Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie University School of Physical Education in Cracow, Poland Studies TDE NSOTHMNTE 13 STUDIES IN SPORT HUMANITIES in Sport Humanities 13

Polska Akademia Olimpijska ISNN 2300-6412 Polish Olympic Academy

Cracow 2013 Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie University School of Physical Education in Cracow, Poland

Polska Akademia Olimpijska Polish Olympic Academy Studies in Sport Humanities 13

Cracow 2013 Redakcja czasopisma / Editorial board

Redaktor naczelna / Editor-in-Chief Associate professor Halina Zdebska, Ph.D.

Zastępca redaktora naczelnego / Vice Editor-in-Chief Associate professor Jan Blecharz, Ph.D.

Kierownicy działów / Department editors fi lozofi a kultury fi zycznej / philosophy of physical culture – Associate professor Maria Zowisło, Ph.D. pedagogika kultury fi zycznej, olimpizm / pedagogy of physical culture, Olympism – Associate professor Halina Zdebska, Ph.D. teoria wychowania fi zycznego / physical education theory – Associate professor Grażyna Kosiba, Ph.D. psychologia kultury fi zycznej / psychology of physical culture – Associate professor Jan Blecharz, Ph.D. socjologia kultury fi zycznej / sociology of physical culture – Piotr Nowak, Ph.D. (Jagiellonian University) historia kultury fi zycznej / history of physical culture – Associate professor Ewa Kałamacka, Ph.D. Associate professor Ryszard Wasztyl, Ph.D.

Sekretarz redakcji / Secretary to the Editorial Board Filip Kobiela, Ph.D.

Rada programowa / Advisory Board Prof. Sandro Anastasi (Università di Messina) Prof. Richard Gordin (Utah State University) Prof. Ivo Jirásek (Univerzita Palackého v Olomouci) Prof. Scott Kretchmar (Penn State University) Prof. dr hab. Jerzy Kosiewicz (AWF Józefa Piłsudskiego Warszawa) Prof. dr hab. Józef Lipiec (Uniwersytet Jagielloński) Prof. Jim Parry (University of Leeds) Prof. Artur Poczwardowski (University of Denver) Prof. dr hab. Mirosław Ponczek (AWF im. J. Kukuczki w Katowicach) Prof. dr hab. Wojciech Lipoński (AWF im. E. Piaseckiego w Poznaniu) Associate professor Janusz Zdebski, Ph.D. (Wszechnica Świętokrzyska w Kielcach)

Adiustacja i korekta / Edited by Grażyna Fall – język polski

Tłumaczenie / Translation Sylwia Willcox (Transatlantic Communication) – English dr Tomasz Skirecki – English

Adres redakcji / Editor’s Offi ce Studies in Sport Humanities AWF im. B. Czecha al. Jana Pawła 78, 31-571 Kraków, Poland

Skład / Typesetting Wydawnictwo FALL ul. Garczyńskiego 2, 31-524 Kraków www.fall.pl

Copyright © University School of Physical Education in Cracow, Poland

ISNN 2300-6412 Spis treści / Contents

Od redakcji / From the Editor ...... 5

Krzysztof Zuchora: Th e idea of truce as a key component of Olympism. On the occasion of the 150th anniversary of the birth of Pierre de Coubertin ...... 7

Katia Rubio: Sport initiation among Brazilian Olympic athletes ...... 11

Cecylia Al-Sharairi: Historical truth and fi ction in the fi lm Chariots of Fire ...... 19

Paulina Korzeniewska: Th e Black Power Salute in the light of John Carlos’s and Tommie Smith’s memoirs . . . . 27

Wiesław Firek: Pierre de Coubertin – najsławniejszy nieznany. Spór o korzenie nowożytnego olimpizmu / Pierre de Coubertin – the most famous unknown. Th e dispute about the origins of the modern Olympism . . 36

Karolina Nazimek: Współczesny stan infrastruktury olimpijskiej na terenie Sarajewa i okolic / Th e current state of Olympic infrastructure in Sarajevo and in the nearby area ...... 48

Magdalena Szymczyszyn: Stanisław Marusarz (1913–1993) – olimpijczyk / Stanisław Marusarz (1913–1993) – Olympian ...... 57

SPRAWOZDANIA Z KONFERENCJI  CONFERENCE REPORTS

Katarzyna Deberny: Rok Pierre’a de Coubertina w Polskim Komitecie Olimpijskim / Th e Pierre de Coubertin’s Year of the Polish Olympic Committee ...... 64

Lucyna Stanek: Seminarium naukowe „Tradycja i współczesność ruchu olimpijskiego”, AWF im. B. Cze- cha w Krakowie, 10 IV 2013 r. / Scientifi c Seminar “Olympic Movement – tradition and present day” University School of Physical Education in Cracow, 10th of April 2013 ...... 65

Magdalena Rejf, Marcin Czechowski: 46. Konkurs Fair Play PKOl / Th e 46th Fair Play Contest of the Polish Olympic Committee ...... 67

Katarzyna Płoszaj: Piękni i dobrzy w sporcie i życiu nagrodzeni Medalem Kalos Kagathos / Beautiful and good in sports and in life awarded the Medal Kalos Kagathos ...... 71

Magdalena Rejf: XIX Kongres i Zgromadzenie Generalne EFPM, Stambuł 5–8 czerwca 2013 r. / Th e 19th Congress and the General Assembly of the EFPM in Istanbul, 5–8 June 2013 ...... 74

RECENZJE  REVIEWS

Zbigniew Porada: Wojciech Lipoński Historia sportu (Th e History of Sport ) ...... 76

Krzysztof Zuchora: Związki pedagogiki kultury fi zycznej z fi lozofi ą i praktyką olimpijską / Interactions between pedagogy of physical culture and philosophy with practice of the Olympism ...... 78

Katarzyna Płoszaj: Pierre de Coubertin (1863–1937) – Dzieła wszystkie (Complete works)...... 81

Krzysztof Zuchora: Zdzisław Czaplicki Polskie monety olimpijskie (Polish Olympic coins) ...... 83

INFORMACJE  INFORMATION

Szczegółowe zasady przygotowania artykułu do druku / Instructions for authors ...... 85 4 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Od redakcji

From the Editor

Studies in Sport Humanities (dawniej Studia Huma- Studies in Sport Humanities (previously Studia Hu- nistyczne) to czasopismo naukowe, w którym publikowa- manistyczne) is a scientifi c journal that publishes origi- ne są oryginalne prace dotyczące kultury fi zycznej w uję- nal works on physical culture prepared from multidisci- ciu multidyscyplinarnym (m.in. z perspektywy historii, plinary approach (including the perspectives of history, pedagogiki, socjologii, fi lozofi i, psychologii, antropologii pedagogy, sociology, philosophy, cultural anthropolo- kulturowej, olimpizmu, teorii wychowania fi zycznego, gy, olympism, physical education theory, recreation and teorii rekreacji i turystyki, nauk o zarządzaniu), a także: tourism theory, and management sciences). Th e journal polemiki, recenzje książek, sprawozdania z konferencji includes book reviews, polemics, conference proceed- i innych ważnych dla środowiska naukowego wydarzeń. ings, and reports from other important scientifi c events. Szczegółowe zasady dotyczące przygotowania tekstu, Detailed guidance for preparing text, procedures for re- procedury recenzowania oraz inne wymogi redakcyjne views, and other editorial requirements are located in the zawarte zostały w regulaminie publikowania. publishing regulations. Wydawcą czasopisma jest Akademia Wychowania Th e journal is published by the University School Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie, przy współudziale of Physical Education in Cracow, in fi nancial partner- fi nansowym Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego ship with the Ministry of Science and Higher Education w ramach programu wspierania działań upowszechnia- within the framework of the science dissemination activi- jących naukę. Czasopismo znajduje się na liście B cza- ties support program. Th e journal appears on the Min- sopism naukowych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa istry of Science and Higher Education scientifi c journals Wyższego, indeksowane jest też w bazie Index Coperni- list B. It is also indexed in the Index Copernicus interna- cus International. Pierwotna jest wersja papierowa, wer- tional database. Th e original version is the hardcopy ver- sja elektroniczna dostępna jest na stronie internetowej re- sion, while the electronic version can be found on the ed- dakcji: www.sporthumanities.pl. itorial board’s website: www.sporthumanities.pl. Od tego numeru zmienił się tytuł czasopisma i czę- Th e title of the magazine and frequency of edition stotliwość edycji (dwa razy w roku). Mamy nadzieję, że (twice a year) has been changed since current publica- angielska nazwa oraz sukcesywne zwiększanie liczby tek- tion. We hope that the English title and subsequent in- stów publikowanych w tym języku przyczynią się do po- crease of number of articles published in that language szerzenia kręgu naszych autorów, recenzentów i czytelni- will result with enlargement of the authors, reviewers and ków. Liczymy również na popularyzację dorobku polskiej readers’ circle. We count too on popularisation of Polish myśli naukowej w obiegu międzynarodowym i na publi- science achievements within the international environ- kacje na naszych łamach najciekawszych opracowań au- ment and publications of the most interesting articles of torów zagranicznych. foreign authors in our periodic. W bieżącym numerze dominuje tematyka olimpij- Th e Olympic matters dominate in the current is- ska. Dotyczy to zarówno zamieszczonych tekstów, jak sue. It refers to both published articles as well as reports i relacji z wielu wydarzeń organizowanych przez Polski from numerous events organised by the Polish Olympic Komitet Olimpijski w roku 2013, ogłoszonym przez Committee in year 2013 declared by the International Międzynarodowy Komitet Olimpijski – Rokiem Baro- Olympic Committee as the Baron Pierre de Coubertin na Pierre’a de Coubertina (w związku ze 150. rocznicą Year (on occasion of his 150 years birthday anniversary). jego urodzin). Po raz kolejny istotną rolę w powstawa- Again, the representatives of the Polish Olympic Move- niu publikacji odegrali przedstawiciele polskiego ruchu ment contributed signifi cantly to its content. I would olimpijskiego. Bardzo dziękuję członkom Polskiej Aka- like to thank the members of the Polish Olympic Acad- demii Olimpijskiej, którzy tak licznie włączyli się w pro- emy, a large number of whom participated in the pro- ces przygotowania tego szczególnego wydania, występu- cess of preparing this special issue. Th ey served as au- jąc w roli: autorów, recenzentów, a także członków zespo- thors, reviewers, and members of the journal’s editorial

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 5 Od redakcji / From the Editor

łu redakcji czasopisma. Przede wszystkim jednak słowa team. Most all, I would like to thank the president of podziękowania kieruję na ręce prezesa Polskiego Komite- the Polish Olympic Committee, Mr Andrzej Kraśnicki, tu Olimpijskiego pana Andrzeja Kraśnickiego oraz prze- and the president of the Polish Olympic Academy, Prof. wodniczącego Polskiej Akademii Olimpijskiej prof. dr. dr Józef Lipiec, for their assistance in preparing this issue hab. Józefa Lipca – za pomoc okazaną w przygotowaniu of Studies in Sport Humanities. We hope that the subject tego wydania Studies in Sport Humanities. Mamy nadzie- of Olympics will be a signifi cant topic in future issues of ję, że tematyka olimpijska będzie stanowić znaczący wą- our journal. tek w kolejnych wydaniach naszego czasopisma. Editor-in-Chief

Associate professor Halina Zdebska, Ph.D.

6 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 The idea of truce as a key component of Olympism On the occasion of the 150th anniversary of the birth of Pierre de Coubertin

Krzysztof Zuchora Józef Piłsudski University of Physical Education in Warsaw

Summary On the 150th anniversary of the birth of the founder of modern Olympic movement we should, as advocates of Olympism, provide a new impulse to Olympic education. It is the job for teachers, trainers and sport activists in the areas of pedagogy of sport and Olympism. Pierre de Coubertin is a guide leading us to the world of sport through culture. The peculiarity of his teachings is the attachment of equal importance in sport education to practical experience on the football pitch as well as to historical and humanistic achievements of philosophy and cultural anthropology. Culture, art and creativity are as much important as advances in technology, commerce or economy. Speaking is only genuine if it is based on listening and puts the audience’s thinking in order. In genuine speaking, eristic and erudition invoke knowledge for the sake of service to society. Key words: olympism, Olympic education, Olympic Games, Pierre de Coubertin

Streszczenie W roku 150. rocznicy urodzin twórcy nowożytnego ruchu olimpijskiego powinniśmy – jako orędownicy tej idei – nadać edukacji olimpijskiej nowy impuls. Jest to zadanie dla nauczycieli, trenerów i działaczy, którzy obszarem swego działania uczynili pedagogikę sportu i olimpizmu. Rolę przewodnika, który prowadzi nas w świat sportu przez tereny kultury, pełni Pierre de Coubertin. Osobliwość jego wykładu polega na tym, że doświadczenia z bo- iska odgrywają w wychowaniu sportowym równie ważną rolę jak historyczny i humanistyczny dorobek fi lozofi i i antropologii kultury. Kultura, sztuka i kreatywność są tak samo ważne jak rozwój technologii, jak handel i eko- nomia. Dopiero mowa wywiedziona z słuchania, wydobyta z słuchania nabiera szerokiego rozgłosu, porządkuje myślenie widowni. Jest lekcją, w której erystyka i erudycja wyzbywają się wiedzy na rzecz społecznej służby. Słowa kluczowe: igrzyska, olimpizm, edukacja olimpijska, Pierre de Coubertin

I uine learning. Socrates did not mean theoretical learn- ing, but simply being mindful of one’s own actions. His We are diff erent, but when we stand side by side at the same observations of training exercises in the gymnasium led stadium, we do stand united. to his conclusion that “knowing thyself” had become Józef Lipiec a command or an obligation in pursuing perfection. He was the fi rst to defi ne athletic training as an ascesis en- Since its very beginning sport has always been striving compassing both physical and moral exercises. He also for the truth about man and human values in accordance perceived training as “the soul’s care of the body”, i.e., with the maxim “Know thyself” widely known in the an- concentrating on what is important and necessary to at- cient world. Th e maxim was inscribed in the forecourt of tain perfection in sport, philosophy or art. the Temple of Apollo at Delphi and implied a duty based Ancient Greeks who followed the maxim “Know on a divine authority. thyself” thought that education was learning to live “nat- In his dialogues with young people, Socrates made urally” and then “socially”. Th ey believed that one could them convinced that one had the right to comment on learn how to live well by imitating nature, since only nat- things one knew, and on issues one had thought deep- ural living could ensure safety and wisdom. By trans- ly about. He also taught the youths that all begins by forming one’s nature, one got to know oneself. Nature knowing oneself – the indispensable condition of gen- is man’s best teacher and man must follow nature. How-

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 7 Krzysztof Zuchora ever, the role of society should never be ignored. Th e so- From the perspective of spectators the end comes when cial environment guarantees that education is rich, beau- people stop going to “the theatre” because they are unable tiful and virtuous. to see the relations between a play about life and life itself. Greeks also stressed the signifi cance of another max- im regulating the course of social life, i.e., “All things in II moderation”. Th ey applied it at the stadium and at the agora. It was not as explicit as “Know thyself” but was People gathered in Olympia to make a pilgrimage into the often present in practice as it referred to commonplace past and perform an act of faith for the future. behaviors. While “Know thyself” had lofty philosophical Pierre de Coubertin implications, “All things in moderation” was applied in practice. In Plato’s and Aristotle’s works the counterpart Pierre de Coubertin espoused the idea of education for of aristocratic arête was kalokagathia, i.e., teaching the peace, which became the basis of his Olympic doctrine. ideal of personal conduct, which was gradually contra- From this idea he drew inspiration for his pedagogical posed with phronesis, i.e., the virtue of practical thought, treatises. “O Sport, you are Peace!” is the last stanza of or practical wisdom, as a measure of prudent democracy. Coubertin’s Ode to Sport. He referred to peace in his fa- Th ese considerations were taken into account dur- mous radio address before the 1936 Games of the XI Ol- ing ancient Olympic Games. On the one hand, athletes ympiad in Berlin: “To ask diff erent peoples to love one competing in the games were in their top form, and they another is mere childishness. To ask them to respect one knew perfectly their rights and obligations; but on the another is not utopian, but to respect one another they other hand, Olympic judges could intervene when the have to know one another”. contest threatened human life. When one time in an- Th e modern revival of the Olympic Games recalled the cient Olympia a boxing match ended in the death of ancient Greek ideal of kalokagathia and, arguably, the most a fi ghter, the winner of the match was not proclaimed. signifi cant ancient ideal of Ekecheiria (sacred truce) estab- “All in moderation” later found its application in the lished in 884 BCE. Th e latter tradition predates the histori- form of the principal precept of medicine, i.e., “Primum cal stadion race victory of Coroebus of Elis during the fi rst non nocere”. It is still a valid maxim, closely linked with recorded ancient Olympic Games. Th e text of the sacred health philosophy, whose origins in the sphere of athletic truce was inscribed on the bronze quoit of Iphitos, one of stadium we have now forgotten. three signatories of this historic political act. In the 2nd Th is practical directive is still worth following al- century CE, Pausanias described the quoit in the Temple of though it is often parenthesized in considerations of mod- Hera in Olympia: “Th e quoit of Iphitus has inscribed upon ern sport. We think that a sports act does not go hand in it the truce which the Eleans proclaim at the Olympic festi- hand with health. Moreover, we are inclined to believe vals; the inscription is not written in a straight line, but the that sports excellence is achieved at the expense of health. letters run in a circle round the quoit”. We believe that because we tend to forget that “All things With time, the sacred truce was prolonged to two or in moderation” gains its practical meaning only in con- even three months. Its territorial and social range was ex- junction with an education based on “Knowing thyself”. tended. Th e truce was maintained not only at the games Let us recall here the Greek myth of Daedalus and themselves, but also along the roads leading to Olympia. Icarus, in which the prudence of the “wing engineer” is Th e “Olympic school of life” became highly signifi cant contrasted with the heroic “fl ying youth” who risks his and the system of Greek cultural values was strength- life for one great feat. We are modern heirs to the latter ened. Among them Ekecheiria was a priceless value. attitude constituting the basis of European heroism to Today, when we look back at those developments, which we attach the utmost importance. Th ere are many we become convinced that the custom of laying down of varieties of sport in which bravado and riskiness contrib- arms for the duration of the Olympic Games should be ute to the attractiveness of the sport spectacle. We accept emulated. Pierre de Coubertin noted this as well and in- it that we believe that the diffi culty level of a sport com- troduced the concept of truce into his Olympic doctrine. petition accounts for human capacities as well as emo- He realized that the ancient Hellenic idea cannot be di- tions and aggression, which are subject to civilizing and rectly transferred to modern times, and was seeking new moral training. ways to implement the Olympic Truce that would free For centuries sports has been protected against bar- the world from the existential fear of war as an inherent barity and savagery by the adherents to the idea of sport historical threat. People of all cultures know war and its fi eld as a sphere of values in which man’s greatness can be destructive forces. Th ey also know the power of peace. fully revealed. We can state with absolute certainty that Peace, they say, is time without war. War establishes the there are no threats that might put an end to the modern limits of peace. Ancient Greeks had also thought this way Olympics. A mortal symptom would consist of the emer- until at some point they got to know the independent gence of a fundamental transformation of our civilization. value of peace and made it the matter of utmost sacrum.

8 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 The idea of truce as a key component of Olympism

Peace joined the liturgy of the body and became part of A symbol of the conclusion of each war is fi lling up the Olympic ritual. Peace that had been seen as a politi- the trenches. Th e Olympic doctrine, whose very essence cal fact became an educational category. is eradication of hatred and enmity from relationships Th e modern idea of “education for peace” has its ori- between people and installation of respect and friend- gins in ancient Greece and its high authority in Aristo- ship, paves the road to universal peace. Aristotle would tle, who stated that living in peace was as important as have marked this road with a signpost pointing to the working, fi ghting, self-development and social life. He ethics of friendship, while Plato with a signpost indicat- stressed that one must constantly learn to live in peace so ing the direction of good and beauty. others would do the same. In modern times, full of contradictions and domi- III nated by ideology and politics, the idea of peace has been often sidelined. Money was God, and laws were made by When one runs onto the pitch, one thinks about playing the the strong and powerful ones. Th e ancient slave-master game, not about the money. dialectic became revived as a dialectic between the land- Zbigniew Boniek lord and the tenant, the rich and the poor, the upper class and the lower class. It seemed that the idea of peace, be- Questions open the world to human development and ing sacred by a divine dictate, was merely an illusion or put the world in order according to human needs. An- a myth. In Pierre de Coubertin’s view the philosophy of swers require time and tools. Sport in history acts through Olympic peace was not a game or a festivity that covered people, and in people it acts through itself. the existing reality with a liturgical mantle. He saw it as Recently we can observe a wave of new, external glob- a result of the collective eff ort of all those who learn to al threats to sport. We must be ready to face these threats settle disputes by way of the Olympic contest. Couber- and defend the autonomous position of sport since sport tin believed that the sports fi eld was a good school of new itself lacks the means and even the willingness to seek ref- education in which one learns one’s rights and obligations uge behind a defensive wall such as an Olympic Village through moral training. In this school one was to learn surrounded with barbed wire fences. Th is defense of the how to relate to others and see his or her role and personal Olympic Games as a politically neutral area is eff ective, but development in reference to others. Coubertin’s exempli- it negatively aff ects the perception of the Olympic Games. fi cation was a football team, in which players’ individual It also blocks the cultural values of the games and changes skills and diff erent roles on the team contributed to the their peaceful character. Th is all has a negative impact on fi nal victory. Like Aristotle, Coubertin considered justice modern Olympic education, which often looks into the to be a spiritual state that makes everybody equal on the past because it cannot fi nd good examples to follow on sports fi eld despite the existence of social diff erences. the modern sports fi eld. Th e ideal of education based on Th e guiding motto of revived modern Olympism the harmony between the body and the spirit, gymnas- was the doctrine of “noble spirit” aiming to establish tics and music, still limits the horizons of modern cultural friendly ties among nations, build bridges across politi- pedagogy. According to Józef Lipiec, the most infl uential cal frontiers and lay out the roads to Olympic truce based ancient philosophical systems: Platonism, Aristotelianism on the respect of cultural wealth of various nations, equal and Stoicism, were unable to explain the sense of this inte- access to education and science and universal access to gral, holistic and monist concept. It was present, however, sport. Th e “theatre of war” was to be replaced by the sta- in ancient pedagogical practice whereby a civilized Greek dium as a sacral form of battlefi eld where enmity and was to intensively train his mind and body, care about his hatred give way to respect, friendship and cooperation. personal and communal goods and settle disputes at the According to Plato, war was neither play nor worthy democratic agora; i.e., in a public place. education, neither in his times nor in ours. In his Laws he Ancient Greeks assumed that adherence to this con- stated that everyone should live a peaceful life for as long cept raised the standard of beauty based on morality and and as well as one can. led to the truth that strengthened the virtue of courage in Olympism is an active doctrine. It aims to shape the every Greek citizen as a responsible freedom. One’s great- world and it explicitly stresses its attitude toward war and ness is measured by education following the idea that one peace. Th ere is no truce between war and peace, and nei- is ready to sacrifi ce his or her long but monotonous life ther there are deals between good and evil, or life and to defend sacred values. death. Th e future of sport lies in hope in life, faith in On the other hand, Jerzy Nowocień notes that the good and fellowship of nations. We must do all we can pedagogy of sport (and Olympism) was convergent with to make use of the universality and attractiveness of the the tenets of modern cultural anthropology. Both sport Olympic Games to build a peaceful future and devote and cultural anthropology attach importance to creative entire education in sport to the development of active at- abilities, individualism and personal identities. Th ey both titudes toward peace building. share the same attitude to values. Th e axiology of cultural

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 9 Krzysztof Zuchora pedagogy is rooted in Greek paidea and Roman human- On the 150th anniversary of the birth of the founder itas. Th e ideal of such pedagogy is a justly proud man of modern Olympic movement we should, as advocates of who is an excellent orator responsible for his own words Olympism, provide a new impulse to Olympic education. (acc. to Socrates), but also the agent of changes that reg- It is the job for teachers, trainers and sport activists in the ulate family and state life (acc. to Plato). Sport pedago- areas of pedagogy of sport and Olympism. Pierre de Cou- gy relates directly to the Greek gymnasion in which ka- bertin is a guide leading us to the world of sport through lokagathia was practiced as a harmony of body and soul, culture. Th e peculiarity of his teachings is the attachment gymnastics and music. Th e games were examinations for of equal importance in sport education to practical expe- the young, and they were public spectacles of mostly lo- rience on the football pitch as well as to historical and hu- cal character. Th e best of the best competed in great pan- manistic achievements of philosophy and cultural anthro- Hellenic games. Among them the most signifi cant ones pology. Culture, art and creativity are as much important were held in ancient Olympia in honor of Zeus, who as advances in technology, commerce or economy. obliged all Greeks to maintain peace before, during and Speaking is only genuine if it is based on listening shortly after the games, all in all for about half a year. and puts the audience’s thinking in order. In genuine Th anks to the games, ancient Greeks could live in speaking, eristic and erudition invoke knowledge for the peace, expand their civilization and culture, exchange ex- sake of service to society. periences, popularize science and develop education as social progress. Th e large gatherings during the games spiritually heartened the Greek diaspora all over the an- cient world, and made the Greek philosophical school References universal in character. Th e Greek models of gymnasium Arystoteles [1953] Polityka. Wrocław: Ossolineum. and lyceum became later the basis of European culture Bauman Z. [2007] Szanse etyki w zglobalizowanym świecie. Kra- and education. ków: Znak. Th e Greek model was also followed by Pierre de Cou- Biliński B. [1956] Antyczni krytycy antycznego sportu, bertin, who stated that the future of the world depended Me ander. mostly on a good quality education, and a good school en- Borotra J. [1976] Obrona etyki sportowej, Kultura Fizyczna, tirely open to sport that would supplement school curric- No. 6. ula with new contents. Th e modern Olympic Games with Coubertin P. [1994] Przemówienia. Pisma różne i listy. Warsza- their attractive cultural appeal were to encourage schools wa: PTNKF. to direct their teaching towards education through devel- Denek K. [2005] Ku dobrej edukacji. Toruń–Leszno: Akapit. opment and towards development through joy. Filaretos N. [1998] Igrzyska Olimpijskie – idealizm i rzeczywi- stość, Kultura Fizyczna, No. 7–8. By the end of his life Pierre de Coubertin made a prof- Gajda J. [2000] (ed.) O nowy humanizm w edukacji. Kraków: it and loss account and observed with self-criticism a wor- Impuls. rying negative balance. He wrote that the Olympic Games Herodot [1959] Dzieje. Warszawa: Czytelnik. soared over the world like a silver blimp. Th ey became Homer [2002] Iliada. Warszawa: Ofi cyna Wydawnicza G i P. a visible element of human culture and pioneered the ac- Huizinga J. [1985] Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury. tivities of international non-governmental organizations. Warszawa: Czytelnik. On the other hand, Coubertin’s saw Olympic educa- Krawczuk A. [1976] Maraton. Warszawa: Wiedza Powszechna. tion paving its way very arduously. He stressed the grow- Lipiec J. [1999] Filozofi a olimpizmu. Warszawa: Sprint. ing signifi cance of the sport press and made a plea for Lipoński W. [2000] Olimpizm dla każdego. Poznań: AWF. Łanowski J. [1981] Święte igrzyska olimpijskie. Warszawa: KAW. establishing a “university” for sports journalists that will Marrou H.I. [1969] Historia wychowania w starożytności. War- be responsible for presenting sport as a cultural domain szawa: PIW. with a global reach. Sport can be easily “divested” of aes- Miller S. [2006] Starożytni olimpijczycy. Warszawa: PWN. thetic and ethical values, which can then be replaced with Młodzikowski G. [1979] Polityka i sport. Warszawa: SiT. tables, records, statistics and “grand slams” dominated by Nowocień J. [2002] Sport i olimpizm w systemie dydaktyczno- advertising campaigns, high prizes and a conviction that -wychowawczym współczesnej szkoły. Warszawa: AWF. one plays for something, not for recognition but for the Ossowska M. [1973] Etos rycerski i jego odmiany. Warszawa: money. Motivation based on economic gains drives ethi- PWN. cally uneducated athletes to break the laws of sport and Pauzaniasz [1968] Na olimpijskiej bieżni i w boju. Wrocław: attain the ends by all means necessary, also by infringing Ossolineum. Platon [1958] Państwo. Warszawa: PWN. the rules of fair pla. Suchodolski B. [1976] Kim jest człowiek. Warszawa: Wiedza Examples of misconduct on the fi eld are followed by Powszechna. spectators who, instead of being a theatrical audience, Tatarkiewicz W. [1978] Parerga. Warszawa: PWN. form an aggressive mob treating sport as “war minus the Zuchora K. [1996] Dalekie i bliskie krajobrazy sportu. Warsza- shooting” or as war literally. wa: WSiP.

10 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Sport initiation among Brazilian Olympic athletes

Katia Rubio University of Sao Paulo, Brasil

Summary Sport initiation is remembered by athletes who reach Olympic level as a phase of fundamental importance to the continuity of sport practice. That moment remains in the memory of these athletes due to the circumstances surrounding the link with sports, either by the activity itself, by people involved in the process or by situations that made them stay in the world of sports. The aim of this study was to show how the process of sport initiation among Olympic athletes occurred. For this, the life stories highlighting this particular point of the trajectory of these athletes were used as methodology. Five athletes who participated in diff erent Olympic editions were in- terviewed. The data show that this phase, as well as the professionals who were part of it, and sometimes family, are considered as the driving force for the career that was later developed. Professionals and support network are therefore the structure for a solid athletic career. Keywords: sport initiation, training, education.

Introduction social group in which the initiation starts. Th us, sport in- itiation is not only the time an individual starts the prac- Sport initiation is considered by authors such as Blázquez tice of a sport, but the whole action that involves process Sánchez [1999], Moreno [2000], Contreras, La Torre and and product. Velazquez [2001], Gabarra, Rubio and Angelo [2009] as Ramos and Neves [2008] defi ne sport initiation as a process, others consider it as a product and others as the beginning of a period that one starts practicing sports both, i.e., product and process. in a specifi c and planned manner. Th e authors believe Moreno [2000] defi nes sport initiation as a teach- that this period represents the beginning of the regular ing – learning process for the acquisition of the ability and oriented practice one or more sports in a child’s life for the practical implementation and knowledge about and has the immediate goal of continuing his develop- a sport, considering this knowledge from the fi rst con- ment holistically, without necessarily involving regular tact with the sport up to the ability to practice it, adjust- competitions. ing to its functional structure. Th e author defi nes SI as In this context, Blázquez Sánchez [1999] reports the beginning of sport practice, extending to the begin- that sport initiation can have three purposes: competi- ning of an educational action that considers the char- tive, educational and recreational. acteristics of the activity, the child and the objectives to Recreational sport, defi ned by Tubino [2001] as be achieved. According to this author, SI has four essen- sport-participation, aims at the welfare of its participants tial characteristics linked to the teaching – learning pro- reached for leisure and fun. For this author, recreation- cess, namely: socialization process; teaching – learning al sport in Brazil would be called the sport of free time process; acquisition of abilities, skills, knowledge and at- and leisure, practiced by people for fun, relaxation and titudes and moment of contact and experimentation di- personal and social relationship. Th e author believes that rected to the development of functional capabilities ap- this sport enables the process of democratization, pro- plied to practice. moting participation and sporting opportunities for all. Accordingly, Contreras, La Torre and Velazquez Blázquez Sánchez [1999] points out that the de- [2001] argue that sport initiation is a process of sociali- velopment of recreational sport emerged as a reaction zation of individuals and implicitly has certain values, against high-performance sports, in search of a new knowledge, behaviors, rituals and attitudes typical of the sporting culture based on democratic sense of sport, i.e.,

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 11 Katia Rubio valuing individual possibilities of each person and decen- recreation becomes competition, leading the child early tralizing the result. into adulthood. Educational sport, in turn, aims to contribute to the Nevertheless, Blazquez Sanchez [1999] reports that child’s overall development and values, being a possible competitive sport enhances personal development, sim- enabler of these actions. Th erefore, it is a cultural activity, ulating situations that everyone will face in the future. enabling basic and continuous education through sports Th e teacher can teach winning and losing, a learning that [Blázquez Sánchez, 1999]. Th is possibility of SI seeks to can provide the development of enriching personal skills provide the development of motor and psychomotor at- for life such as how to deal with failure, frustration, vic- titudes in relation to aff ective, cognitive and social as- tory and success. Th e author points out that sport has no pects, respecting the stages of human development. magical virtue, being what professionals make of it, rated Th e educational orientation in sport, therefore, as good or bad. would be linked to three areas: social integration, psych- omotor development and physical education activities. In the fi rst area, students would have the opportunity to Methodology decide about the activity to be developed. In psychomo- tor development, opportunities would be off ered to meet Th e methodology used in this study were the life sto- the needs of movement as well as the development of ries as Bosi [2003], Cruikshank [2002], Ferraroti [1983], critical skills such as self-assessment. Physical education Meyer [1998], Rubio [2001, 2006] based on narratives activities would include the transformation of skills into collected from the protagonists of the Brazilian participa- abilities. Th us, educational sport is considered as a path tion in Olympic Games. to full citizenship development in the future of young Life stories are a particular form of oral history and citizens [Tubino, 2001]. an instrument for capturing and organizing memory, Competitive or high-performance sport aims to which interests the researcher to learn values that tran- achieve a standard of specialized gesture, which leads scend the individual character of what is transmitted and movement to near perfection from the technical point of which fi ts into the culture of the social group to which view. Th erefore, it is necessary a high number of repeti- the subject belongs. Th e story itself brings what the nar- tions for the development of the technique, which leads rator considers important in his career, giving an idea of the practitioner to beat the opponent. what his life has been and what he is right now. Th is re- According to several authors, this way of dealing fl exive attitude allows the revival of past situations not with sports requires caution, as it can become a replica only from the point of view of the course of events, but of adult high-performance sport. Th us, the pursuit of the re-signifi cation of signifi cant facts, which is allowed technical perfection leads the child to step into distance to invert (or subvert) the narrative, obeying an own chro- from the playful side of sports when practiced in child- nology of aff ectivity involved in the event occurred, giv- hood. ing his text a context [Rubio, 2004, 2011]. Vargas [1999] reports that children’s sports ultimate- Th is methodology proposes that in describing the ly adapt to “the sport of grownups”, with the same forms, social substance of memory, it is clear that the way to purposes and values , even though the vast majority of remember it is both individual and social. Bosi [1994, speeches about it appeals to the need for regular practice 2003] states that all personal memory is also social, of and participation. In addition, Tubino [2001, p. 35] de- family and group, so when retrieving it, it is possible to scribes that in school sports, children competitions that capture the way of being of the individual and his cul- “reproduce high-performance competitions, with all its ture. features, including vices”, are held. Poirier, Valladon and Raybaut [1999:38] believe that Th us, early specialization is seen as a great risk of in this method, the researcher tries to fi nd the him, the competitive sports for children’s sports initiation. Th e re- exterior fi eld of personality, the narrator’s external envi- lentless pursuit of prestige leads teachers and family to ronment in a given time, i.e., the one assigned a personal expose children to situations of high demand of inten- value (thus giving him an existence within himself and out- sive and early training in search of higher performances. side himself). Th us, the life story is considered not as a fi n- Importantly, few children who start early training and ished product, as it is usually presented, but as a raw mate- competitions reach victory and success. Personne [2001] rial on which, and from which, one has to work. points to the health risks that certain exercises performed Moreover, the narrative here is taken as a language repetitively can generate such as sequelae of locomotor from the dimension adopted by Cultural Studies [Hall, order, with cardiovascular, endocrine, and psychologi- 2000; 2001; Woodward, 2000], considered as a privi- cal consequences. Rubio, Kuroda, Marques, Montoro leged position in the construction and circulation of and Queiroz [2000] describe that sport specialization in meaning, according to Guareschi, Medeiros and Bruschi childhood replaces playful activities by competence and [2003] and Silva [2000]. Language goes beyond report-

12 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Sport initiation among Brazilian Olympic athletes ing or transmitting neutral meanings, and begins to es- cialization, and only after the age of 14, teaching should tablish them. Th us, facts considered natural, also called occur completely closed, especially in the case of team reality, are seen as discursive phenomena, whose mean- sport, in which tactical systems are assimilated, also in- ings arise from language games and from classifi cation volving abstract thinking. systems in which they are inserted. Th en, the speech Oliveira and Paes [2004] emphasize that the de- is not understood in its linguistic aspect or as a set of mands that current sport generates for the life of the words, but as a set of practices that produce eff ects in practitioner lead him to devote much of the fi rst stage the subject. of his life to the development of skills and his career, From this perspective, all that one thinks or says of which is why a rigorous methodological subdivision in reality is a refl ection and a projection of situations expe- the long term is suggested. Th is proposal is related to the rienced as real, regardless of the statement of the reality preparation of athletes, in which the stages and phases outside the subject and the meaning that are assigned to do not have start and end deadlines, because they de- it. It is the existence of materiality connected with what pend not only on age, but also on the genetic potential is thought and said, linked to speech. Although reality of the athlete and on the environment in which he is in- is intangible, it is known that it exists and that it is con- serted, particularities of his growth, maturation, develop- nected with the representation that one has of it [Veiga ment, quality of coaches, among others, and also on the – Neto, 2000]. features of the modality chosen. Th e authors’ proposal would be as follows: Sports initiation Phase I: It is the time that children The start of the Olympic Games are between the 1st and 4th grades of basic school; which corresponds to the fi rst and second childhood, with age Many Olympic athletes revere their teachers or coaches between seven and ten years. Th e involvement of chil- highlighting the importance of the relationship between dren in sporting activities should be playful, participa- them for success. It is the case of judo fi ghter Rogério tory and joyful in order to provide the teaching sports Sampaio, Olympic champion in 1992: techniques, encouraging tactical thinking. All children I think the turning point (career) was always the rela- should be allowed access to the educational principles tionship I had with my teacher, my coach. We managed to of games and activities, positively infl uencing the teach- get a tune […] that we did not even need to speak, looking ing- learning process. We understand that in team sports, at each other was enough […]. My coach was invited to be competitions prior to twelve years of age that require per- coach of the Brazilian Junior team and I just did not agree fection of movements or motor gestures and tactical so- that he had to leave […]. And after that I started to train lutions should be avoided. alone […]. I’m sure he was invited exactly to weaken our Sports initiation Phase II: It gives opportunity for group. children to learn multiple sports, and includes children Th e perception that Rogério has that moment of his and adolescents from 5th to 7th grades, with ages from career points to the importance that the coach had in eleven to thirteen years, the onset of puberty. Sports ini- his life. More than one motor skills instructor he was tiation phase II marks the learning of various sports with- also an emotional reference that gave him the stability to in their particularities, as in the previous phase children overcome diffi cult times. Th e distance to this reference have access to basic gestures. made him develop autonomy, emotional skills essential Sports initiation Phase III: Corresponds to the age to an athlete’s individual sport. Th is is, however, at a time group of about thirteen or fourteen years, 7th and 8th when he was still developing his motor skills for competi- grades, the time of puberty. Here, automation and refi ne- tive practice. ment of contents learned in sports initiation phases I and Gallahue and Osmum [1995], in turn, understand II are emphasized, and the learning of new contents, key the need to characterize the teaching of motor skills ac- at this time of sport development. cording to age group, respecting the level of motor de- velopment of each age. Th erefore, when teaching motor skills for children aged 7–10 years, learning should be Sport in childhood and social support an open activity in which the teaching contents are ap- network plied by the teacher and practiced by the students, with- out interference and corrections of motor gestures. For Th e role of physical education professional during sport children aged 11–12 years, teaching should be partially initiation is considered of paramount importance, as it open, that is, with corrective indications in the technique will drive the whole learning process. Korsakas [2002] of movements. For children aged 13–14 years, teaching points to the fact that sport holds no value in itself, and turns to partially closed, starting the specialization of like any other activity, it can be used for diff erent pur- specifi c gestures of each modality in search of sport spe- poses, depending on the intention with which it is taught

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 13 Katia Rubio and practiced. Sport itself is not healthy or educational; it that those who did not have the physical exercise model is what one makes of it. at home will not practice sports. Practicing sports is the Th us, sport provides a context of great education- result of a complex set of factors, for which the family al potential and serves as a tool to develop the neces- infl uence should not be considered a determinant, but sary attitudes in the child’s social and individual life rather a facilitator. such as learning how to cope with experiences like con- Th e environment in which the child is inserted also fi dence and self-image, or as an instrument of alienation infl uences his development. Th e ecological theory devel- [Marques and Kuroda, 2000; Contreras, La Torre and oped by Bronfrenbrenner [1986, 1996] shows that not Velázquez, 2001]. only the family environment is a development context, Practice remains directly tied to the conception that but also the children’s institutions. Bronfenbrenner ex- adults have about the child, education and sports. It is panded the ecology concept of human development, and understood by adult all group of people close to the child included all of these dimensions as part of the course of that provide values such as parents, relatives, teachers at a person’s life (both in childhood and adulthood), there- school, the Physical Education teacher, in short, all those fore, important for all who aim to investigate and / or who can play the role of an educator. work with people, since it is assumed they are all funda- In sports initiation, the physical education teacher mental to understand why a person behaves in a certain has a direct proximity to the practitioner and in addi- way (or does not act as expected), thinks and acts and has tion to paying the role of teacher, he also plays the role desires, dreams and aspirations. According to the author, of agent who renews and transforms the community in development should be defi ned from the conception that which he is inserted and promotes critical refl ection of one has his ecological environment, the relationship it action [Medina, 2001]. establishes with him and his capacity to discover, main- In the view of a subject under construction, Korsakas tain or change its properties. Th e author also adopts the [2002] believes that children develop from their experi- defi nition of development as a lasting change in the way ences. Th us, teaching means enabling learning situations, a person perceives and deals with the environment. In leaving the adult the condition of facilitating this pro- this perspective, the ecological environment is formed by cess, making questions and proposing challenges, giving the following systems: microsystem, mesosystem, exosys- children the possibility to think, to use their creativity, tem and macrosystem. Microsystem includes immediate develop abilities to solve problems and diffi culties, which relations, such as home and daycare. Mesosystem would will provide the construction of their autonomy, critical be the link between contexts that the person experienc- thinking and active role in their experiences. es such as relationships at home and with friends in the As regards to the development of the motor gesture, community. Exosystems are the contexts in which the it is then up to PE teachers the function of optimizing person does not participate actively, but that interfere in the actions performed by the use of methods and pro- his life and may have been infl uenced such as the work of grams consistent with the objectives set, so that sport can the child’s parents. Fnally, macrosystem contains values , become the object and means of education. Ayats [1999] beliefs, culture and subcultures present in people’s lives. and Sanchez [2009] argue that the pedagogical intent of According to Sanches [2009], this premise becomes the educator is critical, as it characterizes the educational very diff erent when analyzing the reality of sport in Eu- process, along with content structuring, systematization rope, South America, North America, Asia and Oceania. of teaching methods, activities, tasks and expected evo- Contexts are completely diff erent and therefore expecta- lution of the process. Th e purpose of the activity within tions about the sport, as well as dreams and demands of this perspective is then the development and acquisition the practitioner will also be diff erent. Th e conditions for of motor skills and biological, psychological and socio- the individual to develop are also diff erent and may fa- aff ective aspects of the student. cilitate or hinder this evolutionary process. Another key point to keep children in sports is the Krebs, Copetti and Beltrame [2000] emphasized family, since it is up to the family to decide on the ad- that the context includes factors such as diet, physical mission of the child in sport and assistance in making protection, and psychic and cultural stimulation of the the decision about this practice. And even before that, child. In this perspective, it is considered that physical family already provided conditions for the development activity and sport are relevant in this development pro- of basic motor skills, such as crawling, walking, going cess, as they occur in the child’s microsystems such as up and down the stairs, running, and playing ball. Th e school, clubs, social projects, sport schools. family is also responsible for the early leaning of healthy For Belló [1999], the most important factor when habits and appreciation of these values, which go from the child practices sports is the determination of parents food and sleep up to physical exercise [Marques, 2000]. who usually occurs around six to eight years. Th e selec- Although these habits may serve as a model for children tion of the sport depends on other conditions associat- and be a stimulus for further practice, one cannot be sure ed with the child’s lifestyle such as schedule conditions,

14 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Sport initiation among Brazilian Olympic athletes

facilities, economic opportunities, as well as the infl u- family in his career. His parents, fearful that he and his ence of media and circle of friends. At this time of choic- brother spent too much time on the street after school, es and decisions, the desire and preferences of the child encouraged them to go to the gym to practice judo since are not always considered. there they would rely upon the supervision of trained Parents can infl uence the choice of sport to their chil- teachers and the control not to get involved with the dren for various reasons. Th ere are cases in which there hostile environment of the neighborhood where they is a medical recommendation to assist in the treatment lived. Given the lack of enthusiasm of children to this and / or prevention of some diseases, there are parents sport, they decided both to engage more intensely with that associate the practice of physical exercise to some- the sport. thing healthy in life, to fi ll the free time of the child or as My parents accompanied me … My father was referee a way to rise socially, linking it to high performance and … My mother spent one year, she also joined because she saw achievement of an economic and social condition that that we did not want to go on with this sport… Later on she they do not have. In these cases, there may be an expec- started competing. She even became vice – state champion tation for the good performance of the child, causing ex- of São Paulo … We would train not because we wanted to. cessive demands, giving it a mandatory feature [Marques, We thought: ‘Mom does all the housework, working out and 2000]. Th ere are also parents who see in sports a form of is still willing to train at night … I think this strengthened education, either by the discipline that sports require or both me and my brother to continue. other characteristics such as tenacity, perseverance and Childhood is an important period of physical, cog- determination. nitive, aff ective, and social development. Th e experienc- Th is is what emerges from the narrative of Tiago es of this period will assist in the formation of charac- Camilo, judo athlete with two Olympic medals. Born in teristics and development of skills that will be useful in Bastos, a city in the state of São Paulo with strong Japa- other phases of the life cycle [Krebs, Copetti and Belt- nese infl uence until the 1990s, Tiago recognizes the im- rame, 1998]. Several studies indicate that child’s play is portance of support and enthusiasm from his father so a common aspect of childhood in diff erent cultures and that he would become one of the greatest judo fi ghters societies and of great importance in the life cycle of hu- in the country. mans. It would be a way to develop motor and behavio- Bastos has a long tradition in judo … Th ere are so many ral skills, learn useful skills for future life, opportunity for athletes, the teachers are great and there were many internal social interaction and development of social skills, and competitions … When I started to stand out, teachers said the development of creativity and imagination. As a re- to my dad that I had a certain facility for the sport and that sult, physical education uses plays in children’s sport ini- if my father support me I could go far. My father invested in tiation, making sporting practice closer to their world, me since then, he always encouraged me. and seeks the motor, cognitive, social and psychological Weinberg and Gould [2001] show that parents have development of those who practice it. expectations and needs diff erent from those of children What can be seen in the narratives of Olympic ath- on the reasons that lead to sports. Children report the letes is the importance of some event occurred in the ear- joy, improvement and learning of skills, meeting with ly athletic career, even in childhood, proved to be crucial friends and conquest of new friendships, emotions and in the further process of their development. Th e presence being physically fi t as the reasons for starting a new sport. of someone, either a teacher, family member or someone Belló [1999], in turn, reports that the continued practice he knew, helped him in the pursuit of this goal. of sports by children and young people involves other Th e ability to resist the many adversities that oc- reasons such as the need for fun and the opportunity for curred throughout their career should be highlighted, in- social contacts. delibly marked by competition. Authors such as Yunes Th us, it is possible to observe that the family can be & Szymanski [2005] and Poletto, Wagner and Koller a facilitator or a complicating factor in sport initiation. [2004] call this ability as resilience or ability to seek strat- Th e facilitator condition occurs if the family is primarily egies to react in an orderly way and to psychologically responsible for the initial development of the child’s mo- withstand against adversities. tor skills, in addition to being the facilitator of contact Studies in resilience are of fundamental importance with habits of recreational physical activity and sports ac- for the understanding of processes and abilities devel- tivities in a playful manner [Gabarra et al. 2009]. How- oped by certain groups exposed to high levels of de- ever, sometimes, the expectations of parents on the per- mand, or those who are living in hostile environments or formance capacity of their children can be a complicating of high social vulnerability, and can overcome diffi culties factor for generating anxiety and distress, in the expecta- and present suitable standards of normality. tion of a positive result, leading them to drop out sports. According to Johnson & Wiechelt [2004], an indi- Th e case of Carlos Honorato, judo medalist in Syd- vidual or a family can be considered resilient when they ney, is an example of the strong presence of the whole have internal resources, skills and support to prevent

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 15 Katia Rubio

adversity to determine negative directions in their lives. discussion on the social support networks are the human Th ere is also a consensus as to which resilience helps peo- relations that develop to face adversities to which some ple to keep themselves oriented for health and hope, re- people are exposed. Th e available external support sys- gardless of the adversities faced. tems stand out, which have the function of encourage- Sanches [2009] and Markunas [2005] discuss the ment and will provide the development of skills to face importance of resilience in the development of children adversity, the importance of a consistent family unit, al- and youth in sports. Th is is because children and young lowing the child to have at least one person who will people who wish to become an athlete will have to deal serve as supporting reference with which a stable and reli- with daily competitions and exceeding targets imposed able link will be established, and fi nally, personality char- by the type of sport and by themselves, depending on the acteristics, which are directly related to the individual’s levels of self-demand. According to the author, the ath- way of coping with diffi culties found throughout his life. lete will always have to face situations in which he has Sanches [2009] highlights the importance of analyz- no total domination to give the answers required from ing the quality of relationships within the target sport them, and is therefore required to develop new resources environment and the people who make up the social and to deal with them. And fi nally highlights the importance emotional support network for the full development of of considering that resilience is not a fi xed attribute of the athlete’s career. Th e authors point out that the so- the individual, since there are diff erent possible answers cial network profoundly infl uences health and well- be- to the situation experienced. Th e author observes that, ing of an individual, exerting a positive action by provid- depending on the circumstances, resilience may also vary, ing self-esteem and emotional links, and negative when showing the importance of always considering the con- triggering stress due to negative feedback. Th e individual text that involves the situation. who does not have a strengthened personal network will In the narrative of Vicente Lenilson, 4 x 100 m re- likely experience a sense of loneliness and lack of mean- lay medalist, there are elements that link the levels of re- ing in life. Th e authors highlights that the support net- silience needed to maintain athletic career. At one point work can serve as a coping mechanism for stressful situa- in his history, he was asked to leave his hometown to tions by providing tips and advice on how to act and give train in Rio de Janeiro. Th e invitation was made from emotional support to the athlete. the results he had obtained in regional competitions that In the narrative of Hélio Rubens, one of the greatest year, which made him one of the fastest 100-m athletes basketball players of Brazil from the 1970s and 1980s, in Brazil. the importance of this support network for his life as an When I arrived in Rio, I weighted 52 kg, I was skinny, athlete is evident. ugly, large head. Th e coordinator bought me in the dark … I must say that I am a blessed person, because even with- He saw my name, he was amazed with my results and he out my mother, who I lost early in childhood, my father was thought I was a giant … a monster and when he saw me he a visionary man … with respect to religious principles, en- said: ‘I invested wrong … You are an athlete that I thought couraging the practice of sports. Professor Pedroca was also was in a physical way, but you will go nowhere’ . I was com- a great person. ing to Rio to live in his house. How humiliating. In a study conducted with a group of children in Younes & Szymansky [2001] show that the concept a social project, Sanches [2004] concluded that the prac- of resilience must always be considered in a relative man- tice of sports can be an activity that helps in strengthen- ner, considering that its bases are both constitutional and ing the social and emotional support network of prac- environmental, and the degree of resistance varies ac- titioners by being linked up with both professionals cording to the circumstances. Th erefore, it is essential to (coaches / teachers) and colleagues / team. consider the wide range of intrinsic and extrinsic factors that will infl uence the individual in his capacity to face adversities. Concluding remarks Resiliency should not be considered as a personal at- tribute of the subject, but as a predisposition to certain What is observed in the narratives of Olympic athletes is resilience conditions. One of them is that required to that the sport initiation signifi cantly infl uenced all their identify risk factors that threaten his development, con- future careers. Discussions about their reasons for joining sidered resilient those that make a positive adjustment on some sport allowed us to understand that, more than one these adversities. individual characteristic, there are elements that indis- It is in this context that the importance of social sup- criminately manifest in all such as the enjoyment about port is expressed. the activity, one’s own desire more than external deter- Although studies on this topic are mostly dedicat- mination, the support from the family or from a teach- ed to the study of people in social risk [Brito & Koller, er and the example of other athletes whose career was 1999; Poletto, Wagner and Koller, 2002], the subject of remarkable in a particular historical moment. Th us, as

16 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Sport initiation among Brazilian Olympic athletes pointed by Markunas [2005], the motivation as a per- Hall S. [2001] A identidade cultural na pós-modernidade. Rio sonal attribute must be analyzed in the interaction with de Janeiro: DP&A. the environment and its conditions over time, showing Hall S. [2000] Quem precisa de identidade?, Identidade e dife- that this attribute does not stand alone, but within per- rença. A perspectiva dos Estudos Culturais. Petrópolis: Vozes. sonal relationships and according to the requirements of Johnson J.L., Wiechelt S.A. [2004] Introduction to the Special Issue on Resilience, Substance Use & Misuse, v. 39, n. 5, the activities to which the individual is linked. p. 657–670. Many athletes also report the importance of the Korsakas P. [2002] O esporte infantil: as possibilidades de uma teacher who was also coach in the modality chosen, fa- prática educativa, Esporte e atividade física na infância e na cilitating or reinforcing an already latent desire for this adolescência: uma abordagem multidisciplinar, De Rose Jr. sport. D. (ed.). Porto Alegre: Artmed, p. 39–49. Th is points out to the care that must be taken in con- Krebs R.J., Copetti F., Beltrame T.S. [1998] Discutindo o desen- ducting the initiation process, since we know the high volvimento infantil. Santa Maria: Pallotti. level of abandonment of talented athletes due to the lack Markunas M. [2005] Aspectos psicológicos no desenvolvimento de of support network or time to develop the resilience nec- talentos esportivos. Dissertação (Educação Física e Espor- essary to reach high levels of competition. te) – Escola de Educação Física e Esporte da Universidade de São Paulo. Marques J.A.A. [2000] A iniciação esportiva como meio edu- cacional e o trabalho interdisciplinar, Encontros e desencon- References tros: descobrindo a psicologia do esporte, Rubio K. (ed.). São Paulo: Casa do Psicólogo, p. 87–95. Ayats J.C. [1999] Características pedagógicas del deporte, La Marques J.A.A., Kuroda S.J. [2000] Iniciação esportiva: um iniciación deportiva y el deporte escolar, Blázquez Sánchez instrumento para a socialização e formação de crianças e jo- D. (ed.), 4. ed. Barcelona: INDE Publicaciones, p. 49–59. vens, Psicologia do esporte: interfaces, pesquisa e intervenção, Belló A.P. [1999] Por qué llevan los padres a sus hijos a hacer Rubio K. (ed.). São Paulo: Casa do Psicólogo, p. 125–137. deporte. Madrid: Ediciones Internacionales Universitarias. Medina J.P.S. [2001] A educação física cuida do corpo… e “men- Blázquez Sánchez D. [1999] A modo de introduccion, Laini- te”: bases para a renovação e transformação da educação físi- ciación deportiva y el deporte escolar, Blázquez Sánchez D. ca. 17. ed. Campinas: Papirus. (ed.) 4. ed. Barcelona: INDE Publicaciones, p. 19–45. Meyer E. [1998] Desconstrucción de la memoria, construcción Bosi E. [1994] Memória e Sociedade. São Paulo: Cia das Letras. de la historia, Historia, antropología e fuentes orales, n. 19. Bosi E. [2003] O tempo vivo da memória. São Paulo: Ateliê edi- Moreno J.H. [2000] La iniciación a los deportes desde su estruc- torial. tura y dinámica: aplicación a la educación física escolar y al Brito R.C., Koller S.H. [1999] Redes de apoio social e afetivo entrenamiento deportivo. 1. ed., Barcelona: INDE Publi- e desenvolvimento, O mundo social da criança: natureza e cación. cultura em ação, Carvaljo A.M.A. (ed.). São Paulo: Casa do Oliveira V., Paes R.R. [2004] A pedagogia da iniciação esporti- Psicólogo, p. 115–130. va: um estudo sobre o ensino dos jogos desportivos coletivos. Bronfrenbrenner U. [1986] Ecology of the family as a con- http://www.efdeportes.com/Revista Digital – Buenos Ai- text for human development: reserch perspectives, Devel- res – Año 10 – n. 71 – Abril de 2004. opment Psychology, v. 22, n. 6, p. 723–742. Bronfrenbrenner U. [1996] A ecologia do desenvolvimento hu- Personne J. [2001] Nenhuma medalha vale a saúde de uma mano: experimentos naturais e planejados. Porto Alegre: Ar- criança. Lisboa: Livros Horizonte. tes Médicas. Poirier J., Valladon S.C. Raybaut P. [1999] Histórias de vida. Contrerars O.R., La Torre E., Velázquez R. [2001] Iniciación Teoria e prática. Oeiras: Celta. deportiva. Madrid: Ed. Síntesis. Poletto M., Wagner T.M.C., Koller S.H. [2004] Resiliência Cruikshank, J. [2002] Tradição oral e história oral: revendo e Desenvolvimento Infantil de Crianças que Cuidam de algumas questões, Usos & abusos da história oral, Ferrei- Crianças: Uma Visão em Perspectiva, Psicologia: Teoria ra M.M., Amado J. (ed.). Rio de Janeiro: Fundação Ge- e Pesquisa, v. 20, n. 3, p. 241–250, Set-Dez. túlio Vargas. Ramos A.M., Neves R.L R. [2008] A iniciação esportiva e a es- Ferraroti, F. [1983] Histoire et histoires de vie. Paris: Librarie des pecialização precoce à luz da teoria da complexidade – no- Meridiens. tas introdutórias, Pensar a prática. v. 11, n. 1. Gabarra L.M., Rubio K., Angelo L.F. [2009] A Psicologia do Rubio K. (ed.) [2011] As mulheres e o esporte olímpico brasileiro. Esporte na Iniciação Esportiva Infantil, Psicología para São Paulo: Casa do Psicólogo. América Latina, v. 18, p. 18. Rubio K. [2006] Medalhistas olímpicos brasileiros: histórias, me- Gallahue D.L., Osmun J.C. [1995] Understanding Motor devel- mórias e imaginário. São Paulo: Casa do Psicólogo. opment: Infants, Children, Adolescenters, Adults. Du buque: Rubio K. [2001] O atleta e o mito do herói. São Paulo: Casa do Browm& Benchmark. Psicólogo. Guareschi N.M.F., Medeiros P.F., Bruschi M.E. [2003] Psico- Rubio K., Kuroda S., Marques J.A.A., Montoro F.C.F., Quei- logia Social e Estudos Culturais: rompendo fronteiras na roz C. [2000] Iniciação esportiva e especialização precoce: produção do conhecimento, Psicologia Social nos Estudos as instâncias psicossociais presentes na formação esportiva Culturais, Guareschi N.M.F., Bruschi M.E. (ed.). Petró- de crianças e jovens, Revista Metropolitana de Ciências do polis: Vozes. Movimento Humano, v. 4, n. 1.

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 17 Katia Rubio

Sanches S.M. [2004] Prática esportiva e desenvolvimento social e Veiga-Neto A. [2000] As idades do corpo: (material)idades, afetivo: projetos sociais como rede de apoio. Dissertação (Mes- (divers)idades, (corporal)idades, (ident)idades…., Educa- trado). Pontifícia Universidade Católica de Campinas. ção e utopia na educação cidadã, Azevedo J.C. (ed.). Porto Sanches S.M. [2009] Resiliência e prática esportiva. Tese de Alegre: Ed. UFRGS. Doutorado. Faculdade de Educação da Universidade de Yunes M.A.M., Szymanski H. [2001] Resiliência: Noção, con- São Paulo. ceitos afi ns e considerações críticas, Resiliência e educação, Silva M.L.S., Rubio K. [2003] Superação no esporte: limites Tavares, J. (ed.). São Paulo: Cortez. individuais ou sociais? Revista Portuguesa de Ciências do Weinberg, R.S., Gould, D. [2001] Fundamentos do esporte e do Desporto, Vol. 3, n. 3, 69–76. exercício. Trad. Maria Cristina Monteiro, 2. ed. Porto Ale- Silva T.T. [2000] A produção social da identidade e a diferença, gre: Artmed. Identidade e diferença: a perspectiva dos Estudos Culturais, Woodward, K. [2000] Identidade e diferença: uma introdução Silva T. (ed.). Petrópolis: Vozes. teórica e conceitual, Identidade e diferença. A perspectiva Tubino M.J.G. [2001] Dimensões sociais do esporte, 2. ed. rev. dos Estudos Culturais. Petrópolis: Vozes. São Paulo: Cortez. Vargas F.S. [1999] Valores educativos del deporte, La iniciación deportiva y el deporte escolar, Blázquez Sánchez D. (ed.), 4. ed. Barcelona: INDE Publicaciones, p. 61–75.

18 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Historical truth and fi ction in the fi lm Chariots of Fire

Cecylia Al-Sharairi Adam Mickiewicz University, Poznań

Summary The fi lm Chariots of Fire being the main topic of this thesis still raises the vital issues of extinguishing idealism. The author of this paper undertook not an easy task of comparing and capturing the distortions of historical truth presented in the movie. The facts which are not entirely true were applied in order to enrich the story. Despite all criticism, the fi lm is still considered a masterpiece of British cinematograph since its release in 1981. It also earned its rightful place in the “family” of classics. Not only was this paper written from pure interest in sport, but also from admiration towards great things that were inscribed in the history of British Olympics. On one hand, we observe Eric Liddell who, driven by immense faith, decides to resign from the race which is held on a Sunday, a holy day for Christians. On the other hand, we can see Harold Abrahams who wants to fi ght the ostracism aimed at his Jewish origin. Nowadays, sport is completely diff erent from that observed 60 years ago. Our moral duty is to remember about great sportspersons and popularize the idea of Olympism and pure sport. Key words: Harold Abrahams, Eric Liddell, Chariots of Fire, fi lm history, sport in fi lm, culture of sport, Olympics 1924, history of sport, British sport

Streszczenie Film Rydwany ognia, który jest głównym tematem tego artykułu, wciąż podnosi zagadnienia gasnącego ideali- zmu. Autor podjął się porównania oraz uchwycenia zniekształceń prawdy historycznej zaprezentowanych w fi l- mie. Nieprawdziwe fakty, które zostały dodane do całej historii, wzbogaciły jedynie obraz, który od 1981 roku wciąż uważany jest za wielkie dzieło brytyjskiej kinematografi i. Z jednej strony widzimy Erica, który poprzez wiarę w Boga decyduje się zrezygnować z uczestnictwa w nie- dzielnym biegu, gdyż jest to dzień święty dla katolików. Z drugiej strony obserwujemy Harolda, który będąc Żydem, chce podkreślić swoją przynależność do Wielkiej Brytanii i ma nadzieję zwalczyć ostracyzm, któremu jest poddawany. Dzisiejszy sport jest zupełnie inny od tego, który mogliśmy oglądać jeszcze 60 lat temu. Naszym moralnym obo- wiązkiem jest pamiętanie o wielkich sportowcach oraz szerzenie idei olimpizmu i czystego sportu. Słowa kluczowe: Harold Abrahams, Eric Liddell, Rydwany ognia, historia fi lmu, sport w fi lmie, Igrzyska Olimpij- skie 1924, historia sportu, sport brytyjski

he article presented below focuses on the inac- Vangelis – a Greek composer whose father surprisingly curacies which appeared in the fi lm Chariots of was a runner. Th e piece of music was in fact composed in TFire. Th e director of the movie decided to change his honor. It is positioned 19th in the British Institute’s the plot in order to increase its dramatic eff ect. Th is pa- list of top 100 British fi lms. Although the fi lm may be per compares historical truth and fi ction, pointing at spe- perceived as accurate and consistent with reality, it some- cifi c discrepancies. What is more, it raises the vital issues how “improves” the truth and adds extra information. of extinguishing idealism which should be the founda- Certain scenes are changed, various facts are hidden and tion of human activity, including sport activity. Th e au- shown in an incompatible way. All the adjustments were thor undermines the thorough analysis of this issue dur- necessary to produce the fi ctional story. ing which certain observations were made. Th e story revolves around two runners, Harold Th e fi lm Chariots of Fire was directed by Hugh Abrahams and Eric Liddell, who are accepted as rep- Hudson in 1981. It was nominated for seven Academy resentatives of Great Britain during the 1924 Olympic Awards and won four of them: for best fi lm, best script, Games in Paris. Th e fi rst sportsman is a Jew who wants best costume design and best original music written by to fi ght the negative opinions that circulate around his

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 19 Cecylia Al-Sharairi origin and prove his British membership to the nation. was….” Th ose words, as well as the huge amount of posi- Th e second athlete – Eric – adheres to deeply religious tive feedback from the cinema environment, prove that values. He demonstrates his faith by rejecting to com- this masterpiece should be perceived as one of the fi nest pete on a Sunday at the Olympic Games. Liddell wants enterprises of British cinematography. to be presented as a believer who above all loves God Th e movie starts with a scene shot in the church and is able to resign from important although material where the funeral of Harold Abrahams is taking place. things. Th e fame that Eric Liddell gained will be present Lord Lindsay, a fi ctional character participating in that in history forever. Not only did he achieve a gold med- miserable celebration and giving a speech to all present, al and the respect of his nation but remained faithful to states that he and Abraham’s friend Aubrey Montague are his convictions. Such attitude is not often encountered, the only contestants of the Paris Olympic Games who which is why it is a crucial issue to remember about those are still alive. History shows that Aubrey actually died people who act according to their beliefs. On one hand, in 1948 so he could not be present, as the funeral took these fascinating runners were similar to each other as place in 1978. Th e scenery was added to the screenplay they showed bravery rarely visible in sports. On the oth- when Colin Welland began gathering the materials for er hand, “Th ere was a big diff erence in style between the the movie and attended the mourning mass of Harold precision of Harold Abrahams and the passion of Eric Abrahams [McLaughlin, 2012, p. 81]. Th is raises the Liddell. To put it kindly, Liddell didn’t win the Olym- questions: Why was the funeral mass held in a church al- pic medals because of his picture-perfect form. He ran though Harold Abrahams was Jewish? Th e answer is sim- straight up, head tilted back, knees churning high, arms ple; ten years after the 1924 Olympic Games in Paris the failing, mouth agape, with the joyful passion racing with- runner converted to Catholicism. in. Eric Liddell didn’t compete for style points; he ran to Later, the scene is moved to the training of British win and relish the pleasure of the One who made Him athletes along St. Andrews beach in Scotland. Th e date fast” [Jeremiah, 2003, p. 28]. presented on the screen is 28 June 1924. Th is shoot por- Th e title of the fi lm took inspiration from the line, trays the runners of Cambridge University who head to- “Bring me my chariot of fi re”, which was taken from the wards the Carlton Hotel in Broadstairs, Kent. Th is situa- poem written by William Blake adapted into the British tion perhaps never took place as the director depicted the hymn “Jerusalem”. Th e phrase “chariots of fi re” is also scene in order to emphasize the emotional uniqueness of found in 2 Kings 2:11 and 6:17 in the Bible. Th e main the movie, as well as to provide inspiration to running to characters are played by Ian Charleson (Eric Liddell) and viewers. Th e scene introduces the viewer to the world of Ben Cross (Harold Abrahams). Th e idea of making this people who get involved in the preparation for their most masterpiece came to David Puttnam’s head while he was important event. lying in his bed suff ering from fl u. He took the closest Th e next picture features a train station. Harold book to hand, a history of the Olympic Games, and be- Abrahams and Aubrey Montague wait for transport to came inspired by two runners and their stories. It was head towards Cambridge University. Th ey introduce a tough experience for Colin Welland to fi nd the appro- themselves and become friends. Th e truth is quite dif- priate materials, interviews and contacts with people who ferent. Montague attended Oxford University not Cam- were closely attached to these heroes of the track. Th ere bridge, and was said to be a rival of Harold Abrahams were huge fi nancial problems when it came to realizing from the beginning. Th ey probably fi rst met during the picture, but the crisis was broken when Puttnam de- Repton Sports Days in 1918. From the beginning there scribed the plot of the fi lm to his business partner Sandy might have been a visible scent of the jealousy in rival- Lieberson, who accepted subsidizing the movie and was ry between the two boys, as Montague himself claimed: greatly inspired by the idea of the picture [McLaughlin, 2012, p. 81]. In the dressing room afterwards, Harold and I eyed Th e author of this article made contact with the per- each other with interest and, in Harold’s case, with son who played the part of the athlete Harold Abrahams, a touch of bitterness, for I had done his school, Repton, out of the Championship Cup […]. His two victories the actor Ben Cross, and inquired about his feelings and and mine made Repton and Rugby equal, but Rugby expectations that occurred during shooting the movie. had also gained second place in the mile, and Harold Th is is what he said: “It was one of the most challeng- only managed third in the quarter [Ryan, 2011, p. 23]. ing roles I have played. Not only was it my fi rst movie, but I played a very important character. I not only had to Later, while there was a clash between Oxford and work opposite some of the fi nest actors in England but Cambridge universities, Montague also stated: “When at also had to train like crazy to give the impression I was the end of his fi rst term he beat W.A. Hill, the reigning an Olympic athlete. Th e producer and director seemed AAA Champion, in 10.2 sec over 100 yards, there could to know they were onto something special but I was so no longer be any doubt that a future champion had ar- naive I had no idea it would be as hugely successful as it rived” [Ryan, 2010, p. 32]. It is stated that contrary to

20 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Historical truth and fi ction in the fi lm Chariots of Fire the fi lm they became friends quite some time later. What misportrayed. My father also ran around the decks of the is more, Harold was god-father to Montague’s child. Th e Queen Mary in two minutes, a feat recorded on a plaque only truth about Montague is that of the letters which he on the ship herself. Luckily, the fi lm makers seem not to used to send his mother. What can be added to the scene have been aware of this” [Le Vay, 2007, p. 33]. of Abraham’s arrival to Cambridge University is a detail While mentioning the name of Lord Burghley, an- connected with the bridge that is visible across the track. other imprecision appears. Th e character of Lord Andrew In fact, there is no such construction across the railway Lindsay was actually based on David Burghley, fully named tracks at Cambridge station. Th e author of this paper ob- David Cecil, 6th Marquis of Exeter. Th is English athlete serves that directly after arriving at Cambridge Univer- refused to be mentioned and did not allow his name to be sity, Harold Abrahams takes place in a dash called the shown in the fi lm, as from his point of view the fi lm depict- Great Court Run. Th is is a race attempted by students ed historical inaccuracies [Halliday, 2012, p. 70]. Th e trou- of Trinity College in England, Cambridge. on the day ble emerged from the presentation of Lord Lindsay, who of the school’s Matriculation Dinner. Th e contestants contrary to the truth left the place in a race for Eric Lid- are supposed to round the 367 m perimeter of the Great dell. What is more, he was not a gold medallist in the hur- Court in less than the 43.6 seconds it takes the clock to dles and was disqualifi ed at his fi rst attempt [Dans, 2011, strike 12 o’clock. Th e challenge commences on the stroke p. 224]. It is also claimed that the fi ctional character in the of one. Th e fi rst inaccuracy which seems to come out of movie was in fact portrayed quite similarly to Burghley, as this scene is that of the wrong place. Th e authorities of certain qualities appeared to be recognizable, for example Trinity College did not agree to fi lming on their proper- the way of practicing hurdling by positioning matchboxes ty when they saw the plot of the movie. Th ey explained on the hurdles in order to demonstrate his skill of clear- the decision saying that anti-Semitism did not exist in ing them without any problems. What should be pointed the walls of this school. Th ey also stated that the picture out here is the fact that the movie presented champagne would deter students from joining in its rows [Halliday, glasses instead of matchboxes [Halliday, 2012, p. 70]. Th e 2012, p. 63]. Lord Puttnam admitted: scene which used this strange kind of technique should be explained through the words of Tom McNab, the advisor One of the reasons I had problems fi lming at Caius and consultant to the fi lm. He used to say that this context was that anti-Semitism had been rife during Har- was exhibited in order to perform the upper class’s toil to- old’s time. It was probably evident in all of Cam- wards the success, whereas they wanted everyone to see this bridge and Oxford for all I know, but certainly success coming eff ortlessly. Th is scene was supposed to be in Caius College. It is fact. And Caius got very, dramatized by adding blood on the outside of Lindsay’s an- very neurotic about us fi lming there, because they kle but later this idea was rejected. Th e champagne glass- thought we would go further in our portrayal of the anti-Semitism. Caius were hypersensitive. I re- es were stuck with tape, and the content inside included member a phrase was, ‘We don’t want all that being warm ginger ale [McLaughlin, 2012, p. 81]. dragged up again’ [Ryan, 2011, p. 27]. Furthermore, the character of Lord Andrew Lind- say was also based on Douglas Lowe as he was the gold What is more, as the director of the fi lm himself was medallist in the 800 meters at the 1924 Paris Olympic part of upper class environment, which he strongly op- Games. Th e athlete was not willing to be mentioned in posed, he clearly admitted that the phenomenon of prej- the credits of the movie. udice towards Jews was visible within those people. Th e It would be appropriate now to refer to the second producer of Chariots of Fire established an idea to fi lm at sportsman Eric Liddell. Some inaccuracies also circulat- Eton College [McLaughlin, 2012, p. 75]. Coming back to ed around the character but following the chronological the dash, this race is fi ctional and Harold Abrahams nev- version it would be a good concept to fi rst present his sis- er participated in such venue [Goldingay, 1994, p. 67]. ter Jennie. Th e movie portrays this girl as a strictly reli- Th e only two people who fi nished this tough race were gious person, opposing her brother’s running and instead Lord Burghley in 1927 and Sam Dobin in 2007. Sebas- insisting on his return to China to carry out mission- tian Coe had a craving for completing the charity run in ary work. Firstly, the audience is presented with a scene 1988, but unfortunately this was not fulfi lled as he failed where Jenny bears a grudge towards Eric. She complains by 1.6 seconds [Halliday, 2012, pp. 62–63]. Th e daugh- that the thing that matters the most is running not God, ter of Lord Burghley, wrote a letter to one of the newspa- who should be in fi rst place. Anyone having a mere char- pers, explaining this situation: “Not only did Abrahams acteristic of Liddell’s biography may be convinced that never run around Trinity Great Court…, there was nev- the sibling was sort of a negative person, not supportive er a race between athletes. It was run only by my father, and perhaps jealous of his running achievements. What Lord Burghley, against the clock, probably after a dinner is more, in Chariots of Fire, Jenny appears at the 1924 party, before returning to his own college. Th e family is Olympic Games in Paris to admire Liddell’s performance proud of this achievement and dismayed that it has been during the 400-meter race. Th e truth is distorted here as

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 21 Cecylia Al-Sharairi in fact his sister was fully concerned about his brother Th ese words surely confi rm that it was Sam who and was in favor of his running successes. came to Abrahams in order to grind his talent. Th e mov- ie does not mention this early meeting of the two men, However, my character was changed to create confl ict although later there is a scene during one of the com- for the drama of the story. Unfortunately, I never saw petitions where Abrahams has the chance to meet the Eric win his gold medal in 1924 Olympic Games as coach and requests to be taken under the wings of the I was in China at the time. Naturally, I never opposed his running and am only too proud of his achieve- famous sports leader. Th e roles are reversed in the movie ments [Ramsey, 1989, p. 3]. and Abrahams himself begs for the “care”. What is more, as the fi lm suggests, Sam did not implement a coach- Moreover, in the fi lm, Eric’s sister was called Jennie. ing session on Harold while at university. Th is role was In fact she was Janet, although some people just called adopted in 1923. Th e recruitment of Old Sam was ex- her Jennie. What is more, his sister was several years aggerated in the fi lm, as the movie presents the coach- younger than she was presented in the fi lm. ing program being applied “to defy university tradition- Th e author of this article spotted, a redheaded girl alists who still favor a more relaxed amateur ethos. In appearing in the movie, who was a member of the choir reality, Abra hams conformed slightly more to the Cam- where Eric Liddell used to give his sermons. In the fi rst bridge sporting philosophy than Chariots would have us scene Eric just glimpses at the singing teenager while she believe” [Ryan, 2011, p. 92]. embarrassingly turns her head. Latterly, the same girl ap- One of less signifi cant moments of the fi lm con- proaches the athlete and asks him for an autograph. Ob- nected with the coach Mussabini is proposed before the viously, the missionary fulfi lls her wish. Th e assumptions Olympic Games in Paris, when Harold Abrahams rents that come to mind after observing these two scenes may a room for his mentor so that he is able to be close to the be that the mysterious girl could be in fact Liddell’s fu- event. As we know, Old Sam was not a person warmly ture wife, who was ten years younger than him. It is a pity welcomed in sporting society and could not watch the ri- that this plot was not developed in the movie, especially valry at the stadium, as some of the offi cials did not want since Harold Abraham’s love life was one of the leading to accept the fact that Harold had been trained by a pro- themes throughout the whole story. One can presume fessional coach. Th e idea of the Olympic Games was to that the information about his spouse was not available promote the talents that were “shaped” without the help to the producers of the movie, enabling only a single and of the fi nest coaching people. What is more, Mussabini quite ambiguous reference to be presented. was paid for his enterprise and that caused resentment Harold Abrahams’ coach was portrayed in the fi lm from the offi cials. It is also pointed out that in the sport- as Sam Mussabini, whose real name was Scipio Arnaud ing history, some professional coaches were given money Godolphin Mussabini. Th is person had a great impact for their job although they were not banned from attend- on the runner. Th e image of the master was completely ing the Games, and this matter seems to have a deep- changed and falsifi ed in the fi lm. Th e fi rst encounter be- er meaning [Day, 2012]. Th e movie introduces a small tween the master and athlete was made in 1913 at a Wil- closet, and Abrahams mentions the fact that the room is lie Applegarth training session. Harold had great admira- overlooking the stadium. One may presume that this ac- tion towards this runner and used to observe his sport- commodation is adjacent to the place where the Games ing achievements. Th e trainer (a word which was hated are taking place. Later on, after Harold wins the contest, by Sam) knew a lot about Abrahams’ family and 10 years Mussabini notices the British fl ag being raised in honor later when Harold performed exceedingly well in his own of the victory. Th is moment shows that apart from the sporting venues, Mussabini was keen on shaping sprinter’s close location of the room, the stadium was not strict- abilities as he knew he was a diamond [Ryan, 2011, p. 16]. ly visible from this location, but perhaps only part of it. Abrahams rented a hut, not a room, for the coach just As for Old Sam, he couldn’t wait to work with the outside the stadium, but not overlooking this important young man he had fi rst come across when Harold barely a teenager… [Ryan, 2011, p. 95]. area [Ryan, 2011, p. 134]. Th e next scene concerning Sam Mussabini that seems Th e same positive attitude was visible in Harold’s be- to be inaccurate is at the end of the movie when Harold havior towards Sam: Abrahams and his coach decide to celebrate the victory and spend the evening in a bar drinking alcohol, convers- Harold recalled, Mussabini was an absolute fanat- ing and contemplating. It is not known whether Mussabi- ic, a marvelous man. From the very fi rst we plot- ni and his student had that drinking session, after which ted a plan for campaign. Sam told me if I would they were not able to leave the restaurant. Th e truth is that put myself in his care and carry out his advice, he Abrahams had no great love towards alcohol, and this scene would make me an Olympic sprint champion. could have been depicted in order to enrich the movie and I laughed at the idea [Ryan, 2011, p. 95]. fi nish it on a positive note [Ryan, 2011, p. 162].

22 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Historical truth and fi ction in the fi lm Chariots of Fire

One of the pivotal and emotional moments of the particularly simple. During his university years he was fi lm shows a gift which was given by the coach to the involved in a relationship with Christina McLeod. Th e Jewish runner. Th is present is a necklace which is sup- aff air between them was quite short and could not devel- posed to bring luck to the contestant. Th e piece of jew- op due to Harold’s career, which was more crucial than ellery is found in one of Mussabini’s letters to Harold. love. Many years later he married Sybil Evers, a mezzo- Th e author of this paper was not able to fi nd any rele- soprano singer. Chariots of Fire introduces the viewer to vant source that could state that this necklace was actu- a romantic plot in which the Abraham goes to the opera ally handed to the sprinter. It could have been created in and has the opportunity to watch a performance by so- order to stress the importance and close link in their re- prano singer Sybil Gordon, with the D’Oyly Carte Op- lationship. Th e situation which is true is that of the let- era Company, performing the role of Yum-Yum in Th e ters which were sent by Sam before the Olympic Games. Mikado, composed by Arthur Sullivan and Sir William Th e rivalry between Eric Liddell and Harold Abra- Schwenk Gilbert. He is quickly enchanted by her charm hams was not clearly observable from Eric’s perspective, and proposes a date. Th ey are a perfect match and begin but it was the Great Jew who was sort of “afraid” of being a relationship which lasts throughout the whole action of worse than the Flying Scotsman. Th e movie tries to build the movie. As history shows, Sybil Gordon was not Har- the sporting tension between two heroes. Th e two run- old Abrahams’ partner, although she was a British singer, ners had the opportunity to compete against each other performing with the D’Oyly Carte. What is more, the only in the 220 meters and then the 200 meters. Chariots section of Th e Mikado which is visible on the screen, was of Fire proposes another alternative according to which neither sang by Gordon nor Evers. Harold’s love life is in- they race over 100 meters. Th e authors of the fi lm de- troduced during his university years, although his aff ec- cided to implement such inaccuracy so as not to confuse tion was not present during these days. Perhaps, the idea the audience. To be more precise, “With regard to Lid- of implementing this plot came to the producers while dell’s story, 100 to 400 was a clearer distinction than 200 reading about his short relationship with McLeod. All to 400, which was less of a stretch” [Ryan, 2011, p. 342]. the scenes of great support during the races, waiting for According to the author of this article, this slight change Abrahams after the Paris Olympic Games or Sybil and did not distort the truth completely as the unaware view- Harold dating are not factual. What is more, the char- er would not be able to recognize the diff erence. Th e case acter of Sybil was shown in an incorrect way. Th e opin- changes when a “specialist of the movie” compares the ion of Sue Pottle, the daughter of Sybil Evers and Harold real facts with those in the movie. It seems that the modi- Abrahams, should be recalled here: fi cation did not bring the desired eff ect and unnecessarily alters the course of events. Furthermore, Abrahams was Th e lady playing my mother was in all aspects un- not able to compete over 100 meters due to a bad sore like her, and she played her more as a harpy or per- haps even a femme fatale, neither of which she was. throat. Th is slight illness was caused somehow by fear of Th e real Sybil was given to gentle fl irtation!” [Ryan, the Flying Scotsman. At that time he was not sure wheth- 2011, p. 350]. er he would be able to face such a master like Eric Lid- dell, although he never admitted it and always pointed Th e same statement was given by Christina Innes out this “sore throat” as the crucial factor [Ryan, 2011, (McLeod), Abraham’s fi rst girlfriend. p. 84]. One important scene should be recalled here, which Many a woman in her shoes would have been jeal- is the moment when Eric Liddell competes in a Scot- ous at the way Sybil’s character had usurped her place in what was fast becoming a nationally-cele- land-France championship, whiles Harold Abrahams is brated story. Christina reacted quite diff erently. As a spectator of this fi ne rivalry. Th e movie shows an unfair she gazed at the screen, she became defensive on action during which Liddell is pushed by another run- Sybil’s behalf, because the actress who played Har- ner (McGrath) off the track. In no time at all, the great old’s future wife was nothing like her [Ryan, 2011, sprinter amazes everybody by making the decision not to p. 350]. lose the race, gets back up on his feet, overtakes all the runners to win the competition. After this moment, Lid- Not only was the depiction of this woman false when dell is perceived as a strong opponent, as well as an ex- it comes to the character, but also to her physical descrip- cellent runner. Th is situation gives Harold Abrahams an tion. Sybil was always blonde and the woman shown on outlook on how agile and talented Liddell is, and pro- the screen was brunette. vokes him to start training. Th is scene is slightly inac- Th e religious attitude of Eric Liddell towards sport curate. Th e championship was between England, Scot- made it impossible for him to participate in one of the land and Ireland, and the person who wanted to prevent most important races in his life, the 100-meter sprint. Liddell winning was an Englishman called Gillis [Ryan, Eric decided not to take part in the race as it was sup- 2011, p. 87]. Harold Abrahams’ love life was not always posed to be held on Sunday. According to Liddell, Sun-

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 23 Cecylia Al-Sharairi day was a holy day during which religious people, who Unfair rivalry is part of every sport. Th ere are always believe in God, should worship the One who looks at negative as well as positive behavior. Th e attitude of the the them “from above”. Th e movie shows the sportsman American representation considering the lack of ethic who boards a ship in order to head towards Paris. Before was not clearly shown in the movie. Th e atmosphere in he enters the main door, one of the journalists who gath- the stadium was a pity, the American fans were far too ers around the English representation asks: “What about aggressive in words to be beaten by British supporters. the qualifying heats on Sunday?”. Eric replies: “What did Th e American sprinters were convinced of their unique you say?” Th e journalists repeats: “On Sunday. Do you sporting condition. Th ey even wanted to devise a plan of think you can beat?” He cannot answer as He is not able making “hard times” for Harold during his most impor- to imagine competing on a holy day. Th at moment is tant race. Th e atmosphere was fatal but only the deter- a pivotal part of the fi lm as the character is devastated by mination and self-concentration of the runner contrib- the information he has just heard. Th is situation was de- uted to the historical victory. Apart from that, as it is veloped by the producers of the fi lm. Details connected mentioned by www.moviemistakes.com there was an un- with the race were sent to the contestants three months healthy competition between British and French, which before the competition. Eric Liddell was handed the let- resulted in the unmannerly behavior of the French fans. ter in April 1924 and then found the information that Booing could be heard on the stands. Unfortunately, this the 100-meter sprint was organized on a Sunday. He im- behavior was not exemplary [Ryan, 2011, pp. 139–150]. mediately opted to withdraw from the competition. Fur- One of the scenes in the movie presents a ball with thermore, it was not Lord Burghley who gave the place the Prince of Wales as the main guest. Eric Liddell is fa- to Liddell so that he could perform over 400 meters, as vored to be a visitor there. A beautiful room, important it was viewed in the movie. It was the British Olympic representatives and the Flying Scotsman who refused to Association which accepted changing the race to another participate on the Sunday race. Th e Offi cials are trying to day. Th e running abilities as well as Eric’s determination convince him to change his mind. Later, Lord Burghley had an eff ect on their decision. Obviously, Eric agreed comes into the hall and gives the proposition of resigning to this decision and was grateful, even though it was not from the 400-meter race so that Liddell can take part in his favorite sprint. Liddell was victorious and proved the it. Th is situation is completely untrue, as has previously uniqueness of his style and viewpoint on life and faith been mentioned by the author of this paper. Any source [Benge and Benge, 2010, pp. 34–35]. which might state that this offi cial party took place could Th e 1924 Olympic Games in Paris were held at the not be found. Stade Olympique de Colombes. Unfortunately, there was Th e inherent element of each athlete is exercising no such opportunity to fi lm at this stadium, thus an old and preparing for the presentation of his or her abilities. stadium near Liverpool was found by the producers of Th is arrangement frequently involves massage. One of the fi lm. Th e characterization abounded with similar ef- the scenes in Chariots of Fire illustrates Harold Abraha- fect. Th e cast was forced to use scaff oldings, fl ags and fi g- ms who is being treated with this form of relaxation by ures cut out of cardboard. Th e implementation of these his coach Sam Mussabini. While being massaged, Har- ideas brought positive results. Th e stadium was ready to old admits how unhappy he was by “being beaten out of introduce the “representations”. Th e only thing that was sight in the 200”. He also adds that this failure led him necessary were the extras. An advertisement announced to train harder to show his skills in the 100-meter race. in a local newspaper provided a huge number of volun- Th e information he gives is completely untrue and not teers willing to participate in the venue. Th e presence of consistent with the reality, as during the 1924 Olympic over a thousand helpers strengthened the production of Games in Paris he won the 100-meter race earlier and the fi lm and validated the Olympic Games [McLaugh- then did not succeed in the 200-meter dash. lin, 2012, p. 80]. When the fi nal 100-meter race came, Harold Abra- Even the trained eye may not notice the small er- hams was surrounded with opponents from diff erent ror that occurred during the training of the American countries. Th e movie presents the runners standing in representation. Looking at the exercises performed by a line waiting for the most crucial event of the day. In the athletes we can observe fantastic tracksuits worn by a while they will be ready for the dash. Th e lecturer pres- those men. In the middle of their blouses we can see the ents successively: Mr Bowman, Mr Murchison, Mr Wat- American fl ag which carries 50 stars, the symbols of the son of New Zealand, Mr Paddock, Mr Scholz and Mr American States. According to the website www.movie- Abrahams. Diff erent sources state that during this race, mistakes.com this print could not be used at the 1924 the bronze medallist was not Tom Watson as it is present- Olympic Games because the 50th state, Hawaii, only be- ed. Th is name was replaced by the real medallist whose came part of the United States in 1959. Until then, the name was Arthur Porritt of New Zealand. To the surprise fl ag carried 48 stars. Th is small mistake is not a signifi - of the producers of the fi lm, he did not allow his name to cant slip, however it reveals some shortcomings. be used in the cast. Th e fi lmmakers respected this deci-

24 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Historical truth and fi ction in the fi lm Chariots of Fire sion and found a new name for this runner. Some people ilar to the original turn of events. Th e movie was pro- say that his statement was motivated by purely modest duced in less than three months. Th e limited budget cre- convictions. While discussing the name of Arthur Por- ated the need to stick strictly to the schedule. Apart from ritt it would be appropriate here to refer to a poem writ- these nuances, the fi lm was named a masterpiece of Brit- ten by Kazimierz Wierzyński, a Polish writer who de- ish cinematography. Th is title states that changing some cided to introduce Charles Paddock and Arthur Porritt of the scenes does not have to lead to failure but suc- in his book of poems Th e Olympic Laurels for which he cess, which will be present for many years [McLaughlin, won the prize in poetry at the 1928 Olympic Games. 2012, p. 79]. Th e piece of work, “High Jump”, illustrates the great in- Th e movie shows two approaches to sport through terest in achievements of those great runners. It also pres- its protagonists. Th e values appear in both a tradition- ents the admiration towards their talents visible around al, conservative and critical context. On the one hand, the world. we observe Eric Liddell who, driven by his deep faith Th e running success of Harold Abrahams has been in God, decides to resign from participating in one of mentioned above so it is necessary now to refer to the sec- the most important events in his life. He does not want ond hero of this paper, Eric Liddell. Before his 400-meter to run in the Olympic race because it is organized on contest another sprinter from the United States, Jackson Sunday which is a holy day for Christians. On the other Scholz, hands him a note with the words, “He who hon- hand, Harold Abrahams is willing to emphasize his iden- ors me, I will honor.” Th e person who was responsible tity with the British nation through sport and winning for giving this supporting piece of paper was not actu- the Olympics, as his origin is Jewish. By taking part in ally Scholz, but an American track coach [Niemi, 2006, the running challenge, Abrahams wants to fi ght the os- p. 221]. tracism that is aimed towards him. Th e fi lm is a picture Anti-Semitism is one of the main motifs in the mov- in the noblest release, where the characters are not in- ie. Some sources state that this topic is strictly exagger- terested in fi nancial benefi ts or fame. What they really ated and Harold Abrahams was not as determined to get need is to overcome the physical and mental limitations rid of his own origin as it has been documented. Th e of the human body in order to fulfi ll their dreams. What fact is that, indeed, Cambridge did not bully the sporting is more, the picture presents values like dedication and hero much but nobody thought about Abrahams’ Rep- courage. It shows the sporting spirit which exists in the ton days, where he experienced the negative eff ects of an- Anglo-Saxon traditions of sportsmanship, and the fi ght, ti-Semitism. Th e fi lmmakers were only focused on the ambition and faith in God as well as in one’s own oppor- time from his university days until his victory, and the tunities. Th e beauty of pure sport, without marketing, media did not bother to search for earlier information doping or unhealthy rivalry is also presented. about this controversial area. It is the matter of the utmost importance to mention Th e last inaccuracy found by the author is visible in here sport amateurism, which was the idea of participat- one of the last scenes of the movie, in which after his vic- ing in professional sporting challenges for personal satis- tory Harold Abrahams leaves the cloakroom where the faction without remuneration. Eric Liddell did not gain athletes change into their sporting clothes. He does not any fi nancial rewards for his performances as his only want to talk to anybody, opens the door and without reasons for running were motivated by pure love towards saying anything heads towards the entrance. After the sport and rivalry. In the case of Harold Abrahams, this lucky race, he was invited by the British Olympic Associ- rule was broken to some degree as he hired a professional ation for dinner in Paris, where he performed a short and coach, Sam Mussabini, in order to improve his running clever speech about his achievements. Although he did conditions. Th is approach was strongly criticized by the not have many friends at the evening event, he was wel- sporting environment, which this is why Harold’s coach comed with clapping from other athletes, he also made could not participate in his race and sit with the rest of a speech and wished everybody the same successes as he the spectators. Instead, he was forced to spend this time had achieved [Ryan, 2011, pp. 154–155]. in a nearby house and could only feel the Olympic at- Th is information fi nishes the summary of the ma- mosphere. Th e question that comes to mind is which jor inaccuracies of the movie Chariots of Fire which were attitude seems better. Obviously, one can say that Eric implemented in order to “improve” history, give more Liddell was an amateur, strictly followed the rules estab- energy and color to the fi lm and propose enrichment to lished in Britain and his competition was associated with some dull moments of its history. As it has been previ- a pure and impeccable fi ght. On the contrary, maybe it ously suggested, the viewer not knowing the history of is Abrahams’ performance that should be glorifi ed. It was two sporting heroes, Harold Abrahams and Eric Liddell, him who tried to prove that he belonged to British so- is not able to recognize or fi nd any distortions. Th e aim ciety and attempted to fi ght the negative opinions that of this paper was to focus on them so that the story pre- circulated around him with all his strength. One thing is sented on the screen seems to be more reliable and sim- known, participation in today’s Olympic Games brings

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 25 Cecylia Al-Sharairi immense sums of money, fame and respect from the na- References tion. Nevertheless, the IOC takes much care about toler- ance, respect and freedom and tries to spread it through- out the world. Despite previous Olympics, idealism has Benge G., Benge J. [2010] Eric Liddell. Wspanialsze niż złoto disappeared and frequently the only thing that counts is (A. Gandecki, Trans). Lublin: Wydawnictwo Pojednanie. Dans P.E. [2009] Christians in the Movies: A Century of Saints achieving a gold medal, which has become the most re- and Sinners (pp. 222–224). Plymouth: Rowman & Little- quired aspect of rivalry for many national teams and ath- fi eld Publishers. letes. Values have changed are perceived more and more Day D., Pitchford D. [2012] “Play it again Sam”. Mussabini as constant rat race where sportsmanship disappears and and Wisdom: A Biographical Conundrum. Paper read at unfair actions are implemented. Th e Olympic Games are the Annual Conference of British Society of Sports His- controlled by special laboratories and anti-doping insti- tory, Glasgow (available thanks to the kindness of Profes- tutions which try to discover sportspersons who cheat. sor Wojciech Lipoński). Although the commercialization of sport takes fi rst place, Goldingay J. [2004] Models for Scripture. Toronto: Clements Publishing. a slight paradox is visible. During the games in 1924, ad- Halliday S. [2012] Amazing and Extraordinary Facts – Th e vertisements of Lipton tea were hung around the stadi- Olympics. Cincinnati: David & Charles. um. Values were more conservative, but we could still see Jeremiah D. [2003] Life Wide Open: Unleashing the Power of aid given by the famous brand. In present times, it is for- a Passionate Life (p. 44). Champaign: University of Illi- bidden to exhibit any commercials, as only the fi ve rings nois Press. of the Olympic fl ag can be displayed to the audience. Le Vay B. [2007] Eccentric Cambridge (pp. 30–33). Connecti- Th is ambiguity is a trigger to a heated debate over the cut: Bradt. changing attitude towards sport. Notwithstanding this McLaughlin J. [2012] “Rydwany ognia”. Runner’s World, 3, pp. fact, invariably times have passed and healthy rivalry has 72–81. Ramsey R.W. [1988] A lady, A Peacemaker. Boston: Branden not been preserved in the form that was observable many Publishing Company. years ago. It is our moral duty to remember great sports- Ryan M. [2011] Running with Fire. London: JR Books. men and spread the idea of healthy and pure competition Wierzyński K. [1985] Laur olimpijski. Białystok: Krajowa in sport. Th is is what the author has attempted to prove Agencja Wydawnicza. in the paper presented above.

26 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 The Black Power Salute in the light of John Carlos’s and Tommie Smith’s memoirs

Paulina Korzeniewska Adam Mickiewicz University, Poznań

Summary The objective of the article is to present the Black Power Salute event from the vantage point of the two ath- letes engaged in the protest, Tommie Smith and John Carlos. The paper has obtained its data from the recently published memoirs by the aforesaid activists. Having provided an insight into unknown details, the works shed a new light on this extensively commented issue. Smith’s and Carlos’s private lives, sporting careers, social activ- ism in favor of black communities’ position, and the aftermath of the Black Power Salute have been examined to establish the athletes’ perspective. Furthermore, the response of the Eastern European press to the event has been studied, its relevance being hitherto neglected, to demonstrate the similarity between European commu- nism societies’ and American Black communities’ struggles for independence and social equality. Key words: Black Power Salute, Black activism, discrimination, inequality, Mexico Olympic Games, Olympic Proj- ect for Human Rights, social coexistence, personal experience, racial issues

Streszczenie Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie Protestu Czarnych Rękawiczek z perspektywy dwóch atletów, Tommiego Smitha i Johna Carlosa, bezpośrednio zaangażowanych w demonstrację. Za główne źródła posłużyły wydane niedawno wspomnienia wyżej wymienionych sportowców, które pozwoliły na dogłębny wgląd w to wydarzenie. Życia prywatne Smitha i Carlosa, ich kariery sportowe, zaangażowanie na rzecz pozycji społecznej czarnych środowisk w Stanach Zjednoczonych, Igrzyska Olimpijskie w Meksyku oraz pokłosie protestu zostały zanalizowane, aby zaprezentować nieznaną dotąd perspektywę i ukazać to historyczne wydarzenie w nowym świetle. Co więcej, dodatkowym przedmiotem analizy omawianej publikacji jest odpowiedź na protest euro- pejskiej prasy bloku wschodniego, której znaczenia nie dostrzegano w opracowaniach naukowych Zachodu, a która wyraźnie wskazuje na podobieństwo sytuacji nierówności społecznej w Stanach Zjednoczonych i walki o wydostanie się spod komunistycznego jarzma we wschodniej Europie. Słowa kluczowe: Igrzyska Olimpijskie w Meksyku, dyskryminacja, nierówność społeczna, Olimpijski Projekt Praw Człowieka, Protest Czarnych Rękawiczek, prywatne doświadczenia, rasizm, ruch na rzecz praw czarnoskórych

port, as a cultural and social phenomenon, has nev- sporting historians due to their personal character and er avoided racial issues. Th e Black Power Salute, the recent date of their publication, and, hence, their im- Sa protest against racial inequalities in American so- pact on the image of the Black Power Salute could not be ciety lodged by Olympic champion athletes, Tommie noticed and estimated. Smith and John Carlos, epitomizes this relationship. Th e Racial issues in sport impressed a stamp on its con- event, which took place in Mexico in 1968, was a silent dition in the twentieth century. Historical events such gesture performed during a medal ceremony to focus the as Th e Fight of the Century between the black boxer, attention of an international audience on the poor living Jack Johnson and the Great White Hope, James Jeff ries, conditions of black communities in the United States. Th e Nazi Olympics in Berlin or breaking a color barrier Th is paper strives to inquire how the Black Power Sa- in American baseball demonstrated a weakness of social lute is perceived by the heroes of the protest, as both of policies towards racial issues both in the United States them decided to report on the issue in recently published and Europe. Th e appearance of black athletes and other memoirs. Even though an extensive body of literature ex- ethnic minorities in professional sport aroused contro- ists on the matter, their personal confessions and emo- versy and led to moral and social breakthroughs. Th e as- tional comments shed new light on the event and its fur- pect of segregation and discrimination, being an urgent ther consequences. Th e works have been unresearched by problem in the United States, had an immense impact on

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 27 Paulina Korzeniewska social coexistence. Sporting careers of such fi gures as Jesse having been engaged in the Olympic Project for Human Owens or Jackie Robinson came as a landmark to main- Rights, used this success to manifest their protest against stream sport, however they did not revolutionize the so- racial injustice. Th ey decided to comment not only on cial position of minorities. It was not before the 1960s their sporting careers and the event they are most famous that meaningful changes took place. Having been partly for, but also on their childhood experience and diffi cult inspired by the aforesaid events, the Black Power ideolo- start in adult life. Th e recent publications allowed for gy came into prominence and other movements, such as a distant and thoughtful report on that time. the Olympic Project for Human Rights (OPHR), could Tommie Smith, a medalist and athletic record- be based on the previous experience. holder, was born and raised in a sharecropping family Long before it could be associated with sport, the in a small town in Texas. It was hard work in the fi eld Black Power movement had been developing in the and poverty that shaped his earliest childhood memo- American society. Th e term was fi rst used by Richard ries. Moving to California gave new opportunities to the Wright [1954] in a book with the same title, and can family in terms of education and living conditions, but be defi ned as ideologies and activities focused on self- also exposed them to racial prejudice which they had not determination for black Americans. Unlike the African- experienced much in the countryside. Th e everyday ex- American Civil Rights movement, aimed at nonviolent, istence among white society created more diffi culties. pacifi st, civil resistance led by Martin Luther King, Black Smith mentions cultural diff erences between black and Power was critical of this mainstream approach. white children, communication serving as an example. He spoke English with a southern, black accent, which At its core the black power movement, in contrast was not desirable by teachers and was laughed at by oth- to the struggle for civil rights, privileged a view of er classmates. What is more, according to Smith’s report, black empowerment that was local, national, and in- white students’ needs and talents were prioritized over ternational in scope, held political self-determination the rest. Th us, it can be assumed that black children’s as sacrosanct, and called for a redefi ned black identi- self-confi dence and participation in social life were large- ty that connected black Americans to a national and global political project based on racial solidarity and ly diminished. a shared history of racial oppression [Peniel, 2009, Th e only way for young Afro-Americans to gain ap- p. 753]. proval among other students and have the opportunity to continue education at university was through sport. Th e main postulates of Black Power evolved around Having noticed his skill for running and team sports, racial injustice. As Peniel enumerates, black students can- Smith put a lot of eff ort into receiving the required schol- vassed for the introduction of black studies at universi- arship and apply for San Jose University in 1963, where ties, African American politicians supported organiza- he could train, participate in sporting events and devel- tional tools which would help elect black mayors, where- op. Not later than in 1965 was he considered the fastest as black women fought for expanded access to various man in the world [Small, 2010] and, together with Lee services connected with housing or education [2009, Evans, provided the foundation of the spot for the most p. 753]. Radical and decisive manifestations undertaken talented sprinters in the United States. Smith could pre- by Black Power units accompanied careful and balanced pare for the Olympic Games in Mexico, work in favor of legislative achievements of the Civil Rights movement. the OPHR under the watchful eye of its founder, Harry Often seen as the Civil Rights’ evil twin, Black Power Edwards, and meet other human rights activists. found its leader in Malcolm X, a charismatic and im- One of them was John Carlos, a dark skinned ath- petuous fi gure, which additionally radicalized its image. lete raised in a tough reality of Harlem in New York. Th e Th ese burning social issues addressed by the Civ- book Th e John Carlos Story [2011] prepared in coopera- il Rights and Black Power movements had had a direct tion with sports journalist Dave Zirin, shows among oth- impact on Afro-American families in the United States. ers the period of Carlos’s life which he spent with his Personal stories and experience of the athletes who later family struggling for the opportunity to engage in profes- engaged in the Olympic Project for Human Rights illus- sional sport. In his memoirs, the athlete recalls the mo- trate the scale of the phenomenon and epitomize how ment he realized that his skin color precluded him from average people could manage constant repressions, and a sporting career, for he was not able to join a sporting how they attempted to change the situation. club, train with top coaches or use the best pools. As he Th e memoirs by Tommie Smith and John Carlos notes, “I was dejected and depressed. For the fi rst time provide a detailed insight into the living conditions, so- in my life, racism had bitten me and left a mark. For cial position and everyday struggle of Black Americans the fi rst time, I felt like something less than other. Th e starting from the 1940s. Th ese two prominent athletes dream to swim had been snatched away” [2011, p. 15]. went down in history as the victors of the 200-meter One may presume that bitterness and disappointment dash at the Olympic Games in Mexico in 1968, who, accompanied Carlos at that moment and that dispirited-

28 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 The Black Power Salute in the light of John Carlos’s and Tommie Smith’s memoirs ness would discourage him from further attempts at be- ing number of black representatives, the coaches hired to ing involved in sport. train them were only white. Furthermore, young black Describing the early events that had shaped his fu- students were facing serious diffi culties ture achievements, Carlos pays attention to his combat- Another important factor that inspired the San Jose ive and energetic personality. Unlike Smith, he highlights athletes to act in favor of their rights was the stand of his rebel nature and one may even have an impression an infl uential fi gure of American sport, Muhammad Ali. that he boasts of his initiatives. Carlos compares himself In April 1967, the boxer refused to join the army and to a legendary, heroic fi gure, Robin Hood, to elaborate fi ght in the Vietnam War, which resulted in him being on the way he actively participated in the improvement deprived of the champion’s title. John Carlos reminisces of black people’s life conditions in Harlem. about Ali in a very emotional way. He glorifi es him and highlights his achievements in the fi eld of human rights. It was always a simple plan. I would lead my crew As Carlos specifi es, “He was a gift from God to this so- under cover of night and break into the freight trains ciety.… Ali was being punished for standing up for what that would be parked right across from us under the 155th Street Bridge. Th ese trains were barely guard- he believed in. And he had a right to be against the war ed and were easy pickings. Each of us would pick up in Vietnam” [Carlos and Zirin 2011, p. 87]. 25-pound boxes of food, make our way back across Th e idea to boycott the Mexico Olympic Games had the bridge, and feed people in the community…. been emerging slowly since Edwards became a San Jose Th at on its own gave me a reputation in the com- State instructor. Numerous meetings were being organ- munity. People would watch from their windows and ized to discuss the aforesaid problems and fi nd a possible say, ‘Th at boy Johnny Carlos can outrun the guards solution to them. Harry Edwards, as an activist responsi- and the police with 50 pounds on his shoulders!’…. ble for the strategy, initially proposed a peaceful demon- I didn’t realize that this ‘exercise’ in giving back to the stration at the opening season football game in 1967, but people was also giving me a level of physical training that would encourage local Black Power groups, which that, coupled with natural speed, would put me on the world stage [2011, p 19]. planned to act violently and disruptively [Smith and Steele 2007, p. 159]. What is more, this short fragment of his report epit- Th e idea spread wider and wider until it eventually omizes how Carlos deserved people’s estimation, thus formalized in October 1967 and was called the Olympic physical strength and sporting talent had a direct impact Project for Human Rights. As Smith highlights, not civ- on his social relations. il rights because the organization disassociated from the It is with awe and respect that Carlos mentions the Black Power movement and wanted to act in favor of all name of Malcolm X. He recalls the day when he fi rst humanity, not only the black race. Edwards continued saw him speaking to people in Harlem and the impres- organizing meetings and invited other athletes to make sion it made on him. Th e athlete admits that having them aware of their responsibility towards their commu- been inspired by this charismatic leader, his life horizons nities. were broadened and his sense of responsibility towards In the introduction to Th e John Carlos Story, Dave the community emerged. Th e fact that Carlos was just Zirin elaborates on the main demands that OPHR issued a teenager then did not enable him to act decisively and to justify its actions. Th e fi rst concerned Muhammad Ali. seriously campaign for human rights, but, as he high- As previously mentioned, the boxer had objected to be- lights, being raised in Harlem and infl uenced by Black ing involved in the Vietnam War and, as a result, was de- Power activists shaped his personality and had a direct ef- prived of his champion’s title. Bearing in mind Ali’s sup- fect on his future achievements. port for the initiatives of black athletes and him being an In February 1968, Harry Edwards from San Jose inspiration for many young African Americans, OPHR State happened to visit New York. Having heard about insisted on the restoration of his champion’s belt. Carlos’s athletic talent, Edwards invited him to a meeting Second, OPHR activists demanded the dismissal of devoted to the Olympic boycott that was being prepared. Avery Brundage, the head of the International Olympic Th e very fact that the life paths of John Carlos, Tommie Committee, whom they considered racist and undeserv- Smith and Harry Edwards crossed, infl uenced not only ing to hold such a position. Brundage was a former ath- their lives but also meant a crucial turn in the Black Pow- lete and a sporting executive who became famous for his er movement. Both Carlos and Smith admit that in spite opposition towards the boycott of the Berlin Games in of later misunderstandings and slightly diff erent world 1936, where Jewish athletes were barred from participa- outlooks, Edwards became their mentor and his partici- tion. In the book Avery Brundage and the Olympic Move- pation in the Black Power Salute was of fundamental im- ment [1984], Alan Gutmann highlights Brundage’s reluc- portance. San Jose State University prided itself on being tance to racism in sport and his hypocritical conviction the leading center in terms of athletics, but it had to deal that politics and racial issues have never infl uenced the with its own internal problems as well. In spite of a grow- Olympic Games, and thus OPHR assumptions are irrel-

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 29 Paulina Korzeniewska evant. As he stated, black athletes who consider a boycott ment of censorship, freedom to establish internal poli- do not understand the idea of equality behind the Olym- cies and the right to dissent. Meanwhile, French workers pic philosophy. John Carlos in his memoirs concludes, and students launched one of the biggest general strikes “He had to go” [2011, p. 83]. in modern history to fi ght for the improvement of their Finally, being supportive of black people on an in- social conditions [Carlos and Zirin, 2011, p. 14]. ternational level, OPHR paid attention to the apartheid Th e American athletic team was fully aware of all the policy in South Africa and Rhodesia. Racial discrimina- campaigns and demonstrations throughout the world. As tion and segregation in those countries aff ected many as- has been previously mentioned, the decision had been pects of social life including sport. OPHR postulated the made that each athlete would choose whether they want- disinvitation of Southern African and Rhodesian white ed to show their protest against racial discrimination and teams from the Mexico Games to demonstrate this prob- segregation in the United States. Carlos underlines that lem to the world. he is often asked whether Smith and he had known what Although Smith and Carlos were both eager to boy- they would do on their medal stand. First, as both Smith cott the 1968 Olympic Games, the fi nal decision was and Carlos note, in spite of being in the lead, an athlete made that each participant would manifest on their own. can never be sure if they would win the race and have Smith provides reasons for this decision by explaining the the chance to stand on the podium. Second, according to eff ort that must be put in by athletes to prepare them- Carlos, “Th e answer is that no one on the planet, includ- selves for the most important games in their sporting ca- ing us, had any sense going into those games that we were reer. Some OPHR activists hesitated due to the possible re- going to make any political statement that would both get percussions or because they had signed lucrative contracts us in a world of trouble and stand the test of time” [Carlos they did not want to lose [Smith and Steele 2007, p. 167]. and Zirin, 2011, p. 103]. Th us, it may be concluded that John Carlos, known for his vehement character, is more even though intense preparations were made and fi erce emphatic on this point stating that, “Before the games all ideas were discussed, the Black Power Salute was, to some these guys wanted the taste of Olympic glory more than extent, a spontaneous act of two athletes who defi nitely they wanted a life as a three-dimensional man. Th ey want- had something to say to the world. As has been explained, ed to be princes of their sport even if it meant being a pau- the athletes arrived in Mexico not knowing exactly how per when the uniform came off ” [2011, p. 90]. their demonstration would look like. Th ey had planned, “Th e year of 1968 was a year of frustration” [Allen however, to somehow express their solidarity with the 1984, p. 242]. While black athletes were struggling with Mexican students killed in the street riots and show that their own internal problems, the United States and the the OPHR works in favor of international, human causes, rest of the world were devoured by other serious social not only black communities. and political issues. Th e Vietnam War had already been Unfavorable voices came from American sport- going on for three years, when the Tet Off ensive, an un- ing executives. As Smith reminisces, due to the disarray expectedly launched campaign by the Vietnamese mil- caused by the possible boycott, the United States Olym- itary, showed that the Americans were not as success- pic Committee submitted a disciplining letter informing ful as had been maintained. [Kane, 2008]. Th is came as that any kind of political statements, which would em- a shock to American public opinion and impugned the barrass American sport, would be severely punished by relevance of the Vietnamese confl ict. What is more, on removal from the national team [2007, p. 105]. Carlos is the 4 April 1968, the leader of the Civil Rights Move- much more critical of the USOC claiming that its offi cial ment, Dr Martin Luther King Jr, was assassinated, caus- were trying to expel him and Smith from the team, and ing uneasiness and a deep grief among black commu- the only reason why it could not be done was the fact that nities [Ching, 2002]. One could presume that all the the national team was expected to win a certain number eff orts and successful campaigns in favor of the social sta- of medals. As Carlos states, “Th ey needed us, they hat- tus of Afro-Americans might have been to no avail after ed us, and they feared us all at the same time” [2011, p. this loss. 104]. Not only was the atmosphere between the execu- Th e second side of the Iron Curtain was also facing tives and black athletes tense, but, according to Carlos, historical and revolutionary struggles. Th e world could some unfair actions were undertaken by the USOC and hear about Czechoslovakia due to the Prague Spring, the International Association of Athletics Federation. In which took place in 1968. Having been ruled by a tough, one of the semi-fi nal trials, Carlos set a new world record communist government, Czech society stood in front of in a 200-meter race, and he ran the distance in 19.7 sec- the chance to fi ght for a new form of a political system. onds. It was, however, nullifi ed due to the fact that, con- “‘Socialism with a human face’ called for the integration trary to the regulations, the athlete was wearing a newly of the democratic and socialist ideals and placed itself produced type of sneaker by Puma, and it was Adidas, in a direct confl ict with Soviet interests” [Pion, 1993, which generously donated IAAF [2011, p. 105]. Not- p. 42]. Th e introduced reforms called for the abolish- withstanding the athlete’s disappointment, it must be

30 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 The Black Power Salute in the light of John Carlos’s and Tommie Smith’s memoirs noticed that the offi cials were abiding by the regulations A discussion which took place years later between and accepting this record would be unjust towards oth- Smith and Carlos is worth mentioning here. As previ- er competitors. Carlos was also excluded from the fi nal ously mentioned, it was Smith who became a champi- 100-meter race as he had not participated in one of the on that day, even though Carlos lead throughout almost qualifi cation trials. Th is thoroughly angered the irascible, the whole race. Th e fi nal meters were crucial as Carlos young athlete, who clearly demonstrated it in front of the was defeated by Smith and Norman. He has suggested public. As he writes in his memoirs: since the Games that he was aware of how Smith want- ed to win and, in a way, he helped him to achieve this I knew that my exclusion was all political. To this day goal. Th is statement is again highlighted in his memoirs I shake my head because their big critique of us was [2011, p. 115]. Th is confession angered Smith and he that we were mixing politics and sports, which is sup- also presented his own point of view. posed to be a politics-free zone, and here they were, mixing politics and sports, not letting me try out Now, of course Carlos’s story is a little diff erent; his for the race because of my political beliefs…. When story is ‘I let Tommie Smith win.’ it’s very embarrass- they wouldn’t let me race, I blew up like a volcano. ing to say you went to an event such as an Olym- I jumped up and down. I was furious [Carlos and Zi- pic Games and let somebody beat you. Number one, rin, 2011, p. 105]. not only is it embarrassing, but it’s also quite stupid. I know Carlos is a buddy of mine, but the truth is As has been mentioned, Smith and Carlos did not the light. Number two, when you’re in race like that any exact plan concerning a political demonstration. It and you don’t put up your 100 percent best and you was not before the 200-meter quarter-semi race that they get beat, you can be disqualifi ed. So there are a lot of met face to face and discussed the possible manifestation. ramifi cations to Carlos saying that. He should keep Th e main condition which had to be fulfi lled was that quiet because it’s not very smart to say you let some- they had be there on the medal stand so that the salute body beat you, in any race [2007, p. 33]. would be visible. Th ey chose symbols which would silent- ly express what they wanted to say. Th e main requisite, What is more, a mutual reluctance could be observed which was about to be used, were black gloves that, ac- in 2008, when the anniversary of the event was celebrat- cording do Carlos, represented black unity and strength. ed. Carlos and Smith met with journalists and fans in Furthermore, the athletes decided to hang beads on their Harlem to talk about their experience. During interviews necks to symbolize their memory of the lynching and to they did not hide that there was a lack of friendship be- stand on the podium without shoes, wearing only black tween them and their connection was purely symbolic socks, to underline the poverty of black communities [Rhoden, 2008]. Th us, one may presume that working [2011, p. 110]. in favor of a common cause and later fame did not link Smith reiterates the meaning of the planned gesture. these charismatic individuals, but, quite opposite, con- Th e image which the athletes wanted to create was silent tributed to the confl ict between them. Smith refers to it but still very telling, and, hence, it could reach its audi- extensively in his memoirs underlying that he and Car- ence more eff ectively. “We said nothing, but as they say, los are diff erent in terms of characters and personalities; a picture is worth a thousand words” [Smith and Steele, he is very quiet and introverted, while Carlos – energetic 2007, p. 170]. What is more, a gesture may be interpret- and lively, which contributed to the fact that they never ed in many various ways; symbols have their universal became close friends. meanings, although they can also be read personally and Carlos reminisces about the medal ceremony in people can identify with them individually. a very emotional way. He claims that he was focused and Smith and Carlos describe in detail every moment of he kept in mind all the past events which had led him to 16 October 1968. For both of them it was a day which that place. He describes the tense atmosphere among the was about to infl uence the rest of their lives, and it was audience when he and Smith raised their clenched fi sts as also the day when they were put to the test in terms of the anthem began. At fi rst, there was a complete silence their sporting abilities. Smith was struggling with seri- caused probably by the unprecedented view, although af- ous injuries while entering the track to run the fi nal race. ter a while some of the fans screamed the anthem and He had pulled his adductor muscle in the semifi nal heat, the rest booed in disapproval [2011, p. 121]. Th e picture so his chances of winning were sorely minimized. Smith taken that day became one of the most famous Olym- gives an account of every moment during the race. To- pic images in history; Tommie Smith has his right hand gether with Carlos they occupied the central lanes due to straight above his head wearing a black glove and hold- their results in the selection races. Finally, Smith broke ing a memorial gift in his left hand. He looks concentrat- the world record and ran the distance in 19.9 seconds, ed and fi rm. Right behind him is John Carlos standing, and Carlos came third, having been overtaken by Aus- raising his left fi st (he forgot to take his gloves from the tralian athlete Peter Norman. Olympic village, so Smith and Carlos shared one pair).

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 31 Paulina Korzeniewska

Th ere is also Peter Norman in the picture wearing an families, was extensively discussed in the media and had Olympic Project for Human Rights button. an immense impact on their athletic careers. Th e mo- Carlos holds fond memories of Norman in his recol- ment of the Black Power Salute was crucial for both of lections. He emphasizes that they had friendly relations them and determined their future lives. throughout their sporting careers. Carlos remembers the Th ere was no doubt for the athletes that the press moment when they informed the Australian sprinter and public opinion would be extremely interested in the about their protest plans and he eagerly agreed to wear controversial rebels. While they returned to the Olympic the OPHR symbol on his chest as he truly supported Village, journalists gathered in crowds, waiting to sur- the idea behind it. It deserves mentioning that Norman round them. Carlos reminisces about the situation when was criticized by the Australian press for this move, and, his wife, Kim, who accompanied him throughout the what is more, he experienced serious repercussions be- Games, was brutally attacked by reporters. ing expelled from Australian sport even though he was one of the most outstanding representatives of his coun- A hundred reporters ran to her, and suddenly she try. In 2000, when Sydney was a host of the Olympic was in the middle of something neither of us were prepared for. Kim was a small woman and they were Games, he was not invited to play any ceremonial role in blocking her, jostling her, pulling on her coat, yell- the event [2011, p. 118]. ing things at her, and she was in the world of fear.… Just after the ceremony, when the athletes were head- My temper was already on a hair trigger.… I turned ing back to the tunnel, outcries and abuse escalated. As around and said to them, ‘Listen, I’m pretty pissed off Carlos mentioned, “People were throwing things at us with some of you white folks out there now. Th e next from the stands, and I heard some people yell, ‘niggers one that takes a camera and microphone and sticks need to go back to Africa!’ Someone else yelled, ‘I can’t it up in my face, I’m going to knock you down and believe this is how niggers treat us after we let you run jump on you like you stole something.’ Th en the me- in our games’” [2011, p. 121]. Both Smith and Carlos dia took that and said, ‘He’s going to beat the white world up. He said he wants to hit a white person right had expected that their move would provoke controver- about now.’ [2011, p. 126]. sy, but they had no idea how serious these consequenc- es would be, and the reaction of the angered crowd was Carlos’s sharp-tempered reaction did not help to re- only a small inconvenience in comparison to later events. duce the media’s interest. Quite the contrary, each such Th e day after the Black Power Salute, a meeting for incident excited more speculations and gave rise to new the athletes from the American team was held [Smith and reports. Steele, 2007, p. 169]. Jesse Owens also attended it. He Angered by the Black Power Salute, Avery Brundage worked for the USOC a that time; as a former athlete and issued a directive to remove Smith and Carlos from the a sporting legend, he occupied the position of an advi- Olympic Village, otherwise the whole American team sor and representative. Taking into consideration that dur- would be expelled from the Games [2011, p. 124]. Be- ing the 1930s Owens was a legendary fi gure and national fore the two athletes left Mexico City, Smith gave an in- pride for the U.S., but was still treated as a second-class terview to Howard Cosell, in which he, once again, ex- citizen due to his skin color, he was expected to support plained in detail the idea behind the stand. Nevertheless, the OPHR initiative. Nevertheless, Owens was sent to the a wave of criticism appeared in the American press. meeting by the USOC with the intention to investigate Th e Los Angeles Times [1968, as cited in Bass, 2004, p. whether other demonstrations were planned. Both Smith 236] compared the Mexican demonstration to the Nazi and Carlos express their deep respect towards Owens and salute and did not mention any of the athletes’ claims. his achievements. Th ey admit, however, that there was One may presume how unjust and harmful it was for the a generation gap between them and the OPHR actions OPHR activists to be confronted with an ideology pro- were misunderstood by Owens. Carlos bitterly comments moting racism, whereas their aim was to fi ght it. Time on this issue saying that “the International Olympic Com- magazine transformed the Olympic slogan “Faster, High- mittee took Jesse, put a suit on him, stuff ed some money er, Stronger” into “Angrier, nastier, uglier” and described in his pocket, and told him, ‘we want you to be the voice the gesture as unpleasant, absurd and theatrical [http:// of the good black American’” [2011, p. 113]. Carlos con- www.time.com]. Supporting voices appeared extremely siders this disparaging to the legendary fi gure and regrets rarely, Washington Post serving as an exception [1968, as that Owens was treated in such an off ensive manner. cited in Povich, 2005, p. 241], whose article expressed In spite of all the negative reactions to the planned pride and respect towards Smith and Carlos. demonstration and the unfavorable atmosphere, Carlos In spite of these blistering opinions, the athletes and Smith made a courageous decision. As previously did achieve one of their aims; their voice could be heard mentioned, the medal stand was about to have serious globally. An aspect of the reception of the Black Power consequences for the athletes, on which they elaborate Salute worth mentioning is the reaction of the European in their memoirs. Th eir decision aff ected them and their media, especially those functioning behind the Iron Cur-

32 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 The Black Power Salute in the light of John Carlos’s and Tommie Smith’s memoirs tain. As has been mentioned, 1968 was a crucial year for won by Hines, Smith, Tyus and their mates.) “Około social change in Europe. Th e Czechoslovakian uprising 25% ekipy olimpijskiej w Meksyku to Murzyni. Igrzyska began the challenging process of the liberalization of so- dopiero się zaczęły, a pierwsze medale dla USA wywalczy- cialist politics, although Cold War propaganda was still li Hines, Smith, Tyus i ich koledzy” [1968, p 18]. What very infl uential on the media and social relations. Th us, is more, the title of the article clearly states that the dem- the situation of people who were oppressed by the Soviet onstration, which took place in Mexico, was caused by regime is comparable to the position of black communi- the discrimination of black athletes. Sportowiec [1968] ties in the United States, which also experienced social (Th e Athlete) quotes emotional and uncompromising injustice and limitation of rights. words by Tommie Smith, directed at international jour- Th e East Germany newspaper, Deutsches Sportecho, nalists just after the stand. (Tell the world that Negros in comments enthusiastically on the OPHR and the medal the United States are treated like rats.… When we win stand. Th e article Fauste bleiben oben (Th e Fists Stay Up)* medals, they pat us on the back but when we get back to indicate strong support for the black movement and re- the country, they treat us the way only they could treat iterates that it serves as a beginning of a serious, fruitful people.) “Powiedzcie całemu światu, że Murzyni trakto- change in social awareness. Emotional phrases and lan- wani są w Stanach Zjednoczonych jak szczury… Kiedy guage which shows excitement are used in the text. zdobywamy medale, klepią nas po plecach, by po powro- cie do kraju traktować nas dalej tak, jak tylko oni potrafi ą (White racists are in great fear now. Without any to robić.” [1968, p. 9] In the publication Na stadionach mask did they have to stand in front of the world pub- Azteków [1971] (On the Aztecs’ Stadiums), which sum- lic. Th eir cheque books were produced and strapped marizes the Olympic struggle in Mexico, Konrad Oster- by the silent protest…. Th e silent gesture was a sig- nal! Th e fi ght for justice of Tommie, John and their loff concludes that in spite of its controversial nature, the friends is going further until the victorious fi nale. Th e Black Power Salute won recognition in the media out- fi sts stay up!) side the United States, and, crucially, made internation- Die weissen Rassisten ergriff panische Angst. Ohne al public opinion aware of the American policy towards Maske standen sie vor der Weltöff entlichkeit am Pran- black citizens. ger. Die Scheckbücher wurden gezückt – und vor der Th e athletes became ostracized not only in terms of Sturm fl ut des stummen Protestes hingweggespüllt.… sport, but also in terms of their social relations and eco- Der stumme Protest war ein Fanal! Der gerechte nomic condition. Carlos elaborates on his personal prob- Kampf von Tommie, John unh ihren Kameraden geht lems caused by the victory stand. Th e amount of pressure weiter bis zum siegreichen Ende – die Fäuste bleiben which his family had to suff er, adversely aff ected his rela- oben! [1968]. tionship with his wife. Initially, she tried to be very sup- What is more, the author of the article provides a de- portive, but the fi nancial problems and constant criti- tailed insight into the reality of black athletes for German cism appeared to be unbearable. Carlos reveals further readers, who may not have been familiar with their actu- tragic implications for his family. After a few years of sep- al situation. Th e example of Harrison Dillard, a hurdles aration with her husband, Kim Carlos committed sui- gold medalist from the 1952 Olympic Games in Helsin- cide in 1977 [2011, p. 153]. Th e athlete admits he had ki, is given to epitomize how badly they were treated in noticed her mental health deteriorating since the 1968 their country in spite of being its pride. Th e U.S is ironi- events. Tommie Smith blames a social lynching, which cally named (the country of unlimited possibilities) “das his family had been suff ering, for contribution to his Land der unbegrenzten Möglichkeiten” [1968], for Dil- unsuccessful fi rst marriage, the precocious death of his lard and his family had no job perspectives. Unlike the mother and the serious diffi culties with fi nding any job American press, the German Deutsches Sportecho praised [2007, p. 193]. Th e chapter Families Lost, and Found in Smith and Carlos, and expressed a thorough understand- his memoirs tells how challenging it was for his later life ing for their action. partners to stand the pressure of his infamous stand. A measured doze of enthusiasm may be noticed in Both Smith and Carlos decided to seek new employ- Polish articles placed in sporting newspapers and maga- ment in the National Football League. Although they zines. Sport [1968], published in Katowice, elaborates on had never played football on a professional level, they the particular role that black athletes played in American had to fi nd a new alternative, for it was obvious that their sport, and the fact that their probable boycott would se- track career had come to an end. Smith signed a contract riously weaken the national team. (Almost 25% of the with the Cincinnati Bengals team [2007, p. 187], and Olympic team in Mexico consists of Negroes. Th e Games Carlos managed to establish relations with the Philadel- have just started, and the fi rst medals for the USA were phia Eagles [2011, p. 137]. Th eir adventure with foot- ball, however, did not last long. Carlos’s injury precluded * All translations from German and Polish sources are mine, him from pursuing the career, whereas Smith was simply PK. not successful in this fi eld.

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 33 Paulina Korzeniewska

Having not been attached to any family life or sport- Union’s grasp (www.freespeechdebate.com). Nowadays, ing career, in 1972 Smith seized an opportunity to work as Zirin notices, it is common for athletes and sporting in a newly established athletic department at Oberlin offi cials to air their opinions or manifestations on the In- College. Th e place had the fame of being a liberal, multi- ternet by means of social media, such as Twitter or Face- racial institution, and Smith also had the chance to con- book [2011, p. 182]. Th eir infl uence on social matters is, tinue his education. He calls that period in his life “go- therefore, immense taking into consideration the scope ing underground” [2007, p. 195], because the new job of the Internet interaction and the fact that athletes are allowed Smith to thoroughly dissociate himself from the idols and authorities who enjoy the respect of young previous experience. Meanwhile, John Carlos was invited people. to represent the company Puma at the Olympic Games Racial issues in contemporary sport happen occa- in Munich [2011, p. 145]. Th e athlete reminisces bitterly sionally but the values of respect and tolerance need to be about it, as the Games were overshadowed by the massa- constantly promoted. Th e campaign launched by UEFA cre of Israeli representatives. and Football Against Racism in Europe during the Euro As Carlos notes, “As 1970 came to a close, the peo- 2012 tournament is worth mentioning here. ple in and around my life still treated me like I had lepro- sy” [2011, p. 155]. After a few temporary jobs as a care- Respect at EURO highlights UEFA’s continuous taker, however, the athlete was hired by the Los Angeles commitment to combat any form of discrimination, City Council as an advisor on sporting issues, working increase access for fans with disabilities, promote to prepare the forthcoming Olympic Games organized health through physical activity and encourage inter- cultural dialogue between fans and the host cities.… in the city. He put much eff ort at that time into forc- UEFA’s Respect campaign will be tackling some of ing an idea to launch a foundation which would help Europe’s key social issues, aiming to raise awareness young people to develop their sporting careers and sup- and positively aff ect the lives of people (www.uefa. port them in their attempts to participate in the 1984 com). Olympic Games. Later, having moved to Palm Springs, Carlos became a high school guidance counselor, occu- As can be further read in the offi cial statement, pying this position for many years. UEFA holds responsibility for educating people in terms Th e athletes engaged in their didactic careers and of cultural and interracial relations. Such campaigns rein- enjoyed peaceful lives away from the disarray caused by force the need to respect other races, religions and sexual the Black Power Salute. As Carlos describes this period, orientations, and accustom society to multiculturalism. “Th at was enough for me.… I accepted the fact that peo- As has been demonstrated, the memoirs of Tommie ple would treat me not like a hero but like a survivor, like Smith and John Carlos have given an extensive account I survived cancer” [2011, p. 167]. It was not until 2005 of the Black Power Salute. Having provided a detailed in- that public opinion became interested in the OPHR pro- sight into their childhood and early sporting experiences, ject again. San Jose State University decided to dedicate the athletes explained the reason for their engagement a statue on its campus depicting Smith and Carlos to in black activism, which was a deep feeling of inequality mark their achievements and sacrifi ce in favor of human among American society. Furthermore, the fi erce atmos- rights. Th e athletes were also awarded honorary degrees. phere of the 1960s in terms of social changes, including Contemporary sport goes by diff erent principles than it campaigns by Black Power and Civil Rights movements, did 45 years ago. Th e commercial side has overshadowed encouraged young athletes to act in favor of their com- the Olympic ideals, although some of the values can now munity. As the event was put into a personal context, it be fully promoted due to the signifi cant change in social can be stated that Smith and Carlos had a very emotional awareness and mentality. Th e Black Power Salute con- attitude towards the whole OPHR project, as it had a real tributed to this long-term and challenging process. impact on their lives. What is more, new facts concern- Smith and Carlos’s victorious demonstration initiat- ing family issues have been revealed, which proves that ed the engagement of athletes into political and social af- the protest also had tragic consequences. Moving and af- fairs. Th ey understood that their sporting performances fectional phrases were used in the memoirs to underscore could reach a broad audience and be widely commented the personal character of the report, which only made it on. Th us, their political and social views could be ex- extremely authentic and utterly convincing. pressed. Władysław Kozakiewicz, a Polish pole vaulter, Th e biographies shed new light on the relationship serves as an example; he showed his famous gesture to between the OPHR activists. In spite of a common opin- the Soviet public during the Olympic competition in ion, they have never become close friends or supported Moscow in 1980. Th e act became meaningful in terms each other, and there are serious misunderstandings be- of politics as well, as the movement of Solidarity was just tween them even dozens of years after the event. Th e reli- about to emerge. It gave a clear message to the public able data obtained from the memoirs also suggest that the that Poland was beginning to free itself from the Soviet decision to protest during the victory ceremony brought

34 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 The Black Power Salute in the light of John Carlos’s and Tommie Smith’s memoirs new enemies to the athletes, precluded them from fi nd- Demonstracja czarnych sportowców przeciwko dyskryminacji ing jobs and fi nished their athletic careers. (Demonstration of black athletes against discrimination) As a result of the research, the response of the media [1968] Sport, Vol. 127, No. 18. in the United States and Europe were compared. It could Die Fäuste bleiben oben (Th e Fists Stay Up) [1968] Deutsches Sportecho: Mexico 68. be observed that the attitudes diff ered; the American press Harris J.C. [2000] Revolutionary Black Nationalism: Th e was highly critical of the silent gesture, whereas Eastern Black Panther, Journal of Negro History, Vol. 85, No. 3, European newspapers enthusiastically supported the pp. 162–174. idea, underlining the inferior position of black athletes Gutmann A. [1984] Th e Games Must Go On: Avery Brundage in American society. It may be stated, however, that black and the Olympic Movement. New York: Columbia Univer- communities shared similar values in their struggle for in- sity Press. dependence and democracy with black athletes striving Kane M. [1971] An assessment of black is best, Sports Illustrat- for better living conditions and social equality Th e rebel- ed, Vol. 34, No. 3, pp. 72–83. lious demonstration, criticized in the athletes’ homeland, Lipoński W. [2012] Historia sportu. Warszawa: PWN. Murphy K. [2008] Th e Tet Off ensive, Th e American Century. gained approval in the Polish and East Germany press, A History of the United States Since the 1890s, Lafeber W., which supported any initiatives designed to promote hu- Polenberg R., Woloch N. (eds.). New York: M.E. Sharpe. man rights. Th e intensifi ed presence of Smith and Carlos Osterloff K. [1971] Na stadionach Azteków (On the Aztecs’ sta- in the contemporary media can be, however, noticed, as diums). Warszawa: Nasza Ksiegarnia. social circumstances have changed and the Black Power Peniel J.E. [2009] Th e Black Power movement: a state of the Salute has became a reason for national pride. fi eld, Th e Journal of American History, Vol. 96, No. 3, pp. Nevertheless, it can be concluded that John Carlos 751–776. and Tommie Smith went down in history as both rebels Pion A. [1993] Th e Prague Spring: A year of awakening, Ori- gins, Vol. 6, No. 3, pp. 42–43. and heroes. Th eir turbulent careers provide a useful exam- Povich, S. [2005] All Th ose Mornings at the Post. Washington: ple for future generations of how great talents can be un- Public Aff airs. tapped and diminished by racial prejudice and ineffi cient Protest sportowców murzyńskich (Th e protest of negro ath- social policies. Th eir stories, however, have contributed to letes) [1968] Sportowiec, Vol. 46, No. 1116. the vision of sport as it is aimed at today: a multicultural, Rhoden W. [2008] Enduring image leads to enduring dis- tolerant zone free of violence and inequalities. Whether pute, Th e New York Times. Retrieved Jun 6, 2013 from such idealistic goals are fully achieved is another story. http://www.nytimes.com/2008/02/22/sports/othersports /22rhoden.html?_r=1&. Smith T., Steele D. [2007] Silent Gesture: Th e autobiography of References Tommie Smith. Th e Black Power Salute [2010] Directed by Geoff Small, BBC. Bass A. [2004] Not the Triumph, but the Struggle: Th e 1968 Th e great Olympic free speech moments [2012]. Retrieved May Olympics and the Making of the Black Athlete. Minnesota: 15, 2013 from http://freespeechdebate.com/en/2012/07/ University of Minnesota Press. the-olympics-greatest-free-speech-moments. Carlos J., Zirin D. [2011] Th e John Carlos Story. Chicago: Hay- Th e Olympics: Black Complaint [1968] Time. Retrieved Mar market Books. 15, 2013 from http://www.time.com/time/magazine/arti- Ching J. [2002] Th e Assassination of Martin Luther King Jr. cle/0,9171,900397,00.html. New York: Th e Rosen Publishing Group. Toohey K., Veal A.J. [2007] Th e Olympic Games: A Social Sci- Cosell H. [1973] “Jackie you taught us all”. In Cosell. Chicago: ence Perspective. London: CABI International. Playboy Press. Wright R. [1954] Black Power. New York: Harper. http://www. Cromwell D., Wesson A. [1941] Championship Techniques in uefa.com/uefa/socialresponsibility/respect/index.html. Track and Field. New York: McGraw Hill. Retrieved June 6, 2013.

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 35 Pierre de Coubertin – najsławniejszy nieznany. Spór o korzenie nowożytnego olimpizmu Pierre de Coubertin – the most famous unknown. The dispute about the origins of the modern olympism

Wiesław Firek Akademia Wychowania Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie

Streszczenie Coubertin, konstruując podwaliny ruchu olimpijskiego, stworzył dla niego pewien mit założycielski. Położył ten fundament na ruinach odkopanej za jego życia Starożytnej Olimpii wraz z jej całą helleńską tradycją i fi lozofi ą. Spór o korzenie nowożytnego olimpizmu dotyczy pytania, na ile rzeczywiście jest to recepcja ich starożytnego odpowiednika, a na ile nowa, oryginalna koncepcja, której intelektualnej inspiracji ideowej należy szukać nie dalej jak w XIX i XX wieku. Dołączając do tego osobowość, ogromny dorobek publicystyczny, naukowy i po- pularyzatorski Coubertina, otrzymamy odpowiedź na pytanie, dlaczego spośród wielu wcześniejszych prób wskrzeszenia igrzysk właśnie jego wersja sportowej rywalizacji została przyjęta na świecie. Słowa kluczowe: Pierre de Coubertin, olimpizm, igrzyska olimpijskie

Summary Pierre de Coubertin, constructing the foundation for Olympic movement, created a founding myth for it. He established this foundation on the ruins of the Ancient Olympia, along with its whole ancient Hellenic tradition and philosophy. The dispute about the origins of modern Olympism concerns the question: is it a reception of antiquity or the original idea of the 19th and 20th centuries? Taking into account his personality, scientifi c and journalistic achievements, we get the answer to the question: why of the many previous attempts to revive the Olympic Games only his version of sportsmanship was adopted in the world. Keywords: Pierre de Coubertin, Olympism, the Olympic Games

Wprowadzenie występujące w skali przekraczającej nawet wielkie umy- sły ówczesnego świata. Nazywany marzycielem, utopi- W bieżącym roku mija kolejna okrągła rocznica urodzin stą, kroczył coraz śmielej, nie licząc kosztów, także fi nan- francuskiego arystokraty, barona Pierre’a de Couberti- sowych. W końcu marzenia zaprowadziły go na tereny na (ur. 1.01.1863 r.), co zawsze skłania do refl eksji nad ludzkości dotąd nieznane. Mimo trudności, braku po- człowiekiem, którego imię trwale wpisało się w historię parcia szerokiego środowiska sportowego, parł naprzód XX wieku, zadumy nad postacią, która nie bała się po- zgodnie z ustalonym kierunkiem, pchany romantyczny- stawić światu odważnych zadań. P. de Coubertin wzro- mi wizjami lepszego świata. kiem i myślą sięgał daleko ponad XIX-wieczny horyzont społeczno-kulturowy. Stawiał kroki małe, lecz śmiałe, hamowany raz po raz realiami otaczającego świata, nie- Najsławniejszy nieznany raz zmuszony zawrócić z wyznaczonej drogi, cofnąć się, zmienić bądź obrać zgoła odmienny kierunek. Małymi Zazwyczaj w cyklu olimpijskim w chwilach uroczystych krokami przecierał szlaki znane, a cel jego podróży ja- wspomina się sylwetkę barona de Coubertina, który zdo- snym blaskiem oświetlał mu drogę, na której budował był swoją sławę, dając życie i wigor wielkiemu festiwa- z uporem kolejne instytucje stopniowo przybliżające go lowi sportowemu, uważanemu przez jemu współcze- do ostatecznego ukonstytuowania się Międzynarodowe- snych za bezpowrotnie pogrzebany w pyle czasu [Durry, go Komitetu Olimpijskiego. Powoli krystalizowały się 1994, s. 7]. Ale ilu go pamięta, łączy, identyfi kuje z hu- idee, zrazu nieśmiałe, potem coraz odważniejsze, wreszcie manistycznymi postulatami stanowiącymi główny fi lar

36 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Pierre de Coubertin – najsławniejszy nieznany. Spór o korzenie nowożytnego olimpizmu olimpizmu? [Młodzikowski, 1987, s. 1–2]. Choć sze- wyznaczył funkcję instrumentalną), lecz również fi lozofa roka opinia publiczna słusznie kojarzy Coubertina z ru- i humanistę, autora oryginalnej teorii wychowania inte- chem olimpijskim, to jednak tylko z jego aspektem spor- gralnego i koncepcji człowieka. towym. G. Młodzikowski zauważa, że w tym przekona- Pierre de Coubertin – pozostaje nadal „sławnym niu kryje się zasadnicze nieporozumienie, gdyż przesłania nieznanym” nawet we własnym kraju, w rzeczywistości istotne treści i założenia olimpizmu. Dla cywilizowanego dobrze poznany tylko niewielkiej części badaczy rozsia- świata pozostaje ciągle pedagogiem zapoznanym, czeka- nych po całym świecie. Większość z nich, zgromadzo- jącym na odkrycie [1964, s. 573–581]. Wskazał na to już nych przez MKOl na Uniwersytecie w Lozannie, rozwa- dawno Louis Meylan, pisząc, że nie widzi się tego, że za- żało znaczenie i doniosłość idei francuskiego arystokraty łożył on w 1906 r. Stowarzyszenie Reformy Wychowania, potwierdzając, że jego prace zawierają nieodkryte jeszcze a w 1910 r. Ligę Wychowania Narodowego; że w latach bogactwo. Było to zachętą i poparciem dla wąskiej grupy 1917–18 zorganizował i ożywił Instytut Olimpijski, pod entuzjastów zgromadzonych przy MKOl-u w 1982 roku którego nazwą krył się ośrodek integralnego wychowa- wokół prof. Norberta Mullera. Ich misją, już zakończo- nia… że od 1925 r. działała Powszechna Unia Pedago- ną, było wydanie wyboru tekstów dotyczących olimpi- giczna założona przez Międzynarodowe Biuro Pedagogi- zmu, pedagogiki i sportu. Autorzy bibliografi i barona ki Nowoczesnej, problematyka wychowawcza zaś zajmo- szacują, że ujęli w spisie 95% całej literatury, tj. około 15 wała pierwszoplanowe miejsce w jego myślach i działaniu tys. stron [Muller, 1991]. [Młodzikowski, 1964, s. 573]. Dodajmy, że Coubertin stał się postacią kontrower- Igrzyska Olimpijskie były tylko jednym z aspek- syjną. W tej dyskusji jednak nie chodzi o jego dokonania, tów wielopłaszczyznowego dzieła, a ich twórca pozosta- lecz późniejsze ich oceny. Świat podzielił się, różnie war- je w cieniu, przyćmiony surowym światłem olimpijskich tościując Coubertenowski dorobek. refl ektorów. Nazwisko ojca założyciela powraca zazwy- Obecnie w wielu środowiskach prowadzona jest edu- czaj w komentarzach towarzyszących ceremonii otwar- kacja olimpijska. Do wyników tej pracy można mieć wie- cia i zamknięcia igrzysk, kiedy to sportowcy wypełnia- le zastrzeżeń, gdyż świadomość istoty olimpizmu wśród ją protokół olimpijski napisany jego ręką. Edukatorami zainteresowanych nadal dużym łukiem omija idee pierw- społeczeństwa mimochodem stają się wtedy dziennika- szego i głównego ideologa. Mamy tu na myśli potoczną rze, różnie przygotowani z zakresu istoty i treści fi lozofi i wiedzę zwykłego obserwatora igrzysk, zawodników sta- olimpijskiej. Tę dziennikarską ignorancję nie raz wyty- jących do walki, w końcu działaczy ruchu olimpijskiego kali znawcy tematyki [Lipoński, 2000; Pawłucki, 2008]. – powierników coubertinowskich idei. Być może sprawa Zaraz po przysiędze złożonej w cieniu fl agi z pięcioma już nie jest tak pilna jak niegdyś. Na wszelki wypadek, splecionymi kołami, w centrum stają główni bohatero- korzystając z nadarzającej się okazji, podejmujemy temat, wie. Historyczna postać Coubertina umyka gdzieś mimo nie z nadzieją ostatecznego zlikwidowania wspomnianej woli, bo oto kolejna ikona światowego sportu przymie- ignorancji, ale z poczucia obowiązku uczynienia zadość rzać się będzie do bicia rekordu. Trzeba potem odczekać tej sprawie. następną olimpiadę, by usłyszeć to nazwisko ponownie. Pamięta o tym na co dzień garstka naukowców podej- mująca humanistyczną refl eksję nad sportem oraz pro- Robotnik idei fesorowie, doktorzy, studenci i słuchacze Międzynarodo- wej Akademii Olimpijskiej (IOA) i jej narodowych od- W Humanistycznej encyklopedii sportu W. Lipońskiego powiedników. [1987, s. 64] pod hasłem ‘Pierre de Coubertin’ znajdu- Wcale więc nie dziwi fakt, że z każdą okrągłą rocz- jemy taką oto notę: „Pedagog, historyk i międzynarodo- nicą urodzin Francuza bądź datą rezurekcji starożytnych wy przywódca zainicjowanego przez siebie ruchu neo- agonów powraca ta sama wątpliwość, czy kolejne olimpijskiego. Z ideą wskrzeszenia olimpiad wystąpił po generacje odrobiły to olimpijskie zadanie i dezaktualizacji raz pierwszy 1888, doprowadzając następnie w 1894 do uległo pytanie: „Czy należy ponownie przypominać zwołania I Kongresu Olimpijskiego w Paryżu i powstania to, co powinien znać każdy Europejczyk?” [Krawczuk, Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego, a w 1896 1988, s. 25]. Obecnie na świecie nie maleje, lecz rośnie do rozegrania w Atenach I Nowożytnych IO, odbywa- zainteresowanie spuścizną promotora olimpizmu i „o ile nych odtąd co cztery lata do chwili obecnej […]. W la- poprzednio zainteresowanie to skupiało się na jego ideach tach 1894–96 sprawował funkcję sekretarza generalnego związanych z olimpizmem, o tyle obecnie kieruje się ono MKOl, 1896–1925 prezydenta MKOl, a w 1925 przy- ku jego koncepcjom zasadniczym, związanym z pasją znano mu tytuł honorowego prezydenta MKOl”. Dalej jego życia – pedagogiką” [Młodzikowski, 1979, s. 32]. W. Lipoński jako jeden z nielicznych szerzej opracował to Nie wyczerpuje to oczywiście całości jego intelektual- hasło, przybliżając sylwetkę Francuza i jego dzieła zain- nych zainteresowań, ale pozwala poznać go nie tylko jako teresowanym czytelnikom. Wymagania encyklopedycz- działacza i organizatora (przecież ruchowi olimpijskiemu ne ograniczają barwniejsze, bardziej poetyckie charakte-

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 37 Wiesław Firek rystyki. Natomiast sięgając do tekstów olimpijskich en- przytoczenie kilku not biografi cznych. Choć autor pra- tuzjastów i apologetów, spotkamy Coubertina nie tylko cy jest zwolennikiem interpretacji fi lozofi cznych oderwa- jako działacza i sprawnego organizatora, ale prawdziwego nych od życia osobistego pisarza, to w tym przypadku apostoła sportu, laickiego teologa olimpijskiej idei [Biliń- wydarzenia – tak te zaplanowane, niejako programowe, ski, 1989, s. 1]. jak i zupełnie przypadkowe, wynikające z całego tła kul- K. Zuchora, znany ze swojego zacięcia poetyckiego, turowo-społecznego, greckich odkryć archeologicznych, pisał o nim jako arystokracie ducha, robotniku idei, po- napotkanych osób, odwiedzanych miejsc, otrzymanego ecie czynu, twórcy i reżyserze największego teatru świata, wychowania – bezpośrednio i trwale odcisnęły się na ide- znawcy dawnej greckiej tradycji humanistycznej i uważ- ologii olimpijskiej. nym obserwatorze dziejów „napędzanych prądem” wiel- Urodzony 1 stycznia 1863 roku, Pierre był czwartym kiej rewolucji przemysłowej [2009, s. 316], człowieka dzieckiem w arystokratycznej katolickiej rodzinie. Jako „poszukującego natchnienia i siły moralnej w danych przedstawiciel klasy wyższej, powinien był się kształcić dziejach i dostrzegającego wielkość człowieka w jego od- na polityka albo wojskowego. Jednak droga życiowa, któ- powiedzialności za świat, w którym żyje i tworzy. Wycho- rą obrał, od początku była jego własną, ku rozczarowa- wawcę odwołującego się do homeryckiego ideału czło- niu rodziców. Młody baron zrezygnował z kariery ofi cer- wieka, który wierność sobie samemu stawia wyżej niż skiej, równie szybko porzucił myśl o zawodzie dyploma- uznanie tłumu. Poetę, który tchnął nowe życie w wyschłe ty. Choć bez entuzjazmu, ale próbował zdobyć klasyczne koryto antycznej rzeki sportu” [Zuchora, 2009, s. 316]. wyższe wykształcenie. Ostatecznie uzyskał 3 bakalaure- Pojawia się niezwykle barwna postać, którą zaraz po aty: nauk humanistycznych (1880), nauk ścisłych (1881) jego śmierci W. Junosza nazwał człowiekiem realnym, i prawa (1885) [MacAloon, 1981]. Bardzo wcześnie od- człowiekiem praktycznym o niezmiernej mądrości życio- krył w sobie prawdziwe powołanie opierające się na wraż- wej, uczonym archeologu i zamiłowanym wychowawcy, liwości na losy Francji. Motywy jego były praktyczne pragnącym spośród gruzów Olimpii wykrzesać płomień i szlachetne. Zawsze był po pierwsze Francuzem, dopie- wzniecający w duszach pożądanie moralnego i fi zyczne- ro później obywatelem świata [Espy, 1979, s. VII]. Nie go piękna, pożądanie hartu i siły, wznoszący je na wyższy kościół, nie wojsko, nie dyplomacja i polityka, lecz edu- szczebel doskonałości [Junosza, 1937, s. 2]. kacja stała się miłością jego życia i od lat młodzieńczych Ten myśliciel, obywatel świata, apostoł „religii spor- chciał pomóc swojemu krajowi stanąć na nogi. Od wcze- tu”, humanista i poeta, działacz i wizjoner [Zuchora, snych lat młodzieńczych występował jako rzecznik szkol- Daszkiewicz, 2001, s. 5], traktowany był również jako nego wychowania fi zycznego, zainteresowany odbudo- oderwany od rzeczywistości amator z uprzywilejowanego wywaniem i modernizacją francuskiego systemu eduka- świata, który pomimo niewyczerpanych pokładów dobrej cji i armii, opartą na wzorach angielskich [Findling i in., woli, nie do końca zdawał sobie sprawę z własnej moty- 1996, s. 350]. Podróżując, młody Pierre de Coubertin wacji [Miller, 2008, s. 50]. Lecz nikt tak jak on, spośród poszukiwał własnych rozwiązań. W Anglii „zachwycił dotychczasowych prezydentów MKOl-u, nie potrafi ł le- się własnym odkryciem, niczym dojrzewający chłopiec, piej wspierać dzieła własnego życia mocą swojego talen- poszukujący w obcym sobie świecie ideałów” [Pawłucki, tu [Młodzikowski, 1994, s. 3]. Społeczna pasja i szerokie 2008, s. 14], czyniąc odtąd edukację poprzez sport tre- wykształcenie humanistyczne sprawiły, że każdy następ- ścią swojego życia. ca pisał jedynie komentarze do jego dorobku. Pedagog Niewysoki, z pełnymi życia oczyma, z wysokim pi- bardziej niż sportowiec, nie polityk, lecz socjolog-amator, skliwym głosem i charakterystycznymi podkręconymi prędzej fi lozof niźli nauczyciel, przede wszystkim moral- do góry wąsami, młody Coubertin wkroczył na ścieżkę, ny przywódca – jak go zwie D. Miller – liberał o du- którą przed nim podążało już wielu, lecz bez powodze- żym wyczuciu historii i z wizją przyszłości [Miller, 2008, nia. J.A. Samaranch był przekonany, że głównym źró- s. 32]. Coubertin, postać kontrowersyjna, wykraczają- dłem sukcesu Coubertinowskich zamierzeń była znajo- ca poza współczesne mu czasy, a na pewno Francję, stoi mość mentalności anglosaksońskiej i podejścia do sportu w centrum tegoż opracowania. [Durry, 1994]. Kto wie, czy to jednak nie cechy charak- teru stały u podstaw jego fenomenu. Cechował go bo- wiem niesłychany upór i stanowczość. A. Pac-Pomar- Kilka faktów z życia nacki uważa, że „nie bez znaczenia dla pomyślności jego zamiarów były też talenty, wykształcenie i pochodzenie, Osobistych losów francuskiego barona i korzeni nowo- a wraz z nim dostęp do środków fi nansowych, zapewnia- żytnego olimpizmu nie sposób oddzielić. Życie osobiste jących swobodę działania” [1995, s. 24]. głęboko związał ze swoim projektem, który nie był wy- Konsekwencja i głęboka wiara w powodzenie zaowo- nikiem teoretycznej refl eksji, tylko samodzielnej i naocz- cowały, nie bez trudu, powołaniem MKOl-u, co po suk- nej obserwacji. W interpretacji poglądów fi lozofi cznych cesie w organizacji pierwszych ateńskich igrzysk przyspo- zawsze ciekawe jest odniesienie ich do życia autora przez rzyło mu nie tylko zwolenników, ale i zazdrosnych ry wali,

38 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Pierre de Coubertin – najsławniejszy nieznany. Spór o korzenie nowożytnego olimpizmu którzy uważali go za towarzyskiego dziwoląga, snoba lub Spór o antyczne korzenie zwykłego utrapieńca [Miller, 2008, s. 50]. Można zapy- nowożytnego olimpizmu tać, co jest ważniejsze: sposób i styl pokonywania obranej drogi, czy też cel, ku którego się zmierza? Organizowano Dziewiętnastowiecznym światem kultury wstrząsnę- wcześniej wiele festiwali sportowych mających helleńskie ły dwa inspirujące znaleziska: odkrycie Troi przez H. referencje w swej ideologii i treści, lecz wszystkie miały Schliemanna oraz odsłonięcie przez niemieckiego arche- charakter lokalny. Rozmach Coubertina polegał na wizji ologa, E. Curtiusa, po 15 wiekach, ruin świętego gaju igrzysk globalnych. w Olimpii. Wraz z tymi wydarzeniami ruszyła ogrom- Taki pomysł mógł zrodzić się tylko w romantycz- na fascynacja antyczną cywilizacją Grecji, w której ośrod- nym umyśle stawiającym śmiałe cele i utopijne wi- ki dawnej kultury zamieniły się w liczne wykopaliska. zje. „Wpatrzony w nurt Alfejosu – pisze K. Zuchora – Żywił się tym europejski romantyzm, a ówcześni pisa- wsłuchany w ciszę otulonej światłem księżyca Olimpii, rze i artyści pielgrzymowali po terenach dawnej Hellady, wydartej ziemi po piętnastu wiekach zapomnienia, Pierre poświęcając tym miejscom i przeszłym wydarzeniom swe de Coubertin, twórca nowożytnych olimpiad widział dzieła [Lipoński, 2012, s. 474]. Nie bez przypadku pro- oczami duszy świat bez wojen, a jedyne konfl ikty, jakie jekt wskrzeszenia igrzysk olimpijskich zbiegł się w czasie będą rozwiązywać ludzie, rozgrywać się będą na boisku z tymi wydarzeniami. To w ruinach świątyni Zeusa, gdzie sportowym. Wiedział już wtedy, że nie przyjdzie to łatwo, z cienia gaju oliwnego można było dostrzec zarys dawne- a wielu zarzuciło mu, że poddaje się ułudzie. Trzymał go stadionu, u którego boku wznosi się wzgórze Kronosa, się jednak tej myśli, ponieważ miał przed sobą wyryte dojrzewała w umyśle młodego Francuza idea wznowie- w kamieniu prawdy, które nie uległy niszczącej sile czasu” nia igrzysk. On sam tak po latach rekonstruował naro- [1994, s. 38–45]. dziny tego pomysłu: „Nic z historii starożytnej nie dało Podczas swojego pierwszego pobytu w odkopanej mi tyle do myślenia, co Olimpia. To było miasto marzeń, Olimpii, poruszony magią miejsca i chwili, snuł wielkie przeznaczone do zadań tak dokładnie ludzkich, a zara- projekty, jakich świat nie widział. Oto stanął przed szan- zem istniejące realnie, czyste i podniesione ideą patrioty- są weryfi kacji swojej diagnozy społecznej, żywego eks- zmu, która tam tkwiła, jak miejsce, gdzie powstawały siły perymentu, którego był pomysłodawcą. Tak Coubertin życia, miasto wyposażone w swoje kolumnady i portyki, opisuje chwile spędzone w Olimpii: „Pamiętam ścieżkę, które oddziaływały na [mój] młodzieńczy umysł. Wcze- która wijąc się prowadziła na wzgórze, gdzie wznosiło śnie przemyśliwałem, jak wyciągnąć z jej ruin ożywcze się muzeum i gospoda. Od rzeki Alfejos powiewał czy- pryncypia, a moja wyobraźnia zatrudniona była jej obu- sty, wonny wietrzyk. Księżyc ożywił swym światłem na dową, uczynieniem, by jej kształt znowu ożył. Jeśli Niem- chwileczkę zamglony krajobraz, po czym noc zapadła na cy przywróciły to, co zostało z Olimpii, to dlaczego Fran- te dwadzieścia wieków, z którymi szukałem tu wzruszają- cja nie miałaby odnieść sukcesu w odbudowie jej chwały? cego kontaktu. Nazajutrz śledziłem z mego okna wscho- Stąd już nie było daleko do mniej oślepiającego, a za to dzenie słońca i zaledwie pierwsze jego promienie prze- bardziej praktycznego i owocnego projektu przywrócenia mknęły w dolinę, pospieszyłem sam jeden ku ruinom. igrzysk, szczególnie że godzina wybiła, gdy sport między- Ich szczupłość związana czy to z małymi proporcjami bu- narodowy wydał się ponownie przeznaczony, by odgry- dowli, czy też ich stłoczeniem ani mnie nie zdziwiła, ani wać swoją rolę w świecie” [Coubertin, cyt. za Lipoński, rozczarowała […] Istniała tam w Grecji budowa ducho- 2012, s. 475]. wa, a to powiększało i uświetniało wszystko. Na dumaniu Nazwanie igrzysk „olimpijskimi” intuicyjnie wprost przepędziłem tam cały ranek wśród ciszy zakłóconej je- odnosi je do ich antycznego greckiego pierwowzoru. dynie dźwiękiem dzwonków stad owczych na drodze do Ale to stereotypowe i utrwalone ujęcie problemu nale- Arkadii” [Coubertin, cyt. za Wroczyński, 2003, s. 275– ży zmienić – jak podpowiada J. Lipiec – a intelektualnej –276]. inspiracji i stymulacji ideowej szukać trzeba raczej w bez- Mamy do czynienia z opisem poglądów człowieka, pośrednim sąsiedztwie, tj. w XIX i XX wieku [1999, czynionych głównie przez pryzmat jego dzieła – projek- s. 209]. Dotychczasowy schemat myślenia – pisze autor tu już nie przynależącego dzisiaj wyłącznie do francuskie- Filozofi i olimpizmu – jest następujący: „Sport nowożyt- go arystokraty, lecz zdobyczą i dziedzictwem ludzkości. ny jest kontynuacją nowo odkrytego na przełomie XIX U jego podstaw kryje się rebeliancki charakter, potrafi ący i XX wieku sportu antycznego (Przesłanka I). Sens tamte- wyrwać się spod presji rodzinnej i klasowej, oddający się go sportu z igrzysk w Olimpii wyrażony został w fi lozofi i porywom romantycznego serca. Pytamy: na ile był wy- starożytnych Greków (Przesłanka II). A zatem klasyczna bitnym pisarzem-wizjonerem, a na ile sprawnym mów- fi lozofi a grecka stanowi podstawę, źródło i obraz aspira- cą i organizatorem. Które jego cechy zaważyły na dziele, cji, szans oraz możliwości współczesnego sportu, zwłasz- którego stał się ojcem? Być może to wyrafi nowanie, bie- cza olimpijskiego (Wniosek)” [Lipiec, 1999, s. 209–210]. głość w dyplomacji i umiejętność perswazji przyczyniły O ile konkluzja takiego rozumowania jest formalnie po- się do realizacji marzeń. prawna, to wspomniany autor nie kryje zastrzeżeń co do

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 39 Wiesław Firek prawdziwości samych przesłanek. Przesłanka I mija się w czasie. I tak za B. Bilińskim rozróżniamy w XIX i XX faktami, gdyż zbytnio przecenia znaczenie antycznej tra- wieku dwie różne koncepcje antycznego świata, głównie dycji w rozwoju sportu dwudziestowiecznego, będąc bar- Grecji. Odpowiednio „inne były one w pierwszej połowie dziej towarzyszem („ideowym alibi”) niźli fi larem. Jeszcze tego wieku (XIX – przyp.), a inne w drugiej połowie i na cięższa krytyka spadła na Przesłankę II, wyraźnie oddzie- przełomie wieku XIX i XX. W pierwszej połowie XIX lając antyczną fi lozofi ę od sportu, która była raczej kon- wieku, pełnej wrzeń wolnościowych i rewolucyjnych, kurentką agonów z racji ich charakteru kultystycznego wyrażonych po Rewolucji Francuskiej rokiem 1848, wy- [Lipiec, 1999, s. 2010–211]. dobywały one z dziedzictwa antycznego idee postępowe By zrozumieć w pełni Coubertinowską ideę, rozwi- i spoglądały krytycznie na dawniej wyidealizowaną staro- jającą się i krzepnącą w czasie, należy bezwzględnie, choć żytność […]. W drugiej zaś połowie tego wieku uchodzą krytycznie, sięgnąć do źródeł, z których ponoć tak głębo- z pola widzenia realia postępowe i rewolucyjność, a na ko zaczerpnął. Sprawa ta nie jest łatwa – pisze B. Biliński ich miejsce wkraczają koncepcje idealizujące starożytność – gdyż nie wiadomo, „czy ktoś podjął się tego w sensie klasyczną, które potem kulminują pod koniec wieku prawdziwie naukowym, a nie w uproszczonych twierdze- głównie w niemieckim neohumanizmie. Paradoksalnie niach głoszonych przez dyletantów i kompilatorów, któ- więc, im więcej posiadało się wiedzy szczegółowej o an- rzy w swych dywagacjach i uproszczeniach prowadzą do tyku, a druga połowa XIX wieku to właściwie apogeum powszechnej wulgaty” [Biliński, 1989, s. 4]. Aby unik- studiów nad Altertumswissenschaft, tym bardziej pojęcia nąć zarzutu dyletanctwa, w części poświęconej starożyt- ogólne, a głównie społeczne, traciły swój ładunek ide- nym inspiracjom olimpizmu XIX i XX wieku, zdać się owy na rzecz prądów idealizujących przeszłość starożyt- trzeba na opracowania poczynione ręką historyków – ta- ną, związanych z rysującymi się konfl iktami świata kapi- kich jak: wspomniany już B. Biliński [1969], A. Kraw- talistycznego, wchodzącego w stadium zmagań imperia- czuk [1988], J. Parandowski [1968], J. Łanowski [1981], listycznych” [Biliński, 1989, s. 4]. J.A. Szczepański [1980], D. Słapek [2010], W. Lipoń- Podług tego drugiego nurtu Coubertin modelował ski [1987, 2000, 2012], R. Gostkowski [1959], S. Par- swój obraz antyku, w pewien sposób deformując go po- nicki-Pudełko [1964], R. Wroczyński [2003], Z. Porada przez indywidualną selekcję treści. W rezultacie otrzyma- [1980] – czy fi lozofa olimpizmu J. Lipca [1988, 1999]. liśmy za jego przyczyną subiektywną wizję helleńskiego Brak znajomości źródeł zarzuca się samemu Couber- świata, powtarzanego tyle razy, że trudno było oddzielić tinowi, który powołując się na antycznych Greków, czy- historyczną prawdę od życzeniowych faktów. Przeszłość nił to „raczej pasją i apostolskim kaznodziejstwem za- połączyła się z teraźniejszością i utworzyła nową jakość, palonego propagatora niż ścisłością i precyzją naukową. przetworzoną zabiegami idealizacyjnymi. Na fali wiel- Stąd niemało w nim retoryki i emfazy, które nie zawsze kiego zainteresowania kulturą greckiego antyku, zwłasz- należy rozumieć dosłownie, bo służą tylko doraźnej ar- cza w II połowie XIX wieku, Coubertin podjął skuteczną gumentacji i mają na celu bardziej efekt propagando- próbę realizacji marzenia wielu. W efekcie to on, a nie G. wy niż precyzyjny dowód naukowy, mają one przekony- Saint-Clair, P. Grousset czy L. Ross, a także W.P. Brookes, wać, choć nie zawsze są one udokumentowaną prawdą. związał swe imię z największym wydarzeniem społeczno- Coubertin często jest trybunem idei olimpijskiej, która -kulturalnym świata. w ogólnych swych zasadach jest wzniosła, słuszna i prze- Jeśli porównuje się nowożytne zjawiska do antycz- konywająca, ale w szczegółach, zwłaszcza jeśli chodzi nych wzorów, potrzebne są istotne uwagi zasadzające się o tradycje antyczne, często głosi prawdy naukowo tylko na niezwykle długiej perspektywie czasowej dzielącej oba częściowo prawdziwe lub wynikające z wielkich uogól- zjawiska oraz na niejasnościach dotyczących użytej termi- nień lub nawet uproszczeń” [Biliński, 1989, s. 2]. B. Bi- nologii. I tak pierwszy zarzut, jaki można wysunąć, do- liński sugeruje, że by poznać stan wiedzy o kulturze grec- tyczy już samego terminu ‘antyk’. Jak trafnie zauważa- kiej, którą Francuz mógł wykorzystać, należy zrekonstru- ją historycy, nie można tak lekkomyślnie posługiwać się ować wpierw stan badań nad antyczną Grecją w Anglii, tym pojęciem, gdyż „jest to uogólnienie, które nauko- Francji i Niemczech. Trzeba również być świadomym, że wo właściwie nic nie znaczy i posługują się nim przeważ- nie był on absolutnym pionierem w próbach wskrzesze- nie publicyści lub twórcy wielkich syntez kulturowych, nia antycznych agonów, bo myśl ta była obecna i żywa ale w szczegółowych, prawdziwie naukowych badaniach już we wcześniejszych epokach. Ostateczny sukces gru- nie ma wiele sensu. Obejmujemy tym terminem czasy py inicjującej nowożytne igrzyska należy łączyć raczej od Homera po Libaniosa czy Konstantyna, wrzucając do z ogólnym prądem naukowo-kulturowym, zwanym „hi- jednego tygla 12 wieków, o ile nie więcej, historii staro- storyzmem”, w który Coubertin wmieszał się ze swoim żytnej Grecji i Rzymu, całą formację niewolniczą, która projektem ogólnoświatowych festiwali [Biliński, 1990a, przechodziła różne fazy i stadia w całym basenie Morza s. 10]. Śródziemnego” [Biliński 1989, s. 1]. Ta sama uwaga ty- Sposób odczytywania spuścizny greckiej kultury uza- czy się zbyt szerokiego odnoszenia tego pojęcia do Gre- leżniony był od aktualnie panującego trendu zmiennego cji. A ta inna jest w epoce archaicznej, w okresie polis,

40 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Pierre de Coubertin – najsławniejszy nieznany. Spór o korzenie nowożytnego olimpizmu w fazie grecko-rzymskiej itd. Także kryterium geografi cz- nistykę grecką stanowiącą integralną i organiczną część ne jest istotne, bo jakże wrzucić do jednego tygla kulturę antycznego społeczeństwa, genetycznie z nią związane- ateńską, spartańską czy kulturę greckich kolonii w Azji go, usankcjonowanego kultem religijnym wchodzącym Mniejszej. w obszar sacrum [Biliński, 1989, s. 2]. Studia z historii Przy uszczegółowianiu zagadnienia do samej grec- klasycznej przekonały go, że o dominacji greckiej w ba- kiej agonistyki nasuwa się kolejna uwaga metodologicz- senie śródziemnomorskim zadecydował system edukacji, na, mianowicie cała wiedza obejmująca to zagadnienie, w którym instytucja gimnazjonu stanowiła trzon i głów- do połowy XX wieku opierała się wyłącznie na źródłach ne źródło powodzenia. pisanych, przeważnie literackich, i to autorów później- Agonistyka grecka posiadała jeszcze jedną wartość, szych epok, niegwarantujących oryginalności przekazu. która była po myśli inicjatora nowożytnych igrzysk. Sta- A już wtedy – zauważa B. Biliński – agonistyka grecka nowiła w kulturze greckiej czynnik scalający nawet wte- przeżyła dwa etapy idealizacyjne: „pierwszy raz w wie- dy, gdy agony straciły swe pierwotne znaczenie religijno- ku IV p.n.e., gdy w kryzysie polis greckiej sięga się do -sportowe, w trakcie wieków zlaicyzowały się i wraz z se- tradycji przodków, tzw. patrios politeia z wyraźnymi ten- kularyzacją przemieniły w widowisko całkiem już luźno dencjami idealizacyjnymi, by je przeciwstawić dekaden- związane ze sferą religijną. Ponadto idea ekecheirii, zespa- cji teraźniejszości. Drugi raz w okresie archaicznym w II lająca Greków na czas igrzysk w ich partykularyzmie, sta- wieku n.e. w czasie tzw. II sofi styki, w więc w wieku Pau- ła się podstawą najbardziej utopijnej wizji Coubertina – zaniasza, Lukiana, Plutarcha i Filostratosa, gdy sławi się świata bez wojen. Naukowość restauratora igrzysk miała i idealizuje dawne czasy greckie epoki klasycznej dla pod- romantyczny odcień i opierała się na dalece wyidealizo- niesienia ducha narodowego Greków, podległych pano- wanym obrazie społeczności, w której – wierzył – igrzy- waniu rzymskiemu” [Biliński 1989, s. 1]. Zalecana jest ska olimpijskie reprezentowały najwyższy wyraz osiągnię- więc znaczna ostrożność przy doszukiwaniu się w tych cia kulturowego i moralnych aspiracji. dziełach autentycznej prawdy historycznej oraz koniecz- Trzeba jasno powiedzieć, że Coubertin świado- ny dystans poparty wielką erudycją naukową. Z tego me- mie wykreował własny idealny obraz antycznego spor- todologicznego impasu nieco uwolniły historyków nowe tu, gdyż taka retoryka sprzyjała jego przedsięwzięciu. S. metody badań, wzbogacone o analizę inskrypcji zawiera- Wilk pyta: „Czy takie selektywne korzystanie z całej spu- jących autentyczny przekaz niezabrudzony subiektywny- ścizny antyku można uznać za naganne?” [1988, s. 1]. mi późniejszymi interpretacjami. Zasób wiedzy o olim- Gdyby chodziło wyłącznie o lokalny projekt, pewnie nikt pijskich agonach wyzbył się niekontrolowanej fantazji by tego pytania nie zadał. Ale skoro olimpizm proponu- poetów i fi lozofów, idealizujących lub dewaloryzujących je system aksjologiczny pretendujący do miana uniwer- to zjawisko kulturowe. salnego, to nie dziwi fakt, że świat nauki zapytuje o uza- Na przełomie wieków taki warsztat naukowy był do- sadnienie źródeł rozstrzygnięć moralnych. Bardziej niźli piero melodią przyszłych czasów. Coubertin wpisał się piękno idei interesuje prawda historyczna. w panujące trendy apoteozy tradycji antycznej, wzmac- Wyrazicielem tej prawdy jest m.in. wielokrotnie cy- nianej wieściami o kolejnych odkryciach archeologicz- towany już w tej pracy B. Biliński, który pisał o Couber- nych na półwyspie Peloponeskim. Ta bezkrytyczna i se- tinie, że ten „nie zdaje sobie sprawy z wiekowego rozwo- lektywna analiza greckiej sportowej tradycji naraziła go ju agonistyki od VIII wieku p.n.e. do mniej więcej IV na zarzuty powierzchowności penetracji tekstów źródło- n.e. i wybiera z różnych epok różne elementy pozytywne wych bez własnej interpretacji i opierania się na informa- i w różnych epokach hegemoniczne, rzucając en bloc do cjach głównie z drugiej ręki [Biliński 1990b, s. 7], mimo jednego kotła różne fenomeny i stadia, przez które prze- że odebrał solidne klasyczne wykształcenie i był autorem chodziła agonistyka grecka. Nie dostrzega na przykład wielkiego 4-tomowego dzieła Histoire Universelle [Cou- różnicy między archaiczną arete, charakteryzującą się wy- bertin, 1921]. bitnie cnotami wojennymi i militarnymi, opiewaną od Tę wielką fascynację kulturą antyczną basenu Morza Homera aż po Pindara, a późniejszą w polis greckiej V Śródziemnego wytłumaczyć można nie tylko przez nur- i VI w. kalokagathii. […] ten idealny postulat przenie- ty romantyczne, którym się poddał, lecz nawiązanie do sie on na całą agonistykę grecką. Aby uzupełnić kulturę tradycji greckiego gimnazjonu miało bardziej praktyczne ciała na igrzyskach olimpijskich, przeniesie z igrzysk py- motywacje. Jako samozwańczy reformator francuskiego tyjskich konkursy muzyczne i intelektualne i wprowadzi systemu edukacji, odnalazł po wielu latach podróży i za- je do swego programu olimpijskiego wbrew historycznej granicznych wojaży, punkt zaczepienia dla własnej kon- rzeczywistości” [Biliński, 1989, s. 6]. cepcji pedagogicznej, budowanej na pozytywnych warto- To wszystko sprawia, że ledwie ślizgamy się po po- ściach rywalizacji sportowej w wychowywaniu młodych wierzchni tego kulturowego fenomenu. W bardziej kry- pokoleń. W walce o wprowadzenie wychowania fi zyczne- tycznym tonie wypowiada się D.C. Young, znawca staro- go do szkół, opartych nie tylko na gimnastyce niemiec- żytności, badacz igrzysk olimpijskich. Pisał, że Couber- kiej, ale szerszym sportowym projekcie, wspomniał ago- tin całkowicie ich nie zrozumiał i oparł swoje nowożytne

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 41 Wiesław Firek igrzyska na niepotwierdzonych tezach. Young dowodzi, Grecy…” – jak zauważa J. Łanowski – jest ahistorycz- że Coubertin mylnie uważał, że igrzyska były ograniczo- ne i nienaukowe [1978]. Także A. Pawłucki [2006] uwa- ne do amatorów, i przenosząc to na szerszy grunt, twier- ża, że próba bezpośredniego przeniesienia wizji i ideolo- dzi, że idea amatorstwa była wyrazem raczej dziewiętna- gii na tak długi czasowy interwał byłaby z góry nietrafi o- stowiecznego ruchu wyłączającego sport z klas robotni- na i błędna. Nie można myśleć o przyszłości, zwracając czych, ograniczającego go do klasy wyższej. Coubertin się i szukając inspiracji w wiekach minionych. Można by propaguje całkowicie niegrecką ideę, że w igrzyskach złagodzić takie stanowisko, oceniając dzieło po skutkach, liczy się udział, a nie zwycięstwo. Mógł także przesadzić wtedy i trafność doboru środków nabiera wartości. Po- z ważnością ‘świętego pokoju’, który nie zapobiegał woj- nadto Coubertin, sięgając myślą do przeszłości, wzrok nom, nie kończył tych rozpoczętych, co najwyżej dawał kieruje naprzód. Świadomy był, że niemożliwe było me- wolną drogę na igrzyska do Elis [Hill, 1996, s. 7]. chaniczne przywrócenie igrzysk do głęboko przeobrażo- Faktem jest, że Coubertin, tworząc podwaliny ruchu nej rzeczywistości kulturo-społeczno-politycznej. Nato- olimpijskiego, był niezwykle wybiórczy i odwołał się tyl- miast niczym prorok snuje profetyczne wizje czasów, kie- ko do tych treści, które pasowały do jego projektu. Uczy- dy jego myśl trafi na podatny grunt i rozbłyśnie niczym nił to, bo potrzebował legitymizacji swojej idei. Powołu- „światło dla wszystkich”. jąc się na starożytnych Greków, zawłaszczył ich autory- tet i na ich plecach z powodzeniem przeniósł to zjawisko do świata współczesnego. Znalazł dla neoolimpizmu, tak Reforma francuskiego wychowania ważny w okresie romantyzmu, mit założycielski, szlachet- fi zycznego ną genealogię, przydając mu charakteru nadprzyrodzone- go. Ufundowanie igrzysk na ruinach Olimpii oświetlało Trudno dzisiaj uwierzyć, patrząc na instytucję igrzysk jego projekt jasnym blaskiem powagi kolebki europejskiej olimpijskich, że jest to dzieło trochę z przypadku. Cel, kultury. Ogrzewał się w tym blasku, jednocześnie doko- jaki przyświecał Coubertinowi, kiedy powoływał do no- nując zamachu na społeczeństwie greckim, zawłaszcza- wego życia antyczne rozgrywki sportowe, początkowo jąc Greków prawa własności do ich spuścizny narodowej. dalece mijał się z obecną ideologią igrzysk. Prawdziwą Historyczny dyletantyzm Coubertina wcale nie pasją jego życia była edukacja, szczególnie zaś eduka- umniejsza jego zasług. Zresztą dużą naiwnością byłby po- cja poprzez sport, a głównym zamierzeniem – przeko- gląd, że baron chciał bezpośredniego transferu antycz- nanie Francuzów o pozytywnych właściwościach wpro- nych agonów do teraźniejszości. On sam wielokrotnie wadzenia do szkół wychowania fi zycznego opartego na zastrzegał, że próbuje je wskrzesić zgodnie z potrzebami zagranicznych wzorach. Widział konieczność reformy, czasu, przywracając igrzyskom jedynie ducha, a nie for- bo Francja pod tym względem, z wyjątkiem armii, nale- mę. Ta miała odpowiadać celom i potrzebom teraźniej- żała na najbardziej zacofanych krajów Europy [Młodzi- szości. Przez długie lata uważano, że Pierre de Couber- kowski, 1962, s. 653–657]. Kierunek zmian wymagał tin był pierwszym, który wyszedł z inicjatywą rezurek- w pierwszej kolejności wyzwolenia edukacji spod kura- cji igrzysk, mając indywidualny i oryginalny plan. Ale teli kleru. Nadarzyła się po temu okazja, kiedy do głosu w przeciągu ostatnich dwudziestu lat zjawisko to zosta- doszedł obóz republikański. Nowa ideologia „wyrażają- ło lepiej poznane. Nie była to idea jednego człowieka, ca się w nastawieniu antyklerykalnym oraz kulcie zasad i nawet Coubertin nie był pierwszy, który to zapropono- wolności i burżuazyjnych swobód obywatelskich, zawsze wał. Jest on intelektualnym dłużnikiem bezpośrednio co i konsekwentnie przyświecała pedagogicznym i nie tyl- najmniej kilku osób, w tym: poety Panagiotisa Soustosa, ko pedagogicznym poczynaniom Coubertina, nie prze- fi lantropa Evangelisa Zappasa, doktora medycyny W.P. szkadzając zresztą jego adoracji wzoru brytyjskiego, stwo- Brookesa i Demetriosa Vikelasa [Young, 2007, s. 70]. rzonego, jak na ironię, przez reformatorów duchownych” B. Biliński uważa nawet, że Coubertin kończy właściwie [Młodzikowski 1964, s. 576]. i zamyka długi proces. Raczej by go umieścił „w całej ga- W trakcie badań prowadzonych na zlecenie rządu lerii postaci, które poprzez literaturę i sztukę, archeolo- francuskiego, a dotyczących kultury fi zycznej na świecie, gię i studia historyczne przygotowywały to zmartwych- odbył podróże m.in. do Anglii i Stanów Zjednoczonych. wstanie agonistycznej Hellady, którego ostatnim wiel- Tam poszukiwał koncepcji, pomagających zreformować kim i skutecznym organizatorem był właśnie Coubertin” szkolnictwo francuskie, przed którym stawiano cel od- [1990, s. 5]. budowania silnego społeczeństwa, którego potencjał roz- Czy to wystarczy za linię obrony dokonanych za- wojowy wyczerpał się po wojnie z Prusami. Natchnio- biegów modyfi kujących i uproszczonego transferu tylko ny lekturą Notes sur L’Agleterre [1871] fi lozofa Hippoly- wybranych elementów? Jest pewne, że niemożliwe było te’a Taine’a, w latach 1883–1887 odbywa kilka podróży wierne odwzorowanie zjawiska cywilizacyjnego oddzielo- do Anglii, zapoznając się z tamtejszym systemem wycho- nego półtora tysiącem lat. Takie nawiązanie nie mogło wania dzieci i młodzieży, propagującym sportowe wycho- być ani proste, ani łatwe. A określenie: „już starożytni wanie i kształcenie. Doświadczenia wyspiarskie wzbudzi-

42 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Pierre de Coubertin – najsławniejszy nieznany. Spór o korzenie nowożytnego olimpizmu

ły w nim przekonanie, że do wielkości Anglii dziewięt- wanych przez W.P. Brookesa, były wynikiem poszuki- nastowiecznej przyczyniło się m.in. wychowanie fi zyczne wań o pedagogicznej proweniencji. Czas pokazał, że jego oparte na koncepcji Th omasa Arnolda, wykorzystujące- wysiłki reformatorskie nie powiodły się, natomiast świat go jako metodę wychowawczą właściwości zespołowych przyjął z podziwem kolejne dzieło, któremu później po- gier sportowych [Coubertin 1998, Młodzikowski 1964, święcił się bez reszty. 1967, Markowa 1981, Bronikowski 2000]. Wszelkie jego projekty były odpowiedzią na aktual- Anglosaskim inspiracjom pedagogicznym poświę- ne potrzeby społeczeństw, i to zarówno w skali krajowej, cono wiele uwagi w literaturze olimpijskiej. Pojawiają jak i międzynarodowej. Zawsze przyświecała mu global- się jednak głosy, że się je przecenia i tak naprawdę, bę- na perspektywa, niepozwalająca zamknąć się w służbie dąc w Anglii, Coubertin zobaczył to, co chciał zobaczyć, dla własnej ojczyzny. Mimo że głównym celem było pod- i tylko potwierdził własne przemyślenia. Po powrocie do niesienie i wzmocnienie narodu francuskiego, polegają- Francji opublikował szereg prac poświęconych proble- ce na rozwijaniu silnych charakterów i witalności mło- mom wychowania fi zycznego, ogłaszając, że znalazł re- dych Francuzów, projekty jego dalece wykraczały poza ceptę na kryzys francuskiej edukacji. W artykule Przecią- granice terytorialne ojczyzny. Był przekonany, że napię- żenie [1891] zamieszczonym w Le Fraçais zwraca uwagę cia i animozje istniejące wśród ludzi całego globu mogą na główny problem nauczania, tj. zbyteczny encyklope- być osłabione duchem sportowej rywalizacji. Wyobrażał dyzm, przeładowanie programów niepotrzebnymi fakta- sobie świat narodów pokojowo walczących na boiskach, mi, schematyzm, nudę i jednostronność kształcenia. Po- nie polach bitewnych [Espy, 1979, s. VIII]. Idealny pro- stulowana reforma edukacji miałaby przeciwstawić się jekt reformy edukacji nie został porzucony. Został jedy- przeintelektualizowanej formie ówczesnego kształcenia. nie przekształcony w praktyce. Proponował przyswojenie we Francji systemu T. Arnol- da, co „mogłoby wpłynąć korzystnie na kondycję fi zycz- ną i psychiczną jego narodu, pozwoliłoby otrząsnąć się Stan sportu w XIX wieku i jego istota z pesymistycznej perspektywy, jaką wyznaczyła klęska w wojnie w 1871 roku, a także mogłoby posłużyć za śro- Wiek XIX obudził powszechny apetyt na sport; świt zastał go dek i zarazem podstawę do stworzenia nowego, demokra- w Niemczech i Szwecji, południe w Anglii, a zachód słońca tycznego społeczeństwa na wzór angielski” [Kosiewicz, we Francji i USA […]. Sportowcy z różnych krajów musieli 1988, s. 55–64]. więc zacząć spotykać się na wspólnej ziemi, […] [przez co] Nie był w swych propozycjach rewolucyjny, jego możliwe, a nawet, powiedziałbym, konieczne było wskrze- innowacja dotyczyła bardziej środków niż metod. Nie szenie igrzysk olimpijskich przystał tylko na militaryzację wychowania fi zycznego, Pierre de Coubertin w którym upatrywał wielkie zło. Pisał: „Jeśli trzeba cze- goś naszemu wychowaniu, to wolności, a nie military- Gromadzenie ludzi z całego świata w jednym miej- zmu” [Coubertin, cyt. za Młodzikowski, 1964, s. 574]. scu tylko po to, by uprawiali sport, było w XIX wieku Jego ideą było odrodzenie Francji w myśl hasła: Rebron- uważane przez niektórych za pewną osobliwość, a nawet zer le France par le sport – zahartować Francję przez sport. absurd. Wszyscy się zgodzą, że Coubertin wraz z przyja- Bodźce zaś „zmierzające do stałego podtrzymywania ciółmi i towarzyszami pracy wyprzedzili swoje czasy wizją i podnoszenia stanu wychowania fi zycznego we Francji sportu międzynarodowego, widząc w tych spotkaniach miały działać z zewnątrz, pochodzić z rywalizacji z in- nie tylko możliwość wyłonienia najlepszego zawodni- nymi narodami, pobudzającej i drażniącej ambicje naro- ka globu w danej konkurencji, ale też – a może przede dowe. Miały mieć one charakter permanentny, bo tyl- wszystkim – stworzenia forum ogólnoświatowego brater- ko pod tym warunkiem gwarantowały długotrwałe i po- stwa. Z tego powodu inicjator igrzysk powołał się na sta- żądane skutki. Do tego planu potrzebna była jednakże rożytną ideę ekecheirii i model kalokagatii. Wiek XIX we- odpowiednia organizacja międzynarodowa. I w tych pla- dług niego głodny był igrzysk. Jednak w innym miejscu nach zamyka się coubertinowska myśl olimpijska. Tym wypowiedział się w odmiennym tonie: „Wszystkie moje celom służyć miała stworzona przez niego cała instytu- badania przekonały mnie, że pod koniec stulecia, które cja sportu olimpijskiego” [Młodzikowski, 1962, s. 657]. było świadkiem odrodzenia się sportu, groziło mu już W kilku zdaniach wspomniano o koncepcjach peda- wielkie niebezpieczeństwo utraty znaczenia, jeżeli ener- gogicznych Coubertina dla zaznaczenia pewnej istotnej gicznie temu nie zaradzimy […]. Ze wszystkich środków implikacji. Otóż jego pierwotnym zamierzeniem, które- do tego celu tylko jeden wydawał się wykonalny, miano- go zresztą nie wyrzekł się do śmierci, była reforma syste- wicie zorganizowanie cyklicznych zawodów. Należało się mu edukacji, wszystko zaś pozostałe było li tylko środ- zwrócić do towarzystw sportowych z różnych krajów, by kiem do celu. Także Igrzyska Olimpijskie, z których ideą wysłały na nie swoich przedstawicieli, i zorganizować te zetknął się również w Anglii obserwując rywalizację spor- zawody pod jedynym patronatem, który mógł ozdobić tową w ramach Much Wenlock Olympic Games zainicjo- je aureolą wielkości i chwały – patronatem starożytności.

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 43 Wiesław Firek

Oznaczało to wskrzeszenie igrzysk olimpijskich […] i tak kultury fi zycznej, swoją sportową ekspresję. Transfer an- triumfalnie narodziła się ta idea” [Miller, 2008, s. 43]. tycznej kultury fi zycznej był możliwy dzięki niezmienne- Zdecydowanie błądził myślą Francuz, przeceniając mu w czasie nośnikowi – ludzkiej cielesności. Jednakowa wyraźnie wartość igrzysk, gdyż już pomysł rywalizacji struktura somatyczna i motoryczna człowieka antyczne- o światowym zasięgu nie był nowy ani oryginalny. Prze- go i nowożytnego dała taki sam efekt w postaci akcepta- cież wtedy odbywały się już mistrzostwa świata w wie- cji igrzysk jako możliwości wyrażania się człowieka jako lu dyscyplinach, a powyższe słowa mają raczej wydźwięk poszukującego własnej istoty. propagandowy niźli przedstawiający fakty. Diagnoza, Oprócz perspektywy jednostkowej, projekt igrzysk że jest świadkiem utraty znaczenia sportu w momencie olimpijskich przystawał także do wymagających zaspoko- jego największego rozkwitu, są przesadzone i na wyrost. jenia potrzeb społecznych. „Skoro zgodnie z prawami na- Bez zrekonstruowanych igrzysk olimpijskich świat spor- tury (albo dialektyki) – pisze J. Lipiec – wszyscy walczą tu (już to poniekąd czynił] wypracowałby własną formu- ze wszystkimi o przewagę i prymat, to sport stanowi mo- łę międzynarodowej rywalizacji. Bez antycznych wzorów del bytu ludzkiego, stadion jest zaś równocześnie swoiście sport nie byłby bezradny, bo i tak sięgnął do etosu rycer- zabawowym przejawem najpoważniejszych zasad świata, skiego i angielskiego modelu gentlemana. jak też skondensowanym do granic poszczególnych zda- Coubertin odkrył jedynie tajemnicę sportów angiel- rzeń laboratorium praw ogólnych, tych samych w spo- skich, ale sam oprócz wzbogacenia walki o wymiar du- rcie, co powiedzmy w walce gatunków o byt, czy też chowy, przesycony górnolotnymi wartościami, niczego w starciach klas o pozycję w aktualnej i przyszłej formacji nie dokonał, czego nie próbowałby akurat rodzący się ustrojowej” [Lipiec, 1999, s. 214]. Jeśli stadion stanie się sport. Szedł już on wtedy własną drogą. Powoli, ale roz- miejscem wysublimowanego zaspokajania potrzeb wal- pędzający się wewnętrzna siłą, przeprowadzał pierwsze ki, to otworzy się również możliwość realizacji ludzkiej ogólnoświatowe imprezy (boks, zapasy) i nieunikniona tendencji wprost przeciwnej. Partykularyzmowi, obcości, była jego dalsza ekspansja. szowinizmowi i nienawiści w ludzkiej naturze towarzy- Nie tylko sport w jego głównym wydaniu, ale wycho- szą potrzeby zrozumienia, otwartości, wzajemnego sza- wanie fi zyczne zdobywało uznanie ogółu społeczeństwa, cunku, tolerancji, pokojowego współistnienia. To efekt mając swe podwójne źródło: humanistyczne (Coubertin) refl eksji humanistycznej, jak widać – stojącej w opozycji i przyrodnicze (higieniczne, fi zjologiczne). To drugie biło do ujawnionych naturalnych właściwości człowieka ga- mocniej. Poparte wynikami badań naukowych wskazy- tunkowego. wało na korzyści zdrowotne ukierunkowanej aktywno- Z takim właśnie przesłaniem z wielkim impetem ści fi zycznej. R. Wroczyński formułuje tezę, „iż w końcu w świat wszedł ruch olimpijski, którego charakter był XIX wieku rozwój wychowania fi zycznego i sportu osią- taki, a nie inny, bo tworzyli go humaniści, a nie sportow- gnął poziom, w którym bardziej powszechna i międzyna- cy. Jakie czasy, takie igrzyska. O sukcesie tego projektu rodowa organizacja działaczy sportowych stawała się nie- być może zadecydowała zgodność z niewyartykułowany- zbędna” [Wroczyński, 2003, s. 272]. Dodajmy, że rów- mi pragnieniami walki z uprzedzeniami rasowymi, dyso- nież możliwa. Kraje Europy Zachodniej pokryły się siecią nansami społecznymi, dyskryminacją płciową itd., a siłą zrzeszeń i klubów. Rosło znaczenie związków sportowych napędową była wspólnota wartości. poszukujących swej publicznej ekspresji, nowej szerszej Trzeba to brać pod uwagę przy ocenie poczynań formuły rywalizacji, platformy porozumienia i współpra- Cou bertina. Stał on na rozdrożu, szukając kompromisu cy. W porę ze swoją inicjatywą wystąpił Pierre de Co- pomiędzy założonymi celami a środkami mającymi słu- ubertin, wychodząc naprzeciw oczekiwaniom, i to w dość żyć ich realizacji. Idee reformatorskie liberalno-demokra- atrakcyjnej formie rozpalającej wyobraźnię. tyczne wprowadzał w życie paradoksalnie sumptem fran- Adekwatność Coubertinowskiej propozycji moż- cuskiej arystokracji. Usunięcie i zakamufl owanie tego dy- na wyrazić w dwóch płaszczyznach refl eksji fi lozofi cznej sonansu wymagało sprytu i zdolności politycznych. Nie o różnym poziomie ogólności. Filozofi a pozytywistycz- mógł myśleć o budowaniu nowego porządku w świecie na wypracowała teorie, które w bezpośredni sposób prze- bez udziału klasy rządzącej, której interesy leżały w jaw- kładały się na podejście do sportu. Wyrażały one tezę nej sprzeczności z ideałami olimpijskimi. Orężem w tej „o pierwotnym i naturalnym charakterze walki o prymat walce miały być właśnie proponowane wartości i fascy- oraz konieczności ostrej konkurencji jako sposobu na ży- nująca wizja przyszłości, ufundowana na ruinach staro- cie” [Lipiec, 1999, s. 214]. Sport jako domena ludzkiej żytnej Olimpii. cielesności stał się pośrednio przedmiotem badań metafi - zyki wskazującej, że rywalizacja, konkurowanie, walka są esencjalną cechą gatunku ludzkiego i każdego z osobna. Wynik prac H. Spencera, K. Darwina, a także naturali- styczna wersja dialektyki Engelsa wskazywały na natural- ne skłonności człowieka mające, w interpretacji fi lozofów

44 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Pierre de Coubertin – najsławniejszy nieznany. Spór o korzenie nowożytnego olimpizmu

Filozofi czno-społeczne podstawy Brytanią do walki o nowe obszary wpływów przystąpi- nowożytnego olimpizmu ły inne kraje europejskie. Wkrótce rozczłonkowano całą Afrykę (z wyjątkiem Liberii i Etiopii), z trudem koloniza- Jarmarku chcecie na nizinach waszej głupoty czy świątyni cji opierała się Azja. Europa zapanowała nad resztą ludz- na wyżynach mądrości? kości, a jej potencjał napędzał rozwój cywilizacji. Anglia J. Kosiewicz i Francja wyszły na prowadzenie w wyścigu o kulturową supremację nad światem. Punktem wyjścia w poszukiwaniu korzeni nowo- W tejże Europie, która była podziwiana i naśladowa- żytnego olimpizmu nie jest antyczna Grecja, jak by na na daleko poza jej granicami, mocno ścierały się ze sobą to wskazywały dzieje sportu europejskiego. Początkiem przeciwstawne tendencje. Rozwój środków międzynaro- było poszukiwanie instrumentów potrzebnych do zre- dowej komunikacji, szybki przepływ informacji za po- formowania francuskiego systemu oświaty, a dokładnie mocą prasy i radia sprawiał, że z każdym rokiem glob – szkolna praktyka sportowa zaobserwowana w szkole się kurczył, i to zarówno w wymiarze geografi cznym, jak prowadzonej przez Th omasa Arnolda w Rugby. Wtórna i kulturowym. Świadomość różnorodności przyczyniła zaś była fascynacja antykiem, lecz nie w swej oryginalnej się do upowszechniania i urzeczywistniania takich haseł, formie, tylko w nowożytnej interpretacji. Bo to „nie an- jak: demokracja, socjalizm, sprawiedliwość społeczna, tyk modelował olimpizm Coubertina, ale też i nowożyt- wolność ludów, samostanowienie, tolerancja, etc. ne idee i koncepcje, które wpływały na formowanie się O potencjale drzemiącym w możliwości częstszych pojęć o antyku i greckiej agonistyce, a były to arystokra- i głębszych spotkań międzynarodowych pisał Frederic tyczne idee brytyjskich college’ów, liberalna demokracja Le Play. W prezentowaniu tradycji różnych kultur i na- burżuazyjna, nowe fenomeny ponadnarodowe, kosmo- rodów, w spólnej wymianie myśli, upatrywał stymulacji polityczne i internacjonalistyczne i wreszcie konkurencja rozwoju społecznego i technologicznego. Podług fi lozofi i i współzawodnictwo oraz prężność świata kapitału” [Bi- F. Le Playa i H. Taine’a później i Coubertin akcentował liński, 1989, s. 4]. rolę imprez publicznych w kształtowaniu wspólnoty mię- Restauracja igrzysk była pomysłem niezwykle śmia- dzyklasowej i braterstwa ogólnoludzkiego. Stąd zawody łym, dotąd niespotykanym, lecz zdecydowanie niemają- sportowe, podobnie jak wystawy i uroczystości państwo- cym charakteru creatio ex nihilo. To wytwór dziesiątków we w poglądach E. Durkheima, miały charakter eufunk- lat dojrzewania Europy do projektów międzynarodo- cjonalny [Kosiewicz, 2004, s. 318]. wych i samookreślania się sportu jako specyfi cznego ro- Otwartości na drugiego, poczuciu wspólnoty, wie- dzaju ludzkiej działalności. Krążące po Europie idee po- rze w możliwości intelektualne człowieka gatunkowego, trzebowały jedynie iskry zapalnej, która w końcu rozbły- przejawiające się choćby w idei Wystaw Międzynarodo- sła w umyśle młodego Francuza. Za radą J. Lipca [1999] wych, sprzeciwiała się tendencja odwrotna, mająca swe odłożyć trzeba na bok agonistykę antyczną, a fi lozofi cz- źródła w aspiracjach kolonialnych mocarstw europej- nych korzeni neoolimpizmu szukać w kształcie całej epo- skich oraz zwrocie nacjonalistycznym. Jak zauważa autor ki i najbardziej wpływowych prądach obecnych w bez- Filozofi i olimpizmu: „Nim pojawiła się koncepcja budo- pośredniej bliskości z momentem rekonstrukcji igrzysk. wy światowego stadionu braterstwa w czystej grze, świa- domość europejskich elit przeorały wizje Hegla i Mark- sa, Darwina i Spencera, Nietzschego i Freuda” [Lipiec, Igrzyska jako projekt europejski 1999]. Narastaniom sprzeczności pomiędzy państwami towarzyszyły konfl ikty o charakterze imperialnym. Eks- Omawiane zagadnienie olimpizmu i sportu w całej jego pansja państw europejskich na inne kontynenty przy- rozciągłości, w jego historycznym i współczesnym kształ- brała formę wyścigu. Wywołało to potrzebę budowania cie – pisze Z. Krawczyk – „podobnie jak humanizm, jest i rozwijania potencjału narodowego każdego kraju zaan- dzieckiem europejskiej kultury, zawiera więc analogicz- gażowanego w walkę o dominację. ne źródła ideowe i oblicze aksjologiczne” [1992, s. 98]. Choć na polach walki coraz częściej o wygranej prze- Również igrzyska olimpijskie, wywodzące się ze świa- sądzały nowinki technologiczne, to tężyzna fi zyczna nadal domości kulturowej człowieka przełomu wieków, mają była kojarzona z witalnością narodu i jego możliwościa- rodowód wyłącznie europejski. Idea ta wraca do koleb- mi militarnymi. W tym kontekście sprawność fi zyczna ki Europy, tj. kultury helleńskiej, przy czym ta europej- i pośrednio wyniki sportowe były rękojmią pomyślności skość ograniczona jest terytorialnie do jej części zachod- i bezpieczeństwa narodu. Przedstawienie szerszego tła hi- niej. Wizja igrzysk globalnych miała szanse powodzenia, storycznego Francji przełomu wieków, opis i komentarz gdyż docierała do różnych zakątków ziemi wraz z kulturą do epoki, w której przyszło żyć Coubertinowi, pozwalają europejską niesioną przez angielskich i francuskich kolo- lepiej zrozumieć jego motywacje do działania. A możli- nizatorów. Jeszcze do połowy XIX wieku istniała jedna wości są co najmniej dwie. Trudno też sformułować ar- wielka angielska potęga kolonialna. Potem tuż za Wielką bitralne stwierdzenie, które pobudki leżały u podstaw,

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 45 Wiesław Firek a które były dopełnieniem. Nie wiadomo, czy w ogóle wany przez postęp techniczny, wizję człowieka wyalieno- możliwe jest takie rozróżnienie. wanego przez własne wytwory, wskrzesiciel antycznych Pytamy: Czy projekt igrzysk był efektem romantycz- agonów, wraz ze swoją materialną ekspresją fi lozofi i – nego porywu serca natchnionego odkryciami archeolo- igrzyskami – zmaga się z zagadnieniami egzystencjalny- gicznymi E. Curtiusa w Olimpii, czy też mamy do czy- mi na polu metafi zycznym, aksjologicznym i etycznym. nienia z przemyślanym programem służącym politycz- Czas pokazał, że świat gotów już był przyjąć wartości pły- nym celom imperializmu francuskiego? Zdaje się, że szala nące z ruchu olimpijskiego. Trafna diagnoza społeczna przechyla się w stronę tej drugiej sugestii. To pierwot- pozwoliła wypełnić niezagospodarowane dotąd – bądź niejsza idea opracowania narodowego programu wycho- osierocone – obszary społecznych oczekiwań i wartości. wania młodego pokolenia stanowiła przewodni motyw działalności Coubertina. A więc zupełnie niezależnie od subiektywnie przeżywanej fascynacji antykiem. Nie moż- Bibliografi a na oddzielić refl eksji olimpijskiej od jej antycznego pier- wowzoru (choć ten odegrał swoją inspiracyjną rolę), ale Biliński B. [1969] Agony gymniczne oraz komponenty intelek- zawsze należy mieć na uwadze strukturę światopoglądu tualne i artystyczne w agonistyce starożytnej, Kultura Fi- XIX-wiecznego, według którego dokonywano transfe- zyczna, nr 7, s. 314–322. ru wartości do czasów współczesnych. Na tę eklektyczną Biliński B. [1989] Olimpizm Pierre de Coubertina i antyk strukturę złożył się dorobek fi lozofów różnych wieków, (Analogie, paralele i dysharmonie), cz. I, Kultura Fizycz- począwszy od negatywnej inspiracji antropologią śre- na, nr 9–10, s. 1–7. dniowieczną, poprzez renesansowe nawiązania do epoki Biliński B. [1990a] Olimpizm Pierre de Coubertina i antyk klasycznej helleńskiego świata, oświecenie i jego pokłosie (Analogie, paralele i dysharmonie), cz. II, Kultura Fizycz- w formach mechanicyzmu, technokratyzmu i materia- na, nr 1–2, s. 3–10. lizmu, aż po humanistyczny modernizm [Lipiec, 1999, Biliński B. [1990b] Olimpizm Pierre de Coubertina i an- s. 211]. tyk (Metamorfozy i transformacje antycznych wzorów), Kluczowym hasłem, wedle którego należało poszuki- cz. III, Kultura Fizyczna, nr 5–6, s. 7–12. Biliński B. [1991] Metamorfozy antycznych wzorców w olim- wać inspiracji, była fi lozofi a człowieka. Sztandarowy hu- pizmie Pierre de Coubertina, cz. V, Kultura Fizyczna, manizm, jaki wyraża fi lozofi a olimpizmu, nakazuje spoj- nr 11–12, s. 4–8. rzeć w przeszłość tam, gdzie rozmyślano nad sensem ist- Biliński B. [1992] Metamorfozy antycznych wzorców w olim- nienia człowieka, jego przeznaczeniem i rolą, jaką miał pizmie Pierre de Coubertina, cz. V-2, Kultura Fizyczna, odgrywać w świecie. Gdy odtwarzamy tok rozumowania nr 1–2, s. 6–8. Coubertina, pojawia się spory wycinek historii humani- Biliński B. [1993] Metamorfozy antycznych wzorców w olim- zmu, nawiązujący bezpośrednio do renesansu reprezen- pizmie Pierre de Coubertina, cz. VI-2, Kultura Fizyczna, towanego przez M. Montaigne, oświeceniowca J.J. Rous- nr 1–2, s. 6–8. seau, licznej reprezentacji pozytywizmu w osobach Sa- Bronikowski M. [2000] Anglosaskie inspiracje pedagogicz- int-Simona, Comte’a, Tai ne’a, Spencera, wspomnianego ne barona Pierre’a de Coubertina w jego poszukiwaniach wcześniej Le Playa i rówieśnika Durkheima. możliwości reformy systemów edukacyjnych, Kultura Fi- zyczna, nr 7–8, s. 3–7. Oczarowany dokonaniami nauk szczegółowych, wy- Coubertin P. [1888] L’éducation en Angleterre: collèges et univer- chowywany w czasach fi lozofi i pozytywnej, nie pozbawił sities. Paris: Hachette. olimpizmu romantycznego ducha, odbicia jego własnej Coubertin P. [1909] Une campagne de vingt-et-un ans. Paris. duszy. Mimo że koniec romantyzmu datuje się na lata 40. Coubertin P. [1921] Histoire universelle. Société de l’histoire XIX wieku, Coubertin nadal jest wyrazicielem kultu jed- universelle. nostki i poczucia znaczenia wartości duchowych. W jego Coubertin P. [1932] Memoires olympiques. Lausanne. wizjach pobrzmiewały jeszcze hasła rewolucji francuskiej Coubertin P. [1994] Przemówienie na kongresie paryskim roku jako sprzeciwu wobec ustalonych reguł społecznych i na- 1894 (tłum. J. Mańkowska), Pierre de Coubertin, Przemó- ukowego podejścia do człowieka, nazbyt rozczłonkowu- wienia. Pisma różne i listy. Warszawa: Wyd. PTNKF, s. 17. jącego istotę ludzką na niewspółgrające już ze sobą pier- Durry J. [1994] Pierre de Coubertin. Th e visionary (tłum. na wiastki. W okresie ścierania się różnorodnych nurtów, ang. J. Sinnbard-Murphy i N. Growse). Paris: Comite prądów, tendencji w fi lozofi i i sztuce – olimpizm Co- Francais Pierre de Coubertin. Espy R. [1979] Th e Politics of the Olympic Games. Berkely – Los ubertina postuluje koncepcję człowieka stawiającą opór Angeles – London: University of California Press. antropologicznemu i aksjologicznemu chaosowi, nazwa- Findling J.E., Pelle K.D., Schwabe U. (red.) [1996] Historical nego fi n de siècle’em. Dictionary of the Modern Olympic Movement. Greenwood Neoolimpizm, choć potrzebował relatywnie sporo Publishing Group, USA. czasu, aby dookreślić się w swej istocie, wskazuje na roz- Gostkowski R. [1959] Sport w starożytności. Warszawa: PZWS. wiązania zaprzeszłe – jako punkt oparcia w czasach antro- Hill C.R. [1996] Olympic Politics. Athens to Atlanta 1896– pologicznego kryzysu. W odpowiedzi na świat zdomino- –1996. Manchester University Press.

46 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Pierre de Coubertin – najsławniejszy nieznany. Spór o korzenie nowożytnego olimpizmu

Junosza W. [1937] Odszedł człowiek – pozostała idea, Sport Młodzikowski G. [1987] Non omnis moriar. W pięćdziesiątą Polski, nr 2, s. 2. rocznicę śmierci Pierre’a de Coubertina, Kultura Fizyczna, Kosiewicz J. [1988] Pierre de Coubertin – w kręgu Olimpii nr 7–8, s. 1–2. i Laokoona, Sport Wyczynowy, nr 7–8, s. 55–64. Młodzikowski G., Hądzelek K. [1994] Pierre de Coubertin. Kosiewicz J. [2004] Filozofi czne aspekty kultury fi zycznej i spor- Przemówienia. Pisma różne i listy. Warszawa: Wyd. PTNKF. tu. Warszawa: Wyd. BK. Muller N. [1991] Bibliography Pierre de Coubertin. Lausanne: Krawczuk A. [1988] Ostatnia olimpiada. Wrocław: Wyd. Osso- Comite International Pierre de Coubertin. lineum. Pac-Pomarnacki A. [1995] Ciekawa historia kongresów olim- Krawczyk Z. [1992] Sport i humanizm, Almanach IV, PKOl, pijskich, Sport Wyczynowy, nr 1–2, s. 24. Warszawa. Parandowski J. [1968] Dysk olimpijski. Warszawa: PIW. Lipiec J. [1988] Kalokagatia. Warszawa–Kraków: PWN. Parnicki-Pudelko S. [1964] Olimpia i olimpiady. Poznań. Lipiec J. [1999] Filozofi a olimpizmu. Warszawa: Polskie Wy- Pawłucki A. [2006] Homo Olimpicus jako Homo Redemptor, dawnictwo Sportowe SPRINT. cz. II, Kultura Fizyczna, nr 9–12, s. 28–35. Lipoński W. [1987] Humanistyczna encyklopedia sportu. War- Pawłucki A. [2008] Sport jako modernizm olimpijski, Kultura szawa: Wyd. Sport i Turystyka. Fizyczna, nr 9–12. Lipoński W. [2000] Olimpizm dla każdego. Poznań: Wyd. AWF. Popow N. [1979] Filozofi czne problemy olimpizmu, Kultura Lipoński W. [2012] Historia sportu. Warszawa: PWN. Fizyczna, nr 5, s. 37. Łanowski J. [1978] Korzenie olimpijskiej idei, Kultura Fizycz- Porada Z. [1980] Starożytne i nowożytne igrzyska olimpijskie, na, nr 8, s. 338. Kraków: KAW. Łanowski J. [1981] Święte igrzyska olimpijskie. Warszawa: Kra- Słapek D. [2010] Sport i widowiska w świecie antycznym. Kra- jowa Agencja Wydawnicza. ków–Warszawa: Wyd. Homini. MacAloon J. [1987] Pierre de Coubertin a współczesne nauki Szczepański J.A. [1980] Od Olimpii do Olimpiad. Kraków: społeczne, cz. I, Sport Wyczynowy, nr 11, s. 31–36. Wydawnictwo Literackie. MacAloon J.J. [1981] Th is Great Symbol: Pierre de Coubertin Wilk S. [1988] Olimpizm a historia, Kultura Fizyczna, nr 5–6, and the Origins of the Modern Olympic Games. Chicago: s. 1. University of Chicago Press. Wroczyński R. [2003] Powszechne dzieje wychowania fi zycznego Markowa M. [1981] Wpływ arnoldyzmu na dzieło Pierre de i sportu. Wrocław: Wyd. BK. Coubertina, Kultura Fizyczna, nr 9–10, s. 25–28. Young D.C. [2007] Evangelis Zappas and the origin of the Miller D. [2008] Historia igrzysk olimpijskich i MKOl. Od Aten modern olympic games, Proceedings books. 47th Interna- do Pekinu 1894–2008. Poznań: Wyd. Rebis. tional Sessions for Young Participants. IOA, Ancient Olym- Młodzikowski G. [1962] Pierre de Coubertin. Wspomnienie pia. w 25 rocznicę śmierci, Kultura Fizyczna, nr 9, s. 653–657. Zuchora K. [1994] Olimpizm: powrót do źródeł, Almanach V, Młodzikowski G. [1964] Geneza coubertinowskiej myśli peda- PKOl, Warszawa, s. 38–45. gogicznej neoolimpizmu, Kultura Fizyczna, nr 10, s. 573– Zuchora K. [2009] Nauczyciel wartości – z fi lozofi i kultury fi - –581. zycznej i pedagogiki sportu. Warszawa: Wyd. Heliodor. Młodzikowski G. [1967] Doktor Th omas Arnold z Rugby Zuchora K., Daszkiewicz T. [2001] Pierre de Coubertin. Etiudy w 125 rocznicę śmierci, Kultura Fizyczna, nr 9. olimpijskie o nadziei i pięknie. Warszawa: Wyd. Heliodor. Młodzikowski G. [1979] Wstęp [w:] P. Coubertin, Poglądy na wychowanie kobiet, Kultura Fizyczna, nr 4, s. 32.

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 47 Współczesny stan infrastruktury olimpijskiej na terenie Sarajewa i okolic The current state of Olympic infrastructure in Sarajevo and in the nearby area

Karolina Nazimek Akademia Wychowania Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie

Streszczenie W pierwszej części artykułu przedstawiono zarys historyczny XIV Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Sarajewie w 1984 r. W drugiej części artykułu zaprezentowane zostały w sposób szczegółowy obecne ślady igrzysk. Cha- rakterystykę tych śladów rozpoczęto od obiektów olimpijskich, które stanowiły arenę zmagań sportowców w walce o olimpijskie medale, a zakończono na obiektach upamiętniających XIV Zimowe Igrzyska Olimpijskie (Mu- zeum Olimpijskie na terenie hali olimpijskiej im. Juana Antonio Samarancha, pomnik na Mojmilo, tablice upa- miętniające XIV Zimowe Igrzyska Olimpijskie oraz Centrum Olimpijskie Sarajewo). Analizie poddany został stan obiektów olimpijskich (2011) na terenie Sarajewa i okolic (Stadion Olimpijski Koševo „Asim Ferhatović Hase”, Hala Olimpijska im. Juana Antonio Samarancha, stadion do łyżwiarstwa szybkiego, centrum kulturalno-sportowe i re- kreacyjne Skenderija, centrum olimpijskie Jahorina, Trebevič, Bjelašnica, Igman – Malo i Veliko Polje). Dodatkowo analizie poddane zostały wioski olimpijskie (Mojmilo, Dobrinja, Hotel Igman). Słowa kluczowe: Sarajewo, XIV Zimowe Igrzyska Olimpijskie, obiekty olimpijskie w Sarajewie, Muzeum Olim- pijskie.

Summary The fi rst part of the article depicts a historical outline of the 14th Winter Olympic Games in Sarajevo in 1984. The second part of the article presents in more detail the current traces of the Games. The characteristic of these traces starts with the olympic venues, which were the arena of struggling for olympic medals, and ends with the venues which commemorate the 14th Winter Olympic Games (Olympic Museum located in the Juan Anto- nio Samaranch Olympic Hall, a monument located in Mojmilo, memorial tablets commemorating 14th Winter Olympic Games and Sarajevo Olympic Centre). The state of olympic venues in Sarajevo and the nearby area were put under analysis in 2011 (Olympic Stadion Koševo „Asim Ferhatović Hase”, Juan Antonio Samaranch Olympic Hall, Speed skating stadium, Skenderija cultural, sport and recreational Centre, Jahorina, Trebevič, Bjelašnica, Igman – Malo and Veliko Polje Olympic Centre). Additionally, the analysis included olympic villages (Mojmilo, Dobrinja, Hotel Igman). Keywords: Sarajevo, the 14th Winter Olympic Games, olympic venues in Sarajevo, the Olympic Museum.

Wstęp sce oraz zwycięzców, a nie obiekty zmagań sportowców w walce o olimpijskie medale. Zimowe Igrzyska Olimpijskie, podobnie jak i letnie, sta- Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie nowią ogromne wyzwanie dla biorących w nich udział obecnych śladów XIV Zimowych Igrzysk Olimpijskich sportowców. Są sceną zmagań zawodników z samymi na terenie Sarajewa i okolic oraz ich stanu na 2011 r. sobą, z przeciwnikami oraz przeciwnościami losu. Ukie- Przez pojęcie śladu (bądź śladów) będziemy rozumieć runkowane są na osiąganie jak najlepszych wyników pozostałości (np. ruiny, budynki, obiekty sportowe), pa- przez zawodników oraz na ich ogromną popularność. miątki (np. medale, muzealne eksponaty) oraz memora- Odbywają się na obiektach olimpijskich, których świet- bilia (np. świadectwa ustne, artykuły prasowe) w kontek- ność przypada na czas trwania igrzysk. Po nich odchodzą ście olimpizmu. Mowa tu o śladach materialnych, które one nierzadko w zapomnienie, bo historia pamięta miej- odbiorca może zobaczyć, dotknąć, poznać ich fakturę czy

48 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Współczesny stan infrastruktury olimpijskiej na terenie Sarajewa i okolic zapach. Zgodnie z tym, co pisze J. Lipiec [2010, s. 164– nią przybiera rolę „gościa” spoza terenu, który przy jed- 165], ślady te należą zarówno do kategorii istotnych sa- noczesnym zachowaniu dystansu bada teren na miejscu. mych w sobie, które pozwalają poznać obiekt zaintereso- W tego typu obserwacji osoba przeprowadzająca bada- wania tylko przez nie, sam obiekt bowiem już nie istnie- nia nie przyjmuje na siebie ról wewnętrznych. W celu je, oraz tych, które same nie mają wielkiego znaczenia, wzbogacenia oraz uzupełnienia zebranych informacji wy- bowiem podążając za nimi, możemy sami poznać nadal korzystano jedną z technik wywiadu swobodnego – wy- istniejący obiekt naszego zainteresowania. Ślady takie jak: wiad swobodny ukierunkowany, gdzie zastosowano tzw. ruiny, budynki, obiekty sportowe są śladami przedmioto- pytania otwarte, które swoją treścią nawiązywały do za- wymi, realnymi, które same w sobie są świadectwem idei gadnień szczegółowych [zob. Konecki, 2000, s. 170]. Za- olimpizmu. Pamiątki czy memorabilia są zaś „znakami stosowanie tego typu pytań pozwoliło mojemu respon- tego, co się uprzednio kiedyś zdarzyło, co zostało wkom- dentowi na pełną swobodę wypowiedzi. Niniejsze bada- ponowanie w dany przedmiot (»pamiątkę«), a co może nia przeprowadzone zostały również przy użyciu analizy być i jest odtwarzane w aktach przypomnienia właśnie, materiałów źródłowych. Wykorzystane zostały źródła pi- wywołanego obecnie odpowiednim nastawieniem rozpa- sane (drukowane) w postaci m.in.: prasy codziennej oraz miętujących podmiotów” [Lipiec, 2005, s. 101]. dokumentów, źródła ikonografi czne (m.in.: fotografi e, Podstawowym założeniem teoretycznym przeprowa- plakaty), materiały źródłowe (m.in.: medale, monety) dzonych badań jest hipoteza mówiąca, że pomimo wiel- oraz źródła obrazujące głównie kulturę materialną spo- kich zniszczeń wywołanych wojną domową trwającą łeczeństwa (obiekty sportowe) [zob. Toporowicz, 1996, w latach 1992–1995 oraz mimo upływu lat pozostałości s. 124–125]. Cenne dla niniejszego opracowania okaza- po igrzyskach (np. ruiny, budynki, obiekty olimpijskie), ły się również opracowania, które zawierały informacje pamiątki (np. medale, muzealne eksponaty) oraz memo- m.in. o obiektach olimpijskich, a także przedstawiały re- rabilia (np. świadectwa ustne, artykuły prasowe) są trwa- lacje z przebiegu XIV Zimowych Igrzysk Olimpijskich łe i mogą stanowić atrakcję tak dla obecnych, jak i przy- w 1984 r. Uzupełnienie stanowiły ofi cjalne strony inter- szłych pokoleń. netowe, które nawiązywały treścią do prezentowanego Artykuł stanowi próbę odpowiedzi na następujące przeze mnie tematu. pytania: Niniejszy artykuł stanowi wstęp do przeprowadzenia – jakie są obecne ślady XIV Zimowych Igrzysk Olim- tego typu badań na terenie innych miast europejskich – pijskich na terenie Sarajewa i okolic? organizatorów Zimowych Igrzysk Olimpijskich. – czy w Sarajewie są obiekty upamiętniające XIV Zi- mowe Igrzyska Olimpijskie (muzea olimpijskie, działa sztuki, pomniki oraz tablice poświęcone igrzy- XIV Zimowe Igrzyska Olimpijskie skom itp.)? – jaki jest stan obiektów olimpijskich na terenie Saraje- Zarys historyczny Zimowych Igrzysk Olimpij- wa i okolic? skich w Sarajewie – czy wszystkie obiekty olimpijskie przetrwały do cza- sów współczesnych? XIV Zimowe Igrzyska Olimpijskie odbyły się w 1984 r. – jaki wpływ na stan obiektów olimpijskich miała, w Sarajewie, które znajdowało się na terenie Jugosławii trwająca w latach 1992–1995, wojna domowa? (Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii) – pań- W niniejszym artykule zawarte zostały koncepcje stwa położonego w południowo-wschodniej Europie na z pogranicza historii sportu oraz olimpizmu, co wyma- Półwyspie Bałkańskim [Milojević, 1958, s. 22]. Obec- gało zastosowania różnego typu metod badawczych, któ- nie Sarajewo jest stolicą Bośni i Hercegowiny (jedno re dały odpowiedź na postawione wyżej pytania badaw- z państw powstałych po rozpadzie Jugosławii). cze oraz pozwoliły w sposób szczegółowy przeanalizować Sarajewo zostało wybrane na organizatora XIV Zi- obecne ślady XIV Zimowych Igrzysk Olimpijskich na mowych Igrzysk Olimpijskich podczas tajnego głosowa- terenie Sarajewa i okolic. W opracowaniu podjętego te- nia na 80. sesji Międzynarodowego Komitetu Olimpij- matu zastosowano metodę obserwacji bezpośredniej oraz skiego, która odbyła się w Atenach w 1978 r. [Porada, wywiad swobodny ukierunkowany. Obserwacja bezpo- 2007, s. 10]. Głównym argumentem przemawiającym za średnia polegała na osobistym odwiedzeniu Sarajewa. organizacją w Sarajewie XIV Zimowych Igrzysk Olim- Podczas pobytu obserwacji poddane zostały obecne ślady pijskich była chęć utworzenia w Europie Środkowej no- igrzysk: obiekty upamiętniające Zimowe Igrzyska Olim- wego centrum sportów zimowych, „pomimo nieprzewi- pijskie (muzeum olimpijskie, pomnik poświęcony igrzy- dywalnej pogody okolicznych gór, które oddzielały Bo- skom itp.), a także obiekty olimpijskie – ich stan oraz śnię od śródziemnomorskiego klimatu Hercegowiny” sprawdzono, czy wszystkie przetrwały do czasów współ- [Miller, 2012, s. 274]. Początkowy budżet igrzysk opie- czesnych. Według M. Kostery [2005, s. 108], osoba wy- wał na kwotę 160 milionów dolarów. Większość obiek- korzystująca w swoich badaniach obserwację bezpośred- tów, które były potrzebne do przeprowadzenia XIV Zi-

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 49 Karolina Nazimek mowych Igrzysk Olimpijskich, należało zbudować od go w prasie plebiscytu. W fi nałowym pojedynku rywala- podstaw, pomimo długu zagranicznego (20 miliardów mi wilka Vučko były: bryła śniegu (grudva) oraz 4 zwie- dolarów) oraz panującej w kraju infl acji (50% rocznie) rzątka: jeż (jež), łasica (lasica), kozica (divokoza) oraz ja- [Ibidem, s. 275]. „Jugosławia po śmierci Tity była tak gnię (jagnje) [Wagner, Paszek, 1984, s. 12]. Twórcą wilka ambitna, że wszystkie projekty budowlane ukończono Vučko był Jože Trobec [Creator of…, 1984, s. 3]. przed terminem – co za ironia w świetle późniejszej ka- XIV Zimowe Igrzyska Olimpijskie w Jugosławii były tastrofy dla miasta i kraju” [Ibidem]. Jugosłowianie sta- jedynymi zimowymi igrzyskami, które zostały przepro- nęli na wysokości zadania, o czym świadczą słowa prezy- wadzone w kraju socjalistycznym. denta MKOl-u Juana Antonia Samarancha, które wypo- wiedział na konferencji prasowej po wizycie na obiektach olimpijskich: „Spodziewam się, że XIV Zimowe Igrzy- Obecne ślady XIV Zimowych Igrzysk ska w Sarajewie będą najlepszymi w historii. Obiekty są Olimpijskich w doskonałym stanie, a wioska olimpijska i Centrum Skenderija prezentują się wprost fantastycznie. Chciał- Obiekty olimpijskie bym podziękować organizatorom za wspaniałą pracę” [Szef zachwycony…, 1984, s. 1]. Kompleks olimpijski (sportowy) Zetra XIV Zimowe Igrzyska Olimpijskie w Sarajewie od- Kompleks olimpijski Zetra znajduje się ok. 1,5 km od bywały się od 8 do 19 lutego 1984 r. (uroczyste otwar- centrum miasta. Został on zaprojektowany w 1978 r. cie igrzysk nastąpiło 8 lutego 1984 r., natomiast 7 lu- Twórcami projektu byli architekci – Alikalfi ć Lidumil tego 1984 r. pierwsze olimpijskie zmagania zapoczątko- oraz Dapo Dušan [http://www.zoi84.ba/stranica/zetra]. wali hokeiści, m.in. Polski i ZSRR) [Wszystko gotowe…, W skład kompleksu wchodziły m.in.: odnowiony sta- 1984, s. 1]. W igrzyskach wzięło udział 1272 sportow- dion Koševo, hala olimpijska Zetra oraz stadion do łyż- ców (w tym 274 kobiety) z 49 krajów [Porada, 2007, wiarstwa szybkiego [Sarajevo’84 Yugoslavia 08–19.02…, s. 32] (Andory, Argentyny, Australii, Austrii, Belgii, Boli- 1984, s. 105]. wii, Bułgarii, Czechosłowacji, Chile, Chińskiej Republiki Ludowej, Cypru, Egiptu, Finlandii, Francji, Grecji, Hisz- Stadion Koševo (Olimpijski Stadion Koševo „Asim Fer- panii, Holandii, Islandii, Japonii, Jugosławii, Kanady, hatović Hase”) Korei Południowej, Koreańskiej Republiki Ludowo-De- Ceremonia otwarcia XIV Zimowych Igrzysk Olimpij- mokratycznej, Kostaryki, Libanu, Liechtensteinu, Ma- skich odbyła się na stadionie Koševo 8 lutego 1984 r. roka, Meksyku, Monako, Mongolii, Niemieckiej Repu- [Procházka, 1987, s. 217] o 14.30. Podczas ceremonii bliki Demokratycznej, Norwegii, Nowej Zelandii, Pol- obecni byli m.in. reprezentanci jugosłowiańskiego rządu, ski, Porto Rico, Republiki Federalnej Niemiec, Rumunii, członkowie Międzynarodowego Komitetu Olimpijskie- San Marino, Senegalu, Stanów Zjednoczonych, Szwajca- go (m.in. prezydent MKOl – Juan Antonio Samaranch) rii, Szwecji, Tajwanu, Turcji, Węgier, Wielkiej Brytanii, oraz członkowie Komitetu Organizacyjnego (m.in. pre- Włoch, Wysp Dziewiczych oraz Związku Radzieckiego) zydent Komitetu Organizacyjnego XIV Zimowych [Ibidem, s. 33]. Podczas XIV Zimowych Igrzysk Olimpij- Igrzysk Olimpijskich – Branko Mikulić) [XIV OWG…, skich rozegrano 39 konkurencji w 7 dyscyplinach sportu 1984, s. 1]. Z trybun stadionu ceremonię otwarcia obej- [Ibidem, s. 32] (biathlon, bobsleje, hokej na lodzie, łyż- rzało 45 000 widzów (uwzględniono widzów posiadają- wiarstwo fi gurowe oraz szybkie, narciarstwo i saneczkar- cych bilety wstępu) [Sarajevo 84 Yugoslavia 08–19.02…, stwo) [Ibidem, s. 69]. W ramach pokazów rozegrano nar- 1984, s. 180]. Otwarcia Igrzysk Olimpijskich w Saraje- ciarstwo alpejskie (zawody dla niepełnosprawnych) [Ibi- wie – słowami: „XIV Zimowe Igrzyska Olimpijskie uwa- dem, s. 224]. Po raz pierwszy w klasyfi kacji medalowej żam za otwarte” [Choynowski, 1984, s. 1] – dokonał zwyciężyli zawodnicy z Niemieckiej Republiki Demokra- Mika Špiliak, przewodniczący Prezydium Socjalistycz- tycznej, którzy zdobyli aż 9 złotych medali. Wyprzedzili nej Federacyjnej Republiki Jugosławii (SFRY) [Th e Ope- oni ekipę Związku Radzieckiego (6 złotych medali) oraz ning…, 1984, s. 3; Porada, 2007, s. 32]. Znicz olimpij- ekipę Stanów Zjednoczonych (4 złote medale). Gospo- ski na stadionie Koševo zapalony został przez znakomi- darze igrzysk – Jugosłowianie – zdobyli 1 srebrny medal tą jugosłowiańską łyżwiarkę fi gurową Sandrę Dubravčić i zostali sklasyfi kowani na 14 miejscu [Ibidem, s. 32–33]. [Svoboda, 1984, s. 2]. W imieniu startujących w igrzy- Srebrny medal dla ekipy Jugosławii zdobył Jure Franko skach zawodników przyrzeczenie olimpijskie złożył jugo- w slalomie gigancie. Był to pierwszy medal Jugosławii na słowiański narciarz Bojan Križaj, natomiast w imieniu sę- Zimowych Igrzyskach Olimpijskich [Pierwszy jugosło- dziów Miodrag Petrović [Hadžihasanović, 2010, s. 35]. wiański…, 1984, s. 1; Chmielewski et al., 1987, s. 103]. Wielofunkcyjny stadion sportowy Koševo położo- Ofi cjalną maskotką XIV Zimowych Igrzysk Olimpij- ny jest wokół doliny Koševsko w północnej części Sa- skich w Sarajewie był wilk o imieniu Vučko, który został rajewa. Budowę obiektu rozpoczęto w 1947 r. [http:// wybrany spośród 836 projektów na podstawie ogłoszone- www.csrsa.ba/stadion_kosevo.html]. W ramach przygo-

50 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Współczesny stan infrastruktury olimpijskiej na terenie Sarajewa i okolic towań do mających się odbyć w 1984 r. XIV Zimowych Sarajewa, natomiast trzecia tablica informuje o nadaniu Igrzysk Olimpijskich stadion został całkowicie odbudo- hali imienia Juana Antonia Samarancha. wany w siedem miesięcy [Gradilišta…, 1981, s. 49] (od Na terenie hali olimpijskiej im. Juana Antonia Sama- 10 lutego 1981 r. do 30 sierpnia 1981 r.) i oddany do rancha znajdują się m.in: Muzeum Olimpijskie, Olim- użytku w 1981 r. [Sarajevo 84 Yugoslavia 08–19.02…, pijski Komitet Bośni i Hercegowiny, Olimpijskie Ra- 1984, s. 180]. dio Klub ZIO’84, kawiarnia ZETRA oraz sklepik z pa- Obecny wygląd stadionu to efekt remontu, jaki miątkami (przewodniki po Sarajewie, pocztówki itp.). przeszedł po wojnie domowej. Podczas działań wojen- W sezonie zimowym w hali olimpijskiej uruchamia się nych (1992–1995) stadion Koševo został zniszczony, lodowisko, które wykorzystywane jest do celów zarówno a następnie wyremontowany dzięki ogromnemu wspar- sportowych, jak i rekreacyjnych, natomiast w sezonie let- ciu społeczności międzynarodowej [http://www.csrsa. nim hala olimpijska „adaptowana” jest do tenisa oraz gier ba/stadion_kosevo.html]. W 2004 r. zyskał on patrona, zespołowych (m.in.: koszykówka, siatkówka, piłka ręcz- którym został legendarny piłkarz Asim Ferhatović-Hase na) [Ibidem]. Na terenie hali znajduje się także sala gim- [Numankadić, 2011]. Obecnie na stadionie, który może nastyczna oraz kręgielnia. Wewnątrz obiektu możemy pomieścić 36 500 widzów, odbywają się mecze drużyny zobaczyć również liczne pamiątki związane z igrzyskami: FC „Sarajevo” oraz międzynarodowe spotkania reprezen- fotografi e przedstawiające XIV Zimowe Igrzyska Olim- tacji Bośni i Hercegowiny [http://www.csrsa.ba/stadion_ pijskie, plakaty z wilkiem Vučko oraz zmodyfi kowaną ta- kosevo.html]. blicę wyników z zegarem. Pomimo modyfi kacji na tabli- Jedyną pamiątką na stadionie po ceremonii otwarcia cy pozostały symbole olimpijskie. XIV Zimowych Igrzysk Olimpijskich jest znicz olimpij- ski, który góruje nad wschodnim sektorem obiektu. Na Stadion do łyżwiarstwa szybkiego (Tor lodowy) stadionie Koševo nie zachował się żaden symbol olimpij- Stadion do łyżwiarstwa szybkiego położony jest obok hali ski. Obok stadionu widnieje natomiast tablica z napisem olimpijskiej im. Juana Antonia Samarancha. Budowa sta- Olimpijski Stadion Koševo „Asim Ferhatović-Hase. dionu do jazdy szybkiej na lodzie trwała od 15 listopa- da 1981 r. do 30 listopada 1982 r. Został on oddany do Hala olimpijska Zetra (Hala olimpijska im. Juana An- użytku w 1982 r. [Sarajevo 84 Yugoslavia 08–19.02…, tonio Samarancha) 1984, s. 108]. Podczas igrzysk na stadionie przeprowa- Hala olimpijska Zetra położona jest obok stadionu Ko- dzone zostały zawody w łyżwiarstwie szybkim (16 000 ševo w północnej części Sarajewa. Została ona zbudowa- widzów posiadających bilety wstępu) [Ibidem, s. 180]. na specjalnie na XIV Zimowe Igrzyska Olimpijskie [Sa- Dawny stadion do łyżwiarstwa szybkiego jest obec- rajevo 84 Yugoslavia 08–19.02…, 1984, s. 105]. Budowa nie bezużyteczny i nie nadaje się do uprawiania zimo- hali trwała od 1 lipca 1981 r. do 30 listopada 1982 r. Zo- wych dyscyplin sportowych. Miejsce po torze do jazdy stała ona oddana do użytku w 1982 r. [Ibidem, s. 107]. szybkiej na lodzie zostało zmodyfi kowane na plac, na Podczas igrzysk na terenie hali olimpijskiej Zetra odby- którym odbywają się imprezy okolicznościowe (podczas ły się takie dyscypliny olimpijskie, jak: hokej na lodzie pobytu, 14.06.2011 r., odbywał się Festiwal Dzieci). Sta- (100 000 widzów posiadających bilety wstępu) i łyżwiar- dion do łyżwiarstwa szybkiego, podobnie jak i hala olim- stwo fi gurowe [Ibidem, s. 180]. 19 lutego 1984 r. w Ze- pijska im. Juana Antonia Samarancha, zostały otoczone trze odbyła się także ceremonia zamknięcia XIV Zimo- murem. wych Igrzysk Olimpijskich [Numankadić, 2011]. Łyż- Inną pamiątką po igrzyskach olimpijskich w Saraje- wiarstwo fi gurowe oraz ceremonię zamknięcia igrzysk wie jest słup znajdujący się niedaleko kompleksu olim- obejrzało 45 000 widzów (posiadających bilety wstępu) pijskiego Zetra. Na słupie, podobnie jak i na murze ota- [Sarajevo 84 Yugoslavia 08–19.02…, 1984, s. 180]. czającym halę olimpijską im. Juana Antonia Samarancha Hala olimpijska Zetra została niemal całkowicie oraz stadion do łyżwiarstwa szybkiego, widnieją symbole zniszczona przez działania wojenne w 1992 r. Dzięki po- olimpijskie. parciu i zaangażowaniu m.in. MKOl oraz Unii Europej- skiej hala olimpijska została gruntownie odbudowana po Centrum kulturalno-sportowe i rekreacyjne Skende- wojnie domowej i oddana do użytku w 1999 r. Obecnie rija (Kompleks sportowy Skenderija) pełni ona rolę areny sportowej. W 2010 r. hali olimpij- Centrum kulturalno-sportowe i rekreacyjne Skenderi- skiej Zetra nadano imię byłego prezydenta MKOl – Ju- ja położone jest w ścisłym centrum Sarajewa na lewym ana Antonia Samarancha [Numankadić, 2011]. brzegu rzeki Miliacki [XIV OWG – a Retrospective…, Na ścianach Zetry możemy zobaczyć trzy tablice. 1984, s. 24] obok Akademii Sztuk Pięknych [Krasicki, Pierwsza z nich poświęcona została instytucjom, które za- 2006, s. 115]. Zostało ono otwarte w 1969 r. Twórcami angażowały się w odbudowę hali olimpijskiej, druga do- centrum są architekci: Živorad Janković, Khalid Muha- tyczy oddania przez Juana Antonia Samarancha odbudo- sinović oraz Ognjen Malkin [http://www.skenderija.ba/ wanej hali olimpijskiej sportowcom oraz mieszkańcom page.php?id=7]. W skład kompleksu sportowego Sken-

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 51 Karolina Nazimek derija wchodziły m.in.: hale sportowe (Skenderija I oraz trasy do slalomu – slalom specjalny oraz slalom gigant Skenderija II), a także główne centrum prasowe, restau- (od 1 czerwca 1980 r. do 30 września 1980 r.). Wszyst- racje, sklepy, poczta oraz bank [Numankadić, 2011; XIV kie trasy do konkurencji alpejskich kobiet zostały oddane OWG – a Retrospective…, 1984, s. 24] . do użytku w 1981 r., natomiast wyciągi na przełomie lat Podczas XIV Zimowych Igrzysk Olimpijskich na te- 1982–1983 [Ibidem, s. 107]. renie kompleksu sportowego Skenderija odbyły się zawo- Trasy, na których odbywały się konkurencje alpejskie dy w łyżwiarstwie fi gurowym – program obowiązkowy kobiet, są w dalszym ciągu wykorzystywane przez nar- (600 widzów posiadających bilety wstępu) oraz hokeju ciarzy – wraz ze zmodernizowanymi wyciągami narciar- na lodzie (28 900 widzów posiadających bilety wstępu) skimi. Dzięki igrzyskom olimpijskim na terenie Jahoriny [Sarajevo’84 Yugoslavia 08–19.02…, 1984, s. 90, 108]. powstały nowe wyciągi, trasy narciarskie o różnym stop- Kompleks sportowy Skenderija wykorzystywany jest niu trudności, od najłatwiejszych niebieskich, przez czer- obecnie, podobnie jak i hala olimpijska im. Juana Anto- wone, aż do czarnych, szkoły narciarskie oraz wypoży- nia Samarancha, do celów zarówno sportowych, jak i re- czalnie sprzętu narciarskiego. Na jednym z wielu dom- kreacyjnych. Obiekt został adaptowany do tenisa stoło- ków, które znajdują się niedaleko tras, możemy zobaczyć wego, gier zespołowych (m.in.: koszykówka, siatkówka, dwa symbole XIV Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Sa- piłka ręczna, piłka nożna) oraz różnego rodzaju imprez rajewie (śnieżynkę oraz wilczka Vučko). (np. Dni Zdrowia Federacji Bośni i Hercegowiny, kon- certy itp.). Na terenie kompleksu, oprócz centrum aero- Trebević biku i fi tness, znajdują się także kluby: squash oraz spor- Masyw górski Trebević (1629 m n.p.m.) znajduje się towy (12 lutego 2012 r. w hali głównej, gdzie w 1984 r. około 10 km od Sarajewa. Podczas igrzysk olimpij- odbywało się łyżwiarstwo fi gurowe oraz hokej na lodzie, skich na Trebeviciu rozegrano zawody w saneczkarstwie zawaliła się środkowa część dachu pod naporem śniegu (20 000 widzów posiadających bilety wstępu) oraz bob- [http://www.eurosport.pl/igrzyska-olimpijskie/zawalil- slejach (30 000 widzów posiadających bilety wstępu) [Sa- -sie-dach areny_sto3150955/story.shtml]). rajevo’84 Yugoslavia 08–19.02…, 1984, s. 107]. Łączny Podczas igrzysk olimpijskich na terenie Skenderji sztuczny tor do saneczkarstwa i bobslejów [Trebević…, (pod halą sportową Skenderija II) [Sarajevo 84 Yugoslavia 1984, s. 10] został zbudowany specjalnie na XIV Zimo- 08–19.02…, 1984, s. 129] znajdowało się także głów- we Igrzyska Olimpijskie. Jego budowa trwała od 1 czerw- ne centrum prasowe (główna sala prasowa, sala konferen- ca 1981 r. do 30 września 1982 r. Tor został oddany do cyjna, pomieszczenie z dalekopisami, pomieszczenie ze użytku w 1982 r. [Sarajevo 84 Yugoslavia 08–19.02…, sprzętem technicznym oraz laboratorium fotografi czno- 1984, s. 180]. -fi lmowe) [Wagner, Peszek, 1984, s. 11], które jest obec- Dawny tor do saneczkarstwa i bobslejów jest obecnie nie używane jako garaż z miejscami parkingowymi. w bardzo złym stanie i nie nadaje się do przeprowadzania Centrum kulturalno-sportowe i rekreacyjne Sken- jakichkolwiek zawodów sportowych. Podzielony jest na derija nie jest w tak dobrym stanie jak kompleks olim- kilka części rozrzuconych na obszarze kilkuset metrów. pijski Zetra. Szyby oraz ściany Skenderji zniszczone zo- Z głównej drogi można zobaczyć jedynie początkową stały licznymi napisami, natomiast ciągi komunikacyjne część toru, pozostałości betonowych podpór oraz miej- (schody oraz chodniki) przed kompleksem sportowym sce, z którego startowali zawodnicy. Reszta toru znajdu- zostały zniszczone w wyniku działania warunków atmos- je się w pobliskim lesie. Pozostałości toru pokryte zostały ferycznych. W bardzo dobrym stanie zachowały się nato- głównie drzewostanem, mchem oraz graffi ti tworzonym miast symbole olimpijskie. przez miejscową ludność. Na torze możemy zobaczyć także liczne zniszczenia, które są najprawdopodobniej Centrum olimpijskie Jahorina efektem działań wojennych. Na obiekcie zachowały się Centrum olimpijskie Jahorina znajduje się ok. 30 km do dziś elementy wirażu w pierwotnym porządku. od Sarajewa. Podczas XIV Zimowych Igrzysk Olimpij- skich na Jahorinie (1913 m n.p.m.) rozegrano konkuren- Bjelašnica cje alpejskie kobiet (zawody oraz treningi) [Jahorina…, Masyw górski Bjelašnica (2067 m n.p.m.) znajduje się 1984, s. 10] – bieg zjazdowy (12 500 widzów posiada- ok. 35 km od Sarajewa. Podczas XIV Zimowych Igrzysk jących bilety wstępu), slalom specjalny (15 000 widzów Olimpijskich na Bjelašnicy rozegrano konkurencje alpej- posiadających bilety wstępu) oraz slalom gigant (3 000 skie mężczyzn (zawody oraz treningi) [Jahorina…, 1984, widzów posiadających bilety wstępu) [Sarajevo 84 Yugo- s. 10] – bieg zjazdowy (30 000 widzów posiadających bi- slavia 08–19.02…, 1984, s. 180]. Przed igrzyskami olim- lety wstępu), slalom specjalny (50 000 widzów posiada- pijskimi na Jahorinie zbudowano m.in.: trasę zjazdową jących bilety wstępu) oraz slalom gigant (35 000 widzów (od 10 czerwca 1980 r. do 30 września 1980 r.), dwa wy- posiadających bilety wstępu) [Sarajevo 84 Yugoslavia 08– ciągi krzesełkowe, wyciąg orczykowy Rajski (od 1 czerw- –19.02…, 1984, s. 180]. Przed igrzyskami olimpijskimi ca 1981 r. do 30 października 1983 r.) oraz odbudowano na Bjelašnicy zbudowano m.in. trasę zjazdową oraz tra-

52 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Współczesny stan infrastruktury olimpijskiej na terenie Sarajewa i okolic sy do slalomu (slalom specjalny oraz slalom gigant). Bu- Dawne skocznie, które były areną zawodów w sko- dowa tras trwała od 10 czerwca 1980 r. do 30 września kach narciarskich, są obecnie w bardzo złym stanie. Po- 1980 r. Wszystkie trasy do konkurencji alpejskich męż- zostały po nich jedynie betonowe szkielety. Na progu czyzn zostały oddane do użytku w 1981 r. Oprócz tras na każdej ze skoczni ustawiono specjalne ekrany zabezpie- Bjelašnicy zbudowano także wyciągi krzesełkowe (jeden czające przed ewentualnymi skokami. Obecnie na skocz- trzyosobowy, jeden dwuosobowy) oraz dwa wyciągi or- niach nie organizuje się żadnych zawodów, ponieważ stan czykowe. Budowa wyciągów trwała od 1 czerwca 1981 r. obiektów nie spełnia wymogów Międzynarodowej Fede- do 30 października 1983 r. Zostały one oddane do użyt- racji Narciarskiej (FIS). Po lewej stronie skoczni znajduje ku na przełomie lat 1982–1983 [Ibidem, s. 107]. się wieża sędziowska, która podobnie jak i skocznie wy- Trasy, na których odbywały się konkurencje alpej- maga gruntownego remontu. Za wieżą sędziowską znaj- skie mężczyzn, są w dalszym ciągu wykorzystywane przez duje się działający wyciąg narciarski, który najprawdopo- narciarzy wraz ze zmodernizowanymi wyciągami narciar- dobniej wywoził zawodników na górę skoczni. Na dole skimi. Na halach Babin Do, które były miejscem doce- przy zeskoku znajdowały się trybuny dla widzów. Obec- lowym dyscyplin alpejskich, znajdują się m.in.: począt- nie porosły one trawą oraz samosiejkami drzew. Po lewej kowe stacje wyciągów narciarskich, restauracja Benetton, stronie, za trybunami, możemy zobaczyć budynek po- pokryty fl agami domek dla Vipów, sędziów i jury oraz olimpijski. Został on zagospodarowany na bufet „Malo serwis i wypożyczalnia sprzętu narciarskiego Benetton. Polje Igman” oraz serwis narciarski. Natomiast bardzo Na banerach, plakatach oraz budynkach, które znajdują ważnym obiektem jest znajdujące się tuż przed trybuna- się na terenie hal Babin Do, możemy zobaczyć symbole mi podium, na którym dekorowano zwycięzców. Na po- olimpijskie. dium, na budynku (przy wyciągu narciarskim) oraz na banerach, które znajdują się na terenie płaskowyżu Malo Igman (Malo Polje i Veliko Polje) Polje, możemy zobaczyć symbole olimpijskie. Masyw górski Igman znajduje się ok. 30 km od Sarajewa. Trasy, na których odbywały się biegi narciarskie, bia- Podczas XIV Zimowych Igrzysk Olimpijskich na Igma- thlon oraz biegi do kombinacji nordyckiej są obecnie nie, na płaskowyżu Malo Polje (1150 m n.p.m.), rozegra- częściowo dostępne (30 km tras do biathlonu i biegów no treningi oraz zawody w skokach narciarskich [Igman narciarskich) [http://www.zoi84.ba/stranica/ski-centar]. – Malo…, 1984, s. 11] na skoczni 70-metrowej (45 000 Wykorzystuje się je do imprez sportowych oraz rekreacyj- widzów posiadających bilety wstępu) oraz 90-metrowej nych [Numankadić, 2011]. (90 000 widzów posiadających bilety wstępu) [Sarajevo 84 Yugoslavia 08–19.02…, 1984, s. 180]. Twórcą skocz- Wioski olimpijskie ni był słoweński inżynier Janez Goriszek [Svoboda, 1983, s. 4]. Na Igmanie, na płaskowyżu Veliko Polje (1190 m Mojmilo n.p.m.), rozegrano treningi oraz zawody w biathlonie Główna wioska olimpijska (wioska olimpijska A) [Horst i biegach narciarskich [Igman – Veliko…, 1984, s. 10], et. al., 1984, s. 138] została zbudowana na Mojmilo jako natomiast treningi i zawody w kombinacji nordyckiej ro- integralna część nowo powstałego kompleksu mieszkal- zegrano na płaskowyżu Malo oraz Veliko Polje [Igman – nego znajdującego się na terenie Sarajewa [Sarajevo 84 Malo…, 1984, s. 11]. Yugoslavia 08–19.02…, 1984, s. 125]. Budowa wioski Przed igrzyskami olimpijskimi na płaskowyżu Malo olimpijskiej Mojmilo trwała od 1 lipca 1982 r. do 21 Polje wybudowane zostały: skocznie narciarskie i wieża września 1983 r. Została oddana do użytku w 1983 r. sędziowska (od 1 czerwca 1981 r. do 1 grudnia 1982 r.) [Ibidem, s. 180]. Podczas XIV Zimowych Igrzysk Olim- oraz wyciąg krzesełkowy (od 1 października 1982 r. do pijskich służyła jako miejsce zakwaterowania sportow- 30 października 1983 r.). Skocznie narciarskie, wieża ców biorących udział w igrzyskach [Numankadić, 2011]. sędziowska oraz wyciąg krzesełkowy zostały oddane do Główna wioska olimpijska składała się z 639 mieszkań użytku w 1983 r. Natomiast na płaskowyżu Veliko Po- z 2250 łóżkami [Sarajevo’84 Yugoslavia 08–19.02…, lje przed igrzyskami olimpijskimi zostały wybudowane: 1984, s. 108]. Na terenie wioski znajdowały się także: miejsce do startu/fi niszu biegów narciarskich oraz bia- hala sportowa, restauracja z kuchnią, centrum kultural- thlonu (od 30 maja 1981 r. do 30 października 1981 no-rozrywkowe [Ibidem, s. 125], baseny i gabinety od- r.), trasy do biegów narciarskich (od 15 lipca 1979 r. do nowy biologicznej, sale konferencyjne z przeznaczeniem 30 września 1980 r.) oraz nowoczesna strzelnica i trasy do na spotkania z dziennikarzami itp. [Wagner, Peszek, biathlonu (od 15 lipca 1979 r. do 20 grudnia 1979 r.). 1984, s. 11]. Miejsce do startu/fi niszu biegów narciarskich i biathlo- Dawna wioska olimpijska Mojmilo została w wyni- nu oraz trasy do biegów narciarskich zostały oddane do ku wojny domowej zniszczona, następnie odbudowana użytku w 1981 r., natomiast strzelnica i trasy do biath- i przekształcona na osiedle mieszkaniowe [Numankadić, lonu – w 1980 r. [Sarajevo 84 Yugoslavia 08–19.02…, 2011]. Dziś na terenie dawnej wioski olimpijskiej znaj- 1984, s. 107]. duje się infrastruktura osiedlowa. Charakterystycznymi

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 53 Karolina Nazimek elementami są natomiast pomnik (szczegółowo opisany Budynek, w którym od 1984 r. znajdowało się Mu- w rozdziale Obiekty upamiętniające XIV Zimowe Igrzy- zeum XIV Zimowych Igrzysk Olimpijskich, został zbu- ska Olimpijskie, podrozdział: Pomnik na Mojmilo) oraz dowany w 1903 r. dla adwokata Nikola Mandića. Po nazwa ulicy – Olimpijska, które nawiązuje do wydarzeń 1945 r. został on przeznaczony na siedzibę amerykań- z 1984 r. Przy ulicy Olimpijskiej znajdują się bloki, które skiego konsulatu. 27 kwietnia 1992 r. Muzeum XIV Zi- były miejscem zakwaterowania sportowców podczas XIV mowych Igrzysk Olimpijskich zostało zniszczone przez Zimowych Igrzysk Olimpijskich. działania wojenne (obecnie willa dr. Nicola Mandića) [http://www.okbih.ba/index.php?option=com_conten- Dobrinja t&view=article&id=103&temid=21&lang=en]. Wioska dla przedstawicieli mediów położona była w bli- Budynek, w którym znajdowało się dawne Mu- skim sąsiedztwie międzynarodowego portu lotniczego zeum XIV Zimowych Igrzysk Olimpijskich, jest obecnie w Sarajewie. Budowa wioski Dobrinja trwała od 1 lip- w trakcie remontu ze względu na zły stan techniczny. Na ca 1982 r. do 1 września 1983 r. Została ona oddana do jednej ze ścian budynku możemy zobaczyć dwie zacho- użytku w 1983 r. [Sarajevo 84 Yugoslavia 08–19.02…, wane tablice. Pierwsza z nich przedstawia krótką histo- 1984, s. 108]. Podczas XIV Zimowych Igrzysk Olimpij- rię budynku, natomiast na drugiej widnieje napis „Mu- skich służyła jako miejsce zakwaterowania przedstawi- zej XIV Zimskih Olimpijskih Igara” oraz symbole olim- cieli mediów: telewizji, prasy oraz radia [Ibidem, s. 126]. pijskie. Wioska składała się z 2154 mieszkań z 8500 łóżkami Nowe Muzeum Olimpijskie zostało otwarte 8 lutego [Ibidem, s. 108]. W skład wioski wchodziły m.in.: serwi- 2004 r. przez prezydenta MKOl Jacques’a Rogge i pre- sy informacyjne, banki, 10 restauracji, centrum PTT itp. miera kantonu Sarajewo – Denisa Zvizdića. Otwarcie [Ibidem, s. 126]. muzeum odbyło się w dwudziestą rocznicę XIV Zimo- Wioska dla przedstawicieli mediów Dobrinja, po- wych Igrzysk Olimpijskich [http://www.okbih.ba/index. dobnie jak i wioska olimpijska Mojmilo, została prze- php?option=com_content&view=article&id=103&te- kształcona na osiedla mieszkaniowe. mid=21&lang=en]. Nowe Muzeum Olimpijskie znajduje się na tere- Pomocnicza wioska olimpijska B (Hotel Igman) nie hali olimpijskiej im. Juana Antonia Samarancha, tuż Pomocnicza wioska olimpijska B powstała na Igmanie obok Komitetu Olimpijskiego Bośni i Hercegowiny. Na [Ibidem, s. 126]. Główną jej część stanowił nowo wy- terenie muzeum możemy zobaczyć umieszczone w gablo- budowany na igrzyska (od 1 sierpnia 1981 r. do 1 paź- tach pamiątki po XIV Zimowych Igrzyskach Olimpij- dziernik 1983 r.) hotel Igman. Został on oddany do użyt- skich, takie jak: fotografi e, dokumenty, maskotkę (wilk ku w 1983 r. [Ibidem, s. 108]. Pod dach hotelu Igman Vučko), medale olimpijskie, monety, koperty, pochod- przyjęto 353 zawodników z 26 krajów, biorących udział nię olimpijską, którą zapalała znicz olimpijski Sandra w biathlonie, biegach narciarskich oraz kombinacji nor- Dubravčić, sprzęt sportowy, kombinezony oraz plakaty, dyckiej, a także 130 osób towarzyszących (trenerów, asy- książki oraz broszurki, a także liczne przedmioty (m.in.: stentów itp.) [Olympic Village…, 1984, s. 2]. dzwonki, szklanki, talerzyki, zapałki, naszywki, brelocz- Obecnie hotel Igman jest w bardzo złym stanie. Wy- ki, dywaniki, czapki, krawaty itp.) z symbolami XIV maga gruntownej odbudowy oraz modernizacji. Zimowych Igrzysk Olimpijskich (wilkiem Vučko oraz śnieżynką). W gablotach można zobaczyć także płaszcz Obiekty upamiętniające XIV Zimowe Igrzyska prezydenta MKOl-u Juana Antonio Samarancha oraz pa- Olimpijskie miątkę po występie Polaków na igrzyskach – znaczek eki- py (biały orzeł z napisem Polska). Na uwagę zasługują Muzeum XIV Zimowych Igrzysk Olimpijskich (Mu- również umieszczone na ścianach muzeum zdjęcia pre- zeum Olimpijskie) zydentów Komitetu Olimpijskiego Bośni i Hercegowiny, Dawne muzeum XIV Zimowych Igrzysk Olimpijskich plakaty zimowych igrzysk olimpijskich (od Chamonix do znajdowało się w centrum Sarajewa przy ulicy Nikole Te- Salt Lake City) oraz dewiza II Kongresu Olimpijskiego sle 7 [Th e Museum…, 1984, s. 4]. Zostało ono założone (Hawr, 1897 r.): „Citius – altius – fortius” („Szybciej – na mocy decyzji Komitetu Organizacyjnego XIV Zimo- wyżej – silniej) [Młodzikowski, 1984, s. 31–32]. wych Igrzysk Olimpijskich. Głównym zamiarem Komi- tetu Organizacyjnego było zachowanie pamięci o igrzy- Pomnik na Mojmilo skach olimpijskich w 1984 r. Na terenie dawnej wioski olimpijskiej Mojmilo możemy Muzeum zostało ofi cjalnie otwarte 8 lutego 1984 r. zobaczyć marmurowy pomnik upamiętniający miejsce w obecności prezydenta MKOl Juana Antonia Sama- zakwaterowania sportowców biorących udział w XIV Zi- rancha. Muzeum zainaugurowano w tym samym dniu, mowych Igrzyskach Olimpijskich. Na pomniku umiesz- w którym odbyła się ceremonia otwarcia XIV Zimowych czono symbole olimpijskie oraz napis „XIV ZOI 84 Moj- Igrzysk Olimpijskich. milo Olimpijsko Selo…”

54 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Współczesny stan infrastruktury olimpijskiej na terenie Sarajewa i okolic

Tablice informacyjne upamiętniające XIV Zimowe kówka, siatkówka, tenis, squash). Wśród obiektów olim- Igrzyska Olimpijskie pijskich są też i takie, które w obecnym stanie nie nada- Na terenie Sarajewa (przy dworcu kolejowym, na Dobri- ją się do uprawiania żadnych dyscyplin sportowych (np. nji) znajdują się poniszczone tablice informacyjne upa- łączny tor do saneczkarstwa i bobslejów na Trebeviciu, miętniające XIV Zimowe Igrzyska Olimpijskie. Na tabli- skocznie narciarskie na Igmanie – Malo Polje). cach umieszczono mapy Sarajewa, na których zaznaczo- Oprócz obiektów olimpijskich, bardzo ważna jest no miejsca, gdzie rozgrywano zawody, listę olimpijskich także pamięć o igrzyskach oraz symbole olimpijskie. Pa- miejsc oraz napis „Welcome Sarajevo 84”. Tablice mięć o igrzyskach olimpijskich w Sarajewie widać na każ- z przedstawionymi planami miast i listą olimpijskich dym kroku. Dowodem tego są liczne obiekty upamięt- miejsc są bardzo dobrym nośnikiem informacji zarów- niające XIV Zimowe Igrzyska Olimpijskie (Muzeum no dla mieszkańców, jak i przybywających do miasta tu- Olimpijskie na terenie hali olimpijskiej im. Juana Anto- rystów. Podobne tablice możemy zobaczyć na budynku nia Samarancha, pomnik na Mojmilo, Centrum Olim- Centrum Olimpijskiego Sarajewo oraz na murze, który pijskie Sarajewo oraz tablice informacyjne upamiętniają- otacza dawny stadion do łyżwiarstwa szybkiego na tere- ce XIV Zimowe Igrzyska Olimpijskie). Oprócz pamięci nie kompleksu olimpijskiego Zetra. Tablice przedstawiają o igrzyskach ważne są także symbole olimpijskie (symbo- widok na Sarajewo oraz napis w dwóch językach (Dobro- le XIV Zimowych Igrzysk Olimpijskich – wilk Vučko, došli u olimpijski grad Sarajevo / Welcome to Olympic śnieżynka oraz symbol igrzysk olimpijskich – pięć kół City Sarajevo). Kolejna tego typu tablica, upamiętniają- olimpijskich). Zachowały się one po dziś dzień na obiek- ca XIV Zimowe Igrzyska Olimpijskie, znajduje się przy tach olimpijskich, budynkach, murach, banerach oraz głównej drodze prowadzącej na Jahorinę. Tablica ta, po- plakatach. Symbole te umieszczone zostały także na pa- dobnie jak i tablice na terenie Sarajewa (przy dworcu ko- miątkach turystycznych, które można kupić w Sarajewie lejowym, na Dobrinji), jest w złym stanie technicznym. (np. kubek z wilkiem Vučko). Na tablicy widnieje napis „Olimpijski Centar Jahorina”. Podsumowując, można stwierdzić jednoznacznie, że Na wymagających renowacji tablicach, oprócz napisów, XIV Zimowe Igrzyska Olimpijskie dały impuls do roz- widnieją również symbole olimpijskie. woju dyscyplin typowo zimowych m.in. na terenie Jaho- riny i Bjelašnicy. Mimo że zawody rozegrane zostały pra- Centrum Olimpijskie Sarajewo wie 30 lat temu, pamięć o nich jest wciąż żywa i pielęgno- Biura igrzysk olimpijskich znajdują się na terenie Cen- wana przez mieszkańców zarówno Sarajewa, jak i okolic. trum Olimpijskiego Sarajewo, które położone jest w sa- mym centrum miasta przy ulicy Branilaca Sarajeva. Na budynku Centrum Olimpijskiego Sarajewo, oprócz ta- blicy przedstawiającej widok na Sarajewo, umieszczo- Bibliografi a ne zostały symbole olimpijskie oraz napisy „Olimpijski Centar Skenderija Sarajevo, CS/O nama/Istorijat [online] http: Centar Sarajevo” i „ZOI 84”. //www.skenderija.ba/page.php?id=7 [dostęp: 9.08.2011]. Chmielewski Z. et al. (red.) [1987] Na olimpijskim szlaku 1984: Sarajewo, Los Angeles. Warszawa: Wydawnictwo Podsumowanie Sport i Turystyka. Choynowski A. [1984] Radosne i kolorowe otwarcie Zimowej Trwająca w latach 1992–1995 w Bośni i Hercegowinie Olimpiady w Sarajewie. Rekord startujących – 49 państw. wojna domowa doprowadziła do zniszczenia niektórych W czwartek pierwsze medale. Chorąży Józef Łuszczek po- obiektów olimpijskich, które były areną zmagań spor- prowadził naszą ekipę, Przegląd Sportowy, nr 29, s. 1–2. towców w walce o olimpijskie medale. Zniszczeniu uległa Creator of Vučko in Mojmilo [1984] Olimpijski Informator, nr 40, s. 3. hala olimpijska Zetra, łączny tor do saneczkarstwa i bob- CSR, Olimpijski Stadion Koševo [online] http://www.csrsa.ba/ slejów na Trebeviciu oraz stadion Koševo. Dzięki ogrom- stadion_kosevo.html [dostęp: 25.07.2011]. nemu wsparciu ze strony m.in. instytucji międzynaro- Gradilišta. Poduhvati bez zastoja [1981] Službeno glasilo Orga- dowych udało się w ciągu kilku lat odbudować niektóre nizacionog komiteta XIV zimskih olimpijskih igara Sarajevo obiekty olimpijskie, zniszczone podczas działań wojen- 1984 Jugoslavija, nr 2, s. 49–50. nych. Hadžihasanović A. [2010] 1984. Olimpijada trijumfa i šansi, Część aren sportowych wykorzystywana jest obec- Sarajevo: RABIC. nie do uprawiania dyscyplin typowo zimowych (np. tra- Horst S. et al. (red.) [1984] Olympische Winterspiele Sarajevo 1984. Berlin: Sportverlag. sy do konkurencji alpejskich na Jahorinie i Bjelašnicy). Igman – Malo Polje [1984] Olimpijski Informator, nr 28, s. 10–11. Pozostałe obiekty olimpijskie, takie jak: hala olimpijska Igman – Veliko Polje [1984] Olimpijski Informator, nr 28, s. 10. im. Juana Antonia Samarancha czy kompleks sportowy Igrzyska olimpijskie, Zawalił się dach areny [online] http:// Skenderija są wykorzystywane obecnie dla celów nie tyl- www.eurosport.pl/igrzyska-olimpijskie/zawalil-sie-dach ko sportowych, ale również i rekreacyjnych (np. koszy- areny_sto3150955/story.shtml [dostęp: 30.07.2012].

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 55 Karolina Nazimek

Jahorina-Bjelašnica [1984] Olimpijski Informator, nr 29, s. 10. Procházka K. [1987] Zimné olympijské hry: od Chamonix 1924 KJP ZOI’84 OCS D.O.O, Ski centar [online] http://www. po Sarajevo 1984. Bratislava: Šport-slovenské telovýchovné zoi84.ba/stranica/ski-centar [dostęp: 12.08.2011]. vydavatel’stvo. KJP ZOI’84 OCS D.O.O, Zetra [online] http://www.zoi84. Sarajevo’84 Yugoslavia 08–19.02 [1984] Offi cial Report of the ba/stranica/zetra [dostęp: 24.07.2011]. Organising Committee of the XIVth Winter Olympic Games Konecki K.T. [2000] Studia z metodologii badań jakościowych. 1984 at Sarajevo, Sarajevo. Kraków: PWN. Svoboda S. [1983] Miasto XIV ZIO. Niedawno były tu tylko Kostera M. [2005] Antropologia organizacji. Metodologia badań meczety, Przegląd Sportowy, nr 256, s. 4. terenowych. Warszawa: PWN. Svoboda S. [1984] Już tylko 12 dni. Ze świątyni Hery do Sara- Krasicki S. [2006] A to narty właśnie… Kraków: Wydawnic- jewa, Przegląd Sportowy, nr 20, s. 1–2. two FALL. Szef zachwycony. Sarajewskie Igrzyska najlepsze w historii Lipiec J. [2005] Powrót do estetyki. Uroda świata – piękno sztuki. [1984] Przegląd Sportowy, nr 24, s. 1–2. Kraków: Wydawnictwo FALL. Th e Museum of Sports and Art [1984] Olimpijski Informator, Lipiec J. [2010] Fenomenologia wędrówki. Studia z fi lozofi i tury- nr 33, s. 4. styki. Kraków: Wydawnictwo FALL. Th e Opening Ceremony of the XIV OWG [1984] Olimpijski Miller D. [2012] Historia igrzysk olimpijskich i MKOl: od Aten Informator, nr 31, s. 3. do Londynu 1894–2012. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis. Toporowicz K. [1996] Elementy metodologii badań historycz- Milojević B. Ž. [1958] Jugosławia: zarys geografi i. Warszawa: nych w naukach o kulturze fi zycznej, Metody empiryczne PWN. w naukach o kulturze fi zycznej, H. Grabowski (red.). Kra- Młodzikowski G. [1984] Olimpiady ery nowożytnej: idea i rze- ków: AWF Kraków., s. 121–135. czywistość. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka. Trebević [1984] Olimpijski Informator, nr 31, s. 10. Olimpijski Komitet Bosne i Hercegovine, Olimpijski Muzej Wagner Z., Paszek Z. [1984] Sarajevo’84: miasto olimpiady zi- OK BIH [online] http://www.okbih.ba/index.phpoptio- mowej. Kraków: [s.n.]. n=com_content&view=article&id=103&Itemid=21& Wszystko gotowe – można zaczynać!. Hokeiści Polski i ZSRR lang=en [dostęp: 28.08.2011]. wyprzedzą uroczyste otwarcie XIV Zimowych IO [1984] Olympic Village “B” at Its Peak [1984] Olimpijski Informator, Przegląd Sportowy, nr 25, s. 1. nr 37, s. 2. Wywiad z Edinem Numankadićem z 14 VI 2011 r., zapis wy- Pierwszy jugosłowiański. Sarajewo oszalało po srebrze Jure wiadu w zbiorach autorki. Franko. Kvalfoss zmienił Angerera [1984] Przegląd Spor- XIV OWG – a Retrospective View. It Was Magnifi cent! [1984] towy, nr 33, s. 1. Illustrated Review of the Organizing Committee of the XIV Porada Z. [2007] Zimowe Igrzyska Olimpijskie 1924–2006. Winter Games Yugoslavia – Sarajevo 1984, nr 8, s. 9–59. Kraków: Wydawnictwo FALL. XIV OWG open [1984] Olimpijski Informator, nr 31, s. 1.

56 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Stanisław Marusarz (1913–1993) – olimpijczyk Stanisław Marusarz (1913–1993) – Olympian

Magdalena Szymczyszyn Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie

Streszczenie Stanisław Marusarz był sportowcem, którego największą pasją w życiu było narciarstwo i skoki narciarskie. W ciągu swojego życia pokazał wielką klasę nie tylko jako skoczek, ale także jako człowiek. O narciarstwie nie zapominał nawet wtedy, gdy wybuchła druga wojna światowa; wówczas swoje znakomite umiejętności wyko- rzystał do przeprowadzania ludzi przez śnieżną granicę Tatr. Stanisław Marusarz uczestniczył w pięciu zimowych igrzyskach olimpijskich, nie udało mu się jednak przywieźć z tych wielkich zawodów medalu. Zdobył srebrny medal w Mistrzostwach Świata w Lahti w 1938 roku. Ten wielki sportowiec pozostał w pamięci swojej rodziny, przyjaciół, znajomych oraz młodego pokolenia – nie tylko sportowców. Słowa kluczowe: Stanisław Marusarz, skoki narciarskie, olimpijczyk, Zimowe Igrzyska Olimpijskie 1932–1956.

Summary Stanisław Marusarz was non profesional sportperson and his passion was skiing and ski-jumping. He was not only a great ski-jumper but also an admirable person. He continued skiing after outbreak of the Second World War, when he was a member of AK in the Tatra Mountains. Stanisław Marusarz participated in fi ve Winter Olym- pic Games; he also won a silver medal in ski jumping at the 1938 FIS Nordic World Ski Championship in Lahti. Keywords: Stanisław Marusarz, ski-jumping, olympian, Winter Olympic Games 1932–1956

Wstęp sław miał piątkę rodzeństwa, najstarszego brata Jana, któ- ry otrzymał imię ojca, oraz cztery młodsze siostry: Zofi ę, Sport obrazuje nie tylko bogate możliwości fi zyczne czło- Bronisławę, Helenę i Marię. Jak się okazało w później- wieka, ale także jego zdolności intelektualne i ducho- szym czasie, rodzeństwo z zamiłowaniem i powodzeniem we [Lipiec,1988]. Prawdziwy sportowiec powinien dążyć uprawiało narciarstwo. Okres narodzin i dzieciństwa Sta- do tego, aby nie kierowała nim jedynie obsesyjna potrze- nisława Marusarza należy zaliczyć do niełatwych nie tyl- ba osiągnięcia doskonałości fi zycznej. Za baronem Pier- ko dla jego rodziny, ale także dla całej Polski, która trwała re de Coubertinem powiedzieć możemy, że arena sporto- pod zaborami. Marusarzowie nie należali do bogaczy, nie wa to dobre miejsce do tego, aby rozwijać dobro i piękno stać ich było na zakup sprzętu narciarskiego, co nie zraża- oraz pielęgnować kult wysiłku i harmonii. Według niego ło młodego Stanisława do uprawiania ukochanego przez olimpizm jest stanem ducha, a nie systemem, zbiorem do- niego sportu, jakim było narciarstwo i skoki narciarskie brze określonych prawd, wskazań i zaleceń. Zgodnie z wi- [Paryska, Paryski, 1994, s. 1227]. Nikt nie mógł przy- zją barona Coubertina reprezentantem olimpijskim może puszczać, że chłopiec, który ukradkiem wynosił drewnia- być sportowiec amator, dla którego główną motywacją do ne krzesła z domu, służące mu za narty i sanki, zostanie uprawiania sportu jest chęć samodoskonalenia się i dbałość wielkim olimpijczykiem, a jego pierwszy skok oddany o własne ciało. Sportowiec amator uczestniczy wraz z in- w tajemnicy na skoczni w Dolinie Jaworzynki w wieku nymi zawodnikami w wielkim sportowym święcie – igrzy- 14 lat rozpali w nim ducha walki i zmieni jego życie. skach olimpijskich [Dziubiński, 2001, s. 182–189]. W 1955 roku Birger Ruud, jeden z najlepszych i naj- Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie wybitniejszych norweskich skoczków, trzykrotny me- uczestnictwa Stanisława Marusarza w zimowych igrzy- dalista olimpijski i pięciokrotny medalista narciarskich skach olimpijskich. mistrzostw świata FIS (w tym srebra w 1939 r. w Za- Stanisław Marusarz urodził się w roku 1913 w ro- kopanem) [Zieleśkiewicz, 1992], udzielając wywiadu, dzinie góralskiej, jako drugi syn Heleny i Jana. Stani- podkreślił, że Stanisław Marusarz stanowi fenomen zwy-

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 57 Magdalena Szymczyszyn cięstwa tężyzny fi zycznej nad czasem – czterdzieści parę Atlantyk udali się do Ameryki [za: Szatkowski, 1999, lat życia, ponad dwadzieścia lat na skoczniach świata s. 28]. i wciąż miejsce w światowej czołówce. Dodał, iż nie spo- Transatlantyk „Ile de France” był największym stat- tkał się z podobnym faktem w historii światowego nar- kiem pasażerskim w owym czasie. Sportowcy polscy byli ciarstwa [www.memorialis.pl 04.03.2012]. Prawdopo- zachwyceni jego ogromem, dobrze wentylowanymi kabi- dobnie nie ma drugiego narciarza, który utrzymałby się nami, bieżącą słodką wodą w kabinach, a jak wspominał przez ponad 30 lat w narciarskiej czołówce [Toporowicz, Zdzisław Motyka, w każdej nocnej szafce znajdowała się 2000, s. 108–109]. Biblia [Rogowski, 1974, s. 38]. Marusarza nazwano „tatrzańskim orłem”, „królem Polscy narciarze znieśli jednak bardzo ciężko prze- Krokwi”, „narciarzem 50-lecia”, jednak najtrafniejszym prawę przez Atlantyk z powodu choroby morskiej. Tego jego określeniem wydaje się być „król nart”. Obliczo- samego dnia, kiedy statek wyruszył z portu, zerwał się no, że Marusarz oddał w ciągu swojej kariery 10 tysię- sztorm. Wydarzenia te tak wspomina Stanisław Maru- cy skoków narciarskich, w sumie pokonując w powietrzu sarz: ponad 700 kilometrów. Dlatego jego przyjaciel Stefan – Psiokrew, juz nigdy nie pojade okrentem! – ledwo Dziedzic zaproponował, aby imieniem Stanisława Maru- żywy jęczał Andrzej Marusarz. Zrozpaczony Zdzisław Mo- sarza nazwać jeden z polskich samolotów [Mirosławski, tyka obiecywał kapitanowi 5 złotych polskich, jeśli ten cho- 1990]. Norwegowie tytuł „króla nart” nadają zwycięzcy ciaż na godzinę zatrzyma statek. Tylko jeden Skupień do- narciarskiego maratonu – biegu na 50 kilometrów oraz brze znosił podróż. Zapytany, jak to możliwe, odpowiedział: najwszechstronniejszemu narciarzowi każdych zimowych – E bok zabrał kilo susonyk śliwek – odparł. – Doradzili mi igrzysk olimpijskich, ale także ludziom szczególnie za- w doma ze to lepse na chorobe. I tak pojadłek, pojadłek te służonym dla narciarstwa i nart, i taki niewątpliwie był susone śliwki… Ale i on w końcu się rozchorował [Rogow- Stanisław Marusarz. Lista jego sukcesów na śnieżnych ski, 1974, s. 40]. arenach jest bardzo długa: był na pięciu igrzyskach zi- Dni spędzone przez polskich olimpijczyków na okrę- mowych (1932, 1936, 1948, 1952 i jako przedskoczek cie nie były miłym wspomnieniem, jednak sądzić nale- w 1956), parokrotnie w latach 1933–1939 uczestniczył ży, że nie złamało to polskich twardych charakterów, peł- w narciarskich mistrzostwach świata FIS, był wicemi- nych ducha walki. strzem świata z Lahti (1938), rekordzistą świata z Planicy (1935), zwyciężał na zawodach narciarskich w Anglii, Ju- gosławii, Czechosłowacji i Niemczech. Był 22-krotnym Olimpijczycy polscy w Lake Placid mistrzem Polski w skokach, zjeździe, kombinacji klasycz- nej i alpejskiej [PZN, 1939] oraz w sztafetach biegowych Lake Placid znaczy tyle co „Spokojne Jezioro”; było spo- 4 x 10 km i 5 x 10 km [za: Zieleśkiewicz, 1992]. kojną osadą liczącą 3500 mieszkańców, mało znaną na- wet samym Amerykanom. Pogoda w wiosce olimpijskiej nie dopisywała [Szatkowski, 1999, s. 30]. W organiza- Od Doliny Jaworzynki do Lake Placid cji także panował bałagan. Stany Zjednoczone pogrążo- ne były w kryzysie i igrzyska odbyły się tylko dzięki wła- Pierwszym startem olimpijskim Stanisława Marusarza był ścicielowi terenów wokół Lake Placid Goldfreyowi De- udział w III Zimowych Igrzyskach Olimpijskich w Lake weyowi. Niestety nie miał on smykałki do organizowania Placid w 1932 roku w górach Adirondack w północno- tak dużych imprez. Dewey sfi nansował budowę toru -wschodniej części Stanów Zjednoczonych. Wyjazd pol- bobslejowego, natomiast pozostałe trasy były zaniedba- skich sportowców na igrzyska był możliwy dzięki wspar- ne, sportowcy podczas zawodów błądzili, ponieważ bra- ciu fi nansowemu amerykańskiego podkomitetu Polskie- kowało oznaczeń. Brakowało także sędziów [http://www. go Komitetu Olimpijskiego. W drużynie zakopiańskiej pkol.pl/ 31.08.2012]. Stanisław Marusarz tak wspomina reprezentującej nasz kraj z orzełkiem na piersi znaleźli się: wioskę olimpijską: Andrzej i Stanisław Marusarzowie, Stanisław Skupień, Budynki przeważnie drewniane, piętrowe, bez określo- Zdzisław Motyka oraz Bronisław Czech, którego ustano- nego stylu. Wąskie uliczki. Na ulicach słyszało się wiele ję- wiono kapitanem [Rogowski, 1974, s. 37–38]. Wybrani zyków, przybyły już liczne drużyny całego świata” [za: Ro- olimpijczycy mogli czuć się dumni, gdyż reprezentowa- gowski, 1974, s. 41]. nie barw Polski na zimowych igrzyskach było wyróżnie- Sama architektura Lake Placid nie wywarła na Ma- niem nie tylko sportowym, ale i społecznym. rusarzu większego wrażenia. Ważne było to, iż będzie Polska drużyna wyruszyła 11 stycznia 1932 roku do uczestnikiem wielkiego wydarzenia – będzie rywalizował Warszawy, gdzie zdecydowano, że pojadą także hokeiści. ze sportowcami całego świata, a tym samym będzie repre- Z Warszawy wszyscy olimpijczycy wyruszyli do Hawru zentował kraj z orzełkiem na piersi. we Francji, skąd na pokładzie jednego z największych Olimpijczycy nie byli zadowoleni z nieprzygotowa- transatlantyków w historii żeglugi – „Ile de France” przez nych tras, zwłaszcza podczas biegu, kiedy pokonywali dy-

58 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Stanisław Marusarz (1913–1993) – olimpijczyk stans po glinie i błocie. Nasi reprezentanci w ramach tre- konkursu skoków został norweski skoczek Birger Ruud, ningu wybrali się na wycieczkę. Zaplanowali trasę tak, rozpoczynając tym samym wspaniałą narciarską karie- aby zatoczyć koło i wrócić na miejsce startu. Właściciel rę. W konkurencji kombinacji klasycznej najlepszy był hotelu ostrzegał, aby się za bardzo nie oddalali od Lake Czech, zajmując 7 lokatę w klasyfi kacji ogólnej. Pozo- Placid, ponieważ w lasach grasują wilki. Narciarze jednak stali nasi narciarze wycofali się z biegu [Głuszek,1971 s. zabłądzili. Początkowo kierownikiem wyprawy był Bro- 297]. Zdzisław Motyka wpadł w krzaki i połamał narty nisław Czech, a następnie Zdzisek Motyka, jednak do- i kije. Stanisław Marusarz odstąpił z powodu straty, któ- piero po wielogodzinnym błądzeniu po lesie Stanisław rej nie był w stanie nadrobić, najpierw z powodu spóź- Marusarz doprowadził swoich kolegów do hotelu. Wy- nienia się na start, a następnie z powodu złamanego kij- prawa ta była dla polskich olimpijczyków nauczką, którą ka [Filar, Leyko,1978, s. 194]. Z reprezentantów Polski zapamiętali na długo [Rogowski, 1974, s. 43–44]. najlepszy wynik odnotowali hokeiści, zajmując 4 miejsce, Zmagania na Igrzyskach Olimpijskich w Lake Placid mimo że nie wygrali żadnego meczu – w turnieju brały odbywały się od 4 do 14 lutego 1932 roku. Ceremonii udział tylko cztery zespoły [http://www.pkol.pl/pl/pages/ otwarcia dokonał ówczesny gubernator stanu, później- display/10024 31.08.2012]. szy prezydent USA, Franklin Delano Roosevelt. W igrzy- skach udział wzięło 17 narodowych reprezentacji: Austrii, Belgii, Czechosłowacji, Finlandii, Francji, Japonii, Kana- Od Lake Placid do Garmisch- dy, Niemiec, Norwegii, Polski, Rumunii, Stanów Zjed- -Partenkirchen noczonych, Szwajcarii, Szwecji, Węgier, Wielkiej Bryta- nii i Włoch [za: Porada, 1980, s. 172–173]. W zawodach IV Zimowe Igrzyska Olimpijskie odbywały się w Niem- wzięło udział łącznie 252 sportowców: 231 mężczyzn czech w Garmich-Partenkirchen od 6 do 16 lutego 1936 i 21 kobiet. Rozegrano 14 konkurencji w 5 dyscypli- roku. Reprezentacje wystawiło 28 narodowych komite- nach: bobsleje (debiut męskich dwójek), hokej na lodzie, tów: Australii, Austrii, Belgii, Bułgarii, Czechosłowacji, łyżwiarstwo (fi gurowe, szybkie), narciarstwo klasyczne Estonii, Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, (skoki narciarskie, kombinacja norweska, biegi narciar- Japonii, Królestwa SHS, Kanady, Liechtensteinu, Luk- skie), zaprzęgi z psami. Po ceremonii uroczystego otwar- semburga, Łotwy, Niemiec, Norwegii, Polski, Rumu- cia zimowych igrzysk rozpoczęły się konkurencje hokejo- nii, Stanów Zjednoczonych, Szwajcarii, Szwecji, Turcji, we, a potem biegi narciarskie. W biegu na 18 kilometrów Węgier, Wielkiej Brytanii i Włoch. Łącznie wystąpiło na 42 zawodników startujących w konkurencji wśród na- 668 sportowców, w tym 80 kobiet [Matzenauer,1996, szych najlepszy okazał się Bronisław Czech, zajmując 18 s. 106]. Na igrzyskach oprócz Stanisława Marusarza nasz miejsce, Stanisław Marusarz był 27, Skupień 31, a Zdzi- kraj reprezentowali: Bronisław Czech, Michał Górski, sław Motyka 33. Podczas zawodów panowały bardzo złe Stanisław Karpiel, Andrzej Marusarz, Karol Zając oraz warunki atmosferyczne, a trasy trzeba było pokonywać Marian Woyna-Orlewicz. Marusarz pojechał do Ga-Pa w błocie, ponieważ brakowało śniegu. W konkursie sko- z przeziębioną grypą [Rogowski, 1974, s. 76]. Już w cza- ków wzięło udział trzech Polaków: Bronisław Czech oraz sie podróży w pociągu dostał wysokiej temperatury. Tak Stanisław i Andrzej Marusarzowie. Także i teraz skocz- wspomina przyjazd do wioski olimpijskiej: ków pogoda nie oszczędzała. Śnieg bardzo szybko top- Chwila powitania naszej ekipy na dworcu w Gar- niał, a na zeskoku na każdego zawodnika czekała śnież- misch wydawała mi się wiekiem. Spocony, szczękający zęba- no-błotna kąpiel [Rogowski, 1974, s. 46–48]. Stanisław mi z dreszczy, trawiony od kilkudziesięciu godzin gorączką, Marusarz liczył na dobry wynik w tych zawodach, dla- marzyłem o łóżku. Czułem się fatalnie. Zarówno fi zycznie, tego że na treningach osiągał odległości w granicach 67 jak i psychicznie. Trzeba mieć doprawdy pecha, żeby zacho- metrów. Start Marusarza nie należał jednak do udanych, rować akurat na olimpiadę! [Rogowski, 1974, s. 77]. być może częściową winę można zrzucić na warunki at- „Góralczyk” osłabiony, zmęczony przecież mógł po- mosferyczne. Skok oddany przez „Góralczyka” na pewno zostać w domu, wyleczyć chorobę, coś jednak nie pozwo- pozostał w jego pamięci na długo. Były to bardziej salta liło mu na taki krok. Co nim kierowało: czy to była tylko wykonywane w powietrzu zakończone mocnym uderze- ambicja, oddanie skokom narciarskim czy miłość do oj- niem lędźwiami o podłoże i widokiem wirujących gwiazd czyzny? Uczestnictwo w igrzyskach oznaczało, że liczymy nad głową [Rogowski, 1974, s. 46–48]. się na arenie międzynarodowej. W konkursie skoków w Lake Placid najlepszy oka- Do Marusarza w Ga-Pa został wezwany lekarz, któ- zał się Bronek Czech, który w ogólnej klasyfi kacji za- ry zalecił leżenie w łóżku, wypoczywanie. Zakomuniko- jął 12 miejsce, ze skokami 51,5 i 60 metrów i notą 200 wał narciarzowi, że o starcie w zawodach niestety w tym punktów. Andrzej Marusarz był 22 z odległościami sko- roku musi zapomnieć. Marusarz nie poddał się jednak ków 51,5 i 54 metry z notą 185,9 punktów. Natomiast i po dwóch tygodniach kuracji wstał z łóżka. Trening roz- Stanisław Marusarz, pomimo upadku w pierwszej serii, począł od spacerów. Po niedługim czasie wybrał się na w drugiej skoczył 53 metry i zajął 17 miejsce. Zwycięzcą skocznię, gdzie oddał dwa skoki, niestety oba nieustane,

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 59 Magdalena Szymczyszyn co było dla niego powodem wielkiego niepokoju. Starto- no na dużej skoczni olimpijskiej. W konkurencji biegu wali obok niego przecież najlepsi skoczkowie świata: Bir- na 18 kilometrów startowało 115 zawodników reprezen- ger Ruud, Erikson, Rider i Alf Andersonowie, Olaf Hofs- tujących 23 państwa. Marusarz zajął 18 miejsce z powo- baken, Oddbjorn Hagen [Rogowski, 1974, s. 78]. du utraty przytomności na 13 kilometrze, co spowodo- Do Garmisch-Partenkirchen przyjechało wielu kibi- wane było osłabieniem po niewyleczonej grypie. Wśród ców – cudzoziemców. Ulicami tymczasem maszerowały Polaków najlepszy okazał się Górski. Marusarz zajął piąte oddziały wojska oraz formacja „SS” z trupią czaszką na miejsce w otwartym konkursie skoków, natomiast w sko- ramieniu. Marian Woyna-Orlewicz opisywał, iż Olim- kach do kombinacji był trzeci [Porada, 2007, s. 180]. piada w Ga-Pa była ustawiona politycznie – miała po- Mimo osłabienia oraz gorączki, która towarzyszyła Ma- kazać, że Niemcy wcale nie przygotowują się do wojny, rusarzowi podczas startów na zimowych igrzyskach, po- a igrzyska są dla pokoju, jednak jego zdaniem było to my- kazał on swój silny góralski charakter, który kazał mu dlenie oczu [Szatkowski, 1996]. Podobne wrażenia mo- walczyć do końca. żemy odczytać we wspomnieniach Stanisława Marusarza, Wybuch wojny we wrześniu 1939 spowodował, że który obserwując organizację igrzysk, miał wrażenie, że kolejne igrzyska olimpijskie nie odbyły się. Na zmaga- Niemcy wykorzystują to sportowe święto tylko i wyłącz- nia sportowe trzeba było poczekać. Zakopiańscy nar- nie do ukazania światu, że są wielką potęgą militarną i są ciarze ruszyli na kurierskie szlaki, a wielu z nich walkę gotowe do rozpoczęcia działań wojennych. z okupantem przypłaciło życiem. Walczyli na lądzie, mo- Otwarcia igrzysk dokonał kanclerz Rzeszy Adolf Hi- rzu i w powietrzu. W dywizjonach myśliwskich i bom- tler, pokazujący od samego początku, że są to „jego igrzy- bowych na terenie Wielkiej Brytanii walczyli Marian Za- ska”. W Garmisch-Partenkirchen po raz pierwszy zosta- jąc, Wojciech Panek i Tadeusz Schiele, natomiast Andrzej ły rozegrane konkurencje alpejskie. Sportowe święto nie Marusarz sześć lat pływał w alianckich konwojach. Stani- obyło się bez skandalu, do udziału w nim nie dopuszczo- sław Marusarz i Bronisław Czech byli kurierami ZWZ- no bowiem instruktorów narciarskich z Austrii i Szwajca- -AK, na trasie Zakopane–Budapeszt. Jan Marusarz wal- rii, uznawszy ich za zawodowców [Długoszewski, 1936, czył na Bliskim Wschodzie w Korpusie gen. Andersa s. 10]. [Filar, 2008]. Stanisław Marusarz w wyniku działalno- Ceremonia rozpoczęcia igrzysk odbyła się 6 II 1936 ści kurierskiej podczas II wojny światowej został w 1940 roku, a Władysław Długoszewski tak opisuje defi ladę roku aresztowany przez gestapo i skazany na karę śmier- polskiej reprezentacji przed trybuną honorową: ci. Na kilkanaście godzin przed egzekucją zdecydował się Idzie polska drużyna. Sztandar niesie Bronisław na ucieczkę z więzienia na Montelupich w Krakowie. Po Czech, a za nim maszeruje trójka kierowników: płk Gła- latach tak wspominał to wydarzenie: bisz, dr Boniecki i Kulej, potem patrol wojskowy w polo- Z więzienia na Montelupich udało mi się uciec tylko wych mundurach, narciarze, łyżwiarz Kalbarczyk i hoke- dzięki temu, że uprawiałem sport. W sporcie wygrywałem iści. Przemarsz drużyny polskiej przechodzi bez specjalnych puchary, medale, stawiałem wszystko na jedną kartę, żeby owacji, gdyż cały stadion huczy jeszcze od braw pod adresem wygrać, i wygrywałem. Tutaj postawiłem na jedną kartę – „pobratymców” z Austrii. […] Każda drużyna, przechodząc wyskoczyć przez okno. Przeskoczyłem przez dwa ogrodzenia, przed trybuną honorową, podnosiła ręce na znak powita- tak jak na skoczni. Gdybym wcześniej nie uprawiał spor- nia. Jedynie drużyna polska odkryła głowy, pochylając ręce tu, na pewno bym nie przeżył [http://www.polskieradio. z czapkami ku dołowi. Kanclerz witał każdą drużynę pod- pl/39/156 07.08.2013]. niesieniem ręki [Rogowski, 1974, s. 80]. Po udanej ucieczce Stanisław Marusarz udał się na Stosunki polsko-niemieckie nie były przyjacielskie. Węgry, gdzie zajął się budową skoczni narciarskich oraz Postawa kanclerza Rzeszy świadczyć może o tym, że trak- trenowaniem młodych skoczków. Do ojczyzny powrócił tuje polskich olimpijczyków na równi z innymi drużyna- w 1945 roku i kontynuował karierę sportową [Rogowski, mi. Jednak nasza reprezentacja pokazała honorową posta- 1974, s. 194]. wę, pełną autonomii i suwerenności. Program Zimowych Igrzysk w Ga-Pa nie był obszer- ny, rozegrano 17 konkurencji w 5 dyscyplinach: hokeju Pierwsze Zimowe Igrzyska Olimpijskie na lodzie, łyżwiarstwie (fi gurowym i szybkim), narciar- po zakończeniu II wojny światowej stwie (klasycznym, biegach, skokach i kombinacji nor- weskiej oraz kombinacji alpejskiej), patrolu wojskowym, V Zimowe Igrzyska Olimpijskie odbyły się w 1948 roku bobslejach i eistockschießen (niemiecka odmiana curlin- w dniach od 31 stycznia do 8 lutego w Saint Moritz gu). Konkurencje klasyczne rozgrywane przez mężczyzn w Szwajcarii. Miejsce najważniejszej imprezy sportowej obejmowały: biegi na 18 i 50 kilometrów, sztafetę 3 x 10 zostało wybrane ze względu na neutralność Szwajcarii kilometrów oraz dwa konkursy skoków [Szatkowski, podczas II wojny światowej. Prawdę mówiąc, MKOl du- 1996]. Na mniejszej skoczni odbyły się skoki do kom- żego wyboru nie miał, ponieważ cała Europa była znisz- binacji norweskiej, a otwarty konkurs skoków rozegra- czona. Polscy zawodnicy nie odnieśli znaczących suk-

60 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Stanisław Marusarz (1913–1993) – olimpijczyk cesów na tych igrzyskach olimpijskich. Ważny jednak aby obie reprezentacje niemieckie wystąpiły pod jedną był fakt samego ich uczestnictwa [http://www.sport.pl/ fl agą. Zawodnicy ZSRR nadal nie przyjęli zaproszenia na 15.09.2012]. Nasi zawodnicy nie poddali się oraz po- igrzyska [Porada, 1980, s. 175]. kazali ducha walki pomimo długich i ciężkich lat woj- W skład polskiej reprezentacji weszli: Antoni Wie- ny. W igrzyskach wzięło udział 669 sportowców, w tym czorek, Andrzej Gąsienica Daniel, Jakub Węgrzynkie- 77 kobiet, z 28 krajów: Argentyny, Austrii, Belgii, Buł- wicz, Leopold Tajner, Tadeusz Kwapień, Andrzej Czar- garii, Chile, Czechosłowacji, Danii, Finlandii, Francji, niak, Stefan Dziedzic, Józef i Stanisław Marusarzowie Grecji, Hiszpanii, Holandii, Islandii, Jugosławii, Kana- oraz trzy alpejki Barbara Grocholska, Teresa Kodelska dy, Korei Południowej, Libanu, Liechtensteinu, Norwe- oraz Maria Kowalska [Fischer, Kapeniek, Matzenauer, gii, Polski, Rumunii, Stanów Zjednoczonych, Szwajcarii, 1977, s. 34]. Zawodnicy polscy zostali przywitani kwia- Szwecji, Turcji, Węgier, Wielkiej Brytanii i Włoch. Do tami przez przedstawicieli polskiego poselstwa. Stolica St. Moritz nie zaproszono sportowców z Niemiec i Japo- Norwegii, portowe miasto, przybrała odświętną, olimpij- nii oraz ZSRR, którzy nie popierali i wręcz bojkotowali ską szatę. W Oslo nie było śniegu, dlatego reprezentacja ideę igrzysk olimpijskich. Podczas zawodów zostały roze- polska udała się do Kongsbergu, rodzinnego miasta braci grane 22 konkurencje w 4 dyscyplinach: bobsleje, hokej Ruudów. Miasteczko to było położone 100 kilometrów na lodzie, łyżwiarstwo (fi gurowe i szybkie), narciarstwo na południe od stolicy. Treningi odbywały się na skocz- (w tym alpejskie – debiut slalomu specjalnego i biegu ni zwanej „Hannibalem”, trudnej technicznie, położonej zjazdowego), patrol wojskowy, pięciobój zimowy i skele- na stoku skalnym. Upadek na tej skoczni groził bardzo ton powracający po 20 latach. poważnymi skutkami [Rogowski, 1974, s. 135]. 22 lu- Stanisław Marusarz nie wyraził chęci wyjazdu na tego 1952 r. odbył się otwarty konkurs skoków w Hol- igrzyska z powodu zerwanych przyczepów mięśniowych menkollen. Stanisław Marusarz nie wspominał z entu- w prawej ręce. Jednak mimo to na igrzyska został wy- zjazmem startu w tych igrzyskach. Jak sam określił – był słany. Po przyjeździe do wioski olimpijskiej udał się od nimi wręcz rozczarowany. Jednak trzeba tu wspomnieć, razu do klinki, gdzie zlecono naświetlania, ale one nie- iż nie tylko skoczkom reprezentacji polskiej profi l skocz- wiele pomogły. Podczas skoku Marusarz nie mógł pra- ni sprawiał trudności. Fin Lurio, który w Oberstdorfi e cować prawą kontuzjowaną ręką, w konsekwencji czego osiągnął wynik 139 metrów, tutaj w Oslo zajął dopiero oddawane przez niego skoki były w kiepskim stylu i krót- 18 miejsce. Wśród polskich olimpijczyków najlepiej wy- kie. Nasz zawodnik osiągnął wówczas najniższą punktację padł Wieczorek – zawodnik ze Śląska [Rogowski, 1974, w historii swojej kariery. Ostatecznie z długościami obu s. 136]. skoków 59 metrów i punktacją 192,8 zajął na V Zimo- W otwartym konkursie skoków w Holmenkollen wych Igrzyskach Olimpijskich 27 miejsce [Fischer, Kape- najlepszy okazał się norweski skoczek Arnifi nn Berg- niak, Matzenauer, 1977, s. 185–186]. man. W skokach Polacy zajęli następujące pozycje: Anto- ni Wieczorek – 24, Stanisław Marusarz – 27, Jakub Wę- grzynkiewicz – 33 i Leopold Tajner – 39 [Szatkowski, Z Zakopanego do Norwegii 1999 s. 76].

W roku 1952 odbyły się VI Zimowe Igrzyska Olim- pijskie, rozgrywane w kolebce narciarstwa – Norwe- Ostatnie igrzyska olimpijskie – Cortina gii w Oslo. Fenomenem było to, iż ogień olimpijski nie d’Ampezzo 1956 rok przybył do wioski olimpijskiej ze starożytnej Olimpii, ale z górskiej wioski Morgedal, miejsca urodzenia pionie- Czas szybko i nieubłaganie płynie. Stanisław Marusarz ra norweskiego narciarstwa Sondre Nordheima (1825– został nazwany „dziadkiem” polskiego narciarstwa. Sko- –1897). Norwegowie uważali, że starożytna Grecja nie czek w 1952 roku miał za sobą 25 lat wyczynowego upra- miała nic wspólnego z zimowymi sportami [http://www. wiania narciarstwa. Był najstarszym skoczkiem nie tylko sport.pl/ 15.09.2012]. W igrzyskach olimpijskich wzięło w Polsce, ale i na świecie. Mimo swego przezwiska Maru- udział 732 sportowców, w tym 108 kobiet, z 30 krajów: sarz reprezentował wysoką formę, dlatego gdy nie znalazł Argentyny, Australii, Austrii, Belgii, Bułgarii, Chile, Cze- się w ekipie biało-czerwonych udających się do Corti- chosłowacji, Danii, Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, na d’Ampezzo, nie krył swego rozczarowania i wielkiego Holandii, Islandii, Japonii, Jugosławii, Kanady, Libanu, rozgoryczenia. Polskie władze ten fakt uzasadniały tym, iż Liechtensteinu, Norwegii, Nowej Zelandii, Polski, Por- należy stawiać na ekipę młodych skoczków, w której bra- tugalii, RFN, Rumunii, Stanów Zjednoczonych, Szwaj- kuje miejsca dla 43-letniego Marusarza. Skoczek w za- carii, Szwecji, Węgier, Wielkiej Brytanii i Włoch. Były istniałej sytuacji zwrócił się do prasy. Wystosował list, to igrzyska, w których pierwszy raz po wojnie wystąpi- w którym pisał: Panie Redaktorze! Czerwona czapeczka ły reprezentacje RFN i Japonii. NRD odmówiła wzięcia zwraca się do Pana z głośnym SOS [Rogowski, 1974, s. udziału w igrzyskach po tym, jak MKOl zaproponował, 277]. Marusarz przede wszystkim prosił o udzielenie po-

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 61 Magdalena Szymczyszyn mocy w wyjeździe na piąte w jego karierze sportowej zi- Po powrocie do kraju Stanisław Marusarz startował mowe igrzyska olimpijskie. Dzięki ukazującym się w pra- jeszcze jeden sezon i tym samym w 1957 roku zakończył sie artykułom polskie władze zmieniły swoją wcześniejszą karierę narciarską. Nie rozstał się jednak z tym sportem decyzję i Stanisław Marusarz został włączony do repre- i „deskami” na zawsze. Marusarz stanowi fenomen pol- zentacji. Oprócz niego na igrzyska pojechało jeszcze 50 skiego i światowego narciarstwa. zawodników. Była to rekordowa liczba reprezentujących Podsumowując swoją karierę sportową, Stanisław polskie barwy. Marusarz stwierdził: Na VII zimowej olimpiadzie w Cortina d’Ampezzo Gdy spoglądam wstecz, wydaje mi się, że osiągnąłem wzięli udział reprezentanci 32 narodowych komitetów: wiele. Dla siebie i dla naszego sportu. Walkę i rywalizację Australii, Austrii, Belgii, Boliwii, Bułgarii, Chile, Cze- z najlepszymi o najwyższe trofea dla polskich barw zawsze chosłowacji, Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Ho- uważałem za swój patriotyczny obowiązek. I dlatego, wie- landii, Iranu, Islandii, Japonii, Jugosławii, Kanady, Korei rzę w to gorąco, czerwona czapeczka nie pozostanie jedynym Południowej, Libanu, Liechtensteinu, Niemiec, Norwe- po mnie wspomnieniem. Czerwona czapeczka, nazywana gii, Polski, Rumunii, Stanów Zjednoczonych, Szwajca- popularnie „marusarką” [Rogowski, 1974, s. 244]. rii, Szwecji, Turcji, Węgier, Wielkiej Brytanii, Włoch Kto uprawia sport, wie dobrze, że tylko za cenę i ZSRR. Były to pierwsze igrzyska, na których wystąpiła żmudnych treningów można uzyskać znaczące wyni- reprezentacja Związku Radzieckiego, od razu zdobywa- ki. Olimpijczyk jako reprezentant nie tylko własnej oso- jąc 21 medali oraz detronizując kanadyjskich hokeistów. by, ale i całego kraju, musi ponosić wyrzeczenia każdego Sportowcy NRD i RFN wystąpili jako jedna reprezen- dnia, przez całe lata. Taka jednak jest logika sportu, taka tacja. Łącznie w zawodach wzięło udział 820 zawodni- jest logika życia: bez wyrzeczeń nie można uzyskać liczą- ków, w tym 132 kobiety [http://www.pkol.pl/pl/pages/ cych się wyników ani prawdziwej satysfakcji. Stanisław display/10024 31.08.2012]. Marusarz był sportowcem, a przede wszystkim człowie- Stanisław Marusarz na swoje piąte igrzyska jechał pe- kiem wielkiego formatu, wicemistrzem świata i trium- łen nadziei. Niewielu zawodników mogło się pochwalić fatorem, mógł jednak czuć się w sporcie niespełniony, takim osiągnięciem. Była to dla niego wielka satysfak- ponieważ w jego dorobku nie znalazło się najcenniej- cja, a także uznanie i splendor dla polskich barw narodo- sze z trofeów – medal olimpijski, mimo pięciokrotnego wych. Niestety radość i magia olimpijska minęły w wie- uczestnictwa w zimowych igrzyskach. Najlepszym star- czór dnia otwierającego konkurs skoków. Trener Mie- tem był udział w IV igrzyskach w Garmisch-Partenkir- czysław Kuzdroń oznajmił Marusarzowi, że w zawodach chen, gdzie zajął 5 miejsce w otwartym konkursie sko- wezmą udział wyłącznie młodzi zawodnicy. Mimo roz- ków. W trakcie wojny nie zapomniał o nartach, wręcz goryczenia nasz wielokrotny olimpijczyk przyjął tę decy- wykorzystał swoje znakomite zdolności narciarskie do zję z wielką pokorą. Był skoczkiem zawyżającym średnią przemierzania górskiej granicy jako kurier, dając tym sa- wieku zawodników i miał wystąpić jako przedskoczek. mym świadectwo patriotyzmu. Stanisław Marusarz był Stanisław Marusarz tak opisuje przeżycia na swoich ostat- bohaterem nie tylko sportowym, ale i wojennym. Był to nich zimowych igrzyskach olimpijskich: człowiek o wielkim harcie ducha, walczącym i nie podda- Człowieku, to twoja ostatnia olimpiada! A oni dają ci jącym się nie tylko na skoczniach Polski i świata. jej liznąć dla splendoru. Żeby chociaż było to zgodne z praw- dą, iż przypadł mi zaszczyt otwarcia konkursu olimpijskie- go. Fikcja! Przede mną oddało skok paru Włochów i zawod- ników innych narodowości (razem bodaj siedmiu), wymie- Bibliografi a nionych przez spikera po nazwisku. Oczywiście popłynęło I. Opracowania zwarte z głośników także moje nazwisko. Ale to nie mogło dać mi Coubertin P. [2001] Współczesny olimpizm w świetle wartości satysfakcji. Postanowiłem skoczyć obojętnie, od niechcenia. społecznych, Aksjologia sportu, Z. Dziubiński (red.). War- Skocznia w Cortinie jest nośna, „powietrzna”, pozwalająca szawa, s. 182–189. na wysoki przyjemny lot. Jeszcze kilka chwil i „inaugura- Długołęcka L., Pinkwart M. [1988] Zakopane. Przewodnik hi- cyjny” skok mam już za sobą. No cóż, podpisałem po prostu storyczny. Warszawa: PTTK „Kraj”. w Cortina d’Ampezzo listę obecności [za: Rogowski,1974, Długoszewski W., Przedolimpijskie nastroje, Raz, dwa, trzy, s. 204–205]. nr 6/1936, s. 10. VII Zimowe Igrzyska przyniosły także radosne chwi- Dziedzic S., Wspomnienie o Stanisławie Marusarzu, Tygodnik le dla polskich zawodników, gdyż w kombinacji klasycz- Podhalański, nr 6, 1993. nej (norweskiej) Franciszek Gąsienica Groń zajął trze- Głuszek Z. [1988] Polscy olimpijczycy 1924–1984. Warszawa: Sport i Turystyka. cie miejsce, zdobywając tym samym dla Polski pierwszy Filar A. [1974] Bohaterowie zielonych granic. Warszawa: Książ- brązowy medal na Zimowych Igrzyskach Olimpijskich, ka i Wiedza. ustępując tylko Norwegowi Sverre Stenersenowi i Szwe- Filar A., Leyko M. [1978] Laury na śniegu. Warszawa: Wyd. dowi Bengtowi Ericssonowi [www.sport.pl 15.09.2012]. Ministerstwa Obrony Narodowej.

62 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Stanisław Marusarz (1913–1993) – olimpijczyk

Filar A. [2008] Śladami kurierów tatrzańskich 1939–1944, II. Źródła internetowe Warszawa: Wyd. CB. http://www.sport.pl/ data dostępu – 15.09.2012. Fischer L., Kapeniak J., Matzenauer M. [1977] Kronika śnież- http://www.pkol.pl/ data dostępu 31.08.2012. nych tras. Warszawa, s. 185–186. http://z-ne.pl/s,doc,23172,1,1722, stanislaw_marusarz_-_ Jacy narciarze mogą jechać do Lake Placid [1931] Przegląd czlowiek_fundament.html/ data dostepu 22.09.2012. Sportowy, nr 86, , 28 października 1931. www. memorialis.pl, Wspomnienia o tych którzy odeszli/ data Marusarz S. [1974] Na skoczniach Polski i świata, Z. Rogowski dostępu 03.04.2012. (red.). Kraków: Wyd. Literackie. http://www.polskieradio.pl/39/156/ Artykul/867894, Stani- Matzenauer M. [1991] Sport – Zakopane – 400 lat dziejów. sław Marusarz – gdyby nie uprawiał sportu nie przeżyłby Praca zbiorowa. Kraków. wojny/ data dostępu 07.08.2013. Paryscy Zofi a i Witold [1994] Wielka Encyklopedia Tatrzańska. Poronin. III. Inne źródła Porada Z. [1980] Starożytne i nowożytne igrzyska olimpijskie, Sprawozdanie z działalności za sezony 1937–1939, Kraków Kraków: KAW. 1939. Porada Z. [2007] Zimowe igrzyska olimpijskie 1924–2006. Kra- Szatkowski W., wywiad z Marianem Woyna-Orlewiczem z lip- ków: wyd. FALL. ca 1996 r. w zbiorach w archiwum Muzeum Tatrzańskiego Szatkowski W. [1999] Król nart. Kraków: wyd. FALL. w Zakopanem pt.: „Pamiętam romantyczne narciarstwo”. Szatkowski W. [2004] Od Marusarza do Małysza. Polscy skocz- kowie 1924–2003. Kraków: wyd. FALL. IV. Źródła na nośnikach elektronicznych Toporowicz K. [2000] Marusarz Stanisław (1913–1993), Wy- Dziedzic S. [1990] [w:] Trzy skoki, fi lm dokumentalny, reż. chowanie Fizyczne i Sport, nr 3, s. 108–109. J. Mirosławski, Kraków. Zdebska H. [2000] Mistrzowie nart. Kraków: wyd. FALL.

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 63 SPRAWOZDANIA Z KONFERENCJI  CONFERENCE REPORTS

Rok Pierre de Coubertina w Polskim Komitecie Olimpijskim The Pierre de Coubertin’s Year of the Polish Olympic Committee

Katarzyna Deberny Polski Komitet Olimpijski

Centrum Olimpijskim w Warszawie 16 stycz- najważniejszych faktów z życia barona zgromadzeni obej- nia 2013 roku doc. dr Kajetan Hądzelek sło- rzeli krótki fi lm, następnie wysłuchali jego głosu, zare- Wwami: Inaugurujemy Rok Coubertinowski jestrowanego w Berlinie 4 sierpnia 1935 roku w trakcie w Polskim Komitecie Olimpijskim – ofi cjalnie otworzył wystąpienia, w którym Coubertin mówił o fi lozofi cznych uroczystość z okazji 150. rocznicy urodzin francuskiego podstawach olimpizmu. barona. Dopełnieniem ceremonii było wystąpienie aktora W czasie tej ceremonii został odczytany list Prezesa stołecznego Teatru Anteneum Krzysztofa Gosztyły, który MKOl Jacques’a Rogge z okazji urodzin twórcy olimpi- zarecytował Odę do sportu. zmu. Jego słowa pełne były zarówno refl eksji nad mija- Ogłaszając Rok Coubertinowski, Polski Komitet jącym czasem, jak i nadziei na nadchodzącą przyszłość Olimpijski, Muzeum Sportu i Turystyki oraz Fundacja dla ruchu olimpijskiego. Podkreślił również, że Coubertin „Centrum Edukacji Olimpijskiej” przygotowały przedsię- byłby wielce zadowolony, że jego najważniejsze idee żyją na- wzięcia o charakterze kulturalno-edukacyjnym, o których dal, a dziś znaczą nawet więcej niż przed laty. mówiła na zakończenie uroczystości dyrektor Centrum O roli i istocie działań P. de Coubertina, zarówno Edukacji Olimpijskiej, Grażyna Rabsztyn. Są to m.in.: w odniesieniu do igrzysk, jak i edukacji, kultury, fi lozofi i wprowadzenie do oferty edukacyjnej Centrum lekcji pt.: czy historii wypowiedzieli się kolejno w swoich wystąpie- „Rozrywka bogów, czyli jak zrodziła się idea olimpijska”, niach wybitni znawcy tej tematyki: doc. dr Krzysztof Zu- przygotowanie osnowy lekcyjnej dla szkół podstawowych chora, prof. dr hab. Józef Lipiec, prof. dr hab. inż. arch. i gimnazjalnych o patronie szkoły wspólnie z Radą Peda- Wojciech Zabłocki oraz dr Iwona Grys. gogiczną szkoły im. P. de Coubertina, realizacja projektu Uroczystość uświetnili swoją obecnością: prezes edukacyjnego „Strefa idei olimpijskiej – PRZYSZŁOŚĆ PKOl Andrzej Kraśnicki, wiceprezes PKOl i zarazem ZALEŻY OD WAS” podczas 14. Pikniku Olimpijskiego, członkini MKOl Irena Szewińska, sekretarz generalny przeprowadzenie konkursów na fi lm animowany inter- PKOl Adam Krzesiński, senator RP Andrzej Person, dy- pretujących wybrane myśli de Coubertina, warsztaty edu- rektor Muzeum Sportu i Turystyki Tomasz Jagodziński, kacyjne pt. „Sport i sztuka w życiu Pierre’a de Couber- przedstawiciele jedynej w Polsce szkoły noszącej imię tin”, przygotowanie trzech numerów pisma edukacyjnego Pierre’a de Coubertina (z Bud Siennickich), olimpijczy- PKOl „Olimpionik” oraz książki dla młodzieży o inicjato- cy i wielu innych przyjaciół sportu. Dla przypomnienia rze międzynarodowego ruchu olimpijskiego.

64 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Seminarium naukowe Tradycja i współczesność ruchu olimpijskiego, AWF im. B. Czecha w Krakowie, 10 IV 2013 r. Scientifi c Seminar Olympic Movement – tradition and present day University School of Physical Education in Cracow, 10th of April.2013.

Lucyna Stanek Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie

Auli Akademii Wychowania Fizycznego im. Organizatorami spotkania były: Instytut Nauk Spo- Bronisława Czecha w Krakowie odbyło się łecznych i Instytut Sportu AWF w Krakowie oraz redak- Wseminarium naukowe poświęcone tematyce cja Studies in Sport Humanities (dawne Studia Huma- olimpijskiej. Jego celem jest próba stworzenia przestrzeni nistyczne – czasopismo naukowe wydawane przez AWF do dyskusji i refl eksji wokół wszelkich aspektów szeroko w Krakowie). Seminarium zgromadziło wielu olimpij- pojętego olimpizmu. czyków (z Barbarą Ślizowską na czele, brązową medalist- Zaproszonym wykładowcą był wybitny znawca te- ką Igrzysk Olimpijskich w Melbourne 1956 w gimna- matyki olimpijskiej, prof. dr hab. Wojciech Lipoński, styce), naukowców, trenerów, zawodników, sympatyków który w trakcie półtoragodzinnej, niezwykle interesującej sportu. Zdecydowaną większość stanowiła jednak mło- prezentacji przedstawił symbolikę i historię znicza olim- dzież studiująca w krakowskiej AWF (szczególnie studen- pijskiego. ci realizujący przedmiot „olimpizm”). Spotkanie uświet- Prof. Wojciech Lipoński to wybitny, poznański uczo- nił swoją obecnością JM Rektor prof. dr hab. Andrzej ny, człowiek o renesansowych zainteresowaniach. Znako- Klimek. W trakcie wystąpienia otwierającego semina- mity anglista, znawca i autor dziejów kultury brytyjskiej. rium, podkreślił znaczenie olimpizmu dla działalności Profesor i wykładowca anglistyki na Uniwersytecie im. edukacyjnej uczelni. Miłym akcentem było też przekaza- Adama Mickiewicza, humanistyki sportu w Akademii nie przez prof. W. Lipońskiego na ręce Rektora (jako pre- Wychowania Fizycznego im. E. Piasec- kiego w Poznaniu, a także Międzynaro- dowej Akademii Olimpijskiej w grec- kiej Olimpii (ośrodek badań nad olim- pizmem działający pod auspicjami MKOl). Wykładowca uczelni zagranicz- nych w Stanach Zjednoczonych i Korei Południowej. Były reprezentant Polski w lekkiej atletyce, olimpijczyk (1964), ekspert UNESCO w zakresie sportów i gier tradycyjnych. Autor wielu znako- mitych książek, m.in. Encyklopedii spor- tów świata (przetłumaczonej na cztery języki, a obecnie przygotowywanej do druku w języku arabskim) oraz ostat- niej w dotychczasowym dorobku Histo- rii sportu. Jest to książka niezwykła, uka- zująca sport w szerokiej, kulturowej per- Prof. dr hab. Wojciech Lipoński i rektor AWF w Krakowie prof. dr hab. Andrzej spektywie. Klimek. Fot. Andrzej Kotek

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 65 Lucyna Stanek zent dla zbiorów biblioteki AWF) wielotomowej Encyklo- w ciągu… pół sekundy! Zapalenie znicza jest podnio- pedii sportów świata. słym, wyczekiwanym i ekscytującym momentem w trak- W trakcie wykładu prof. W. Lipoński sięgnął do ge- cie ceremonii otwarcia każdych igrzysk olimpijskich. nezy znicza, m.in. przypomniał sylwetkę Carla Diema, Efektem bardzo ciekawego wykładu była też dys- pomysłodawcy sztafety niosącej ogień ze starożytnej kusja, w której aktywny udział wzięli studenci, potwier- Olimpii i zapalającej znicz w czasie uroczystej ceremonii dzając tym samym autentyczne zainteresowanie proble- rozpoczęcia igrzysk. Tradycja przenoszenia ognia z Olim- matyką olimpijską. Jak zapewniła prowadząca spotkanie pii rozpoczęła się od Igrzysk w Berlinie w 1936 roku. Od prof. nadzw. dr hab. Halina Zdebska (redaktor naczelna tamtego czasu święty ogień podróżuje różnymi szlakami Studies in Sport Humanities, członek Polskiej Akademii i przekazywany jest na różne sposoby – przez lądy czy Olimpijskiej, przewodnicząca Klubu Fair Play PKOl), drogą morską i powietrzną. W 1976 roku przesłano go intencją organizatorów jest powtarzanie seminarium nawet laserem, a odległość z Aten do Ottawy pokonał w kolejnych latach.

66 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 46. Konkurs Fair Play PKOl The 46th. Fair Play Contest of the Polish Olympic Committee

Magdalena Rejf Polski Komitet Olimpijski Marcin Czechowski Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

rzyznawanie nagród fair play rozpoczęło się zapoznał zebranych z rodowodem nagrody, podkreślając w 1963 roku, kiedy to Dział Sportowy popular- wielkie zasługi, jakie w funkcjonowanie Klubu Fair Play Pnego dziennika Sztandar Młodych zdecydował się wnieśli: red. Tadeusz Olszański (przy narodzinach na- ustanowić kapitułę wyłaniającą „Dżentelmena Sportu”. grody kierował działem sportowym Sztandaru), doc. dr Pierwszym laureatem został pięściarz Zbigniew Pietrzy- Kajetan Hądzelek (aktywny w ruchu fair play na forum kowski. W wydaniu z 31 grudnia redakcja zamieściła ob- międzynarodowym), a nade wszystko – prof. dr hab. Zo- szerną informację o nadaniu tej godności. Od tego cza- fi a Żukowska, która pracami Klubu kierowała ponad 35 su co roku – najpierw gazeta, a potem – powołany przy lat. Uroczystość poprowadził red. Henryk Urbaś. PKOl Klub Fair Play – przyznają nagrody i wyróżnienia honorujące postawy „czystej gry” i ludzi, którzy w sposób szczególny promują zasadę fair play w sporcie i w życiu Laureaci 46. Konkursu Fair Play pozasportowym. za rok 2012 Na posiedzeniu 18 marca 2013 roku Klubu Fair Play PKOl w składzie: opiekun z ramienia PKOl – Irena Sze- Dyplom Fair Play PKOl wińska; przewodnicząca – Zofi a Żukowska; wiceprze- wodniczący – Kajetan Hądzelek; sekretarz – Magdalena Dyplom honoruje szczególny czyn „czystej gry”, którego do- Rejf; członkowie: Marcin Czechowski, Anna Dąbrowska, konał zawodnik lub zawodniczka, zespół sportowy, trener Jan Kondracki, Jerzy Królicki, Henryk Marucha, Jerzy lub działacz w 2012 roku. Czynem tym pomógł innym, po- Nowocień, Tadeusz Olszański (członek honorowy), Wie- święcając nawet swoje szanse wygranej, dając tym samym sław Rudkowski, Edward Serednicki, Renata Susałko, wyraz szacunku dla pisanych i niepisanych praw w sporcie Halina Zdebska, Ryszard Żukowski – wyłonił laureatów oraz swojej humanistycznej postawy wobec drugiego czło- kolejnej edycji konkursu. wieka bądź zespołu.

Przyznano: PIOTR MYSZKA – 2 dyplomy za czyn czystej gry, – absolwent AWFiS w Gdańsku, zawodnik gdańskiego – 3 wyróżnienia indywidualne za całokształt kariery klubu AZS-AWFiS, startujący w żeglarskiej olimpijskiej sportowej i godne życie po jej zakończeniu, klasie RS:X, wielokrotny medalista mistrzostw świata – 2 wyróżnienia oraz 2 listy gratulacyjne w kategorii i Europy, aktualny brązowy medalista mistrzostw Euro- „Promocja zasady fair play”. py 2012 oraz trzeci zawodnik rankingu światowego ISAF – Międzynarodowej Federacji Żeglarskiej. Na rok przed Kapituła Konkursu zdecydowała, że za rok 2012 nie IO w Londynie najlepszy zawodnik na świecie w olimpij- zostanie przyznane Trofeum Główne Fair Play za czyn skiej klasie RS:X. Przegrał kwalifi kacje krajowe na Igrzy- czystej gry. ska Olimpijskie z Przemysławem Miarczyńskim. Zrezy- 24 kwietnia 2013 roku w Centrum Olimpijskim gnował z lukratywnej propozycji Kanadyjskiego Związ- w Warszawie przy ul. Wybrzeże Gdyńskie 4 odbyła się – ku Żeglarskiego na szkolenie juniorów oraz zmiany w obecności wielu osobistości polskiego sportu – uroczy- obywatelstwa i reprezentowanie innego kraju na Igrzy- stość wręczenia nagród za rok 2012. We wstępie prezes skach Olimpijskich w Londynie. Rozpoczął współpracę Polskiego Komitetu Olimpijskiego – Andrzej Kraśnicki ze swoim konkurentem w charakterze sparingpartnera,

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 67 Magdalena Rejf pozostając na warunkach stypendialnych zawodnika ka- Wyróżnienia indywidualne za całokształt dry narodowej. Do samych Igrzysk Olimpijskich treno- kariery sportowej i godne życie po jej zakoń- wali wspólnie, doskonalili trym sprzętu, technikę, takty- czeniu kę i strategię. W przeddzień rozpoczęcia Igrzysk Olim- pijskich Piotr Myszka został oddelegowany do Polski. Dla zawodnika lub zawodniczki, którzy wyróżnili się po- Przemysław Miarczyński po zdobyciu brązowego medalu stawą fair play w sporcie i godnym życiem po zakończeniu w uznaniu poświęcenia i wyjątkowo sportowej postawy kariery sportowej (osobistym, zawodowym, w działaniach Piotra stwierdził: „część tego medalu należy do Piotra”. na rzecz młodzieży uprawiającej sport itp.).

BEATA STREMLER JERZY BRONIEC – członek kadry narodowej ujeżdżenia, zawodniczka klu- – wioślarz i trener wioślarski (ur. 1944). 3-krotny olim- bu Lewada Zakrzów. W 2011 roku uczestniczyła w mi- pijczyk 1968–1976 (fi nalista 1972 i dwukrotny uczestnik strzostwach Europy w ujeżdżeniu w Rotterdamie (12 fi nału B); czołowy wioślarz świata z przełomu lat 60. i 70. miejsce Grand Prix Free Style i 13 miejsce Grand Prix w osadzie dwójki bez sternika z Alfonsem Ślusarskim, Special) oraz w Igrzyskach Olimpijskich w Londynie srebrny medalista mistrzostw świata i brązowy medalista 2012 (36 miejsce), zajmując najwyższe lokaty z polskich mistrzostw Europy, zwycięzca regat w Henley (1972), zawodników. Na początku 2012 roku, gdy stało się pew- 16-krotny mistrz Polski. Od 1976 r. trener w klubach ne, że Beata Stremler na wałachu Martini uzyska kwa- sportowych Skra, AZS-AWF w Warszawie i w Międzysz- lifi kację olimpijską, zawodniczka otrzymała lukratyw- kolnym Ośrodku Sportowym. Trener reprezentacyjnych ną ofertę sprzedaży swojego konia. Beata Stremler uzna- osad w latach 1987–1990, na Igrzyskach Olimpijskich ła, że najwyższym honorem dla niej jako zawodniczki w Atlancie, a przede wszystkim trener dwukrotnych zło- i człowieka, będzie reprezentowanie Polski na Igrzyskach tych medalistów Sycz–Kucharski 2000 i 2004 oraz kobie- Olimpijskich w Londynie. Sprawa była szeroko relacjo- cej dwójki wagi lekkiej Ilony Mokronowskiej i Katarzy- nowana w mediach lokalnych i ogólnopolskich (między ny Dynamiuk, które zdobyły tytuł wicemistrzyń świata. innymi: Gazeta Wyborcza, Opole z 7 kwietnia 2012 („Jak Zasłużony Mistrz Sportu, trener roku 2000 w Plebiscycie odrzucić milion dolarów”) i Fakt z 31 marca 2012 („Woli Przeglądu Sportowego, członek honorowy PZTW, wyróż- medal niż milion euro”). Dzięki takiej postawie młodej niony wieloma medalami sportowymi, m.in. „Zasłużony i utalentowanej zawodniczki, po raz pierwszy w histo- dla wioślarstwa”, Medalem 80-lecia i 100-lecia PZTW. rii ujeżdżania w Polsce, mieliśmy na Igrzyskach Olimpij- Jako zawodnik i jako trener w pracy szkoleniowo-wycho- skich pełną drużynę składającą się z trójki zawodników, wawczej przestrzegał zasad fair play – wzór zawodnika która uplasowała się na ósmym miejscu. i trenera godny naśladowania.

Laureaci i organizatorzy Konkursu Fair Play. Fot. Szymon Sikora

68 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 46. Konkurs Fair Play PKOl

MARIAN KASPRZYK ku Wspierania Reform. Został później członkiem zarzą- – były pięściarz (ur. 1939). Mistrz olimpijski w wadze du Polskiego Komitetu Olimpijskiego. Wyróżnienie in- półśredniej w Tokio (1964) – medal jako wotum od- dywidualne za całokształt kariery sportowej i godne życie dał w 2001 roku do skarbca Sanktuarium na Jasnej Gó- po jej zakończeniu otrzymuje w 50. rocznicę przyznania rze w Częstochowie. W walce fi nałowej w Tokio zła- tytułu „Dżentelmena sportu”. Ze względu na stan zdro- mał kciuk w pierwszej rundzie, ale mimo to dotrwał do wia pan Zbyszek nie mógł do stolicy przyjechać, dele- końca, pokonując faworyta turnieju Ricardasa Tamuli- gacja Klubu odwiedziła go w domu, przekazując wyróż- sa (ZSRR). Brązowy medalista w kat. lekkopółśredniej nienie wraz z dyplomem Międzynarodowego Komitetu podczas Igrzysk Olimpijskich w Rzymie (1960). Uczest- Fair Play. nik Igrzysk Olimpijskich w Meksyku (1968). Brązowy medalista mistrzostw Europy (Belgrad 1961) w wadze lekko półśredniej. W reprezentacji Polski wystąpił 9 razy, Wyróżnienia za promocję wartości fair play wygrywając 6 walk, 1 remisując i 2 przegrywając. Sto- Dla osób, stowarzyszeń lub instytucji, promujących ideę fair czył łącznie 270 walk, 232 wygrał, 10 zremisował i 28 play oraz szczególnie aktywnie działających w zakresie jej przegrał. W latach 1961–1964 zdyskwalifi kowany. Kary upowszechniania i wdrażania. uchylono krótko przed igrzyskami olimpijskimi w Tokio, na które Kasprzyk zakwalifi kował się po zaciętej rywali- ŁUKASZ JEDLEWSKI zacji z Leszkiem Drogoszem. Ten fragment życiorysu Ka- – dziennikarz sportowy (ur. 1939). 1955–1971 w re- sprzyka został sfabularyzowany w fi lmie Bokser w reżyserii dakcji Sportowca (od aplikanta do sekretarza redakcji); Juliana Dziedziny, na podstawie scenariusza Bohdana To- 1972–1975 doradca ds. sportu w Urzędzie Rady Mini- maszewskiego i Jerzego Suszki (1966). W latach 1955– strów; 1976–1990 redaktor naczelny Przeglądu Sporto- –1976 był zawodnikiem Sparty Ziębice, Nysy Kłodzko, wego, a później zastępca redaktora naczelnego i kierownik w czasie największych sukcesów walczył w BBTS Bielsko- działu publicystyki. W publicystyce podejmował głów- -Biała, a także Górnika Wesoła i Górnika Pszów. Laureat nie problematykę sportu młodzieżowego oraz społecz- Nagrody im. Aleksandra Rekszy (1999). Dzisiaj, w wie- nej i kulturowej roli sportu, podkreślając wychowawczą ku 73 lat, Marian Kasprzyk nadal jest człowiekiem ak- funkcję sportu, jego walory i piękno. Promował zasady tywnym. Jako współzałożyciel i wiceprezes działa w pró- fair play oraz uniwersalne wartości olimpizmu. Komen- bującym odrodzić pięściarstwo na Podbeskidziu Bielskim tator telewizyjny, przede wszystkim zawodów krajowych Klubie Bokserskim „Beskidy”. Cyklicznie uczestniczy też i międzynarodowych w koszykówce, m.in. obsługiwał 4 w spotkaniach z młodzieżą szkolną, propagując ideę fair igrzyska olimpijskie, 8 mistrzostw świata i 35 mistrzostw play w sporcie i uczciwości w życiu. Europy w tej dyscyplinie. Przez kilkanaście lat zamiesz- czał w Przeglądzie Sportowym” co tydzień felieton „Na- ZBIGNIEW PIETRZYKOWSKI sze sprawy”, poświęcony aktualnym sprawom polskiego – były pięściarz (ur. 1934). Trzykrotny uczestnik i meda- sportu. Laureat nagrody głównej „Złote Pióro”. Działacz lista igrzysk olimpijskich: 1956 – medal brązowy; 1960 – sportowy i olimpijski – członek Zarządu PKOl i prze- medal srebrny (walkę o złoto przegrał z rozpoczynającym wodniczący Komisji Kultury, wiceprezes PZKosz, czło- swą karierę Cassiusem Clayem – Muhammadem Ali); nek Komisji FIBA, wieloletni wiceprezes i prezes Klubu 1964 – medal brązowy. Pięciokrotnie udekorowany me- Dziennikarzy Sportowych. W swej ponad 50-letniej dzia- dalami na mistrzostwach Europy: 1 brązowy i 4 złote. Je- łalności dziennikarskiej i społecznej w sporcie kierował denaście razy zdobywał mistrzostwo Polski: w wadze lek- się zawsze dobrem sportu i przestrzeganiem jego ustalo- kośredniej, średniej i półciężkiej. Żaden polski pięściarz nych reguł, w znaczny sposób przyczyniając się do upo- nie zdobył więcej tytułów mistrza Polski, a jego rekord wszechnienia idei olimpijskiej i zasad fair play. W środo- wyrównał w roku 2005 Andrzej Rżany. wisku sportowym i dziennikarskim cieszy się powszech- Pozostaje również rekordzistą pod względem wystę- nym uznaniem i wielką sympatią. pów w reprezentacji Polski. Walczył w niej 44 razy, wy- grywając 42 pojedynki i 2 przegrywając. Łącznie odbył MUZEUM SPORTU I TURYSTYKI W ŁODZI 350 walk, z których 334 wygrał, 2 zremisował i 14 prze- – jako oddział Muzeum Miasta Łodzi od 1981 roku gro- grał. Przez niemal całą karierę sportową reprezentował madzi, opracowuje i udostępnia bogate zbiory dotyczą- BBTS Bielsko-Biała (1950–1968) z przerwą w latach ce tradycji i współczesności sportu łódzkiego. Szczegól- 1955–1956, gdy był zawodnikiem Legii Warszawa. Po ne miejsce w ekspozycji stałej zajmuje Galeria Olimpij- zakończeniu kariery w 1968 został trenerem. czyków z regionu łódzkiego z wielkimi sławami – Marią Był pierwszym laureatem Nagrody im. Aleksandra Kwaśniewską-Maleszewską i Jadwigą Wajsówną. Mu- Rekszy w 1986 r. zeum poza ekspozycją stałą w hali sportowej przy ul. Sko- W latach 1993–1997 sprawował mandat posła na rupki organizuje również wystawy czasowe w głównej sie- Sejm II kadencji, wybranego z listy Bezpartyjnego Blo- dzibie Muzeum w Pałacu I. Poznańskiego przy ul. Ogro-

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 69 Magdalena Rejf dowej. Muzeum posiada bogatą bibliotekę, udostępnianą chód z niej przekazała, zgodnie z wcześniejszymi plana- badaczom historii sportu, która również służy celom edu- mi, na leczenie chorej na mukowiscydozę małej sąsiadki kacyjnym. Organizuje akcje upowszechniające ideę olim- – Zuzi. Medal wrócił do właścicielki, wykupił go bowiem pijską i zasady fair play. W czasie organizacji wystawy 100 dr Jan Kulczyk i przekazał Zofi i Noceti-Klepackiej pod- lat Łódzkiego Klubu Sportowego w 2008 r. prowadzono czas spotkania noworocznego 7 stycznia 2013 r. w Cen- specjalne prelekcje dla kibiców w zakresie zachowań fair trum Olimpijskim im. Jana Pawła II. Wypowiedzi Zofi i play zawodników i kibiców. Przez kilka miesięcy współ- Noceti-Klepackiej cechują się wielką siłą przekonywania pracowano z łódzkimi gimnazjami w ramach progra- ludzi do pokonywania trudów w sporcie i osiągania w ży- mu społecznego „Szkoła bez przemocy”. Odbyło się sze- ciu wytyczonych celów. Postawa zawodniczki pokazuje reg lekcji muzealnych, których rezultatem był wspólnie jej ogromną otwartość na ludzi i ich problemy. stworzony przez uczniów kilku gimnazjów Kodeks Fair Play. W czerwcu ubiegłego roku wspólnie ze Szkołą Pod- KIBICE IRLANDII stawową im. Janusza Kusocińskiego zorganizowano Ty- – podczas EURO 2012 Irlandczycy zaprezentowali dzień Fair Play. Przez cały ten czas społeczność uczniow- w Polsce rzadki na stadionach piłkarskich typ życzliwej ska uczestniczyła w wielu wydarzeniach mających na celu spontaniczności. Pomimo przegranych meczów swojej kształtowanie postawy fair play uczniów i ich rodziców. drużyny kultura dopingu nie osłabła. Kibice z Zielonej Podczas trwania Tygodnia Fair Play uczniowie zapoznali Wyspy wciągnęli w krąg swojej afi rmacji życia i radości, się z historią Ruchu Fair Play, Kodeksem Fair Play oraz jaką daje sport, także licznych Polaków, gości Euro oraz postawą fair play na boisku i w życiu codziennym. Ty- stróżów porządku, upowszechniając znakomite wzorce dzień Fair Play połączony był z inauguracją Euro 2012 zachowań na zawodach sportowych i po ich zakończe- w Polsce i na Ukrainie. Muzeum Sportu spełnia ważną niu. Nagrodę odebrał w imieniu 30 tysięcy kibiców am- funkcję w życiu sportowym i społecznym Łodzi i współ- basador Republiki Irlandii w Polsce, p. Eugene Hutchin- działa z Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie. son – na zdjęciu powyżej: w środku obok prezesa PKOl Andrzeja Kraśnickiego.

Listy gratulacyjne za promocję wartości Na zakończenie uroczystości głos zabrała prof. Zo- fair play fi a Żukowska. Podziękowała za wieloletnią współpracę z kolejnymi prezesami PKOl i kolejnymi składami Klu- ZOFIA NOCETI-KLEPACKA bu Fair Play, a także – ze wspierającymi ją pracownika- – zawodniczka Klubu YKP Warszawa. Reprezentant- mi Biura PKOl. Poinformowała również, iż kierowanie ka Polski w windsurfi ngu. Trzykrotna olimpijka: Ate- pracami Klubu przekazuje w godne ręce – dr hab. Hali- ny 2004, Pekin 2008 i Londyn 2012. Brązowa meda- ny Zdebskiej, profesor krakowskiej AWF im. Bronisława listka olimpijska Londyn 2012. Mistrzyni świata 2007 Czecha, członkini Klubu, doskonale znającej problema- oraz wicemistrzyni świata 2011 i 2012. W 2006 roku tykę sportu olimpijskiego, olimpizmu i fair play. założyła Fundację Hey Przygodo, która pomaga potrze- Było to ostatnie publiczne wystąpienie prof. Zofi i bującym, uzdolnionym dzieciom. Zofi a Noceti-Klepac- Żukowskiej, która zmarła po długiej i ciężkiej chorobie ka podarowała swój medal olimpijski na aukcję, a do- 21 XI 2013 r.

70 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Piękni i dobrzy w sporcie i życiu nagrodzeni Medalem Kalos Kagathos Beautiful and good in sports and in life awarded the Medal Kalos Kagathos

Katarzyna Płoszaj Akademia Wychowania Fizycznego im.Bronisława Czecha w Krakowie

historycznej sali Collegium Maius Uniwersy- ny rzeźbiarz, prof. Jerzy Nowakowski z krakowskiej ASP. tetu Jagiellońskiego 21 maja 2013 roku wrę- Decyzją Kapituły Medalu w bieżącym roku wyróżniono Wczone zostały medale Kalos Kagathos. Uro- nim osiem osób, na których cześć zostały wygłoszone lau- czystość, której przewodniczył JM Rektor Uniwersyte- dacje. Laureatami Medalu Kalos Kagathos w 2013 roku tu Jagiellońskiego, prof. dr hab. med. Wojciech Nowak, zostali: odbyła się już po raz dziewiąty. Jej celem było uhonoro- Prof. dr Zbigniew Czajkowski, jeden z najbar- wanie tych, którzy odznaczają się szczególnymi zasługa- dziej zasłużonych trenerów szermierki na świecie. Doktor mi dla sportu, jak również działalnością na rzecz dobra Honoris Causa AWF w Katowicach. Laudację wygłosił wspólnego w życiu pozasportowym. w imieniu nieobecnego prof. dr. hab. inż. arch. Wojcie- Każda epoka ma swój ideał człowieka, tak mówił cha Zabłockiego dr hab. prof. nadzw. Zbigniew Porada. w swoim przemówieniu podczas otwarcia uroczystości Barbara Gorgoń-Flont, była saneczkarka, zdobyw- wręczenia medali Kalos Kagathos prof. A. Krawczuk. Sta- czyni brązowego medalu MŚ w 1958 r., olimpijka z Inns- rożytność stworzyła taki wzór, który wyraża się w dwóch brucku 1964, aktywna artystka malarka. Laudację wy- określeniach: kalos kagathos – piękny i dobry. Każdy po- głosił prof. dr hab. Józef Lipiec trafi wytłumaczyć, co oznacza dobry. Jest nim człowiek Doc. dr Kajetan Hądzelek, związany z koszykówką, bezinteresownie życzliwy innym. Natomiast zrozumie- obecnie piastujący stanowisko honorowego prezesa Pol- nie, czym jest kalos, nasuwa pewne trudności. Piękno to skiego Związku Koszykówki, historyk kultury fi zycznej, nie odnosi się do urody fi zycznej człowieka. Jest ona bo- wieloletni pracownik AWF Józefa Piłsudskiego w Warsza- wiem skutkiem przypadku, czyli darem bogów. Chodzi wie. Laudację wygłosił prezes PKOl Andrzej Kraśnicki. tu natomiast o piękno wewnętrzne, które każdy człowiek Dr Marian Józef Machowski, były reprezentant może sam zdobyć. Ta właśnie myśl przewija się przez całą kraju, długoletni piłkarz Wisły Kraków, absolwent AGH, antyczną literaturę, poezję i fi lozofi ę. Pracuj nad sobą, także doktor nauk technicznych w tejże uczelni, ekspert abyś był piękny i dobry. w dziedzinie budowy kopalń. Laudację wygłosił redaktor W 1985 roku z inicjatywy redaktora naczelnego Ryszard Niemiec. Tempa Ryszarda Niemca, prof. dr. hab. Wojciecha Lipoń- Janusz Różycki, były szermierz i fl orecista, srebrny skiego i prof. dr. hab. Aleksandra Krawczuka powstała medalista olimpijski z Tokio 1964 r., zdobywca pierw- idea przyznawania Medalu Kalos Kagathos. Od tego roku szej nagrody na Festiwalu Sztuki organizowanym przez Uniwersytet Jagielloński, przy współpracy Polskiego Ko- MKOl w 1995 i w 1996 roku. Laudację wygłosił Wło- mitetu Olimpijskiego, Polskiej Akademii Olimpijskiej, dzimierz Szaranowicz. prasy i telewizji, w nawiązaniu do starożytnej kalokagatii Dr Adam Smelczyński, były strzelec, wicemistrz wyróżnia ludzi, którzy udowadniają, że sport nie kończy olimpijski z Melbourne 1956 r., doktor nauk medycz- się na mecie, ale przygotowuje człowieka do dalszego ży- nych, pułkownik WP w stanie spoczynku. Laudację wy- cia. Ich wielkie zwycięstwa sportowe są natomiast dodat- głosił prof. Aleksander Krawczuk. kową motywacją i siłą, by osiągać równie wartościowe, Dr Danuta Straszyńska-Kossek, była lekkoatletka, jeśli nie większe rezultaty na innych polach własnej dzia- złota medalistka ME w Budapeszcie w 1966 r. w sztafecie łalności. 4 x 100 m, dwukrotna olimpijka. Uzyskała stopień dok- W ciągu prawie 30 lat Medal Kalos Kagathos trafi ł do tora nauk o kulturze fi zycznej w AWF Poznań. Laudację rąk 64 wspaniałych osobistości. Jego twórcą jest wybit- wygłosiła Irena Szewińska.

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 71 Katarzyna Płoszaj

Prof. Jerzy Twardokens, były szermierz, zdobywca cie do Polski ukończył Akademię Medyczną w Krako- dwóch brązowych medali – indywidualnie i drużynowo wie. W 1953 roku zrezygnował z kariery lekarza, został na MŚ w 1958 r., olimpijczyk z Helsinek 1952 r., profesor trenerem w gliwickim klubie „Budowlani” i całkowicie na Uniwersytecie w Reno w USA na Wydziale Zdrowia. poświęcił się szermierce. Laudację wygłosił dr hab. prof. nadzw. Zbigniew Porada. Wielokrotnie reprezentował Polskę we fl orecie i sza- Wszyscy medaliści bez wątpienia zasługują na szerszą bli (zdobywając brązowy medal w szabli z drużyną na Mi- prezentację dokonań, ponieważ każdy z nich jest ambasa- strzostwach Świata w 1953 roku). Przez wiele lat był kie- dorem piękna i dobra w sporcie i poza nim. Ze względu rownikiem wyszkolenia i naczelnym trenerem Polskiego jednak na profi l naszego czasopisma i szczególne związ- Związku Szermierczego. Od 1980 r. pracował na AWF ki nagrodzonych z humanistyczną refl eksją nad sportem, w Katowicach jako nauczyciel akademicki. W czerwcu poniżej zamieszczamy laudacje na cześć prof. dr. hab. 2004 otrzymał tytuł Doktora Honoris Causa tej uczelni. Zbigniewa Czajkowskiego i doc. dr. Kajetana Hądzelka. Laudacja na cześć doc. dr. Kajetana Hądzelka Laudacja na cześć prof. dr. hab. Zbigniewa Koszykarz i wybitny działacz sportowy, historyk kul- Czajkowskiego tury fi zycznej. Koszykówkę zaczął uprawiać w Venetii Jeden z najsłynniejszych i najbardziej zasłużonych tre- Ostrów Wielkopolski jeszcze jako uczeń szkoły średniej. nerów współczesnej szermierki na świecie – zawodnik, Po zdaniu egzaminu maturalnego studiował w Łodzi trener, wybitny teoretyk sportu, autor największej licz- w Państwowej Wyższej Szkole Pedagogicznej, a następ- by książek o tematyce szermierczej w Polsce (ponad 30), nie w Warszawie na Akademii Wychowania Fizycznego, także autor wielu fachowych artykułów. gdzie uzyskał w 1957 r. tytuł magistra wf., a w 1965 r. W 1934 r. wstąpił do lwowskiego Korpusu Kadetów, stopień doktora. a w okresie wojny przebywał w sowieckich więzieniach W tym okresie nadal czynnie uprawiał koszykówkę i w łagrze w Workucie. W 1941 r. został zwolniony i po jako zawodnik Spójni Łódź i następnie pierwszoligowej przedostaniu się do Uzbekistanu zaciągnął się do mary- drużyny AZS AWF Warszawa. Wielokrotnie występował narki wojennej. W Plymouth zaokrętował się na nisz- w reprezentacji AZS. czycielu ORP „Ślązak”, a w latach 1942–44 brał udział Od roku 1954 był pracownikiem naukowo-dydak- w walkach na Kanale La Manche i na Morzu Śródziem- tycznym AWF w Warszawie, najpierw jako asystent, na- nym. W 1944 r., pływając na ORP „Błyskawica”, osłaniał stępnie jako starszy asystent, adiunkt i docent. Przez wie- oddziały, które lądowały w Normandii. le lat kierował Zakładem Historii Kultury Fizycznej. Na W latach 1945–1948 studiował na Uniwersyte- tej uczelni pełnił też funkcję prodziekana Wydziału Wy- cie w Edynburgu na Wydziale Lekarskim, a po powro- chowania Fizycznego (1971–74 i 1984–87), dyrektora

Uczestnicy spotkania w historycznej auli Collegium Maius. Fot. Anna Wojnar (UJ)

72 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Piękni i dobrzy w sporcie i życiu nagrodzeni Medalem Kalos Kagathos

Laureaci z rektorem UJ prof. dr. hab. Wojciechem Nowakiem. Prof. dr Z. Czajkowski (pierwszy z lewej), doc. dr Kajetan Hądzelek (w środku). Fot. Anna Wojnar (UJ)

Instytutu Nauk Humanistycznych (1974–77), jak rów- wawczej roli sportu jest wciąż niezmiernie ważnym i ak- nież prorektora w latach 1973–75 i 1977–81. W latach tualnym zadaniem pedagogicznym. Nie bez znaczenia 1985–1991 kierował Instytutem Wychowania Fizyczne- jest też fakt, na który zwrócił uwagę prof. Józef Lipiec, że go warszawskiej AWF w Łodzi. Później pełnił funkcję to właśnie w Krakowie Henryk Jordan kontynuował tę prodziekana na Wydziale Nauk o Wychowaniu na Uni- Coubertinowską ideę wychowania przez sport. wersytecie Łódzkim (1991–93). Doc. dr K. Hądzelek nazwał wszystkich dotychcza- Jest autorem lub współautorem kilkudziesięciu roz- sowych laureatów, zarówno tych obecnych, jak i z lat po- praw i prac naukowych z zakresu historii kultury fi zycz- przednich, „romantycznymi pozytywistami”. Wspólnym nej oraz kilkunastu wydawnictw książkowych, był człon- głosem pięknych i dobrych wyraził podziękowania za to kiem i sekretarzem Komitetu Nauk o Kulturze Fizycz- szczególne wyróżnienie oraz złożył obietnicę, że ich dzia- nej PAN, a ponadto sekretarzem i redaktorem naczelnym łalność nigdy nie ustanie i można na nich liczyć. Powołał kwartalnika Wychowanie Fizyczne i Sport (1963–2000) się tu na słowa Adama Mickiewicza, które nie wymaga- oraz przewodniczącym komitetu redakcyjnego Małej En- ją dodatkowego komentarza: „W myślach chęć widzimy, cyklopedii Sportu. a w działaniu potęgę”. Tym cytatem zakończył swoje wy- Był też wiceprezesem Międzynarodowego Stowarzy- stąpienie. szenia Wyższych Szkół Wychowania Fizycznego, a tak- Wśród licznych słów uznania, jakie płynęły do lau- że działaczem w Polskim Związku Koszykówki: wielolet- reatów podczas tej uroczystości, ważny głos należał do ni prezes, a od roku 2000 – Prezes Honorowy PZKosz. prezesa Polskiego Komitetu Olimpijskiego Andrzeja Od roku 1997 do 2013 był wiceprezesem i członkiem Kraśnickiego. Pogratulował on nie tylko nagrodzonym, Prezydium Polskiego Komitetu Olimpijskiego. Jest rów- ale zwrócił też uwagę, że sukcesów nie da się osiągnąć nież m.in. członkiem Polskiej Akademii Olimpijskiej w pojedynkę. Dlatego szczególne wyrazy wdzięczności i od 2004 członkiem Rady Międzynarodowego Komite- skierował do wszystkich, którzy stanęli na drodze laure- tu Fair Play. atów Medalu Kalos Kagathos i przyczynili się do ich suk- Na zakończenie uroczystości w imieniu laureatów cesów zarówno w sporcie, jak i w życiu. głos zabrał doc. dr K. Hądzelek. Podkreślił, że koncep- Świadkami tego wydarzenia, oprócz bezpośred- cja wychowania człowieka pełnego, mądrego, prawego, nio zainteresowanych, byli zaproszeni goście: olimpij- zdrowego, sprawnego jest wciąż aktualna. Na przełomie czycy, przedstawiciele Polskiego Komitetu Olimpijskie- wieków przybliżył ją światu Pierre de Coubertin, którego go i MKOl, członkowie Polskiej Akademii Olimpijskiej, 150. rocznicę urodzin obchodzimy w tym roku. Współ- Klubu Fair Play, pracownicy naukowi, trenerzy, dzien- cześnie poświęca się mu szczególnie wiele uwagi w dzia- nikarze, posłowie, senatorowie oraz przyjaciele sportu łalności edukacyjnej, gdyż jego przekonanie o wycho- z różnych dziedzin życia społecznego.

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 73 XIX Kongres i Zgromadzenie Generalne EFPM, Stambuł 5–8 czerwca 2013 r. The 19th Congress and the General Assembly of the EFPM in Istanbul, 5–8 June 2013

Magdalena Rejf Polski Komitet Olimpijski

ongres odbył się pod patronatem Stowarzyszenia przedstawiony przez zespół regionalny cieszyły się dużym Europejskich Komitetów Olimpijskich (EOC) zainteresowaniem licznego grona uczestników kongre- K i Międzynarodowej Rady Nauki o Sporcie i Wy- su, w którego skład, poza delegatami krajów członkow- chowaniu Fizycznym (ICSSPE). W składzie Komitetu skich EFPM, weszli przedstawiciele: CIFP, CSIT, AICS, Organizacyjnego byli: Erdogan Aripinar, Murat Faruk UEPS, ENGSO, EPC i EUSA. Ozbay, Bilge Donuk i liczne grono wolontariuszy, a Ko- Podczas kongresu uczestnicy mogli wysłuchać 6 re- mitetowi Naukowemu przewodniczył prof. dr Bilge Do- feratów wygłoszonych przez zagranicznych prelegentów nuk. Organizatorzy kongresu otrzymali znaczącą pomoc zaproszonych przez organizatora, 6 referatów wygłoszo- od Tureckiego Komitetu Olimpijskiego, władz miasta nych przez prelegentów tureckich oraz 12 krótkich refe- i sponsorów. ratów zgłoszonych Komitetowi Organizacyjnemu przez Tematem przewodnim kongresu był Ruch olimpijski uczestników kongresu. i paraolimpijski – współpraca dla fair play. Obrady od- bywały się w Domu Olimpijskim Tureckiego Komite- Referaty wygłoszone przez prelegentów tu Olimpijskiego (TMOK). Podczas ceremonii otwarcia zagranicznych: kongresu gości powitali: Nese Gündogan – sekretarz ge- neralny TMOK, wiceburmistrz Stambułu, dyrektor ge- Prof. dr Carlos Goncalves (Portugalia) – Olimpizm, neralny sportu Turcji i prezydent EFPM. Zarówno wy- sport i edukacja: partnerstwo pomiędzy ruchem olimpij- stąpienia powitalne, jak i program muzyczno-taneczny skim i paraolimpijskim, instytucje i organizacje rządowe i pozarządowe Prof. dr Manfred Leammer (Niem- cy) – Idea fair play z perspektywy hi- storycznej Prof. dr Agajan Abiev (Azerbejdżan) – Pierwsze europejskie igrzyska: po- tężna stymulacja dla rozwoju Eu- ropejskiego Ruchu Olimpijskiego i nowe pole otwarcia współzawod- nictwa na arenach Starego Konty- nentu Dr Evelina Georgiadis (Cypr) – Kobiety i sport: Czysta Gra Dr Steve Town (Wielka Bryta- nia) – Wpływ Igrzysk Paraolimpij- skich Londyn 2012 na postrzeganie Zgromadzenie generalne EFPM: Od lewej: prof. Halina Zdebska uczestniczących w sporcie osób nie- (przewodnicząca Klubu Fair Play PKOl), Magdalena Rejf (PKOl), pełnosprawnych i fair play w Wiel- Carlos Gonsalves (były przewodniczący EFPM) kiej Brytanii

74 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 XIX Kongres i Zgromadzenie Generalne EFPM, Stambuł 5–8 czerwca 2013 r.

John Petersson (Dania), Prezydent Europejskiego Ko- czył nominacje Honorowego Członkostwa w EFPM by- mitetu Paraolimpijskiego – Działalność paraolimpijska łemu prezydentowi prof. Carlosovi Goncalvesowi oraz w Europie byłemu wiceprezydentowi prof. dr. Manfredowi Lamme- rowi. Następnie przedstawiono raport prezydenta EFPM Wśród prelegentów tureckich byli: assist. prof. dr z działalności za okres od listopada 2012 do czerwca Lale Orta, prof. dr Attila Erdemli, Esad Yimaer, prof. dr 2013 oraz raport fi nansowy na 31 grudnia 2012 i plan Seyhan Hasirci, Alpaslan Baki Ertekin i assoc. prof. dr fi nansowy na rok 2013. Yasar Tatar. Następne punkty zgromadzenia dotyczyły: planu Z ramienia Klubu Fair Play PKOl prezentację Olim- pracy w latach 2012–2016 oraz zmian w statucie. pizm a fair play. Szacunek jako podstawowa etyczna war- Podczas Zgromadzenia Generalnego EFPM prezy- tość sportu przedstawiła przewodnicząca Klubu Fair Play denci: EFPM Christian Hinterberger i Europejskiego dr hab. prof. nadzw. Halina Zdebska. Komitetu Paraolimpijskiego (EPC) John Petersson pod- Po zakończeniu Kongresu, 9 czerwca 2012 r. odby- pisali porozumienie o współpracy pomiędzy reprezento- ło się Zgromadzenie Generalne EFPM, któremu prze- wanymi organizacjami. Prezydent EFPM poinformował wodniczył Christian Hinterberger – prezydent EFPM. zgromadzenie o podpisaniu memorandum o współpracy Podczas zgromadzenia po uczczeniu pamięci zmarłych – pomiędzy EFPM i EUSA – Europejskim Uniwersytec- I prezydenta EFPM Fritza Wejka i długoletniego członka kim Stowarzyszeniem Sportowym. Inicjatywy te stano- Komitetu Wykonawczego EFPM Wladimira Rodichen- wią znaczący krok w ekspansji sieci EFPM w Europie. ki oraz po wystąpieniach kierowanych do uczestników XX Kongres i Zgromadzenie Generalne EFPM od- Zgromadzenia przez prezydenta CIFP Jenö Kamutiego, będą się w Rydze. wiceprezydenta CSIT Bruno Mole’a i sekretarza general- Zgromadzenie zakończono przekazaniem fl agi nego EUSA Matiaza Pecovnica, prezydent EFPM wrę- EFPM organizatorom XX Kongresu EFPM.

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 75 RECENZJE  REVIEWS

Historia sportu The History of Sport

Zbigniew Porada

Tytuł: Historia sportu Autor: Wojciech Lipoński Wydawca: PWN Rok wydania: 2012 ISBN: 978-83-01-17002-8 Liczba stron: 768 Format: 16,8×23,8 cm Oprawa: twarda lub miękka

utor książki – Wojciech Lipoński, jest profe- – Stulecie pary i welocypedu 1815–1914 sorem Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza – Fascynujący wiek sportu A i Akademii Wychowania Fizycznego w Pozna- – Zakończenie. niu, a także byłym lekkoatletą, który w latach 60. ubie- Ponadto na końcu książki umieszczono sześć anek- głego wieku odnosił znaczące sukcesy w biegach, zwłasz- sów, z których na szczególne wyróżnienie zasługuje zaty- cza w biegu płaskim na 400 m. tułowany: Olimpijskie konkursy literatury i sztuki 1912– Historia sportu, której podtytuł brzmi: na tle rozwoju –1948. Oprócz aneksów książka zawiera również Selek- kultury fi zycznej, jest książką wyjątkową nie tylko w pol- tywną bibliografi ę, Indeks nazwisk i Źródła ilustracji. skiej, ale i w światowej literaturze przedmiotu. Jest nie Autor we wstępie przedstawił zakres i sposoby pre- tylko historią sportu, ale także historią ludzkiej aktyw- zentowania zagadnień z historii sportu przez innych au- ności fi zycznej, nawet ze sportem bardzo mało związa- torów, zwłaszcza z tzw. krajów zachodnich, uzasadniając nej. Ta fascynująca publikacja obejmuje oprócz dziejów przy tym swój punkt widzenia dotyczący omawianych sportu, także historię wychowania fi zycznego, turystyki zagadnień. i rekreacji – od starożytności, przez średniowiecze, epo- W następnym rozdziale opisał dowody na istnienie kę odrodzenia, oświecenie, wiek XIX, aż do aktualnych ludzkiej aktywności fi zycznej pochodzące z epoki paleo- wydarzeń sportowych w pierwszej dekadzie XXI wieku. litu młodszego, czyli z okresu 60–40 tys. lat p.n.e., a są nimi głównie rysunki naskalne i wykopaliska. Książka została podzielona na następujące główne W kolejnych rozdziałach przedstawił, jak w czasach rozdziały: późniejszych powstawało coraz więcej form aktywności – Wstęp ludzkiej niezwiązanej bezpośrednio z potrzebami życio- – Prehistoria kultury fi zycznej wymi, które były uprawiane dla przyjemności i rozryw- – Starożytny Bliski Wschód ki. Od Mezopotamii poprzez wszystkie cywilizacje staro- – Igrzyska i kultura cielesna starożytnej Europy żytne Bliskiego Wschodu obserwuje się więc stopniowy – Starożytność i średniowiecze Dalekiego Wschodu, ich rozwój, aż do osiągnięcia niezwykle wysokiego po- – Średniowieczne sporty rycerskie, mieszczańskie i ple- ziomu w miastach-państwach antycznej Grecji. Panował bejskie, turnieje, gry, zabawy i pielgrzymki tam pogląd, że kultura fi zyczna jest nieodłącznym ele- – Kultura fi zyczna epoki odrodzenia i XVII wieku mentem wychowania człowieka. Regularnie organizowa- – Wiek rozumu i maszynizacji ludzkiego ciała oraz ne igrzyska, nie tylko olimpijskie, były okresowymi po- jego dziewiętnastowieczne kontynuacje kazami tego, co realizuje się na co dzień. Antyczne igrzy-

76 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Recenzja książki Historia sportu ska posłużyły też za wzór współczesnym nam igrzyskom Jak napisał autor we wstępie: „Książka powstała olimpijskim. z myślą o studentach uczelni wychowania fi zycznego, ale W czasach średniowiecza, mimo niesprzyjających także o studentach historii czy jakiejkolwiek innej dzie- warunków, nie można mówić o zupełnym zaniku form dziny, w której występuje element sportu, wychowania fi - uprawiania kultury fi zycznej. Rozwijały się one powoli zycznego czy turystyki. Na przykład historii sztuki, skoro bez żadnego odgórnego mecenatu, a ich obecność wyni- sport od czasów antycznych był przedmiotem rzeźby czy kała przede wszystkim z potrzeby szerokich mas ludno- malarstwa. Nie powinien nią wzgardzić student historii ści. To właśnie wtedy zaczęły pojawiać się w różnych kra- literatury z podobnych powodów, podobnie jak student jach gry, które później dały początek piłce nożnej i innym medioznawstwa czy politologii. Zawarta w niej wiedza sportom zespołowym. może zaciekawić każdego”. Czasy renesansu, nawet z jego zrozumieniem dla Pewnym rozczarowaniem, zwłaszcza dla czytelnika wszelkich potrzeb cielesnych, były niewiele bardziej przy- zainteresowanego zimowymi dyscyplinami sportowymi, chylne kulturze fi zycznej i sprawom sportu (które to sło- może być jednak to, że poświęcono im zbyt mało miej- wo ma zresztą wtedy swoje początki) niż średniowiecze. sca, a zwłaszcza Zimowym Igrzyskom Olimpijskim (au- Chociaż w wiekach oświecenia dokonał się głębszy po- tor pisze o nich na s. 533 – 14 wierszy, 534 – 12 wierszy, stęp, to jednak dopiero wiek XIX – „stulecie pary i welo- i 536 – 9 wierszy; tymczasem spor t i igrzyska gejów i lesbi- cypedu” – przesądził o rozwoju sportu na całym świecie. jek wypełniają 5 stron: od 654 do 658). Wiek XX i pierwsze dziesięciolecie XXI wieku za- Pamiętać jednak należy, że w przypadku każdego owocowały prawdziwą eksplozją sportu, który rozwinął dzieła można postawić zarzut, iż zostały pominięte lub się i nadal się rozwija w sposób niezwykle dynamiczny. przedstawione zbyt skrótowo jakieś zagadnienia. Autor W książce można znaleźć mnóstwo informacji na te- zawsze ma prawo dokonywać takiego wyboru prezento- mat różnych dyscyplin sportu, nawet tych, których w cza- wanych przez siebie tematów, jaki uznaje za uzasadniony sach nam współczesnych dawno się już nie uprawia, albo i słuszny. takich, które z biegiem czasu zmieniły swoją formę i na- zwę. Każdy rozdział jest tak interesująco i szczegółowo W tak obszernej i zawierającej tak liczne zagadnienia opisany, że czyta się je wszystkie z zaciekawieniem. Czy- książce nie udało się, co zrozumiałe, uniknąć kilku błę- telnik znajdzie tu opis ludzkich aktywności fi zycznych, dów i nieścisłości, takich jak niżej wymienione: zarówno sportowych, jak i pozasportowych, od czasów – siedem prac Heraklesa – zamiast dwunastu prehistorycznych aż do XXI wieku. Oprócz podziału na – rozprzestrzenianie się islamu od V wieku – zamiast epoki autor zastosował także rozbicie na poszczególne od VII dyscypliny sportu oraz na różnego rodzaju aktywności, – informacja, że Zawisza Czarny pokonał Jana Aragoń- także związane z kulturą i sztuką. skiego w 1417 roku – zamiast w 1414 Historia sportu jest nie tylko opisem dyscyplin. Może – Belestiche z Macedonii zwyciężyła w 128. olimpia- być również traktowana jako swego rodzaju powtórka dzie – zamiast w 128. i 129. z historii, fi lozofi i, mitologii i geografi i. Oprócz tego zo- – Hermogenes z Ksantos zwyciężył 11 razy – zamiast 8 stały tam przedstawione związki pomiędzy sportem a wy- [Pauzaniasz VI, 13, 3] chowaniem fi zycznym, higieną, medycyną, religią i sztu- – kobiety po raz pierwszy wzięły udział w igrzyskach ką (literatura, rzeźba i malarstwo). w Londynie w 1908 r. – zamiast w Igrzyskach Olim- Ponadto należy zauważyć, że Historia sportu została pijskich w Paryżu w roku 1900. wzbogacona licznymi cytatami zaczerpniętymi z różno- rodnych źródeł historycznych. Czytelnik odnajdzie tu, Wymienione wyżej przykładowe nieścisłości znale- między innymi, fragmenty pieśni, wierszy, listów i roz- zione w książce nie wpływają w sposób istotny na wyso- porządzeń z różnych epok i kultur. Takie teksty znacząco ką jakość Historii sportu, która z całą pewnością jest warta podnoszą jakość tej publikacji. przeczytania. Pozycja ta powinna zainteresować każdego Historia sportu jest książką dla każdego i to niezależ- czytelnika, zwłaszcza że jest napisana bardzo przystęp- nie od tego, czy uprawiał on jakąś dyscyplinę sportu, czy nym językiem, a zebrana w niej wiedza przedstawia się też nie. naprawdę imponująco.

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 77 Związki pedagogiki kultury fi zycznej z fi lozofi ą i praktyką olimpijską Interactions between pedagogy of physical culture and philosophy with practice of the Olympism

Krzysztof Zuchora Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

Tytuł: Studium o pedagogice kultury fi zycznej (Studia i Monografi e 142) Autor: Jerzy Nowocień Wydawca: Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego, Warszawa Rok wydania: 2013 ISBN: 978-83-61830-37-5

tudium o pedagogice kultury fi zycznej podsumowu- Wychowanie jest wtedy mniej lub bardziej świa- je wieloletni dorobek naukowy i praktyczny Jerzego domym swej istoty – i ewentualnie celów – działaniem SNowocienia, jednego z czołowych przedstawicieli ukierunkowanym na innego człowieka, a także – jako sa- polskiej myśli olimpijskiej, pedagogiki kultury i pedago- mowychowanie – na siebie samego. W wypadku współ- giki społecznej. Stanowi ważny i doniosły głos w debacie działania wychowawcy i wychowanka wychowanie nad miejscem kultury fi zycznej w oświacie i edukacji na i samowychowanie łączą się w jeden proces. B. Suchodol- początku XXI wieku. Jest to rozprawa o tym, jak powstała ski interpretował wychowanie „jako kształtowanie oso- pedagogika kultury fi zycznej w Polsce łącząca doświadcze- bowości na dobrach i wartościach kultury”. Jednocześnie nia nauk przyrodniczych z dorobkiem w zakresie pedago- wskazywał, że kultura jest stosunkiem człowieka do czło- giki kultury. Kreśli szeroki obraz spraw i rzeczy, poglądów wieka, który ujawnia się we współpracy i podczas sporto- i doświadczeń, które wyznaczają drogę twórczego i war- wej walki, a nie tylko stosunkiem człowieka wobec rzeczy tościowego życia. Właśnie dzisiejsza pedagogika kierują- i dzieł należących do kultury. Dowodził, że nasze uczest- ca naszą uwagę na „wartości” znajduje oparcie w dorob- nictwo w kulturze fi zycznej nawiązuje do helleńskiej tra- ku znanych lekarzy: J. Śniadecki, H. Jordan, E. Piasecki dycji sprawności ciała ludzkiego, podkreślającej piękno i Z. Gilewicz, oraz pedagogów kultury tej miary co B. Na- ruchu i wysiłku. Obrona programu wychowania fi zycz- wroczyński, Z. Mysłakowski, S. Hessen, B. Suchodolski, nego człowieka jest obroną jego autonomii i odpowie- S. Wołoszyn i R. Wroczyński. W okresie kiedy przez dzialności moralnej wobec ludzi i świata. świat przetacza się dyskusja o „bankructwie humanisty- W pedagogice kultury wychowanie określano jako ki”, Jerzy Nowocień kieruje naszą uwagę w stronę peda- „działanie ukierunkowane”. Oznaczało ono po prostu gogiki kultury fi zycznej jako dziedziny humanistycznej oddziaływanie podejmowane w celu dokonania pew- wskazującej cele i wartości zdobywane na boisku, w sali nych zmian u wychowanka lub w sobie samym, zmian gimnastycznej, na pływalni czy też w biegu po zdrowie; uznawanych za potrzebne do uformowania osobowości wartości spostrzeganych z perspektywy społeczeństwa czy sposobu (stylu) życia według wzoru (ideału osobo- ponowoczesnego. wości, ideału życia). Może też być takim ustosunkowa-

78 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Związki pedagogiki kultury fi zycznej z fi lozofi ą i praktyką olimpijską niem się do siebie i innych, kiedy nie chodzi o wywoły- balnych wymagało zespolenia wysiłków twórców wy- wanie zmiany, lecz tylko o samo zrozumienie wychowan- sokiej kultury, wychowania przez sztukę oraz działaczy ka i wysiłek podejmowany dla rozwiązania problemów kultury pracujących na rzecz sportu i wychowania przez i dotarcie do wartości nadających sens istnienia. Szcze- sport. Kultura w tym rozumieniu jest jedna, lecz obejmu- gólnie mocno zwracał na ten fakt uwagę R. Wroczyń- je różne formy i doświadczenia, chciałoby się powiedzieć, ski. Jako pedagog kultury mówił o rozwoju człowie- że jej bogactwem jest różnorodność w jedności. ka, jego pracy zawodowej, aktywnym wypoczynku, Jerzy Nowocień dał początek – mam takie przeko- wskazywał na doniosłą rolę zabawy w życiu dziecka nanie – nowemu kierunkowi pedagogiki humanistycz- i uczestnictwo w środowisku przyrodniczym, dostrzegał nej, a w jej ramach współobecnej pedagogiki kultury fi - też liczne związki kultury z kulturą fi zyczną, obejmujące zycznej jako powinności narodowej (obywatelskiej) oraz aktywność duchową i fi zyczną. Związki takie uznawał za wysokiego, w duchu Korczakowskim, honorowania roz- nieuniknione w edukacji. woju osobowości i tożsamości każdego człowieka. Sport Jerzy Nowocień swoje rozważania prowadzi dwie- poprzez zabawę, okazję do działania w sytuacji sporu ma drogami. Pierwsza sięga nawet dalej niż sięgają po- o wartości, odwoływania się do wzajemnego szacunku czątki pedagogiki kultury. Ale i to trzeba wiedzieć, że i opierania się na procedurach demokratycznych dobrze mimo spóźnionego startu, humanizm stawiany wyso- mieści się w ogólnym obrazie pedagogiki kultury i wnosi ko przez pedagogów kultury wpłynął w istotny sposób do niej ważną perspektywę wychowawczą ukształtowaną na współczesne ideały sportu olimpijskiego jako fi lozofi i w europejskiej tradycji i edukacji jutra. globalnej i uniwersalnej praktyki. Autor w omawianym Pedagogika kultury fi zycznej w ujęciu Jerzego Nowo- studium otwiera nowe horyzonty w pedagogice kultury cienia występuje jako subdyscyplina pedagogiki ogólnej sportowej, potwierdza ważność zawartych w niej ideałów i podlega jej globalnym prawom, uniwersalnym założe- i w pełni antropologiczny wymiar społeczny sportu. niom, mechanizmom warunkującym jej rozwój. W za- Ważne miejsce w rozważaniach Jerzego Nowocie- kończeniu rozprawy czytamy: „Obie mają to samo źró- nia zajmuje wybita w tytule jego dzieła problematyka dło pochodzenia, wyrosły w opozycji do jednostronności „pedagogiki kultury fi zycznej”, która wcześniej pojawi- naturalizmu pedagogicznego ujawnionego w całej pełni ła się – jak to było w przypadku Stefana Wołoszyna – przez Diltheya i badeńską szkołę neokantowską. Pedago- jako „pedagogika wychowania fi zycznego”. Słusznie takie gika kultury fi zycznej podobnie jak pedagogika kultury sformułowanie odczytano jako „wychowanie w wycho- opowiedziała się przeciwko skrajnie indywidualistyczne- waniu”. Jerzy Nowocień omija tę językową pułapkę, po- mu i socjologicznemu trendowi w pedagogice. Obydwie nieważ na miejsce wychowania fi zycznego rozumianego opowiadają się za zgodnością współżycia jednostki i spo- jako proces wprowadzania wychowanka w świat kultu- łeczeństwa. Pedagogika kultury fi zycznej wprowadza do ry fi zycznej, wprowadza kulturę fi zyczną jako obszar do- pedagogiki kultury zainteresowanie kulturą ciała, jedno- stępny badaniom pedagogicznym oraz jako „boisko” od- cześnie podkreśla konieczność równomiernego rozwija- dane pod uprawę kalokagatii, na którym kultura i natu- nia i kształcenia sił duchowych i psychofi zycznych”. ra, kultura techniczna (cywilizacja) i kultura symboliczna Dostrzegamy coraz wyraźniej falę nowych, global- (duchowa) wiążą się nierozerwalnie z holistycznym roz- nych zagrożeń nadciągających spoza sportu, należy zatem wojem człowieka jako osoby odpowiedzialnej za własny przygotować się do obrony autonomicznej pozycji spor- rozwój i poszukującej nieustannie własnego miejsca w ży- tu, gdyż sam nie ma on środków, a niekiedy i chęci do ciu społecznym. tego, aby odgrodzić się od świata obronnym murem. Ta- W polskiej tradycji (G. Piramowicz i J. Śniadecki, kich przykładów dostarczają ostatnio wioski olimpijskie a później J. Korczak i Jan Paweł II) wychowanie fi zyczne odcięte od świata zasiekami drutów kolczastych. Zresztą miało obejmować całe dziecko, a jego skutki rozciągały jest w tym widoczny pewien ogólny kierunek, jaki wy- się na przebieg życia społecznego, a bywało, że traktowa- znacza cywilizacja. Sport atakowany jest wprawdzie przez no je jako proces dziejowy, ważny dla przyszłości narodu, zagrożenia rodzące się z napięć ponowoczesnego świata, kultury i demokracji. ale dzięki temu umacnia się wewnętrznie i nabiera spraw- Do czasu ukazania się Studium o pedagogice kultury ności moralnej. Broniąc swoich świętych wartości daje fi zycznej sport i olimpizm występował w debacie publicz- przykład, że ideał wychowania oparty na harmonii ciała nej przeważnie jako barwne dopełnienie ogólnego obrazu i ducha, gimnastyki i muzyki nadal wyznacza horyzon- współczesnej kultury, bądź też jako zjawisko atrakcyjne, ty współczesnej pedagogiki kultury. Zwracał na to uwagę podnoszące temperaturę życia społecznego, koncentrują- Józef Lipiec, kiedy pisał, że najbardziej wpływowe syste- ce uwagę opinii publicznej na wielkich imprezach spor- my fi lozofi czne antyku – platonizm, arystotelizm i sto- towych o zasięgu światowym. icyzm – nie potrafi ły jasno i zdecydowanie wyłożyć sen- Wprowadzenie pedagogiki sportu i fi lozofi i olimpij- su tej integralnej, holistycznej i monistycznej koncepcji. skiej do rozważań nad ogólną kulturą, zarówno w prze- Myśl tę dobitnie podkreślała natomiast ówczesna prakty- strzeni wartości lokalnych, jak też w świecie wartości glo- ka pedagogiczna, która od wykształconego, cywilizowa-

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 79 Krzysztof Zuchora nego Greka żądała, by ten ćwiczył z zapałem umysł i cia- nę rozwoju i postępu społecznego. Wielkie zgromadzenia ło, dbał jednocześnie o dobro własne i dobro wspólne, z okazji igrzysk umacniały ducha wśród rozproszonej po spory rozwiązywał według obowiązującego prawa na de- świecie greckiej diaspory i nadawały greckiej szkole fi lo- mokratycznej agorze, czyli w miejscu publicznym. Grecy zofi cznej wymiar uniwersalny. Na tamtych wzorach i mo- zakładali, że postępując w ten sposób dobro wpływa na delu ustroju szkolnego (gimnazjum i liceum) oparła się podwyższenie poziomu piękna, natomiast piękno oparte później kultura i edukacja europejska. na moralności prowadzi do prawdy, a ta umacnia w każ- Do tego przykładu odwołał się Pierre de Couber- dym cnotę duchowości jako odpowiedzialnej wolności. tin, który głosił, że przyszłe losy świata zależą w głównej Miarą wielkości człowieka jest wychowanie zgodne z ide- mierze od dobrej edukacji, a dobra szkoła stanie się taką ałem, według którego dla chwili błysku, obrony świętych wtedy, kiedy sport będzie wchodził do niej frontowymi wartości człowiek gotów jest poświęcić długie, lecz mo- drzwiami i wypełniał swoją obecnością programy wycho- notonne życie. wawcze i dydaktyczne. Igrzyska olimpijskie miała swym Jerzy Nowocień zauważył, że pedagogika sportu atrakcyjnym przykładem kulturowym zapalać szkoły do (i olimpizmu) zbieżna jest z założeniami antropologii reformowania treści nauczania i wychowania w taki spo- kultury. I tam, i tu ceni się zdolności kreatywne jednost- sób, aby „wychowanie odbywało się przez rozwój, a roz- ki, jej indywidualność i tożsamość osobową. Wspólny wój odbywał się przez radość”. Pod koniec życia, kiedy jest także stosunek do wartości. Aksjologia pedagogiki Pierre de Coubertin robił rachunek własnych dokonań kultury zakorzeniona jest w greckiej paidei i rzymskiej olimpijskich, zauważył samokrytycznie, że bilans nie wy- humanitas. Ideałem takiego wychowania jest człowiek padł pozytywnie. Pisał, że igrzyska olimpijskie poszybo- „słusznie dumny”, o którym mówiono, że jest doskona- wały nad światem jak srebrzysty sterowiec, natomiast łym mówcą odpowiedzialnym za swoje słowa, ale także edukacja olimpijska toruje sobie drogę jak kret. sprawcą zmian, które porządkują i regulują życie rodzin- Ta ostatnia uwaga jest ważna, ponieważ Jerzy Nowo- ne i publiczne. Natomiast pedagogika kultury fi zycznej cień w swym studium o pedagogice kultury fi zycznej sta- odwoływała się bezpośrednio do doświadczeń greckiego ra się nas przekonać, że w roku 150-lecia urodzin twór- gimnazjonu, gdzie praktykowano kalokagatię jako ideał cy nowożytnego ruchu olimpijskiego powinniśmy jako wychowania opartego na harmonii ciała i ducha, gimna- orędownicy tej idei nadać edukacji olimpijskiej nowy styki i muzyki. Egzamin zdawała młodzież na igrzyskach impuls. Jest to zadanie dla nauczycieli, trenerów i dzia- w formie publicznych występów, które miały przeważnie łaczy, którzy obszarem swego działania uczynili peda- lokalny charakter. Najlepsi z najlepszych stawali na wiel- gogikę sportu i olimpizmu. Studium o pedagogice kultu- kich, panhelleńskich zawodach, wśród których najważ- ry fi zycznej może pełnić rolę przewodnika, który prowa- niejsze występy odbywały się co cztery lata w starożytnej dzi nas w świat sportu przez tereny kultury. Osobliwość Olimpii. Patronat nad tymi igrzyskami sprawował Zeus, tego wykładu ujawnia się w tym, że doświadczenia z bo- który zobowiązywał wszystkich Greków do zachowania iska odgrywają w wychowaniu sportowym taka samą rolę pokoju przed, podczas i po igrzyskach. Razem trwało to jak „myślenie o wartościach”. Doświadczenia sportowe pół roku. Dzięki igrzyskom olimpijskim Grecja mogła uwrażliwiają nas na wartości i mają bezpośredni wpływ spokojnie oddychać, umacniać się cywilizacyjnie i kul- na jakość życia, natomiast pedagogika kultury ukazuje turowo, wymieniać doświadczenia, popularyzować na- wychowanie w przestrzeni historycznej i rozjaśnia liczne ukę, kierować edukację na nowe tory prowadzące w stro- przecież dylematy współczesnego świata.

80 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Pierre de Coubertin (1863–1937) Dzieła wszystkie Complete works

Katarzyna Płoszaj Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie

iędzynarodowy Komitet Pierre’a de Couber- językach świata. Włączyli adnotacje o bardziej znanych tin, z okazji 150. rocznicy urodzin francu- tłumaczeniach tych publikacji do bibliografi i, jednakże Mskiego barona, w bieżącym roku wydał płytę teksty te nie zostały uwzględnione w niniejszym wydaniu DVD, która zawiera cały jego dorobek piśmienniczy. Jest francuskich, oryginalnych pism barona. ona cennym i niezastąpionym źródłem nie tylko dla fi lo- Bieżące wydanie podzielone jest na cztery części: zofów, pedagogów i historyków, ale także dla administra- a) 34 książki torów, dziennikarzy i wszystkich zainteresowanych ru- b) 57 pamfl etów, broszur, przedruków chem olimpijskim. c) 46 ulotek i plakatów Zbiór ten jest rezultatem trzydziestu lat intensyw- d) 1224 artykuły z czasopism, dzienników, gazet lub nych badań, dociekań i poszukiwań prof. Norberta Mül- książek. lera (Uniwersytet w Moguncji) oraz prof. Otto Schantza Teksty w każdej z tych części zostały ułożone chro- (Uniwersytet w Koblencji). Redaktorzy wierzą, jak piszą nologicznie. w słowie wstępnym, że odnaleźli 98 procent Couberti- Gwiazdką (*) oznaczono fragmenty niepodpisane nowskich pism w ich oryginalnej (francuskiej) wersji. przez Coubertina, które po głębszej analizie mogły być Nie uwzględniając przedruków i późniejszych tłumaczeń uznane za pochodzące od niego. W 1933 roku Coubertin prac Coubertina, szacują objętość tekstu zamieszczone- sam przyznał, że często nie podpisywał artykułów celo- go na płycie na około 16 000 stron druku. Podkreśla- wo, aby nadać swoim ideom i myślom szerszy odbiór. ją, że niniejsze wydanie całości dziedzictwa literackie- Po słowie wstępnym redaktorzy składają podzięko- go Pierre’a de Coubertin nie jest jedynym tego rodzaju wania licznym instytucjom oraz osobom – za wieloletnie przedsięwzięciem. Pierwsza bibliografi a dzieł Coubertina duchowe, fi nansowe, techniczne i naukowe wsparcie ich została opublikowana w 1933 roku z okazji jego siedem- projektu. dziesiątych urodzin. Jej udoskonaloną wersję wydał In- Interesującą kwestią jest przedstawienie prac Cou- stytut Carla Diema na Niemieckim Uniwersytecie Spor- bertina z perspektywy ilościowej oraz ich analiza tema- towym w Kolonii. Stanowiła ona suplement do antolo- tyczna. Opierając się na słowach rozpoczynających jego gii tekstów zatytułowanych Th e Olympic Idea. Discourses wspomnienia zatytułowane Niedokończona symfonia and Essays (Hofmann). Edycja ta opublikowana została z 1936 roku – „Olimpizm stanowi tylko połowę mojego w wielu językach. W roku 1971 Francuz Bernard Gillet przedsięwzięcia” – profesorowie zaznaczają, że zbyt często dokonał kolejnych uzupełnień i aktualizacji bibliografi i dzisiaj jego dorobek utożsamia się wyłącznie z inicjatywą prac twórcy nowożytnego ruchu olimpijskiego. Pozycja wznowienia igrzysk olimpijskich. Zwracają uwagę, że ta posłużyła redaktorom bieżącego wydania za podsta- w imponującej liczbie pism Pierre’a de Coubertin odna- wę ich badań, które rozpoczęli w roku 1981 w oparciu leźć można niezwykłą różnorodność tematów, począw- o periodyki znajdujące się w Narodowych Bibliotekach szy od poezji do powieści, od porad na temat higieny po w Paryżu i Brukseli, a także w wielu innych bibliotekach traktaty o edukacji moralnej, od pisemnych sprawozdań świata. W 1991 roku prof. N. Müller i prof. O. Schanz z podróży po fi lozofi czne refl eksje, od historii sportu po opublikowali Bibliography of Pierre de Coubertin (Schors). historię powszechną. Są to tylko niektóre z wykorzysta- Można było w niej znaleźć dwa razy więcej tytułów niż nych przez Coubertina gatunków literackich i podejmo- w poprzednim wydaniu. Podczas swoich wieloletnich wanych problemów. studiów redaktorzy znaleźli również niezliczone przekła- Publikacje Coubertina odzwierciedlają jego zaintere- dy tekstów Coubertina w prawie wszystkich wiodących sowania, uzależnione od momentu i kierunku biegu jego

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 81 Katarzyna Płoszaj

życia. Wykraczają niejednokrotnie poza obszary sportu Po analizie tematycznej prac Pierre’a de Coubertin i wychowania fi zycznego. Płyta zawiera osiem zagadnień, redaktorzy wyróżnili trzy główne obszary, które go naj- dominujących w jego pracach: bardziej absorbowały: – sport i wychowanie fi zyczne – pedagogika ogólna – edukacja – wychowanie fi zyczne i sport – historia – i od roku 1894 – olimpizm. – polityka Jego refl eksje o edukacji są szczególnie liczne w po- – dziennikarstwo czątkowych publikacjach oraz w okresie pomiędzy 1910 – igrzyska olimpijskie a 1915. Inną ważną datą jest rok 1901, w którym świa- – higiena i zdrowie tło dzienne ujrzała książka Notes sur l’Education publique. – sztuka. Piśmiennictwo Coubertina dotyczące sportu było szcze- Wychowanie fi zyczne i sport to najczęściej podejmo- gólnie obfi te w latach 1890–1894 – kiedy był wydawcą wany temat – obejmuje około 30 procent ogółu publika- Revue Athlétique. Pozostałe okresy, w których sport i wy- cji. Następnie pedagogika ogólna (17%), której Couber- chowanie fi zyczne odgrywały istotną rolę, rozciągały się tin poświęcił dwa razy więcej stron niż igrzyskom olim- na lata 1905–1915 oraz 1918–1921. W tym okresie Co- pijskim (9%). Podobnie rzecz ma się w odniesieniu do ubertin sam zaangażował się w popularyzację sportu. Od jego myśli dotyczących historii ogólnej (17%) i polityki roku 1930 do 1934 można wyróżnić fazę charakteryzują- (13%), o których pisał częściej niż o ruchu olimpijskim. cą się jego działalnością i publicystyką w Bureau Interna- Stosunkowo ważne miejsce zajmują prace uważa- tional de Pédagogie Sportive. Powstawanie jego prac do- ne za dziennikarskie (9%): kroniki, raporty, sprawozda- tyczących igrzysk olimpijskich wynikało natomiast z cy- nia i relacje z podróży. Niewielką część – lecz wciąż nie kliczności tej imprezy. bez znaczenia – stanowią publikacje, mogące być uzna- Historyczne i polityczne prace Coubertina nie wy- ne za dzieła literackie (2%). Coubertin baśladował styl kazują tej samej ciągłości. Pierwsze z nich zostały podzie- La Bruyère’a, publikował opowiadania, a podczas igrzysk lone na trzy okresy: od 1896 do 1899, kolejny obejmuje olimpijskich w 1912 roku w Sztokholmie otrzymał zło- lata I wojny światowej, ostatni dotyczy lat 1926 i 1927 ty medal w konkursie literackim za Odę do sportu, choć – daty publikacji czterotomowej Histoire universelle. Jego wydaną pod pseudonimem Hohrod-Eschbach. wypowiedzi polityczne pojawiały się na początku wieku Więcej niż jedna trzecia jego wydanych prac związa- XX na łamach czasopism Indépendant Belge i Figaro. Po na jest ze sportem, wychowaniem fi zycznym i igrzyskami I wojnie światowej stały się rzadkością. Pochłonięty igrzy- olimpijskimi (38%). Wśród nich w przybliżeniu jedna skami olimpijskimi, żyjąc w Szwajcarii, nie kwapił się do czwarta odnosi się do igrzysk olimpijskich, nieco mniej- zajmowania publicznego stanowiska wobec bieżącej po- sza część dotyka konkretnie przedmiotu wychowania fi - lityki. zycznego, około 7% skupia się wokół psychologii sportu. Pisma dotyczące igrzysk olimpijskich, choć stano- Redaktorzy podejmują również analizę diachro- wią zaledwie jedną dziesiątą jego dorobku, są bez wątpie- niczną piśmiennictwa Coubertina, w wyniku której wy- nia najbardziej znane. Miały one i nadal mają znaczący szczególniają określone etapy. Pierwszy ważny okres jego wpływ na świat sportu. Jednakże sprowadzenie licznych twórczości przypada na lata 1888–1892. Charakteryzu- aspektów jego pracy tylko do igrzysk olimpijskich byłoby je się on publikacjami ważnych książek i artykułów, któ- niesprawiedliwe i redukcjonistyczne. Aby oddać sprawie- re można nazwać pedagogiką porównawczą. Najbardziej dliwość jego zaangażowaniu i intelektualnej twórczości, owocna i zróżnicowana faza twórcza trwała dwie dekady: idee olimpijskie należy umieścić w szerszej perspektywie, od 1899 do 1919. W drugiej połowie lat 20. XX wie- która włącza jego koncepcje pedagogiczne, historyczne, ku opublikowane zostały Histoire universelle i Mèmoires polityczne i psychologiczne. W celu lepszego zrozumie- olympiques. Pozycje te przed pojawieniem się jako wy- nia i oceny osoby Coubertina należy wziąć pod uwa- dawnictwa zwarte najpierw zamieszczono w odcinkach gę rozwój i całość jego dorobku. Dlatego wydanie dzieł w magazynie L’Auto. Był to trzeci okres wzmożonej twór- wszystkich jest z pewnością istotne dla pełnego zrozumie- czości Coubertina. nia jego twórczości.

82 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Polskie monety olimpijskie Polish Olympic coins

Krzysztof Zuchora

Tytuł: Polskie monety olimpijskie Autor: Zdzisław Czaplicki Wydawca: Wydawnictwo Mennica Po lska, Warszawa Rok wydania: 2012

siążka Zdzisława Czaplickiego jest ważnym frag- Monety same w sobie mają duży potencjał estetycz- mentem dziejów polskiego ruchu olimpijskie- ny i odgrywają ważna rolę w edukacji olimpijskiej. Sta- K go. Dziejów odciśniętych na monetach, które są le przybywa nowych kolekcjonerów, którzy w ten szcze- samo istnymi dziełami artystycznymi, cennymi przez to, gólny sposób podkreślają swoje zainteresowanie sportem że są właśnie monetami, a więc nagrodami podkreślają- i olimpizmem jako aktywnym sposobem życia. cymi odwieczny charakter sportu, jako sporu o wartości. Polskie monety olimpijskie należy traktować jako Znaki i symbole na monetach emitowanych od element naszej kultury sportowej, która ma masowy cha- igrzysk w Montrealu (1976) do Vancouver (2010) są rakter. Sport, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży, jest po- emocjonalnym zapisem wydarzeń, które zasługują na pularną formą zabawy opartej na wolności i wyobraźni długie trwanie. Warto zauważyć, że upływający czas pod- i samowychowania jako doświadczenia podkreślającego nosi znaczenie tych miniaturowych dzieł sztuki. Uwa- tożsamość osobową dzieci i dorosłych. żam, że ta forma popularyzowania olimpizmu i sportu Książka zawiera też monety poświęcone mistrzo- polskiego podkreśla związek sportu i sztuki tak mocno stwom świata i Europy w piłce nożnej. Skierowanie uwa- zakorzeniony w naszej tradycji. gi kibiców na kolekcjonowanie monet mogłoby mieć Książka oprócz ikonografi i zawiera bogaty i rozle- znaczenie wychowawcze. Duża kolekcja nobilitowałaby gły komentarz historyczny do dawnych i nowożytnych właściciela w gronie kibiców. Byłaby także naturalną oka- dziejów ruchu olimpijskiego i igrzysk olimpijskich jako zją do rozmowy na temat fair play – tego, co mieści się fenomenu XIX wieku. Język sportu jest obrazowy i po- w kanonie dobrego kibicowania, a także o tym, co wykra- wszechny, łatwo przyjmuje się w różnych kulturach i krę- cza poza społeczną normę. gach społecznych na całym świecie. Sport jest przykła- Autor podaje niezbędne informacje ważne dla ko- dem, jak należy rozwiązywać konfl ikty na boisku w taki lekcjonera, uwzględniając wielkość nakładu, opis tech- sposób, aby zachować wzajemny szacunek, równą miarą niczny, wielkość nominału, rodzaj użytego kruszcu, ro- oceniać zasługi oraz przyczyniać się do ,,myślenia o my- dzaj dyscypliny lub wizerunek sportowca zamieszczony śleniu człowieka”. na rewersie. Do tekstu wplata też anegdotę, która ożywia Przesłanie książki jest znacznie szersze niż zestaw mo- wyobraźnię i zachęca do zbierania monet jako pamiątek, net w albumie. Jest to jednakże dobry pieniądz, który w których zawarty jest duży potencjał emocjonalny. służy wymianie kulturowej wśród ludzi z różnych warstw Numizmatyka olimpijska i sportowa wpisuje się społecznych i orientacji politycznych. Teatr olimpijski w nurt nowoczesnej sztuki, która wymaga ustawicznych jest dzisiaj oglądany przez miliardy ludzi. Wstęp do tego starań i gromadzenia wartości. To właśnie Pierre de Cou- teatru jest otwarty dla wszystkich, o czym przekonuje nas bertin podkreślał, że olimpizm nie jest prostą manifesta- zestaw monet olimpijskich emitowanych przez Mennicę cją siły, szybkości i techniki ruchu, lecz także zdolności Polską SA. intelektualnych i artystycznych.

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 83 Krzysztof Zuchora

W tym podejściu twórcy nowożytnego olimpizmu miany kulturowej. Do tego zestawu autor dołączył dwie jest także zawarta prawda o edukacyjnych wartościach monety ukazujące regatowe żeglarstwo dalekomorskie re- monet olimpijskich i sportowych. prezentowane przez polskie osady uczestniczące w zawo- dach przedolimpijskich. * * * Narodowy Bank Polski od 1976 roku systematycz- Zdzisław Czaplicki ukazuje dorobek polskiej nu- nie zwiększa liczbę monet o tematyce sportowej. Nale- mizmatyki olimpijskiej i sportowej związanej z letnimi ży oczekiwać, że działania te w następnych latach będą i zimowymi igrzyskami olimpijskimi oraz mistrzostwa- kontynuowane, a nawet rozszerzane o nowe rodzaje dys- mi świata i Europy w piłce nożnej. Książka ukazała się cyplin sportowych, w tym także o igrzyska paraolimpij- w okresie EURO 2012 w Polsce i na Ukrainie. Monety skie. Umieszczanie sportu na monetach polskich świad- dzięki swej atrakcyjności stanowiły ważny element wy- czy o stale rosnącej jego roli w naszym społeczeństwie.

84 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 INFORMACJE  INFORMATION

Szczegółowe zasady przygotowania artykułu do druku Instructions for authors

1. Redakcja przyjmuje do druku oryginalne, nigdzie nie- 1. Th e editors Studies in Sport Humanities journal ac- publikowane prace (artykuły, recenzje książek, spra- cepts for publication original papers (articles, book wozdania z kongresów, konferencji, seminariów) w ję- reviews, reports of congresses, conferences, seminars) zyku polskim lub angielskim. Wszystkie teksty powin- in Polish and English. Th e papers should be prepared ny być przygotowane według poniżej opisanych zasad. in accordance with the below listed instructions. 2. Artykuł (wraz z przypisami i bibliografi ą) nie powi- 2. Papers (including footnotes and references) should nien przekraczać 20 stron (1800 znaków ze spacjami not exceed 20 pages (1,800 characters with spaces na stronę). per page). 3. Imię i nazwisko autora, poprzedzające tytuł pracy, 3. Name and surname of the author, followed by the winny być opatrzone stopniem lub tytułem nauko- title of his/her work, should be accompanied by ac- wym wraz z nazwą instytucji, którą autor reprezen- ademic degree or title along with the author affi lia- tuje. Prosimy o podanie adresu korespondencyjnego, tion. Please provide the mailing address, e-mail ad- adresu e-mail, numeru telefonu kontaktowego. dress, mobile phone number. 4. Artykuł powinien być poprzedzony krótkim streszcze- 4. Th e article should be preceded by a short summary niem polskim i angielskim (po ok. 150 wyrazów) oraz in Polish and English (about 150 words each) and listą 4–6 słów kluczowych (w jęz. polskim i angielskim). a list of 4–6 keywords (in Polish and English). 5. Pliki tekstowe należy przygotować w edytorze Word, 5. Text fi les should be prepared in MS Word, in Times New Roman, 12 punktów, z zachowaniem in- 12-point Times New Roman font, with 1.5 line terlinii 1,5 wiersza oraz 1800 znaków na stronę. spacing and 1,800 characters per page. 6. Kursywa zarezerwowana jest dla tytułów pozycji bi- 6. Th e use of italics is reserved for bibliography and for- bliografi cznych oraz wyrażeń obcojęzycznych. eign expressions. 7. Materiał ilustracyjny (tabele, wykresy, zdjęcia) wi- 7. Illustrative material (tables, graphs, photographs) nien być dołączony w osobnych plikach o rozszerze- should be provided in separate fi les with extension niu PDF, TIFF lub JPEG, z zaznaczeniem w tekście, PDF, TIFF or JPEG, with an indication in the text, w którym miejscu powinien być umieszczony (np. at which point it should be located (e.g. Table 1 tu włamać tab. 1). Fotografi e i ryciny winny być ska- placed here). Photographs and drawings should be nowane z rozdzielczością 300–600 dpi. W przypad- scanned at a resolution of 300–600 dpi. In the case ku stosowania materiału ilustracyjnego nieoryginal- of non-original artwork, originating in other publi- nego, pochodzącego z innych publikacji, należy uzy- cations, the permission to reprint must be obtained skać zgodę na przedruk. and submitted. 8. Odnośniki bibliografi czne w tekście należy stosować 8. Bibliographical references in the text should be de- wg wzorca harwardzkiego, tj. wewnątrz tekstu, w na- signed according to the Harvard model, i.e., within wiasie kwadratowym, np. [Kowalski, 2006, s. 58]; the textin brackets, e.g. [Smith, 2006, p. 58], [Kwiat- [Kwiatkowska, 1998, s. 24, za: Kowalski, 2005a, s. 33]. kowska, 1998, p. 24, qtd. in Smith, 2005a, p. 33] . 9. Bibliografi ę końcową należy podać według wzor- 9. Final references should be given according to the ca: Otto R. [1999] Świętość, tł. B. Kupis. Warszawa: pattern: Otto R. [1999] Świętość, transl. B. Kupis. Wydawnictwo KR; Kelley D.R. [1993] Epimetheus Warszawa: Wydawnictwo KR; Kelley D.R. [1993] Restored, History of the Human Science, t. 6, nr 4, Epimetheus Restored, History of the Human Science, s. 12–56. Vol. 6, No. 4, p. 12–56. 10. Artykuły zamieszczane w czasopiśmie są recenzo- 10. Articles published in the journal Studies in Sport Hu- wane (arkusz oceny) z zachowaniem anonimowo- manities are peer-reviewed (sheet assessment) and ści autora i recenzenta. Procedury recenzowania są both the author and reviewer remain anonymous. zgodne z wytycznymi Ministerstwa Nauki i Szkol- Reviewing procedures are consistent with the guide- nictwa Wyższego, umieszczonymi na stronie: http:// lines of the Ministry of Science and Higher Educa- www.nauka.gov.pl/fi leadmin/user_upload/minister- tion available at: http://www.nauka.gov.pl/fi leadmin/

nr 13  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 85 INFORMACJE  INFORMATION

stwo/Publikacje/20110216_MNISW_broszura_ user_upload/ministerstwo/Publikacje/20110216_ 210x210.pdf. MNISW_broszura_210x210.pdf. 11. Redakcja zastrzega sobie prawo do adiustacji, skraca- 11. Th e Editorial Board reserve the right to adjustment, nia tekstów i zmiany tytułów nadesłanych prac. shortening the text, change the titles of entries. 12. Autor zobowiązany jest od dokonania dokładnej ko- 12. Th e author is required to make accurate adjustments rekty wg wskazań przygotowanych przez redakcję resulting from the instruction of the editor, and re- oraz do zwrócenia poprawionego tekstu w określo- turn the paper within a specifi ed time. nym przez redakcję terminie. 13. Th e author is also required to submit a signed decla- 13. Autor jest zobowiązany ponadto do przesłania pod- ration (form available online from the website) that pisanego oświadczenia (formularz do pobrania ze the content of the article has not been published pre- strony internetowej), że treść artykułu nie była i nie viously or included in this form in other periodicals będzie publikowana w tej formie w innych wy- or books without permission of the Editor-in Chief dawnictwach bez zgody redakcji oraz że zgadza się of the journal Studies in Sport Humanities and agree na ogłoszenie jej w tym czasopiśmie. Przy pracach to the ad it in this journal. In case of collective work- zespołowych oświadczenie w imieniu wszystkich ing the above declaration on behalf of all co-authors współautorów składa główny autor. Jest to równo- must be signed by fi rst author. Th is is equivalent to znaczne z przekazaniem prawa własności wydawcy. the transfer of ownership of the publisher. 14. Autorzy nie otrzymują honorarium za opublikowa- 14. Th e authors do not receive a fee for publishing. Each nie pracy. Każdy autor dostaje jeden egzemplarz nu- author gets a free paperback copy of the journal meru Studies in Sport Humanities, w którym ukazał Studies in Sport Humanities in which the article ap- się jego artykuł. peared. 15. Teksty prosimy przesyłać wyłącznie drogą elektro- 15. Papers should be sent at e-mail address: sh.redakcja@ niczną na adres: [email protected] awf.krakow.pl

86 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 13  2013 Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie University School of Physical Education in Cracow, Poland Studies TDE NSOTHMNTE 13 STUDIES IN SPORT HUMANITIES in Sport Humanities 13

Polska Akademia Olimpijska ISNN 2300-6412 Polish Olympic Academy

Cracow 2013