uouwert Tel. 058-131414 DE VRIJE FRIES JAARBOEK UITGEGEVEN DOORHET FRIES GENOOTSCHAP VAN GESCHIED-, OUDHEID- EN TAALKUNDE EN DE FRYSKE AKADEMY REDACTIE: J. J. KALMA, DR. G. BAKKER, DR. C. BOSCHMA, W. DOLK (secr.), H. KINGMANS, JHR. DRS. M. J. VAN LENNEP, K. SIKKEMA, DR. R. STEENSMA, DR. K. DE VRIES REDACTIEADRES: TURFMARKT 24 (FRIES MUSEUM) LEEUWARDEN ZEVENENVIJFTIGSTE DEEL - 1977 B.V. DE HANDELSDRUKKERIJ VAN 1874, LEEUWARDEN Nr. 513 Inhoudsopgave pag. W. DOLK, 1877 in persberichten 5 Dr. C. BOSCHMA, De historische tentoonstelling van Friesland in 1877 17 Dr. J. J. SPAHR VAN DER HOEK, De agraryske selsfoldienens en de Coloradokever 33 Drs. D. P. KEIZER, Bestendig in werking 36 Dr. J. J. HUIZINGA, Binnen het liberale bolwerk slechts plaat selijke ongeregeldheden 45 Ds. J. J. KALMA, Touwtrekken tussen "fyn" en "grou" 53 Drs. JOHAN FRIESWIJK, Arbeiders en werklieden in 1877 . 61 PH. H. BREUKER, De fryske literatuer om 1877 hinne 68 FREARK DAM, "Alteast ienige ienheid" 75 PETER KARSTKAREL, Het Leeuwarder Harmonie-gebouw en zijn architecten 81 H. KINGMANS. Iets is meer dan niets 91 S. J. VAN DER MOLEN, Friesland en het toerisme 98 PANORAMA VAN FRIESLAND IN 1976 A. J. Wijnsma, Bestuurlijke ontwikkelingen 105 K. Sikkema, Rekréaesje en milieu 108 H. Kingmans. Beeldende kunst 112 Freark Dam. Fryske tael- en letterkunde 113 G. Elzinga. Archeologie 116 Dr. Regn. Steensma. Monumentenzorg (kerkel. gebouwen) 118 J. F. Stallinga. idem (burgerlijke gebouwen) 119 H. J. Zijlstra. idem (Monumentenwacht) 120 S. J. van der Molen, Volkskunde 121 JAARVERSLAGEN FRIES GENOOTSCHAP, 148e verslag, over het jaar 1976 .... 125 Staat van opbrengsten en kosten 128 STICHTING HET FRIES MUSEUM, Verslag over 1976 .... 129 Fries Museum 131 Kerkmuseum Janum 141 Museum Fogelsangh state 141 Landbouwmuseum Stania state 141 Fries Munt- en Penningkabinet 141 Educatieve dienst 142 Archeologische afdeling 144 Lijst van aanwinsten 151 Idem Prentenkabinet 158 Idem en enkele andere gegevens Munt- en Penningkabinet 161 FRIES GENOOTSCHAP, Ledenlijst april 1977 165 1827 - 1877 - 1977 Een voorstel om na een eeuw eens terug te blikken op de, ter gele genheid van het vijftigjarig bestaan van het Fries Genootschap gehouden "Historische tentoonstelling van Friesland" gaf de redactie aanleiding om een geheel jaarboek aan het jaar 1877 te wijden. Op haar verzoek be schouwde een elftal, oude en nieuwe, deskundige medewerkers de dan in Friesland op hun terrein in gang zijnde ontwikkelingen. Vele andere, ook interessante facetten, die noodgedwongen onbelicht moesten blijven, werden althans gesignaleerd in het openingsartikel, een compilatie van persberichten uit het genoemde jaar. D. VERANTWOORDING DER FOTO'S mej. G. H. Matthijssen, Leeuwarden (1877) pag. 19, 21, 25, 27. 29 Fries Museum, fotodienst, Leeuwarden 22, 23, 127-149, 163 (boven) Frysk Letterkundich Museum, Leeuwarden (collectie) 71. 73 I. H. Slaterus, Leeuwarden (c. 1880) 76 C. B. Broersma, Leeuwarden (c. 1884) 77 Gemeentearchief, Leeuwarden (collectie) 78 Paul Janssen, Leeuwarden 79 H. J. Zijlstra, Leeuwarden (1961) 83 H. A. Rollema, Leeuwarden (1945) 85 Provinciale Bibliotheek, Leeuwarden (collectie) 87 Sj. Andringa, Leeuwarden (1973) 89 Paul Vogt, Tietjerk 163 (onder) 1877 in persberichten W. Dolk Wij leven nu op de ruïnen van een tijd van weelderigheid, overdaad, overlading en ontaarding, maar er openbaart zich een leven, een groeikracht, die hoewel nu nog 't on kruid veelal voedend, met wieden en zaaien een schoon gewas belooft. A. Ie Comte (in De Nederlandsche Spectator, 1877) Leeuwarden kreeg in 1877 landelijk grote publiciteit door de "Histori sche tentoonstelling van Friesland". Ook de locale pers besteedde ruim aandacht aan dit mede voor de plaatselijke middenstand belangrijke evenement, dat immers talrijke, merendeels goed gesitueerde en koop krachtige bezoekers trok. Leeuwarden was toen, wat inwonertal betreft, de tiende stad van Nederland en groeide dat jaar, door een geboorte- (300) en een vestigingsoverschot (160), met 1.70 % naar 27.545 zielen (Friesland met 0.87 ¾ naar 320.160, het Rijk met 1.54 % naar 3.924.792). De goed op gang komende woningbouw (hier en daar binnen de stadsgracht, maar vooral in de stadsuitbreidingen achter de Noordersingel en in de Sta- tionsbuurt) verschafte werk aan vele handen, waaronder die der zes plaatselijke architecten. De Gemeenteraad beslechtte een gedurende tientallen jaren door groepen ingezetenen gevoerde belangenstrijd: een nieuw beurs- en waaggebouw zou verrijzen op de voormalige Wirdu- merpoortsdwinger. Aangevangen werd met de afbraak en de herbouw van het oude gesticht van het Sint Anthonygasthuis en met de bouw van een nieuwe school "in het gebuurte de Schrans". Mede door het ontbreken van controle liet de soliditeit der bouwwerken wel eens iets te wensen over: tien juist gereed gekomen woonhuizen woeien bij een flinke storm in, de graanzolders van een nog geen jaar oud pakhuis aan de Willems kade bezweken en ook een lompenpakhuis op het Zuidvliet stortte geheel in, "hetgeen met het oog op den welstand ter plaatse zeker niet is te be treuren". Voor plaatselijk nieuws behoefden de Leeuwarders niet af te gaan op de door de (twee à drie maal per week verschijnende) couranten ver strekte informatie; van deze nieuwsbron waren zij wel voornamelijk af hankelijk voor de kennisneming van het "grotere nieuws". In onder staande samenvatting is getracht een indruk te geven van datgene, wat de — liberale — pers de Leeuwarders in 1877 aan nieuws en beschouwingen op allerlei levensterreinen voorzette. Het belangrijkste buitenlandse nieuws was ongetwijfeld het (reeds veel eerder verwachte) bericht van de Russische oorlogsverklaring aan Turkije. Achter het officiële motief — het beëindigen van de gruwelijke behan deling der Christenen op de Balkan — werd de wens herkend tot uit breiding van de Russische invloed. Egypte streed (met weinig succes) in Abessinië: de door de christelijke keizer Johan gevangen genomen Egyptische opperbevelhebber werd — voorzien van een op de arm inge- 5 W. DOLK - 1877 in persberichten brand kruisteken — tegen losgeld vrijgelaten. In de Verenigde Staten woedde een verdelgingsoorlog tegen de indianen. Vijandelijkheden tussen boeren en kaffers in Transvaal leidden tot een — eerste — annexatie door de Britten: voortaan zou "aan blanken en zwarten gelijk recht geschieden, zonder dat ze daarom gelijke burgerrechten zouden hebben". Koningin Victoria werd uitgeroepen tot Keizerin van India, in grote delen waarvan, evenals in noord-China, ernstige hongersnood heerste. Op "eigen terrein" — Nederland had van Engeland vrijheid van han delen op geheel Sumatra verkregen — ondernam generaal K. van der Heyden een tuchtigingsexpeditie (welke hem zelf een oog kostte) tegen Samalangan: "Als de wrake tegen dit hardnekkige volk op Atjeh's noordkust zwaar zal zijn, naarmate zij zich heeft laten wachten, dan zullen wij niet te klagen hebben". Na afloop ervan is men "algemeen van ge voelen, dat de voornaamste taak der militaire macht thans voleindigd is en dat nu nog aan het burgerlijk gezag de taak blijft opgelegd om de betrekkingen met de Atjehers te bevestigen". "De verslapping van den militairen geest" in de gehele krijgsmacht wekte het misnoegen op van de minister van oorlog. "Officieren hebben buitenmodels petten, overjassen met kragen van bont. regenjassen van caoutchouc of wel jassen in den vorm der zoogenaamde lord-Raglans. en maken een overdadig gebruik van parapluies: zij mogen niet met een parapluie in de kazerne verschij nen en onderofficieren mogen natuurlijk nimmer daarvan gebruik ma ken". Op binnenlands politiek gebied is vooral van belang de val van het liberaal-conservatieve ministerie-Heemskerk (over een ontwerp-l.o.-wet). In het daarna optredende radicaal-liberale kabinet-Kappeyne van de Coppello werd een achtste minister opgenomen, die van waterstaat, handel en verkeer: op deze terreinen zou de overheid meer invloed gaan uitoefenen. Een verwacht wetsontwerp op de echtscheiding werd niet in gediend, tot ergernis van de radicalen. Wel kwam er een herindeling tot stand van de rayons der arrondissementsrechtbanken en kantongerechten, waarbij onder meer de Sneker rechtbank verdween: "De kroon is Sneek van het hoofd gerukt: we hopen echter dat ze zich die vernedering zal getroosten en deze moedig zal dragen". In Leeuwarden werd een nieuwe wijkindeling en huisnummering in gevoerd, alsmede een plaatselijke verordening op de huizen van ontucht en de publieke vrouwen (acht personen werden ingeschreven als bor deelhouder, 59 vrouwen stonden onder controle). Een nieuwe maatregel om de honden, waarvoor belasting was betaald, "te voorzien van een metalen kenteeken" (en de niet aldus gekenmerkte af te maken), werkte zeer ten gunste van de Leeuwarder gemeentekas. Het aantal geregis treerde honden werd vrijwel verdubbeld (tot 815), evenwel verloren verschillende in Huizum thuisbehorende (en geen penning dragende) dieren het leven. Gezien het "bestendig toenemen" van het aantal kroe gen (296 patenten voor slijters, tappers en kroeghouders) en de straat schandalen werd er sterk aangedrongen op maatregelen tegen publieke 6 W. DOLK - 1877 in persberichten <7 -*f25 ^-w¾¾ijâ^^ ."^' .f: il • ff < MUL fe #x' ---f'^ • ^J^ù^h^^- 7 W. DOLK - 1877 in persberichten dronkenschap en de aanleiding daartoe. Ook zijn er klachten over de vernielzucht der straatjeugd: "Laat ons hoopen, dat policie en onderwij zers de jeugd er zooveel mogelijk aan leeren te gewennen, het uitbreken van bevloeringen, uittrappen van wallen, beschadigen