Izrael Izrael Izrael Podróże to Styl Życia

Podróże to styl życia Izrael Izrael Izrael Podróże to styl życia

Izrael to prawdziwe państwo-unikat.

Istnieje od 1948 r., choć historia zamieszkujących go Żydów sięga kilku tysiącleci. Jerozolima – miasto święte dla trzech religii, jest areną nieustannych konfliktów politycznych. Kulturowy tygiel pełen kontrastów tworzą osadnicy ściągający tu z całego świata. Niepowtarzalny koloryt to także bogata kuchnia i fascynująca • Kup książkę • Księgarnia internetowa przyroda – od rafy koralowej przez • Poleć książkę • Lubię to! rozległe pustynie po wyjątkowe w skali • Oceń książkę Nasza społeczność świata Morze Martwe. Warto ulec niezwykłemu urokowi Izraela! Izrael Podróże to styl życia

Izrael to prawdziwe państwo-unikat.

Istnieje od 1948 r., choć historia zamieszkujących go Żydów sięga kilku tysiącleci. Jerozolima – miasto święte dla trzech religii, jest areną nieustannych konfliktów politycznych. Kulturowy tygiel pełen kontrastów tworzą osadnicy ściągający tu z całego świata. Niepowtarzalny koloryt to także bogata kuchnia i fascynująca przyroda – od rafy koralowej przez rozległe pustynie po wyjątkowe w skali Kup książkę Poleć książkę świata Morze Martwe. Warto ulec niezwykłemu urokowi Izraela! Poznaj i doświadcz!

Rajskie ogrody bahaitów Kąpiel w Morzu Martwym Spis treści Spacer po najbardziej niezwykłym Kąpiel w nadzwyczaj gęstej, słonej wodzie ogrodzie w Izraelu to obowiązkowy to atrakcja nawet dla tych, którzy nie Poznaj i doświadcz!2 punkt odwiedzin w Hajfie. Ogrody, umieją pływać: człowiek unosi się na po- Niezbędnik4 kryjące w sobie sanktuarium założyciela wierzchni jak korek. Gdy my będziemy się Izrael w pigułce8 religii bahaitów, schodzą kaskadowo po relaksować, składniki mineralne zawarte dziewiętnastu tarasach od szczytu do w wodzie zadbają o naszą skórę i dobre podnóża góry Karmel. samopoczucie. 44 10 Jerozolima i Betlejem Oto Izrael Jerozolima48 Betlejem92 Przyroda12 Jak smakuje szabas?102 Historia18 Podwodna feeria barw Nocne życie Tel Awiwu Kto chce dołączyć W Ejlacie, dzięki podwodnemu Mówi się, że to miasto w ogóle nie Społeczeństwo24 do arki Noego?104 obserwatorium, fascynujący świat zasypia. Jak nigdzie indziej można tu Jednośladem rafy koralowej Morza Czerwonego jest doświadczyć intensywnego życia nocnego, Kultura30 po Jerozolimie106 dosłownie na wyciągnięcie ręki i to czerpiąc z bogatej oferty pubów i klubów Peregrynacja bez konieczności nurkowania. Kto woli muzycznych, dając się porwać gorącej, do Ziemi Świętej108 tradycyjnie zanurzyć się w wodzie z maską bliskowschodniej atmosferze. Kuchnia34 i rurką, też będzie usatysfakcjonowany. Wydarzenia38 110 Mapa kraju – zob. s. 42–43 Tel Awiw

Tel Awiw114 Oko w oko z Mea Szearim Pustynne piaski – okiełznane! Wizyta w ultraortodoksyjnej dzielnicy Pobyt na pustyni Negew nie byłby Tel Awiw od kuchni132 Jerozolimy przeniesie nas w czasie pełen, gdybyśmy nie spróbowali swych (i to bez żadnego wehikułu!) i umożliwi sił w ujeżdżaniu wielbłądów. Kto woli Zamki na piasku...134 przyjrzenie się życiu niczym z innej epoki. bardziej tradycyjne sposoby przemierzania W Mea Szearim surowo przestrzega przestrzeni, może wybrać się na pieszą się reguł Talmudu, co widać choćby wędrówkę lub przejażdżkę quadem. Morska bryza137 w tradycyjnych strojach. Księgarnia polska138 Kup książkę Poleć książkę 140 Północny Izrael

Hajfa144 Megiddo156 Cezarea158 Akka160 Nazaret170 Tyberiada180 Safed194 Wzgórza Golan198

Galilejskie specjały207

Jezioro, góry, a może… podróż w czasie?208 238 Aż po szlaku kres210 Pustynia Negew i Ejlat

Z Beer Szewy przez pustynię242 Rogi Hittinu212 Micpe Ramon i Machtesz Ramon248 Ejlat252 214 Ejlat na talerzu260 Morze Martwe Pustynia tętniąca życiem262 Z morskich toni na szczyt Kumran218 krateru264 Ein Gedi222 Sde Boker i mauzoleum Masada225 Ben Guriona266

Porozumienie izraelsko- -palestyńskie od kuchni230 Kąpiele z koziorożcami IZRAEL PRAKTYCZNIE268 w tle233 Informator A–Z270 Kanionem przez Na miejscu276 pustynię234 INDEKS291

Czarne złoto237 Kup książkę Poleć książkę Izrael w pigułce

312,7 tys. km2

22 tys. km2

liczba ludności największe miasta ustrój polityczny 8,6 mln Jerozolima 860 tys. demokracja Tel Awiw 430 tys. parlamentarna Hajfa 280 tys.

nowe szekle Warszawa Jerozolima ILS (NIS) UTC +1 UTC +2 Kup książkę Poleć książkę

8 Meron 1208 m n.p.m. najwyższy punkt (bez Wzgórz Golan)

Morze Martwe 422 m p.p.m. najniższy punkt

.il język urzędowy hebrajski, + 972 arabski

struktura etniczna  Żydzi 75%  Arabowie 21%  Pozostali 4%, w tym Druzowie, Czerkiesi, Beduini i in.

struktura religijna  Judaizm 73,6%  Islam 18,6%  Chrześcijaństwo 2%  Bahaizm 1%  Pozostałe religie i niewierzący 4,8%

Kup książkę Poleć książkę

9 &nature > PRZYRODA Przyroda Fale rozbijające się o brzeg albo zastygające w solnych skorupach, zieleń oaz kontrastująca z czerwonymi barwami niesamowitych formacji skalnych, ukryte wśród wzgórz wodospady i tętniąca życiem rafa koralowa – przyroda Izraela ma niejedno oblicze, a każde piękne!

Izrael jest niewielkim krajem – przy Wybrzeże powierzchni 22 072 km² ciągnie się Brzegi morza i wąski pas lądu zajmuje nad- z północy na południe na długości brzeżna równina, która stopniowo rozsze- ok. 400 km, a ze wschodu na zachód rza się ku południu – do granicy z Egiptem osiąga maksymalnie 70 km szerokości. i Strefą Gazy. Od północy równinę tę ogra- się teren równinny, sięgający niemal do nie stoki wyżyn, łagodnie opadające ku Dzieli się na kilka wyraźnie różniących nicza wyrastający przeszło 500 m ponad samej granicy z Libanem, a dokładniej do nizinie nadmorskiej, często są porośnię- się krain geograficznych, układających poziom wody, poprzeczny do wybrzeża, miejsca, w którym do Morza Śródziemnego te lasami piniowymi lub wykorzystywa- się południkowo, równolegle do wybrzeża zalesiony grzbiet góry Karmel, jednak za opadają potężne kredowe klify Rosz Ha- ne pod działalność rolniczą. Środko- Morza Śródziemnego. nim wzdłuż brzegów morza znów rozciąga Nikra ze spektakularnymi grotami. wa część Autonomii Palestyńskiej, osiągająca średnio 800–900 m n.p.m., Pas wyżyn i wzgórz jest gęsto zaludniona i w dużej mierze zurbanizowana. Wschodnia część wyżyn Na północy kraju wznosi się góra Meron jest dużo bardziej sucha – na połu- (1208 m n.p.m.). To najwyższy szczyt dnie od szosy z Jerozolimy do Jerycha Izraela w granicach uznawanych przez spo- rozciąga się Pustynia Judzka. Dalej na łeczność międzynarodową (tj. bez Wzgórz południe, już poza granicami terytoriów Golan). Znajdziemy tu najrozleglejsze lasy okupowanych, położone są rozległe, w Izraelu. jałowe tereny pustyni Negew. Na południe stąd znajduje się central- na część Galilei, gdzie teren zdecydo- wanie się obniża. Pomiędzy szerokimi, żyznymi kotlinami wznoszą się pasma wzgórz o wysokości nieznacznie przekra- Zielona Karta czającej 500 m n.p.m. Już od czasów sta- rożytnych ogromne znaczenie strategiczne miała leżąca tu dolina Jezreel, rozciągająca Zielona Karta (Green Card) upraw- się między górą Karmel a Wzgórzami nia do wejścia do ponad 60 parków Galilejskimi i wraz z obniżeniem Bet Sze’an narodowych (www.parks.org.il). stanowiąca bramę do Rowu Jordanu i ziem Można ją nabyć przy głównych leżących dalej na wschodzie. zabytkach, np. Mieście Dawida w Jerozolimie. Jest ważna przez rok. Środkowa część pasma wyżyn to Cena: 160 zł dla 1 osoby, 275 zł okupowana przez Izrael Autonomia dla 2 osób (zwraca się już przy ok. Palestyńska. Na północy znajduje się 5 wejściach). Kup książkę Poleć książkę Samaria, południe zaś to Judea. Zachod- 12 13 &nature > PRZYRODA

się teren równinny, sięgający niemal do nie stoki wyżyn, łagodnie opadające ku samej granicy z Libanem, a dokładniej do nizinie nadmorskiej, często są porośnię- miejsca, w którym do Morza Śródziemnego te lasami piniowymi lub wykorzystywa- opadają potężne kredowe klify Rosz Ha- ne pod działalność rolniczą. Środko- Nikra ze spektakularnymi grotami. wa część Autonomii Palestyńskiej, osiągająca średnio 800–900 m n.p.m., Pas wyżyn i wzgórz jest gęsto zaludniona i w dużej mierze zurbanizowana. Wschodnia część wyżyn Na północy kraju wznosi się góra Meron jest dużo bardziej sucha – na połu- (1208 m n.p.m.). To najwyższy szczyt dnie od szosy z Jerozolimy do Jerycha Izraela w granicach uznawanych przez spo- rozciąga się Pustynia Judzka. Dalej na łeczność międzynarodową (tj. bez Wzgórz południe, już poza granicami terytoriów Golan). Znajdziemy tu najrozleglejsze lasy okupowanych, położone są rozległe, w Izraelu. jałowe tereny pustyni Negew. Na południe stąd znajduje się central- na część Galilei, gdzie teren zdecydo- wanie się obniża. Pomiędzy szerokimi, żyznymi kotlinami wznoszą się pasma wzgórz o wysokości nieznacznie przekra- Zielona Karta czającej 500 m n.p.m. Już od czasów sta- rożytnych ogromne znaczenie strategiczne miała leżąca tu dolina Jezreel, rozciągająca Zielona Karta (Green Card) upraw- się między górą Karmel a Wzgórzami nia do wejścia do ponad 60 parków Galilejskimi i wraz z obniżeniem Bet Sze’an narodowych (www.parks.org.il). stanowiąca bramę do Rowu Jordanu i ziem Można ją nabyć przy głównych leżących dalej na wschodzie. zabytkach, np. Mieście Dawida w Jerozolimie. Jest ważna przez rok. Środkowa część pasma wyżyn to Cena: 160 zł dla 1 osoby, 275 zł okupowana przez Izrael Autonomia dla 2 osób (zwraca się już przy ok. Palestyńska. Na północy znajduje się 5 wejściach). KupSamaria, książkę południe zaś to Judea. Zachod- Poleć książkę 13 Społeczeństwo Izrael jest państwem żydowskim, ale jego struktura etniczna, wyznaniowa i społeczna to niezwykła mozaika kultur, tradycji i ras. Społeczeństwo jest relatywnie młode, przedsiębiorcze i kreatywne, wiele osób angażuje się też religijnie i ideologicznie.

Główne grupy etniczne oraz z Ameryki Północnej, a nawet z Austra- lii i RPA. Są też sefardyjczycy, wywodzący Ponad 75% mieszkańców kraju stanowią się w większości z krajów śródziemno- Żydzi, a około 20% to Arabowie. Izrael morskich, pierwotnie głównie z Hiszpanii zamieszkują także Beduini, Druzowie, i Portugalii, a także z krajów Maghrebu, Czerkiesi i społeczność emigrantów nieży- przede wszystkim z Maroka. Liczna grupa dowskich z wielu krajów Azji Południowo- mizrachijczyków to Żydzi przybyli z Iraku, -Wschodniej. Iranu i Jemenu. Są również Żydzi czarno- skórzy: to pochodzący z Etiopii Felaszowie, Żydzi przerzuceni mostem powietrznym do Przybyli do Izraela z niemal wszystkich kon- Izraela podczas specjalnej operacji w latach tynentów. Są wśród nich aszkenazyjczycy, 1984 i 1991, uważający się za potomków czyli Żydzi z Europy Środkowej i Wschodniej króla Salomona i królowej Saby.

Kup książkę Poleć książkę

24 &culture > SPOŁECZEńSTWO

Arabowie Żyjący w Izraelu Arabowie – nazywani tak dla odróżnienia od mieszkających na terytoriach okupowanych Palestyńczyków Imigrancki boom (także pochodzenia arabskiego) – są grupą jednolitą etnicznie. Mieszkają w niemal całym Izraelu, ale prawie wszędzie jako Spory przyczynek do gospodarcze- go i kulturowego rozwoju Izraela mniejszość. Wyjątek stanowi środkowa stanowi nieprzerwane przyjmo- część Galilei, zwłaszcza Nazaret i jego oko- wanie imigrantów. Ta gotowość lice, gdzie są najliczniejszą grupą ludności, do „przygarniania wygnańców” a rodzinne miasto Maryi jest największym stanowi swoisty rekord: w ciągu arabskim ośrodkiem w kraju. Arabowie po- 60 lat dzięki nim populacja Izraela siadają w Izraelu pełnię praw publicznych zwiększyła się ponad pięć razy! i obywatelskich, mają też swoją reprezen- tację w izraelskim parlamencie. i korupcję na niespotykaną tu dotąd skalę. Rosjanie Trzeba jednak przyznać, że wraz z nią do W latach 1989–2006 to Izraela trafiło ok. Izraela przybyły także tysiące uzdolnionych 1,6 mln Rosjan i emigrantów z dawnych intelektualistów, artystów i doświadczo- republik ZSRR. To bardzo liczna i wpły- nych żołnierzy. wowa grupa. Choć przybyli tu jako Żydzi, wielu z nich nie manifestuje żydowskiego Beduini pochodzenia. Nie asymilują się, żyją Wywodzą się z koczowniczych plemion w dzielnicowych enklawach, kultywują Półwyspu Arabskiego i zamieszkują własne tradycje i – zwłaszcza starsi – pra- głównie pustynię Negew. Władze usiłowały wie nie znają urzędowego języka hebraj- siłą osiedlić ich w specjalnie zbudowanych skiego. Dla Żydów urodzonych w Izraelu ta miastach, jednak większość Beduinów alija rosyjska jest niemal jak plaga, która uciekła z powrotem na pustynię do prowi- spadła na kraj, przynosząc z sobą pijań- zorycznych wiosek, by wędrować ze swymi Kupstwo, książkę ksenofobiczny nacjonalizm, mafię stadami w poszukiwaniuPoleć pastwisk. książkę Ocenia 25 (pasta bakłażanowa z dodatkiem oliwy i pietruszki) i tabuleh (sałatka z kuskusu, świeżej mięty, pomidorów i ogórków). Przystawkami mogą być też oliwki albo Kulinarne marynowane warzywa. zapożyczenia Najczęstsze dodatki do dań głów- nych to chleb pita oraz smaczne pasty: tahini – przyrządzana z sezamu, zielonej Tradycyjnymi potrawami pietruszki, czosnku i cytryny, humus – wywodzącymi się z kuchni z ciecierzycy z oliwą, cytryną i czosnkiem, żydowskiej, które zyskały popularność w Polsce, są: harissa – z chili z dodatkiem kolendry, karp po żydowsku, chałka, kuminu, czosnku, oliwy, czasem również maca i strudel, a także… pomidorów. śliwowica.

Szybkie przekąski Sprzedawcy garkuchni na kółkach oferują m.in. popularne falafele, czyli kulki z ciecierzycy smażone w głębokim tłuszczu, a także podobną do greckiej sałatkę jerozolimską z fetą i oliwkami. Daniami wywodzącymi się z kuchni arabskiej są:

Kup książkę Poleć książkę

36 szawarma – kawałki mięsa z warzywami podawane z pitą oraz kofte – kotleciki z sosem pomidorowym mające swe korze- nie w kuchni tureckiej.

Słodki akcent Deser to najczęściej bakława, czyli słodkie ciastka z miodem i orzechami. Popularny jest także charoset – gęsty mus jabłkowy z dodatkiem imbiru, orzechów, migda- łów, cynamonu i wina. Koniecznie trzeba też spróbować miejscowej chałwy oraz różnych słodyczy arabskich.

Szczypta smaku W kuchni żydowskiej często używanymi przyprawami są: gałka muszkatołowa, kminek, szafran i goździki. Do wielu potraw dodaje się dużo cebuli i czosnku, a cukier i miód stosuje się także do mięsa i ryb. Niektóre z połączeń są dość egzotyczne dla polskich podniebień, ale w podróży warto Kup książkę próbować nowości. Poleć książkę 37 JerOzOliMa i BetleJeM Nie pomiń!

Bazylika Grobu Świętego Sanktuarium Zmartwychwstania Pańskiego, święte miejsce wszystkich chrześcijan, obejmuje m.in. Skałę Golgoty i Grób Święty.

Ściana Płaczu Przed jedyną pozostałością po świątyni Jahwe, najświętszym miejscu wszystkich Żydów, stają w modlitewnym skupie- niu nie tylko ortodoksyjni wyznawcy judaizmu.

Kopuła na Skale Perła sztuki islamskiej, obok Mekki i Me- dyny jedno z najważniejszych sanktu- ariów muzułmańskich. Według legend to stąd Mahomet wzniósł się do nieba. Kup książkę Poleć książkę

46 Nie POMiń! Nie pomiń!

Muzeum izraela Bazylika Narodzenia Największa placówka muzealna w kraju Pańskiego w Betlejem prezentuje bogatą kolekcję sztuki, Prastara, pamiętająca czasy cesarstwa judaików i znalezisk archeologicznych. bizantyjskiego bazylika chrześcijańska W Sanktuarium Zwojów przechowywane została wzniesiona ponad skalną grotą, są rękopisy Biblii. w której na świat przyszedł Jezus Chrystus.

Stare Miasto i mury Jerozolimy Święte miasto trzech religii szczyci się bogatą historią potwierdzoną liczny- mi znaleziskami archeologicznymi, a w potężnych murach kryją się zagadki przeszłości.

Kup książkę Poleć książkę

47 JerOzOliMa i BetleJeM Jerozolima Najbardziej symboliczne miejsce na świecie – święte miasto trzech religii: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu.

Architektura sakralna sąsiaduje tu z gwar- muzułmanów, jak i licznych chrześcijan. nymi targowiskami, a nad spokojem tego Prócz nich mieszkają tu Żydzi oraz przedsta- tygla kulturowego czuwają patrole żołnierzy. wiciele wielu innych nacji, głównie duchow- Choć prastara, jest miastem wciąż ży- ni różnych odłamów chrześcijańskich. Przy wym. Spotkamy tu Arabów w tradycyjnych całej tej egzotyce Jerozolima jest również na strojach, chasyda jakby wprost z przedwo- wskroś europejska, o czym przekonamy się, jennych zdjęć, a także młodych izraelskich zwiedzając jej nowe dzielnice. wojskowych ze złowrogimi karabinami. Na terenach Jerozolimy rodziła się Stare Miasto z gwarnymi, barwnymi sukami cywilizacja – historia tego miasta liczy jest tradycyjnym handlowym sercem niemal cztery tysiące lat. Przez ten czas Jerozolimy, a przy tym domem dla tysięcy miasto dwukrotnie zrównano z ziemią, ludzi, głównie Palestyńczyków: zarówno 23 razy je oblegano, przeprowadzono ponad

Sułtański dekret z XVIII w. o nazwie Status quo po dziś dzień stanowi o własności poszczególnych miejsc kultu w Jerozolimie.

Sen sułtana Sulejmana

Pewnej nocy wszechpotężnemu sułtanowi tureckiemu Sulejmanowi Wspaniałemu przyśnił się koszmar: chciał go pożreć straszliwy lew. Najlepsi tłumacze snów wymyślili w końcu, że to lew Judy, symbol Jerozolimy, którą kilkanaście lat wcześniej zdobył ojciec Sulejma- na, Selim I. Miasto od XIII w. było pozbawione fortyfikacji, Sulej- man nakazał więc je odbudować. Gdy tylko rozpoczęto prace przy murach, władcę przestały gnębić Kupkoszmary. książkę Poleć książkę

48 JerOzOliMa

50 bezpośrednich ataków na jego mury, okradli i zbezcześcili Drugą Świątynię, więc a 44 razy przechodziło z rąk do rąk. Zaczęło Żydzi pod wodzą kapłańskiego rodu Macha- się od Jebusytów, którym zjednoczone ple- beuszy wzniecili powstanie. Około 140 r. miona Izraelitów pod wodzą króla Dawida p.n.e. usunęli ciemiężców i na kilkadziesiąt odbiły Jerozolimę (ówczesna zabudowa lat utworzyli niepodległe królestwo Judy, skupiała się tam, gdzie dziś zwiedza się ustanawiając Jerozolimę jego stolicą. wykopaliska archeologiczne w dolinie Ustąpili przed potęgą Imperium Rzym- Cedronu). Potem była pod władaniem m.in. skiego, które do Jerozolimy przysłało swoich Babilończyków, którzy zburzyli Pierwszą namiestników. To za ich czasów nauczał tu Świątynię, najświętsze miejsce judaizmu, Jezus Chrystus – ukrzyżowany koło murów dzieło życia króla Salomona, i Persów, miejskich ok. 30–33 r. n.e. Za bunt przeciw którzy okazali się bardziej tolerancyjni Rzymowi w 70 r. n.e. zrównano Jerozolimę i pozwolili Żydom wznieść Drugą Świątynię z ziemią, burząc niemal do cna Drugą i mury miejskie. Następny w kolejce do Świątynię. Gdy w IV w. te tereny płaszczem rządzenia Jerozolimą ustawił się Aleksander swych wpływów przykryło Cesarstwo Bizan- Macedoński – akurat przed nim miasto tyjskie, cesarz Konstantyn I Wielki wygnał otwarło swoje podwoje, więc obyło się Żydów z ich miasta i zakazał im powrotu (za bez większych zniszczeń. Po jego śmierci to uhonorował chrześcijan, pozwalając im Jerozolimą rządzili władający Egiptem m.in. zbudować bazylikę w miejscu, gdzie Ptolomeusze i perscy Seleucydzi. Ci ostatni jego matka, św. Helena, odnalazła fragmen- okazali się wyjątkowo uciążliwi, do tego ty Krzyża Świętego).

Kup książkę Poleć książkę

49 JerOzOliMa i BetleJeM

Salah Ed Din St. HANEVIIM ST. Nowy arabski

dworzec autobusowy Grób w Ogrodzie DEREKH YERIKHO ST. Harun El Rashid St. Rashid El Harun Harun El Rashid St. Rashid El Harun N ST. SULEIMA SULTAN Nablus Rd.

Heleni HaMalka St. Stary arabski HANEVIIM ST. dworzec autobusowy Brama Heroda

HaHasidot St. AN ST. M Sha’ar HaPerahim St. Przystanek tramwajowy EI Zawiyat Al-Hund St. UL El Muazmiya St. Damascus Gate N S

A Antonia St. H

H T a

a UL A

A S

y y

i i

n n

H H Przystanek autonbusowy Es Sa’diya St. Omary St. e do Betlejem t Buri Laqlaq St. S Ibn El t . Jarrah St. Aqabat Bustami Salahiya St.

Daniel St. Brama Damasceńska Aqabat El Mawlawiya Dzielnica Sadzawka Owcza

Muzułmańska Antonia St. Aq Klasztor Bazylika św. Anny . ab T at S Esh Se Shaddad St. ik św. Anny h Ri M h I an N Kaplica A Kaplica Skazania Brama Lwów Elisha St. El Kanayis St. H Biczowania N na śmierć i Sha’ar Arayot St. S El Wad St. h S A Austrian stacja II m T Kościół Ecce Homo Via Dolorosa

ue A Plac

H . Hospice t

l t

i łuk triumfalny S

H S El Ghazali Brama a Et Tuta St. Stacja I N a a s h Plemion v b

i a

S bsha St. l Via Dolorosa Brama t Ja E . El Kosciół patriarchatu ormiańskokatolickiego Brama Odpuszczcenia Haophel Rd. Stacja III i IV Ciemna likhim St. Brama

Sh Stacja V

Suq Khan Es Zeit St. Zeit Es Khan Suq

a Er Rusul St. St. Zeit Es Khan Suq Bab Huta St. Huta Bab Bab al-Ghawanima St. Huta Bab

H Stacja VII Via Dolorosa Wzgórze King Feisal St. Feisal King Brama Nowa St. Feisal King B Kościół św. Weroniki a b i stacja VI Świątynne E l Stacja VI Brama Strażnika J Stacja VIII a Aqabat El Khanka St. Brama d i d St. Francis Bazylika Złota Plac Stacja IX Aqabat El Takiya St Grobu Świętego Zahal . Ma’adrot Hamidrash Brama Casa Nova St. Żelazna Kaplica Kopuła Koresh St. Freres St. św. Aleksandra Qaytbaya Greek Orthodox Meczet Newskiego Kopuła Łańcucha

HaNotsrim St.

Umara Suq Al La’hhaim St. Patriarchate St. Kościół Aqabat Es Saraya Zbawiciela Greek Catholic Patriarchate St. Aqabat Es Saraya Brama El Wad St. Kopuła na Skale Suq El Khawajat St. Handlarzy Mamilla Ave. El Khalidiya St. Bawełną

George St.

YAFO ST. St. Peter Suq Ha Besamim St. Brama Łańcucha Dzielnica Muristan Tunele pod Ja a Gate Wzgórzem Chrześcijańska Hashalshelet St. Świątynnym (wejście) YIZHAK KARIB ST. Tourist Oce David St. Ściana Płaczu

Brama Ja y St. Mark

H Habikurrim St. H

Shone a t. a Brama Maurów Meczet S K b o Al-Aksa a Halahot St. t t Pasaż Ha-Cardo e a l Misgav Ladach St. H H HaCardo St. Wejście dla turystów l Cytadela i Muzeum a A M Plac na Wzgórze Świątynne n Historii Jerozolimy a e a

r B a Rabinowicza r

w Metiv Nagen St. a HaUgav St. i Stajnie Salomona

m Wejście na południowy S

t O Habad St. odcinek murów Ararat St. Synagoga . Ha-Hurwa Synagoga HaShoarim St. Ha-Ramban Or Hayyim St. Plac Dzielnica Brama Wykopaliska Botta St. St. James HATIVAT YERUSHALAIM HATIVAT Ha-Hurwa Hashofar St. Gnojna archeologiczne HaMekubalimŻydowska St. Olam St. Davidson Center Katedra Ormiańska Cztery ’amad HAOPHEL RD. Wykopaliska Synagogi Ma ot św. Jakuba Israel S Wejście do

Cardo Maximus Sefardyjskie t. wykopalisk

HaYehudim St. St. HaYehudim HaYehudim Armenian Patriarchate St. (Ha-Cardo) Miasto Dawida Plac Batei (wejście) Mahasse Galed St.

Pele Yoets St. Hativat Etsioni St. Dzielnica Plac Batei Mahase St. Ararat St. Ti eret

Wadi Hilwa St. Dor Eliel St. Ormiańska Yerushalaim HaMalakh St.

Muzeum Jerozolima Ormimańskie Tunel Ezechiasza stare miasto Zionstor St. Ma’alot Ir David St. Brama Syjońska 0 100 m

Har Tzion St. Derech Hashiloah St. Arvana HaYevusi St. HaYevusi Arvana Kup książkę St. HaYevusi Arvana Poleć książkę

50 JerOzOliMa

Żydom ponowne zamieszkanie Salah Ed Din St. HANEVIIM ST. Nowy arabski w domu przodków zajęło 300 lat: zdobyli dworzec autobusowy Grób w Ogrodzie DEREKH YERIKHO ST.

Jerozolimę, sprzymierzając się z Persa- Harun El Rashid St. Rashid El Harun Harun El Rashid St. Rashid El Harun N ST. SULEIMA SULTAN Nablus Rd. mi. Sukcesem cieszyli się krótko, bo już

Heleni HaMalka St. Stary arabski od VII w. rządzili tu muzułmanie kalifa HANEVIIM ST. dworzec autobusowy Brama Heroda Umara. Mądry władca obiecał tolerancję HaHasidot St. AN ST. M Sha’ar HaPerahim St. Przystanek tramwajowy EI Zawiyat Al-Hund St. UL El Muazmiya St. dla chrześcijan i żydów, pozostawiając im Damascus Gate N S

A Antonia St. H

H T a

a UL dotychczasowe miejsca kultu, a nowe mu- A

A S

y y

i i

n n

H H Przystanek autonbusowy Es Sa’diya St. Omary St. zułmańskie meczety nakazał zbudować na e do Betlejem t Buri Laqlaq St. S Ibn El t . Jarrah St. terenie Wzgórza Świątynnego. Arabów na Aqabat Bustami Salahiya St. Daniel St. 200 lat z miasta przegnali krzyżowcy, usta- Brama Damasceńska Aqabat El Mawlawiya Dzielnica Sadzawka Owcza nawiając Królestwo Jerozolimy. W kolej- Muzułmańska Antonia St. Aq Klasztor Bazylika św. Anny . ab T at E S sh Se Shaddad St. nych wiekach miastem rządzili ponownie ik św. Anny h Ri M h I an N Kaplica A Kaplica Skazania Brama Lwów muzułmanie, potem egipscy Mamelucy Elisha St. El Kanayis St. H Biczowania N na śmierć i Sha’ar Arayot St. S El Wad St. h S A Austrian stacja II m T Kościół Ecce Homo Via Dolorosa (musieli bronić się przed wojskami kolej-

ue A Plac

H . Hospice t

l t

i łuk triumfalny S

H S El Ghazali Brama a Et Tuta St. Stacja I nych krucjat i napadami Mongołów) i Turcy N a a s h Plemion v b i a

S bsha St. l Via Dolorosa Brama t osmańscy, którzy utrzymali się w Jerozo- Ja E . El Kosciół patriarchatu ormiańskokatolickiego Brama Odpuszczcenia Haophel Rd. Stacja III i IV Ciemna limie przez cztery stulecia, aż do końca likhim St. Brama

Sh Stacja V

Suq Khan Es Zeit St. Zeit Es Khan Suq

a Er Rusul St. St. Zeit Es Khan Suq I wojny światowej. Po 1918 r. w Jerozoli- Bab Huta St. Huta Bab Bab al-Ghawanima St. Huta Bab

H Stacja VII Via Dolorosa Wzgórze King Feisal St. Feisal King Brama Nowa St. Feisal King mie zaczęli rządzić Brytyjczycy w ramach B Kościół św. Weroniki a b i stacja VI Świątynne E l Stacja VI Brama Strażnika tzw. Mandatu Palestyńskiego. Tymczasem J Stacja VIII a Aqabat El Khanka St. Brama d i d St. Francis Bazylika Złota Plac Stacja IX Aqabat El Takiya narastający konflikt izraelsko-palestyński St Grobu Świętego Zahal . Ma’adrot Hamidrash Brama Casa Nova St. Żelazna Kaplica Kopuła prowadził do wzajemnych aktów terroru. Koresh St. Freres St. św. Aleksandra Qaytbaya Greek Orthodox Meczet Newskiego Kopuła Łańcucha Przełomem w dziejach miasta było

HaNotsrim St.

Umara Suq Al La’hhaim St. Patriarchate St. Kościół Aqabat Es Saraya Zbawiciela ogłoszenie niepodległości Izraela 14 maja Greek Catholic Patriarchate St. Aqabat Es Saraya Brama 1948 r. W kwietniu tego roku oddziały tajnej El Wad St. Kopuła na Skale Suq El Khawajat St. Handlarzy Mamilla Ave. El Khalidiya St. Bawełną

George St. żydowskiej organizacji zbrojnej – Hagany –

YAFO ST. St. Peter Suq Ha Besamim St. Brama Łańcucha zmusiły do ucieczki większość Palestyń- Dzielnica Muristan Tunele pod czyków mieszkających w zachodniej części Ja a Gate Wzgórzem Chrześcijańska Hashalshelet St. Świątynnym (wejście) YIZHAK KARIB ST. Tourist Oce David St. Jerozolimy. Zaciekłe walki w mieście, Ściana Płaczu

Brama Ja y St. Mark

H Habikurrim St. H zakończone zawieszeniem broni w sierpniu

Shone a t. a Brama Maurów Meczet S K b o Al-Aksa a Halahot St. t 1948 r., pozostawiły mniej więcej połowę t Pasaż Ha-Cardo e a l Misgav Ladach St. H H HaCardo St. Wejście dla turystów l Cytadela i Muzeum a A M Plac na Wzgórze Świątynne Jerozolimy pod władzą arabską – wschod- n Historii Jerozolimy a e a

r B a Rabinowicza r

w Metiv Nagen St. a HaUgav St. i Stajnie Salomona nia Jerozolima weszła w skład państwa

m Wejście na południowy S

t O Habad St. odcinek murów Ararat St. Synagoga . Ha-Hurwa jordańskiego. Żydzi zostali wyrzuceni Synagoga HaShoarim St. Ha-Ramban Or Hayyim St. Plac z obrębu Starego Miasta, odcięto im dostęp Dzielnica Brama Wykopaliska Botta St. St. James HATIVAT YERUSHALAIM HATIVAT Ha-Hurwa Hashofar St. Gnojna archeologiczne HaMekubalim St. do Ściany Płaczu. Jedenaście lat później król ŻydowskaOlam St. Davidson Center Katedra Ormiańska Cztery ’amad HAOPHEL RD. Wykopaliska Synagogi Ma ot Jordanii Husajn ustanowił Jerozolimę drugą św. Jakuba Israel S Wejście do

Cardo Maximus Sefardyjskie t. wykopalisk

HaYehudim St. St. HaYehudim HaYehudim Armenian Patriarchate St. (Ha-Cardo) Miasto Dawida obok Ammanu stolicą swego państwa, Plac Batei (wejście) Mahasse lecz stracił ją w 1967 r. w wyniku wojny Galed St.

Pele Yoets St. Hativat Etsioni St. Dzielnica Plac Batei Mahase St. Ararat St. Ti eret sześciodniowej. Tym razem to zwycięski

Wadi Hilwa St. Dor Eliel St. Ormiańska Yerushalaim Izrael ogłosił miasto swą stolicą. Jednak HaMalakh St. tej decyzji Knesetu z 1980 r. nie uznały ani Muzeum ONZ, ani większość państw, dlatego – mimo Jerozolima Ormimańskie Tunel Ezechiasza iż do Jerozolimy przeniosły się najwyższe stare miasto Zionstor St. Ma’alot Ir David St. Brama Syjońska 0 100 m władze Izraela – niemal wszystkie przedsta- wicielstwa dyplomatyczne obcych państw

Har Tzion St. Derech Hashiloah St. pozostały w Tel Awiwie, a w Jerozolimie Arvana HaYevusi St. HaYevusi Arvana Arvana HaYevusi St. HaYevusi Arvana Kup książkę działają co najwyżej niższejPoleć rangi konsulaty. książkę 51 JerOzOliMa i BetleJeM

Góra Oliwna i dolina Cedronu Na szczyt Góry Oliwnej dostaniemy się Od wschodu ponad Starym Miastem albo taksówką, albo autobusem ze starego wyraźnie dominuje grzbiet – to Góra arabskiego dworca autobusowego przy uli- Oliwna, łącząca się z ciągnącym cy Sultan Suleiman, ciągnącej się wzdłuż się ku północy wyniesieniem góry północnych murów Starego Miasta. Jadąc Skopus. Na zboczu Góry Oliwnej (hebr. autobusem, trafimy pod stojący na jednym Har ha-Zejtim, arab. Dżabal at-Tur) z wierzchołków Góry Oliwnej meczet zwróconym ku Wzgórzu Świątynnemu Wniebowstąpienia. To stąd w 40 dni po prócz rozległych cmentarzy żydow- zmartwychwstaniu Chrystus miał wstąpić skich i gajów oliwnych znajduje się do nieba. Niewielka okrągła budowla, kilka świątyń i klasztorów odwiedza- otoczona murem obronnym z minaretem, nych przez przybywających do Jero- została wzniesiona przez krzyżowców, zolimy chrześcijan. Góra Oliwna jest a z rozkazu Saladyna nakryto ją kopułą. znakomitym punktem widokowym, Puste, kamienne wnętrze z niszą mihrabu zaś kościoły i inne miejsca kultu na jej skrywa skałę z odbiciem stopy Chrystusa. zboczach to jedne z większych atrakcji Dwa razy w roku odbywa się tu nabożeń- turystycznych miasta. stwo katolickie. Kilkadziesiąt metrów dalej na południe Zabytki Góry Oliwnej najłatwiej bramka w murze prowadzi na teren zwiedzać, schodząc ze szczytu, kościoła Pater Noster. W tym miejscu bo pokonanie stromego Jezus miał nauczyć apostołów modlitwy podejścia w gorące, letnie dni jest naprawdę wyczerpujące. Panorama Góry Oliwnej

Kup książkę Poleć książkę

76 JerOzOliMa

Ojcze nasz (łac. Pater Noster). Świątynia stopni znajduje się wejście do prywatnego oraz przyległy do niej klasztor karmeli- ogrodu, w którym dostrzec można strome tanek powstały po roku 1872 na ruinach schody prowadzące do wykutego w skale XII-wiecznego kościoła. W krużgankach podziemnego Grobu Proroków. klasztoru umieszczono tablice z tekstem sławnej modlitwy w 62 językach, w tym po polsku – ufundowaną w 1943 r. przez polskich żołnierzy z armii Andersa. Meczet Wniebowstąpienia Idąc dalej ku południowym krańcom  brak ustalonych godz., jeśli nie ma wzgórza, dotrzemy do punktu widoko‑ stróża, należy zadzwonić pod nr podany wego przed kontrowersyjnym gmachem na drzwiach ogromnego hotelu Seven Arches. Widać  6 NIS stąd doskonale Wzgórze Świątynne, Stare Miasto, górę Syjon oraz wznoszące się Kościół Pater Noster nad nimi nowe dzielnice, a także wijący  tel.: +972 2 6264904 się w dole Cedron i wielkie cmentarze na  pn.–sb. 8.30–12.00, 14.00–17.00 zboczach Góry Oliwnej.  8 NIS Z punktu widokowego wracamy w stronę wierzchołka wzniesienia. Stąd, Grób Proroków kierując się w lewo, idziemy po schodach  bezpł. do stromej uliczki, którą będziemy podążać  konieczna latarka w dół aż do doliny Cedronu. Przy końcu

Przy stojących koło punktu widokowego wielbłądach i osiołkach można sobie zrobić zdjęcie na tle panoramy Jerozolimy (za opłatą).

Kup książkę Poleć książkę

77 JerOzOliMa i BetleJeM

Kup książkę Poleć książkę

90 JerOzOliMa

Chagall w szpitalu

Szpital uniwersytecki Hadassah – największa jerozolimska lecznica, mieszcząca się w dzielnicy Ein Kerem – słynie z należącej do kompleksu szpitalnego synagogi (nd.–czw. 8.00–15.30; 10 NIS), której wnętrze rozświetla dwanaście wielkoformatowych witraży sławnego artysty żydowskiego pochodzenia, Marca Chagalla.

Jaskinia Sorek

Najpiękniejsza jaskinia w Izraelu położona jest pośród Gór Judzkich, w malowniczej, zielonej okolicy, ok. 20 km na zachód od Jerozolimy, w pobliżu Bet Szemesz. Odkryta przez przypadek w 1968 r., słynie z różnorodnych form naciekowych. Najlepiej przyjechać tu w piątek, gdy do środka nie wpuszcza się grup zorganizowanych i wolno fotografo- wać we wnętrzu jaskini (w pozostałe dni obowiązuje zakaz).

Stalactite Cave Nature reserve  www.parks.org.il  sb.–czw. 8.00–17.00, pt. do 16.00, zimą godz. krócej  29/15 NIS Kup książkę Poleć książkę

91 Jak smakuje szabas?

Od zachodu słońca w piątkowe popołudnie zachodnia, żydowska Jerozolima zamiera – wszystkie sklepy są zamknięte, na ulicach niemal ustaje ruch, ostatni przechodnie śpieszą do domów… Z otwartych okien niesie się nie tylko gwar głosów, ale i wzmagający apetyt mocny aromat przygotowywanej na główny szabasowy obiad potrawy – czulentu. To rodzaj bardzo długo duszonego gulaszu przyrządzanego z mięsa wo- łowego, baraniny lub jagnięciny. Żydzi ze Środkowej Europy dodawali doń fasoli i kaszy jęczmiennej bądź jaglanej, niezbędnymi składnikami były także cebula i czosnek, a całość winno się przygotowywać na gęsim sadle. Z kolei sefardyjczycy (Żydzi z północnej Afryki i Bliskiego Wschodu) używali wyłącznie baraniny, do tego ciecierzycy i jajek. Ta potrawa jak żadna inna jest tradycyjnie związana ze świętym dniem, szabasem. Jej przygoto- wanie powinno być więc nie tylko podporządkowane zasadom koszerności, ale i dostosowane do zwycza- jów szabasowych. Wówczas to ściśle przestrzegają- cym tradycji Żydom nie wolno wykonywać żadnej pracy zmieniającej świat, a do takiej zaliczane jest i gotowanie. Jak więc sobie poradzić ze świątecznym posiłkiem? Otóż czulent, po wstępnym przesmażeniu skład- ników, dusi się od piątkowego wieczoru aż do obiadu w sobotę w specjalnym trzymającym ciepło „piekarni- ku”, czyli szabaśniku, tak by nie trzeba było przy nim wykonać żadnej dodatkowej pracy.

Kup książkę Poleć książkę &food > JaK SMaKUJe SzaBaS?

Kup książkę Poleć książkę

103 Autor przewodnika: Krzysztof Bzowski

Redaktor prowadzący: Agnieszka Krawczyk Redakcja: Agnieszka Szmuc Korekta: Paulina Foszczyńska

Opieka techniczna: Sabina Binek Skład: Sabina Binek Opracowanie kartograficzne: Krzysztof Trojan Źródło pochodzenia danych kartograficznych: © OpenStreetMap contributors; www.opendatacommons.org/licenses/odbl Projekt graficzny serii: Ewa Jarocka Projekt okładki: Ewa Jarocka; materiały graficzne na okładce zostały wykorzystane za zgodą Shutterstock Images LLC

Wszelkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metodą kserograficzną, fotograficzną, a także kopiowanie książki na nośniku filmowym, magne- tycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji. Wszystkie znaki występujące w tekście są zastrzeżonymi znakami firmowymi bądź towa- rowymi ich właścicieli. Autor oraz wydawnictwo Helion dołożyli wszelkich starań, by zawarte w tej książce in- formacje były kompletne i rzetelne. Nie biorą jednak żadnej odpowiedzialności ani za ich wykorzystanie, ani za związane z tym ewentualne naruszenie praw patentowych lub autorskich. Autor oraz wydawnictwo Helion nie ponoszą również żadnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe z wykorzystania informacji zawartych w książce.

Wydawnictwo Helion ul. Kościuszki 1c, 44-100 Gliwice tel.: 32 2309863 e-mail: [email protected] księgarnia internetowa: http://bezdroza.pl

Drogi Czytelniku! Jeżeli chcesz ocenić tę książkę, zajrzyj pod adres: http://bezdroza.pl/user/opinie/?beits1 Możesz tam wpisać swoje uwagi, spostrzeżenia, recenzję.

Podróżowanie stało się dla wielu z nas synonimem stylu życia. Izrael Niezależnie od tego, kim jesteś, z kim i w jaki sposób najchętniej spędzasz wolny czas, w każdej części świata znajdziesz coś dla siebie. Sięgnij po przewodnik z serii travel&style i przekonaj się, jak różnorodne możliwości oferuje.

Bardziej spokojnego Jeśli jesteś amatorem odpoczynku szukaj lokalnych smaków, pod znakiem travel&relax. przyjrzyj się informacjom oznaczonym ikoną Pasjonuje Cię życie i historia travel&food. mieszkańców odwiedzanego regionu? Skup się na Jako rodzic małego travel&culture. dziecka, zwróć uwagę na strony opatrzone Kochasz dziką przyrodę? frazą . travel&family Specjalnie dla Ciebie przygotowaliśmy atrakcje Propozycje aktywnego travel&nature. spędzania czasu odnajdziesz w sekcji travel&active. Udanej podróży!

Izrael

Izrael wymyka się schematom i prostym określeniom. Państwo powstało w 1948 r., choć historia zamieszkujących go Żydów sięga kilku tysiącleci. Jerozolima, miasto święte dla trzech religii, to jednocześnie miejsce nieustannych konfliktów politycznych. Kulturowy tygiel pełen zaskakujących kontrastów tworzą osadnicy ściągający tu z całego świata. Jeśli dodamy do tego niepowtarzalny koloryt, kuchnię pełną przysmaków i fascynującą, zróżnicowaną przyrodę – od rafy koralowej przez rozle- głe pustynie po wyjątkowe w skali świata Morze Martwe – okaże się, że nie sposób nie ulec niezwykłemu urokowi Izraela.

cena: 54,90 zł ISBN 978-83-283-5624-5

Kup książkę Poleć książkę 9 788328 356245