VERENIGING REMBRANDT JAARGANG 29 NUMMER 1 VOORJAAR 2019

2019: Rembrandtjaar

De goden vieren feest bij Wtewael

Jan Wolkers in Museum De Lakenhal

Het mooie van de Jonge Rembrandt Art Talks is dat je gestimuleerd wordt om op verschillende manieren naar kunst te kijken

Wouter van Aken, lid van de Vereniging Rembrandt VOORWOORD

FUSIEN BIJL DE VROE

Het 135-jarig bestaan van de Vereniging is afgesloten, de tachtig gesteunde werken in de tentoonstelling 6 Als kunst je lief is zijn weer ‘terug naar huis’. Ik weet zeker dat alle tachtig heimwee zullen hebben naar deze logeerpartij in Otterlo, omdat zij daar, dankzij verrassende combinaties in een prachtige omgeving en vormgeving, vast ook nieuwe vrienden maakten. Leren kijken Verzameld door en voor Het nieuwe jaar is alweer ruim onderweg, het jaar – dat zal niemand ons allemaal ontgaan kunnen zijn – dat in het teken van Rembrandt staat. De Alle met hulp van de Vereniging kunstenaar die iedereen in Nederland ten minste van naam kent en aangekochte Rembrandts op die iedereen bijna lijkt temoeten bewonderen. Zo voelde ik het een rij tenminste als kind. Maar hij was mij te groot en ik verzette mij tegen die bijna verplichte bewondering. Tot het moment dat ik als puber alleen door een tentoonstelling dwaalde waar de tekeningen van Rembrandt getoond werden. Daar leerde ik Rembrandt kennen en zag ik door zijn ogen wat hem 350 jaar geleden raakte en mij zoveel jaren later evenzeer raakte. Even snel, zo lijkt het, op papier gezet, een jongetje dat hoopt diep verstopt in 30 zijn broekzak een muntje te vinden omdat hij zo’n zin heeft in een verse koek, Petrus die zich niet echt prettig voelt als Jezus zijn voeten wast (al wist ik toen niet dat deze tekening dit Bijbelverhaal voorstelde, maar ik begreep de afgebeelde gêne van de man op de stoel) en natuurlijk de zo herkenbare leeuw. In die tentoonstelling werd ik een van die velen die Rembrandt bewonderen, en daarnaast ook een liefhebber van tekeningen. Want via die tekeningen leer ik de kunstenaar kennen, zie ik door zijn ogen wat hij zag, vaak figuren of situaties die ook voor ons nog herkenbaar zijn, en leer ik zo zelf ook weer zoveel beter te kijkens Ontroerende schoonheid Fusien Bijl de Vroe is directeur van de Vereniging Rembrandt Een 15de-eeuws drieluik dat ook de moderne kunstliefhebber niet onberoerd laat 16 Van Scerpswert tot Thek De tijd dat de Vereniging zich alleen voor oude kunst inzette, ligt ver achter ons

4 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 INHOUD NUMMER 1 VOORJAAR 2019 BULLETIN VAN DE VERENIGING REMBRANDT

12 18 26 28

Een ‘biografie’ van Feest bij de goden Wolkers' ode aan Wolkers in Museum Rembrandt-tekeningen Een Wtewael voor het Centraal Rembrandt De Lakenhal Hoe behouden wij onze Museum: grote aanwinst op klein Onno Blom over Jan Wolkers’ Keuze uit het oeuvre gesteund Rembrandt-tekeningen voor de formaat passie voor Rembrandt toekomst? 38 42 48 52

Grandeur in Gorinchem Vanvitteli, een Hollandse Internationale allure Art nouveau in Purmerend Wat doet een werk van een meester in Rome Een strakke stijl voor een Het Purmerends Museum streeft Parijse societyschilder in een De Amersfoortse schilder die Amsterdams grachtenhuis ernaar het beste te kunnen tonen Zuid-Hollandse stad? carrière maakte in Italië

24 36 en verder Transformatie van Rozenservies krijgt nieuw 25 Kunstvragen: 51 Uit het archief Museum De Lakenhal thuis Hugo van Winden 54 Nieuws van de Vereniging Nog even geduld: in juni van 18de-eeuws servies van Hilversum 35 Ogenblik: Stil schenken 57 Rembrandtjaar 2019 dit jaar is de heropening naar Loosdrecht 50 Kunstvragen: 58 Over de Vereniging Mariëtte Bonenkamp 59 Ondersteunde musea

5 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 REMBRANDTJAAR

Gesteund in 1913

Gesteund in 1940

Gesteund in 1883 Gesteund in 1883

Gesteund in 1928

Gesteund in 1883 Gesteund in 1895

Gesteund in 1946

Gesteund in 1929

Gesteund in 1895

Gesteund in 1883 Gesteund in 1947

Gesteund in 1933

Gesteund in 1958

Gesteund in 1895

Gesteund in 1883 Gesteund in 1933

Gesteund in 1895 Gesteund in 1961

Gesteund in 1883 Gesteund in 1937 Gesteund in 1969 Gesteund in 1895

Gesteund in 1883 Gesteund in 1900 Gesteund in 1939

6 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 Gesteund in 1976 GERDIEN WUESTMAN

De Vereniging Rembrandt is niet speciaal opgericht om werken van Rembrandt aan te kopen, maar dat diens naam als een rode draad door de geschiedenis van de Vereniging loopt, valt moeilijk te ontkennen.

Gesteund in 1976 Gesteund in 1992 Niet minder dan 39 keer hielp zij musea met de verwerving van een schilderij, tekening of ander werk van de grote meester. Het Rembrandtjaar is een mooie gelegenheid om hier eens bij stil te staan.

Gesteund in 1993 Gesteund in 1977 Verzameld

Gesteund in 1993 door en voor Gesteund in 1979 ons allemaal

Gesteund in 1993

Al in het oprichtingsjaar was het raak. Onder de vele honderden tekeningen die de oprichters van de Gesteund in 1981 Vereniging op de veiling van Jacob de Vos in 1883 kochten, waren er zeven die nog altijd op naam van Rembrandt staan. Dat was een goed begin voor het Rijksprentenkabinet, dat anders dan vergelijkbare instellingen in Londen, Berlijn of Parijs geen teke- ningenverzameling van belang herbergde en in ieder geval geen tekeningen van Rembrandt had. Ook het

Gesteund in 1999 Rijksmuseum had in die tijd nog geen enkel schilderij van hem in de verzameling. Daar kwam pas in 1900 verandering in met de aankoop van Landschap met stenen brug (afb. op p. 51) – opnieuw met hulp van Gesteund in 1985 de Vereniging. Dat de Vereniging het Rijksmuseumaan zijn eerste schilderij van Rembrandt heeft geholpen, beschouwt zij nog altijd als een van haar grote wapenfeiten. Het was echter niet zo dat bestuursleden de markt afstruinden om zo veel mogelijk werk van de meester

Gesteund in 2011 te kunnen verwerven. Ook toen al werd er kritisch Gesteund in 1989

7 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 REMBRANDTJAAR

gekeken naar wat er al was, en of een beoogde aankoop wel echt een aanvulling daarop zou zijn. In 1898 werd er in het bestuur gediscussieerd over de mogelijke aankoop van een Bijbels tafereel door Rembrandt. De voorzitter voelde er weinig voor. Hij wilde de eigen middelen alleen aanspreken als er ´iets buitengewoon majeurs´ te koop zou komen, want: ‘De mooiste Rembrandts hebben we’. Let wel: dat was voordat de Vereniging ook maar één aankoop van een schilderij door Rembrandt had gesteund.

OUD BEZIT De opmerking dat we de mooiste Rembrandts al hebben mag in het licht van de vele latere aankopen enigszins onthutsend zijn, maar helemaal ongelijk had de voorzitter niet. Het Rijksmuseum bezat in de19de eeuw weliswaar niet één schilderij van Rembrandt, maar kon wel enkele topstukken van hem laten zien, waaronder De Nachtwacht, De Staalmeesters en Het Joodse bruidje. Al deze schilderijen waren bruiklenen van de stad Amsterdam, de eerste twee uit oud bezit, het laatste in 1885 geschonken door de Amsterdamse Gesteund in 1940 verzamelaar Adriaan van der Hoop. Ook enkele andere musea hadden werk van Rembrandt in hun Een zeer gelukkige aanwinst in de Titus aan de lezenaar bezit. Vooral de verzameling van het Mauritshuis was geschiedenis van Museum Boijmans Rembrandt vrij goed voorzien, met belangrijke stukken uit de Van Beuningen is dit intieme portret 1655. Olieverf op doek, 63 x 77 cm verzameling van prins Willem V – die alleen relatief van een peinzende jongen met schrijf- MUSEUM BOIJMANS VAN vroege werken had verzameld – en De anatomische of tekengerei. Titus aan de lezenaar, BEUNINGEN, ROTTERDAM les van dr. Nicolaes Tulp. Dit laatste schilderij was na een van de weinige kinderportretten de opheffing van het Amsterdamse Chirurgijnsgilde die Rembrandt heeft gemaakt, is van in 1828 op last van koning Willem I door de staat een ontroerende directheid en een gekocht en in het Mauritshuis geplaatst. onbetwist hoogtepunt in de collectie van het museum. Het schilderij LEEMTES VULLEN EN KANSEN GRIJPEN bevond zich al vele generaties in het Het was dus niet zo dat Rembrandt in de late 19de bezit van een Britse adellijke familie eeuw nauwelijks te zien was in Nederlandse musea, en had al verschillende keren de maar in de loop van de tijd werd steeds duidelijker aandacht van het Nederlandse publiek wat er ontbrak om een goed beeld te kunnen geven getrokken op tentoonstellingen in van zijn veelzijdige oeuvre. Geen enkel museum kon Amsterdam en Den Haag. Naast de bijvoorbeeld een geschilderd landschap van Vereniging Rembrandt hielp ook een Rembrandt laten zien, wat de aankoop van het groot aantal vrienden van het museum Landschap met stenen brug – nog altijd zijn enige bij de verwerving. landschapsschilderij in een Nederlandse openbare collectie – extra glans gaf. Het superieure zelfportret uit Rembrandts sterfjaar dat het Mauritshuis in 1947 kocht, valt in dezelfde categorie, want een laat zelf-

8 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 In de loop van de tijd werd steeds duidelijker Gesteund in 1965 wat ontbrak Het leek een Rembrandt waar alles aan klopte, deze Heilige familie bij avond. De manier waarop de Bijbelse scène in een alledaagse setting was portret werd nog gemist. Ook het vroege werk van geplaatst, de warme kleuren en de Rembrandt was lange tijd nauwelijks vertegenwoor- sterke licht-donkercontrasten, alles digd. Pas in de jaren zeventig kwam daar verandering ademde Rembrandt. Het was daarom in, toen het CatharijneconventDe doop van de een schok toen er reeds binnen enkele kamerling verwierf, gevolgd door het Rijksmuseum, jaren na de aankoop twijfels rezen over dat in korte tijd nog drie andere Rembrandts uit de de authenticiteit. In de daaropvolgende jaren 1620 wist te bemachtigen. Met deze aanwinsten jaren raakten steeds meer specialisten kon zijn ontwikkeling als jonge schilder voor het eerst ervan overtuigd dat het schilderij niet inzichtelijk worden gemaakt. eigenhandig kon zijn, en in 1994 werd En naast de werken waarmee deze in het zicht het om die reden zelfs enige tijdnaar springende leemtes werden gevuld, waren er na- het depot verbannen. Sinds enkele Heilige familie bij avond Rembrandt, atelier van tuurlijk de mooie kansen die af en toe langskwamen. jaren hangt dit aantrekkelijke werk uit ca. 1642-48. Olieverf op paneel, De twee Rembrandts uit de Hermitage die in 1933 het atelier van Rembrandt als bruikleen 66,5 x 78 cm aan de collectie van het Rijksmuseum konden worden in Museum Het Rembrandthuis. RIJKSMUSEUM, AMSTERDAM toegevoegd bijvoorbeeld, ofTitus aan de lezenaar, in 1940 verworven door Museum Boymans. Ook het Portret van Johannes Wtenbogaert van het Rijksmuseum (afb. op p. 23) en hetPortret van een oude man van het Mauritshuis waren buitenkansen die gelukkig ook gegrepen zijn. Het zijn alle werken die de huidige museumbezoeker niet graag had willen missen. Naast deze topstukken waren er ook bescheidener aankopen, zoals de tekening van de Toren Swijgh Utrecht voor het Rijksprentenkabinet – alleen al van belang omdat deze toren deel uit- maakte van het complex waarin ook De Nachtwacht oorspronkelijk hing – of de drie etsplaten die werden gekocht door het Rembrandthuis en het Amsterdam Museum. Met de onmisbare hulp van kunstminnende particulieren, al of niet verenigd in de Vereniging Rembrandt – want er zijn via schenkingen en legaten ook enkele belangrijke schilderijen en tekeningen uit privéverzamelingen in onze musea binnengekomen – zijn de Nederlandse Rembrandt-collecties sinds de late 19de eeuw aanzienlijk versterkt. Nu de meeste Rembrandts opgenomen zijn in museale collecties overal ter wereld, wordt het steeds moeilijker om nog stukken te verwerven die een wezenlijke aan- vulling voor ons gezamenlijk kunstbezit betekenen. Tegelijkertijd laten de aanwinsten uit de laatste paar decennia laten zien dat er nog altijd wonderen gebeurens

Gerdien Wuestman is wetenschappelijk redacteur van de Vereniging Rembrandt

9 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 REMBRANDTJAAR

Waarom ‘Rembrandt’?

Wie de naamgeving van de Vereniging Rembrandt wil begrijpen, moet iets weten over de reputatie van Rembrandt in de 19de eeuw en het doel dat de Vereniging zich bij haar oprichting in 1883 had gesteld.

Rembrandt genoot al tijdens zijn icoon, moest Nederland op leven internationale bekendheid, zoek naar een nieuw nationaal maar zijn ster begon pas echt verhaal, waarbij nieuwe helden te rijzen aan het einde van de hoorden. Rembrandt bleek 18de eeuw. Die periode zag ideaal om in stelling te brengen grote wijzigingen in het ideaal- tegen Rubens: Rubens was een beeld van de kunstenaar. Onder katholiek die zijn belangrijkste invloed van de cultus van het opdrachten kreeg van de gees- genie, kwam er steeds meer telijkheid en de adel, terwijl de erkenning voor kunstenaars die protestantse Rembrandt vooral hun eigen ingevingen volgden de burgerlijke elite bediende. in plaats van de regels van de Aanhangers van Rembrandt academie. Rembrandt, die in benadrukten daarbij graag dat zijn werk duidelijk zijn eigen gang de kunst van Rubens naar het ging en er een zeer persoonlijke verleden wees en die van stijl op nahield, kreeg daarom Rembrandt naar de toekomst. steeds meer waardering. Vanaf ‘Rembrandt’ was in Nederland Gesteund in 1976 ongeveer het midden van de aan het einde van de 19de 19de eeuw groeide ook de eeuw een ijzersterke naam en Bij Rembrandts in Nederlandse musea De doop van de kamerling overtuiging dat kunstenaars de bovendien een naam waaraan denken mensen in eerste plaats aan Rembrandt zichtbare werkelijkheid zo goed veel mensen als eerste zouden het Rijksmuseum, het Mauritshuis en 1626. Olieverf op paneel, mogelijk moesten volgen in hebben gedacht bij oude 64 x 47,5 cm Museum Boijmans Van Beuningen. plaats van te proberen die in Nederlandse kunst. En om dat MUSEUM CATHARIJNE- Dat ook in het Utrechtse Catharijne- CONVENT, UTRECHT schoonheid te overtreffen. Dat soort kunst ging het de nieuw convent een schilderij van Rembrandt betekende een nog grotere stij- op te richten vereniging, die hangt, is vooral te danken aan de opmerk­- ging van Rembrandts reputatie, pas later ook buitenlandse en zaamheid van Henri Defoer, een jonge die als geen andere kunstenaar moderne kunst ging helpen conservator van het Aartsbischoppelijk uit het verleden trouw bleef verzamelen. Terecht werd in Museum, dat kort daarna zou opgaan aan de natuur. 1883 gedacht dat de naam van in het Catharijne­convent. Defoer zag in In Nederland moet de toene- Nederlands bekendste kunste- 1974 De doop van de kamerling bij een mende reputatie van Rembrandt naar kunstliefhebbers zou particulier en herkende de hand van in de 19de eeuw ook worden helpen overtuigen zich aan te Rembrandt. Met hulp van de Vereniging begrepen in het licht van een sluiten bij de missie van de en het Prins Bernhard Cultuurfonds kon steeds groter wordend nationaal Vereniging Rembrandt en, nog het worden verworven voor het nieuwe zelfbewustzijn waarin Rembrandt belangrijker, geld te schenken museum. Voor het museum zal vooral een belangrijke rol kreeg toe- of na te laten, zodat op de de naam van Rembrandt en het Bijbelse bedeeld. Nadat België zich in kunstmarkt­ ook daadwerkelijk onderwerp van belang zijn geweest, 1830 had afgescheiden van het succesvol kon worden opge- maar zeker zo interessant was de vroege Koninkrijk der Nederlanden en tredens datering: zulke vroege werken van de Antwerpse kunstenaar Peter Rembrandt waren toen nog zeldzaam Paul Rubens (1577-1640) had Hilbert Lootsma is onderzoeker bij in Nederlandse musea. gebombardeerd tot nationaal de Vereniging Rebrandt

10 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 Gesteund in 2011

Al bij de openstelling van Museum Gesteund in 1999 De Lakenhal in 1874 werd het ontbreken van een schilderij door Dat de verwerving van Rembrandts Portret van een oude man Leidens beroemdste zoon als een Brillenverkoper Portret van een oude man voor het Rembrandt pijnlijk gemis ervaren. Keer op keer Rembrandt Mauritshuis een nogal ambitieuze 1667. Olieverf op doek, trachtte het museum een vroeg ca. 1624. Olieverf op 81,9 x 67,7 cm doek, 21 x 17,8 cm onderneming was, is een understate- werk van Rembrandt aan te kopen. MAURITSHUIS, DEN HAAG MUSEUM DE LAKENHAL, ment. Niet iedereen binnen de staf en De Vereniging Rembrandt begreep LEIDEN de raad van toezicht reageerde onmid- de wens van Museum De Lakenhal dellijk enthousiast toen de toenmalige een jeugdwerk van hem te bezitten. directeur Frits Duparc een reproductie Toch leidde de aanvraag binnen het van het schilderij liet zien: de prijs van bestuur tot een stevige discussie. 32 miljoen gulden leek onhaalbaar. Rembrandt was immers al vrij goed Duparc zette door en slaagde erin het vertegenwoordigd in de Collectie bedrag met hulp van vele organisaties Nederland met veelal uitstekende (waaronder een grote, onmisbare schilderijen, en de vraag was of bijdrage van de Vrienden van het de wat onbeholpen uitgevoerde museum) en een gift van het ministerie Brillenverkoper een essentiële toe- van OCW bij elkaar te sprokkelen. Een voeging betekende. Het belang van exportverbod van de Britse overheid Rembrandt als kunstenaar en het dreigde roet in het eten te gooien, maar feit dat de aanvraag kwam van een uiteindelijk kon de aankoop worden stedelijk museum in zijn geboorte- gerealiseerd. Zoals Duparc al voorspelde, stad, de stad waar het schilderij is er nu niemand meer die nog moppert ook is gemaakt, gaven uiteindelijk over de 32 miljoen gulden die voor dit de doorslag om de aankoop te weergaloze portret is betaald. steunen.

11 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 ONDERZOEK

AAFKE WELLER EN Veel van de tekeningen van Rembrandt in het IDELETTE VAN LEEUWEN Rijksmuseum kennen een roerige geschiedenis. Ze zijn door vele handen gegaan, herhaaldelijk van eigenaar gewisseld, regelmatig tentoongesteld en in veel gevallen behandeld of gerestaureerd. Nu ze Een ‘biografie’ op één plek terecht zijn gekomen en naast elkaar kunnen worden gelegd, wordt duidelijk hoezeer hun conditie uiteenloopt. Wat kunnen deze tekeningen van Rembrandt- ons vertellen over hun verleden? En wat zegt dat over hun toekomst? tekeningen In 2018 is met financiële steun van het Van der Klaauw Fonds van de Vereniging Rembrandt een onderzoek gestart naar de 65 tekeningen van Rembrandt in de collectie van het Rijksmuseum. Alle tekeningen worden bestudeerd en van iedere afzonderlijke tekening wordt een korte ‘biografie’ opgesteld, lopend vanaf het moment van verwerving tot heden. Het doel van het onderzoek is het vinden van verbanden tussen belangrijke gebeurtenissen

1

Langhuisboerderij met hooiberg Het is vaak lastig om repro- in een polderlandschap ducties goed te interpreteren, Rembrandt want de wijze waarop de foto ca. 1652. Pen en bruine inkt, met is gemaakt, afgedrukt en gere- sporen van wit krijt op grijsbruin kardoespapier, gekleurd met produceerd kan het beeld van lichtbruine inkt, 97 x 209 mm het origineel behoorlijk verte- RIJKSMUSEUM, AMSTERDAM kenen. Maar in de onderste, Geschonken door Cornelis historische afbeelding, is de Hofstede de Groot in 1906 foxing onmiskenbaar. Ten tijde van de tentoonstelling bevond de tekening zich in de privéver- zameling van de kunsthistoricus De bovenste afbeelding is Cornelis Hofstede de Groot. Hij gemaakt in de fotostudio van had de tekening met een groot het Rijkmuseum in 2016. aantal andere tekeningen van De onderste komt uit het Rembrandt en zijn school wel- archief van het Rijksmuseum en iswaar in 1906 geschonken aan is vermoedelijk in of kort voor het Rijksmuseum, maar pas na 1916 gemaakt voor de Tentoon­ zijn overlijden in 1930 werden stelling­ van teekeningen van deze overgedragen aan het Oud-Hollandsche meesters uit de museum. Het is aannemelijk dat verzameling van dr. C. Hof­stede de tekening in het atelier van de Groot in Museum De Lakenhal het Rijksmuseum een bleek- in Leiden. behandeling heeft ondergaan.

12 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 We willen een model ontwikkelen waarmee het verleden en de toekomst van een tekening kunnen worden gevisualiseerd

2

Saskia in bed De schets van Saskia in bed Rembrandt in rood krijt werd lange tijd ca. 1635. Rood krijt, 130 x 175 mm beschouwd als de achterkant RIJKSMUSEUM, AMSTERDAM van de veel verder uitgewerkte Aangekocht met steun van de pen en gewassen inkt tekening Vereniging Rembrandt in 1895 van Slapend jongetje, maar

Verso: tegenwoordig geldt de tekening Slapend jongetje van Saskia als de voorkant, navolger van Rembrandt omdat deze anders dan het ca. 1635. Pen en penseel en bruine slapende jongetje eigenhandig inkt, met witte dekverf en kaderlijnen is. Vandaar dat de vele stempels in bruine inkt, 130 x 175 mm RIJKSMUSEUM, AMSTERDAM en aantekeningen die in de regel op de achterkant worden gezet en die nog zichtbaar zijn Afdruk van negatief no. 1765 uit het in een vroegere afbeelding uit- beeldarchief van het Rijksmuseum, eindelijk weer zijn uitgevlakt en datum onbekend. afgezwakt. Ook lijkt het kader rondom de tekening verdwenen. Wat hier precies is gebeurd en wanneer de tekening is behan- deld is (nog) onbekend.

13 VERENIGING REMBRANDTT VOORJAAR 2019 in de levensloop van de tekeningen en hun huidige conditie. Deze studie maakt deel uit van een groter onderzoek naar Rem- brandt-tekeningen van het Netherlands Institute for Conservation, Art and Science (NICAS), genaamd Drawing Out Rembrandt.1 Met dit onderzoek proberen restauratoren, conservatoren en wetenschappers een beter inzicht te krijgen in het oorspronke- lijke uiterlijk van deze tekeningen én te kunnen voorspellenhoe de tekeningen mogelijk nogveranderen in de toekomst. Want hoe objecten onder invloed van de verschillende omstandigheden in hun verleden veranderden, zegt mogelijk iets over de ontvanke- lijkheid van deze en vergelijkbare objecten voor omgevingsfacto- ren in de toekomst. Uiteindelijk willen we een model ontwikke- len waarmee het verleden en de toekomst van een tekening kunnen worden gevisualiseerd. Dit zou een innovatieve stap zijn in het conserveringsbeleid van tekeningen, bedoeld om niet al- leen deze maar ook andere kostbare én ook kwetsbare collecties te behouden voor de toekomst.

CHEMISCHE PROCESSEN Hoe de conditie van de tekeningen van Rembrandt in de loop Detail der tijd verandert, is afhankelijk van veel verschillende factoren,

3

Een van de drie koningen aanbidt Deze tekening tekende Maria en het kind Rembrandt met ijzergallusinkt. Rembrandt Aan de donkere halo om de ca. 1635-40. Pen en ijzergallusinkt, 177 x 159 cm inktlijn is te zien hoe de RIJKSMUSEUM, AMSTERDAM corroderende ijzerdeeltjes zich uit de inktlijn zijwaarts het papier in hebben ver- plaatst. Deze tekening is nu stabiel, maar zodra ze weer wordt blootgesteld aan een hoge luchtvochtigheid, bestaat het risico dat details, zoals de mouwaanzet die hierboven is uitgelicht, zich verder verdichten.

14 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 waarvan de samenstelling van het papier, het medium waarmee Tot in de getekend is en de bewaaromstandigheden de belangrijkste zijn. Rembrandt tekende voornamelijk op lompenpapier, dat op den tweede helft duur een mooie, egale, warme tint krijgt. Maar wanneer het pa- pier wordt blootgesteld aan een overdaad aan licht of aan van de vorige extreme klimaatomstandigheden, gaan zich in de papiervezel chemische en biochemische processen afspelen die uiteindelijk eeuw werd er kunnen leiden tot storende verkleuringen die onze beleving van de voorstelling behoorlijk in de weg kunnen zitten. regelmatig Foxing is misschien wel het meest in het oog springende voor- beeld. Iedereen heeft ze wel eens gezien op oude tekeningen: gewassen en die kleine, vlekkerige verkleuringen in het papier. Soms concen- treren ze zich op één plek, in andere tekeningen zijn ze over het gebleekt om hele blad verspreid. De oorzaak van foxing is niet eenvoudig aan te wijzen, maar blootstelling van het papier aan vocht speelt verkleuringen een belangrijke rol. Een ander fenomeen dat we geregeld tegenkomen in de teke- en foxing te ningen van Rembrandt is de corrosie van ijzergallusinkt, een veel gebruikte inkt in de 17de eeuw. IJzergallusinkt werd samen- verminderen gesteld uit tannine (bijvoorbeeld uit galappels), ijzersulfide, gom en water. In een stabiel klimaat is ook de tekening met ijzergal- lusinkt stabiel, maar wanneer het papier vochtig wordt, ver- plaatsen de ijzerdeeltjes zich uit de inktlijn zijwaarts het papier in. Onder invloed van het vocht corroderen en verkleuren deze ijzerdeeltjes, waardoor er een halo rond de inktlijn ontstaat; een donkere gloed die de kracht van de lijnvoering aanzienlijk kan verzwakken. Van der Klaauw Fonds WASSEN EN BLEKEN Tegenwoordig vinden we het niet meer zo storend om te zien Het onderzoek door Aafke Weller voor het dat een tekening sporen van ouderdom vertoont, omdat we die Rijksmuseum wordt gefinancierd met een accepteren als een onderdeel van het karakter. Dit was echter bijdrage uit het Van der Klaauw Fonds van de niet altijd zo. Tot in de tweede helft van de vorige eeuw werd er Vereniging Rembrandt. Dit Fonds op Naam is in – ook in het Rijksmuseum – regelmatig gewassen en gebleekt 2015 opgericht door een particuliere begunstiger om verkleuringen en foxing te verminderen. Pas in de jaren met als doelstelling een jonge papierrestaurator tachtig is het beleid in het Rijksmuseum geleidelijk veranderd en onderzoek te laten uitvoeren naar werken op nu wordt er slechts bij hoge uitzondering gewassen en vrijwel papier en aanverwante dragers. niet meer gebleekt. Niet alleen omdat bleken het karakter van Eerder werden vanuit dit fonds onderzoek en de tekening verandert, maar ook omdat de behandeling de pa- restauratiewerkzaamheden van de beroemde piervezel onherroepelijk beschadigt. papyrus van Kenna in het Rijksmuseum van Hoeveel Rembrandt-tekeningen in het Rijksmuseum zijn ge- Oudheden in Leiden gefinancierd. bleekt is niet bekend; behandelingen werden lange tijd niet of nauwelijks gedocumenteerd. Aan de tekening zelf is dat vaak niet zien omdat niet bekend is hoe deze er in het verleden uit- zag. Interviews met oud-restauratoren bieden hier uitkomst, en ook reproducties in catalogi en in de archieven van het museum kunnen wijzen op een eventuele bleekbehandeling. Het onder- zoek naar de tekeningen van Rembrandt wordt in het komend Noot voorjaar afgerond, maar dit artikel toont al een paar van de vondsten uit het onderzoeks 1. Meer over NICAS en het onderzoeksproject Drawing Out Rembrandt – waarin wordt samengewerkt door het Rijksmuseum, de Universiteit van Amsterdam en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed – kunt u Aafke Weller is papierrestaurator en bursaal van de Vereniging Rembrandt lezen op http://www.nicas-research.nl/collaborative- Idelette van Leeuwen is hoofd restauratie-atelier papier van het Rijksmuseum projects/drawing-out-rembrandt.html.

15 VERENIGING REMBRANDTT VOORJAAR 2019 FUSIEN BIJL DE VROE

Dat de Vereniging Rembrandt zich vooral inzet voor de aankoop van schilderkunst van Rembrandt en de Gouden Eeuw is een hardnekkig misverstand. Natuurlijk zijn wij Kunst uit de Als liefhebber van trots op al die werken van Middeleeuwen en de tekeningen en alles wat Rembrandt die de Vereniging gedu- Renaissance vinden wij daartoe behoort, heb ik rende haar 136-jarig bestaan heeft in veel opzichten daarom het afgelopen helpen verwerven en daarom vieren we dit Rembrandtjaar mee met fascinerend. Dankzij het jaar het Themafonds onze musea. Maar we doen, samen Themafonds kunnen we Prenten en Tekeningen, met al onze leden, zoveel meer. gericht bijdragen aan wegens het jubileum van aankopen op dit gebied. onze vereniging, met een extra gift gesteund. Dit jaar prijkt Rembrandts Liggende Roelf en Cécile Venhuizen leeuw op onze lidmaatschapskaart, de Jacques Klok kaart waarmee onze leden die musea kunnen bezoeken die aansluiten bij hun specifieke belangstelling. Om meer te weten te komen over de voorkeuren van onze leden, vroegen we ze op onze oude website hun top drie favoriete verzamelgebieden aan te geven. Op dit moment wordt er hard aan gewerkt om dit ook op de nieuwe website mogelijk te maken, zodat we leden in de toekomst ge- richter op de hoogte kunnen stellen van nieuwe aanwinsten en speciale tentoonstellingen. In 2018 hadden ongeveer 4.000 leden leden hun voorkeuren aangegeven. Wie denkt dat zij voornamelijk van oude kunst houden vergist zich: in 2018 eindigde Moderne en Heden­ daagse kunst bovenaan. Direct daar- onder volgden 17de-eeuwse schilder- kunst en 19de-eeuwse schilderkunst, gevolgd door de andere verzamel- gebieden: van Beeldhouwkunst tot Fotografie en van Glas tot Zilver of Prenten en Tekeningen – kortom, Borstbeeld van de heilige alle gebieden waarop de Vereniging Frederik (reliekhouder) Rembrandt steun verleent. Elias Scerpswert 1362. Deels verguld zilver, VERZAMELEN IN DE BREEDTE H 45,2 cm Juist die breedte van aankopen, van RIJKSMUSEUM, AMSTERDAM kunst van voor de jaartelling tot nu, Aangekocht met steun van en van kunstenaars van over de hele de Vereniging Rembrandt in 1899 wereld, daar wil de Vereniging Rembrandt zich voor inspannen en daar willen onze leden aan bijdragen. Dat kwam opnieuw naar voren uit de ledenenquête die de Vereniging Rembrandt in 2018 organiseerde. Op de vraag ‘Wat is uw favoriete aan- winst uit tien jaar gesteunde werken?’ Van Scerpswert tot Thek Van

16 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019

Untitled (uit de serie Technological Reliquaries) Paul Thek 1965-66. Was, formica, hout, glazen kralen, hars en perspex, H 26,5, B 98,6, D 64,8 cm GEMEENTEMUSEUM DEN HAAG

Aangekocht met steun van de Vereniging Rembrandt in 2015

was verrassend genoeg het meest Caspar van Wittel (zie pp. 36-40). er ook bijzondere initiatieven, zoals gegeven antwoord: ‘Ze zijn allemaal Het jaar daarop werd het Themafonds een hoogleraar in de UMcg, die bij belangrijk’ of een variant op deze Zilver opgericht. De aanleiding was zijn afscheid zijn gasten vroeg in uitspraak. de nalatenschap van mevrouw plaats van een cadeau een bijdrage Hoewel de meeste leden vooral be- L.L. Sjoer, een verwoed verzamelaarster te geven voor het Thema­fonds trokken zijn bij het versterken van het met een passie voor schilderkunst, Naoorlogse en Hedendaagse kunst. geheel van het openbaar kunstbezit, toegepaste kunst met een nadruk op ‘Van verschillende naoorlogse kunste- heeft elk lid natuurlijk zo zijn of haar meubelen, maar vooral ook voor zilver. naars zou ik bij mij thuis graag werk voorkeuren. De één is geïnteresseerd Negen stukken uit haar nalatenschap aan de muur hebben hangen! Dit in hedendaagse kunst en zal eerder werden geschonken aan musea. De Themafonds past bij mijn eigen inte- warm lopen voor een aankoop als Paul verdere nalatenschap werd in diverse ressegebied,’ licht hij zijn keuzetoe. Theks Untitled (from the series gespecialiseerde veilingen verkocht. In hun reacties laten schenkers weten Technological Reliquaries) dan voor de Met de opbrengst daarvan werd – het op prijs te stellen gericht te kunnen middeleeuwse reliekhouder van Elias vanwege de voorliefde van mevrouw bijdragen aan het verzamelgebied van Scerpswert, terwijl het hart van de Sjoer voor zilver – het Themafonds hun keuze. En dat er af en toe een liefhebber van impressionistische Zilver in het leven geroepen. En zo speciale ontvangst wordt georgani- kunst juist sneller zal gaan kloppen kwam er het ene na het andere Thema­ seerd wanneer een aankoop met steun van een Monet of een Pissarro. fonds bij: vijftien zijn het er inmiddels. vanuit een Themafonds is gedaan, is Daarnaast zijn er ook drie Thema­ een ‘extra bonus’, zoals twee schenkers THEMAFONDSEN fondsen voor het bijdragen aan weten­ aan een Themafonds het onlangs Daarom zijn ook de zogenoemde schappelijk onderzoek, zoals het Fonds verwoorddens Themafondsen opgericht. Dat zijn voor Onderzoek naar Moderne en fondsen waar leden met een duidelijke Hedendaagse kunst. Fusien Bijl de Vroe is directeur van de voorkeur voor één bepaald verzamel- Alle leden van de Vereniging Vereniging Rembrandt gebied hun schenking vanaf ten minste helpen mee het gezamenlijk kunst- € 1.000 aan kunnen toewijzen. Zo weet bezit te verrijken en onderschrijven de schenker waar zijn of haar specifieke dat met hun lidmaatschap, maar Meer weten? gift aan wordt besteed. Het oudste de Themafondsen­ zijn bedoeld om Zie voor onze Themafondsen Themafonds is het in 2004 opgerichte leden en potentiële leden de gele- www.verenigingrembrandt.nl Themafonds Prenten en Tekeningen, genheid te bieden om bij te dragen of neem contact op met Paul van dat recent nog werd aangesproken op hun favoriete verzamelgebied. den Biesen, vandenbiesen@ voor het Gezicht op Amersfoort door Naast periodieke schenkingen zijn verenigingrembrandt.nl

17 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 NIEUWE AANWINST

Het godenbanket Joachim Wtewael ca. 1601-03. Olieverf op koper, 15,5 x 20,5 cm Bijdrage: € 2.107.000, waarvan € 100.000 uit het Themafonds 17de-eeuwse schilderkunst en € 75.000 uit het Fonds van de Utrecht & Gooi Cirkel CENTRAAL MUSEUM, UTRECHT

Aangekocht met steun van de Vereniging Rembrandt (mede dankzij haar Themafonds 17de-eeuwse schilderkunst, het Fonds van haar Utrecht & Gooi Cirkel en het Prins Bernhard Cultuurfonds), het Mondriaan Fonds, het Nationaal Aankoopfonds en particulieren

18 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 Feest bij Wie is wie? A – Mars B – Venus C – Cupido de goden D – Ceres E – Onbekend (Pluto of Saturnus?) …en in het Centraal Museum F – Pan G – Musicerende muzen H – Bedienden I – Fama Het gebeurt niet heel vaak, maar toch, het komt J – Hercules voor dat de goden ons zo gunstig gestemd zijn K – Luna L – Iris dat alles op een gelukkige manier samenkomt. M – Apollo De aankoop van Het godenbanket van Joachim N – Diana Wtewael op de veiling van Sotheby’s in New O – Mercurius? York is zo’n moment. Al in 1933 sprak de toen- malige directrice van het Centraal Museum, mevrouw C.H. de Jonge, de wens uit om een L mythologisch werk op koper van Wtewael te K I verwerven.1 Met de aankoop van Het godenbanket is de wens van mevrouw De Jonge, die werd M gedeeld door al haar opvolgers, in vervulling gegaan. N O H Venus, Mars en Cupido Wtewael dankt zijn roem aan kleine schilderijen B op koper met veelal mythologische voorstellingen J E A waarin het krioelt van de vele (bijna) naakte goden C G en godinnen. Het godenbanket is hier met 49 figuren inclusief putti op een oppervlak van een A5-je een D prachtig voorbeeld van. Wat dit schilderij extra aan- F trekkelijk maakt, is het liefdespaar op de voorgrond: Venus, die wordt omarmd door Mars met naast hen de kleine Cupido. Dit trio komt veel voor in het werk van Wtewael. Je zou kunnen zeggen dat het paar fungeert 'Despite its depth, the Centraal als ‘pars pro toto’ voor het feest van de goden, of voor Museum’s Wtewael collection has de Bruiloft van Cupido en Psyche, zoals het schilderij one important lacuna – a jewel-like ook wel wordt genoemd.2 painting on copper, the type of Karel van Mander schrijft in zijn Schilder-Boeck in painting that brought the artist his 1604 dat men ‘Veel cleen stucxkens, van uytnemende scherpheyt en netticheyt’ van Wtewael ziet. ‘Eerst lasting renown. The Wedding of t’Amsterdam, tot Sr. Ioan Ycket, oft zijn soon, is van hem Cupid and Psyche is among the finest een uytnemende cleen stuck op coper, een bancket der of these small gem-like masterpieces, Goden, vol werk en heel aerdigh en suyver ghedaan’.3 and the only great one still left in Het is heel goed mogelijk dat Van Mander doelt op private hands' dit Godenbanket, dat op zo’n prachtige manier na al die jaren de lacune in de collectie van het Centraal Uit het preadvies aan de Vereniging Museum opvult. Rembrandt

19 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 Een breed gedragen aankoop

Bart Rutten, directeur van het Centraal Museum: ‘Met een koopprijs van iets meer dan € 5 miljoen is dit de grootste aankoop uit de geschiedenis van ons museum. De aanloop naar de veiling was spannend. Met € 1 miljoen van het Centraal Museum (de helft daarvan was gespaard, de andere helft schrijven we de komende vijf jaar af van ons aankoopbudget) en de bijdragen van de Vereniging Rembrandt, het Mondriaan Fonds en het Nationale Aankoopfonds van het ministerie van OCW konden we tot € 7 miljoen gaan. In het geruchtencircuit ontstond echter snel de angst dat dit niet genoeg zou zijn. Daarom zijn we kleinere fondsen gaan benaderen die onze slagkracht zouden kunnen vergroten. De Stichting Van Baaren, het K.F. Heinfonds en de Stichting Elise Mathilde Fonds zegden toe met meer bij hen passende bijdragen, die dan weer verdubbeld zouden worden door Vereniging Rembrandt! Zo zetten zij de schouders onder dat laatste miljoen als noodbudget, mocht € 7 miljoen niet genoeg zijn. Gelukkig bracht de hamer eerder verlossing en bleek het verhoogde plafond niet nodig. Wat hieruit blijkt, is hoe breed onze wens gedragen werd en hoe relevant deze bijdragen hadden kunnen zijn. Ik wil graag de hierboven genoemde fondsen bedanken die ontbreken op de creditline, maar in onze herinnering als morele supporter voortleven.’

'I was able to confirm the incredible condition of the work, which allowed all of Wtewael’s mastery of brushwork and detail to remain as clear and vivid as when he painted it. It was an amazing experience'

Uit het preadvies aan de Vereniging Rembrandt

20 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 SCHILDEREN OP KOPER Joachim Wtewael (1566-1638) domineerde in de eerste decennia van de 17de eeuw samen met Abraham Bloemaert (1566-1651) het Utrechtse kunstklimaat. Bloemaert was de grote, invloedrijke leermeester die in zijn werkplaats een honderdtal leerlingen de eerste beginselen van het schildersvak bijbracht. Hij was vooral ook tekenaar, van wie circa 1700 bladen be- waard zijn gebleven. Bloemaert, overtuigd rooms- katholiek, schilderde anders dan de calvinist Wtewael altaarstukken. Hij werkte op paneel en op doek, maar nooit op koper. Wtewael schilderde op alle dragers, maar zijn grote vakmanschap komt misschien wel het meest tot zijn recht op koper. Het spiegelgladde oppervlak maakte het mogelijk om met een zeer fijn penseel de kleinste details weer te geven. Deze werken op koper vormen bijna een derde van zijn totale oeuvre en dateren vrijwel alle uit het eerste decennium van de 17de eeuw.

VLASHANDEL Wtewael was naast schilder ook handelaar in vlas. Karel van Mander schrijft dat het hem verwondert dat Pictura Wtewael zo gunstig gezind is, terwijl de schilderkunst bij hem altijd op de tweede plaats komt.4 De Duitse kunstenaarsbiograaf Joachim von Sandrart, die Wtewael in 1626 meermaals in Utrecht opzocht, schrijft eveneens dat diens tijd vooral in beslag wordt genomen door de vlashandel.5 Wtewael was rijk en invloedrijk. Hij vergaarde grote rijkdom- men door de aankoop van aandelen in de in 1602 opgerichte Verenigde Oost-Indische Compagnie en had stapels obligaties, rentebrieven, meerdere hypotheken en onroerend goed. Ook speelde hij een actieve rol in de plaatselijke politiek. Hij was, kortom, een welvarend man met een hoge maatschappelijke positie, die alleen schilderde als hij daar tijd voor en De keukenmeid ook zin in had. Joachim Wtewael ca. 1620/25. Olieverf op doek, 103,2 x 72,3 cm ONDEUGENDE GRAPJES CENTRAAL MUSEUM, UTRECHT Het resultaat is een gevarieerd oeuvre van topkwaliteit. Aangekocht met steun van de Het formaat van zijn schilderijen varieert van groot Vereniging Rembrandt in 1999 naar klein en zijn onderwerpkeuze strekt zich uit over bijna alle genres. Er zijn mythologische, maar ook re- ligieuze historiestukken van zijn hand bekend, alsook portretten en genrestukken. Juist die vrijheid, kunnen schilderen zonder rekening te houden met opdracht- gevers omdat er geen financiële afhankelijkheid is, juist dat plezier is zo duidelijk te zien in zijn schilderijen. Ze zitten vol ondeugende grapjes. Kleine, mollige putti die met warme rode billetjes door de lucht vliegen bevolken veel van zijn mythologische werken. Mars en Venus zijn altijd samen met de kleine Cupido.

21 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 Het Centraal Museum kocht tien jaar geleden, eveneens met steun van de Vereniging Rembrandt, de prachtige Keukenmeid met een indrukwekkend stilleven op de voorgrond. Koelbloedig rijgt de jonge vrouw met blote, rode werkhanden een geplukte kip aan haar lange spit, ons intussen uitdagend aankijkend. In een ander werk, thans in Parijs, schilderde Wtewael de beeldschone Andromeda, die verliefd en verlangend naar haar held en bevrijder Perseus opziet. Haar vrijwel naakte lichaam in contrapost steekt blank af tegen de donkere, kale rots en haar linkerbeen rust lichtjes op een grote roze vleugel­hoorn, die onmiskenbaar erotische associaties oproept. Het thema liefde en lust komt, kortom, in het oeuvre van Joachim Wtewael veelvuldig voor. Hij speelt ermee, ook in zijn eigen portret en dat van Christina van Halen, zijn echtgenote, na wiens over- lijden hij zijn penseel neerlegde. Het familiewapen op het Zelfportret wordt geflankeerd door twee saters met een hoorn des overvloeds (cornucopia) tussen de grote bokkenpoten, terwijl bij Christina een vrouw en een man het wapen flankeren, met de cornucopia schrijlings over hun benen heen geschilderd, de punt van de hoorn naar voren. Ook de rode verf op de punt van het penseel in zijn Zelfportret koos hij niet voor niets. Rood is de kleur van de liefde en de lust, en van Mars, zijn favoriete godheid.6

FAMILIEPORTRETTEN Dat Wtewael een aanzienlijk aantal schilderijen in eigen bezit hield, bevestigt dat hij in de eerste plaats schilderde voor zichzelf. Dit gold ook voor de reeks familieportretten, waartoe zijn eigen portret en dat van zijn echtgenote behoorde. Deze twee zijn na het overlijden van Joachim overgegaan in handen van Peter, de oudste zoon. Diens zus Antonetta kreeg de vijf portretten van de overige familieleden. Peter, die niet trouwde, liet de portretten van zijn ouders na aan Antonetta’s dochter Zelfportret Aletta. Via haar nazaten kwam de hele groep familie- Joachim Wtewael portretten uiteindelijk in het Centraal Museum. Uit het 1601. Olieverf op paneel, 98 x 73,6 cm Noten door Aletta gebouwde huis aan het Janskerkhof 16 in CENTRAAL MUSEUM, UTRECHT Groentevrouw 1. C.H. de Jonge, Catalogus der schilderijen, Utrecht is ook de afkomstig, dat daar als Utrecht 1933, p. xxxi. schoorsteenstuk diende. Uniek is dat er bovendien twee 2. A. Wheelock in Liefde en lust. De kunst van meubels uit het bezit van Joachim Wtewael bewaard zijn Joachim Wtewael (red. J. Clifton et al.), tent. cat. Utrecht (Centraal Museum), Washing- gebleven via Aletta. Het zijn een uitschuifbare tafel, ton en Houston 2015/16, cat. nr. 18, pp. 107- een zogenaamde trektafel, afgebeeld op het portret van 08. Wtewaels jongste dochter Eva, en een kast, die beide in 3. K. van Mander, Het Schilder-Boeck, Haarlem opdracht van Joachim zijn vervaardigd. De meubels en 1604, fol. 296v:39-43. schilderijen zullen samen met Het godenbanket en nog 4. Van Mander, op. cit. (noot 3), fol. 297r:4-7. 5. J. von Sandrart, Academie der Bau- Bild- und meer schilderijen van Wtewael een prominente plaats Mahlerey-Künste, Neurenberg, 1675 (her- krijgen in de nieuw te realiseren collectieopstelling. druk Frankfurt 1975), II, boek 3, hoofdstuk 25, p. 289.

Liesbeth M. Helmus 6. L.M. Helmus, ‘Liefde en lust. Een persoon- lijk statement van Joachim Wtewael’, in: Senior conservator oude kunst Liefde en lust, op. cit. (noot 2), pp. 18-23.

22 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 Naar het museum

Leden kunnen met hun Rembrandtkaart het hele jaar door vrij van entree de vaste collecties bezoeken van meer dan 125 gesteunde musea.

Voor € 75 (jongeren € 28) draagt u niet alleen bij aan bloeiende kunstcollecties, maar kunt u ook zelf genieten van het moois in onze musea. JONGE Word lid MEESTER en verzamel mee Van Jongmaat tot Meester

Een lidmaatschap van de Vereniging Rembrandt kan met u meegroeien. Zie over de verschillende lidmaatschappen en mogelijkheden voor schenken en nalaten www.verenigingrembrandt.nl Previews en ontvangsten

De Vereniging organiseert lezingen, ontvangsten en previews van tentoonstellingen voor haar leden. Een leuke manier om uw kennis te verdiepen én om andere kunstliefhebbers te ontmoeten.

23 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 Transformatie van Museum De Lakenhal

Project Werk in Uitvoering (2010)

Foto: Marc de Haan

Museum De Lakenhal verbouwt. In januari van het Hollands classicisme. Het zich inhoud en kwaliteit. Eerst moest de 2017 kreeg de aannemer de sleutel. Inmiddels rap ontwikkelende museum werd in basis op orde, pas daarna konden de korte tijd uitgebreid met een ruime bouwplannen weer terug op de is het bouwstof alweer neergedaald en komt kunstzaal (1890) en een nieuwe vleugel agenda. De tentoonstellingszaal werd de heropening nabij. De uit 1640 daterende (1921). Maar daarna bleef het stil. Van omgebouwd tot een collectiecentrum, ‘Laecken-Halle’ werd zorgvuldig gerestaureerd uitbreiding was geen sprake meer en waarin dag na dag voorwerpen uit ook de langverwachte restauratie van de depots over een 65-meter lange en uitgebreid met een nieuwe tentoonstellings- de monumentale, historische panden lopende band werd gevoerd. Staf, vleugel. Als in juni de deuren weer opengaan bleef uit. Decennialang werd erop conservatoren en medewerkers van voor het publiek, wordt daarmee een gewacht en dat had een verlammende het museum bogen zich, in directe uitwerking. Rapporten en analyses interactie met het publiek, over een belangrijke ontwikkeling afgesloten. repten van ‘chronische achterstanden', diepgaande analyse van het museale ‘roofbouw op organisatie en middelen’ DNA. Dit project heette Werk in Sinds 1874 is het stedelijke museum en een ‘collectie-infarct’. Uitvoering. Het vormde de inspire- van de stad Leiden gevestigd in de uit In 2010 werden door de Gemeente rende basis voor de nieuwe missie en 1640 daterende Laecken-Halle, een Leiden middelen vrijgemaakt voor visie van het museum. voormalige keurhal van lakense, een herstelplan. We konden aan de wollen stoffen. Deze ‘lakenhal’ werd slag. Maar in plaats van direct uit te Door terug te gaan naar het eigen gebouwd naar een ontwerp van de pakken met de zo vurig gewenste verleden, kon Museum De Lakenhal toen 29-jarige architect Arent van restauratie en uitbreiding, kozen we zichzelf opnieuw uitvinden. Toen het ’s-Gravesande en geldt nog altijd als voor een ander proces: langzame, museum eenmaal van binnenuit een van de best bewaarde voorbeelden gestage verandering op basis van was versterkt, kon het met die ver-

24 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 KUNSTVRAGEN

Hugo van Winden (22 jaar) Student Rechtsgeleerdheid en Filosofie, Rembrandtlid sinds 2018

Wat is het eerste kunstwerk dat je je herinnert? ‘Dat is een prent uit de prentenreeks die in het ouderlijk huis in de woon- kamer hing. Deze 16de-eeuwse serie, ontworpen door Maerten de Vos, heeft oudtestamentische vrouwen als onder- werp. Hoewel ik als kind de afgebeelde figuren niet herkende, vond ik de prenten fascinerend. Vooral Judith, gekleed in een lang gewaad en met het hoofd van Holofernes in de hand, staat mij nog helder voor de geest.’

Hebt je ooit kunst gekocht? ‘Nog niet – de enige kunstwerken die ik bezit zijn gemaakt door vrienden. Vaak zijn dat werken op papier, tekeningen, aquarellen en grafiek. Misschien dat ik op termijn wat kunst zal verzamelen, het liefst prenten en tekeningen.’

Hebt je een favoriet museum? ‘Op dit moment is dat Museum Boijmans Van Beuningen. Niet alleen om zijn uitstekende, brede collectie en het mooie Foto: Marc de Haan Foto: Karin Borghouts gebouw, maar ook vanwege de tentoonstellingen van het prentenkabinet. Die presentaties zijn vaak onderbelicht en lijken weinig bezocht, maar zijn meestal ontzettend goed.’ nieuwde identiteit naar buiten treden. waarde bewaard gebleven en dat Tegenwoordig positioneren we ons wordt nu, met veel oog voor detail, Kunt je een werk in een Nederlands museum noemen dat nadrukkelijk als collectiemuseum. nóg mooier uitgelicht. ‘Nobele een- u nooit meer zou willen missen? Het presenteren van de verzamelin- voud’ is daarbij de bindende karakte- ‘Een werk dat ik nooit zou willen missen, is Berglandschap met gen staat centraal bij alle activiteiten. ristiek. De spraakmakende nieuwe de heilige Hieronymus van Paul Bril in het Mauritshuis. Het is Tentoonstellingen worden gemaakt vleugel herbergt twee prachtige ten- een betrekkelijk klein schilderij op koper met een ongelofelijk op basis van Leidse bronnen, zoals toonstellingszalen, waar in november gedetailleerde voorstelling in heldere kleuren. Overigens is Lucas van Leyden en de Renaissance 2019 de expositie Jonge Rembrandt te dat werk ook aangekocht met steun van de Vereniging (2011), Utopia 1900-1940 (2014) of de zien zal zijn. Maar eerst geven we het Rembrandt.’ uitdagende tentoonstelling Global museum weer terug aan het publiek, Imaginations (2015). In 2012 kochten tijdens een feestelijk openingsfestival Welke tentoonstelling heeft ooit indruk gemaakt? we, voor het eerst in de geschiedenis, op 22 en 23 juni. Anno 2019 staat ‘De eerste tentoonstelling die me te binnen schiet, is From een schilderij van Rembrandt en in Museum De Lakenhal – open, gastvrij Kandinsky to Pollock. The Art of the Guggenheim Collections, 2017 volgde de aankoop van Contra- en vol verhalen – aan het begin van die in 2016 te zien was in Palazzo Strozzi in Florence. Het waren compositie VII van Theo van Doesburg, een nieuwe tijds met name de schilderijen van Kandinsky en Rothko die grote een icoon van De Stijl uit 1924. indruk maakten. In tegenstelling tot veel andere tentoonstel- Uiteraard met steun van de Vereniging Meta Knol lingen kan ik me van deze nog een groot aantal werken goed Rembrandt. Directeur Museum De Lakenhal voor de geest halen.’ De restauratie en uitbreiding vormt het sluitstuk van de transformatie van Museum De Lakenhal. In het bijzon- dere gebouwencomplex is alles van

25 VERENIGING REMBRANDTT VOORJAAR 2019 ‘Elk weet dat Gij de

ONNO BLOM grootste zijt’

Op de elfde sterfdag van Jan Wolkers, Jan Wolkers (Oegstgeest 1925-2007 heidsafdeling). Het oorlogsjaar in 19 oktober 2018, konden de Leidse Westermient) werd in Leiden als Leiden verbeeldde Wolkers in zijn kunstenaar geboren. Als twaalfja- debuutroman Kort Amerikaans. Universiteitsbibliotheek en Museum rige jongen liep hij elke zaterdag Op zijn zolderkamer tekende De Lakenhal samen bekendmaken dat zij van zijn ouderlijk huis in de hij dramatische zelfportretten met erin waren geslaagd om – onder andere Deutzstraat 7 in Oegstgeest langs een demonische zienersblik. De de Rijnsburgerweg naar Leiden. linkerzijde van zijn gezicht zette met steun van de Vereniging Rembrandt – Niet om langs de straten te slierten, hij vol diepe zwarte krassen of Wolkers’ gehele artistieke nalatenschap, zoals de stadsjongens, maar om vegen van zijn penseel. Dat was zijn literaire archief én zijn beste naar de Leidse musea te gaan. om het litteken op zijn slaap, dat Ademloos stond hij in De Lakenhal hij als baby bij een ongeluk met beeldend werk te verwerven. voor Het Laatste Oordeel van Lucas een kokende kroepketel had opge- van Leyden en Bloemen en blâren lopen, en dat hij als een Kaïnsteken van Floris Verster. beschouwde, onzichtbaar te maken. Als puber besloot Wolkers om kunstenaar te worden, om een Wolkers’ tegenwereld te scheppen tegen de inktzwarte, gereformeerde wereld van zijn steil gelovige vader. Jan ode aan wilde op papier en in verf een nieuwe hemel en aarde scheppen. Toen in de herfst van 1943, vlak Rembrandt voor zijn achttiende verjaardag, een oproep van de Arbeitseinsatz in zijn ouderlijk huis werd bezorgd, besloot hij om onder te duiken in de stad. De bezetting was voor hem een bevrijding: eindelijk kon hij ontsnappen aan de harde hand van zijn vader en de gesel Gods.

ZELFPORTRETTEN Jan betrok een zolderkamer op de Lange Mare en verbleef, uiteinde- lijk als enig overgebleven leerling, op de schilder- en tekenacademie Ars Aemula Naturae, die in handen was gevallen van de WA (Weerbaar­

Zelfportret met Zelfportret gefronst voorhoofd Jan Wolkers Rembrandt 1945. Potlood op een blad 1630. Ets, 75 x 75 mm uit een notitieblok RIJKSMUSEUM, AMSTERDAM UNIVERSITAIRE BIBLIOTHEKEN LEIDEN

26 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 Maar de duistere schaduw viel ook Daarop stuurde Wolkers een over zijn gezicht omdat hij zijn anonieme brief naar de krant, eerste zelfportretten maakte met waarin hij deed voorkomen of de reproducties van zelfportretten hij twee andere jongens de krans van Rembrandt ernaast. De jonge had zien ophangen. Op 16 juli Wolkers nam een voorbeeld aan het 1944, stond de brief in het Dagblad Bijna al Wolkers’ werk, literair en voor Leiden en omstreken onder het beeldend, is associatief en gaat kopje ‘Rembrandt gelauwerd’. terug op persoonlijke herinnerin- Nóg groter werd Wolkers’ vreugde gen. In gedachten doolde hij nog nadat de columnist Pasquino in vaak door de straten van Leiden en De Telegraaf het nieuws overnam verbaasde zich over de uitgeteerde en concludeerde: ‘Ziedaar gezichten van de Leide­naren, die Rembrandt in dezen zwarten hij zo treffend had beschreven in tijd… zwart gehuldigd.’ Kort Amerikaans. ‘Ik had,’ schreef Wolkers, ‘niet ‘Ze lijken allemaal op het alleen mijn eerste literaire personage schilderij in de Lakenhal waarop het levenslicht doen zien, maar ik burgemeester van der Werff zijn had naar alle waarschijnlijkheid arm aanbiedt als voedsel aan de ook de eerste NSB’er in de hongerende bevolking. Ze zijn het Nederlandse literatuur geschapen.’ beleg van 1574 door de Spanjaar- den nooit te boven gekomen. GEDACHTELANDSCHAPPEN Het zijn altijd hongerlijders en Rembrandt is altijd blijven spoken armoedzaaiers gebleven, op zoek in zijn hoofd. Vanaf de jaren zestig naar hutspot met klapstuk. De ging Wolkers abstract werken en armoede straalt van ze af en is vanaf de late jaren tachtig schil- erfelijk geworden. Zelfs de dikken De terugkeer van de chiaroscuro van de oude meester. derde hij ‘gedachtelandschappen’, zien er welgedaan uit, maar voos verloren zoon (detail) ‘Rembrandt ging door mijn bloed sneeuwstormen van verf in de alsof ze met een fietspomp zijn Rembrandt als koorts.’ kleuren van zijn laatste woonplaats opgeblazen.’ 1666-69. Olieverf op doek, 262 x 205 cm In het gebouw van de Leidse Texel: paars van de hei, geel van Ik moet altijd vreselijk lachen als schildersacademie hingen affiches de tulpenboom en blauw van de ik dit weer lees. Maar het ontroert HERMITAGE, SINT-PETERSBURG van de Germaanse SS, waarop eindeloze zee. me ook, omdat ik de melancholie jongemannen werden opgeroepen Op het eerste gezicht hebben die en eenzaamheid van die jongen om dienst te nemen aan het Oost­ schilderijen niets met Rembrandt voel, die nog niet weet wat het front. Jan trok zich daar niets van of Leiden te maken, maar dat is leven hem gaat brengen. Alles moet aan, hij werkte gewoon verder. Toen bedrieglijk. In de stevige toets van nog beginnen. hij een stilleven aan het schilderen Wolkers’ penseel op zijn laatste Inmiddels weten we wat het was, kwam de foute directrice, doeken is Rembrandts ruwe stijl leven Jan Wolkers heeft gebracht. mevrouw Van Iterson-Knoepfle, te herkennen. Dat leven is behouden gebleven in binnen en zei tegen hem: ‘Als je zo Een half jaar voor zijn dood werd al die manuscripten, brieven, aan- doorgaat, word je de Rembrandt Wolkers – omdat er een Russische tekeningen, dagboeken, schetsen, van het Derde Rijk.’ vertaling van zijn verhalen werd tekeningen, schilderijen en beelden. Met een vriend wilde hij in gepresenteerd – uitgenodigd om Vandaag of morgen worden die 1944 Rem­brandt eren door op naar Sint-Peters­burg te komen. van zijn laatste huis op Texel naar de geboortedag van de meester, Zijn broze gezond­heid liet het niet Leiden overgebracht. De verloren 15 juli, tegen de gevel van zijn meer toe. Dat speet hem verschrik- zoon komt thuiss geboortehuis in de Leidse kelijk, want hij had zielsgraag De Weddesteeg een lauwerkrans met terugkeer van de verloren zoon in de Onno Blom is auteur en publiceerde een lofdicht te spijkeren. Hermitage nog in het echt gezien. Het litteken van de dood. De biografie van Jan Wolkers, bekroond met de Nederlandse ‘Dat schilderij, kén je dat?’ zei hij Biografieprijs 2018. Momenteel werkt hij aan Veel lauwerkransen zijn niet nodig, tegen mij. ‘Dat is zó schitterend, let de biografie van de jonge Rembrandt, die in Voor redevoering is geen tijd. maar eens op hoe Rembrandt de de herfst van dit jaar gaat verschijnen. En achteraf, ’t is overbodig, handen van die vader op de rug Elk weet, dat Gij de grootste zijt. van zijn zoon heeft geschilderd.’

27 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 Wolkers in Museum De Lakenhal

Met de aankoop van het literaire en persoonlijke archief en een representatieve selectie van beeldende werken van Jan Wolkers is niet alleen een wens van Museum De Lakenhal in vervulling gegaan, maar ook van de kunstenaar en zijn echtgenote Karina.

Hommage aan Bach Leiden was de stad waar Wolkers Jan Wolkers jeugdig en leergierig de musea ont- 1995. Olieverf en zand op doek, dekte, waar zijn blik op de wereld negenluik, samen 239 x 211 cm MUSEUM DE LAKENHAL, LEIDEN verbreedde en waar zijn kunstenaar­ schap ontbrandde (zie ook het arti- kel van Onno Blom op pp. 26-27). Hij vertelde graag over zijn be- zoeken aan de Lakenhal. De kleine Jan zal in de jaren dertig ook met ontzag door de koele marmeren gangen van de toen net nieuwe Papevleugel hebben gelopen. Hij heeft helaas nooit gezien hoe een waterval van gekleurd licht door de koepel over de monumentale trap rolde. Voor een beter zicht op de schilderijen was het oorspronke-

28 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 NIEUWE AANWINSTEN

Zonder titel Jan Wolkers 1970. Lood, mest, kopspijkers, vier delen, elk 60,5 x 60,5 cm MUSEUM DE LAKENHAL, LEIDEN

Wolkers in Museum De Lakenhal

lijke gekleurde glas al snel vervan- ven door veranderend natuurlijk Zonder titel gen door helder glas. De werking licht. Voor Wolkers waren het Jan Wolkers van licht en het effect op structuur vooral de begroeide duinen van 1960. Lood, steengruis, verf en en kleur had al wel zijn belangstel- Texel die hem daarbij inspireerden. kunsthars, 61,5 x 91,3 cm ling. Trots herinnerde Wolkers zich De schilderijen maakte hij op ge- hoe hij als jongen al kleur had ont- heugen in zijn atelier. Dit werk is Zonder titel (Manhattan) dekt in door zonlicht beschenen een ode aan Bach. Alleen door zijn Jan Wolkers sneeuw. muziek met vergelijkbare subtiele 1964. Reliëf met olieverf en diverse variaties in ritme liet Wolkers zich andere materialen, 152 x 78,5 cm VARIATIES IN RITME bij het schilderen begeleiden. De werking van licht in de ver- Wanneer in juni het gerestau- Zonder titel schillende periodes van Wolkers’ reerde en uitgebreide museum Jan Wolkers beeldende kunst zal vanaf medio opent, zal het spannend zijn hoe 1966. Kunsthars, zand en hout, juni 2019 met een lint van twaalf de werken van Wolkers onder 95,5 x 193,6 cm werken te zien zijn in de gangen nieuwe ledverlichting zullen gaan MUSEUM DE LAKENHAL, LEIDEN van dezelfde Papevleugel. tintelen in dialoog met het licht Bijdrage: € 100.000, waarvan € 30.000 Vijf belangrijke werken kunnen dat door de herstelde koepel met uit het Innorosa Fonds en € 70.000 uit we tonen dankzij een bijdrage van het originele gekleurde glas zal het BankGiro Loterij Aankoopfonds de Vereniging Rembrandt. Vier stromens hiervan komen uit zijn middenpe- Aan de aankoop van de literaire en riode, de jaren zestig. Eerst zware Rob Wolthoorn biografische nalatenschap, prenten, donkere materieschilderijen die het Conservator moderne kunst tekeningen en schilderijen van Jan Wolkers door Museum De Lakenhal licht deels opzuigen en vervolgens en de Universitaire Bibliotheken Leiden assemblages van gevonden materi- is door een groot aantal organisaties alen waar het licht speels overheen bijgedragen. Een selectie van vijf glijdt. schilderijenuit dit ensemble is aan- Het vijfde werk, Hommage aan gekocht met steun van de Vereniging Bach, is een schilderij uit zijn laatste Rembrandt. Zie voor een compleet periode waarin hij juist probeert overzicht van de vijf gesteunde aankopen www.verenigingrembrandt.nl kleur te laten vibreren en verschui-

29 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 NIEUWE AANWINST

Als we onze bestemming bereikt hebben, kunnen we een zucht van teleurstelling niet onderdrukken. Is dit nu het onderkomen voor al die werken van Cranach, Titiaan en andere meesters? We hadden een statig huis verwacht, een oprijlaan geflankeerd door hoge bomen of een glooiende tuin grenzend aan een meer waarin de besneeuwde toppen van de Alpen zich weerspie- gelen. Maar eenmaal binnen kan er geen misverstand over bestaan dat we op het juiste adres zijn: alle muren zijn van onder tot boven gevuld met schilderijen. Ontroerende schoonheid

Het is februari 2012. Met twee colle- ga’s van de Gemäldegalerie in Berlijn ben ik die ochtend in een huurauto uit Bazel weggereden. We komen voor een drieluik van de zeldzame Meester van de Heilige Veronica dat we graag voor de tentoonstelling De weg naar Van Eyck zouden willen lenen. Onder leiding van de verzamelaar lopen we van schilderij naar schilderij. Om dichter in de buurt van de werken te komen, schuiven we herhaaldelijk met Drieluik met Madonna te midden Aangekocht met steun van de onze voeten de lego weg, die in bergen van heiligen en scènes uit de Passie Vereniging Rembrandt (mede door de kamer ligt. Acht maanden dankzij haar Fonds voor Klassieke van Jezus daarna vormt het drieluik een van de Beeldende Kunst, haar Themafonds Meester van de heilige Veronica Middeleeuwen en Renaissance en hoogtepunten van de tentoonstelling. ca. 1410. Olieverf op paneel, 70 x 32,5 cm het Prins Bernhard Cultuurfonds), (middenpaneel) en 70 x 16 cm (zijluiken) het Mondriaan Fonds, de BankGiro HOOP EN ACTIE Bijdrage: € 724.501, waarvan € 35.000 Loterij, Stichting Bevordering van De herinnering aan het bezoek komt uit het Fonds voor Klassieke Beeldende Volkskracht,­ het Prins Bernhard Cultuur- zes jaar later boven als ik op mijn com- fonds (mede dankzij het Breeman Kunst en € 45.000 uit het Themafonds puter een veilingcatalogus bekijk. Het Talle Fonds), Stichting Museum Middeleeuwen en Renaissance Boijmans Van Beuningen, Stichting bewuste drieluik wordt op 5 december MUSEUM BOIJMANS VAN BEUNINGEN, Museum Boijmans Van Beuningen 2018 bij Sotheby’s in Londen verkocht, ROTTERDAM (legaat Dura) en particuliere schenkers dat betekent over een week. Stom ge-

30 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 31 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2018 noeg heb ik eerdere aankondigingen voor door zijn hoofd spoken. De volgende Op het middenpaneel is de veiling blijkbaar gemist. Ik stuur di- dag bericht hij dat onze Stichting toch Madonna te midden van heiligen afgebeeld, op de linker rect een mail aan mijn directeur Sjarel Ex nog wat geld heeft, gevolgd door een vleugel de Doornenkroning en met de vraag of er misschien iets moge- reeks van in staccato gestelde vragen Kruisiging, en op de rechter lijk is. Zijn antwoord over de financiële over wat een kansrijk bedrag is, wie in vleugel de Opstanding en mogelijkheden is niet hoopgevend. het veld mee kunnen doen en ‘of Hemelvaart. In gesloten ‘Aj Friso, we zijn arm als Job… alles is Rembrandt ervoor te porren zou zijn?’ toestand is de Kruisdraging te zien (afgebeeld op p. 30). uitgedroogd’, luidt zijn antwoord. Die Een dergelijke mail betekent hoop en avond en nacht denk ik vaak aan het actie. In de eerste plaats moet duidelijk schilderij, hoe geweldig het zou hebben worden gemaakt waarom het schilderij gestaan tussen de twee andere drieluiken naar Rotterdam dient te komen, want die we uit dezelfde periode hebben. pas daarna kunnen de aanvragen naar Maar ook bij Sjarel blijft het triptiek de verschillende fondsen de deur uit.

32 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 Triptieken in Rotterdam

Die argumenten laten zich als vanzelf schrijven. Museum Boijmans Van Beuningen is het enige museum in Nederland dat werken bezit van 15de- eeuwse schilders als Jan van Eyck, Dirk Bouts, Jheronimus Bosch, maar ook van de Keulse Stephan Lochner of de in VROUWELIJKE OPDRACHTGEVER Drieluik met de balseming van Frankrijk werkzame Barthélemy d’Eyck. Belangrijker dan de kunsthistorische Christus en de heilige Antonius (linkervleugel) en Johannes de Uit de periode daarvoor is er het zoge- aspecten is de ontroerende schoonheid Doper (rechtervleugel) naamde Norfolk-triptiek, dat een ano- van het schilderij. Hoewel het drieluik Maker onbekend (Brugge?) nieme kunstenaar rond 1410 in Luik of de eeuwen niet geheel ongeschonden is 1410-20. Olieverf en bladgoud op Maastricht vervaardigde en het vermoe- doorgekomen, heeft het niets van zijn paneel, 31 x 31,9 (middenpaneel) delijk in Brugge geschilderde Zalvings- beeldende kracht verloren. Het moet en 31 x 12,8 cm (zijluiken) triptiek, dat in 2013 met steun van de voor privédevotie zijn gemaakt. MUSEUM BOIJMANS VAN BEUNINGEN, ROTTERDAM Vereniging Rembrandt werd aangekocht. Wellicht was het een welgestelde non Het nu aangeboden stuk komt ook uit die het ooit voor haar cel in een Keuls Aangekocht in 2013 met steun van de Vereniging Rembrandt, het deze tijd maar is in Keulen gemaakt, op klooster bestelde. Dat het misschien een Mondriaan Fonds, het Prins Bernhard dat moment een van de belangrijkste vrouwelijke opdrachtgever was, valt af Cultuurfonds (Breeman Talle Fonds), artistieke centra van Europa. te leiden uit de vier gracieuze dames die het VSBfonds, Fonds 21 en de zich zo prominent op de voorgrond van BankGiro Loterij INTERNATIONALE GOTIEK het middenpaneel in een bloemenweide De Meester van de heilige Veronica hebben neergevlijd. Van links naar rechts was er toen de voornaamste schilder. zijn het de heiligen Barbara (met een Hij dankt zijn noodnaam aan een paneel toren), Christina van Bolsena (met een in de Alte Pinakothek in München maalsteen), Catharina van Alexandrië waarop Veronica de zweetdoek met (met zwaard en rad) en Maria Magdalena het gezicht van Christus ophoudt. Op (met zalfpot). Samen met Maria, stilistische gronden zijn nog zo’n tien Johannes de Evangelist en Johannes de andere schilderijen aan hem toegeschre- Doper vormen ze een kring. De blijmoe- ven. Het werk van de meester verraadt dige stemming die het groepje uitstraalt, invloeden uit Frankrijk en Italië. Die wordt versterkt door de jonge Jezus grensoverschrijdende beïnvloeding is die ondeugend aan de ketting van zijn typerend voor de kunst van rond 1400, moeder trekt. De sfeer is heel wat grim- die niet voor niets vaak wordt aange- miger op de twee taferelen van het linker duid als de internationale gotiek. zijluik waarop Christus wordt bespot Ondanks regionale verschillen zijn het en gekruisigd. Op het rechterluik vindt juist de overeenkomsten die deze ver- de verlossing plaats. Onder stapt fijnde en elegante stijl in grote delen Christus met een forse pas uit zijn graf van Europa kenmerken. Als Museum en daarboven stijgt hij naar de hemel. Boijmans Van Beuningen erin zou slagen het werk te verwerven, kan het drie DIEPE EMOTIONELE LADING Noordwest-Europese drieluiken uit dit Het mooiste van het drieluik wordt pas tijdvak tonen, een unicum in de inter- zichtbaar als de luiken sluiten. Tegen een nationale museumwereld. knalrode achtergrond draagt Christus

33 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 zijn kruis. Hoewel, zoals uit de binnen- gevraagd bestudeert op de ochtend Drieluik met Christus als Man van kant blijkt, de schilder een meester was van de veiling het werk zo lang dat ze Smarten, Christus en Maria, en heiligen (het Norfolk-triptiek) in anekdotische details, heeft hij daar uiteindelijk door een medewerker van Maker onbekend (Luik of Maastricht) aan de buitenkant volledig van afgezien. Sotheby’s wordt weggestuurd. Het is 1410-20. Olieverf en bladgoud op paneel, Hier geen omstanders die Christus ook pas op de veilingdag zelf dat we 33,1 x 32.9 cm (middenpaneel) en bekijken, bespotten of bijstaan. In een- horen hoeveel het Mondriaan Fonds en 33,1 x 16,2 cm (zijpanelen) zaamheid torst hij de last terwijl het de Vereniging Rembrandt bijdragen. MUSEUM BOIJMANS VAN BEUNINGEN, bloed van zijn gezicht druppelt. Door Samen met de bedragen die andere ROTTERDAM hem zo afzonderlijk uit te beelden fondsen en particulieren hebben toege- Verworven met de verzameling van ontstijgt hij het verhalende. Los van tijd zegd, hebben we een dusdanig bedrag D.G. van Beuningen 1958 en geschiedenis wordt hij het voorbeeld bijeen dat er niet alleen hoop is, maar dat in figuurlijke zin moet worden een echte kans. Die avond zet ik om acht geïmiteerd. Christus zelf had immers uur mijn computer aan om de veiling tegen zijn discipelen gezegd dat ieder live te volgen. Op hetzelfde moment die hem wilde volgen zichzelf moest doen tientallen andere medewerkers van verloochenen en zijn kruis opnemen. ons museum hetzelfde. We zien hoe in Het contrast tussen het lijden op de enkele minuten (het lijken seconden) het buitenzijden en de liefelijkheid aan de schilderij voor £ 1.3 miljoen (inclusief binnenzijde, geeft het werk een diepe opgeld € 1.754.778) wordt toegewezen emotionele lading. Dat moet zo zijn aan de bevriende kunsthandelaar die gevoeld door de non, die zeshonderd voor ons biedt. Ik kan niet geloven dat jaar geleden als eerste voorzichtig het het is gelukt. Als een opgezet dier blijf drieluik openvouwde toen het door de ik in de ruimte staren, totdat Jacobine, schilder was afgeleverd, maar het geldt mijn vrouw, vraagt of ik nu toch kom net zo goed voor een huidige kunst- etens Renovatie Boijmans minnaar. Friso Lammertse De nieuwe aanwinst is tot en met 26 mei STEUN Conservator oude schilder- en beeldhouwkunst te zien in de tentoonstellingsvleugel van Het schilderij moet dus naar Museum Museum Boijmans Van Beuningen. Boijmans Van Beuningen. De aanvragen Daarna sluit het gehele museum voor een gaan de deur uit en er wordt gebeld met grootscheepse renovatie. Delen van de verschillende stichtingen en particu- collectie worden in een reeks tentoonstel- lieren. Henk van Os meldt zich aan als lingen getoond in verschillende Rotter­ ‘lijstduwer’. Hij maakte in 1994 in het damse musea en in het buitenland. In Rijksmuseum de prachtige tentoonstel- 2021 zijn niet alleen de topstukken maar is ling Gebed in schoonheid, waar ik het drie- de hele verzameling te zien in het nieuwe, luik voor het eerst zag. Maar het blijft voor publiek toegankelijke depotgebouw. kort dag. De restaurator die we hebben

34 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 OGENBLIK

PROF. DR. H.W. VAN OS

Stil schenken

Vroeger kreeg ik op mijn verjaardag altijd een cadeautje van oom Toon. Steevast was dat een geschenk waar ik niet om ge- vraagd had. Niet dat ik geen verlanglijstje had, maar oom Toon trok zich daar niets van aan. ‘Dank u wel, oom Toon’ moest ik van mijn ouders zeggen. Zo heb ik in mijn vroege jeugd al leren veinzen door mijn eigen ouders. Toch golden zij alom als rechtschapen en beschaafde burgers.

Toen ik in het Rijksmuseum ging Portret van Johannes werken, maakten collega’s mij Wtenbogaert (1557- al gauw duidelijk dat dit soort 1644) Rembrandt van Rijn veinzerij desastreus was voor 1633. Olieverf op doek, collectievorming. Alleen wanneer 130 x 102 cm beiden af. En ik vond het vreselijk. een vrolijke stem zeggen: ‘Namens je vrijwel zeker wist dat een RIJKSMUSEUM AMSTERDAM Misschien had ik toch niet eerlijk een mevrouw die onbekend wenst

schenking vroeger of later ‘op Aangekocht met steun moeten zijn. te blijven wil ik u iets vragen. Hoe zaal’ zou worden getoond, van de Vereniging Geschenken weigeren was wilt u een bedrag van 1 miljoen mocht je bij een aanbod ‘Dank Rembrandt in 1992 moeilijk, maar kunst kópen bracht gulden ontvangen, in parten van u wel’ zeggen. ‘Je moet hard soms nog meer emoties teweeg. vier of in zijn geheel?’ Ik wist niet zijn,anders lopen onze depots Half april 1992 kwam Rembrandts wat ik hoorde. Ik vroeg: ‘Kunt u nodeloos vol’. Een collega dominee Wtenbogaert op de niet iets meer zeggen over de voegde daaraan toe, dat zo’n markt. Precies het soort schilderij identiteit van deze mevrouw?’ krachtig optreden niets voor mij dat wij nodig hadden: een mees- ‘Nee, zij heeft alleen gezegd: “Ons was, ‘omdat je door iedereen terwerk op het kruispunt van schilderij wil hij niet hebben. Maar aardig gevonden wil worden’. kunst en geschiedenis. Het moest hij is een eerlijk man en ons geld Al gauw kreeg ik een test in 17 miljoen gulden opbrengen. kan hij nu vast goed gebruiken”’. hardheid. In het voorjaar van Voor een instelling als het Rijks­ Dat moest de mevrouw zijn van 1990 kwam een ouder echtpaar museum was dat veel en veel te het echtpaar van wie ik het schil- op bezoek in mijn kantoor. veel. Een handelaar en een verza- derij niet had geaccepteerd. Nu Dierbare mensen. Zij wilden melaar kochten het portret op de wist ik ook waar zij woonde. Ik een schilderij van een van de be- veiling en gaven ons tot Kerst de vroeg meteen de chauffeur of langrijkste Nederlandse schilders tijd om het benodigde bedrag bij- hij daar een grote bos bloemen aan het museum schenken. Ik een te brengen. Alles en iedereen wilde brengen. Toen hij ze bij haar antwoordde dat ik daar een dag hielp, zoals ook de Vereniging bracht zei zij: ‘Dat was niet de of wat over moest nadenken. Rembrandt, met grote bedragen, bedoeling, maar ik vind het toch Een week later zaten we weer maar het was niet genoeg. Er bleef heel aardig’. Jaren later overleed bij elkaar. Ik moest nee zeggen, een tekort van een miljoen. zij en mocht ik van de familie haar omdat in het Rijksmuseum betere Half december zat ik al verslagen naam noemen, maar ik heb het voorbeelden van het werk van achter mijn bureau toen de tele- niet gedaan, omdat ik diep onder de betreffende schilder te zien foon rinkelde en ik een notaris de indruk ben van deze stille waren. Teleurgesteld dropen zij aan de telefoon kreeg. Ik hoorde schenker s

35 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 WEER TE ZIEN

Rozenservies krijgt nieuw thuis

Een dertig jaar geleden met De Vereniging Rembrandt onder- dacht gebracht als ‘Goois porselein’, steun van de Vereniging steunde in 1988 de aankoop van een belandde toen in de kelders van het 131-delig rococoservies van Loosdrechts prachtige door Dudok ontworpen Rembrandt aangekocht porselein door de Stichting tot Bevor­ raadhuis. Nog slechts incidenteel servies dreigde uit het zicht dering van de Belangen van het Goois ­werden delen uit het servies getoond te verdwijnen. In overleg Museum te Hilversum. Na een gemeen­ aan het publiek. Het servies is rijk telijk besluit in 2002 ging dit museum ­versierd met rocaille-ornamenten, werd een nieuwe bestemming op in het Museum Hilversum, dat zich ­decoraties in goud, geschilderde gezocht en gevonden. richt op mediakunst. De steun­stichting ­bladslingers en takjes met rozen. De hief zichzelf twee jaar later op en stelde knoppen op de deksels zijn plastisch een vereffenaar aan voor de afwikkeling. uitgewerkt als veelkleurige bloem­ De collectie Hollands porselein, ooit stillevens. door jonkheer C.H.C.A. (Henri) van Sypesteyn (1857-1937) onder de aan-

36 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 Foto: Maarten van Haaff Rozenservies krijgt nieuw thuis

VAN HILVERSUM NAAR LOOSDRECHT het verzamel- en presentatiebeleid. 131-delig servies Loosdrechts De vereffenaar van de voormalige Sypesteyn is van oorsprong een ver­ porselein steunstichting en het bestuur van de zamelaarsmuseum met nog steeds een Manufactuur Oud-Loosdrecht Van Sypesteyn Stichting zijn onlangs persoonlijke signatuur. Juist de deel- ca. 1777-83. Porselein, na overleg met de gemeente Hilversum collectie Hollands porselein is ook na div. afmetingen en de Vereniging Rembrandt overeen het overlijden van de stichter, jonkheer KASTEEL-MUSEUM SYPESTEYN, gekomen het rozenservies in eigendom Henri van Sypesteyn, voortdurend LOOSDRECHT over te dragen aan Kasteel-Museum uitgebreid en versterkts Sypesteyn in Loosdrecht. Dit bijzondere Aangekocht met steun van de Vereniging Rembrandt in 1988 voor ensemble is daarmee voor het eerst Rik van Wegen het Goois Museum in Hilversum, Conservator sinds lange tijd weer zichtbaar voor in 2018 overgedragen aan Kasteel- het publiek. Museum Sypesteyn in Loosdrecht Voor Kasteel-Museum Sypesteyn is Hollands porselein een speerpunt in

37 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 NIEUWE AANWINST

Grandeur in Gorinchem

Sinds kort heeft het Gorcums Museum als enige museale instelling in Nederland een portret van de Franse kunstenaar Hyacinthe Rigaud in bezit. De naam Rigaud roept misschien niet onmiddellijk associa- ties op, maar zijn beroemdste schilderij zal bijna iedereen kennen: het staatsieportret van Louis XIV uit 1701, waarop de vorst ten voeten uit en in vol ornaat is afgebeeld. Wat doet het werk van deze Parijse societyschilder in Gorinchem?

ABRAHAM VAN HOEY HYACINTHE RIGAUD Portret van Abraham van Hoey De interesse van het Gorcums Museum Van Hoey koos niet de minste om zijn Hyacinthe Rigaud heeft alles te maken met de geportret- portret te laten schilderen: Hyacinthe 1736. Olieverf op doek, 83 x 65 cm teerde. Dat is namelijk Abraham van Rigaud (1659-1743) had in zijn lange Bijdrage: € 15.750, waarvan € 1.750 Hoey (1684-1766), telg uit een voor- loopbaan zijn opdrachtgevers gevon- uit het Themafonds 18de-eeuwse aanstaande familie die lange tijd het den aan het hof en in de hoogste krin- schilderkunst en € 14.000 uit het politieke leven in Gorinchem heeft gen van Parijs. Hij schilderde elegante BankGiro Loterij Aankoopfonds bepaald en vertegenwoordigers van portretten in de traditie van Anthony GORCUMS MUSEUM de stad voor de Staten van Holland van Dyck met veel aandacht voor stof­ (in bruikleen van de Historische leverde. Abraham van Hoey heeft uitdrukking. Tijdgenoten prezen hem Vereniging Oud-Gorcum) verschillende bestuurlijke functies be- om de levendigheid van zijn portret- kleed, waaronder die van rekenmeester ten en zijn weergaloze talent voor de Aangekocht met steun van de Vereniging der domeinen, en was van 1727 tot weergave van pruiken, kant en stoffen Rembrandt (mede dankzij haar Thema­ fonds 18de-eeuwse schilderkunst en 1747 ambassadeur in Frankrijk. Daar, als fluweel en zijde, al was er juist op haar BankGiro Loterij Aankoopfonds), op het hoogtepunt van zijn carrière, Rigauds draperieën ook wel eens de Historische Vereniging Oud-Gorcum liet hij zich portretteren door Rigaud. ­kritiek te horen: met hun wel heel uit- en de gemeente Gorinchem. bundige plooival en glans zouden zij de aandacht van de geportretteerde afleiden.

REKENINGENBOEK Bijzonder is dat van Rigaud gedetail- leerde rekeningenboeken bewaard zijn gebleven. Die vormen een belangrijke bron voor de reconstructie van zijn oeuvre, zijn opdrachtgevers en ver- koopprijzen. Ook het portret dat hij voor Van Hoey schilderde, is in die boeken terug te vinden. In 1735 ­tekende Rigaud op dat hij een opdracht had gekregen voor het portret van M[onsieu]r de Vanvuy, ambassadeur de

Portret van koning Louis XIV Hyacinthe Rigaud 1701. Olieverf op doek, 277 x 194 cm MUSEE DU LOUVRE, PARIJS

38 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 39 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 Foto: Stéphan Perreau Foto:

hollande. De afgesproken prijs was LEVENSBESCHRIJVING (Links) Portret van Jean-François 600 livres, en Rigaud voegde toe Op de achterkant van schilderijen de La Porte Hyacinthe Rigaud dat het niet om een kopie ging, maar zijn vaak opschriften, lakzegels, 1733. Olieverf op doek, 81 x 65 cm om een geheel origineel schilderij: etiketten en andere sporen te vinden GEMEENTEHUIS, MESLAY (FRANKRIJK) entièrem[en]t orig[ina]l. die iets vertellen over het werk en zijn herkomst. Het doek van het portret GEHEEL ORIGINEEL? van Van Hoey is aan de achterzijde Op die laatste toevoeging – dat het voorzien van een uitvoerige tekst schilderij volledig origineel zou zijn – met ­biografische gegevens over de valt nogal wat af te dingen. Abraham geportretteerde en het ontstaan van van Hoey heeft ongetwijfeld model het schilderij: peint par hiacinthe gezeten voor Rigaud, maar vooral voor Rigaud. / a Paris en 1736. Dit jaartal zijn gelaatstrekken. De gedrapeerde heeft betrekking op de voltooiing mantel en de kanten halsdoek met van het schilderij, dat zoals we weten kwastjes zijn namelijk gebaseerd op uit de rekeningboeken al in 1735 was bestaande studies. De plooien en besteld. De originele tekst uit de 18de lichtval in de bruinrode fluwelen eeuw is niet meer zichtbaar. Bij een mantel van Van Hoey komen exact restauratie waarbij het originele linnen overeen met enkele andere schilde- is versterkt met een extra laag, is de rijen, waaronder het portret van Jean- tekst gekopieerd op het nieuwe doek. François de La Porte uit 1733, al heeft de mantel hier een andere kleur. GORCUMSE SAMENWERKING Dit was een gangbare atelierpraktijk, Het schilderij van Rigaud kon dankzij die een schilder in staat stelde snel het enthousiasme en de betrokkenheid te produceren. van Gorcumse particulieren worden

40 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 Foto: Dick Bosch Foto:

aangekocht door de Historische Op 11 februari 2019 werd Het paspoort Vere­niging Oud-Gorcum. Deze meer de aanwinst gepresenteerd in Theater Peeriscoop in dan 600 actieve leden tellende vereni- Gorinchem voor Van Hoey ging bezit een collectie van ongeveer 5.000 voorwerpen, die in bruikleen is lag al klaar bij het Gorcums Museum. De Vereni­ ging Rembrandt hielp de Historische Vereniging bij de aanschaf, op voor- waarde dat het schilderij permanent wordt getoond in het Gorcums Museum. Een speciale uitvoervergun- ning voor de Rigaud – die uit een Franse privécollectie kwam – hoefde gelukkig niet meer aangevraagd te worden: het paspoort voor Van Hoey lag al klaars

Bronnen Gerdien Wuestman www.hyacinthe-rigaud.com Redacteur van het Bulletin van de A.J. Dezallier d’Argenville, Vereniging Rembrandt Abrégé de la vie des plus fameux peintres, I, Parijs 1745, pp. 405-15 A. James-Sarazin, met mede- werking van J.-Y. Sarazin, Hyacinthe Rigaud, 1659-1743. Le Catalogue raisonné (2 dln), Dijon 2016

41 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 NIEUWE AANWINST

In zijn tweede vaderland Italië is Caspar van Wittel (Gaspare Vanvitelli) een begrip. Zijn naam is alom bekend en men rekent hem tot de belangrijkste pittori olandesi. In Nederland roept zijn naam bij het grote publiek niet of nauwelijks blijk van herkenning op. Dat is begrijpelijk, want de schilder en diens werk zijn hier, na zijn vertrek in 1674 naar Italië, uit beeld geraakt. Tijd voor een kennismaking. Vanvitelli een Hollandse meester in Rome

Caspar van Wittel (1652/53-1736) produceerde tijdens Wat is een gouache? zijn leven zo’n 500 schilderijen en een ongeveer even groot aantal tekeningen. In zijn geboorteland bevindt Een gouache is een schildering met zich slechts een handvol tekeningen in het Rijksmuseum dekkende waterverf, meestal op en (tot voor kort) geen enkel geschilderd werk van zijn papier of perkament. Anders dan hand. Mede dankzij steun van de Vereniging Rembrandt bij een aquarel, is de ondergrond kon Museum Flehite in Van Wittels geboorteplaats niet meer zichtbaar. De techniek Amersfoort de gouache Gezicht op Amersfoort aankopen wordt nog altijd gebruikt. bij Christie’s in Londen. Het op perkament geschilderde panoramische stadsgezicht is in Italië ontstaan, enkele decennia nadat de schilder na een lange reis met collega- schilder Jacob van Staverden in Rome was gearriveerd.

VEDUTE Van Wittel volgde het voorbeeld van zijn Amersfoortse leermeester Matthias Withoos (1627-1703) en vele andere Noord-Europese kunstenaars. Hij ondernam de reis naar Italië om ten zuiden van de Alpen de resten van de klas- sieke oudheid en de ‘ware kunst’ van de renaissance met

42 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 eigen ogen te aanschouwen en te bestuderen. Matthias Gezicht op Amersfoort Withoos had rond 1650 zo’n reis naar Rome gemaakt en Caspar van Wittel was daar twee jaar gebleven. De schilder van onder meer ca. 1712. Gouache op perkament op stillevens en landschapspanorama’s specialiseerde zich paneel, 27,5 x 48 cm er tot schilder van een nieuw genre stilleven, sottobosco’s Bijdrage: € 109.489, waarvan € 39.489 (‘bosgrondjes’) genaamd. Ook Van Wittel ontwikkelde uit het Fonds van de Utrecht & Gooi in Italië een eigen genre: het stadspanorama (de zoge- Cirkel, € 20.000 uit het Themafonds naamde vedute), waarmee hij zich op de competitieve Prenten en Tekeningen en € 50.000 Romeinse kunstmarkt een stevige economische positie uit het BankGiro Aankoopfonds wist te verwerven. MUSEUM FLEHITE, AMERSFOORT In tegenstelling tot zijn leermeester keerde Van Wittel niet terug naar Nederland. Hij trouwde met de Aangekocht met steun van de Vereniging Rembrandt (mede dankzij haar Utrecht & Italiaanse Anna Lorenzani, dochter van een welgestelde Gooi Cirkel, haar Themafonds Prenten en Romeinse zakenman en werd langzaamaan Italiaan Tekeningen en haar BankGiro Loterij onder de Italianen. Hij zou zijn hele leven in Italië blij- Aankoopfonds), het VSBfonds, het KF Hein ven – hij keerde voor zover bekend slechts eenmaal voor Fonds, Gemeente Amersfoort, de Oudheid- een doopplechtigheid kort terug naar de Nederlanden – kundige Vereniging Flehite, Fonds Bos, de en stierf op 13 september 1736 in Rome als beroemd en Vrienden van Van Wittel, Museum Flehite succesvol schilder van Italiaanse vedutes. en twintig Amersfoortse particulieren

43 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 Gezicht op Amersfoort Caspar van Wittel voor 1712. Grafiet, pen in inkt en grijze wassing, 27 x 40 cm MUSEO NATIONALE DI SAN MARTINO, NAPELS

Adellijke families Medinaceli, van 1695 tot 1702 de Spaanse onderkoning van Napels. Deze vorst onderhield nauwe contacten met Het was de Romeinse kunsthandelaar Pellegrino Peri de familie Colonna in Rome en zo kwam hij op het spoor die het talent van de jonge schilder uit de Nederlanden van Van Wittel, bij wie hij maar liefst 35 schilderijen al vroeg opmerkte en schilderijen van hem in zijn bestelde, waarvan een aantal zich momenteel bevindt in ‘bottega’ (werkplaats annex winkel) ging verkopen. de collectie van Casa Medinaceli in Sevilla. De kunsthandel van Peri werd frequent bezocht door kunstverzamelaars die speurden naar werk van aan- GESCHILDERDE SOUVENIRS stormend talent. Daaronder bevonden zich leden van Van Wittels stadschilderkunst onderscheidde zich door aanzienlijke, adellijke Romeinse families, zoals markies de hoge mate van perspectivische correctheid, gedetail- Giovanni Battista Sacchetti en prins Lorenzo Onofrio leerdheid en de focus op het eigentijdse Rome. Zijn Colonna. De familie Colonna verwierf in de loop der vedutes verbeeldden het nieuwe Rome van rond 1700, jaren tientallen vedutes van Caspar van Wittel. Tot op de met onderwerpen als de Piazza del Popolo of de Piazza dag van vandaag sieren Van Wittels veelal weidse gezichten Navona. Zijn vermogende clientèle werd daardoor sterk op diverse Italiaanse steden de zalen van het imposante aangetrokken en kon zich met het collectioneren van zijn stadspaleis van de familie: Palazzo Colonna, gelegen op werken een modern en vooruitstrevend imago verschaffen. steenworp afstand van de Capitolijnse heuvel. Een an- Van Wittels vedutisme kwam aan nog een andere, in de dere belangrijke afnemer van Van Wittels stadsgezichten 18de eeuw sterk opkomende behoefte tegemoet: het was Don Luis de la Cerda de Cordoba, de hertog van verzamelen van waarheidsgetrouwe afbeeldingen van

44 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 Gezicht op Rome Matthias Withoos 1670-76. Olieverf op doek, 132 x 212 cm MUSEUM FLEHITE, AMERSFOORT

Gezicht op Rome met de Engelenburcht Caspar van Wittel, Ongedateerd. Olieverf op doek, 53 x 111,2 cm MUSÉE DES BEAUX-ARTS, ROUEN

Italiaanse steden en landschappen als souvenir door Nu te zien reizigers. Zo’n Italiëganger was Thomas Coke, graaf van Van Wittels Gezicht op Leicester, die – zoals toen gebruikelijk voor adellijke Amersfoort zal als gouache Engelse jongemannen – in 1712 een Grand Tour ondernam. niet altijd op zaal hangen in Coke verbleef enkele jaren in Italië, kwam in Rome in Museum Flehite. De nieuwe contact met Van Wittel, kocht verschillende werken aanwinst is tot en met 5 mei bij de schilder waarmee hij, eenmaal teruggekeerd in te zien in de monografische Engeland, enkele vertrekken van zijn imposante land- tentoonstelling Maestro Van huis in Norfolk (Holkham Hall) decoreerde. Via Coke Wittel, Hollandse meester van en andere verzamelaars verspreidde de baanbrekende het Italiaanse stadsgezicht in stadsschilderkunst van Caspar zich ook buiten Italië. Kunsthal KAdE in Amersfoort.

INSPIRATIEBRON VOOR CANALETTO Van Wittels schilderkunstige erfgoed werd in Italië doorgegeven aan een nieuwe generatie vedutisten. Naar alle waarschijnlijkheid heeft de beroemdste onder hen, de Venetiaan Canaletto, Van Wittels werk in Rome leren kennen. Mede op basis van Van Wittels stadsge-

45 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 Geen Van Wittel zichten ontwikkelde Canaletto zijn wereldberoemde voor Hoorn Venetiaanse vedutisme. Dit alles maakt dat Van Wittel door velen als een Bijna was het dubbel feest: op dezelfde Italiaanse kunstenaar wordt gezien, maar toch was veiling waarop Gezicht op Amersfoort zijn vaderland nooit geheel uit zijn gedachten, getuige werd verkocht, werd ook een gezicht de gouache Gezicht op Amersfoort, die de schilder ver- van Caspar van Wittel op de stad Hoorn moedelijk omstreeks 1712 grotendeels uit het hoofd aangeboden. Van Wittel kende Hoorn, vervaardigde. Er zijn in Italiaanse verzamelingen enkele doordat hij daar voor zijn vertrek naar tekeningen van Van Wittel met Amersfoortse onderwerpen Italië enige tijd had gewoond. bewaard, waarvan er één grote overeenkomsten vertoont Het gezicht op Hoorn, ook een gouache, met deze gouache. De voorstelling verbeeldt ontegen- heeft ongeveer dezelfde afmetingen als zeggelijk Amersfoort, maar wellicht als gevolg van ver- het gezicht op Amersfoort en is afkom- vagende herinneringen niet geheel waarheidsgetrouw. stig uit dezelfde collectie, dus mogelijk Zo ontbreekt de Koppelpoort en plaatste Van Wittel zijn ze altijd bij elkaar geweest. een Italiaans ogend landhuis aan de Eem dat daar nooit Een prachtkans voor het Westfries heeft gestaan. Museum in Hoorn, maar het werk had Topografisch helemaal correct of niet: met deze een richtprijs die niet haalbaar was voor gouache heeft Museum Flehite een karakteristiek werk het museum. Even gloorde er hoop toen van Amersfoorts beroemde zoon verworven. Het werk het werk onverkocht bleef en er de gele- van Van Wittel kan nu worden getoond naast dat van genheid was een ‘after sales’-bod uit te Gezicht op Hoorn andere Amersfoortse boegbeelden als Jacob van Campen brengen. Gesteund door de Vereniging Caspar van Wittel en Matthias Withooss 1712. Gouache op Rembrandt trad het museum alsnog in paneel, 26 x 47,4 cm onderhandeling. Helaas lukte het niet PARTICULIERE Onno Maurer tot overeenstemming te komen. COLLECTIE Directeur Museum Flehite Foto Christie’s Foto

46 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 Van voor de jaartelling

In 2016 hielp de Vereniging Rembrandt het Allard Pierson Museum dit 3500 jaar oude Egyptische vrouwenbeeld te kopen. … tot de kunst van nu Of het nu om moderne kunst of Het Gemeentemuseum Den Haag kon glas gaat, om fotografie of om in 2017 dankzij de Vereniging zijn beeldhouwkunst – de Vereniging collectie versterken met een Rembrandt steunt op de meest werk van Lee Bontecou. Een rijk en uiteenlopende verzamelgebieden. veelkleurig openbaar kunstbezit … en ook wat van ver komt Deze zeldzame 17de-eeuwse Japanse plastieken werden in 2015 met steun aangekocht door Keramiekmuseum Princessehof in Leeuwarden.

47 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 NIEUWE AANWINST

Internationale allure

Het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap (KOG) heeft in het najaar van 2018 de collectie verrijkt met een reeks van tien architectuurtekeningen uit de 18de eeuw. Het gaat om ontwerpen voor een kamer in een Amsterdams grachtenpand, toegeschre- ven aan de Waalse architect Laurent-Benoît Dewez: internationale allure aan een Amsterdamse gracht.

Neoclassicisme

Voor veel Nederlanders is Laurent-Benoît Dewez (1731-1812) een onbekende naam, maar op het toneel van de internationale architectuur geldt hij als een grootheid. Hij reisde naar Split en Rome om antieke bouwwerken te bestuderen en maakte daar kennis met de befaamde Engelse architect Robert Adam, de Duitse kunsttheoreticus Johann Winckelmann en de Italiaanse prentmaker Giovanni Battista Piranesi. Na een periode van werkzaamheid bij het architectenbu- reau van Robert Adam in Londen keerde hij terug naar de Zuidelijke Nederlanden, waar hij de hofar- chitect werd van gouverneur-generaal Karel van Lotharingen. Dewez’ grootste werk is het prachtig verfijnde kasteel van Seneffe in Henegouwen uit 1763, een meesterwerk in de stijl van het internatio- nale neoclassicisme. Een dergelijke kwaliteit in zo’n hypermoderne stijl zou toen in de Noordelijke Nederlanden onmogelijk zijn: hier was de rococo nog springlevend.

Het kasteel van Seneffe in Henegouwen (1763), ontworpen door Laurent-Benoît Dewez Foto: Jean-Pol Grandmont Jean-Pol Foto:

48 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 Tien ontwerptekeningen voor Het KOG Ontwerp voor een plafond een interieur in twee varianten Laurent-Benoît Dewez, toegeschreven aan De initiatiefnemers van het in 1858 opgerichte Laurent-Benoît Dewez, toegeschreven aan ca. 1775. Grafiet, pen in zwart en bruin, Koninklijk Oudheidkundig Genootschap wilden de penseel in kleuren, 390/435 x 469/613 mm kennis van en het inzicht in nationale en lokale oud- Linker pagina: Bijdrage: € 3.000 uit het KOG-Vereniging heden stimuleren. Dat deden zij door het aanleggen Ontwerp voor een schouw Rembrandt Fonds van een collectie oudheidkundige objecten, waar­ Laurent-Benoît Dewez, KONINKLIJK OUDHEIDKUNDIG onder voorwerpen van geschiedenis en kunst, gevel­ toegeschreven aan GENOOTSCHAP, AMSTERDAM stenen, bouwfragmenten en architectuurtekeningen. Een eigen museum – de droom van de oprichters – Aangekocht met steun van de is er nooit gekomen, maar een groot deel van de Vereniging Rembrandt (mede dankzij haar verzamelingen van het KOG is in langdurig bruikleen KOG-Vereniging Rembrandt Fonds) afgestaan aan het Rijksmuseum en andere musea.

49 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 KUNSTVRAGEN

Mariëtte Bonenkamp (61 jaar) Opdracht in Amsterdam Secretaresse bij de Universiteit Utrecht, binnenkort Rembrandtlid Iemand in Amsterdam heeft de buitengewone kwali- teiten van Dewez onderkend en hem gevraagd een kamer in zijn of haar grachtenpand vorm te geven. Dat blijkt uit het ontwerp zelf en uit de notitie pieds Wat is het eerste kunstwerk dat u d’Amsterdam (de voet, een lengtemaat die voor de zich herinnert? invoering van het metrieke stelsel werd gehanteerd, ‘Met mijn ouders heb ik vroeger heel veel verschilde per streek). Naast de tekeningen voor de kerken bezocht. Een van de vroegste her- wanden en het plafond – niet met lege panelen, zoals inneringen die ik daaraan heb, is aan het in Holland gangbaar, maar met een voor Dewez ken- Lam Gods van de gebroeders Van Eyck merkende, zwaar geornamenteerde plafondrand – zijn in Gent. Maar de eerste keer dat ik echt er nog enkele ontwerpen voor schouwen. Misschien besefte dat ik naar kunst stond te kijken, heeft Jan III Six hem deze opdracht verleend voor zijn was in Italië toen ik voor De geboorte van huis op Herengracht 495, dat hij toentertijd veran- Venus van Botticelli stond. Dat schilderij is derde van een grachtenpand in een waar paleis. mij altijd bijgebleven’. Tot 1800 was het zeer ongebruikelijk dat een buitenlandse architect gevraagd werd voor huizen Hebt u ooit kunst gekocht? aan de Amsterdamse grachten. John Hope kocht ‘Alweer een tijd geleden heb ik een kaart van Gelderland van bij Giovanni Battista Piranesi een schouw voor zijn rond 1700 gekocht. Dat was destijds een behoorlijke uitgave, kabinet. De Bruggenaar Liborius Druck (1744-?) maar ik ben er nog altijd heel blij mee. Ik ben geïnteresseerd ontwierp Herengracht 448 en Herengracht 182 en in cartografie en vind het leuk om te zien hoe Nederland er van dat laatste pand bezit het KOG een prachtige set vroeger uitzag en wat er allemaal veranderd is.’ architectuurtekeningen. De nu aangekochte bladen van Dewez vormen hierop een geweldige aanvulling. Hebt u een favoriet museum? Ze maken duidelijk dat er meer buitenlandse architec- ‘Het Drents Museum. Prachtig hoe die verschillende gebou- ten in Nederland werkzaam waren dan gedacht. Dat wen met elkaar verbonden zijn, en de tuin eromheen en de internationale aspect is nergens beter te bestuderen omgeving zijn geweldig. Maar ook Voorlinden in Wassenaar, dan bij het KOGs Museum MORE in Ruurlo en het Groninger Museum staan in mijn top 10. Pieter Vlaardingerbroek Architectuurhistoricus Kunt u een werk in een Nederlands museum noemen dat u nooit meer zou willen missen? ‘In het Rijksmuseum is een heel mooi winterlandschap van Barend Cornelis Koekkoek met een weggetje tussen de bomen. De manier waarop het licht tussen die bomen door schijnt is fantastisch.’

Welke tentoonstelling heeft ooit indruk gemaakt? ‘Peredvizhniki - Russisch Realisme rond Repin 1870-1900, een tentoonstelling die twee jaar geleden in het Drents Museum was. Ilya Repins Wolgaslepers kende ik, maar ik ben ook erg onder de indruk geraakt van de kwaliteit van al die andere schilders waar wij hier vaak nog nooit van gehoord hebben. Aan de vooravond van de Russische Revolutie brachten zij de armoede en het harde leven van het Russische volk in beeld.’

Welk werk bij u thuis zou u bij een brand als eerste redden? ‘Mijn cello en mijn altviool red ik als eerste, vanzelfsprekend, en daarna meteen mijn kaart van Gelderland. Die zal ik altijd

meenemen, wat er ook gebeurt.’ Ontwerp voor een kamerwand met vensters Laurent-Benoît Dewez, toegeschreven aan UIT HET ARCHIEF

Landschap met stenen brug Rembrandt ca. 1638. Olieverf op paneel, 29,5 x 42,5 cm RIJKSMUSEUM, AMSTERDAM

Aangekocht met steun van de Vereniging Rembrandt in 1900

Het Rembrandt-Museum

In 1898 was de eerste grote overzichts- In oktober 1898 wakkerde de Amster­ moeilijk kon verwachten dat zij hun tentoonstelling over Rembrandt, ter damsche Courant de discussie aan met Rembrandts in bruikleen zouden geven. ere van de inhuldiging van koningin een pleidooi voor een ‘Rembrandt- Drie dagen later publiceerde de Wilhelmina op 6 september van dat Museum’. Kenners maakten onmiddellijk Amsterdamsche Courant een weerwoord, jaar. Uit museale en particuliere collec- korte metten met het plan. Zij vonden waarin Bredius werd uitgedaagd zijn ties in heel Europa werden schilderijen het niet alleen onrealistisch, maar ook mitsen en maren te laten vallen en in en tekeningen naar het Stedelijk onwenselijk, want een dergelijk mu- actie te komen voor de grote meester. Museum in Amsterdam gebracht. seum zou betekenen dat Rembrandts Bredius werd onder andere opgeroepen Dat smaakte naar meer. Moest er werk gescheiden werd van dat van zijn een fonds op te richten: ‘om als er straks geen Rembrandtmuseum komen? voorgangers, leerlingen en navolgers. een Rembrandt te koop komt, uw slag Een van de sceptici was Mauritshuis­ te kunnen slaan’. Een volkomen overbo- De gedachte aan een Rembrandtmuseum directeur Abraham Bredius. In een op dige aansporing, want zo’n organisatie leefde al langer. Sommige kunstliefheb- 24 oktober 1898 gepubliceerde brief aan bestond natuurlijk allang: de Vereniging bers waren ontevreden met de plaats de Amsterdamsche Courant blufte hij Rembrandt. Dankzij de Vereniging die De Nachtwacht in het nieuwe, door onmiddellijk 50.000 gulden te zullen waren al diverse tekeningen voor het Cuypers gebouwde Rijksmuseum had schenken voor het te bouwen museum, Nederlands openbaar kunstbezit gekregen en meenden dat het schilderij op voorwaarde dat alle publieke en verworven en in 1900 slaagde zij erin in een speciaal voor Rembrandt ge- particuliere verzamelingen in het land het eerste Rembrandt-schilderij voor het bouwd museum beter tot zijn recht zou hun schilderijen en tekeningen van Rijksmuseum aan te kopen:Landschap komen. Vooral op de belichting in het Rembrandt zouden afstaan. Daarop met stenen brugs Rijksmuseum was kritiek, die extra luid vervolgde hij dat de paar musea die een klonk tijdens de tentoonstelling in het Rembrandt in hun bezit hadden wel gek Stedelijk Museum, waar de licht­omstan­ zouden zijn om hun publiekstrekkers af digheden opvallend veel beter waren. te staan, zoals je ook van particulieren

51 VERENIGING REMBRANDTT VOORJAAR 2019 De aardewerkindustrie in Purmerend ­be­leefde rond 1900 een bloeitijd. Het Purmerends Museum streeft ernaar de mooiste voorbeelden van dit lokale erfgoed te kunnen laten zien. De aankoop van een particuliere collectie vazen, schotels en ­andere voorwerpen van de Purmerendse plateelbakkerij Wed. N.S.A. Brantjes & Co is dan ook een zeer waardevolle uitbreiding. Art nouveau in Purmerend

52 VERENIGING REMBRANDT NAJAAR 2018 NIEUWE AANWINST

De geschiedenis van het Purmerends aardewerk gaat 21 stukken sieraardewerk ver terug: al vanaf 1683 waren er kleine bedrijven die Firma Wed. N.S.A. zich toelegden op het het bakken van oventegels. In de Brantjes & Co 19de eeuw was er Nicolaas Brantjes, die vanaf 1886 de 1895-1904. Aardewerk, oventegelfabriek De Nijverheid bezat. Het was deze div. afmetingen ­fabriek die door Clementine Brantjes na de dood van Bijdrage: € 30.000 uit haar echtgenoot Nicolaas in 1895 werd omgevormd tot het BankGiro Loterij de eerste Purmerendse fabriek voor sieraardewerk, de Aankoopfonds firma Wed. N.S.A. Brantjes & Co. PURMERENDS MUSEUM In de periode tussen 1895 en 1907 waren er – zij het niet allemaal gelijktijdig – vier aardewerkfabrieken in Aangekocht met steun van de Vereniging Rembrandt Purmerend gevestigd. Met Delft, Den Haag en Gouda (mede dankzij haar BankGiro behoorde Purmerend op dat moment tot de belangrijk- Loterij Aankoopfonds), ste Nederlandse centra van sieraardewerk. De productie het Mondriaan Fonds en de van de plateelbakkerijen Wed. N.S.A. Brantjes & Co, Stichting De Vrienden van Art nouveau in Purmerend NV Haga, Jb. Vet & Co en L. Huisenga, waarvan de ont- het Purmerends Museum werpen en decors veelal geïnspireerd waren op Delftse en Haagse voorbeelden, behoren tot de picturale traditie van de Nieuwe Kunst, beter bekend als art nouveau of Jugendstil. Zij tonen gestileerde decors met motieven uit de bloemen-, planten- en dierenwereld. Deze aarde- werkindustrie verdween al na 12 jaar uit Purmerend, maar wordt vanwege de hoge kwaliteit beschouwd als belangwekkend erfgoed van de stad Purmerend.

MET ZORG OPGEBOUWD De oorsprong van de museale collectie Purmerends aardewerk, waaronder het sieraardewerk van Wed. N.S.A. Brantjes, ligt in de jaren zeventig van de vorige eeuw. Het Purmerends Museum streeft er sindsdien naar de fabrieksgeschiedenis en vooral de productie in al haar diversiteit te tonen als een excellent voorbeeld van een Noord-Hollandse plateelbakkerij rond 1900. De collectie is met grote zorg opgebouwd en in de uit- breiding ervan wordt niet alleen gestreefd naar diversi- teit, maar vooral ook naar het laten zien van de beste voorbeelden die bij de plateelbakkerijen zijn gemaakt. De 21 recent verworven stukken zijn een toonbeeld van deze kwaliteit en schoonheid. De Stichting Purmerends Museum is de Vereniging Rembrandt zeer erkentelijk dat de aankoop dankzij een genereuze bijdrage gerealiseerd kon worden. Het spreekt voor zich dat de aanwinsten te zien zijn in de vaste opstelling van het museum. Wij heten u daar van harte welkom s

Saskia van den Berg Conservator

53 VERENIGING REMBRANDTT VOORJAAR 2019 NIEUWS VAN DE VERENIGING

De Vereniging kort

In de pers laars. Particulieren die aan die openbare collecties schenken of nalaten, in geld of Begin dit jaar kreeg de veiling uit het in natura, of bij een voorgenomen verkoop bezit van de koninklijke familie veel in eerste instantie proberen een prijs aandacht, waarbij ook de Vereniging overeen te komen met een museum. Rembrandt vaak in het nieuws kwam. Dat niemand hiertoe verplicht kan worden Ondanks de inspanningen van Museum is een groot goed. Particulier eigendom Boijmans Van Beuningen, het Mondriaan betekent gelukkig nog steeds dat de Fonds, het Nationaal Aankoopfonds en eigenaar zelf beslist hoe hier mee om te de Vereniging Rembrandt, is het niet gaan. gelukt de belangrijke tekening van Inmiddels heeft minister van Engelshoven Rubens voor Nederland te behouden. de Raad voor Cultuur gevraagd een onaf- Maar het is goed dat het is geprobeerd. hankelijke commissie in te stellen die zal Niet altijd alles lukt, en ook niet alles onderzoeken in hoeverre de huidige wet- moet tegen elke prijs gekocht willen geving ten aanzien van de bescherming worden. van cultureel erfgoed in Nederlands par- ticulier bezit voldoet. In deze commissie, De Vereniging heeft in haar reactie steeds voorgezeten door Alexander Pechtold, zal benadrukt dat de enorme rijkdom van ons ook de Vereniging Rembrandt plaatsnemen. openbaar kunstbezit voor een groot deel Dit alles om aanbevelingen te doen die te danken is aan de betrokkenheid van ophef zoals bij bovengenoemde veiling in particuliere kunstliefhebbers en verzame- de toekomst kunnen voorkomen.

Werk aan de wieg

Eind 2018 kreeg Museum De Lakenhal een bijdrage uit het BankGiro Loterij Restauratiefonds van de Vereniging Rembrandt. Deze schenking stelt het museum in staat een wieg uit 1924 van architect Cornelis van der Wilk te laten

restaureren.

Daarmee is Museum De Lakenhal het tweede museum dat een restauratie kan laten uitvoeren dankzij het in 2018 opgerichte BankGiro Loterij Restauratiefonds. De wieg is in 1925 getoond op de Wereldtentoonstelling, en daarna ruim tachtig jaar in het bezit geweest van de familie van de architect. Na de behandeling zal het meubel een plaats krijgen in de presentatie rond De Stijl in de nieuwe collectie-opstelling

Foto: RCE / Margareta Margareta Foto: Svensson RCE / RCE Foto: van Museum De Lakenhal.

54 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 GESTEUNDE AANKOOP

Restauratie Japans Op het jaarlijkse Goed Geld Gala op 12 ­februari kamerscherm­ 2019 mocht de Vereniging Rembrandt een cheque ter waarde van € 400.000 in ontvangst nemen. Met deze bijdrage kan de Vereniging vanuit haar BankGiro Loterij Aankoopfonds aankopen van kleinere musea door heel Nederland steunen.

TEFAF 2019 Wtewael te gast Het Japanse kamerscherm dat Museum Gaat u dit jaar naar de TEFAF, de interna­ tio­ ­ Volkenkunde in 2018 met steun van de nale kunst- en antiekbeurs in Maastricht? Vereniging kocht, wordt gerestaureerd met Vergeet dan niet even langs te lopen bij de een bijdrage van deTEFAF . Het was een van Vereniging Rembrandt (standnummer 729 de blikvangers op Als kunst je lief is. op de papierafdeling). Daar wacht u een bijzondere verrassing: de nieuwe aanwinst De werkzaamheden zullen anderhalf jaar in van het Centraal Museum wordt daar voor beslag nemen. De schilderingen op zijde het eerst gepresenteerd (zie pp. 18-22). moeten worden losgemaakt van de acht met Voor de Vereniging is het belangrijk om Japans papier bespannen lattenramen voor ze Naast kennismaken met Wtewael kunt u in aanwezig­ te zijn op deze beurs, want dan kan kunnen worden schoongemaakt en gerestau- onze stand meedoen met iets dat inmiddels het bestuur snel besluiten over steunverlening reerd, waarbij onder andere ontbrekende traditie is geworden: de TEFAF-tips, over voor beoogde aanwinsten. Zij is deTEFAF - stukken zijde zullen worden aangevuld. Na de kunst(voorwerpen) die u niet mag missen op organisatie dan ook zeer dankbaar voor het restauratie wordt de gehele schildering terug- deze beurs. Deze tips komen van bestuurs­ beschikbaar stellen van standruimte, en na- geplaatst op een nieuw lattenwerk dat met leden en professionals, maar u kunt zelf ook tuurlijk ook het Centraal Museum, dat bereid Japans papier is bespannen. Vanaf 2020 zal beursgangers tippen wanneer u een bijzonder was zijn nieuwe aanwinst anderhalve week het kamerscherm een sleutelrol spelen in de werk hebt ontdekt. uit te lenen. presentatie van Museum Volkenkunde.

‘Project Caesar’

De restauratie van het schutters- binnenkort zelfs live volgen. kunnen stellen aan de restau- stuk van Caesar van Everdingen Het eerste deel van de restauratie ratoren. ‘Project Caesar’ werd waarover u in het vorige nummer is bijna voltooid. Van 23 maart gefinancierd met een bijdrage van ons Bulletin hebt kunnen tot en met 10 juni wordt het vanuit het BankGiro Loterij lezen, is inmiddels in volle gang. tweede deel op de Kleine zaal Restauratiefonds van de Bezoekers van Stedelijk Museum van het museum uitgevoerd, Vereniging Rembrandt. Alkmaar kunnen de restauratie waarbij bezoekers ook vragen

55 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 NIEUWS VAN DE VERENIGING

De Vereniging kort

Terugblik Als kunst je lief is

Op zondag 13 januari 2019 verwelkomde het Kröller-Müller Museum de 100.000ste bezoeker aan de tentoonstelling Als kunst je lief is. In totaal hebben 111.555 mensen onze jubileumtentoonstelling bezocht.

Als kunst je lief is trok niet alleen veel bezoekers, maar uit het publieksonderzoek bleek ook dat de expositie hoog werd gewaar- deerd. Lisette Pelsers, directeur Kröller-Müller Museum: ‘93% van de bezoekers beoordeelt de expositie als goed tot zeer goed en bijna de helft van de bezoekers laat weten dat de tentoonstelling Rembrandt Art Talks hun verwachting heeft overtroffen. Een beter compliment kun je als museum en tentoonstellingsmaker niet krijgen.’ De Vereniging Op zaterdag 2 februari namen wij als Rembrandt dankt alle bruikleengevende musea, vrijwilligers en jonge Rembrandtbestuursleden voor medewerkers die de tentoonstelling tot zo’n groot succes hebben de tweede Jonge Rembrandt Art Talks gemaakt. leden tussen de 18 en 35 jaar per bus mee naar het Kröller-Müller Museum, om daar in het laatste weekend van de tentoonstelling Als kunst je lief is samen Stichting Hollands Porselein te bekijken.

Naast de Vereniging Rembrandt zijn er vele kleinere Er was een flinke groep uit Amsterdam, ­organisaties van particulieren die zich inzetten voor ons maar er waren ook leden uit Groningen, ­cultureel erfgoed. Een van die organisaties die het verdient Nijmegen en andere steden. In kleine om in het zonnetje te worden gezet, is de Stichting Hollands groepjes gingen we de zalen door, waarbij Porselein. Dit jaar viert zij haar 20ste verjaardag. steeds een van ons vertelde wat een ­specifiek kunstwerk of de combinatie van De Stichting Hollands Porselein en publicaties daarover kunstwerken zo bijzonder maakt. Tijdens is in 1999 opgericht door ­worden ondersteund. Zowel een afsluitende borrel gingen wij in gesprek oud-staatssecretaris mevrouw kleinere musea als Museum met de jongste museumdirecteur van mr. Els Veder-Smit. De stich- Weesp als verschillende Museum en het Rijksmuseum Nederland, Charlotte Rixten (25). ting beheert een kapitaal, ­grotere musea als het hebben dankzij dit fonds Die middag in Otterlo bevestigde weer waaruit aankopen op het ge- Princessehof, het Gemeente­ fraaie en zeldzame voorbeel- dat jonge leden het netwerkmoment en bied van Hollands porselein museum, het Amsterdam den van de productie van de de inkijkjes rond aanwinsten waarderen én verschillende fabrieken waar leverde een enthousiaste gastspreker op: Hollands porselein is gemaakt ‘Het programma en de activiteiten van de kunnen aankopen. Recent Rembrandt Art Talks sluiten prachtig aan bij droeg de Stichting ook bij aan waar jongeren met een passie voor kunst de aankoop van een 18de- naar op zoek zijn. Ik kijk uit naar de vol- eeuwse neoclassicistische gende keer!’ De volgende bijeenkomst schoorsteenset voor Kasteel- staat al gepland; dit voorjaar vinden Art Museum Sypesteyn, waarover Talks plaats in het Scheepvaartmuseum in u hebt kunnen lezen in het Amsterdam. laatste Bulletin. De Vereniging Rembrandt feliciteert de jubi- Odilia van Wassenaer en Thomas Pleunis, lerende stichting van harte! medeoprichters Jonge Rembrandt Art Talks

56 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019

GESTEUNDE AANKOOP

Rembrandtjaar 2019 Bezoek ze allemaal

Het Rembrandtjaar 2019 heeft als titel Rembrandt en de Gouden Eeuw. Musea organiseren daarom niet alleen tentoonstellingen over en rond Rembrandt, maar ook over andere Hollandse kunstenaars uit de 17de In de ban van de meester eeuw. Al deze tentoonstellingen zijn vrij van entree te bezoeken met de Rembrandtkaart. RONDOM REMBRANDT De leden van de Vereniging Als dank voor hun bijdrage mogen leden van de Vereniging Rembrandt Rembrandt hebben onze enkele tentoonstellingen als een van de eersten bekijken tijdens previews musea in de afgelopen 136 jaar en speciale openstellingen. Houd onze nieuwsbrieven in de gaten! geholpen­ aan maar liefst 39 Rembrandts (zie pp. 6-11). Achter elk schilderij en elk werk op papier gaat een ander verhaal 11 NOV 2018 - 26 MEI 2019 15 JUL 2019 - 15 SEP 2019 schuil. Benieuwd? Volg ons op Werk, bid en bewonder Lang Leve Rembrandt Facebook! Dordrechts Museum Rijksmuseum, Amsterdam

ACHTER DE SCHERMEN 24 NOV 2018 - 17 MRT 2019 21 SEP 2019 - 16 FEB 2020 We nemen iedereen ook graag Rembrandt en Saskia. Liefde in Laboratorium Rembrandt mee voor een kijkje achter de de Gouden Eeuw Museum Het Rembrandthuis, schermen bij musea die bezig Fries Museum, Leeuwarden Amsterdam zijn met de inrichting van hun Rembrandt-tentoonstellingen via korte video’s. Deze zijn straks 7 DEC 2018 - 7 APR 2019 13 SEP 2019 - 10 NOV 2019 allemaal te zien via ons YouTube- Rembrandt privé Rembrandts meesterwerk uit het kanaal. Voor de eerste aflevering Stadsarchief Amsterdam Israel Museum mochten wij alvast bij de ten- Joods Historisch Museum, Amsterdam toonstelling Alle Rembrandts in het Rijksmuseum filmen. Daarin 31 JAN 2019 - 15 SEP 2019 11 OKT 2019 - 19 JAN 2020 vertellen wij onze leden wat meer Rembrandt en het Mauritshuis Rembrandt-Velázquez over Rembrandt als tekenaar. Mauritshuis, Den Haag Rijksmuseum, Amsterdam

Op stap met Rembrandt 1 FEB 2019 - 19 MEI 2019 11 OKT 2019 - 16 FEB 2020 Rembrandt’s Social Network Pieter de Hooch in Delft. Uit de De ANWB en de Vereniging Rembrandt, tekent voor de re- Museum Het Rembrandthuis, schaduw van Vermeer Rembrandt hebben de handen dactie van de gids In de voetspo­ Amsterdam Museum Prinsenhof Delft ineengeslagen en publiceren dit ren van Rembrandt. Vanaf 18 april voorjaar een speciale routegids: verkrijgbaar in alleANWB -winkels we gaan wandelen en fietsen en online voor € 14,99. 15 FEB 2019 - 10 JUN 2019 17 OKT 2019 - 19 JAN 2020 door het landschap van Alle Rembrandts Nicolaes Maes IN DE VOETSPOREN Rijksmuseum, Amsterdam Mauritshuis, Den Haag Rembrandt, we gaan op zoek VAN REMBRANDT

Wandelen en fi etsen door het Nederland naar plekken die hij heeft gete- van de Gouden Eeuw kend of geschilderd en die voor hem belangrijk zijn geweest. 7 JUN 2019 - 1 SEP 2019 3 NOV 2019 - 9 FEB 2020 Natuurlijk worden leerlingen als Inspired by Rembrandt Jonge Rembrandt Carel Fabritius of Gerard Dou niet Museum Het Rembrandthuis, Museum De Lakenhal, Leiden overgeslagen. Hilbert Lootsma, Amsterdam onderzoeker bij de Vereniging

57 VERENIGING REMBRANDT VOORJAAR 2019 DE VERENIGING REMBRANDT

Beschermvrouwe Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Beatrix der Nederlanden

Erelid: de heer mr. J.M. Boll, 2009

VERENIGING REMBRANDT BESTUUR Denneweg 124 PER 16-06-2018 2514 CL Den Haag De heer drs. A.A. Fock, voorzitter T: 070-4271720 De heer drs. W. Weijland,vicevoorzitter E: [email protected] De heer dr. R.R. Kuijten,penningmeester www.verenigingrembrandt.nl De heer mr. C.A. de Zeeuw, secretaris De Vereniging Rembrandt steunt al De heer drs. T.D.W. Dibbits Bankrekeningnummer: De heer drs. F.J. Duparc sinds 1883 Nederlandse musea bij het IBAN: NL21 ABNA 0252 2008 61 De heer A.Ph.J. de Haseth Möller aankopen van kunst. Zij ontstond in een De heer prof. dr. P.A. Hecht tijd dat veel particulier kunstbezit werd De heer mr. J.J.J. van Lanschot OVER DEZE UITGAVE De heer drs. W.M.J. Pijbes verkocht naar het buiten­land. Maar ook Het Bulletin van de Vereniging Rembrandt Mevrouw dr. H.H. Pijzel-Dommisse nu speelt de Vereniging een onmisbare verschijnt drie keer per jaar in een oplage van De heer drs. R.C.J.J. Priem 11.200 en wordt toegezonden aan leden van Mevrouw mr. drs. T.S.M. van Schie rol bij het verwerven van kunstwerken de Vereniging Rembrandt. Aan dit nummer De heer drs. P.J. Schoon werkten mee: Saskia van den Berg, Fusien Bijl die een belangrijke aanwinst zijn voor de De heer prof. dr. C.B. Smithuijsen de Vroe, Onno Blom, Liesbeth Helmus, openbare verzamelingen in Nederland. De heer dr. E.J. van Straaten Meta Knol, Friso Lammertse, Idelette van Leeuwen, Hilbert Lootsma, Onno Maurer, Dankzij de betrokkenheid en vrijgevigheid Henk van Os, Pieter Vlaardingerbroek, Rik van RAAD VAN ADVISEURS Wegen, Aafke Weller, Rob Wolthoorn en PER 16-06-2018 van haar 15.500 leden en in goede Gerdien Wuestman. Van werken van beeldende Mevrouw drs. E. Barents samenwerking met de musea vergroot de kunstenaars aangesloten bij eenCISAC - De heer drs. Q.B. Buvelot organisatie is het auteursrecht geregeld met Vereniging de publieke belangstelling De heer drs. B. Cornelis Pictoright te Amsterdam. © Pictoright De heer prof. dr. R.E.O. Ekkart voor het openbaar kunstbezit en maakt zij Amsterdam 2019. De heer prof. dr. M. Forrer aankopen mede mogelijk. Als particuliere Redactie: Gerdien Wuestman De heer mr. H.F. Heerkens Thijssen organisatie is de Vereniging Rembrandt Ontwerp: van Rosmalen & Schenk, Amsterdam De heer drs. J.J. Heij Druk: Drukkerij Badoux, Houten Mevrouw prof. dr. S.J.C. Hemels overkoepelend, onafhankelijk en bevlogen, Mevrouw drs. A.J.W.C.M. Hopmans en handelt zij vanuit haar expertise. Mevrouw drs. A.P.H.M. Hovius MBA Afbeelding omslag Mevrouw drs. G.W.M. Jager Het godenbanket (detail) De heer drs. J.B.M. Janssen Joachim Wtewael De heer F.J.P. Kessels ca. 1601-03. Olieverf op koper, De heer mr. G.C. Kikkert 15,5 x 20,5 cm Mevrouw drs. G.M.E. Knol CENTRAAL MUSEUM, UTRECHT De heer drs. G.C.M. Luijten De heer drs. M.P. van Maarseveen De heer prof. dr. V. Manuth De heer mr. J.L. Miedema Mevrouw drs. H.D.A.W. van Notten De heer mr. A.R.T. Odle Mevrouw drs. M.H. van Ogtrop-Quintus De heer dr. P.H. Rem De heer drs. B. Rutten De heer A. Rüger De heer drs. K.J.J. Schampers De heer prof. dr. M.S. Sellink Mevrouw C.L.E. van Tets-van Tienhoven Drs. C. baron van Tuyll van Serooskerken Mevrouw dr. G Uslu Mevrouw ir. M.L.W. Vehmeijer-Verloop Mevrouw mr. P.H.E. Voˆute Jhr. M.A. van Weede 2019 is het Rembrandt­jaar

Laat iedereen meegenieten en geef een lidmaatschap cadeau

Rembrandt, Liggende leeuw, ca. 1660 (detail). Aangekocht voor het Rijksmuseum met steun van de Vereniging Rembrandt in 1895. VERENIGING REMBRANDT Ik word lid van de Vereniging Rembrandt

Hiervoor krijg ik: Ik kies voor het volgende lidmaatschap: Jongmaat, tot en met 28 jaar p de kans aan gemiddeld dertig kunstaankopen door € 28 per kalenderjaar € 1.000 eenmalig, tot 35 jaar

heel Nederland bij te dragen Gezel voor 1 persoon (vanaf 29 jaar) s.v.p. hierlangs afscheuren p de Rembrandtkaart die recht geeft op vrije toegang € 75 per kalenderjaar € 2.000 eenmalig voor het leven (vanaf 35 jaar) tot de vaste collecties van ruim 125 musea Gezel voor 2 personen € 110 per kalenderjaar € 3.000 eenmalig voor het leven (vanaf 35 jaar) p drie keer per jaar een Bulletin (gedrukt en online beschikbaar) NAAM EN VOORLETTER(S): V / M p minimaal 2 exclusieve museumontvangsten per jaar GEBOORTEDATUM:

NAAM EN VOORLETTER(S) PARTNER: V / M Voor informatie over overige lidmaatschappen, schenken of nalaten zie www.verenigingrembrandt.nl GEBOORTEDATUM PARTNER:

STRAAT EN HUISNUMMER:

POSTCODE EN WOONPLAATS: Wilt u deze kaart versturen in een envelop zonder postzegel naar:

Vereniging Rembrandt, Antwoordnummer 18494, 2501 WK Den Haag TELEFOONNUMMER: Of word lid via de website www.verenigingrembrandt.nl

Met het verstrekken van uw persoonsgegevens geeft u de Vereniging Rembrandt E-MAIL: toestemming om deze gegevens conform ons privacy statement te verwerken. Na aanmelding ontvangt u een betaalverzoek.

s.v.p. hierlangs afscheuren

VERENIGING REMBRANDT Ik geef een lidmaatschap cadeau

Ik kies voor het volgende lidmaatschap: Het cadeaulidmaatschap is bestemd voor:

Jongmaat, tot en met 28 jaar NAAM EN VOORLETTER(S): V / M € 28 per kalenderjaar € 1.000 eenmalig, tot 35 jaar NAAM EN VOORLETTER(S) PARTNER: V / M

Gezel voor 1 persoon (vanaf 29 jaar) s.v.p. hierlangs afscheuren € 75 per kalenderjaar GEBOORTEDATUM: GEBOORTEDATUM PARTNER: € 2.000 eenmalig voor het leven (vanaf 35 jaar) Gezel voor 2 personen STRAAT EN HUISNUMMER: € 110 per kalenderjaar € 3.000 eenmalig voor het leven (vanaf 35 jaar) POSTCODE EN WOONPLAATS:

Ik geef het cadeau zelf: E-MAIL: ja nee, de Vereniging Rembrandt verstuurt het welkomstpakket met de Rembrandtkaart aan de ontvanger. Het cadeaulidmaatschap wordt aangeboden door: NAAM EN VOORLETTER(S): V / M Het lidmaatschap is: voor het huidige kalenderjaar STRAAT EN HUISNUMMER: tot wederopzegging POSTCODE EN WOONPLAATS: Wilt u deze kaart versturen in een envelop zonder postzegel naar: Vereniging Rembrandt, Antwoordnummer 18494, 2501 WK Den Haag E-MAIL: Of word lid via de website www.verenigingrembrandt.nl

Met het verstrekken van uw persoonsgegevens geeft u de Vereniging Rembrandt DATUM EN HANDTEKENING: toestemming om deze gegevens conform ons privacy statement te verwerken. Na aanmelding ontvangt u een betaalverzoek. Kleurplaat bijPortret van Abraham van Hoey, Hyacinthe Rigaud, 1736. Zie pp. 38-41. Stuur je tekening gescand per e-mail of per post naar de Vereniging Rembrandt ([email protected] / Denneweg 124, 2514 CL Den Haag). Afgekeken van de oude meesters

Sommige kunstenaars gebruikten hetzelfde hondje of hetzelfde figuurtje in verschillende schilderijen. Dat ging sneller en makkelijker dan steeds iets nieuws bedenken. Ook de Franse kunstenaar Hyacinthe Rigaud deed dat: de mantels in zijn portretten lijken soms wel heel veel op elkaar (zie p. 40). Wil jij ook eens een portret tekenen of schilderen zoals Rigaud dat deed? Pak je kleurpotloden of stiften, maak een (zelf)portret met je eigen wapenschild!

Stuur je tekening gescand per e-mail of per post naar de Vereniging Rembrandt ([email protected] Denneweg 124, 2514 CL Den Haag).

Misschien komt jouw kunstwerk deze zomer in het Bulletin! VRIJE TOEGANG TOT DE VASTE COLLECTIES VAN ONDERSTEUNDE MUSEA

Leden van de Vereniging Rembrandt hebben op vertoon van het bewijs van lidmaatschap vrije toegang tot de vaste collecties van de onderstaande musea die sinds de oprichting van de Vereniging in 1883 zijn gesteund bij de aankoop van kunstwerken. Sommige musea zijn tijdelijk gesloten in verband met een renovatie of hebben afwijkende

Rembrandt van Rijn,Liggende leeuw (ca. 1660). openingstijden of voorwaarden. Raadpleeg daarom voorafgaand aan uw bezoek altijd de websitevan Aanwinst in 1895 voor Rijksmuseum, Amsterdam. de betreffende instelling voor de actuele gegevens.

p Alkmaar p Deventer Design Museum p Rotterdam p Zaltbommel Stedelijk Museum Alkmaar Deventer Verhaal Den Bosch Het Nieuwe Instituut Stadskasteel Zaltbommel p Amerongen Speelgoedmuseum p Heusden a/d Maas Kunsthal Rotterdam p Zierikzee Kasteel Amerongen p Dordrecht Het Gouverneurshuis Maritiem Museum Stadhuismuseum p Amersfoort Dordrechts Museum p Hilversum Rotterdam p Zutphen Museum Flehite Huis Van Gijn Museum Hilversum Museum Boijmans Van Musea Zutphen (Museum p ammerzoden p Eindhoven p Hoorn Beuningen Henriëtte Polak en Stedelijk Kasteel Ammersoyen Van Abbemuseum Westfries Museum Museum Rotterdam Museum) p Amstelveen p Edam p Katwijk Wereldmuseum Rotterdam p zwolle Cobra Museum Edams Museum Katwijks Museum p rozendaal Museum de Fundatie p Amsterdam p Enkhuizen p laren Kasteel Rosendael Stedelijk Museum Allard Pierson Museum Zuiderzeemuseum Singer Laren p de rijp Amsterdam Museum p Enschede p Leek Museum In ‘t Houten Huis Amsterdam Pipe Museum Rijksmuseum Twenthe Museum Nienoord p rijswijk (zh) De volgende musea behoren Bijbels Museum p Franeker p Leens Museum Rijswijk niet tot de gesteunde musea Joods Historisch Museum Museum Martena Landgoed Verhildersum p schiedam maar accepteren wel onze Museum Het Rembrandthuis p Gorinchem p Leerdam Stedelijk Museum Rembrandtkaart: Museum Het Schip Gorcums Museum Nationaal Glasmuseum p schoonhoven p Alphen aan den Rijn Museum Ons’ Lieve Heer p Gouda p Leeuwarden Nederlands Zilvermuseum Archeon op Solder Museum Gouda Fries Museum p sluis p AMSTERDAM Museum Van Loon p ’s-Gravenhage Keramiekmuseum Museum Het Belfort Huis Marseille Museum Willet-Holthuysen De Mesdag Collectie Princessehof p sneek (50% korting op entree) Scheepvaartmuseum­ Gemeentemuseum Den p Leiden Fries Scheepvaart Museum p Amstelveen Rijksmuseum Haag Museum Boerhaave p soest Museum Jan van der Togt Stadsarchief Amsterdam Haags Historisch Museum Rijksmuseum van Oudheden Nationaal Militair Museum p Bergen Stedelijk Museum Koninklijke Bibliotheek Rijksmuseum voor p tiel Museum Kranenburgh Tropenmuseum Mauritshuis Volken­kunde Flipje en Streekmuseum p ’s-Gravenhage Van Gogh Museum Museum Beelden aan Zee Museum De Lakenhal Tiel Museum de Gevangenpoort p Apeldoorn Museum Meermanno Universitaire Bibliotheken p tilburg p Kampen Paleis Het Loo Museum Bredius Leiden TextielMuseum Stedelijk Museum Kampen p Appingedam p Groningen p Loosdrecht p uden p Rotterdam Museum Stad Appingedam Groninger Museum Kasteel-Museum Sypesteyn Museum voor Religieuze Chabot Museum p Arnhem p Haarlem p Maastricht Kunst Nederlands Fotomuseum Gelders Archief Frans Hals Museum Bonnefantenmuseum p uithuizen p Tilburg Museum Arnhem Museum Haarlem p Marken Menkemaborg Museum de Pont p Assen Teylers Museum Marker Museum p utrecht p Venlo Drents Museum p Haarzuilens p Middelburg Centraal Museum Museum Bommel van Dam p Asten Kasteel de Haar Zeeuws Museum Museum Catharijneconvent Klok & Peel Museum Asten p Harlingen p Naarden Museum Speelklok p Barneveld Gemeentemuseum Nederlands p Vaassen Veluws Museum Nairac Het Hannemahuis Vestingmuseum Kasteel Cannenburch p Berg en Dal p Hattem p Nijmegen p Vlissingen Afrika Museum Voerman Museum Museum Het Valkhof Zeeuws maritiem muZEEum p Bergen op Zoom p’s-heerenberg p Otterlo p voorburg Het Markiezenhof Kasteel Huis Bergh Kröller-Müller Museum Museum Swaensteyn p beverwijk p heerenveen Nederlands Tegelmuseum p voorschoten Museum Kennemerland Museum Belvédère p Oud-Zuilen Kasteel Duivenvoorde p Breda p Heino/Wijhe Slot Zuylen p weesp Stedelijk Museum Breda Museum De Fundatie/ p Purmerend Museum Weesp p Brielle Kasteel Het Nijenhuis Purmerends Museum p Woerden Historisch Museum Den Briel p helmond p Ridderkerk Stadsmuseum Woerden p Culemborg Museum Helmond Huys ten Donck (alleen de p Zaandam Elisabeth Weeshuis Museum p ’s-Hertogenbosch tuinen) Zaans Museum p Delft Het Noordbrabants p roermond Museum van het Museum Prinsenhof Delft Museum Cuypershuis Nederlandse Uurwerk Verzamel mee als kunst u lief is