Diagnoza Sytuacji Osób Starszych W Województwie Łódzkim

Projekt współfinansowany z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki

DIAGNOZA SYTUACJI OSÓB STARSZYCH W WOJEWÓDZTWIE ŁÓDZKIM

RAPORT KOŃCOWY

Policy & Action Group Uniconsult Sp. z o.o. Ul. Migdałowa 4, 02-796 Warszawa Tel. (22) 256 39 00, fax: (22) 256 39 10 www.pag-uniconsult.pl

Warszawa, grudzień 2011 r.

Raport końcowy

Spis treści 1. Streszczenie raportu……...... 3 2. Wprowadzenie ...... 6 2.1. Cele badania ...... 6 2.2. Pytania badawcze ...... 7 2.3. Opis zastosowanej metodologii ...... 8 2.4. Tendencje demograficzne w województwie łódzkim i ich konsekwencje w dziedzinie zaspokajania potrzeb osób starszych ...... 12 2.5. Analiza dokumentów strategicznych………………...... 20 3. Wyniki badania ...... 24 3.1. Sposób postrzegania starości i starzenia się ...... 24 3.2. Ocena sytuacji życiowej i zaspokojenia potrzeb osób starszych ...... 26 3.3. Ocena dostępności usług dla osób w wieku 50+ …...... 30 3.3.1. Dostępność usług i jej zróżnicowanie ...... 31 3.3.2. Podmioty działające na rzecz osób 50+ na poziomie lokalnym ...... 39 3.4. Potencjał angażowania się w działania społeczne wśród osób starszych ...... 41 3.5. Sytuacja opiekunów nieformalnych ...... 43 3.6. Lokalna polityka społeczna na rzecz osób starszych ...... 46 4. Wnioski i rekomendacje… ...... 48

Załączniki Załącznik 1. Studium przypadku gminy wiejskiej – Dąbrowice ...... 54 Załącznik 2. Studium przypadku gminy miejsko – wiejskiej – Konstantynów Łódzki ...... 61 Załącznik 3. Studium przypadku gminy wielkomiejskiej - Łódź ...... 72

Raport końcowy

1. STRESZCZENIE RAPORTU Badanie „Diagnoza sytuacji osób starszych w województwie łódzkim” wykonane zostało przez zespół ekspercki firmy Policy & Action Group Uniconsult Sp. z o.o. na zamówienie Regionalnego Centrum Polityki Społecznej w Łodzi, które jest głównym odbiorcą, przy czym wnioski z niego płynące mogą być również źródłem informacji dla innych podmiotów działających na rzecz osób w wieku 50+ , a także dla samych osób w wieku 50+. Celem głównym badania było dokonanie diagnozy sytuacji osób starszych zamieszkujących województwo łódzkie pod kątem sygnalizowanych przez nie potrzeb związanych ze sferą usług (oraz ich dostępności) w obszarze rynku pracy, służby zdrowia, pomocy społecznej, edukacji i kultury. Ten cel mógł być zrealizowany poprzez określenie celów szczegółowych, którymi było : • uzyskanie informacji na temat sposobów postrzegania starości i starzenia się oraz ich konsekwencji w wymiarze indywidualnym i społecznym wśród osób w wieku 50+ oraz przedstawicieli władz lokalnych, instytucji i organizacji działających na ich rzecz, • uzyskanie informacji na temat subiektywnej oceny własnej sytuacji życiowej oraz potrzeb odczuwanych przez osoby w wieku 50+ w aspekcie ekonomicznym, społecznym i zdrowotnym, • dokonanie oceny dostępności różnego rodzaju usług na rzecz osób w wieku 50+ na poziomie lokalnym, z perspektywy tych osób, przedstawicieli instytucji i organizacji działających na ich rzecz oraz przedstawicieli lokalnych władz, • dokonanie oceny potencjału angażowania się w działania społeczne wśród osób w wieku 50+ • dokonanie wstępnej analizy sytuacji opiekunów nieformalnych osób niesamodzielnych w wieku 50+ pod kątem zakresu świadczonej przez nich pomocy i wsparcia otrzymywanego w procesie sprawowania opieki, • dokonanie analizy funkcjonowania podmiotów publicznych i niepublicznych działających na rzecz osób w wieku 50+ pod kątem oceny dostępności ich oferty, współpracy między różnymi podmiotami oraz perspektywy ich funkcjonowania w kontekście starzejącego się społeczeństwa, • uzyskanie informacji na temat rangi i pozycji kwestii potrzeb osób w wieku 50+ w ramach lokalnej polityki społecznej, • zidentyfikowanie rozwiązań na rzecz osób w wieku 50+, które mogłyby posłużyć jako przykład dobrych praktyk. Badanie sytuacji osób starszych, jak i udzielenie odpowiedzi na postawione pytania problemowe wymagało zastosowania metodologii, która umożliwiłaby zgromadzenie odpowiedniego zakresu i jakości materiału badawczego. Badanie przeprowadzono przy zastosowaniu kompleksowego zestawu metod i technik badawczych, na które złożyły się: • analiza danych zastanych - przeprowadzona w postaci szczegółowej analizy treści dokumentów strategicznych z zakresu rozwoju, polityki społecznej, współpracy z organizacjami pozarządowymi na poziomie województwa, powiatów oraz gmin objętych badaniem • wywiady kwestionariuszowe, których respondentami były osoby w wieku 50+ oraz opiekunowie nieformalni osób niesamodzielnych w wieku 50+ • indywidualne wywiady pogłębione z przedstawicielami władz lokalnych oraz podmiotów publicznych oraz niepublicznych działających na rzecz osób w wieku 50+ • studia przypadków obejmujące szczegółową diagnozę sytuacji osób starszych w dwóch gminach i mieście Łodzi , a w ich ramach

Raport końcowy

• zogniskowane wywiady grupowe z przedstawicielami lokalnej społeczności. W wyniku przeprowadzonej diagnozy wypracowano rekomendacje służące jako podstawa do planowania działań na rzecz osób starszych, rozumianych jako osoby w wieku 50+. Poniżej prezentujemy główne wnioski i zalecenia płynące z przeprowadzonego badania. • Badanie wykazało, że istnieją potrzeby, które w dużej mierze nie są zaspokajane przez podmioty lokalne. Z drugiej strony samorządy lokalne nie przeprowadziły dotychczas diagnozy potrzeb osób 50+, nie mają więc rozpoznanych tych potrzeb i nie są w stanie ocenić skali ich zaspokajania. Stąd też należałoby uświadamiać samorządy lokalne, jak istotne z ich punktu widzenia jest przeprowadzenie takich diagnoz. Warto byłoby rozważyć również wsparcie doradcze dla samorządów w przygotowaniu i przeprowadzeniu tego typu diagnoz. • Z badania wynika, że dotąd samorządy lokalne województwa łódzkiego nie traktowały kwestii osób 50+ jako priorytetowej. Stąd warto byłoby rozważyć możliwość stworzenia i wdrożenia takich rozwiązań, które motywowałyby lokalne samorządy do zwrócenia uwagi na tę kwestię. Z poziomu władz regionalnych niewątpliwe do tego typu rozwiązań należeć mogą: wzmocnienie i kompleksowe ujęcie priorytetów dotyczących osób starszych w strategii rozwoju regionu oraz innych strategiach i programach samorządu regionalnego, informowanie samorządów o sytuacji demograficznej regionu i problemach z niej wynikających, promowanie dobrych przykładów, szkolenia i doradztwo dla samorządów tworzących lokalną politykę na rzecz osób starszych. • Badanie wykazało także, że szczególnie nieadekwatna do potrzeb jest oferta zdrowotna kierowana do osób 50+. Stąd też warto byłoby, aby samorządy lokalne podejmowały działania służące wzmocnieniu i poszerzeniu tej oferty, w szczególności w zakresie usług specjalistycznych, w tym zwłaszcza geriatrycznych, rehabilitacyjnych oraz badań kontrolnych, a także edukacji i profilaktyki zdrowotnej. Również władze regionalne powinny rozważyć możliwości uruchomienia wojewódzkich programów edukacji i profilaktyki zdrowotnej, • Przeprowadzona diagnoza sytuacji osób starszych pokazała również słabość współpracy pomiędzy różnymi podmiotami lokalnymi świadczącymi usługi na rzecz osób 50+. Warto więc promować przykłady takiej współpracy, a także – wykorzystując np. środki z EFS – wspierać podejmowanie i rozwijanie takiej współpracy na poziomie lokalnym. Użyteczne byłoby również uruchomienie programów edukacyjnych skierowanych do samorządów ale także do instytucji publicznych i organizacji pozarządowych w zakresie tego, jak współpracować. • Największe niedobory dotyczące zaspokajania potrzeb osób 50+ w różnych obszarach pojawiają się w gminach miejsko-wiejskich , w związku z tym to właśnie je powinno się potraktować priorytetowo w kontekście planowanych działań wzmacniających i poszerzających ofertę usług na rzecz osób 50+. • Wizerunek starości, który został skonstruowany przez badanych ( osoby w wieku 50+), odwołuje się przede wszystkim do bierności i bezczynności osób starszych, redukując tym samym ich potrzeby do niezbędnego, czyli medycznego/zdrowotnego, minimum. Tym samym należałoby podjąć działania skierowane do osób starszych, które zmieniałyby ich postrzeganie starości i potrzeb osób w wieku 50+, a także zwiększałoby ich świadomość w zakresie ich interesów i możliwych aspiracji. • Badania pokazały, że instytucje publiczne i społeczne są słabo przygotowane do zajmowania się osobami starszymi. Wobec tego należy prowadzić działania uświadamiające, edukujące i informujące o potrzebach osób w wieku 50+, jak również upowszechniające współpracę w zakresie zaspokajania owych potrzeb. • Instytucje publiczne identyfikację potrzeb osób starszych opierają głównie na wiedzy pozyskanej w sposób chaotyczny i fragmentaryczny, głównie w odwołaniu się do doświadczenia i praktyki, Wobec tego należy podjąć działania zachęcające instytucje publiczne do bardzie regularnego,

Raport końcowy

systematycznego i kompleksowego pozyskiwania informacji o sytuacji i potrzebach osób w wieku 50+. • Badania pokazały, że potrzeby osób w wieku 50+ koncentrują się głównie na kwestiach zdrowotnych. W związku z tym należy zwrócić szczególna uwagę z jednej strony na profilaktykę prozdrowotną w działaniach skierowanych do tej zborności, a z drugiej dopasowywać ofertę aktywizującą uwzględniającą stan zdrowia i nakierowaną na poprawę ogólnego samopoczucia, w tym również zdrowia. W przypadku działań promocyjnych należy uwzględnić przekaz odnoszący się do tego, że stan zdrowia nie jest przeszkoda w aktywizacji społecznej. • Z przeprowadzonej diagnozy wynika, że sytuacja materialna osób starszych jest zasadniczo niekorzystna, dlatego też należy przygotowywać dla nich działania aktywizujące, które nie będą wymagały przez nich ponoszenia dodatkowych kosztów. • Stosunek do wolontariatu jest wśród osób starszych raczej pozytywny, ale nie widzą one dla siebie w takiej działalności miejsca. Dlatego też należy podjąć działania uświadamiające osobom w wieku 50+, że nawet przy ich ograniczeniach mogą one z powodzeniem realizować się w tej formie działań. Działania promocyjne powinny być skierowane również do różnych instytucji publicznych i społecznych, które nie zawsze mają świadomość, że aktywność społeczna seniorów przekłada się na ich samodzielność i ogólną sprawność Należy również tworzyć nie tylko „dobry klimat” dla wolontariatu seniorów, ale również realne warunki i przestrzenie do jego zaistnienia, np. miejsca, gdzie seniorzy mogliby się w ten sposób realizować – kluby seniora, uniwersytety trzeciego wieku. • Badanie wykazało, że opiekunowie nieformalni potrzebują wsparcia w zakresie informacji dotyczącej właściwego pełnienia opieki nad osobami niesamodzielnymi. Dlatego też należy rozważyć prowadzenie działań informacyjnych (warsztatów, doradztwa, poradnictwa) w tym zakresie skierowanych do opiekunów nieformalnych. • Z badań wynika, że opiekunowie nieformalni koncentrują się w swoich działaniach głównie na sferze związanej z utrzymaniem sprawności fizycznej i zdrowia danej osoby, natomiast pomijają inne kwestie. W związku z tym należy stworzyć zachęcać opiekunów dla wszechstronnego rozwoju osób niesamodzielnych lub stworzyć lokalnie miejsca, gdzie inne potrzeby związane z samorealizacją i aktywizacją społeczną mogłyby być zaspokajane. • Opiekunowie nieformalni nie mogą liczyć na wsparcie od instytucji publicznych, dlatego też należy działania tych instytucji tak zmodernizować, żeby mogły być miejscami wsparcia dla opiekunów nieformalnych. W szczególności dotyczy to ośrodków zdrowia i wsparcia w zakresie dbania o stan zdrowia osoby, którą się opiekują, jak również zakresie codziennej pielęgnacji, higieny takiej osoby. Poza tym instytucje publiczne powinny rozważyć zbudowanie systemu wsparcia finansowego (np. w celu sfinansowania usług opiekuńczych, potrzebnego sprzętu itp.) dla opiekunów nieformalnych. • Na terenie gmin nie funkcjonują skoordynowane systemy wsparcia osób niesamodzielnych i ich opiekunów, a działania gmin w tym zakresie opierają się wyłącznie na funkcjonowania ośrodków pomocy społecznej. Należałoby zatem prowadzić działania upowszechniające metodę pracy środowiskowej polegającej na włączaniu w rozwiązywanie danych problemów różnych specjalistycznych podmiotów.

Raport końcowy

2. WPROWADZENIE

2.1. Cele badania Cele badania, którego wyniki prezentowane są w niniejszym raporcie zostały określone przez Zamawiającego, Regionalne Centrum Polityki Społecznej w Łodzi. Poniżej przedstawiamy cel główny oraz cele szczegółowe badania.

Cel główny

Dokonanie kompleksowej diagnozy sytuacji osób starszych (rozumianych jako osoby w wieku 50+) zamieszkujących województwo łódzkie pod kątem sygnalizowanych przez nie potrzeb związanych ze sferą usług w obszarach rynku pracy, służby zdrowia, pomocy społecznej, edukacji i kultury oraz dostępności usług w wyżej wymienionych obszarach. Wynikiem przeprowadzonej diagnozy mają być rekomendacje służące jako podstawa do planowania działań na rzecz tych osób, w tym kampanii promocyjno-informacyjnej dotyczącej sytuacji osób starszych w województwie łódzkim.

Cel szczegółowy 1:

Uzyskanie informacji na temat sposobów postrzegania starości i starzenia się oraz ich konsekwencji w wymiarze indywidualnym i społecznym wśród osób w wieku 50+ oraz przedstawicieli władz lokalnych, instytucji i organizacji działających na ich rzecz.

Cel szczegółowy 2:

Uzyskanie informacji na temat subiektywnej oceny własnej sytuacji życiowej oraz struktury potrzeb odczuwanych przez osoby w wieku 50+ (z uwzględnieniem zróżnicowania wiekowego tej grupy) w aspekcie ekonomicznym, społecznym i zdrowotnym.

Cel szczegółowy 3:

Dokonanie oceny dostępności różnego typu usług na rzecz osób w wieku 50+ na poziomie lokalnym, z uwzględnieniem zróżnicowania terenów miejskich i wiejskich, z punktu widzenia osób w wieku 50+, przedstawicieli instytucji i organizacji działających na ich rzecz oraz przedstawicieli lokalnych władz.

Cel szczegółowy 4:

Dokonanie oceny potencjału angażowania się w działania społeczne wśród osób w wieku 50+

Raport końcowy

Cel szczegółowy 5:

Dokonanie wstępnej analizy sytuacji opiekunów nieformalnych osób niesamodzielnych w wieku 50+ pod kątem zakresu świadczonej przez nich pomocy i wsparcia otrzymywanego w procesie sprawowania opieki.

Cel szczegółowy 6:

Dokonanie pogłębionej analizy funkcjonowania podmiotów publicznych i niepublicznych działających na rzecz osób w wieku 50+ w obszarach rynku pracy, służby zdrowia, pomocy społecznej oraz edukacji i kultury, pod kątem oceny dostępności oferty danego podmiotu dla osób w wieku 50+, współpracy między różnymi podmiotami oraz perspektywy ich funkcjonowania w kontekście starzejącego się społeczeństwa.

Cel szczegółowy 7:

Uzyskanie informacji na temat rangi i pozycji kwestii potrzeb osób w wieku 50+ (w tym osób niesamodzielnych, wymagających opieki) w ramach lokalnej polityki społecznej, w tym o sposobie postrzegania i wiedzy na temat potrzeb i potencjału osób w wieku 50+, o współpracy podejmowanej przez władze samorządowe z podmiotami działającymi na rzecz osób w wieku 50+ oraz o opiniach na temat różnych inicjatyw podejmowanych na rzecz i przez osoby w wieku 50+.

Cel szczegółowy 8:

Zidentyfikowanie rozwiązań na rzecz osób w wieku 50+ w obszarze rynku pracy, służby zdrowia, pomocy społecznej, edukacji i kultury, które mogłyby posłużyć za przykład dobrych praktyk.

2.2. Pytania badawcze Zamawiający (Regionalne Centrum Polityki Społecznej w Łodzi) sformułował w „Koncepcji badania” szereg pytań badawczych, na które poszukiwano odpowiedzi w toku badania. Pytania uformowane są w sekwencję zagadnień, które prowadzą do osiągnięcia celów badawczych. Pytania te określają strukturę problemów badawczych i w konsekwencji określają strukturę niniejszego raportu. Następne rozdziały raportu zawierają, zgodnie z tą sekwencją pytań, prezentację sekwencji wyników badania. Tab. 2.2-1. Zestawienie pytań badawczych: Nr Pytanie pytania

W jaki sposób definiowane jest wśród osób w wieku 50+ i przedstawicieli podmiotów 1. działających na ich rzecz pojęcie starości i starzenia się? Jakie dostrzega się konsekwencje starzenia się w wymiarze doświadczeń osobistych oraz kontekście społecznym? Jak osoby w wieku 50+ oceniają swoją sytuację życiową i poziom zaspokojenia potrzeb w 2. wymiarze ekonomicznym, zdrowotnym i społecznym? Kogo (jakie instytucje, osoby) postrzegają jako odpowiedzialnego za zapewnienie zaspokojenia ich potrzeb na

Raport końcowy

Nr Pytanie pytania odpowiednim p oziomie? Jak w tym kontekście oceniane są lokalne podmioty publiczne i niepubliczne? Jaka jest dostępność usług dla osób w wieku 50+ w obszarach rynku pracy, służby zdrowia, pomocy społecznej oraz edukacji w kultury na poziomie lokalnych społeczności? Jak 3. oceniają to osoby w wieku 50+, przedstawiciele podmiotów świadczących usługi w tych obszarach oraz przedstawiciele władz lokalnych? Jakie (i czy w ogóle) czynniki wpływają na zróżnicowaną dostępność usług dla osób w 4. wieku 50+ na terenach wiejskich i miejskich? Jakie są korzystne i niekorzystne aspekty życia na terenach wiejskich i miejskich z punktu widzenia potrzeb osób w wieku 50+? Jaka jest specyfika działania podmiotów publicznych i niepublicznych na rzecz osób w wieku 50+ na poziomie lokalnym? Jak jest praktyka współpracy między różnymi 5. podmiotami na rzecz osób w wieku 50+? Jak postrzegają one swoją rolę i funkcję w perspektywie starzejącego się społeczeństwa? Czy osoby w wieku 50+ wykazują gotowość do podejmowania działań o charakterze woluntarystycznym na rzecz swojej społeczności lokalnej, w tym na rzecz osób starszych? Od czego zależy ta gotowość, jakie czynniki jej sprzyjają? Jaka jest ich opinia na temat 6. inicjatyw (formalnych i nieformalnych) opierających się na oddolnych działaniach społecznych? Jaka jest opinia przedstawicieli władz lokalnych na temat tego typu inicjatyw? Jaka jest sytuacja opiekunów nieformalnych, sprawujących opiekę nad niesamodzielnymi osobami w wieku 50+? Jaki jest zakres świadczonej przez nich pomocy? Kto (jakie 7. instytucje, osoby), wspiera ich w świadczeniu tej pomocy? Jaka jest opinia przedstawicieli władz lokalnych na temat sytuacji niesamodzielnych osób starszych i dostępności usług dla nich? Jaka jest ranga kwestii potrzeb osób w wieku 50+ w ramach lokalnej polityki społecznej? Skąd lokalne władze czerpią wiedzę na temat tych potrzeb? Czy są one traktowane jako 8. specyficzne, wymagające odrębnej analizy i planowania działań na ich rzecz (np. w ramach strategii rozwiązywania problemów społecznych i innych dokumentów na poziomie gminy, powiatu, województwa)?

2.3. Opis zastosowanej metodologii Metodologia badania została określona przez Zamawiającego. Zarówno metody i techniki badania, jak i poszczególne narzędzia zostały wskazane Wykonawcy przez Zamawiającego. Zgodnie z ta koncepcją metodologia badania została scharakteryzowana w sposób przedstawiony poniżej. Metody i techniki badań Realizacja badania odbywała się z wykorzystaniem metod i technik badawczych mających zapewnić triangulację źródeł danych oraz metod. W procesie badawczym wykorzystane zostały: • analiza danych zastanych (desk research), • wywiady kwestionariuszowe, • wywiady pogłębione z dyspozycjami do wywiadu (IDI), • zogniskowane wywiady grupowe (FGI), w tym przeprowadzone zostały 3 studia przypadków obejmujące szczegółową diagnozę sytuacji osób starszych w dwóch gminach (1 gmina miejska, 1 gmina wiejska) oraz w mieście Łódź (Opisy studiów przypadków znajdują się w Załącznikach).

Raport końcowy

Desk research Analiza desk research obejmowała analizę treści dokumentów strategicznych z zakresu rozwoju, polityki społecznej, współpracy z organizacjami pozarządowymi na poziomie województwa, powiatów oraz gmin objętych badaniem pod kątem sprawdzenia, czy i w jaki sposób ujęta jest w ich ramach kwestia zaspokajania potrzeb oraz wykorzystywania potencjału osób w wieku 50+, czy osoby te są ujmowane jako odrębna grupa adresatów działań (a jeśli tak, to w jakich obszarach), w jaki sposób diagnozowana jest ich sytuacja i potrzeby. Wywiady kwestionariuszowe Wywiady kwestionariuszowe przeprowadzane face-to-face skierowane były do osób w wieku 50+ oraz do opiekunów nieformalnych (członków rodzin) osób niesamodzielnych w wieku 50+. Wywiady przeprowadzone zostały z osobami w wieku 50+. Miały one na celu zebranie informacji na temat oceny własnej sytuacji życiowej, sygnalizowanych potrzeb w obszarach zasobów finansowych, zdrowia oraz kontaktów społecznych, zidentyfikowanie osób/podmiotów uznawanych za odpowiedzialne za realizację określonych potrzeb, w tym dokonanie wstępnej analizy potencjału angażowania się osób w wieku 50+ w działania społeczne. Wywiady przeprowadzane z opiekunami nieformalnymi niesamodzielnych osób w wieku 50+ miały na celu dokonanie wstępnej analizy sytuacji tych osób pod kątem zakresu i charakteru świadczonej pomocy oraz źródeł uzyskiwanego wsparcia, w tym identyfikację osób/podmiotów odpowiedzialnych w opinii respondentów za sprawowanie opieki nad niesamodzielnymi starszymi osobami. IDI Badanie techniką IDI objęło przedstawicieli podmiotów publicznych oraz niepublicznych działających w sferze rynku pracy, służby zdrowia, pomocy społecznej oraz edukacji i kultury. Badanie to miało na celu dokonanie pogłębionej analizy specyfiki działania podmiotów poszczególnych typów, w tym w szczególności działań podejmowanych na rzecz osób w wieku 50+ pod kątem: • ogólnych informacji o podmiocie (obszar i charakter prowadzonych działań, liczba osób korzystających z jego oferty, w tym liczba osób w wieku 50+), • oceny dostępności oferty danego podmiotu dla osób w wieku 50+, • ewentualnej współpracy między podmiotami prowadzonej na rzecz osób w wieku 50+, • oceny perspektyw funkcjonowania danego podmiotu w kontekście starzejącego się społeczeństwa. Badanie IDI było skierowane również do przedstawicieli władz lokalnych (prezydentów miast, burmistrzów oraz wójtów lub innych przedstawicieli samorządu terytorialnego, których zakres obowiązków związany jest z polityką społeczną), jego celem było uzyskanie informacji dotyczących: • źródeł wiedzy na temat sytuacji demograficznej w danej gminie, a zwłaszcza jej dynamiki, • źródeł wiedzy na temat potrzeb osób w wieku 50+ z terenu danej gminy/miasta, • lokalnej polityki społecznej wobec potrzeb osób w wieku 50+, • dostępności usług dla osób w wieku 50+ z terenu danej gminy/miasta w sferze rynku pracy, służby zdrowia, pomocy społecznej oraz edukacji i kultury oraz oceny tej dostępności, • wiedzy i opinii na temat potrzeb niesamodzielnych starszych osób z terenu danej gminy/miasta, • wiedzy i opinii na temat różnorodnych oddolnych inicjatyw na rzecz osób w wieku 50+, w tym tych podejmowanych przez same te osoby (w tym powstawanie i funkcjonowanie stowarzyszeń, organizacji skupiających osoby w wieku 50+) oraz innych inicjatyw aktywizujących osoby w wieku 50+.

Raport końcowy

FGI Badaniem techniką FGI zostali objęci przedstawiciele lokalnych społeczności z jednej gminy wiejskiej, jednej gminy miejskiej oraz Łodzi w ramach case study. Lista obejmuje: 1. Dąbrowice, powiat kutnowski – gmina wiejska 2. Konstantynów Łódzki, powiat pabianicki – gmina miejsko – wiejska 3. Miasto Łódź – gmina miejska Do udziału w wywiadzie grupowym poproszone zostały osoby reprezentujące podmioty działające na rzecz osób w wieku 50+, a także same osoby w wieku 50+. Wykorzystanie techniki FGI miało na celu: • analizę współczesnej roli osoby w wieku 50+ w różnych kontekstach, • zidentyfikowanie standardów, których osiągnięcie stworzyłoby optymalne warunki życia dla osób w wieku 50+, • sformułowanie opinii na temat sytuacji demograficznej w danej gminie/mieście i jej konsekwencji w wymiarze indywidualnym i społecznym, • dokonanie analizy potrzeb osób w wieku 50+ w danej gminie/mieście oraz sposobu ich zaspokajania, • sformułowanie opinii na temat różnorodnych inicjatyw na rzecz osób w wieku 50+ (w tym np. Rad Seniorów, wolontariatu i innych). W każdej z 3 wytypowanych gmin przeprowadzono FGI w tym samym dniu, 25 listopada 2011 r. Do uczestnictwa zaproszono przedstawicieli lokalnych władz, instytucji, organizacji pozarządowych, inicjatyw społecznych oraz społeczności 50+. Case study Do case study została wybrana 1 gmina wiejska, 1 gmina miejska oraz miasto Łódź. W ramach studium przypadku przeprowadzona została diagnoza sytuacji osób w wieku 50+ pod kątem dostępności usług do nich kierowanych w obszarach rynku pracy, służby zdrowia, pomocy społecznej, edukacji i kultury (w tym m.in. określenie wielkości i struktury zasobów instytucjonalnych, rozumianych jako podmioty publiczne i niepubliczne działające na rzecz osób w wieku 50+, odsetka osób w wieku 50+ w całej populacji, analiza dokumentów strategicznych pod kątem uwzględnienia w nich potrzeb osób w wieku 50+, przeprowadzenie zogniskowanych wywiadów grupowych z przedstawicielami instytucji oraz społeczności lokalnych). Jednym z założeń badań metodą case study było, że może ono , ale nie musi, posłużyć identyfikacji rozwiązań, inicjatyw na rzecz osób w wieku 50+ (w obszarach rynku pracy, służby zdrowia, pomocy społecznej oraz edukacji i kultury), które można uznać za modelowe i warte upowszechnienia, czego wskaźnikami mogą być: • obejmowanie swym zasięgiem szerokiego grona osób (w tym działania na rzecz integracji międzypokoleniowej), • stosowanie innowacyjnych rozwiązań na rzecz osób w wieku 50+ (niespotykanych bądź rzadko występujących w innych gminach województwa), • skuteczne pozyskiwanie środków na rozwój działalności, w tym środków unijnych, • umożliwianie osobom w wieku 50+ rozwijanie swego potencjału i nabywanie nowych umiejętności, w tym poprzez angażowanie ich w działania na rzecz lokalnej społeczności.

Raport końcowy

Próba badawcza Podstawową jednostką badawczą jest gmina. Zamawiający zdecydował, że liczba gmin objętych badaniem wyniesie: • co najmniej 10% gmin miejskich (tj. spośród 15 gmin miejskich województwa łódzkiego co najmniej 2) • co najmniej 10% gmin wiejskich (tj. spośród 133 gmin wiejskich województwa łódzkiego co najmniej 14) • co najmniej 10% gmin wiejsko-miejskich (tj. spośród 26 gmin wiejsko-miejskich województwa łódzkiego co najmniej 3), to jest łącznie co najmniej 19 gmin, z tym, że w tak dobranej próbie badawczej powinny się znaleźć gminy z każdego z 4 podregionów województwa łódzkiego, czyli z: • podregionu łódzkiego, • podregionu piotrkowskiego, • podregionu sieradzkiego, • podregionu skierniewickiego, oraz dodatkowo miasto Łódź jako 20 jednostka badania. Dobór gmin dokonany został metodą warstwowo-losową. Warstwy stanowiły gminy wg rodzajów, z każdej warstwy (z uwzględnieniem konieczności znalezienia się w próbie gmin z każdego podregionu), wylosowanych zostało 19 gmin objętych badaniem.

Wywiad Jednostka terytorialna Typ Podregion z opiekunem

Aleksandrów Łódzki miejsko-wiejski 15 Będków wiejski 17 TAK Dalików wiejski 18 TAK Dłutów wiejski 15 Dmosin wiejski 15 TAK Dobroń wiejski 15 TAK Łask miejsko-wiejski 18 TAK Łódź miejski 16 Łyszkowice wiejski 19 Pabianice wiejski 15 Rawa Mazowiecka miejski 19 TAK Rząśnia wiejski 18 Sieradz miejski 18 Skomlin wiejski 18 TAK Sulejów miejsko-wiejski 17 Sulmierzyce wiejski 18 TAK Wola Krzysztoporska wiejski 17 TAK Wolbórz wiejski 17 TAK Zapolice wiejski 18 Zduny wiejski 19

Raport końcowy

W każdej z tych 20 gmin przeprowadzono po 5 wywiadów z osobami w wieku 50+, w tym 3 wywiady z kobietami i 2 wywiady z mężczyznami. Ponadto wśród tych 5 wywiadów znajduje się: • co najmniej jeden wywiad z osobą w wieku przedemerytalnym, tj. w wieku 50-60 dla kobiet i 50-65 dla mężczyzn; • co najmniej jeden wywiad z osobą w wieku 61-75 dla kobiet / 66-75 dla mężczyzn; • co najmniej jeden wywiad z osobą w wieku powyżej 75 lat.

Łączna liczba zrealizowanych wywiadów z osobami w wieku 50+ wynosi więc 100. • Ponadto we wskazanych 10 gminach przeprowadzono po 1 wywiadzie z opiekunem nieformalnym osoby w wieku 50+. Opiekun nieformalny to osoba z rodziny lub znajomy, który pomaga niesamodzielnej osobie w wieku 50+ przy załatwianiu codziennych spraw, dbaniu o zdrowie, pielęgnacji itp.

2.4. Tendencje demograficzne w województwie łódzkim i ich konsekwencje w dziedzinie zaspokajania potrzeb osób starszych Struktura demograficzna województwa Zadaniem polityki społecznej jest stworzenie odpowiedniego systemu wsparcia osób starszych, dostosowanego do lokalnych możliwości społeczno-ekonomicznych, wymaga to jednak rzetelnej diagnozy sytuacji osób starszych, w różnych obszarach życia - ochrony zdrowia, pomocy społecznej, rynku pracy czy wreszcie edukacji i kultury. Dla właściwego zaprojektowania lokalnej polityki społecznej pierwszorzędne znaczenie mają informacje o strukturze demograficznej mieszkańców województwa. Liczba ludności województwa łódzkiego na koniec 2010 roku wyniosła 2 534 357 osób, co plasuje województwo na 6 miejscu w kraju, po mazowieckim, śląskim, wielkopolskim, małopolskim i dolnośląskim, mieszkańcy województwa łódzkiego stanowili 6,6% ogółu ludności Polski. W ciągu ostatniej dekady jednak liczba mieszkańców województwa łódzkiego systematycznie spadała - od 2002r liczba ta spadła o blisko 73 tys. osób, natomiast w stosunku do roku 2009 o 7,5 tys osób. W ciągu 10 ostatnich lat przyrost ludności odnotowano jedynie w czterech powiatach - łódzkim wschodnim, zgierskim, bełchatowskim i piotrkowskim oraz w Skierniewicach. Największy spadek liczby mieszkańców dotyczył Łodzi , gdzie - liczba mieszkańców zmniejszyła się w stosunku do roku 2002 o 6,1%, tj. o 48 tys. osób, natomiast w stosunku do roku 2009 odnotowano spadek na poziomie 0,7% -tj. o 5,3 tys. osób. Z prognoz Urzędu Statystycznego dla województwa łódzkiego wynika, że do 2035 roku następować będzie stałe zmniejszanie się liczby jego mieszkańców. Tab. 2.4.1. Prognoza ludności (w tysiącach)

Województwa 2007 2008 2009 2010 2015 2020 2025 2030 2035

OGÓŁEM TOTAL 38 115,6 38 107,4 38 100,7 38 092,0 38 016,1 37 829,9 37 438,1 36 796,0 35 993,1 Dolnośląskie 2 878,4 2 873,7 2 868,9 2 863,8 2 835,0 2 799,9 2 752,4 2 688,3 2 614,2 Kujawsko-pomorskie 2 066,1 2 065,3 2 064,5 2 063,5 2 055,4 2 040,7 2 013,5 1 971,6 1 920,5 Lubelskie 2 166,2 2 158,9 2 151,5 2 144,0 2 104,8 2 063,0 2 011,9 1 946,6 1 871,1 Lubuskie 1 008,5 1 008,9 1 009,3 1 009,7 1 010,2 1 007,6 999,2 983,6 963,6 Łódzkie 2 555,9 2 545,9 2 536,1 2 526,1 2 475,0 2 419,2 2 353,3 2 274,6 2 188,0 Małopolskie 3 279,0 3 286,3 3 293,8 3 301,4 3 338,0 3 364,7 3 373,3 3 359,5 3 328,7 Mazowieckie 5 188,5 5 208,3 5 228,9 5 250,2 5 353,6 5 429,8 5 471,0 5 480,2 5 469,5 Opolskie 1 037,1 1 032,6 1 028,1 1 023,3 999,7 978,5 956,3 928,4 897,1 Podkarpackie 2 097,3 2 096,7 2 096,2 2 095,6 2 092,0 2 085,8 2 069,5 2 037,4 1 992,7

Raport końcowy

Województwa 2007 2008 2009 2010 2015 2020 2025 2030 2035

Podlaskie 1 192,7 1 189,7 1 186,7 1 183,8 1 169,0 1 153,5 1 133,4 1 105,6 1 072,3 Pomorskie 2 210,9 2 217,7 2 224,6 2 231,4 2 262,9 2 285,1 2 292,4 2 282,8 2 262,8 Śląskie 4 654,1 4 640,4 4 626,5 4 612,0 4 534,6 4 447,1 4 338,2 4 202,1 4 052,2 Świętokrzyskie 1 275,6 1 270,4 1 265,3 1 260,0 1 232,3 1 202,6 1 167,8 1 125,2 1 076,9 Warmińsko-mazurskie 1 426,2 1 425,0 1 423,8 1 422,4 1 413,3 1 400,6 1 379,7 1 347,9 1 309,4 Wielkopolskie 3 386,9 3 395,6 3 404,5 3 413,4 3 453,5 3 475,7 3 471,7 3 441,1 3 393,9 Zachodniopomorskie 1 692,3 1 692,0 1 691,8 1 691,5 1 686,9 1 676,0 1 654,4 1 621,0 1 580,1 Źródło: GUS

Wyk 2.4.1 Prognoza ludności (w tysiącach)

Wśród czynników wpływających na zmniejszenie liczby ludności w łódzkim kluczowe znaczenie ma ujemny przyrost naturalny oraz ujemne saldo migracji. Na koniec 2010 r w województwie łódzkim przyrost naturalny był na poziomie -2,2, natomiast saldo migracji gmi nnych wewnętrznych wyniosło -1757, a migracji zagranicznych -23. Wg prognoz GUS na lata 2008-2035 na koniec okresu prognostycznego ujemny przyrost naturalny „wypracują” wszystkie województwa, również łódzkie. Przewiduje się, że w 2035 r przyrost naturalny w województwie łódzkim osiągnie poziom -16,348 tys. Wydłużanie się życia i malejąca liczba urodzeń wpływa na postępujący proces starzenia się ludności, powoduje zmiany w strukturze ludności według wieku, ma też duży wpływ na obciążenie ludności produkcyj nej ludnością nieprodukcyjną. W końcu 2010 r. ludność w wieku przedprodukcyjnym w województwie łódzkim liczyła 440,6 tys. osób, udział tej zbiorowości w ogólnej liczbie ludności wyniósł na koniec 2010 r. 17,4%, podczas gdy w 2002 r. wynosił 20,6%. Oznacz a to spadek udziału tej grupy w populacji ogółem w ciągu ostatnich ośmiu lat o 3,2 pkt. proc. Ludność w wieku produkcyjnym w końcu 2010 r. liczyła 1 616,2 tys. osób, co stanowiło 63,8% populacji województwa łódzkiego. Liczba ludności w tej grupie również spadła, jednak w znacznie niższym stopniu. W 2010 r. zanotowano wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym - w końcu 2010 r. w województwie łódzkim było 477,6 tys. osób w wieku poprodukcyjnym. W stosunku do roku 2009 przybyło 7,3 tys. ludności zaliczanej do tej grupy wieku. Odsetek osób w wieku poprodukcyjnym wyniósł 18,6%, tj. o 1,7 pkt. proc. więcej niż w 2002 r. i o 0,2 pkt. proc. więcej niż w 2009 r.

Raport końcowy

Wyk. 2.4.2. Ludność wg wieku w woj. łódzkim ( stan na 31.12.2010 r)

ludność w wieku 18,8 17,4 przedprodukcyjnym (%) ludność w wieku produkcyjnym (%)

63,8 ludność w wieku poprodukcyjnym (%)

Źródło : GUS W 2010 r. wskaźnik o bciążenia demograficznego, mówiący o tym ile przypada osób w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym, osiągnął w województwie łódzkim wartość 30. W przypadku wskaźnika mierzonego jako liczba osób w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku pr zedprodukcyjnym, wartość tego miernika w 2010 r. osiągnęła poziom 108 osób . Wyk 2.4.3. Wskaźniki obciążenia demograficznego dla woj. łódzkiego ( stan na 31.12.2010 r)

30 ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku 57 produkcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku 108 produkcyjnym

Źródło : GUS Prognozuje się, że wskaźnik obciążenia demograficznego dla województwa łódzkiego policzony jako udział osób w wieku poprodukcyjnym do osób w wieku produkcyjnym w kolejnych latach będzie rósł - z 30 w 2010 r do 51 (!) w roku 2035. Wyk.2.4.4 Wskaźnik obciążenia demograficznego dla województwa łódzkiego

Źródło : GUS Prognozy zachodzących zmian demograficznych pokazują , że w województwie łódzkim do roku 2030 zmniejszeniu ulegnie liczba osób w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym, zwiększy się nato miast

Raport końcowy

liczna osób w wieku poprodukcyjnym i w coraz większym stopniu zaznaczać się będzie proces starzenia społeczeństwa

Lata 2005 2010 2015 2020 2025 2030 Ogółem (w tys.) 2577,6 2527,8 2478,5 2424,8 2360,6 2281,8 wiek przedprodukcyjny 484,6 419,6 383,1 366,5 346 316,6 wiek produkcyjny 1648,4 1629,8 1549 1447,1 1368,4 1309,7 wiek poprodukcyjny 444,7 478,4 546,3 611,2 646,2 655,5

Wyk.2.4.5 Zmiany w liczbie i strukturze ludności woj. łódzkiego wg ekonomicznych grup wieku

Źródło: Urząd statystyczny Łodzi Wydłużanie się życia i wzrost w zbiorowości województwa łódzkiego liczby ludzi w wieku poprodukcyjnym ma niebagatelny wpływ na kształtowanie się lokalnej polityki społecznej, zatrudnieniowej . Informacje o strukturze demograficznej są punktem wyjścia dla planowania działań w ich ramach. Rynek pracy Spadek liczby ludności województwa łódzkiego, zmiany struktury wiekowej ludności (zwiększenie liczby osób w wieku niemobilnym) rodzi konsekwencje również dla rynku pracy, który może zacząć zmagać się z b rakiem dostatecznej podaży pracy. Zmniejszająca się liczba ludności w wieku produkcyjnym spowoduje, że liczba pracujących w województwie łódzkim będzie maleć. Dla zobrazowania sytuacji na rynku pracy w województwie łódzkim przedstawiono poniżej dane dotycz ące aktywności zawodowej jego mieszkańców. W IV kwartale 2010 r wg danych BAEL w województwie łódzkim było 1 412 tys. osób aktywnych zawodowo, a liczba osób biernych zawodowo wyniosła 1 030 tys. Aktywni zawodowo stanowili 57,8% ogółu ludności województw a w wieku 15 lat i więcej. W IV kwartale 2010 r. zbiorowość pracujących w województwie łódzkim, według danych BAEL, liczyła 1284 tys. osób, pracujący stanowili 52,6 % ogółu ludności województwa w wieku 15 lat i więcej.

Raport końcowy

Wyk.2.4.6 Aktywność ekonomiczna l udności w woj. łódzkim w IV kw. 2010 r

Liczba osób pracujących

42,2% Liczba osób bezrobotnych 52,6% Liczba osób biernych zawodowo

5,2%

Poniżej wykres przedstawiający ludność wg aktywności ekonomicznej i wieku

Wyk.2.4.6 Aktywność ekonomiczna ludności w woj. łódzkim w IV kw. 2010 r wg wieku

Z powyższego wykresu wynika, że najwięcej biernych za wodowo jest w grupie 55 i więcej lat. Największe zaangażowanie zawodowe zanotowano w grupie wieku 35 -44 lata, dla której wskaźnik zatrudnienia przyjął wartość 84,5%, najmniejsze zaś w grupie 55 i więce j, gdzie osiągnął on poziom 20%. Wyk. 2.4.7 Wskaźnik zatrudnienia według wieku

Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15 -64 lata w województwie łódzkim na koniec 2010 r. ukształtował się na poziomie 61,3% i był wyższy od średniej dla kraju o 2 pkt. proc.

Raport końcowy

Na koniec 2010 r. w województwie łódzkim zarejestrowanych było ponad 131,6 tys. osób bezrobotnych (w tym 66,3 tys. kobiet), co stanowi 6,7% wszystkich osób bezrobotnych w Polsce. Z danych Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Łodzi wynika, że przybywa bezrobotnyc h powyżej 50 roku życia. Pod koniec grudnia 2010 r zarejestrowanych było 33 487 osób, w stosunku do analogicznego okresu w roku 2009 liczba bezrobotnych powyżej 50 roku życia wzrosła o 2 083 osoby, natomiast w stosunku do roku 2008 o 7 776 osób. Wyk. 2.4. 8 Liczba bezrobotnych wg wieku

Udział bezrobotnych w wieku 50+ wśród ogółu bezrobotnych pod koniec 2010 r wyniósł 25,4% - co czwarta osoba bezrobotna skończyła 50 lat. Jednak pozytywnym zjawiskiem jest wzrost aktywności zawodowej tej grupy, co jest wyra żone wzrostem odsetka wyrejestrowań właśnie z powodu podjęcia zatrudnienia. W związku ze zwiększaniem się liczby bezrobotnych w wieku 50+ szczególnie ważne jest podejmowania działań zmierzających do jak najdłuższego utrzymanie aktywności zawodowej tej grup y osób, poprzez realizację programów rynku pracy skierowanych do osób w wieku powyżej 50 lat, zwiększających dostęp do zatrudnienia, budowanie indywidualnych planów wsparcia, zwiększenie liczby zajęć aktywizujących – doradztwa czy poradnictwa zawodowego. Służba zdrowia Prognozy demograficzne dla województwa łódzkiego wskazują na stały wzrost zbiorowości ludności w wieku poprodukcyjnym. Starzenie się społeczeństwa będzie więc miało niebagatelny wpływ na kształtowanie się liczby zachorowań i chorób przewle kłych, a tym samym dostęp do placówek i kadry medycznej. Gwarancją sprawnego działania służby zdrowia jest więc odpowiednia liczba i stan infrastruktury w postaci szpitali, przychodni, aptek oraz liczba kadry medycznej – lekarzy i pielęgniarek. W 2010 r . na terenie województwa łódzkiego funkcjonowało 71 szpitali opieki całodobowej (jako jednostka organizacyjna zoz), w tym 28 szpitali niepublicznych oraz 3 szpitale „jednego dnia” - największa liczba szpitali zlokalizowana jest w Łodzi – stolicy województ wa. W opiece stacjonarnej działało również 28 zakładów opiekuńczo -leczniczych i pielęgnacyjno-opiekuńczych, w tym 19 niepublicznych. Świadczenia ambulatoryjnej opieki zdrowotnej w 2009 r. w województwie łódzkim realizowane były przez 1275 zakładów opieki zdrowotnej. W 2009 r. wskaźnik określający liczbę ludności na 1 zakład opieki zdrowotnej wyniósł 1994 osoby i w stosunku do 2008 r. obniżył się o 181 osób (dla

Raport końcowy

porównania wskaźnik ten był niższy tylko w województwie śląskim i podlaskim, przy średniej wielkości w kraju 2348 osób). W roku 2010 w poradniach lecznictwa otwartego udzielono ogółem 17 731 633 porady. Średnio w ciągu roku mieszkaniec województwa łódzkiego korzystał z porad lekarza w lecznictwie ambulatoryjnym 7 razy, z tego w poradni podstawowej opieki zdrowotnej 4,3 razy, w poradni specjalistycznej 2,7 razy. Sieć placówek służby zdrowia uzupełniają apteki, zaopatrujące ludność w leki i środki medyczne, systematycznie poprawia się ich dostępność dla mieszkańców województwa łódzkiego. Liczba ogólnodostępnych aptek w województwie w 2010 wyniosła 887 - liczba osób na 1 aptekę wyniosła 2 857. W przypadku ochrony zdrowia, w kontekście wzrostu liczby osób starszych szczególne znaczenie będzie miała organizacja i udzielanie świadczeń opiekuńczych i pielęgnacyjnych. W celu dostosowania bazy opieki zdrowotnej do potrzeb starzejącej się ludności województwa łódzkiego, konieczne jest zwiększenie liczby miejsc w placówkach opieki długoterminowej. Według założeń przyjętych w „Programie Wojewódzkim – Strategii Polityki Zdrowotnej Województwa Łódzkiego na lata 2006 – 2013” liczba łóżek opieki długoterminowej powinna do 2013 roku wynieść 2.600. Na koniec roku 2009 w województwie łódzkim było 1.369 łóżek opieki długoterminowej, zatem aby osiągnąć wielkości przyjęte w strategii powinno się utworzyć jeszcze około 1.231 łóżek. W ostatnich latach nastąpiła poprawa w zakresie dostępu do opieki długoterminowej, spowodowana zwiększeniem liczby zakładów opiekuńczo-leczniczych i pielęgnacyjno-opiekuńczych (głównie niepublicznych), poprawa ta nie dotyczy jednak dostępu do opieki paliatywnej i hospicyjnej. Zjawisko starzenia się będzie miało wpływ na kształtowanie się liczby zachorowań, a tym samym konieczność zapewnienia właściwej liczby i jakości usług w obszarze służby zdrowia. Podstawowymi zadaniami w opiece zdrowotnej nad osobami starszymi jest jednak przede wszystkim poprawa jakości i dostępu do usług medycznych. Pomoc społeczna Pomoc społeczna jest jednym z elementów zabezpieczenia społecznego, jej celem jest umożliwienie przezwyciężenia trudnych sytuacji życiowych. Zadaniem pomocy społecznej jest wspieranie osób i rodzin w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwienia życia w warunkach odpowiadających godności człowieka. Zadaniem pomocy społecznej jest również przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu poprzez podejmowanie działań związanych z usamodzielnianiem i integracja ze środowiskiem osób i rodzin. W województwie łódzkim funkcjonują 24 powiatowe centra pomocy rodzinie, 177 ośrodków pomocy społecznej, 35 środowiskowych domów samopomocy i 70 (publicznych i niepublicznych) domów pomocy społecznej. Najczęstsza przyczyną umieszczania osoby starszej w domach pomocy społecznej jest jej niesamodzielność, która uniemożliwia egzystencje w dotychczasowym środowisku. Liczba osób objętych pomocą społeczną będzie się zwiększała wraz postępującym procesem starzenia się społeczeństwa oraz z pogłębieniem się różnic w funkcjonowaniu społeczno-materialnym . Posiadane zasoby instytucjonalne nie w pełni jednak zaspokajają istniejące potrzeby, świadczy o tym m.in. liczba osób oczekujących na umieszczenie w placówkach wsparcia. Na przestrzeni ostatnich lat w województwie łódzkim zauważa się wzrost zapotrzebowania na usługi opiekuńcze, w tym usługi specjalistyczne, na stan ten wpływa niewątpliwie postępujący proces starzenia. Stawia to przed instytucjami pomocy społecznej wyzwania dotyczące zapewnienia osobom starszym godziwych warunków zaspokojenia ich potrzeb bytowych i opiekuńczych. Skutkiem zmian w strukturze demograficznej ludności województwa będzie również coraz bardziej zauważalna konieczność wprowadzenia zmian oraz rozwoju infrastruktury pomocy społecznej.

Raport końcowy

Świadczenia na rzecz klientów pomocy społecznej będą musiały dopasowywać się do potrzeb społecznych lokalnych zbiorowości, w tym do potrzeb coraz bardziej zwiększającej się zbiorowości osób starszych. Problem zapewnienia właściwej opieki osobom o ograniczonej samodzielności, a tych jest najwięcej właśnie wśród ludzi starszych będzie systematycznie zyskiwał na znaczeniu, zarówno ze względu na zwiększanie się ich liczby, jak i ze względu na m alejącą zdolność rodziny do zapewnienia zgodnej z oczekiwaniami opieki oraz pielęgnacji. Edukacja i kultura Wg prognoz demograficznych niedługo osoby starsze będą stanowić jedną z największych grup społecznych , działania podejmowane na rzecz osób starszyc h nie powinny ograniczać się jedynie do zapewnienia im godziwych warunków życia, zaspokojenia potrzeb bytowych i opiekuńczych, kluczowe w odniesieniu do osób starszych jest również wzmacnianie ich obecności w życiu społecznym. Z myślą o aktywizowaniu osób starszych powstają domy dziennego pobytu, kluby seniora, koła gospodyń wiejskich, gdzie osoby starsze mają możliwość podejmowania różnych form aktywności. Pełniejszemu uczestnictwu w życiu społecznym sprzyja również podejmowanie przez osoby starsze edu kacji pozaformalnej (np. w formie uczestnictwa w zajęciach uniwersytetów trzeciego wieku). W województwie łódzkim działa 27 Uniwersytetów Trzeciego Wieku, a w ostatnim czasie zainaugurował działalność kolejny - w Aleksandrowie Łódzkim. Celem działalności tych uczelni jest aktywizacja osób starszych, a także wykorzystanie ich potencjału - wiedzy, umiejętności i doświadczenia życiowego. Udział w zajęciach jest nie tylko okazją do zaspokajania potrzeb edukacyjnych, rozwijania zainteresowań, doskonalenia umiej ętności czy nawiązywania kontaktów z osobami z podobnej kategorii wiekowej, ale również powoduje wzrost uczestnictwa w życiu kulturalnym. Z badań dotyczących preferencji kulturalnych mieszkańców województwa łódzkiego przeprowadzonych na potrzeby Regionalnego Kongresu Kultury 2011 wynika, że aż 60% badanych w wieku powyżej 60 lat nie uczestniczyło ani razu w imprezach kulturalnych, wśród grupy wiekowej 55 - 64 niemal połowa (46%), niewiele lepiej jest w grupie wiekowej 45 -54 – tu aż 44% nie uczestniczyło w ża dnych wydarzeniach kulturalnych. A przecież udział w kulturze również służy rozwojowi i doskonaleniu wszystkich sfer życia człowieka: fizycznej, intelektualnej i społecznej.

Wyk. 2.4.9 Udział w wydarzeniach kulturalnych wg wieku

Nie jest zaskakującym, że wraz z wiekiem aktywność kulturalna maleje, właśnie dlatego (w kontekście starzejącego się społeczeństwa) tak ważne jest umożliwienie seniorom podejmowanie aktywności w obszarze kultura i edukacja.

Raport końcowy

2.5. Analiza dokumentów strategicznych W ramach badania została przeprowadzona analiza desk research - w postaci analizy treści dokumentów strategicznych z zakresu rozwoju, polityki społecznej, współpracy z organizacjami pozarządowymi na poziomie województwa, powiatów oraz gmin objętych badaniem pod kątem sprawdzenia, czy i w jaki sposób ujęta jest w ich ramach kwestia zaspokajania potrzeb oraz wykorzystywania potencjału osób w wieku 50+, czy osoby te są ujmowane jako odrębna grupa adresatów działań i sposobu diagnozowana ich sytuacji i potrzeb. Na poziomie wojewódzkim podstawowymi dokumentami strategicznymi, które poddano analizy były: • Strategia Rozwoju Województwa Łódzkiego na lata 2007-2020 • Wojewódzka Strategia w Zakresie Polityki Społecznej na lata 2007-2020 • Program współpracy Samorządu Województwa łódzkiego z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami wymienionymi w art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie na rok 2011 • Projekt programu współpracy samorządu województwa łódzkiego z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami wymienionymi w art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie na rok 2012 (projekt) • Regionalny Plan Działań na rzecz zatrudnienia w województwie łódzkim na rok 2011 • Program wojewódzki. Strategia Polityki Zdrowotnej w województwie łódzkim na lata 2006-2013 • Bilans potrzeb w zakresie pomocy społecznej dla województwa łódzkiego na 2011r Dokonano również analizy powiatowych programów przeciwdziałania bezrobociu, programów promocji zatrudnienia, planów działań na rzecz zatrudnienia, strategii rozwiązywania problemów społecznych oraz powiatowych programów współpracy z organizacjami pozarządowymi. Na poziomie gmin badaniu zostały poddane gminne plany rozwoju, strategie rozwoju, programy współpracy z organizacjami pozarządowymi i gminne strategie rozwiązywania problemów społecznych. Kwestie potrzeb osób starszych na poziomie województwa pojawiają się we wszystkich dokumentach strategicznych z zakresu rozwoju, polityki społecznej, rynku pracy ochrony zdrowia czy współpracy z organizacjami pozarządowymi, natomiast grupa zwana „50+”, jako odrębny adresat działania pojawiła się jedynie w Regionalnym Planie Działań na Rzecz Zatrudnienia, gdzie wskazano ją jako jedną z priorytetowych grup bezrobotnych zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy województwa łódzkiego. W odniesieniu do tej grupy (45/50+) określono kierunki działań mających na celu zwiększanie ich aktywności zawodowej, przywrócenie zdolności do zatrudnienia osób w tym wieku, pomoc w podjęciu i utrzymaniu pracy oraz promowanie aktywnego starzenia się. Efektem podejmowanych działań ma być podniesienie kwalifikacji zawodowych osób w grupie wiekowej 50 +, wzrost aktywności i umiejętności praktycznych, zmiana motywacji do dalszego podwyższania kwalifikacji oraz samooceny dotyczącej szans na zatrudnienie i wreszcie podjęcie zatrudnienia i samo zatrudnienia. Tworząc wojewódzką strategię w zakresie polityki społecznej na lata 2007-2020, dokonano pogłębionej analizy sytuacji społecznej województwa łódzkiego, w jej wyniku określono główne obszary problemowe występujące w województwie. Za jeden z kluczowych uznano starzenie się społeczeństwa. Jako cel strategiczny przyjęto więc propagowanie aktywnego trybu życia i wsparcie osób w wieku poprodukcyjnym, którego osiągnięcie odbywać się ma poprzez realizacje celów szczegółowych, a więc: zwiększenie oddziaływania instytucji zajmujących się osobami starszymi, promocję aktywnych form spędzania czasu, zmniejszenie izolacji społecznej oraz upowszechnianie

Raport końcowy

działań instytucji zajmujących się osobami starszymi. Określono katalog zadań, mających na celu realizację przyjętych celów, uznano konieczność podjęcia takich działań jak: • wsparcie i podnoszenie standardu świadczonych usług w domach pomocy społecznej • inicjowanie i wsparcie programów pomocowych mających na celu wypracowanie nowych i utrzymanie dotychczasowych standardów usług dla ludzi starych • rozwój usług opiekuńczych, rehabilitacyjnych, specjalistycznych oraz udzielanie wsparcia w miejscu zamieszkania • wsparcie w miejscu zamieszkania. • inspirowanie rozwoju rodzinnych form opieki w stosunku do osób tego wymagających • tworzenia warunków dla zapewnienia ochrony, bezpieczeństwa i poszanowania godności osób starych. • wspierania inicjatyw promujących kształcenie i edukacje mających na celu poprawę sprawności intelektualnej oraz życiowej ludzi starych. • promowanie i rozwijanie zainteresowań i twórczości osób starych • organizacja i wsparcie spotkań okolicznościowych, imprez kulturalnych, integracyjnych • rozwój lokalnych form wsparcia i pomocy środowiskowej, w tym klubów seniorów, dziennych domów pomocy społecznej • wspieranie działań na rzecz integracji międzypokoleniowej, partycypacji społecznej, opieki i wsparcia najstarszego pokolenia • rozwój wolontariatu • promowanie działań instytucji zajmujących się osobami starszymi • organizowanie szkoleń dotyczących asystowaniu osobom starszym w życiu codziennym • współpraca z organizacjami pozarządowymi w promowaniu systemów wsparcia i opieki nad starszą osobą Kolejnym celem strategicznym jest systemowa pomoc osobom i rodzinie, określona przez cele operacyjne, w odniesieniu do osób starszych jest to: • rozwój usług socjalnych, w tym: tworzenie i wspieranie instytucjonalnych i poza instytucjonalnych form pomocy, rozszerzenie oferty usług opiekuńczych i podniesienie ich poziomu, inicjowania współpracy z innymi podmiotami (NGO) na rzecz podejmowania świadczenia usług socjalnych, wspieranie programów przeciwdziałających izolacji i samotności ludzi starszych • rozwój infrastruktury pomocy społecznej, w tym tworzenie instytucjonalnych i poza instytucjonalnych form pomocy dziennej, budowa instytucji opiekuńczych, socjalnych rehabilitacyjnych i modernizacje DPS Na podstawie diagnozy sytuacji demograficznej i epidemiologicznej województwa łódzkiego, stanu zasobów placówek ochrony zdrowia i ich kondycji finansowej, oceny zmian zachodzących w obszarze „zdrowie” , analizy dostępnych wskaźników i danych statystycznych określono w odniesieniu do osób starszych katalog zadań, obejmujący. poprawę jakości i dostępu do usług medycznych ( zwłaszcza z zakresu opieki długoterminowej i paliatywnej) oraz zwiększenie liczby miejsc w placówkach opieki długoterminowej W dokumentach dotyczących współpracy samorządu łódzkiego z organizacjami pozarządowymi również wyodrębniono kwestie dotyczące osób starszych, ale bez wskazywania grupy określanej

Raport końcowy

mianem 50+. Program współpracy z NGO’s na rok 2011 w odniesieniu do osób starszych zakłada realizację działań głównie w obszarze pomoc społeczna oraz ochrony i promocji zdrowia. Zakłada się tu realizację programów osłonowych i aktywizujących dla osób starszych oraz wspieranie działań na rzecz osób korzystających ze świadczeń medycznych w warunkach domowych oraz objętych stacjonarną opieką paliatywno-hospicyjną. Na rok 2012 projekt współpracy samorządu wojewódzkiego z organizacjami pozarządowymi w odniesieniu do osób starszych zakłada realizację poradnictwa specjalistycznego dla osób i rodzin dotkniętych ubóstwem, niezaradnych życiowo oraz osób starszych, a także realizację programów osłonowych i aktywizujących osoby starsze, w tym podejmowanie działań na rzecz solidarności międzypokoleniowej. Po dokonaniu analizy dokumentów powiatowych zauważamy, że osoby w wieku 50 plus niezbyt często są ujmowane, jako odrębna grupa adresatów działań. Najczęściej cele i priorytetowe działania skierowane są do szerszego grona odbiorców (do rodzin, osób niepełnosprawnych, chorych i starszych wymagających opieki, długotrwale bezrobotnych oraz zagrożonych wykluczeniem społecznym), wśród których znajdują się naturalnie osoby w wieku 50 plus. Powiatami, w dokumentach strategicznych których pojawiają się kwestie potrzeb grupy określanej jako 50 plus są powiaty: zgierski, tomaszowski, pabianicki i sieradzki. A dokumenty strategiczne, w których uwzględniona jest potrzeba działań na rzecz tych osób dotyczą rynku pracy i jest to powiatowy program przeciwdziałania bezrobociu (powiat zgierski), powiatowy program promocji zatrudnienia (powiat tomaszowski, pabianicki, sieradzki) Katalog działań skierowanych do osób 50+ obejmuje m.in • prowadzenie przez publiczne służby zatrudnienia aktywnej polityki prozatrudnieniowej wobec osób powyżej 50 roku życia, • tworzenie zachęt dla pracodawców do pozostawiania w zatrudnieniu osób 50+ o przydatnych kwalifikacjach, • promocję i stosowanie usług i instrumentów zachęcających do podjęcia aktywności zawodowej lub edukacyjnej: • organizację szkoleń zawodowych zgodnych z potrzebami rynku pracy, warsztaów uczących aktywnych metod poszukiwania pracy, • doradztwo/poradnictwo zwiększające potencjał zawodowy, • promowanie alternatywnych form zatrudnienia (telepraca, praca w niepełnym wymiarze godzin), • prowadzenie kampanii promujących aktywność zawodową. W strategicznych dokumentach gminnych nie występuje, jako osobna, kwestia zaspokajania potrzeb i wykorzystywania potencjału osób w wieku 50+. W większości gmin (i powiatów) kwestie dotyczące osób starszych są włączone w szersze działania dotyczące lokalnego rynku pracy, systemu pomocy społecznej, ochrony zdrowia czy współpracy z organizacjami pozarządowymi. Do zadań mających wpłynąć na podwyższenie warunków życia osób starszych poprzez pełniejsze zaspokajanie ich potrzeb zalicza się : • zapewnienie odpowiednich form opieki, • zwiększenie dostępności usług opiekuńczych i pielęgnacyjnych • usprawnienie osób starszych, • aktywizację rodzin na rzecz zapewnienia opieki osobom najbliższym, wspieranie rodzin sprawujących opiekę nad ludźmi starszymi • poprawa oferty świadczonych usług i podniesienie ich poziomu

Raport końcowy

• zapewnienie warunków umożliwiających osobom w podeszłym wieku pozostanie w środowisku zamieszkania • poprawienie wizerunku i odbioru przez społeczeństwo starości i ludzi starych poprzez kampanie społeczne • przeciwdziałanie dyskryminacji ludzi starszych • działania na rzecz integracji osób starszych • zwiększenie dostępności usług kulturalno-oświatowych, w szczególności dla osób starszych Jeśli chodzi o współpracę z organizacjami pozarządowymi na szczeblu powiatowym i gminnym, to w żadnym z programów współpracy nie pojawia się jako osobna, kwestia związana z koniecznością podejmowania działań na rzecz osób 50+. Nie oznacza to jednak, że kwestie te nie są podejmowane w ramach zadań realizowanych przez powiat/gminę we współpracy z NGO, a w szczególności w ramach zadań związanych z pomocą rodzinom i osobom w trudnej sytuacji życiowej oraz wyrównywania statusu tych rodzin, ochrony i promocji zdrowia, przeciwdziałania uzależnieniom i patologiom społecznym, promocji i organizacji wolontariatu czy działalności wspomagającej rozwój wspólnot lokalnych Z analizy dokumentów, zwłaszcza na poziomie powiatu i gminy, wynika, że głównymi obszarami, w ramach których podejmowane są działania na rzecz osób starszych jest obszar rynku pracy i pomocy społecznej.

Raport końcowy

3. WYNIKI BADANIA

3.1. Sposób postrzegania starości i starzenia się W badaniu dotyczącym osób w wieku 50+ oraz koncentrującym się na analizie działań, rozwiązań oraz inicjatyw, które są do nich skierowane ważne jest, jak te osoby same się definiują i jak są postrzegane przez innych aktorów społecznych. Dla tworzenia konkretnych rozwiązań duże znacznie ma, czy okres starości w ogóle jest problematyzowany w refleksji i myśleniu, czy pomijany i marginalizowany. Ważne jest również to, jakimi odniesieniami i treściami owe społeczne definicje są wypełniane, ponieważ od tego zależy konkretny kierunek podejmowanych działań. Badani seniorzy to w znacznej większości osoby już nieaktywne zawodowo, i , co oczywiste, wraz z wiekiem maleje liczba osób aktywnych zawodowo, głównie z powodu przejścia na emeryturę lub rentę (54%) lub z innych powodów (12%). Trochę ponad jedna trzecia badanych jest natomiast dalej aktywna zawodowo – aktywni zawodowo w tym badaniu pochodzą głównie z gmin wiejskich i wiejsko-miejskich. Osoby te uważają, że w momencie przejścia na emeryturę będą się koncentrować przede wszystkim na życiu rodzinnym (prowadzeniu domu, opiece nad wnukami) – dotyczy to znacznie częściej mieszkańców gmin wiejskich niż miejskich, ale również dla znacznej większości będzie to czas, który poświęcą sobie i skoncentrują się na rzeczach, na które do tej pory brakowało im czasu, np. hobby czy własnym zainteresowaniom – ta postawa reprezentowana jest wyłącznie przez mieszkańców gmin miejskich. Wyobrażenia o tym, jak wygląda życie na emeryturze osób jeszcze aktywnych zawodowo pokrywa się z tym, jakie działania są faktycznie podejmowane przez nieaktywnych zawodowo emerytów czy rencistów. A mianowicie, mówiąc o zmianach, które zaszły w ich życiu, wskazują oni, że przede wszystkim zaczęli spędzać więcej czasu w domu – prowadząc go lub opiekując się wnukami – (78% wskazań). Ich aktywności ograniczyły się zatem do sfery działań rodzinnych. 23% wskazało również, że zaczęło bardziej dbać o zdrowie. Niewielki był natomiast procent wskazań odnoszący się do innych aktywności czy samorozwoju: poświęcanie czasu swojemu hobby wskazało prawie 19% badanych, spędzanie wolnego czasu na spotkaniach ze znajomymi i przyjaciółmi (13%), a zaledwie 6% wyraziło przekonanie, że zaczęło wykorzystywać swoje doświadczenie życiowe. Ze wskazań tych wynika, że zaprzestanie aktywności zawodowej nie otwiera nowych możliwości działania, a jedynie ogranicza się do znanych aktywności i ról rodzinnych. Starość nie jest zatem postrzegana jako szansa na nowe życie i związane z nim wyzwania, jedynie jako sytuacja redukowania zarówno swoich ról społecznych, jak i aktywności, a w związku z tym i potrzeb. W opinii badanych starość, to przede wszystkim okres zasłużonego odpoczynku od pracy i tego zdania jest większość badanych (55%), jednak przy równoczesnym pogarszaniu się stanu zdrowia (51%). Można zatem podejrzewać, że aktywności i troski większości osób będą się skupiały właśnie wokół kategorii zdrowia i utrzymywania go. Takie skojarzenia ze starością niejako przyzwalają na bierność osób starszych, sankcjonują ją; pozwalają seniorom na rezygnację z ich interesów, jak również aprobują brak oczekiwań wykraczających poza sferę opieki medycznej. Znaczna część osób w wieku 50+ kojarzy starość również z pogarszającą się sytuacją finansową (30%), samotnością oraz opuszczeniem (17%). Oznacza to, że skojarzenia seniorów dotyczące ich sytuacji i etapu życia, na którym się znaleźli, są raczej negatywne, a starość nie jest definiowana w kategoriach pogodności, tylko rosnących kłopotów i trosk. Oczywiście niektórzy badani widzą również inną stronę starości. Dla znacznej części (31%) starość, to przede wszystkim okres spędzania czasu z bliskimi i rodziną, czas zadumy i refleksji (23%), jak również dzielenia się innymi swoim doświadczeniem życiowym (21%). Dla niewielu jednak starość oznacza rozwijanie nowych umiejętności i zdobywanie wiedzy (10%) czy poznawanie nowych miejsc i ludzi (12%). Starość pojmowana jest zatem bardziej jako okres konsumowania tego, czego0 do tej pory człowiek się nauczył, pozyskał i zdobył, niż wytyczania nowych celów i zadań. Starość jest zatem

Raport końcowy

nastawiona na teraźniejszość niż na przyszłość. Zaskakujące jest w przeprowadzanych badaniach to, że generalnie znacznie gorszy stosunek do starości i jej wizerunek mają osoby mieszkające w gminach miejskich.

Wyk. 3.1.1 Postrzeganie starości wg typu gminy

okresem stabilizacji finansowej 5,97% 6,67%

czasem poznawania nowych ludzi i 4,35% 14,93% miejsc 13,33%

okresem dzielenia się z innymi swoim 34,78% 19,40% doświadczeniem życiowym 6,67%

17,39% czasem samotności, opuszczenia 16,42% 20,00%

okresem spędzania czasu z bliskimi, 39,13% 28,36% rodziną 33,33% miejsko-wiejska wiejska czasem pogarszającej się sytuacji 26,09% 35,82% miejska finansowej 13,33%

13,04% okresem zadumy, refleksji 26,87% 20,00%

czasem rozwijania nowych umiejętności, 8,70% 11,94% zdobywania wiedzy

okresem pogarszającego się stanu 43,48% 50,75% zdrowia 66,67%

czasem zasłużonego odpoczynku od 65,22% 47,76% pracy 73,33%

0% 20% 40% 60% 80%

Pytanie o definiowanie starości zostało zadane również poprzez swoje odwrócenie, tzn. zapytano badanych, czym na pewno nie jest starość. Odpowiedzi w tym przypadku są niejako analogiczne. Według badanych starość na pewno nie jest czasem nowych umiejętności i zdobywania wiedzy (26%), a również czasem poznawania nowych miejsc i ludzi (27%). Według znacznej części nie jest również czasem stabilizacji finansowej (25%). Zaskoczenie budzi odpowiedź udzielona przez dosyć duża grupę (15%), że starość nie jest również czasem samotności i opuszczenia. Widać, że w tej kwestii seniorzy nie mają jednoznacznej postawy.

Raport końcowy

3.2. Ocena sytuacji życiowej i zaspokojenia potrzeb osób starszych W opinii badanych osób wieku 50+ swoją sytuacje postrzegają oni raczej jako dobrą (łącznie 50%) niż złą (43%). Bardziej zadowolone są jednak osoby zamieszkujące w gminach miejskich. Wraz z wiekiem osób starszych maleje liczba osób zdecydowanie zadowolonych. Ocenianie swoje sytuacji jako złej wynika głównie ze złego stanu zdrowia (53% badanych) i niskich dochodów finansowych (43%), czyli kwestii, na które osoby starsze nie mają wpływu. Stan zdrowia jako przyczynę złej sytuacji życiowej podają częściej kobiety, a sytuację finansową mężczyźni. Co do oceny swojej sytuacji materialnej badani seniorzy wykazują zbieżność ocen. Znacząca ich grupa postrzega swoją sytuację materialną jako złą, gdzie jest w stanie zaspokoić tylko najważniejsze potrzeby (43%), a równie duża grupa widzi swoją sytuację materialną w kategoriach przeciętności, tzn. ma możliwość zaspokojenia wszystkich swoich potrzeb, ale żyje oszczędnie i zwraca uwagę na ceny (38%). Liczba negatywnych ocen swojej sytuacji materialnej rośnie wraz z wiekiem, bardziej krytyczne są również kobiety. Opinia badanych na temat ich sytuacji materialnej odzwierciedla społeczny stereotyp, w którym starość wiąże się z obniżeniem poziomu życia i trudnościami materialnymi. W odniesieniu do wydatków znaczna ich część przeznaczana jest na zakup leków (62%), a dopiero w następnej kolejności na opłaty stałe (17%) i żywność (16%). O ile jednak w przypadku osób starszych sytuacja materialna jest raczej niezadowalająca, to pod względem kontaktów i relacji społecznych seniorów sytuacja jest znacznie bardziej dla nich satysfakcjonująca. Znaczna ich część uważa, że ma dobre relacje z innymi ludźmi i ma w swoim otoczeniu kilka bliskich osób, z którymi widuje się tak często, jak tego potrzebuje (39%), a 19% twierdzi nawet, że jej relacje z innymi są bardzo dobre, co oznacza, że wokół siebie ma bardzo wiele bliskich osób. Ze swoich kontaktów satysfakcję czerpie zatem ponad połowa badanych, i są to przede wszystkim mieszkańcy miast. Jednak 36% uważa, że ich kontakty społeczne są przeciętne, co przekłada się na to, że wprawdzie mają wokół siebie osoby bliskie, ale nie zawsze mogą na nie liczyć. Powyższe dane napawają optymizmem, bo oznaczają, że osoby starsze nie żyją w próżni społecznej, ale całkiem sprawnie odnajdują się w społecznym funkcjonowaniu. Wiek osób starszych decyduje jednak o zadowoleniu z kontaktów z innymi. Wraz z nim rośnie liczba seniorów, którzy negatywnie oceniają jakość swoich relacji społecznych. Interesujące jest jednak to, że w ostatniej grupie wiekowej (80+) nie ma osób niezadowolonych, ale za to najwięcej jest osób usatysfakcjonowanych kontaktami społecznymi.

Raport końcowy

Wyk. 3.2.1 Ocena relacji z innymi ludźmi

trudno powiedzieć 81 lat lub więcej 40,0% 60,0%

11,1% 76 -80 lat 44,4% złe – prawie nie ma wokół mnie 22,2% 22,2% osób, z którymi utrzymuję stałe relacje, ale miałbym/mialabym 2,4% się do kogo zwrócic w razie 4,8% 61-75 lat 35,7% potrzeby 40,5% 16,7% przeciętne – mam bliskie osoby, ale nie zawsze mogę się z nimi 5,3% zobaczyć, gdy tego potrzebuję 56 -60 lat 36,8% 31,6% 26,3% dobre – mam kilka bliskich osób, z którymi widuję się tak często, jak 50 -55 lat 30,0% potrzebuję 50,0% 20,0%

0% 20% 40% 60% 80%

Miejscem spotkań i podtrzymywania owych społecznych kontaktów z osobami, z którymi senior nie jest spokrewniony jest najczęściej dom osoby badanej lub innej osoby. Spotkania seniorów raczej nie odbywają się w miejscach publicznych – kawiarniach, klubach. Wynikać to może zarówno z kwestii braku finansów umożliwiających spotkania w takich miejscach lub po prostu braku takich miejsc w okolicy. Często też miejsca publiczne nie są przystosowane do potrzeb osób starszych. Poza tym nie należy zapominać o normach kulturowych, które raczej ograniczają osoby starsze do granic domu, i nie do końca przyzwalają na korzystanie z publicznej infrastruktury. Poniżej na wykresie przedstawiony jest stan relacji seniorów z innymi osobami.

Wyk. 3.2.2 Ocena relacji z innymi ludźmi wg typu gminy

złe – prawie nie ma wokół mnie osób, z którymi utrzymuję stałe relacje, ale miałabym/miałbym do kogo się zwrócić 7,5% w razie potrzeby

przeciętne – mam bliskie osoby, ale nie 60,9% zawsze mogę się z nimi zobaczyć, gdy 32,8% tego potrzebuję 13,3% miejsko-wiejska wiejska dobre – mam kilka bliskich osób, z 34,8% którymi widuję się tak często, jak 38,8% miejska potrzebuję 46,7%

bardzo dobre – mam dużo bliskich 4,3% osób, z którymi widuję się tak często, 19,4% jak tego potrzebuję 40,0%

0% 20% 40% 60% 80%

Raport końcowy

Aktywności seniorów koncentrują się przede wszystkim wokół obowiązków i zadań związanych z gospodarstwem domowym - 35% wskazało tę aktywność jako główną, a 12% sprawuje opiekę nad członkami rodziny (wnukami, chorymi). Prawie 29% badanych jednak nadal jako główną aktywność codzienną podaje pracę zawodową (występuję głownie u osób w wieku produkcyjnym, a znika w wieku poprodukcyjnym). 14% zajmuje się na co dzień przede wszystkim swoim stanem zdrowia. Jednak obowiązki związane z domem i rodziną nie powodują u badanych zaniku czasu wolnego. Większość z nich 52% twierdzi, że dysponuje odpowiednią ilością czasu wolnego, a zatem mają one czas zarówno dla siebie, jak i na wypełnianie innych obowiązków. Dość duża jednak grupa odczuwa, że po wypełnieniu obowiązków zostaje im niewiele czasu dla siebie (25%) – wraz z wchodzeniem w kolejną grupę wiekową tego typu odpowiedzi maleją. A 15% jest zdania, że owego czasu wolnego jest wręcz za dużo i zdarza się im nudzić. Badani seniorzy swój czas wolny wykorzystują przede wszystkim na oglądanie telewizji - prawie 80% osób najczęściej tak spędza swój czas wolny lub słuchanie radia (38%). Preferowane przez seniorów są zatem aktywności raczej bierne i nie wymagające od nich wysiłku. Równie duża grupa zajmuje się w czasie wolnym czytaniem książek i prasy (27%) czy swoim hobby (22%), czyli wybiera aktywności związane ze swoimi zainteresowaniami. Na życie towarzyskie w czasie wolnym decyduje się 15% badanych. Niewielka grupa preferuje aktywne formy spędzania wolnego czasu: spacery (12%) czy uprawianie sportu (3%). Nie należy jednak zapominać o bardzo znacznej grupie, dla której aktywności czasu wolnego ograniczają się do zajęć domowych – 38% twierdzi, że swój czas wolny poświęca rodzinie, np. opiekuje się wnukami. W tym przypadku czas seniora jest tożsamy z czasem rodzinnym, a obowiązki rodzinne nie są traktowane jako przyjemność a nie obowiązek. W odniesieniu do potrzeb zdrowotnych dość znaczna grupa badanych postrzega swój stan zdrowia jako dobry, tj. nie cierpi na żadne poważne lub przewlekłe dolegliwości, które w znaczący sposób ograniczałyby ich codzienną aktywność (24%). Jednak znaczna większość ocenia swój stan jako przeciętny, czyli cierpi na jakąś dolegliwość/dolegliwości, które do pewnego stopnia ograniczają codzienną aktywność (34%) lub jako zły – owa dolegliwość w tym przypadku znacznie ogranicza codzienną aktywność (35%) i co jest naturalne w raz z wiekiem rośnie liczba osób oceniających swój stan zdrowia jako zły. Oznacza to, że większość badanych wykazuje trwałe potrzeby korzystania z publicznej służby zdrowia i wraz z wchodzeniem w kolejny etap swojego życia te potrzeby będą rosną, jak również częstotliwość korzystania.. Jednak ich opinie dotyczące możliwości korzystania z podstawowej opieki zdrowotnej są podzielone – łącznie 46% postrzega je jako dobre, a 47% jako złe i bardziej pozytywnie w tym przypadku są kobiety. Owe złe postrzeganie możliwości korzystania z podstawowej opieki społecznej wynika głównie z długiego czas oczekiwania na wizytę i kolejek (85%), braku ośrodka zdrowia w pobliżu miejsca zamieszkania (56%), trudności z dojazdem do ośrodka zdrowia (56%) i problemu z dotarciem do ośrodka zdrowia w związku z trudnościami w poruszaniem się (56%). Jak widać są to trudności o charakterze systemowym i wynikającym z niesprawności sytemu zdrowotnego. Chociaż osoby badane swoją sytuację zdrowotną określają raczej jako negatywną, to jednak obecnie nie odczuwają potrzeby korzystania z pomocy czy wsparcia ze strony innych osób w zakresie załatwiania codziennych spraw, dbania o zdrowie, pielęgnacji – 91% badanych nie korzystna w codziennym życiu z pomocy innych osób. Jednak gdyby zaistniała taka sytuacja, czyli utrata samodzielności, to ponad połowa badanych wolałaby, żeby owej pomocy udzieli jej członkowie rodziny (55%), chociaż 27% jest zdania, że wolałby skorzystać z pomocy przeznaczonej do tego instytucji. Jak widać nadal osoby starsze mają większe zaufanie do członków własnej rodziny niż osób czy instytucji zewnętrznych. Co ciekawe wraz z wiekiem rośnie brak przyzwolenia/zaufania do opieki instytucjonalnej. W omawianej sytuacji osób w wieku 50+ interesujące jest też to, jak osoby te ocenią swoje otoczenie lokalne (gminę) w zakresie możliwości zaspokajania różnorodnych potrzeb tej grupy wiekowej. I tak prawie 40% badanych je ocenia raczej dobrze uważając, że seniorzy bez większego trudu mogą

Raport końcowy

zaspokoić wszystkie bądź większość swoich potrzeb,, a odpowiednie usługi są ogólnie dostępne w miejscu zamieszkania. Jednak ponad połowa ocenia przygotowanie swojego otoczenia negatywnie – 29%zdecydowanie źle, a 22% raczej źle, tzn. osoby te uważają, że wielu potrzeb nie da się zaspokoić lub są zaspokajane z trudem z powodu braku określonych usług w miejscu zamieszkania bądź ich małej dostępności. Osoby te zostają zatem z całym bagażem trudności i problemów, z którym muszą borykać się same. Najwięcej skarg w tym zakresie wyrażają mieszkańcy gmin wiejsko-miejskich.

Wyk. 3.2.3 Ocena możliwości zaspokajania potrzeb osób starszych wg typu gminy

4,3% trudno powiedzieć 7,6%

zdecydowanie źle – osoby w moim 52,2% wieku z dużym trudem bądź wcale nie 25,8% mogą zaspokoić swoich potrzeb 6,7%

raczej źle – osoby w moim wieku nie 26,1% miejsko-wiejska 24,2% mogą zaspokoić wielu potrzeb wiejska 6,7% miejska

raczej dobrze – większość osób w moim 17,4% 36,4% wieku może zaspokoić swoje potrzeby 86,7%

zdecydowanie dobrze – osoby w moim wieku bez większego trudu mogą 6,1% zaspokoić wszystkie bądż większość swoich potrzeb

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Według badanych najpilniej należy poprawić zakres zaspokajania potrzeb osób starszych w obszarze służby zdrowia(67% wskazań). Jest to obszar potrzeb, z których zaspokojeniem seniorzy mają największe trudności. W drugiej kolejności znajduje się według badanych obszar oferty kulturalnej (21%), a potem obszar związany z ofertami pracy (15%) i dostępności miejsc spotkań (12%). Za poprawę w wyżej wymienionych obszarach odpowiedzialne są przede wszystkim władze lokalne i w tym przypadku seniorzy są raczej zgodni (88,5%). Jednak spora ich cześć zauważa również, że odpowiedzialność spoczywa nie tylko na podmiotach publicznych, ale również społecznych i tym samym twierdzą oni (30%), że organizacje pozarządowe powinny się włączyć w poprawę możliwości zaspokajania potrzeb osób starszych. W opinii przedstawicieli władz lokalnych i urzędów gmin do najpilniejszych potrzeb osób w wieku 50+ należą: • potrzeby związane z podnoszeniem kwalifikacji i możliwościami szukania pracy: „przede wszystkim praca”, „takiej osobie trudniej znaleźć pracę”, „pracodawcy już niechętnie zatrudniają takie osoby”, „to jest grupa osób, która ma z pewnością po pierwsze kłopoty ze znalezieniem pracy” – ten typ potrzeb (utrzymania się na rynku pracy) był najczęściej wymieniany przez rozmówców, • potrzeby zdrowotne, szczególnie te wymagające specjalistycznego wsparcia, • potrzeby wynikające z trudnej sytuacji materialnej czy finansowej,

Raport końcowy

• potrzeby związane z aktywizacją, ponieważ „wydłuża nam się długość życia, więc 50+ to jest cały czas aktywny społecznie i zawodowo”. Z wywiadów wynika, że świadomość reprezentantów urzędów dotycząca potrzeb, trudności i problemów doświadczanych przez osoby w wieku 50+ nie jest szczególnie rozległa. Widać, że ta tematyka nie stanowi ich głównego pola zainteresowań, a tym samym działań. Poza tym wymienianie utrzymania lub pozyskania miejsca pracy jako kluczowej potrzeby osób w wieku 50+ świadczy o tym, że urzędnicy tę grupę ograniczają wyłącznie do grupy wiekowej osób aktywnych zawodowo i nie widzą potrzeb tych, którzy są już poza rynkiem pracy i na pewno na niego nie powrócą (renciści i emeryci). Warto też zauważyć, że znajomość potrzeb osób starszych, które są identyfikowane i wymieniane przez reprezentantów gmin, nie jest efektem przeprowadzonych w gminach badań czy szczegółowych diagnoz, a jedynie wynikają z doświadczeń i indywidualnego oglądu danego urzędnika lub innych przedstawicieli instytucji publicznych: „potrzeby tych osób są znane naszemu ośrodkowi pomocy społecznej”, „z terenu, czyli od sołtysów i od radnych”. Informacje o sytuacji osób starszych mogą być zatem bardzo fragmentaryczne i wybiórcze, a oprócz tego subiektywne. W ich problematyzowaniu ma zatem duży wpływ samo nastawienie danej osoby do osób starszych i jej poglądy w tym względzie, jak stwierdza jednej z rozmówców w odniesieniu do potrzeb osób starszych: „zdrowie proszę Panią, oczywiście zdrowie i mówię to na własnym przykładzie”. Wielu z rozmówców w ogóle nie widzi potrzeby szczególnego diagnozowania sytuacji osób starszych, zastosowania jakiegoś określonego podejścia metodologicznego. Świadczyć to może o marginalizowaniu i unieważnianiu problemu starości i potrzeb z nim związanych. Z powodu traktowania problemu jako oczywistego i nie wymagającego zbadania, w myśleniu o nim operuje się stereotypami i schematami myślowymi, które nie zawsze są zasadne i trafne. W efekcie proponowane działania są nieskuteczne, a potrzeby pozostają niezaspokojone.

3.3. Ocena dostępności usług dla osób w wieku 50+

3.3.1. Dostępność usług i jej zróżnicowanie Samorządy lokalne Władze lokalne generalnie mają dość ograniczoną wiedzę na temat potrzeb osób 50+ oraz stopnia ich zaspokojenia. Podstawowym źródłem wiedzy o osobach 50+ jest dla wielu samorządów ewidencja ludności. Jak twierdzą przedstawiciele samorządów, osoby 50+ do nich „bezpośrednio się nie zgłaszają z problemami, to jest działka pomocy społecznej”. Charakterystyczne jest, że samorządy w dużej mierze lokują problemy osób 50+ w obszarze pomocy społecznej. Wyraźnie również samorządy, podobnie zresztą jak instytucje świadczące pomoc osobom 50+ dzielą tę populację na dwie grupy: w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym. Dla tej pierwszej podstawowym problemem jest brak pracy, dla drugiej problemy zdrowotne oraz konieczność zapewnienia opieki. Jeżeli chodzi o pomoc w znalezieniu pracy, to samorządy mają dość ograniczoną wiedzę na temat dostępnej w tym zakresie oferty, wskazując, że tym zajmują się urzędy pracy. Nie mają wiedzy na temat skuteczności działań aktywizacyjnych i prozatrudnieniowych podejmowanych przez powiatowe urzędy pracy, z wyjątkiem generalnej wiedzy, że osoby 50+ mają raczej małe szanse na znalezienie zatrudnienia. Stosunkowo największą wiedzę (choć także ograniczoną) przedstawiciele samorządów mają na temat oferty pomocy społecznej, co wynika przede wszystkim z tego, że ośrodki pomocy społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie są jednostkami samorządów. Według oceny większości badanych przedstawicieli samorządów oferta pomocy społecznej jest optymalna w stosunku do możliwości finansowych, jakimi dysponują OPS-y i PCPR-y. Jedyny wyraźny brak wskazany przez samorządowców

Raport końcowy

to niewystarczająca liczba miejsc w domach pomocy społecznej, a także zbyt duża odległość do DPS- u, co utrudnia np. kontakty z rodziną. Charakterystyczne jest, że większość przedstawicieli samorządów za wystarczającą w stosunku do potrzeb osób 50+ uznali ofertę podstawowej opieki zdrowotnej dostępną na swoim terenie. Więcej problemów pojawia się według nich z dostępem do opieki specjalistycznej z uwagi na brak specjalistów i opieki zamkniętej z uwagi na ograniczoną liczbę miejsc w szpitalach i dużą odległość do szpitali, jaką mają do pokonania mieszkańcy. Innym dostrzeganym brakiem w ofercie jest zbyt mała liczba i dostępność do programów badań kontrolnych i programów profilaktyki i edukacji zdrowotnej w ogóle, a w szczególności skierowanych do osób 50+. W sferze aktywności osób 50+ w obszarze kultury dominowały pozytywne oceny dostępnej oferty, głównie samorządowcy wskazywali w tym kontekście gminne ośrodki kultury oraz teatry czy muzea w większych miastach, a w małych miastach i gminach wiejskich biblioteki. W tym obszarze w niektórych społecznościach lokalnych w wypowiedziach samorządów pojawiły się organizacje pozarządowe i nieformalne, takie jak kluby seniora, koła gospodyń wiejskich czy Uniwersytety Trzeciego Wieku. Według badanych ich działalność w dużej mierze polega na udostępnianiu osobom starszym dostępu do kultury (wizyty w teatrach, muzeach, itp.) lub realizowaniu działalności kulturalnej (chóry, zespoły muzyczne i teatralne, kabarety). W sferze zaspokajania potrzeb w zakresie aktywności społecznej osób 50+ przedstawiciele samorządów nie dysponowali dużą wiedzą. Z reguły wskazywali, że ofertę w tym zakresie mają organizacje społeczne lub placówki kulturalne. Według nich osoby 50+ nie przejawiają dużej aktywności w życiu społecznym czy publicznym społeczności lokalnej, „są nastawione bardziej na własne problemy”. Na terenie badanych społeczności lokalnych nie funkcjonują rady osób starszych, ale też, jak stwierdzali niektórzy badani, „nie było takiej potrzeby ze strony samych zainteresowanych”. Wyraźnie także przedstawiciele samorządów lokalnych wskazywali na małe zainteresowanie rodziny i społeczności lokalnej problemami osób 50+ i niewielkie wsparcie w ich rozwiązywaniu. Generalnie można powiedzieć, że: • z perspektywy samorządów lokalnych osoby 50+ są grupą społeczną dość słabo rozpoznaną, zarówno w zakresie potrzeb, jak też sposobów i stopnia ich zaspokajania, • większość problemów tych osób jest – i według badanych – powinna być rozwiązywana przez instytucje pomocy społecznej, wspierane przez powiatowe urzędy pracy, • ogólna ocena oferty skierowanej do osób 50+ jest pozytywna, biorąc pod uwagę dostępne możliwości finansowe, • rola organizacji pozarządowych dostrzegana jest głównie w obszarze aktywności kulturalnej oraz społecznej osób 50+. Instytucje świadczące pomoc osobom 50+ W tej grupie znalazły się instytucje pomocy społecznej, urzędy pracy, publiczne zakłady opieki zdrowotnej oraz organizacje społeczne. Z ich perspektywy ocena dostępności usług dla osób 50+ wyraźnie różni się od oceny samorządów, choć sytuacja wydaje się zróżnicowana ze względu na sferę potrzeb i wielkość społeczności. Przedstawiciele pomocy społecznej mają stosunkowo dobre rozpoznanie potrzeb osób 50+, choć w większości przypadków nie jest to grupa jakoś szczególnie wyróżniania w ich działaniach. Co do oferty, to sytuacja wydaje się zróżnicowana w zależności od wielkości społeczności. W małych społecznościach wiejskich lub małomiasteczkowych, w których właściwie wszyscy się znają, ośrodki pomocy społecznej są główną i nierzadko jedyną instytucją wparcia dla osób 50+. W związku z tym pomoc przez nie udzielana jest znacznie szersza, niż by to wynikało z przepisów. Wynika to również z

Raport końcowy

tego, że w małych społecznościach lokalnych wszyscy się znają, więc pracownicy ośrodka mają bardzo dobre, bezpośrednie relacje interpersonalne z podopiecznymi i ich rodzinami. Stanowią dla nich przede wszystkim wsparcie psychologiczne (możliwość zwrócenia się o pomoc, możliwość opowiedzenia o swoich problemach, etc.), pośredniczą w uzyskaniu pomocy z innych instytucji i organizacji pozarządowych, pomagają w załatwianiu wielu spraw, np. piszą pisma urzędowe a nawet sądowe. W większych społeczność kontakt pomiędzy pracownikami socjalnymi a osobami 50+ nie jest tak silny i codzienny, stąd też rozpoznanie potrzeb nie jest tak wnikliwe, a oferta wsparcia tak rozbudowania. Wynika to także z faktu, że w dużych społecznościach istnieją inne podmioty, np. organizacje pozarządowe, które mogą zaspokajać potrzeby osób dojrzałych i starszych. Współpracują z nim zresztą badane instytucje pomocy społecznej. Główne słabości oferty pomocy społecznej, to przede wszystkim niewystarczające w stosunku do potrzeb – zwłaszcza w większych społecznościach – usługi opiekuńcze oraz wysokości świadczeń uzyskiwanych z pomocy społecznej. Przedstawiciele badanych instytucji pomocy społecznej wskazali w tym kontekście niewystarczające wsparcie ze strony rodzin i społeczności sąsiedzkich (także w społecznościach wiejskich), które musi rekompensować właśnie pomoc społeczna. W opiniach badanych przedstawicieli instytucji pomocy społecznej, grupą która najmniejszym stopniu korzysta z ich wsparcia (choć potrzebuje pomocy) są mężczyźni w wieku 50+, bardzo często dotknięci problemem alkoholowym. W większości badanych przypadków bardzo dobra jest współpraca pomiędzy OPS-ami a PCPR-ami, często także z ośrodkami zdrowia oraz rzadziej także z urzędami pracy, ale głównie w ramach projektów systemowych realizowanych w PO KL. Niektóre z ośrodków pomocy społecznej podejmują również dodatkowe działania nastawione na aktywizację społeczną i zawodową osób 50+, realizowane w ramach projektów systemowych w PO KL. Ofertę OPS i PCPR uzupełniają domy dziennego pobytu oraz domy pomocy społecznej. Domy dziennego pobytu mają dość szeroką ofertę: począwszy do posiłku, poprzez podstawowe usługi zdrowotne, zajęcia ruchowe, na wyjazdach kulturalnych kończąc. Najczęściej chętnych do skorzystania z takiej oferty jest więcej niż miejsc. W przypadku DPS sytuacja jest nieco inna. Nie wszystkie miejsca przez nie oferowane są wykorzystane, co – według badanych przedstawicieli domów – wynika z tego, że rodziny nie zgadzają się na pobyt osób starszych w DPS, zwłaszcza tych, które mają stałe dochody, a gminy nie chcą finansować pobytu w domach. W obszarze ochrony zdrowia według badanych przedstawicieli służby zdrowia pojawiające się problemy związane są z dostępnością oferty lekarzy specjalistów. W szczególności dotyczą one społeczności wiejskich, w których nie ma potrzeby zatrudniania takich specjalistów na cały etat, a z kolei NFZ nie chce finansować części etatów. Rozwiązaniem jest wsparcie ze strony samorządu, który w jednej ze społeczności objętych badaniem, finansuje dyżury lekarzy specjalistów na swoim terenie. Innym, bardziej radykalnym rozwiązaniem jest prowadzenie przez gminę własnego ośrodka zdrowia. Bardzo dużym problemem jest także dostęp do usług rehabilitacyjnych, których albo brakuje, albo są dostępne ale za odpłatnością. Osób 50+ często nie stać jest na opłacanie takich usług, co jest szczególnie dotkliwe na terenach wiejskich, gdzie częściej niż w miastach występują schorzenia związane z układem ruchu z uwagi na pracę fizyczną w gospodarstwach rolnych. W ogóle niedostępni są lekarze geriatrzy, nie ma także – z wyjątkiem dużych miast - pielęgniarek specjalizujących się w opiece geriatrycznej. Zbyt mało jest programów badań kontrolnych czy też profilaktycznych, a w tych które są organizowane osoby 50+, zwłaszcza z terenów wiejskich nie chcą brać udziału. To z kolei wskazuje na konieczność prowadzenia programów edukacji i profilaktyki zdrowotnej skierowanych do osób 50+, które pod tym względem mają o wiele mniejszą świadomość i wiedzę niż młodsze pokolenia. Wśród osób 50+ powszechne jest „przekonanie, że o moje zdrowie będzie się martwić państwo”.

Raport końcowy

Urzędy Pracy realizują ofertę wsparcia dla osób 45,50+ w ramach projektów finansowanych z PO KL, przede wszystkim projektów systemowych realizowanych w ramach Priorytetu VI. W dużej mierze wynika to z faktu, że osoby 45, 50+ zostały wskazane jako grupa priorytetowa w Programie. Oferta urzędów pracy opiera się o dwa elementy: pomoc w znalezieniu zatrudnienia i pomoc w podjęciu własnej działalności gospodarczej. Urzędy oferują z reguły osobom 50+ szkolenia grupowe, w tym także zawodowe, doradztwo zawodowe, pomoc psychologa, staże u pracodawcy oraz dotacje na podjęcie działalności gospodarczej. Zainteresowanie oboma ścieżkami wsparcia jest według badanych przedstawicieli powiatowych urzędów pracy duże. Także bezpośrednie efekty ich działań są zadowalające, to znaczy realizowane są staże w rezultacie których osoby 50+ są zatrudniane, zakładane są działalności gospodarcze. Tyle tylko, że takie efekty są wymogiem formalnym, np. pracodawca przyjmując stażystę (opłacanego z Funduszu Pracy) zobowiązuje się do zatrudnienia go przez min. 3 miesiące po zakończeniu stażu, a osoba, która dostała dotację na działalność gospodarczą zobowiązana jest do jej prowadzenia przez rok, inaczej musi dotację zwrócić. Przedstawiciele urzędów pracy nie byli w stanie ocenić, na ile te efekty są trwałe, a pojawiają się w tym względzie wątpliwości, na przykład „czy 45 własnych biznesów w niewielkim powiecie ma szansę, żeby się utrzymać?”. W sferze aktywności kulturalnej i społecznej istotną rolę odgrywają organizacje społeczne i instytucje kultury. W małych społecznościach aktywne są biblioteki oraz koła gospodyń wiejskich i ochotnicze straże pożarne. W większych społecznościach to przede wszystkim ośrodki kultury oraz organizacje zrzeszające osoby starsze, np. zrzeszenia emerytów, rencistów lub kombatantów oraz Uniwersytety Trzeciego Wieku. Według badanych dostępna oferta jest niewystarczająca w stosunku do potrzeb osób aktywnych, nie pozwala także dotrzeć i aktywizować osób starszych, które „siedzą w domu przed telewizorem i boją się wyjść”. Głównym powodem jest brak środków finansowych potrzebnych na działania oraz brak pomieszczeń, w których mogły by się odbywać zajęcia, imprezy, itp. W tym kontekście pojawiają się duże oczekiwania pod adresem samorządów lokalnych. Część badanych zwróciła uwagę na dobrą współpracę z sołtysami, którzy nie tylko mają dobre rozpoznanie potrzeb, ale także mogą być inspiratorem różnych działań na swoim terenie. W jednym przypadku pojawił się także przykład współpracy z księdzem przy zachęcaniu osób 50+ do udziału w zajęciach aktywizacyjnych. Generalnie można powiedzieć, że: • społeczności lokalne mają ofertę skierowaną do osób 50+, ale jej jakość, różnorodność i dostępność jest zróżnicowana, • podstawowe braki w ofercie to dostęp do usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania, dostęp do lekarzy specjalistów i pielęgniarek specjalistycznych, w szczególności w zakresie opieki geriatrycznej, brak programów edukacji i profilaktyki zdrowotnej, ograniczona oferta społeczna i kulturalna, • problemem jest także słabo rozwinięty mechanizm oceny efektów wsparcia, w szczególności dotyczy to rynku pracy, • organizacje pozarządowe, także w małych społecznościach lokalnych są aktywne, ale podstawowym ograniczeniem ich oferty jest brak środków finansowych, • poszerzenie dostępności oferty skierowanej do osób 50+ możliwe jest przy zaangażowaniu finansowym samorządów lokalnych, • problemem jest także to, że oferta w każdej z wymienionych sfer jest skierowana przede wszystkim do osób aktywnych, osoby nieaktywne, a tych jest dużo zwłaszcza wśród osób starszych, mają niewielkie szanse, aby z niej skorzystać. Inaczej mówiąc w większości przypadków jest oferta reaktywna a nie pro aktywna.

Raport końcowy

Osoby 50+ Badane osoby dość krytycznie oceniły dostępną ofertę usług społecznych. Ponad p ołowa badanych oceniła źle możliwości zaspokajania swoich potrzeb w miejscu zamieszkania.

Wyk. 3.3.1.1. Ocena możliwości zaspokajania potrzeb osób starszych w miejscu zamieszkania

5,8% 3,8% zdecydowanie dobrze – osoby w moim wieku bez większego trudu mogą zaspokoić wszystkie bądź wiekszość swoich potzreb 28,8% 39,4% raczej dobrze – większość osób w moim wieku może zaspokoić swoje potrzeby

22,1% raczej źle – osoby w moim wieku nie mogą zaspokoić wielu potrzeb

zdecydowanie źle – osoby w moim wieku z dużym trudem bądź wcale nie sa w stanie zaspokoić swoich potrzeb

trudno powiedzieć

Przy czym widać wyraźne różnice pomiędzy miejscem zamieszkania. Pozytywne opinie dominują w miastach, nieco mniej pozytywnie oceniają te możliwości mieszkańcy wsi, najmniej pozytywnych ocen jest wśród mieszkańców gmin miejsko -wiejskich.

Wyk. 3.3.1.2 Ocena możliwości zaspokajania potrzeb osób starszych wg typu gminy

4,3% trudno powiedzieć 7,6%

zdecydowanie źle – osoby w moim 52,2% wieku z dużym trudem bądź wcale nie 25,8% mogą zaspokoić swoich potrzeb 6,7%

raczej źle – osoby w moim wieku nie 26,1% miejsko-wiejska 24,2% mogą zaspokoić wielu potrzeb wiejska 6,7% miejska

raczej dobrze – większość osób w moim 17,4% 36,4% wieku może zaspokoić swoje potrzeby 86,7%

zdecydowanie dobrze – osoby w moim wieku bez większego trudu mogą 6,1% zaspokoić wszystkie bądż większość swoich potrzeb

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Badani byli także pytani, jakie obszary zaspokajania potrzeb wymagają poprawy. Zdecydowanie najczęściej wskazywana była ochrona zdrowia oraz wsparcie dla osó b w trudnej sytuacji finansowej

Raport końcowy

Wyk. 3.3.1.3 Obszary wymagające poprawy

wsparcie dla osób w trudnej sytuacji 50,0% finansowej

oferta sportowa 3,8%

oferty pracy 15,4%

miejsca spotkań 11,5%

oferta kulturalna 21,2%

edukacja osób dorosłych 7,7%

ochrona zdrowia 67,3%

0% 20% 40% 60% 80%

Wyraźne są również różnice we wskazaniach pomiędzy mieszkańcami poszczególnych typów gmin

Wyk. 3.3.1.4 Obszary wymagające poprawy wg typu gminy

wsparcie dla osób w trudnej sytuacji 31,8% 52,2% finansowej 66,7%

4,5% oferta sportowa 4,5% 0,0%

9,1% oferty pracy 17,9% 13,3%

9,1% miejsko -wiejska miejsca spotkań 13,4% 6,7% wiejska

9,1% miejska oferta kulturalna 20,9% 40,0%

4,5% edukacja osób dorosłych 9,0% 6,7%

90,9% ochrona zdrowia 68,7% 26,7%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

W odpowiedzi na pytanie, kto powinien zająć się poprawą możliwości zaspokajania potrzeb osób 50+ respondenci, właściwie bez względu na wiek i miejsce zamieszkania, najczęściej wskazywali władze lokalne.

Raport końcowy

Wyk. 3.3.1.5 Podmioty odpowiedzialne za poprawę możliwości zaspokajania potrzeb osób starszych

władze lokalne 88,5%

organizacje społeczne 29,8%

same osoby, które są tym zainteresowane 10,6%

władza centralna 3,8%

0% 20% 40% 60% 80% 100% Charakterystyczne jest natomiast, że organizacje społeczne były znacznie częściej wskazywane przez mieszkańców miast (46,7%) niż mieszkańców gmin wiejskich (18,2% ) i miejsko -wiejskich ( 29,9% ). Przy czym ponad połowa respondentów uważa, że lokalne instytucje publiczne pow inny wykazać większe zaint eresowanie potrzebami osób 50+”

Wyk. 3.3.1.6 Potrzeba zainteresowania instytucji publicznych osobami starszymi

1,0% zdecydowanie tak, gdyż w ogóle nie są zainteresowane osobami w moim 8,7% wieku 9,7% 39,8% raczej tak, gdyż nie interesują się potrzebami osób w moim wieku wystarczająco raczej nie, ich zainteresowanie 40,8% potrzebami osób w moim wieku jest dośc duże zdecydowanie nie, ich zainteresowanie potrzebami osób w moim wieku jest w zupełności wystarczające trudno powiedzieć

Podobnie, jak w innych kwestiach mieszkańcy miast częściej uważają, że instytucje publiczne interesują się potrzebam i osób 50+ (38,5%) niż mieszkańcy wsi (7,5%), a zdecydowanie najmniej pozytywnych wskazań jest wśród mieszkańców gmin wiejsko -miejskich (4,3%).

Raport końcowy

Wyraźnie widać także, że częstotliwość kontaktów z poszczególnymi instytucjami zależy od wieku

Wyk3.3.1.7. Styczność z instytucjami lokalnymi - z podziałem na grupy wiekowe (częstość wskazań )

81 lat lub więcej

z żadną z powyższych 76-80 lat urząd miasta|gminy

powiatowe centrum 61 -75 lat pomocy rodzinie urząd pracy

ośrodek zdrowia 56-60 lat ośrodek pomocy społecznej ośrodek kultury 50 -55 lat

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Większość osób badanych źle oceniła możliwości dostępu do specjalistycznej opieki zdrowotnej:

Wyk. 3.3.1.8 Ocena możliwości korzystania ze specjalistycznej opieki zdrowotnej

3,8% 8,6% zdecydowanie dobrze 23,8% 32,4% raczej dobrze raczej źle zdecydowanie źle trudno powiedzieć 31,4%

Podstawowym powodem tak złych ocen jest brak specjalistów oraz długie oczekiwanie na wizytę.

Raport końcowy

Mieszane są również opinie badanych na temat tego, czy organizacje pozarządowe mogą skutecz nie zaspokajać potrzeby osób 50+:

Wyk. 3.3.1.9 Ocena możliwości skutecznego zaspokajania potrzeb osób starszych przez organizacje społeczne, pozarządowe

1,9%

16,2% 33,3% zdecydowanie tak, 9,5% raczej tak raczej nie 39,0% zdecydowanie nie trudno powiedzieć

Przy czym nie było tu istotnych różnic w odpowiedziach ze względu na miejsce zamieszkania badanych. Jednak według respondentów na razie w ich otoczeniu jest zb yt mało organizacji społecznych

Wyk. 3.3.1.10 Ocena liczby organizacji pozarządowych działających na rzecz osób starszych

2,9% 3,8%

14,3% zdecydowanie dużo 37,1% raczej dużo raczej mało 41,9% zdecydowanie mało trudno powiedzieć

Badani mieli także możliwość wskazania z podanej listy działań, które uzn ają za najbardziej potrzebne osobom 50+. W zasadzie wszystkie działania uznano za potrzebne, choć zdecydowanie najwięcej wskazań uzyskały: rehabilitacja oraz wypożyczanie sprzętu rehabilitacyjnego, promocja profilaktyki zdrowotnej oraz usuwanie barier arch itektonicznych. Podsumowując można stwierdzić, że: • według badanych oferta usług społecznych dostępna dla osób 50+ nie jest zadowalająca, • najbardziej krytycznie dostępność różnego rodzaju usług oceniają mieszkańcy gmin miejsko - wiejskich,

Raport końcowy

• najgorzej respondenci oceniają ofertę w ochronie zdrowia, w szczególności dostępność do lekarzy specjalistów, • badani oczekują oferty usług zaspokajających potrzeby osób starszych przede wszystkim od samorządów lokalnych, organizacje pozarządowe są przez nich dostrzegane, ale na razie jest ich zbyt mało, by mogły w większym stopniu zaspokajać potrzeby osób 50+.

3.3.2. Podmioty działające na rzecz osób 50+ na poziomie lokalnym Kluczową instytucją odpowiadającą na potrzeby osób starszych, w szczególności w wieku poprodukcyjnym są ośrodki pomocy społecznej. Wsparcie z ich strony, zwłaszcza w gminach wiejskich, wykracza poza standardowe formy wsparcia, choć dysponują one przede wszystkim instrumentami przewidzianymi w prawie. Pracownicy socjalni dysponują dość dobrym rozpoznaniem potrzeb osób 50+, oferują im przede wszystkim usługi opiekuńcze, dożywianie, wsparcie finansowe i rzeczowe, wsparcie psychiczne oraz pomoc w załatwianiu różnych spraw, np. urzędowych. Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie odgrywają znacznie mniejszą rolę we wsparciu osób 50+, przede wszystkim z uwagi na ich ponadlokalny charakter oraz bardziej specjalistyczny charakter wsparcia. Najczęściej to OPS kierują osoby do PCPR, głównie w zakresie pomocy psychologicznej, kwalifikacji do domu pomocy społecznej czy też pomocy osobom niepełnosprawnym. Pomoc OPS wspieranych przez PCPR ma jednak przede wszystkim charakter osłonowy, a nie aktywizacyjny. Przy czym w ocenie samych osób 50+, a także części badanych przedstawicieli instytucji pomocy społecznej zarówno zakres i skala usług opiekuńczych czy też wysokość pomocy finansowej czy rzeczowej są nieadekwatne do rzeczywistych potrzeb osób starszych. Głównym tego powodem jest ograniczona ilość środków finansowych, jakimi dysponują instytucje pomocy społecznej. Opiekę stacjonarną oferują dzienne domy pomocy społecznej oraz domy pomocy społecznej. Aktywizacyjny charakter wsparcia z założenia ma natomiast pomoc oferowana przez powiatowe urzędy pracy. Podejmują one działania aktywizacyjne skierowane do osób 50+ realizowane dzięki wsparciu Europejskiego Funduszu Społecznego. Działania te służą bądź podejmowaniu zatrudnienia na otwartym rynku pracy, bądź podejmowaniu własnej działalności gospodarczej. Oferta urzędów pracy skierowana jest do osób w wieku produkcyjnym zarejestrowanych jako bezrobotne w urzędzie pracy i – w opinii przedstawicieli PUP – cieszy się dużym zainteresowaniem ze strony osób 50+. Trudno ocenić natomiast trwałość efektów wsparcia urzędów pracy, warto także zauważyć, że ich wsparcie nie obejmuje dużej części osób, głównie kobiet, które są bierne zawodowo, ale z różnych względów nie rejestrują się w urzędach pracy. Z uwagi na problemy zdrowotne, w szczególności osób po 65-tym roku życia, istotne znaczenie mają instytucje ochrony zdrowia. Oferta tych instytucji jest zdecydowanie najgorzej oceniana przez osoby 50+, co wynika głównie z utrudnionego dostępu do usług medycznych. W przypadku podstawowej opieki zdrowotnej oferowanej przez ośrodki zdrowia podstawowym problemem jest odległość, którą muszą pokonać osoby 50+, aby dotrzeć do najbliższego ośrodka, przy czym zdecydowanie najtrudniejsza jest w tym względzie sytuacja mieszkańców gmin miejsko-wiejskich. W tych gminach ośrodek zdrowia jest często zlokalizowany w mieście, które znajduje się w dużej odległości od wsi znajdujących się na terenie gminy. W przypadku usług specjalistycznych podstawowym problemem jest ograniczona liczba lub brak specjalistów, w szczególności w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich. Praktycznie nie ma lekarzy geriatrów oraz pielęgniarek ze specjalizacją geriatryczną. Poważnym ograniczeniem jest dostęp do usług rehabilitacyjnych, które albo nie są dostępne, albo jeżeli są, to pacjenci muszą ponosić odpłatność za skorzystanie z nich. Zbyt mało jest także programów badań kontrolnych, nie ma programów edukacji i profilaktyki zdrowotnej. Oferta społeczna i kulturalna w gminach wiejskich opiera się w dużej mierze na organizacjach społecznych. W szczególności aktywne są na terenach wiejskich koła gospodyń wiejskich oraz straże pożarne. W gminach miejsko-wiejskich dochodzą do tego gminne ośrodki kultury, a także kluby

Raport końcowy

seniorów. W gminach miejskich ta oferta jest zdecydowanie najszersza, dochodzą do wspomnianych podmiotów także teatry, kina, muzea oraz większe organizacje, np. Uniwersytety Trzeciego Wieku czy też koła lokalne dużych, sieciowych organizacji pozarządowych. Zdecydowanie najmniej zróżnicowana jest oferta w gminach wiejskich, im większa gmina, tym większa oferta. Istotną rolę w każdego typu gminach odgrywają biblioteki publiczne, które potrafią pełnić rolę lokalnego centrum aktywizacji społecznej i kulturalnej, nie tylko osób starszych. Warto zauważyć, że oferta kulturalna jest często poszerzana w tych miastach i wsiach, które leżą nieopodal dużych miast, przede wszystkim Łodzi, bo osoby starsze mają łatwy dostęp do ich oferty kulturalnej. W badaniu nie stwierdzono działania rad osób starszych, a także innych form wpływania osób starszych na decyzje podejmowane przez władze lokalne. Jedynie w Łodzi planowane jest powołanie przez samorząd miejski rady osób starszych. Generalnie organizacje społeczne – z wyjątkiem OSP – dysponują dość słabym potencjałem instytucjonalnym (lokalne, sprzęt), finansowym oraz ludzkim (wiedza i doświadczenie w prowadzeniu organizacji). Samorządy lokalne (gminne i powiatowe) przede wszystkim występują w roli organów prowadzących i finansujących działalność instytucji wspierających osoby 50+: ośrodków pomocy społecznej, powiatowych centrów pomocy rodzinie, ośrodków kultury czy bibliotek. Inaczej nieco sytuacja wygląda w przypadku powiatowych urzędów pracy, które są co prawda jednostkami powiatów, ale realizowane przez nie działania finansowane są ze środków rządowych, tak więc władze samorządowe mają w tym zakresie ograniczony wpływ. Samorządy lokalne poprzez otwarte konkursy dotacyjne wspierają również finansowo działalność organizacji społecznych, choć wedle opinii organizacji to wsparcie jest niewystarczające. Samorządy finansują również działalność ochotniczych straży pożarnych, które zwłaszcza na terenach wiejskich działają na rzecz osób starszych. Rzadziej samorządy wspierają działalność organizacji udostępniając na przykład lokalne na imprezy czy spotkania czy też oferując wsparcie rzeczowe. Sporadycznie także samorządy wspierają instytucje ochrony zdrowia, np. finansując opiekę lekarską lub pielęgniarską dla mieszkańców, w tym także osób 50+. Generalnie można stwierdzić, że lokalnie nie istnieje system wsparcia dla osób starszych. W badaniu zostały zidentyfikowane przykłady współpracy różnych wymienionych wyżej instytucji i organizacji, ale współpraca ta nie ma charakteru systemowego, instytucjonalnego, a raczej dobrowolny, okazjonalny i akcyjny. W dużej mierze opiera się na ona dobrej woli i chęciach kierowników i pracowników poszczególnych instytucji, którzy na przykład wymieniają informacje o swoich klientach, wzajemnie skierowują ich po wsparcie czy też podejmują jakieś wspólne działania na ich rzecz. Zdecydowanie ściślejsza i częstsza współpraca ma miejsce w gminach wiejskich, co przede wszystkim wynika z bardzo silnych, bezpośrednich związków interpersonalnych kierowników i pracowników różnych instytucji i organizacji. Najsilniejsza jest współpraca OPS z ośrodkami zdrowia i organizacjami pozarządowymi. W większych społecznościach ta współpraca się bardziej formalizuje, nie jest więc już tak ścisła i szeroka. Najczęściej dotyczy także ośrodków pomocy społecznej i organizacji pozarządowych, a także organizacji społecznych i instytucji kultury (ośrodki kultury, biblioteki). Ośrodki pomocy społecznej podejmują również współpracę z urzędami pracy, w większości dotyczy ona projektów systemowych realizowanych w ramach PO KL. Współpraca polega przede wszystkim na wzajemnych kontaktach, wymianie informacji oraz na wzajemnym przekazywaniu sobie klientów tych instytucji. Rzadko podejmowane są wspólne działania, jeżeli to polegają przede wszystkim na udostępnianiu lokali, którymi dysponują instytucje publiczne organizacjom społecznym lub też wspólne organizowanie imprez, np. dni seniora. W tego typu działania włączają się również szkoły. W badaniu nie pojawiły się przypadki zlecania organizacjom społecznym usług opiekuńczych czy też usług w zakresie aktywizacji zawodowej. Nie pojawiły się także przypadki współpracy z podmiotami ekonomii społecznej. Podsumowując, należy stwierdzić, że:

Raport końcowy

• na poziomie lokalnym istnieją różne instytucje i organizacje świadczące usługi na rzecz osób 50+, • wydzieloną ofertę dla osób 50+ mają jedynie organizacje pozarządowe oraz powiatowe urzędy pracy, pozostałe instytucje wspierają tę grupę w ramach usług skierowanych do osób w różnym wieku, • najważniejszą rolę we wspieraniu osób 50+ lokalnie odgrywają instytucje pomocy społecznej, • organizacje społeczne najczęściej są dość słabe pod względem finansowym i majątkowym, co stanowi istotne ograniczenie dla poszerzania zakresu i skali ich działalności, • rola samorządów lokalnych ogranicza się przede wszystkim do finansowania instytucji publicznych oraz działań organizacji pozarządowych, • nie ma trwałych, instytucjonalnych mechanizmów współpracy lokalnej na rzecz osób 50+, • współpraca pomiędzy instytucjami i organizacjami świadczącymi usługi na rzecz osób 50+ ma charakter okazjonalny i w dużej mierze zależy od dobrej woli potencjalnych partnerów, • trwalszy i ściślejszy charakter ma współpraca w gminach wiejskich, bardziej sformalizowana i okazjonalna jest w gminach miejsko-wiejskich i miejskich.

3.4. Potencjał angażowania się w działania społeczne wśród osób starszych Tradycja działań społecznych w Polsce jest niezwykle długa, jednak jak pokazują badania z ostatnich lat nie jest to rodzaj aktywności szczególnie popularny wśród Polaków, a tym bardziej wśród osób starszych. Wynika to głównie z tego, że praca społeczna i wolontariat są przez seniorów kojarzone przede wszystkim z ludźmi młodymi. Brak aktywności społecznej osób w wieku 50+ jest również pochodną ich złej sytuacji materialnej. Poza tym dochodzi postrzeganie starości przez pryzmat użyteczności na rzecz swojej rodziny, co zresztą wynika również z tych badaniach. Nie bez znaczenia są tutaj silne normy społeczne kierujące zainteresowanie osób starszych na sprawy rodzinne (prowadzenie gospodarstwa, opieka na innymi członkami rodziny – głównie wnukami). Pod tym względem w Polsce występują zupełnie odmienne tendencje niż w innych krajach europejskich, gdzie wolontariat seniorów rozwija się bardzo prężnie. W przypadku tych badań osoby w wieku 50+ są zasadniczo zdania, że wolontariat osób starszych na rzecz innych jest potrzebny – łącznie wypowiada się tak ponad połowa badanych. 20% twierdzi natomiast, że jest on zdecydowania niepotrzebny, a 7%, że raczej niepotrzebny. Zatem w warstwie deklaratywnej badani są pozytywnie nastawieni do kwestii wolontariatu jako aktywności osób starszych, przy czym bardziej pozytywnie nastawieni są mieszkańcy gmin miejskich. Jednocześnie wśród mieszkańców miast w ogóle nie ma odpowiedzi negujących ideę wolontariatu. Chociaż badani pozytywnie odnoszą się do wolontariatu, to jednak 91% nie jest członkiem żadnej organizacji pozarządowej. Ci natomiast, którzy deklarują swoje członkostwo działają w organizacjach, które prowadzą inicjatywy zarówno na rzecz osób starszych, jak i w ogóle nie funkcjonują w tym obszarze. Uznanie ważności wolontariatu nie pociąga również za sobą przynajmniej deklarowanej chęci podjęcia działalności społecznej. 66% badanych negatywnie ustosunkowuje się do pomysłu podjęcia działalności społecznej na rzecz innych osób, a w tym na rzecz osób w swoim wieku. Wśród osób tych dość dużą grupę stanowią mieszkańcy gmin miejskich. Jako powód braku chęci zaangażowania się w działalność społeczną badani wskazują przede wszystkim swoje problemy zdrowotne (48%) i brak czasu (32%), który wynika głównie z obowiązków domowych. Są to zatem przyczyny niezależne od samej woli czy chęci osób starszych, zewnętrzne

Raport końcowy

wobec nich. Niektórzy postrzegają się również jako osoby niekompetentne do zajęcia się wolontariatem (28%). Poza tym część osób nie widzi możliwości dla swojego działania – uważa, że w jej okolicy nie ma organizacji, stowarzyszenia, do którego mogłaby się przyłączyć (20%). Prawie najrzadszy powód odmowy podejścia się działań społecznych wynika z przekonania, że takie działania nic nie zmienią w sytuacji osób starszych (16%), czyli są to ci, którzy w ogóle nie mają przekonania co do złożeń i efektów wynikających z pracy społecznej. Natomiast osoby, które twierdzą, że mogłyby się zaangażować w prace społeczne najchętniej widzą się pracach polegających na pomocy w domu czy gospodarstwie, udzielaniu wsparcia emocjonalnego potrzebującym, jak również organizowanie im czasu wolnego. Wolontariat ich polegałby głównie na towarzyszeniu danej osobie i wspieraniu jej w codzienności. Poniżej na wykresie przedstawiona jest skłonność osób 50 + do podjęcia się działalności społecznej. Wyk. 3.4.1 Ocena możliwości podjęcia działalności społecznej na rzecz innych wg typu gminy

70% 66,7%

60%

50%

39,1% 40% 32,8% miejska 30,4% 29,9% 30% wiejska 20,0% miejsko -wiejska 20% 17,9% 11,9% 13,0% 13,0% 10% 6,7% 7,5% 6,7% 4,3%

0% zdecydowanie raczej tak raczej nie zdecydowanie trudno tak nie powiedzieć

Wątek wolontariatu i pracy społecznej osób w wieku 50+ zupełnie nie został podjęty przez reprezentantów urzędów gminnych. W ogóle nie przypisują tej formy aktywności osobom starszym. Natomiast pokazują oni różnego rodzaju inicjatywy o charakterze społecznym, które mają miejsce na terenach danych gmin i w których mogą uczestniczyć seniorzy. Zatem osoby starsze w ich ujęciu są raczej traktowane nie jako aktywne podmioty mogące podejmować działania na rzecz innych, ale osoby wobec których działania są podejmowane. W większości badanych gmin znajdują się zatem organizacje czy inicjatywy społeczne działające na rzecz aktywizacji osób starszych często zresztą odwołujące się do idei samopomocy: koła gospodyń wiejskich, organizacje kombatanckie, związki rencistów i emerytów, w jednym przypadku uniwersytet trzeciego wieku. Niektórzy rozmówcy wyznają zresztą, że organizacje społeczne działające na ich terenie nie wyróżniają osób w wieku 50+ i nie przeznaczają dla nich szczególnych inicjatyw i są skierowane do wszystkich mieszkańców, w tym do między innymi seniorów: „jeśli już to bez ograniczeń wiekowych”, „hala sportowa nie jest budowana tylko po to, żeby zająć czas ludziom po pięćdziesiątym roku życia (…) te osoby mają taki sam dostęp do usług jak inne przedziały wiekowe”. Trochę inną perspektywę przyjmują przedstawiciele instytucji działających na rzecz osób w wieku 50+. Tematyka wolontariatu nie jest również przez nich poruszana, ale ich punktu widzenia wprawdzie oferta skierowana dla seniorów nie jest nadzwyczajnie bogata, ale też nie postrzegają jej jako wyjątkowo ubogiej i starają się podawać przykłady działań czy wydarzeń skierowanych do osób starszych.

Raport końcowy

3.5. Sytuacja opiekunów nieformalnych Literatura definiuje opiekuna nieformalnego jako osobę, która dostarcza trwałego i systematycznego wsparcia/pomocy o charakterze fizycznym i emocjonalnym oraz asysty przy czynnościach codziennych komuś, kto jest fizycznie lub intelektualnie niesprawny. A zatem opiekunem formalnym można być również w stosunku do osoby starszej. Z przeprowadzonych badań wynika, że znaczna większość przebadanych przez nas opiekunów nieformalnych zamieszkuje w jednym gospodarstwie domowym z osobą, którą się opiekuje. Oznacza to, że na bieżąco mogą świadczyć pomoc osobom niesamodzielnym i reagować na ich potrzeby. Pomoc przez nich świadczona ma zatem charakter stały i regularny. Nie są one jednak osamotnione w swoich działaniach, ponieważ większość z nich może liczyć na pomoc innych członków rodziny w sytuacjach trudnych lub kryzysowych. Połowa z badanych twierdzi nawet, że do jej dyspozycji jest cała rodzina. Inni ograniczają się do wskazania pojedynczych członków rodziny (rodzeństwa, dzieci). Badani opiekunowie formalni w większości przypadków są aktywni zawodowo, a tylko niewielka ich część znajduje się już poza rynkiem pracy, tzn. pozostaje na rencie czy emeryturze. Wszystkie osoby aktywne zawodowo nie widzą jednak problemu w godzeniu obowiązków związanych z pracą zawodową i opieką nad osobą w swoim gospodarstwie domowych. Ta sytuacja nie nastręcza im dodatkowych problemów, a tym samym nie muszą podejmować szczególnych działań w celu pogodzenia tych dwóch sfer życia, np. korzystać z pomocy zewnętrznej, rezygnować z części obowiązków itp. Żadna z osób badanych z powodu zajmowania się osobą niesamodzielną nie musiała rezygnować lub częściowo ograniczyć aktywności zawodowej. Pracujący pozostali aktywni zawodowo w tym samym stopniu, co wcześniej. Również dla większości badanych konieczność zajęcia się osobą niesamodzielną nie była zaskoczeniem, a raczej była konsekwencją naturalnych procesów związanych ze pogarszającym się stanem/sprawnością i stopniową utratą samodzielności w codziennym funkcjonowaniu. Opiekunowie mieli zatem czas na przygotowanie się do tej roli i stopniowo w nią wchodzili. Z sytuacją pojawiania się i przyjęcia nowej roli rodzinnej, związane są również motywacje opiekunów nieformalnych. Znaczna ich większość twierdzi, że konieczność zajęcia się bliskim, który wymaga opieki jest w jego rodzinie normalne i traktowane jako oczekiwane. A ponieważ te oczekiwania są tak silne, to większość osób się z nimi identyfikuje i twierdzi, że jej działania w tym zakresie wynikają z odczuwanego obowiązku wobec najbliższych. Warto też zauważyć, że niektórzy skorzystaliby z oferty instytucji zewnętrznej, ale nie mieli możliwości i dlatego przyjęli na siebie rolę opiekunów nieformalnych. To, że opiekunowie nieformalni opiekę na osobami niesamodzielnymi traktują jako oczywiste i naturalne działanie, nie oznacza to jednak, że nie doświadczają oni swoistych dla tej sytuacji problemów i trudności. Przede wszystkim niektórzy z nich czuli się niejako zagubieni w tej sytuacji i borykali się przede wszystkim ze swoją niewiedzą dotyczącego tego, jako opiekować się osobą niesamodzielną. Trudności te były tym bardziej dotkliwe, że brakowało im informacji, jak również miejsc, gdzie takie informacje można by pozyskać. Dla większości pierwszym problemem było wygospodarowanie czasu na opiekę. Znacznie mniej osób badanych sygnalizowało trudności związane z finansami czy ze sferą emocjonalną. Zadania opiekunów nieformalnych w ich opinii koncentrują się przede w trzech sferach: sferze dbania o stan zdrowa, w tym podejmowanie działań o charakterze medycznym, sferze pielęgnacji związanej z utrzymaniem codziennej higieny, jak również sferze prowadzenia gospodarstwa domowego, w tym robienie zakupów, opłacanie rachunków, załatwianie spraw urzędowych itp. Są to zatem działania i czynności, które pozwalają na sprawne funkcjonowanie danej osoby pod względem głównie fizycznym i materialnym. Natomiast w odniesieniu do innych sfer opiekunowie nieformalni nie czują się odpowiedzialni, np. nie angażują się w starania na rzecz tego, by osoba niesamodzielna

Raport końcowy

utrzymywała kontakt z otoczeniem zewnętrznym, w tym utrzymywała więzi rodzinne. Sfera życia towarzyskiego, samorozwoju, potrzeb związanych z relacjami społecznymi jest przed opiekunów nieformalnych marginalizowana. W odniesieniu do zalet wynikających z pełnienia opieki nad osobami niesamodzielnymi badani koncentrują się przede wszystkim na zaletach związanych ze stanem i sprawnością danej osoby. Pozytywną konsekwencją oferowanej pomocy jest przede wszystkim to, że daje możliwość zapewnienia tej osobie stałego, codziennego wsparcia, a również szybkiej pomocy w nagłej potrzebie. Dla badanych ważne jest jednak też, że świadczona opieka, z jednej strony, daje poczucie spełnienia obowiązku wobec tej osoby, ale, z drugiej, pogłębienia relacji z nią, spędzania wspólnie czasu. Nie bez znaczenia są również korzyści finansowe, tj. według niektórych badanych ponoszą one, w porównaniu z kosztami opieki świadczonej przez odpowiednie instytucje, mniejsze koszty finansowe w związku z samodzielnie świadczoną opieką. Badani są także świadomi niekorzyści i minusów wynikających z samodzielnego sprawowania opieki nad osobami niesamodzielnymi. Przede wszystkim ponad połowa wskazuje na emocjonalne obciążenie wynikające ze świadczenia opieki. Rzadziej pojawiają się osoby mówiące o braku wystarczającej ilości czasu dla siebie czy o nieprzystosowaniu miejsca świadczenia opieki do potrzeb tej osoby. Niektórzy twierdzą, że opieka nieformalna jest jednak również obciążeniem finansowym i nie dysponują oni wystarczającymi środkami do prawidłowego świadczenia opieki, oraz nie posiadają specjalistycznych kompetencji, umiejętności potrzebnych do prawidłowego świadczenia opieki (np. w zakresie opieki medycznej). Z tym ostatnim problemem boryka się spora część badanych, chociaż należy też zauważyć, że połowa twierdzi, że nigdy nie miała poczucia, że nie posiada wystarczających umiejętności czy kompetencji do opieki nad osobami niesamodzielnymi. Badając sytuację opiekunów nieformalnych warto też zauważyć, że znaczna ich grupa twierdzi, że w czynnościach bezpośrednio związanych z opieką mogą być zastępowani przez inne osoby. Kluczową rolę odgrywają w tym przypadku członkowie najbliższej rodziny, zamieszkującej to samo gospodarstwo domowe. W bardzo niewielkim stopniu mogą to być sąsiedzi, dalsza rodzina lub znajomi/przyjaciele samej osoby niesamodzielnej. Inny typ pomocy niż bezpośrednio związany z opieką nie jest przez opiekunów raczej zauważany/doświadczany. Jeśli już jest wymieniany, to odnosi się do pomocy polegająca na wsparciu emocjonalnym, w załatwianiu spraw związanych z potrzebami osoby niesamodzielnej (np. w uzyskaniu świadczenia opiekuńczego, medycznego itp.) i pomoc w uzyskaniu potrzebnych informacji. W tych sytuacjach opiekunowie formalni mogą polegać na dalszej rodzinie i sąsiadach. Opiekunowie nieformalni oczekiwaliby jednak większej pomocy przede wszystkim od najbliższej rodziny, ale też instytucji i organizacji publicznych, np. ośrodków zdrowia. Instytucje te w ogóle nie zostały przez badanych wymienione jako miejsca istniejącego wsparcia, na które opiekunowie nieformalni mogą liczyć. Według opiekunów nieformalnych możliwość korzystania z rozwiązań systemowych funkcjonujących na terenie danej gminy wspierających ich w opiece nad osobami niesamodzielnymi jest bardzo niewielka. Wynika to albo z braku takich rozwiązań albo ze zdecydowanie niskiej ich dostępności. Opiekunowie nieformalni zdani są zatem na własną aktywność, pomysłowość i inicjatywę w opiece nad osobami niesamodzielnymi. Chociaż, jak sami twierdzą, owego zewnętrznego wsparcia bardzo by potrzebowali. Szczególnie w odniesieniu do wsparcia finansowego (np. w celu sfinansowania usług opiekuńczych, potrzebnego sprzętu itp.), w zakresie dbania o stan zdrowia osoby, którą się opiekują, jak również zakresie codziennej pielęgnacji, higieny takiej osoby. W ogólnej opinii badanych znaczna ich część powątpiewa w możliwość wsparcia udzielanego przez instytucje publiczne, a na pewno nie ma poczucia, że te instytucje mają dla niej przygotowaną jakąś ofertę. Również władze lokalne, według opiekunów nieformalnych, zasadniczo nie wykazują zainteresowania sytuacją osób niesamodzielnych oraz członków rodzin, którzy się nimi opiekują.

Raport końcowy

Opiekunowie nieformalni nie tylko nie mogą liczyć na pomoc i wsparcie ze strony instytucji publicznych, ale również podmiotów społecznych (organizacji pozarządowych). Znaczna ich większość nie dostrzega na terenie swojej gminy organizacji pozarządowych, do których mogłaby się zwrócić o pomoc dla osoby, którą się opiekuje lub dla siebie samej. Pomimo doświadczanych trudności i przeszkód wynikających z braku wsparcia zewnętrznego żaden z badanych opiekunów nieformalnych nie rozważał możliwości powierzenia opieki nad osobą, którą się zajmuje, instytucji opieki całodobowej (np. dom pomocy społecznej). Wynik ten silnie koresponduje z opisanymi powyżej motywacjami badanych do zajmowania się osobami niesamodzielnymi, jak również przekonaniem wyrażanym przez większość, że osobami niesamodzielnymi z powodu wieku powinni zajmować się raczej rodziny niż zewnętrzne instytucje. Poza tym prawie wszyscy badani oceniają, że w ich miejscu zamieszkania (gminie) dostępność takich placówek jest bardzo niska. Zatem gdyby nawet wyrażali chęć, to nie są w stanie z nich skorzystać. Oprócz tego w przekonaniu badanych nie byliby w stanie pokryć kosztów pobytu osoby niesamodzielnej w takiej placówce. Badani nie mają jednak jednoznacznej opinii o jakości usług świadczonych przez te intytulacje w stosunku do osób niesamodzielnych w powodu wieku. Niektórzy są zdania, że jest ona dobra, a inni oceniają takie placówki negatywnie. Opinie opiekunów nieformalnych dotyczące doświadczania braku ich wsparcia w codziennych działaniach na rzecz osób niesamodzielnych potwierdzaj również dane uzyskane w wywiadach z przedstawicielami urzędów (IDI). Przede wszystkim większość przedstawicieli urzędów jest zadania, że odpowiedzialność za otoczenie opieką osób niesamodzielnych ponosi w pierwszej kolejności rodzina, ponieważ jak mówi jeden z rozmówców „najwięcej może osiągnąć rodzina, a szczególnie dzieci (…) bo najlepiej znają potrzeby, jeżeli tutaj jest rozumienie i wsparcie, to tutaj szybciej można coś osiągnąć”. Rozmówcy ci jednak zakładają, że nie w każdym przypadku zabezpieczenie przez rodzinę osoby niesamodzielnej jest możliwe, dlatego też ważna jest rola instytucji publicznych, np. ośrodków pomocy społecznej. One jednak są postrzegane jako element interwencji kryzysowej, która powinna następować w sytuacji braku rodziny lub jej niewydolności w zajmowaniu się osobą niesamodzielną. Rozmówcy, którzy uważają, że obowiązek zajmowania się osobami niesamodzielnymi spoczywa na gminie należą do mniejszości, a tylko naprawdę nieliczni mają wizję systemowego/środowiskowego wspierania osób niesamodzielnych. Z tego wynika, że jeśli sami urzędnicy odpowiedzialni za tworzenie polityk skierowanych do osób starszych mają przekonanie, że problemy niesamodzielności zamykają się w problemach rodziny, to nie będą się raczej angażować w budowanie odpowiedniego instytucjonalnego systemu wsparcia dla opiekunów nieformalnych, nie będą widzieć potrzeby tworzenia takowego. Należy też zauważyć, że rozmówcy w ogóle nie używali terminu opiekun nieformalny w odniesieniu do opieki nad osobą niesamodzielną, a rodzina. Może to świadczyć o tym, że ten aspekt opieki jest przez nich w ogóle nie dostrzegany i silnie prywatyzowany – ograniczany do naturalnych więzów i obowiązków rodzinnych. Instytucją publiczną, która w większości gmin jest odpowiedzialna za zajmowanie się osobami niesamodzielnymi i wspieraniem rodzin tych osób w opiece na nimi jest lokalny ośrodek pomocy społecznej. Według przedstawicieli urzędów gmin ops jest kluczowym aktorem, który odpowiedzialny jest za działania w tym zakresie (koordynuje je i skupia), co niejako automatycznie zwalnia urząd z zajmowania się kwestiami niesamodzielności oraz tworzenia innych placówek czy w ogóle systemu wsparcia. Oprócz tego, że ops’y są najważniejszymi aktorami społecznymi, którzy powinni wykazywać zainteresowanie sprawami osób niesamodzielnych i rodzin/opiekunów, to w większości badanych gmin są jedynymi instytucjami publicznymi działającymi w tym obszarze. Najczęstsza odpowiedź rozmówców brzmiała: „nic nie ma poza ośrodkiem pomocy społecznej”, „nie mamy takich podmiotów, tylko rodzina i gmina (…) ale GOPS mieści się w gminie i dlatego mówię gmina”, „oprócz GOPSu nie ma nic innego”. Lokalne ops’y są zatem instytucjami, który skupią cały szereg typów

Raport końcowy

działań (zbierają informacje, diagnozują sytuacje osób niesamodzielnych, udzielają pomocy finansowej, opiekuńczej, wsparcia emocjonalnego), często znacznie wykraczających poza ich ustawowe zadania. A ponieważ nie są elementem szerszego systemu wsparcia osób niesamodzielnych i w swoich działaniach osamotnione, to ich skuteczność i sprawczość również są ograniczone. Oczywiście zdarzają się przypadku współpracy ops’ów z podmiotami społecznymi, ale należą one do wyjątków, nie stanowiąc reguły. Poza tym owa współpraca ma raczej charakter doraźny czy fragmentaryczny, a nie jest stałą i regularną: „jest taka akcja przez związek kombatantów, który wspólnie z ośrodkiem pomocy społecznej organizuje pomoc przy zakupie opału na zimę”. W opinii rozmówców działających organizacji pozarządowych jest zresztą bardzo niewiele, tak że większości miejscowości ops’y działają zupełnie samodzielnie. Na terenie większości badanych gmin nie funkcjonują również podmioty świadczące usługi opieki długoterminowej. Z punktu widzenia urzędów gmin opiekun osoby nieformalnej może zatem liczyć generalnie tylko na wsparcie ops’ów, bowiem jak konstatują badani przedstawiciele samorządów, inne instytucje publiczne czy niepubliczne nie istnieją. W tym przypadku widać pewien rodzaj pęknięcia, ponieważ opiekunowie nieformalnie przede wszystkim jako partnera do swoich działań postrzegają ośrodki zdrowia, a nie ops’y, które to w opinii reprezentantów urzędów gmin są do takich kontaktów przeznaczone. Wynika z tego, że w gminach nie ma sprawnego systemu upowszechniania informacji pomiędzy nawet tak nielicznymi instytucjami.

3.6. Lokalna polityka społeczna na rzecz osób starszych W świetle przeprowadzonych badań należy stwierdzić, że na razie nie występuje coś, co można by nazwać lokalną polityką społeczną na rzecz osób starszych. Zdecydowana większość badanych przedstawicieli samorządów lokalnych przyznaje, że dotychczas ich władze nie traktowały kwestii osób starszych jako priorytetowej. Stąd też samorządy nie diagnozowały dotychczas sytuacji tych osób, a jedyne informacje na ich temat pochodzą z ewidencji ludności. W jednym tylko przypadku samorząd czerpie informacje o sytuacji osób starszych od działających na ich rzecz organizacji. Innym powodem braku wiedzy na temat sytuacji osób starszych jest całkowite „zepchnięcie” problemów tych osób do pomocy społecznej. Jak powiedział jeden z badanych przedstawicieli samorządu: „my jako gmina niewiele wiemy na temat sytuacji osób starszych, ale wszystko wie MOPS, bo to on się nimi zajmuje”. To powoduje, że inne problemy i potrzeby osób 50+ nie związane z ubóstwem, czy niepełnosprawnością nie są dostrzega z perspektywy wielu samorządów. Przy czym najlepiej pod tym względem wygląda sytuacja w gminach wiejskich, a wynika to głównie z tego, że są tam znaczniej silniejsze, codzienne związki interpersonalne np. pomiędzy wójtem a kierownikiem OPS czy lokalnymi organizacjami pozarządowymi. W praktyce władze lokalne mogą więc lepiej poznać, dotknąć problemów, które dotyczą osób 50+. Optymistyczny wydaje się natomiast fakt, że w wielu badanych samorządowcach budzi się świadomość starzenia się mieszkańców i wagi problemów tej stale powiększającej się grupy społecznej. Wielu badanych stwierdziło też, że bardzo przydałaby się im taka rzetelna diagnoza sytuacji tych osób, bo to umożliwiłoby podjęcie działań skierowanych do osób 50+. Nie wszyscy byli co prawda przekonani, że takie wydzielone działania są potrzebne, ale większość deklarowała, że warto o nie zadbać. Mniej optymistyczne jest natomiast to, że myśląc o tych przyszłych działaniach skierowanych do osób 50+ samorządowcy nie wychodzili poza pewne schematy: bieda – pomoc społeczna, brak pracy – urząd pracy, a jak seniorzy chcą być aktywni to chór, nordic walking albo UTW. Zdecydowanie na razie brakuje kompleksowego spojrzenia na tę grupę mieszkańców, a także na ich relacje z innymi pokoleniami, np. młodzieżą i dziećmi. Wygodny, ale nieskuteczny wydaje się także schemat myślowy funkcjonujący powszechnie, nie tylko w samorządach: wiek produkcyjny – praca, wiek poprodukcyjny

Raport końcowy

– opieka i integracja społeczna. Nieskuteczność polega na tym, że potrzeby osób 50+ są bardzo zindywidualizowane, zależne od stanu zdrowia, sytuacji rodzinnej, materialnej, wykształcenia, ale nie od wieku. Są osoby mające 70+, które chcą i mogą pracować zawodowo, a są takie, które w wieku 55 lat odchodzą na rentę lub emeryturę, bo nie mogą lub nie chcą dalej pracować. Taki podział nie wytrzyma też próby czasu w kontekście nieuchronnego zrównywania i wydłużania wieku emerytalnego. Część samorządowców nie dostrzega problemów zdrowotnych, a to one w dużej mierze warunkują aktywność zawodową, społeczną czy też w ogóle życiową osób 50+. Z drugiej strony wyniki badania pokazały, że jeżeli chodzi o ofertę usług zdrowotnych, to jest ona najbardziej ze wszystkich usług nieadekwatne w stosunku do potrzeb i w dużej części niedostępna dla mieszkańców, zwłaszcza gmin miejsko-wiejskich. W wypowiedziach badanych samorządowców nie widać kompleksowego myślenia nie tylko w zakresie potrzeb osób 50+, ale także sposobów ich zaspokajania. Nie pojawiły się opinie, że należałoby przynajmniej pomyśleć o współpracy różnych podmiotów, które świadczą usługi na rzecz osób starszych. Z pewnością wynika to w jakiejś mierze z obecnych instytucjonalno-formalno- finansowych uwarunkowań działań na rzecz osób 50+. Chodzi przede wszystkim oto, że na poziomie lokalnym są trzy autonomiczne systemy pomocy państwa: pomoc społeczna, rynek pracy i ochrona zdrowia. Każdy z nich ma swoje regulacje, zasady działania, a przede wszystkim swoje źródła finansowania. Nie sprzyja to integracji działań, nie tylko zresztą dotyczących osób 50+. Dochodzi do tego jeszcze zróżnicowany wpływ władz lokalnych na funkcjonowanie instytucji w ramach tych systemów. Największy zdecydowanie dotyczy pomocy społecznej, stąd też być może tak wiele zadań spoczywa właśnie na ośrodkach pomocy społecznej. Zdecydowanie mniejszy wpływ samorządy mają na instytucje rynku pracy i ochrony zdrowia, stąd być może mniejsze zainteresowanie ich działaniami. Tym bardziej cieszą przykłady wychodzenia poza te ograniczenia systemowe, jak wspomniane finansowanie przez gminę usług medycznych, czy też podejmowane coraz częściej przez samorządy w Polsce własne programy profilaktyki zdrowotnej czy badań kontrolnych. Gdzieś w cieniu tych trzech systemów funkcjonują ośrodki kultury, biblioteki i organizacje społeczne. Te dwie pierwsze instytucje publiczne mogą, jak pokazało badanie, odgrywać ważną rolę w aktywizacji społecznej i kulturalnej osób 50+, a w dużej mierze zależy to od samorządów, gdyż to one w znacznej części finansują ich działalność. Co do organizacji społecznych, to wydaje się, że mogą być bardzo ważnym partnerem dla samorządów w działaniach skierowanych do osób 50+. Mogą, gdyż na razie ich potencjał ilościowy oraz fizyczny (majątek, finanse), a także wiedza i doświadczenie nie są jeszcze adekwatne do skali wyzwań i problemów do rozwiązania. Wydaje się jednak, że dużo w tym zakresie zależy od samorządów, które powinny zainwestować w organizacje umożliwiając im rozwój i wzmacnianie potencjału niezbędnego do podejmowania tych wyzwań. Nie dotyczy to tylko inwestycji finansowych, ale także wsparcia lokalowego, szkoleniowego czy doradczego. Z pewnością wreszcie dla rozwoju lokalnej polityki na rzecz osób starszych ważny jest impuls „z góry” czyli ze strony państwa i samorządu regionalnego. Określenie przez państwo kwestii osób 50+ jako priorytetowej, stworzenie mechanizmów i rozwiązań dotyczących pomocy społecznej, rynku pracy, ochrony zdrowia czy kultury, które by ten priorytet realizowały byłyby ważnymi czynnikiem stymulującym do działania samorządy lokalne. Podobnie jeżeli chodzi o władze regionalne. Cieszą w tym kontekście działania podejmowanie przez RCPS, uwzględnianie w programach współpracy samorządu województwa łódzkiego z organizacjami pozarządowymi zadań dotyczących opieki, ale także aktywizacji społecznej i fizycznej osób starszych czy też działania służące zwiększaniu oddziaływania instytucji zajmujących się osobami starszymi przewidziane w „Wojewódzkiej strategii w zakresie polityki społecznej na lata 2007- 2020”. Wydaje się jednak, że w sposób bardziej całościowy działania na rzecz osób starszych powinny zostać ujęte w strategii rozwoju województwa łódzkiego. Optymistycznym sygnałem jest próba podjęcia takich kompleksowych działań na rzecz osób starszych przez Miasto Łódź i zapisania ich w projekcie „Strategii rozwiązywania problemów społecznych w mieście Łodzi na lata 2011-2015”.

Raport końcowy

4. WNIOSKI I REKOMENDACJE Poniżej przedstawiamy podstawowe wnioski i wskazania, będące wynikiem zrealizowanego badania.

Tabela rekomendacji z badania „Diagnoza sytuacji osób starszych w województwie łódzkim” Adresat Lp. Tytuł raportu Wniosek Rekomendacja Sposób wdrożenia rekomendacji Potrzeby osób 50+, w dużej mierze nie Należałoby uświadamiać samorządy lokalne, jak Ad.1. Włączenie działań informacyjnych Diagnoza są zaspokajanie przez podmioty lokalne, istotne z ich punktu widzenia jest skierowanych do samorządów do sytuacji osób z drugiej strony samorządy lokalne nie przeprowadzenie takich diagnoz. Warto 1. Władze regionu, strategicznych działań regionu, 1. starszych przeprowadziły dotychczas diagnozy rozważyć również wsparcie doradcze dla 2. RCPS Ad. 2 uruchomienie programów w województwie potrzeb osób 50+, nie mają więc samorządów w przygotowaniu i informacyjno-edukacyjnych i doradczych np. łódzkim rozpoznanych potrzeb i nie są w stanie przeprowadzeniu tego typu diagnoz. w ramach projektów systemowych PO KL ocenić skali ich zaspokajania. Warto byłoby rozważyć możliwość stworzenia i wdrożenia rozwiązań, które motywowałyby samorządy lokalne do zwrócenia uwagi na tę kwestię. Z poziomu władz regionalnych do tego typu rozwiązań należeć mogą: Ad.1. Zmiany w dokumentach strategicznych − wzmocnienie i kompleksowe ujęcie i programowych regionu, priorytetów dotyczących osób starszych w 1. Władze regionu, Ad.2. programy informacyjno-edukacyjne Samorządy lokalne województwa strategii rozwoju regionu oraz innych 2. RCPS, oraz promocyjne np. w ramach projektów 2. jw. łódzkiego nie traktowały dotychczas strategiach i programach samorządu 3. Samorządy systemowych PO KL kwestii osób 50+ jako priorytetowej. regionalnego, lokalne Ad. 3 uwzględnienie przez samorządy kwestii − informowanie samorządów o sytuacji osób 50+ w lokalnych strategiach i demograficznej regionu i problemach z niej programach wynikających, − promowanie dobrych przykładów, − szkolenia i doradztwo dla samorządów tworzących lokalną politykę na rzecz osób starszych.

Raport końcowy

Tabela rekomendacji z badania „Diagnoza sytuacji osób starszych w województwie łódzkim” Adresat Lp. Tytuł raportu Wniosek Rekomendacja Sposób wdrożenia rekomendacji Warto byłoby, aby samorządy lokalne podejmowały działania służące wzmocnieniu i poszerzeniu tej oferty, w szczególności w Ad. 1 Regionalne programy profilaktyki i zakresie usług specjalistycznych, w tym 1. Urząd edukacji zdrowotnej Oferta zdrowotna skierowana do osób zwłaszcza geriatrycznych, rehabilitacyjnych oraz Marszałkowski Ad.2. lokalne programy profilaktyczne i 3. jw. 50+ jest nieadekwatna badań kontrolnych oraz edukacji i profilaktyki 2. Samorządy edukacji zdrowotnej; większe zaangażowanie zdrowotnej. Władze regionalne powinny lokalne samorządów w świadczenie usług rozważyć możliwości uruchomienia zdrowotnych wojewódzkich programów edukacji i profilaktyki zdrowotnej, Ad.1. regionalne programy edukacyjne, Warto więc promować przykłady współpracy programy upowszechniające dobre praktyki, między różnymi lokalnymi podmiotami, a także – np. w ramach projektów systemowych PO KL wykorzystując np. środki z EFS – wspierać 1. RCPS Ad.2 lokalne programy edukacyjne i Badanie pokazało na słabość współpracy podejmowanie i rozwijanie takiej współpracy na 2. Samorządy programy upowszechniające dobre praktyki pomiędzy różnymi podmiotami poziomie lokalnym. Użyteczne byłoby również 4. jw. lokalne, np. w ramach projektów systemowych i lokalnymi świadczącymi usługi na rzecz uruchomienie programów edukacyjnych organizacje konkursowych PO KL; samorządy lokalne osób 50+. skierowanych do samorządów, ale też do pozarządowe powinny także uwzględniać współpracę w instytucji publicznych i organizacji lokalnych strategiach i programach, w pozarządowych w zakresie tego, jak szczególności programach współpracy z współpracować. organizacjami pozarządowymi Ad. 1 Uwzględnienie kompleksowego 1. Władze podejścia w strategiach i programach Zbyt wąskie ujęcie kwestii osób 50+ i Kompleksowe i interdyscyplinarne podejście do regionalne regionalny 5. jw. sprowadzenie jej przede wszystkim do rozwiązywania problemów osób 50+ 2. Samorządy Ad. 2 uwzględnienie kompleksowego pomocy społecznej lokalne podejścia w strategiach i programach lokalnych

Raport końcowy

Tabela rekomendacji z badania „Diagnoza sytuacji osób starszych w województwie łódzkim” Adresat Lp. Tytuł raportu Wniosek Rekomendacja Sposób wdrożenia rekomendacji

Największe niedobory dotyczące W związku z tym to je powinno się potraktować Ad. 1 Uwzględnienie priorytetu w strategiach zaspokajania potrzeb osób 50+ w priorytetowo w kontekście planowanych działań 1. Władze regionu 6. jw. Ad.. 2 Uwzględnienie priorytetu w różnych obszarach pojawiają się w wzmacniających i poszerzających ofertę usług na 2. RCPS programach gminach miejsko-wiejskich rzecz osób 50+.

Wizerunek starości, skonstruowany przez badanych – osoby w wieku 50+, Tym samym należy podjąć działania skierowane Prowadzenie działań promocyjnych, których odwołuje się przede wszystkim do do osób starszych, które zmieniałyby ich Urząd celem byłaby zmiana obrazu starości i 7. jw. bierności i bezczynności osób starszych, postrzeganie starości i potrzeb osób w wieku Marszałkowski świadomości społecznej, np. w ramach redukuje tym samym ich potrzeby do 50+, zwiększałby ich świadomość w zakresie ich RCPS projektów Z PO KL. niezbędnego, czyli interesów i możliwych aspiracji medycznego/zdrowotnego, minimum. Wobec tego należy prowadzić działania uświadamiające, edukujące i informujące tych Realizacja programów o charakterze Instytucje publiczne i społeczne są raczej Urząd aktorów społecznych o potrzebach osób w informacyjno-edukacyjnym. Organizowanie 8. jw. słabo przygotowane do zajmowania się Marszałkowski wieku 50+, jak również upowszechniające warsztatów i szkoleń dla przedstawicieli tych osobami starszymi. RCPS współpracę w zakresie zaspokajania owych instytucji. potrzeb. Instytucje publiczne identyfikację Należy podjąć działania zachęcające instytucje Samorządy powinny przy projektowaniu potrzeb opierają głównie na wiedzy publiczne do bardzie regularnego, działań skierowanych do osób 50+ 9. jw. pozyskanej w sposób chaotyczny i systematycznego i kompleksowego Władze lokalne uwzględniać systematyczne metody fragmentaryczny, głównie w odwołaniu pozyskiwania informacji o sytuacji i potrzebach identyfikacji potrzeb. się do doświadczenia i praktyki, osób w wieku 50+. Należy zwrócić szczególna uwagę z jednej strony W lokalnych strategiach i programach na profilaktykę prozdrowotną w działaniach powinien być kładziony nacisk na działania Potrzeby osób w wieku 50+ koncentrują skierowanych do tej zborności, a z drugiej 10. jw. Władze lokalne zdrowotne się głównie na kwestiach zdrowotnych. dopasowywać ofertę aktywizującą Prowadzenie działań aktywizujących uwzględniającą stan zdrowia i nakierowaną na uwzględniające ograniczenia zdrowotne poprawę ogólnego samopoczucia, w tym

Raport końcowy

Tabela rekomendacji z badania „Diagnoza sytuacji osób starszych w województwie łódzkim” Adresat Lp. Tytuł raportu Wniosek Rekomendacja Sposób wdrożenia rekomendacji również zdrowia. W przypadku działań promocyjnych należy uwzględnić przekaz odnoszący się do tego, że stan zdrowia nie jest przeszkoda w aktywizacji społecznej.

Badania pokazują, że sytuacja Dlatego też należy przygotowywać dla nich Prowadzenie bezpłatnych działań 11. jw. materialna osób starszych jest działania aktywizujące, które nie będą wymagały Władze lokalne aktywizujących zasadniczo niekorzystna. przez nich ponoszenia dodatkowych kosztów.

Należy podjąć działania uświadamiające osobom w wieku 50+, że nawet przy ich ograniczeniach mogą one z powodzeniem realizować się w tej formie działań. Działania promocyjne powinny być skierowane również do różnych instytucji Ad 1. Uruchomienie programów Stosunek do wolontariatu jest wśród publicznych i społecznych, które nie zawsze mają 1. Urząd informacyjno-edukacyjnych, osób starszych raczej pozytywny, ale nie świadomość, że aktywność społeczna seniorów Marszałkowski i upowszechnianie dobrych praktyk 12. jw. widzą one dla siebie w takiej działalności przekłada się na ich samodzielność i ogólną RCPS Ad 2. Uwzględnianie tego aspektu w miejsca. sprawność Należy również tworzyć nie tylko 2. Władze lokalne lokalnych strategiach, tworzenie przestrzeni „dobry klimat” dla wolontariatu seniorów, ale dla rozwoju wolontariatu również realne warunki i przestrzenie do jego zaistnienia, np. miejsca, gdzie seniorzy mogliby się w ten sposób realizować – kluby seniora, uniwersytety trzeciego wieku

Opiekunowie nieformalni potrzebują Należałoby rozważyć prowadzenie działań Działania edukacyjne skierowane do wsparcia w zakresie informacji informacyjnych (warsztatów, doradztwa, opiekunów nieformalnych 13. jw. Władze lokalne dotyczącej właściwego pełnienia opieki poradnictwa) w tym zakresie skierowanych do Tworzenie miejsca/punktu informacyjno- nad osobami niesamodzielnymi. opiekunów nieformalnych. doradczego dla opiekunów nieformalnych

Raport końcowy

Tabela rekomendacji z badania „Diagnoza sytuacji osób starszych w województwie łódzkim” Adresat Lp. Tytuł raportu Wniosek Rekomendacja Sposób wdrożenia rekomendacji Opiekunowie nieformalni koncentrują Należy zachęcać opiekunów dla Uwzględnianie w strategiach lokalnych się w swoich działaniach głównie na wszechstronnego rozwoju osób tworzenie miejsc aktywizacji społecznej 14. jw. sferze związanej z utrzymaniem niesamodzielnych lub stworzyć lokalnie miejsca, Władze lokalne Przygotowywanie programów edukacyjno- sprawności fizycznej i zdrowia danej gdzie inne potrzeby związane z samorealizacją i promocyjnych skierowanych do opiekunów osoby, natomiast pomijają inne kwestie. aktywizacją społeczną mogłyby być zaspokajane. nieformalnych Działania instytucji publicznych powinny zostać tak zmodernizowane (zmienia ich struktury), żeby mogły być miejscami wsparcia dla Uwzględnianie przez samorządy podjęcia opiekunów nieformalnych. działań przystosowujących działania W szczególności dotyczy to ośrodków zdrowia i instytucji publicznych do potrzeb osób Z badań wynika, że opiekunowie wsparcia w zakresie dbania o stan zdrowia Władze lokalne starszych i ich opiekunów 15. jw. nieformalni nie mogą liczyć na wsparcie osoby, którą się opiekują, jak również zakresie Instytucje publiczne Zmiany strategii funkcjonowania instytucji od instytucji publicznych. codziennej pielęgnacji, higieny takiej osoby. publicznych Instytucje publiczne powinny też rozważyć Uwzględnianie przez samorządy powyższych zbudowanie systemu wsparcia finansowego (np. zmian w lokalnych strategiach i programach w celu sfinansowania usług opiekuńczych, potrzebnego sprzętu itp.) dla opiekunów nieformalnych. Na terenie gmin nie funkcjonują Należałoby zatem prowadzić działania skoordynowane systemy wsparcia osób upowszechniające metodę pracy środowiskowej Uwzględnienie kompleksowego podejścia w niesamodzielnych i ich opiekunów, a 16. jw. polegającej na włączaniu w rozwiązywanie Władze lokalne lokalnych strategiach i programach. działania gmin w tym zakresie opierają danych problemów różnych specjalistycznych Wskazywanie innych podmiotów lokalnych się wyłącznie na funkcjonowania podmiotów. ośrodków pomocy społecznej.

Raport końcowy

DIAGNOZA SYTUACJI OSÓB STARSZYCH W WOJEWÓDZTWIE ŁÓDZKIM

RAPORT KOŃCOWY - ZAŁĄCZNIKI

Policy & Action Group Uniconsult Sp. z o.o. Ul. Migdałowa 4, 02-796 Warszawa Tel. (22) 256 39 00, fax: (22) 256 39 10 www.pag-uniconsult.pl

Warszawa, grudzień 2011 r.

Raport końcowy

Załącznik 1. Studium przypadku gminy wiejskiej - Dąbrowice 1. Wstęp: Celem przeprowadzonego studium przypadku była identyfikacja oraz kontekstowa analiza rozwiązań i inicjatyw podejmowanych na rzecz osób w wieku 50+ w gminie wiejskiej w różnych obszarach działania. Przy planowaniu studium przypadku zakładano, że proponowane i wdrażane rozwiązania będą miały charakter modelowych oraz wartych upowszechniania i wdrażania w innych miejscach. Badanie terenowe zostało przeprowadzone 25.11.2011. W ramach badania miało miejsce spotkanie przedstawicieli lokalnej społeczności, czyli osób reprezentujących instytucje zaangażowane w działania na rzecz osób 50+, a także samych osób z tej grupy wiekowej. Spotkanie zostało przeprowadzone techniką FGI (wywiad grupowy), a udział w nim wzięło łącznie 7 osób (przedstawicielka Ośrodka Pomocy Społecznej, Sekretarz Urzędu Gminy, trzech przedstawicieli Klubu Seniora, dwie osoby z Koła Gospodyń Wiejskich). Oprócz tego przeprowadzone zostały rozmowy indywidualne z pracownicami lokalnego Ośrodka Pomocy Społecznej oraz Sekretarz Gminy. Zebrana została również dokumentacja odnosząca się do sytuacji osób w wieku 50+, jak również wdrażanych rozwiązań. 2. Sytuacja demograficzna i na rynku pracy w gminie: Dąbrowice znajdują się w północnej części województwa łódzkiego, w powiecie kutnowskim i są gminą rolniczą (użytki rolne stanowią 94% powierzchni). Pod względem administracyjnym obejmuje 11 sołectw o zróżnicowanej powierzchni oraz 13 wsi: Dąbrowice, Baby, Augustopol, Zgórze, Ostrówki, Mariopol, Rozopol, Liliopol, Żakowiec, Witawa, Dzięgost, Majdany i Łojewka. Gminę zamieszkuje 2058 osób w tym 51,5% stanowią kobiety, a 48,5% mężczyźni. W gminie daje się zauważyć ogólny spadek liczby mieszkańców, a tempo jego jest dużo wyższe niż przeciętnie w gminach wiejskich województwa łódzkiego. W 2000 roku zamieszkiwało 2260 osób, zatem na przestrzeni dziesięciu lat jest to spadek na poziomie prawie 9% (na terenie województwa łódzkiego w 2008 roku utrzymywał się on na poziomie 2,1%). Ogólny spadek liczby mieszkańców pociąga za sobą również zmiany w strukturze demograficznej, tj. następuje wzrost liczby osób powyżej pięćdziesiątego roku życia. W 2010 roku osoby z tej grupy wiekowej stanowiły około 36% mieszkańców gminy (750), przy czym w roku 2000 było takich osób 786 (ok. 34%). Zmiany demograficzne dostrzegalne są również jeśli weźmiemy pod uwagę grupy osób w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym. Z zestawienia tego można przypuszczać, że w przyszłości wzrośnie liczba osób w wieku poprodukcyjnym i nie będzie zastępowalna (malejąca liczba osób wieku przedprodukcyjnym), czemu towarzyszy utrzymujące się ujemne saldo migracji, jak również ujemny przyrost naturalny. Tym bardziej, że jak wynika z wypowiedzi rozmówców migrują głównie osoby młode, ponieważ nie widzą w gminie szans na rozwój i stabilizację zawodową, a pozostają osoby starsze (niemobilne). Dąbrowice stają się zatem miejscowością doświadczającą powolnego procesu starzenia się, co będzie wpływało na zmianę struktury potrzeb i pojawieniem się typowych problemów związanych z tym procesem: wzrost zapotrzebowania na usługi medyczne, opiekuńcze i socjalne, które powinny zapewnić osobom starszym samodzielną egzystencję, rosnące koszty świadczeń społecznych, konieczność rozbudowy infrastruktury społecznej dostosowanej do potrzeb osób starszych oraz przygotowywania specjalnych

Raport końcowy

programów społeczno-edukacyjnych umożliwiających ich integracją oraz uczestnictwo społeczne. W przyszłości dominować będą zatem w Dąbrowicach potrzeby osób starszych. Ludność wg wieku w latach 2005 - 2010 2000 Ludność w wieku: 2010 Liczba/% mieszkańców ogółem przedprodukcyjnym 520 (24%) 412 (20.5%) (17 i mniej) produkcyjnym 1186 (54%) 1204 (59%) poprodukcyjnym 485 (22%) 415 (20,5%) Źródło: GUS Bezrobocie w 2010 utrzymywało się w Dąbrowicach na poziomie 10,7% (wśród kobiet było wyższe – 12,8% niż wśród mężczyzn – 8,9%). I wykazuje tendencję spadkową – w 2003 roku bezrobocie wynosiło 18%, w 2005 już 15%, a w 2009 – 10,8%. Spadek wskaźnika osób bezrobotnych w ostatnich latach jest zjawiskiem ogólnogospodarczym dotyczącym całej Polski. Ponieważ Dąbrowice są gminą wiejską, to należy zauważyć, że część osób starszych nadal aktywnie uczestniczy w prowadzeniu gospodarstwa rolnego, pomimo formalnego przekazania go swoim następcom. Według rozmówców gospodarstwa rolne są głównym miejscem aktywności zawodowej mieszkańców Dąbrowic w wieku 50+, poza tym nie dostrzegają oni znaczących miejsc (podmiotów), gdzie osoby z tej grupy wiekowej mogłyby znaleźć zatrudnienie. Natomiast z Gminnej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych wynika, że osoby starsze nie są szczególnie narażone/dotknięte bezrobociem, ponieważ w przypadku tej gminy najczęściej bezrobotnymi są osoby młode, zakładające rodziny i mające na utrzymaniu dzieci, jak również kobiety. 3. Potrzeby osób w wieku 50+ w dokumentach strategicznych gminy i w działaniach władz samorządowych oraz w opinii mieszkańców: Zgodnie z danymi zawartymi w Biuletynie Informacji Publicznej Dąbrowice posiadają Strategię Rozwoju Gminy na lata 2003-2010 uchwaloną w sierpniu 2003 roku. Strategia to nie odnosi się jednak w żaden sposób do sytuacji czy potrzeb osób starszych, jak również podejmowania działań w kierunku doświadczanych przez nich trudności. W 2010 roku został również przygotowany dla gminy „Scenariusz rozwoju do roku 2020” w ramach projektu systemowego o nazwie „Strategiczna Mapa Regionu – badania regionu łódzkiego z opracowaniem scenariuszy rozwojowych”. Ów dokument powinien być stosowany w planowaniu strategicznym gminy i służyć wyborowi wariantu polityki rozwojowej odpowiadającej lokalnym uwarunkowaniom. W analizowanym dokumencie nie pojawia się tematyka osób starszych, jak również nie są opracowywane tendencje (prognozy) omawiające sytuację tej grupy wiekowej i problemów związanych z jej powiększaniem się czy dominacją w strukturze gminy. Drugim kluczowym, oprócz Strategii Rozwoju Gminy, dokumentem organizującym działania instytucji publicznych na terenie gminy jest Aktualizacja Gminnej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Dąbrowice na lata 2009-2015, która została opracowana i przyjęta w 2008 roku. Gminna Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych została opracowana w czerwcu 2006 r. oraz przyjęta uchwałą Rady Gminy Dąbrowice w tym samym roku. Jednak wobec przemian zachodzących w lokalnym środowisku społecznym dostrzeżono konieczność zaktualizowania tego dokumentu. W części diagnostycznej Strategii jej autorzy jako jeden z ważniejszych problemów demograficznych zauważają postępujący proces starzenia się naszej populacji Dąbrowic i zakładają, że owe tendencje będą się utrzymywać, co oznacza dla gminy konieczność zajęcia się pogorszającym się stanem zdrowia, ograniczeniem lub utratą sprawności, pogorszeniem się sytuacji ekonomicznej i izolacją społeczną tej grupy osób Poza tym autorzy zdają sobie sprawę, że osoby starsze mieszkające w Dąbrowicach są najczęściej samotne lub rodziny nie są w stanie zaspokoić potrzeb swoich najstarszych członków, co oznacza, że problemy tej populacji społeczeństwa stanowią i stanowić

Raport końcowy

będą poważną kwestię społeczną. W związku z tym, że procesu demograficznego starzenia się „gminy” nie można zahamować, należy, według zespołu opracowującego Strategię, jak najszybciej rozpocząć edukację do starości oraz stwarzać seniorom warunki do stałej aktywności, ponieważ aktywność, zarówno fizyczna, intelektualna, jak i społeczna, stanowi najskuteczniejszy czynnik hamujący zniedołężnienie, zapewniający jednocześnie długą samodzielność. Jednak w dalszej części diagnostycznej problemy osób starszych nie są w żaden sposób konkretyzowane. Ich opis pozostaje zatem na poziomie ogólnej identyfikacji „występowania problemu osób starszych”. Nie wiadomo jest tym samym, w jakim stopniu dotyka osoby starsze problem niepełnosprawności, ubóstwa, bezrobocia, uzależnień, które są w diagnozie wymieniane. Jednak w ramach przygotowywania Strategii zostało przeprowadzone badanie ankietowe wśród mieszkańców, które w jakiś sposób uzupełnia powyższy brak konkretyzacji sytuacji osób starszych, bowiem jedno z pytań ankiety brzmiało: Jakie problemy społeczne wobec osób starszych uważa Pan/Pani za najważniejsze na terenie Gminy? Ankietowani mieszkańcy za najważniejsze problemy osób starszych uznali: problemy zdrowotne oraz problemy z dojazdem do lekarzy, brak możliwości zagospodarowania czasu wolnego, brak kontaktów z ludźmi w podobnym wieku oraz izolację i samotność problemy zdrowotne, problemy z dojazdem do lekarzy, brak możliwości zagospodarowania czasu wolnego, brak kontaktów z ludźmi w podobnym wieku oraz izolację i samotność. Z przeprowadzonej ankiety wynika również, że znaczna cześć respondentów opowiada się za podejmowaniem przez Gminę działań mających na celu zapobieganie wykluczeniu społecznemu, a w tym wykluczeniu osób starszych. Konsekwencją powyższej diagnozy jest uznanie za jedną z pięciu najistotniejszych kwestii w tworzeniu Strategii podniesienie jakości życia osób starych, samotnych i niepełnosprawnych. Autorzy Strategii mają jednak świadomość, że słabą stroną Gminy jest zarówno sam proces „starzenie się” społeczeństwa gminy (rosnąca liczba osób w wieku poprodukcyjnym i malejąca liczba dzieci), jak również samotność osób starych, marginalizacja seniorów, brak oferty dla osób starszych mieszkających na wsi oraz niski poziom ich życia, niedostateczna baza medyczna i rehabilitacyjna dla osób starych. W konsekwencji tak opracowanej diagnozy sytuacji osób starszych pierwszym celem strategicznym jest tworzenie zintegrowanego systemu wsparcia na rzecz osób starych, przewlekle chorych i niepełnosprawnych. W tak sformułowanym celu i następnie działaniach wątpliwości może budzić fakt połączenia dwóch kwestii: niepełnosprawności i starości, a tym samym potraktowanie osób ich doświadczających jako charakteryzujących się takimi samymi problemami, trudnościami i potrzebami. Redukowanie niepełnosprawności do starości, a także ograniczanie starości do wymiaru niepełnosprawności powoduje, że z pola zainteresowania odpowiednich służb publicznych umyka cały szereg problemów, które wymagają interwencji. W konsekwencji może się okazać, że proponowane działania nie różnicujące tych dwóch grup nie odpowiadają na potrzeby ani jednej ani drugiej. Określone w Strategii cele operacyjne i przyporządkowane im działania zgodne są z celem strategicznym. Tym samym pierwszy cel operacyjny brzmi: aktywizowanie osób starych i niepełnosprawnych do udziału w życiu społecznym i realizacja go będzie następowała poprzez: tworzenie i prowadzenie na terenie gminy placówek wsparcia dziennego dla osób starych np. Dom Dziennego Pobytu, Kluby Seniora, podjęcie działań zmierzających do powstawania grup samopomocowych oraz grup wsparcia dla osób starych i niepełnosprawnych, rozwój oferty kulturalnej, rozrywkowej i rekreacyjnej skierowanej do osób w podeszłym wieku, promowanie aktywnego i zdrowego stylu życia, inicjowanie działań mających na celu integrację tej grupy ze społecznością lokalną i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Drugi cel operacyjny odnosi się do utrzymania osób niepełnosprawnych i starych w miejscu ich zamieszkania, a w związku z tym organizowane i prowadzone będą: usługi specjalistyczne i opiekuńcze w miejscu zamieszkania (również w ramach pomocy sąsiedzkiej i wolontariatu), sieć usług socjalnych dla osób starych, przewlekle chorych i niepełnosprawnych, kontakty rodzinne oraz system wspierania rodzin w

Raport końcowy

sprawowaniu opieki nad osobami zależnymi, jak również usuwane bariery architektoniczne. Ostatni cel operacyjny dotyczy natomiast pracy socjalnej i edukacji społeczeństwa, a działania podejmowane w jego ramach to: ułatwianie osobom starszym i niepełnosprawnym dostępu do różnorodnych form wsparcia oraz pełnego korzystania z przysługujących im uprawnień, uwrażliwianie społeczności lokalnej na potrzeby najstarszych i niepełnosprawnych. Jak wynika z zapisów zawartych w Strategii oferta działań przewidzianych dla osób w wieku 50+ jest niezwykle szeroka i kompleksowa. Jej realizacji umożliwiłaby tej grupie wiekowej na samodzielne i pełnoprawne uczestnictwo w życiu lokalnym, jak również zaspokajanie większości odczuwanych potrzeb. Przeprowadzone badanie FGI daje jednak trochę inne spojrzenie na sytuację osób starszych w Dąbrowicach. Okazuje się, że większość z zapisów Strategii nie jest w pełni realizowana i pozostaje bardziej w sferze deklaracji i dobrych chęci niż praktycznego działania. Wprawdzie rozmówcy FGI bardzo pozytywnie wypowiadali się o działaniach władz i ich zaangażowaniu w rozwiązywanie problemów osób starszych, to jednak ich pozytywna opinia odnosiła się głównie do faktu finansowania utrzymania Klubu Seniora, tj. pokrywania opłat związanych z mediami. Seniorzy doceniali również to, że władze w ogóle interesują się sprawami seniorów, identyfikują je i są otwarte na ich problem, co jednak nie przekłada się na wdrażanie konkretnych rozwiązań czy działań. Uczestnicy FGI byli jednak wyrozumiali dla działań władz i ich bierność tłumaczyli barakiem zasobów finansowych i złą sytuacją gmin, traktując tę postawę jako naturalną, a nie marginalizująca potrzeby seniorów. Twierdzili, że w sytuacji posiadania funduszy gminna zapewne uruchomiłaby konkretne działania skierowane dla osób w wieku 50+ i znacznie rozbudowała ofertę. Należy jednak zauważyć, że żadna że stron, pomimo deklaracji ważności potrzeb seniorów i potencjalnego podejmowania działań w tym zakresie, nie wykazywała większej aktywności w ich zewnętrznym pozyskiwaniu lub szukaniu alternatywnych działań; nie pojawiały się raczej próby nowatorskich pomysłów. Z wypowiedzi rozmówców można było wyczytać, że oczekują, że owe fundusze same się pojawią, tzn. że jakaś zewnętrzna instytucja zwrócić się do nich z propozycją przekazania określonej kwoty na działania na rzecz seniorów. Rozmówcy w FGI w opisie swojej sytuacji akcentują przede wszystkim fakt „użyteczności” osób starszych, co wynika głównie z rolniczego charakteru gminy. Osoby w wieku powyżej pięćdziesiątego roku życia definiowane są przez otoczenie zewnętrzne i samych siebie jako wsparcie dla swoich rodzin. Zarówno w wymiarze materialnym (renta lub emerytura jest ważnym składnikiem gospodarstw domowych), jak również opiekuńczym (pomoc w prowadzeniu gospodarstwa, opieka nad wnukami). Tym samym ich indywidualne potrzeby i oczekiwania schodzą na dalszy plan. Rolniczy charakter gminy utrudnia również zaspokajanie potrzeb seniorów, ponieważ dość spore rozrzucenie wsi na terenie gminy powoduje, że nie wszyscy zainteresowani są w stanie dojechać do miejscowości i uczestniczyć w wydarzeniach dla nich organizowanych. Nawet w sytuacji wielu działań organizowanych dla osób w wieku 50+ dostępność tych wydarzeń będzie ograniczona, ponieważ komunikacja publiczna jest w niewystarczającym stopniu rozwinięta, a osoby nie posiadające samochodu będą miały możliwości dojazdu do Dąbrowic. Rozmówcy FGI jako obszar wymagający szczególnej interwencji wskazali przede wszystkim dostępność do służby zdrowia, w tym szczególnie specjalistycznej opieki. Potrzeby w tym obszarze są przez osoby starsze najdotkliwiej odczuwane – oznacza to, że na terenie Dąbrowic funkcjonujące placówki oferują pomoc w niewystarczającym zakresie i formie. Jako drugi obszar potrzeb ich dotyczących uczestnicy FGI wskazywali potrzeby o charakterze emocjonalnym: samotność, izolacja społeczna, poczucie społecznej izolacji. Wprawdzie w gminie nie zdarzają się drastyczne sytuacje wykorzystywania lub zaniedbywania osób starszych przez członków rodzin, to jednak wiele z nich doświadcza osamotnienia. Rozwiązaniem tego problemu jest właśnie prowadzenie Klubu Seniora.

Raport końcowy

Przez osoby starsze jako problem nie jest postrzegana ich aktywizacja zawodowa. W odniesieniu do procesów występujących na rynku pracy przyjmują oni w tym zakresie postawę rozumiejącą i akceptującą. W ich opinii dostępność miejsc pracy dla osób starszych nie jest najważniejsza, albowiem ważniejsza jest i z punktu widzenia rodziny, jak również gminy aktywizacja ludzi młodych. Stąd też działania, których celem jest aktywizacja zawodowa, a koncentrujące się na osobach młodych nie są postrzegane jako wykluczające czy dyskryminujące, a jedynie jako próba ochrony potencjału lokalnego i jego rozwoju. Aktywność zawodowa nie stanowi priorytetu u w myśleniu seniorów w Dąbrowicach. 4. Lokalna oferta usług na rzecz mieszkańców 50+: Zgodnie z zapisami Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Dąbrowice na lata 2009- 2015 instytucjami, które powinny podejmować działania na rzecz seniorów są przede wszystkim: Urząd Gminy Dąbrowice, Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, Gminne Koło Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów. Są to instytucje, które wymieniane na stornie internetowej gminy jako lokalni liderzy, jak i podmioty odpowiedzialne za prowadzenie polityki społecznej na terenie gminy. Poza tymi instytucjami publicznymi w Dąbrowicach nie istnieją faktycznie inne placówki publiczne działające w obszarze edukacji, kultury, zdrowi czy rynku pracy, które mogłyby przejąć na siebie zadania związane zaspokajaniem potrzeb osób w wieku 50+. Poza instytucjami publicznymi w Dąbrowicach zarejestrowane są dwa stowarzyszenia (Stowarzyszenie Wspólnota bez Granic oraz Stowarzyszenie Przyjaciół Dąbrowic), działają Ochotnicze Straże Pożarne oraz Koło Gospodyń Wiejskich, jak również Gminny Ludowy Klub Sportowy „Dąbrowianka”. Jednak instytucje te nie mają możliwości (potencjału) przejęcia na siebie części zadań związanych z działaniami na rzecz osób starszych. Chociaż jak wynika z rozmów współpraca pomiędzy nimi a seniorami mam miejsce. Tak słabe nasycenie instytucjonalne gminy powoduje, że oferta działań skierowanych do osób w wieku 50+ jest tym samym niewielka i w niewystarczający sposób owe potrzeby są zaspokajane. Seniorzy nie oczekują jednak, nie widzą potrzeby, rozbudowy owej infrastruktury instytucjonalnej uważając, że w przypadku tak małej gminy nie jest to konieczne i istniejące instytucje wywiązują się ze swoich zadań na tyle, na ile pozwalają im posiadane zasoby finansowe. Zatem ograniczenia w działaniach i propozycjach skierowanych do seniorów wynikają nie z samej ilości instytucji czy braku ich chęci do działania na rzecz seniorów, ale z doświadczanych przez nie trudności finansowych. Z wypowiedzi uczestników FGI wynika, że instytucją, która na terenie gminy zajmuje się ich sprawami jest jednak przede wszystkim Ośrodek Pomocy Społecznej. Działania Ośrodka i zaangażowanie jego pracowników w sprawy osób starszych jest bardzo pozytywnie odbierane przez nich samych. Podkreślają oni, że pracownicy nigdy nie odmawiają pomocy i wsparcia, zawsze są życzliwie nastawieni do doświadczających trudności. OPS w Dąbrowicach jest zatem instytucją kluczową w odniesieniu do spraw osób w wieku 50+, która wychodzi w swoich działaniach poza przypisany jej ustawowo zakres obowiązków. Ponieważ pomaga seniorom w załatwianiu spraw urzędowych, pomaga wypełniać formularze i przygotowywać pisma, udziela informacji, reprezentuje interesy osób starszych na forum gminy, itp. O ile osoby w wieku 50+ w Dąbrowicach są generalnie świadome swoich potrzeb, to w odniesieniu do działań czy rozwiązań, które można by na ich rzecz podejmować wykazują niską refleksyjność i sprowadzają potencjalne interwencje do wymiaru finansowego, tzn. uważają, że brak odpowiedniej infrastruktury lokalnej przeznaczonej dla osób w wieku 50+ jest efektem braku finansów, a nie pomysłu na konkretne działania. Tym samym zasadniczo wszystkie swoje propozycje co do zaspokajania potrzeb sprowadzali do prowadzenie i utrzymywania Klubu Seniora w takiej formie, jak funkcjonował on przy wsparciu środków z PPWOW. Należy jednak zauważyć, że w badaniu badania ankietowanego przeprowadzonego w ramach przygotowywania Gminnej Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych respondenci mieli też

Raport końcowy

możliwość określenia rozwiązań, które mog ą być odpowiedzią na problemy osób starszych? Jako pomysły, które mogłyby zaistnie ć w Gminie wymieniali oni: • szeroki dostęp do lekarzy specjalistów w ramach Narodowego Funduszu Zdrowia – specjaliści dojeżdżający do domu chorego, • utworzenie na terenie gminy placówki do świadczenia usług rehabilitacyjnych, • utworzenie na terenie gminy Klubu Seniora lub Domu Dziennego Pobytu dla osób w podeszłym wieku (z możliwością korzystania z posiłków) • sieć usług opiekuńczych i specjalistycznych dla osób starych, chorych i niepełnosprawnych, • organizacja czasu wolnego osobom starszym – działania aktywizujące, int egrujące. Jak wynika z przeprowadzonych obecnie badań propozycje tych rozwiązań pozostają nadal w sferze postulatywnej, a tym samym realizm seniorów w FGI i ich postawa samo ograniczająca się w zakresie potencjalnego podejmowania konkretnych rozwiązań prze staje dziwić, ponieważ jest konsekwencją ich dotychczasowego doświadczenia i wniosków, które z niego wypływają. 5. Inicjatywy lokalne na rzecz osób 50+ Realnie jedyną inicjatywą o charakterze instytucjonalnym podjętą na rzecz osób w wieku 50+ w Dąbrowic ach było stworzenie Klubu Seniora jako placówki wsparcia dziennego dla osób starszych. Realizacja tej inicjatywy była możliwa dzięki otrzymaniu wsparcia w ramach Programu Integracji Społecznej, który jest komponentem Poakcesyjnego Programu Wsparcia Obszarów Wiejskich. Wybór przez gminę problematyki wspierania osób starszych w ramach PPWOW wynikał z rangi problemu i zgodności z zapisami w Gminnej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych. A poprzedzony był niejako konsultacjami społecznymi, np. w maju 20 08 roku w sali gimnastycznej Zespołu Szkół w Dąbrowicach, odbyło się pierwsze zebranie na temat wdrażania w Gminie Poakcesyjnego Programu Wsparcia Obszarów Wiejskich, gdzie mieszkańcy mieli możliwość zapoznania się zarówno z założeniami Programu, jak i z głaszaniem swoich uwag. Nie bez znaczenia był również fakt aktywnego środowiska osób starszych działającego w ramach Gminnego Koła Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów, które od dawno sygnalizowało władzom lokalnym konieczność podejścia bardziej komplek sowych działań na rzecz osób starszych. Projekt utworzenie i prowadzeni Klubu Seniora prowadzony był od 01.03.2009 do 31.12.2009, a na jego realizację przeznaczono 69.112,55 zł. Natomiast instytucją odpowiedzialną za jego prowadzenie był Gminny Ośrodek P omocy Społecznej w Dąbrowicach. Również w następnym roku udało się pozyskać środki z PPWOW w wysokości 14.981,83 PLN, które przeznaczono na realizację usług dla osób starszych, tj. prowadzenie Klubu Seniora i ponownie instytucją odpowiedzialną za realizacj ę był lokalny GOPS. Pierwszym etapem realizowanego przedsięwzięcia było użyczenie przez Urząd Gminy w Dąbrowicach na ten cel jednego z lokali komunalnych. Remont i adaptacja pomieszczenia na potrzeby Klubu jest została sfinansowana ze środków PPWOW. Dokona no więc niezbędnych zakupów do przeprowadzenia robót remontowo – budowlanych oraz do wyposażenia placówki m.in. w kanapę narożną, meble kuchenne i sprzęt kuchenny. Otwarcie placówki nastąpiło w maju 2009. Klub Seniora stał się zatem miejscem spotkań i warsztatów aktywizujących seniorów , przez następne dwa lata prowadzone były działania zmierzające do aktywizacji społecznej osób w wieku 50+. Klub był dostępny trzy razy w tygodniu w od 9.00 do 15.00. W tym czasie odbywały się różnego rodzaju działania aktyw izujące, których celem było podnoszenie zainteresowań i umiejętności, jak również

Raport końcowy

możliwość poprawy jakości kontaktów interpersonalnych. Ważnym celem była tez integracja środowiska seniorów. Prowadzone działania miały charter bardzo kompleksowy i odnosiły się do różnych sfer życia seniorów: zdrowotnych (gimnastyka, ćwiczenia relaksujące, turnusy rehabilitacyjne, zajęcia ze zdrowego stylu życia), posiadanych uprawnień (zajęcia z praw przysługujących seniorom), edukacji (pogłębianie wiedzy z różnych dziedzin życia, np. warsztaty o różnicach pokoleniowych, skutkach postępu cywilizacyjnego), kultury (warsztaty filmowe, malarskie, muzyczne), robót ręcznych (haftowanie, zajęcia plastyczne, orgiami, kulinaria). Organizowane były również wyjazdy turystyczne (Licheń, Inowrocław, Warszawa), jak również wycieczki krajoznawcze (wycieczka rowerowa połączona z piknikiem). Działania Klubu cieszyły się bardzo dużym zainteresowaniem wśród seniorów mieszkających w Dąbrowicach. Do Klubu przystąpiło ok. 80 osób. W opinii rozmówców FGI działania Klubu Seniora przyczyniły się do znacznego zaktywizowania osób starszych w gminie i ich samorozwoju. Ich użyteczność było bez wątpienia wysoka, ponieważ w pełni odpowiadały one potrzebom seniorów odnoszącym się do ich funkcjonowania w społeczeństwie. Po zaprzestaniu finansowania ze środków PPWOW, Klub Seniora działa w bardzo ograniczonej formie, ponieważ Urząd Gminy nie przejął pełnego finansowania Klubu, a jedynie ograniczył się do pokrywania kosztów utrzymania Klubu, co w opinii rozmówców w ogóle umożliwia samo istnienie i funkcjonowanie Klubu. Reszta działań jest finansowana przez samych członków z ich składek, a ponieważ możliwości finansowe członków są niewielkie, to również podejmowane działania są na podstawowym poziomie. Obecnie istnienie Klubu jako miejsca w ogóle sto pod znakiem zapytania, ponieważ w trakcie FGI pojawiły się sugestie, że mógłby on być wykorzystywany w inny sposób przez gminę. To znaczy, wyremontowany i wyposażony lokal w ramach PPWOW zostałby seniorom odebrany i przeznaczony na inne cele (komercyjne, ponieważ były to sposób na wsparcie lokalnego budżetu), a w zamian zostałoby im przekazane inne pomieszczenie. Pomysł ten nie zyskał jednak aprobaty osób w wieku 50+. W dniu, kiedy przeprowadzone były badania, odbywało się również spotkanie przedstawicieli Klubu Seniora z Wójciną Gminy tej sprawie, jednak nie zakończyło się ono wiążącymi postanowieniami. 6. Podsumowanie i wnioski Prezentowaną w niniejszym studium miejscowość i jej rozwiązania w zakresie wspierania osób w wieku 50+ trudno jest zakwalifikować jako dobrą praktykę czy przykład rozwiązań modelowych. Wprawdzie problem starości i potrzeb osób w wieku 50+ jest zauważany, identyfikowany i uwzględniany w lokalnych dokumentach i strategiach, co już samo w sobie wyróżnia te gminę. To jednak można odnieść wrażenie, że działania w tym zakresie ograniczają się do werbalnego lub formalnego wyrażania tej problematyki; problematyzowania sytuacji osób starszych bez prowadzenia interwencji w tym obszarze. Podejmowane działania mają charakter chaotycznych, fragmentarycznych i niesystematycznych. A uruchamiane są tylko w sytuacji pozyskania środków zewnętrznych. W momencie braku takich środków działania nie są kontynuowane i de facto ograniczają się do tego, co seniorzy są w stanie sami dla siebie wypracować. W Dąbrowicach brakuje zatem lokalnej polityki wobec osób w wieku 50+ rozumianej jako system spójnych i skoordynowanych działań realizowanych zarówno przez podmioty publiczne, jak i niepubliczne.

Raport końcowy

Załącznik 2. Studium przypadku gminy miejsko – wiejskiej – Konstantynów Łódzki 1. Wstęp: Przeprowadzenie studium przypadku w Konstantynowie Łódzkim poza rozpoznaniem sytuacji i potrzeb osób w wieku 50+ w gminie miało na celu również zidentyfikowanie inicjatyw, które można byłoby uznać za modelowe i warte upowszechnienia. Za takie uznano m.in. te które swym zasięgiem obejmują szerokie grono osób, umożliwiają osobom w wieku 50+ rozwijanie potencjału i nabywanie nowych umiejętności, w których zastosowano innowacyjne rozwiązania. W ramach studium przypadku przeprowadzono również analizę dokumentów strategicznych gminy pod katem uwzględnienia w nich potrzeb osób w wieku 50+ oraz zogniskowany wywiad grupowy z przedstawicielami społeczności lokalnej. W spotkaniu wzięli udział przedstawiciele władz miejskich, instytucji podległych miastu, organizacji pozarządowych działających na rzecz osób starszych, a także przedstawiciele osób w wieku 50+. 2. Sytuacja demograficzna i na rynku pracy w gminie: Konstantynów Łódzki to jedna z gmin powiatu pabianickiego (woj. Łódzkie), położona nad rzeką Ner, wchodząca w skład aglomeracji łódzkiej. Konstantynów Łódzki jest gminą o charakterze miejskim, z terenami upraw rolnych dawnych wsi Niesięcin, Rszew i Rszewek. Gmina graniczy: od wschodu z Łodzią, od południa z gminą Pabianice, od zachodu z gminą Lutomiersk, a od północy z gminą Aleksandrów Łódzki. Położenie Konstantynowa Łódzkiego stwarza warunki rozwojowe w oparciu o strefę ekonomiczną (Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna). Miasto blisko sąsiaduje ze stolicą województwa Łodzią i ma dobrą komunikację. Ze wschodu na zachód biegnie przez miasto droga wojewódzka nr 710 z linią tramwajową, liniami autobusowymi i mikrobusowymi. Łączy ona Konstantynów z całą zamieszkałą przez około miliona mieszkańców aglomeracją miejską. Z północy na południe przebiega droga krajowa nr 71 będąca obwodnicą dla Łodzi. Powierzchnia Konstantynowa Łódzkiego wynosi 27 km 2. Miasto zamieszkuje ok. 17,6 tys. mieszkańców. W latach 2005 – 2010 liczba mieszkańców gminy była dość stabilna, w latach 2005-2009 odnotowano niewielkie wzrosty liczby mieszkańców. W roku 2010 wg danych GUS gminę zamieszkiwało o 11 osób mniej, niż w roku ubiegłym.

Raport końcowy

Źródło: GUS - BDL W latach 2005 - 2010 zwiększył się stopniowo udział kobiet w lokalnej społeczności, w 2005 kobiety stanowiły 52,3% populacji, a w 2010 r. już 54%. Jeśli chodzi o zbiorowość w wieku 50+, to w ostatnich 5 latach następowało sukcesywne zwiększenie się ich liczby. W związku z istniejącymi dla województwa łódzkiego pro gnozami, dotyczącymi starzenia się społeczeństwa, można przypuszczać, że w kolejnych latach tendencja ta się utrzyma.

Źródło GUS (BDL) W 2010 r w populacji osób w wieku 50+ najwięcej było osób w wieku 70 i więcej lat. W ostatnich 5 latach udział tej gr upy (70+) zwiększył się.

Raport końcowy

21,25% 27,24% 50-54 lat 55 -59 lat 60 -64 lat 65-69 lat 10,13% 22,24% 70 lat i więcej

19,13%

Źródło GUS (BDL) Zwiększanie się w populacji osób w wieku 50+, a wśród nich grupy siedemdziesięciolatków i starszych będzie rodziło określone konsekwencje w obszarze ochrony zdrowia i pomocy społecznej. Już obecnie zauważa się wzrost zapotrzebowania na miejsce w Domach Pomocy Społecznej. Od 2005 r. w Konstantynowie Łódzkim następuje spadek liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym, wzrasta natomiast liczba osób w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym Ludność w wieku: 2005 2006 2007 2008 2009 2010 przedprodukcyjnym 3066 3011 2926 2905 2876 2855 produkcyjnym 11545 11556 11583 11566 11591 11569 poprodukcyjnym 2921 3024 3099 3171 3232 3264 Sytuacja na konstantynowskim rynku pracy kształtuje się następująco. Według stanu na dzień 31.12.2010., na terenie gminy liczba pracujących wynosiła 3 976 osób, w tym 2130 kobiet. Odnotowano spadek liczby pracujących w porównaniu do roku 2009. Z informacji PUP w Pabianicach wynika, że w roku 2010 w Konstantynowie zarejestrowanych było 1 456 podmiotów gospodarczych, w porównaniu do roku 2009 zanotowano wzrost o 65.

Źródło: PUP Pabianice W końcu grudnia 2010 roku w rejestrach PUP w Pabianicach figurowały 6724 osoby, zdecydowaną większość zarejestrowanych bezrobotnych stanowili mieszkańcy miast – Pabianic oraz Konstantynowa Łódzkiego - 77% ogółu (16% mieszkańców Konstantynowa)

Raport końcowy

Źródło: PUP Pabianice Z najświeższych sygnalnych informacji Powiatowego Urzędu Pracy w Pabianicach wynika, że w październiku 2011 r liczba bezrobotnych w gminie Konstantynów Łódzki wyniosła 1173, w tym 340 osób w wieku 50+. Na przestrzeni roku - od stycznia do października liczba bezrobotnych w wieku 50+ zmniejszyła się o 20 osób. Niemniej jednak zauważyć należy, że osoby w wieku 50+ stanowiły niemal 1/3 ogółu bezrobotnych. Przyczynami bezrobocia na terenie zarówno powiatu pabianickiego, jak i Konstantynowa Łódzkiego były przede wszystkim niski poziom wykształcenia, niskie kwalifikacje, niedostosowane do potrzeb rynku pracy, brak gotowości do zmiany miejsca zamieszkania lub do przekwalifikowania się. Nie udało nam się dotrzeć do bardziej szczegółowych statystyk na poziomie gminnym, natomiast z danych powiatowych dotyczących osób w wieku 50+ wynika, że:: • niemalże połowa bezrobotnych 50+ (43%)posiada podstawowe wykształcenie, jedynie 4% legitymuje się wykształceniem wyższym • w większości osoby te posiadają stosunkowo długi staż pracy • ponad 56% wszystkich zarejestrowanych bezrobotnych w tej kategorii wiekowej pozostawało bez pracy dłużej niż 12 miesięcy. Ze względu na niekorzystną sytuację osób w wieku 50+, działania podejmowane na rzecz tej grupy powinny skupiać się przede wszystkim na wydłużaniu okresu ich aktywności zawodowej przez pomoc w podjęciu zatrudnienia i podnoszeniu kwalifikacji zawodowych, na wsparciu doradczym w zakresie umiejętności poszukiwania pracy i lepszego radzenia sobie na rynku pracy. Powiatowy program promocji zatrudnienia i aktywizacji lokalnego rynku pracy (obejmujący również Konstantynów, jako jedną z gmin powiatu pabianickiego) zakłada podejmowanie działań związanych z wydłużeniem aktywności zawodowej osób w wieku 45/50+, przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu ze szczególnym uwzględnieniem ograniczenia długotrwałego bezrobocia. Zakłada się wspieranie inwestycji związanych z tworzeniem nowych i utrzymaniem istniejących miejsc pracy oraz promowanie samozatrudnienia i postaw kreatywnych wśród osób bezrobotnych. 3. Potrzeby osób w wieku 50+ w dokumentach strategicznych gminy i w działaniach władz samorządowych oraz w opinii mieszkańców: W ramach analizy dokumentów strategicznych gminy pod kątem ujęcia w nich potrzeb grupy 50+ dokonano przeglądu następujących materiałów: • Plan Rozwoju Lokalnego na lata 2004-2013 Miasta Konstantynowa Łódzkiego - aktualizacja na lata 2007-2013 • Strategia Rozwoju Miasta Konstantynowa Łódzkiego

Raport końcowy

• Program współpracy Gminy Konstantynów Łódzki z organizacjami pozarządowymi oraz z podmiotami określonymi w art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, działającymi na jej terenie na lata 2010-2011 • Strategia edukacji miasta Konstantynowa Łódzkiego na lata 2008 – 2013 • Strategia integracji i rozwiązywania problemów społecznych miasta Konstantynów Łódzki na lata 2007-2013 W gminnych dokumentach strategicznych nie jest wyróżniona grupa w wieku 50+, jako osobny podmiot działania. Priorytety i cele strategiczne określone są w tych dokumentach bardzo szeroko – i w ich ramach możliwe jest podejmowanie inicjatyw skierowanych również do osób 50+, natomiast grupa ta na poziomie gminy nie występuje jako odrębny adresat podejmowanych działań. Wśród zadań kierowanych do szerszej grupy odbiorców, w ramach których znajdują się osoby w wieku 50+ wyróżnić możemy zadania w obszarze pomocy społecznej, rynku pracy, a także edukacji i kultury. W związku z sytuacją na konstantynowskim rynku pracy i wzrostem w społeczności lokalnej liczby osób starszych jednymi z określonych priorytetów jest wzrost poziomu zatrudnienia (poprzez podejmowanie działań wydłużających aktywność zawodową) oraz przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu (przez zapewnienie usług opiekuńczych i zwiększenie liczby miejsc w DPS). Władze lokalne dostrzegają problem starzenia się społeczności lokalnej i uznają, że sytuacja ta wymusi konieczność podejmowania działań na rzecz tej grupy, zwłaszcza w obszarze pomocy społecznej. Brak wsparcia w rodzinie z różnych przyczyn - alkoholizm, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych, bezrobocie będzie wymuszało na władzach gminnych przejęcie zadań związanych z opieką nad ludźmi starszymi. Już w tej chwili widoczny jest wzrost zapotrzebowania na usługi opiekuńcze, świadczone przez domy pomocy społecznej. Następuje wzrost kosztów funkcjonowania DPS, a ponieważ w większość osób tam umieszczanych nie jest w stanie samodzielnie opłacić swojego pobytu, obowiązek finansowania spada na gminę. Oznacza to, że z roku na rok wzrost wydatków gminnych w obszarze pomoc społeczna. Dlatego tak istotne jest podejmowanie działań zmierzających do jak najdłuższego utrzymania osób starszych w ich środowisku. Jeśli chodzi o instytucje pomocowe, podjęcie nowych działań w odniesieniu do osób starszych wymaga wsparcia lokalowego, kadrowego, transportowego. Sytuacja lokalowa jest bardzo trudna, w tych samych pomieszczeniach funkcjonuje ośrodek dziennego pobytu i schronisko dla kobiet i mężczyzn. W odniesieniu do osób 50+, które są wieku produkcyjnym wskazuje się na potrzebę promocji wśród przedsiębiorców elastycznych form zatrudnienia, możliwości zatrudnienia w niepełnym wymiarze godzin. W Konstantynowie dość dobrze zabezpieczone są (przez jednostki podległe Miastu i organizacje pozarządowe) potrzeby edukacyjne i kulturalne osób 50+, wskazuje się jednak na konieczność wzmocnienia bazy lokalowej instytucji, które na rzecz osób starszych działają. Brakuje miejsca, w którym osoby starsze mogłyby się spotykać częściej i dłużej, nie tylko przy okazji uczestnictwa w imprezach oferowanych przez ośrodek kultury czy bibliotekę. Dobrym pomysłem w opinii mieszkańców byłoby stworzenia czegoś, na kształt Klubu Seniora czy Klubokawiarni – miejsca przyjaznego osobom starszym, w którym osoby te mogłyby wspólnie spędzać czas. Poddano również pod rozwagę pomysł stworzenia „przedszkola dla osób starszych”, miejsca, w którym seniorzy mogliby przebywać , w czasie gdy ich bliscy realizują obowiązki zawodowe. Przedstawiciele osób 50+ wskazywali, że ich środowisko ma wiedzę, doświadczenie i czas, ale brakuje pomysłu na wykorzystanie tego potencjału. Świetnym pomysłem na wykorzystanie aktywności 50+ byłoby włączenie ich np. w działania wolontarystyczne na rzecz dzieci wymagających opieki, czy osób w zaawansowanym wieku, brakuje jednak miejsca, w którym takie działania można byłoby podjąć.

Raport końcowy

Bardzo ważną kwestią podniesioną przez przedstawicieli lokalnej społeczności było zwrócenie uwagi na konieczność podjęcia działań na rzecz zmiany wizerunku osoby starszej, poprzez np. wprowadzenie do szkół edukacji nieformalnej I realizację takich zajęć jak wychowanie do starości. Potrzeby osób starszych w generalnej opinii są dość dobrze zabezpieczone przez miasto, władze widzą potrzebę podjęcia dodatkowych działań, które poprawią jakość życia starszych mieszkańców Konstantynowa. Stąd m.in. pomysł na utworzenie w Urzędzie referatu ds. pozyskiwania funduszy unijnych, by podnieść możliwości finansowania różnych inicjatyw w oparciu o zewnętrzne środki finansowe. 4. Lokalna oferta usług na rzecz mieszkańców 50+: Do podmiotów świadczących usługi na rzecz osób w wieku 50+w gminie zaliczyć należy m.in.: w obszarze pomoc społeczna: • Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej • Dzienny Dom Pobytu • Dom Pomocy Społecznej • Schronisko dla Bezdomnych Mężczyzn • Schronisko dla Bezdomnych Kobiet i Kobiet z dziećmi • Konstantynowskie Centrum Pomocy Rodzinie • Spółdzielnia Inwalidów „Zgoda” • Stowarzyszenie „Czuję sercem” • Spółdzielnia Socjalna „Konstans” • Stowarzyszenie Opieki nad Osobami Niepełnosprawnymi, Przewlekle Chorymi w Podeszłym Wieku i Dziećmi • Polski Komitet Pomocy Społecznej – oddział w Konstantynowie łódzkim • Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów Oddział Rejonowy w Konstantynowie Łódzkim • Chrześcijańskie Stowarzyszenie Dobroczynne - Oddział Terenowy w Konstantynowie Łódzkim w obszarze rynek pracy • Powiatowy Urząd Pracy w Pabianicach – filia w Konstantynowie Łódzkim w obszarze zdrowie • Przyzakładowa przychodnia rehabilitacji SI „ZGODA” • Samodzielny Publiczny ZOZ • Zakład Opiekuńczo-Leczniczy w obszarze edukacja, kultura, sport • Centrum Sportu i Rekreacji • Miejski Ośrodek Kultury • Miejska Biblioteka Publiczna • Gimnazjum nr 1 • Konstantynowskie Stowarzyszenie Śpiewaczo-Muzyczne im. Fryderyka Chopina,

Raport końcowy

• Towarzystwo Śpiewacze „Lutnia” • Stowarzyszenie Artystyczno-Edukacyjne Cantores Z przedstawionej powyżej listy jasno wynika, że w odniesieniu do grupy osób starszych (50+) szczególnie aktywne są podmioty działające w obszarze pomoc społeczna oraz edukacja i kultura. 5. Inicjatywy lokalne na rzecz osób 50+ Poniżej przedstawimy kilka inicjatyw adresowanych do i dla osób w wieku 50+. Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej – prowadzi Ośrodek Dziennego Pobytu . Jest to placówka o charakterze dziennym, zapewniająca zakwaterowanie w ciągu dnia i jeden gorący posiłek. Zajmuje się prowadzeniem działalności opiekuńczej i kulturalnej poprzez zaspokajanie potrzeb kulturalnych, towarzyskich, ruchowych, terapię zajęciową, pomoc w załatwianiu ważnych spraw osobistych, urzędowych, dostęp do prasy, TV, uczestnictwo w społeczności lokalnej i inne. Do Ośrodka Dziennego Pobytu przyjmowane są osoby starsze, chore, niepełnosprawne, samotne, niezaradne życiowo, znajdujące się w trudnej sytuacji finansowej, rodzinnej, mieszkaniowej, mające problemy w prowadzeniu gospodarstwa domowego, bez dochodu. Uczestnictwo w życiu Ośrodka Dziennego Pobytu ma zapobiegać izolacji osób starszych, niepełnosprawnych i promować aktywny styl życia. Centrum Sportu i Rekreacji – proponuje aktywne zajęcia dla osób starszych - zapewnia dostęp do różnych form aktywności ruchowej takich jak pływanie czy gimnastyka. CSiR zapewnia osobom starszym zniżki w ponoszeniu kosztów udziału w zajęciach przez siebie oferowanych. Miejski Ośrodek Kultury – podejmuje przedsięwzięcia kierowane do dzieci, młodzieży i dorosłych, jest koordynatorem działalności kulturalnej na terenie miasta.. Do najważniejszych inicjatyw realizowanych pod patronatem i we współpracy z MOK, a kierowanych m.in. dla i do osób w wieku 50+ zaliczyć można: 1. Kabaret Emerytów „KRAM”, powstał w 1997 r. Patronat nad zespołem sprawuje Miejski Ośrodek Kultury w Konstantynowie Łódzkim, który zapewnia zespołowi bazę lokalową, transport oraz stałego instruktora do pracy muzyczno-wokalnej. „KRAM” występuje na koncertach, biesiadach, imprezach rodzinnych. W repertuarze kabaret emerytów KRAM posiada skecze, piosenki, monologi traktujące o życiu i problemach tej grupy wiekowej. 2. Ludowy Zespół Śpiewaczy „Niesięcin” - pełni ważną i aktywną rolę przy kultywowaniu tradycji ludowych oraz kształtowaniu postaw obywatelskich. Zespół istniej od ponad 15 lat. Jego celem jest przypominanie i kultywowanie staropolskich tradycji muzyczno-wokalnych oraz patryjotycznych. Zespół ma charakter międzypokoleniowy, powstała bowiem formacja „Mały Niesięcin”, która skupia dzieci i młodzież, zachęcana przez starszych członków zespołu do kultywowania i pielęgnowania bogatej kultury regionu. W repertuarze Zespołu są przyśpiewki biesiadne, strażackie, patriotyczne i żołnierskie oraz kościelne, zasadniczą część stanowią piosenki ludowe, obrzędy i zwyczaje regionu łódzkiego. Zespół występuje na uroczystościach dożynkowych, strażackich, kół gospodyń wiejskich, instytucji pomocowych, przedszkoli i szkół oraz uroczystościach kościelnych. Opiekę organizacyjną i merytoryczną nad zespołem sprawuje Dyrektor Miejskiego Ośrodka Kultury w Konstantynowie Łódzkim. Zespół NIESIĘCIN za wykonanie piosenek ludowych znalazł się wśród nagrodzonych XV Wojewódzkiego Przeglądu Twórczości Artystycznej „Rewia talentów - Mikrofon dla seniora". 3. Kapela Podwórkowa Konstantynowiacy , powstała 17.09.1977 r. przy Zakładowym Klubie Fabrycznym Z.P.W. "Konstilana". W swoim repertuarze Kapela posiada utwory związane z

Raport końcowy

folklorem miejskim – łódzkim i konstantynowskim, które prezentuje od ponad 30 lat w Konstantynowie Łódzkim, w województwie oraz w kraju i za granicą. Gimnazjum nr 1 – podejmuje działania na rzecz integracji międzypokoleniowej, jest inicjatorem prowadzonej od 2001 roku akcji Razem w XXI w. Pomysłodawczynią jest pani Barbara Antosik – zastępca dyrektora gimnazjum. Inicjatywa adresowana głównie do osób starszych i samotnych, a przygotowywana przez młodzież gimnazjalną. Co roku bierze w niej udział ok. 140 osób. Polega na przygotowaniu imprezy artystycznej, jej celem jest dostarczenie rozrywki osobom starszym i samotnym, ale również ma uczyć tolerancji oraz patriotyzmu młode pokolenia konstantynowskich gimnazjalistów. Akcja łączy pokolenia – dzieci młodzież i dorosłych. Spółdzielnia Socjalna CONSTANS – wśród wielu działań podejmowanych przez spółdzielnię planowana jest również pomoc dla osób w podeszłym wieku i osób niepełnosprawnych. Stowarzyszenie „Czuję sercem” - organizacja powołana do wspierania osób niepełnosprawnych, w tym osób starszych, by mogły one funkcjonować w społeczeństwie w miarę samodzielnie i aktywnie. Stowarzyszenie prowadzi świetlicę, o feruje fachowe porady specjalistyczne, wsparcie w rozwiązywaniu trudnych, życiowych sytuacji, uaktywnienie społeczne i zawodowe, rozwijanie zainteresowań, aktywne i twórcze spędzanie wolnego czasu podczas zajęć. Miejska Biblioteka Publiczna – w ramach której działa Uniwersytet Trzeciego Wieku. Jest to szczególnie cenna inicjatywa, warta obszerniejszego opisania, obejmująca swymi działaniami szerokie grono osób w wieku 50+, którym umożliwia rozwijanie potencjału i nabywanie nowych umiejętności. W 2007 r władze samorządowe wyszły z inicjatywą promującą rozwój intelektualny osób dorosłych. Podjęto współpracę z Politechniką Łódzką, prowadząca Uniwersytet Trzeciego Wieku, w ramach której zorganizowano w semestrze jesiennym – od października do grudnia cykl wykładów. Zajęcia cieszyły się dużym zainteresowaniem. Władze miasta po konsultacjach z różnymi środowiskami skupiającymi seniorów, uznały, że należałoby te formę aktywności społecznej kontynuować. Postanowiono, że najlepszym miejscem, w którym Uniwersytet mógłby funkcjonować była Miejska Biblioteka Publiczna, jako instytucję, która statutowo prowadzi działalność edukacyjną i kulturalną. Biblioteka przyjęła na siebie to zadanie. Biblioteka otrzymała od słuchaczy listy z prośbą o zorganizowanie Uniwersytetu. Rozdystrybuowano ankiety w organizacjach i instytucjach działających na terenie miasta, z których wynikało, że jest duże zainteresowanie udziałem w zajęciach edukacyjnych, wskazano również na potrzebę zorganizowania w ramach Uniwersytetu zajęć z informatyki, z profilaktyki zdrowia, zajęć językowych, a także rozwijających sprawność ruchową. Wyniki ankiety stanowiły podstawę do wystąpienia do władz miasta z wnioskiem o wyrażenie zgody na podjęcie przez Bibliotekę takiej działalności. Rada miejska zaakceptowała propozycję i od stycznia 2008 r w ramach działalności statutowej uruchomiono Uniwersytet Trzeciego Wieku. Wykłady zabezpieczone były finansowo przez Urząd Miejski w Konstantynowie, natomiast słuchacze ponosili odpłatność za zajęcia dodatkowe. Biblioteka, jako podmiot prowadzący Uniwersytet przygotowała dokumentację formalną – regulamin, formularze zgłoszeniowe, oświadczenia zgody na prezentację wizerunku na potrzeby działań marketingowych. Słuchacze otrzymali legitymacje, które upoważniały ich do wejścia na zajęcia wykładowe i fakultatywne. Koszty zajęć nie były wysokie, z uwagi na to ze wszystkie zajęcia odbywały się na terenie miasta, we współpracy z innymi jednostkami podległymi tj. z Miejskim Ośrodkiem Kultury, który udostępniał sale na wykłady, Gimnazjum nr 1, gdzie odbywały się zajęcia językowe i informatyczne, Centrum Rekreacji i Sportu - gdzie organizowano zajęcia ruchowe. Na początku działalności było ok. 120 słuchaczy, a zajęcia prowadzone były (i nadal są) przez wykładowców z Politechniki Łódzkiej

Raport końcowy

W 2009 i 2010 r Uniwersytet funkcjonował w ramach programu finansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach działania 9.5 „Oddolne inicjatywy edukacyjne na obszarach wiejskich”, Priorytetu IX, Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Przez 2 lata Biblioteka otrzymała dotację, która pozwalała na finansowanie wszystkich zajęć, bez konieczności ponoszenia opłat przez studentów. W ramach Uniwersytetu zorganizowano 24 dwugodzinne wykłady, funkcjonowały 4 grupy językowe, 7 informatycznych, 7 promocji zdrowego trybu życia. Nie było ograniczeń, jeśli chodzi o uczestnictwo– jedynym warunkiem był aktywny udział w proponowanych zajęciach. W 2011 r po zakończeniu finansowania projektu z dotacji PO KL, powrócono do zasad z początków jego realizacji - wszystkie wykłady są bezpłatne, natomiast słuchacze ponoszą opłaty za udział w zajęciach fakultatywnych – informatyka, język, zajęcia ruchowe - gimnastyka, taniec. W dalszym ciągu wykłady zabezpieczone są przez Uniwersytet Trzeciego Wieku Politechniki Łódzkiej, z którą Biblioteka ma zawarła umowę na świadczenie tych usług. W roku 2011 w semestrze letnim i jesiennym UTW w Konstantynowie łódzkim oferowało swoim słuchaczom następujące wykłady: • Muzea amerykańskie • Cykle życia rodziny • Zwyrodnienia stawów– czy musi boleć • Kompozycja w malarstwie i fotografii • Wiosna na pięciolinii • O trzmielach • Dzieje Regionu Łódzkiego • Skarby światowego dziedzictwa według UNESCO • Mnemotechniki- usprawnianie własnej pamięci • Znane postacie Regionu Łódzkiego • George Gershwin – od klasyki do Jazzu • Jak budować udany związek partnerski • Kraje dalekie • Prezydencja w Unii Europejskiej- zagadnienia podstawowe • Reminiscencje z podróży- Egipt • J.S. Bach, G.T. Hendel- wielcy kompozytorzy • Jak zimują zwierzęta w Polsce • Profilaktyka w chorobach serca • Reminiscencje z podróży- Francja • Muzyka na Boże Narodzenie Dodatkowo słuchacze Uniwersytetu w Konstantynowie wyjeżdżają na gościnne wykłady do Łodzi organizowane przez tamtejszy Uniwersytet. Poza tym biblioteka dla słuchaczy organizuje wyjazdy poza miasto np. do Centrum nauki Kopernik czy Muzeum Chopina. W tej chwili jest 160 słuchaczy Uniwersytetu, w zajęciach mogą uczestniczyć osoby w wieku 50+.

Raport końcowy

Zdecydowano się obniżenie kryterium wieku (zwykle słuchaczami UTW są osoby w wieku 60+), aby dzięki udziałowi w zajęciach umożliwić części słuchaczom powrót na rynek pracy. Zauważono , że w mieście jest coraz więcej osób starszych, ale nie na tyle, by objąć ich opieką w ramach pomocy społecznej, dlatego właśnie pomyślano o rozbudzeniu ich aspiracji zawodowych, stąd intensywne zajęcia komputerowe, językowe. Wg wiedzy dyrektor Biblioteki część słuchaczy UTW podjęło pracę na cały lub cześć etatu, z tego powodu ograniczając lub czasem rezygnując z udziału w zajęciach. Obecnie wśród słuchaczy jest około 30 osób w wieku 50-60 lat, które jeszcze mogą wrócić na rynek pracy. W roku 2011 rozszerzono możliwość udziału w zajęciach osobom, które nie mieszkają na terenie Konstantynowa, osobom z okolicznych miejscowości sąsiednich gmin, które są zainteresowane udziałem w tego typu przedsięwzięciach, a w swoim miejscu zamieszkania, takiej możliwości nie mają. Jeśli chodzi o perspektywy, to na obecny moment Uniwersytet będzie mógł funkcjonować w obecnej postaci, ma zapewnione finansowanie wykładów z kasy Urzędu Miejskiego, natomiast za zajęcia fakultatywne, tak jak do tej pory słuchacze będą ponosić odpłatność Włodarze miasta zdają sobie sprawę z potrzeby działania na rzecz seniorów, i są przychylni inicjatywie, która od ponad 3,5 roku jest z sukcesem realizowana w Konstantynowie. Działalność Uniwersytetu powodujące podniesienie się jakości życia, nie tylko w wymiarze intelektualnym, ale również psychicznym i fizycznymi , zdrowotnym. Udział w zajęciach Uniwersytetu rozwijają również kompetencje społeczne - budują pewność siebie, słuchacze nawiązują się przyjaźnie, zawiązują sie grupy nieformalne, które organizują sobie zajęcia poza Uniwersytetem – np. walking, wyjazdy do kina, teatru - następuje aktywizacja społeczna i podejmowanie nowych działań, które są wynikiem udziału w projekcie. Działalność UTW w Konstantynowie była impulsem do stworzenia uniwersytetu w Aleksandrowie Łódzkim. Przekazano know-how - wiedzę i kontakty ułatwiające podjęcia tej inicjatywy – nastąpiło więc przeszczepienie tej idei, dobrej praktyki w działaniach na rzecz seniorów. Rozpoczęły się również rozmowy nt wystąpienia wspólnie z innymi partnerami o dodatkowe środki zewnętrzne, żeby wzbogacić ofertę edukacyjną, ale tez ulżyć finansowo seniorom, bowiem pomimo niewielkich opłat część osób musiała zrezygnować z kilku zajęć, właśnie z powodu niewystarczających środków. Na pewno, jeśli w nowym okresie programowania pojawią się środki na finansowanie takiej inicjatywy, jak UTW, to Biblioteka, wspólnie z Urzędem Miasta będzie szukać możliwości ich wykorzystania. Jeśli tylko znajda się dodatkowe środki planuje się stworzenie nowych grup tematycznych – turystycznej, krajoznawczej, historycznej, zachowująca lokalna tradycję. Planuje się zaangażowanie nowych instruktorów, aby odciążyć obecny zespół, który poza pracami na rzecz UTW realizuje swoje obowiązki zawodowe. Chęć podjęcia nowych wyzwań jest związana również ściśle z koniecznością zapewnienia bazy lokalowej. Za sukces poczytuje się fakt, że ta forma edukacji nieformalnej okrzepła, nabyła pewnych ram, że oferta cieszy się zainteresowaniem i przyjęta została przez środowisko osób starszych W Konstantynowie jest bardzo dobra atmosfera dla podejmowania działań twórczych – kulturalnych edukacyjnych. Niezwykle ważna jest dobra współpraca pomiędzy różnymi podmiotami Bez zaangażowania i współpracy różnych podmiotów, funkcjonowanie Uniwersytetu w obecnym kształcie nie byłoby możliwe. Dzięki korzystaniu z innych zasobów instytucjonalnych miasta (MOK, CSiR), niemożliwe byłoby utrzymanie tak niskich opłat za udział w zajęciach fakultatywnych. W Konstantynowie współpraca pomiędzy różnymi jest wzorowa. Zaznaczyć należy , podmioty

Raport końcowy

podległe Urzędowi Miejskiemu starają się pomagać sobie, bez względu na to która instytucja jest tą wiodącą przy realizacji różnych projektów, nie ma niezdrowej rywalizacji. Niezwykle ważne przy podejmowaniu takich przedsięwzięć jak UTW jest zapewnienie trwałości finansowania. W przypadku Konstantynowa wyróżnić i docenić należy postawę władz miasta, z inicjatywy której powstał i nadal funkcjonuje Uniwersytet, to dzięki przychylności i finansowaniu Urzędu Miejskiego działalność UTW może być dalej kontynuowana. 6. Podsumowanie i wnioski W przypadku Konstantynowa Łódzkiego na szczególną uwagę zasługuje duże zaangażowanie miasta w działania na rzecz osób w wieku 50+. Lokalne władze dostrzegają konieczność podejmowania inicjatyw kierowanych do osób starszych i uczestniczą w finansowaniu wielu z nich. Podkreślić należy doskonałą współpracę pomiędzy różnymi podmiotami działającymi w mieście. W przypadku tej niewielkiej gminy zaskakuje tak szeroka oferta działań edukacyjnych i kulturalnych kierowana do osób 50+, niespotykana na taką skalę w innych podobnych wielkościowo gminach.

Raport końcowy

Załącznik 3 Studium przypadku gminy wielkomiejskiej – Łódź 1. Wstęp: Do studium przypadku zostały wybrane: 1 gmina wiejska, 1 gmina miejska oraz miasto Łódź. Niniejsze studium przypadku dotyczy miasta Łódź. W ramach studium przeprowadzona została diagnoza sytuacji osób w wieku 50+ pod kątem dostępności usług do nich kierowanych w obszarach rynku pracy, służby zdrowia, pomocy społecznej, edukacji i kultury. Diagnoza oparta została na analizie materiałów zastanych oraz na wynikach wywiadu grupowego z przedstawicielami instytucji i organizacji działających na rzecz osób starszych w mieście Łodzi. Celem studium jest przede wszystkim: • identyfikacja potrzeb osób starszych, • ocena oferty zaspokajania tych potrzeb, • identyfikacja inicjatyw podejmowanych na rzecz zaspokajania potrzeb osób starszych w mieście Łodzi. 2. Sytuacja demograficzna i na rynku pracy w gminie i powiecie: Łódź jest stolicą województwa łódzkiego, największym miastem w tym regionie oraz trzecim co do wielkości miastem w Polsce. Łódź położona jest w centralnej części Polski i stanowi ważny ośrodek życia społecznego, gospodarczego i kulturalnego regionu. Wraz z sąsiednimi miastami oraz gminami tworzy aglomerację łódzką, którą zamieszkuje ponad milion mieszkańców. Geograficzne usytuowanie Łodzi predestynuje ją do rangi ważnego centrum komunikacyjnego. Według stanu na dzień 31 grudnia 2010 r. Łódź zamieszkiwało 737 098 osób, na obszarze 293,3 km 2. W 2010 roku 54,6% mieszkańców Łodzi stanowiły kobiety. Średnia gęstość zaludnienia wyniosła 2 513 mieszkańców na 1 km 2. Mieszkańców w wieku 60+ było 185,8 tysięcy, w tym 118,1 tysiąca kobiet. 1 Łódź pod względem administracyjnym jest jednolitą gminą miejską na prawach powiatu. W znaczeniu formalnym miasto nie ma dzielnic, podzielone jest natomiast na 36 jednostek pomocniczych miasta – osiedli. W ostatnich latach liczba ludności Łodzi sukcesywnie maleje. W okresie od 2005 r. do 2010 r. ubyło 30 530 mieszkańców Miasta. W Łodzi od kilku lat obserwuje się malejącą liczbę ludności w wieku przedprodukcyjnym, przy jednoczesnym wzroście liczby ludności w wieku poprodukcyjnym. Na przykład w grupie wiekowej 40-44 lata w ciągu ostatnich 5 lat ubyło prawie 3 tysiące osób, w grupie wiekowej 45-49 lat aż 20 tysięcy, a w grupie wiekowej 50-54 lata ponad 12,5 tysiąca osób. Natomiast przybyło ludności w starszych grupach wiekowych, np. w grupie 55-59 lat przybyło prawie 1,5 tysiąca osób, a w grupie wiekowej 60-64 lata przybyło prawie 24 tysiące osób. 2

1 - źródło: GUS 2 - źródło: projekt „Strategii rozwiązywania problemów społecznych w mieście Łodzi na lata 2011-2015”

Raport końcowy

Ta tendencja będzie się utrzymywać, co oznacza, że Łódź się starzeje i za kilkanaście lat będzie miastem ludzi starszych.

Dotyczy to przede wszystkim kobiet, bo i ile np. w grupie wiekowej 40 -44 lata kobiety stanowią 51% całej populacji, o tyle w grupie wiekowej 60 -64 lata już 57%, a w grupie wiekowej 70 -74 lata prawie 64%. 3 Generalnie Łódź na tle dużych miast jest już w tej chwili miastem najstarszym. Udział osób 60+ w ogólnej populacji mieszkańców wynosi w Ł odzi 25,2%, a w Warszawie 24%, we Wrocławiu 22,6%, Krakowie 22,1%. 4

3 - źródło: projekt „Strategii rozwiązywania problemów społecznych w mieście Łodzi na lata 2011 -2015” 4 - źródło: GUS

Raport końcowy

35% gospodarstw domowych w Łodzi to gospodarstwa jednoosobowe, a gospodarstw wielorodzinnych jest zaledwie 5%. Oznacza to samotność wielu osób starszych. W większości osoby starsze żyją z rent i emerytur, chociaż korzystają z nich także inni członkowie ich gospodarstw domowych. Ponad 53% gospodarstw domowych w Łodzi to są gospodarstwa rencistów i emerytów. Pod względem zdrowotnym generalnie mieszkańcy Łodzi wypadają poniżej średniej krajowe j. W Łodzi jest większa zachorowalności niż w innych miastach Polski na najważniejsze choroby cywilizacyjne, w tym także cukrzycę, która dotyka przede wszystkim osoby 50+. Efektem tego jest to, że p rzeciętne dalsze trwanie życia dla mieszka ńców Łodzi w wieku 60 lat i więcej wynosi 22,8 lat dla kobiet i 17,5 roku dla mężczyzn, co oznacza, że łodzianie żyją najkrócej z mieszkańców innych dużych miast Polski. Dla porównania przeciętne dalsze trwanie życia dla osób 60+ w Warszawie wynosi 24,3 lat dla kobiet i 20,4 lat dla mężczyzn, a we Wrocławiu odpowiednio 24,1 i 19,7 lat. 5 Generalnie także Łódź pod względem wysokości zarobków, czy też sytuacji mieszkaniowej jest na ostatnim miejscu w grupie dużych miast polskich. 6 W 2010 roku stopa bezrobocia w Łodzi wynosiła 9,9%, a więc mniej niż stopa bezrobocia dla całego regionu (12,1%). 30% wszystkich zarejestrowanych bezrobotnych stanowili długotrwale bezrobotni. Po nad 1/3 wszystkich zarejestrowanych w Łodzi bezrobotnych stanowiły osoby 50+. Od 2008 roku stopa bezrobocia rośnie, ale udział osób 50+ pozostaje na podobnym poziomie. 7

W roku 2010 32% bezrobotnych zarejestrowanych 55+ stanowiły kobiety. Niewielka część osób 50+ rejestruje się jako bezrobotni, większa część to osoby bierne zawodowo. Nie dysponujemy danymi dotyczącymi stopy zatrudnienia osób 50+ dla miasta Łodzi, ale dla c ałego regionu w 2010 roku wynosiła ona 29,6%. Gdyby przyjąć stopę zatrudnienia dla miasta Łodzi nawet na optymistycznym poziomie 35%, to oznacza, że ponad 200 tysięcy osób 50+ w Łodzi nie ma stałego zatrudnienia, z czego bezrobotni stanowią nie więcej niż 5%. Te tendencje potwierdzają obserwacje uczestników wywiadu grupowego. Według nich, Łódź zaczyna się starzeć, a wraz z tym nasilają się problemy związane z wiekiem, o których mowa poniżej. Jednak zdaniem uczestników wywiadu świadomość starzenia się Łodz ian nie jest jeszcze powszechna ani

5 - źródło: GUS 6 - źródło: projekt „Strategii rozwiązywania problemów społecznych w mieście Łodzi na lata 2011 -2015” 7 - źródło: GUS-BDL

Raport końcowy

wśród mieszkańców, ani wśród władz samorządowych miasta. Na to nakłada się stereotypowy i mało pozytywny wizerunek seniora. Osoba starsza kojarzy się z biedą, chorobami, niedołęstwem, słabością. To powoduje, że osoby starsze są traktowane jako niepotrzebny balast, czy też odstawiane są na drugi tor. Ten wizerunek zmienia się co prawda, głównie dzięki aktywności osób starszych, ale bardzo powoli. 3. Potrzeby osób w wieku 50+ w dokumentach strategicznych gminy i w działaniach władz samorządowych oraz w opinii mieszkańców: W dotychczasowych dokumentach strategicznych czy też programowych miasta Łodzi osoby dojrzałe i starsze nie były istotnym podmiotem. „Plan rozwoju lokalnego miasta Łodzi na lata 2007-2013” co prawda dostrzega starzenie się mieszkańców Łodzi, ale po pierwsze adresuje ten problem wyłącznie pomocy społecznej, a po drugie proponuje jedynie dwa działania w tym obszarze: zwiększenie opieki nad osobami starszymi oraz zwiększenie zatrudnienia osób starszych. Trudno także ocenić efekty tych działań, gdyż wskaźniki monitorowania i oceny realizacji planu nie odnoszą się do działań skierowanych do osób starszych. Inny, istotny dokument strategiczny, „Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych w mieście Łodzi” na lata 2005 – 2010 podobnie ujmuje problematykę osób starszych jedynie w kategorii zapewnienia im opieki, głównie poprzez poszerzenie oferty domów pomocy społecznej, usług opiekuńczych i wolontariatu na rzecz osób starszych. Z kolei „Powiatowy program promocji zatrudnienia oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy na lata 2007 – 2013 dla miasta Łodzi” ogólnie wspomina, że wśród grup w trudnej sytuacji na rynku pracy są osoby 50+, ale nie proponuje jakiś specjalnych działań skierowanych do tej grupy odbiorców. W programie, choć bez wyraźnego wskazania na osoby 50+, mowa jest o rozwijaniu i wzmacnianiu uczenia się przez całe życie. „Gminny Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na rok 2011”, a także programy z lat ubiegłych w ogóle nie dostrzegają osób starszych. „Program współpracy Miasta Łodzi z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami, o których mowa w art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, na rok 2012” przewiduje tylko jedno zadanie adresowane do osób starszych, jest to organizacja aktywności fizycznej dla osób starszych. Ma być ono realizowane w formie wspierania organizacyjno – finansowego programów i działań umożliwiających i zachęcających do aktywności fizycznej osoby w wieku powyżej 60 lat. Można powiedzieć nawet, że jest to pewien regres w stosunku do lat ubiegłych, bo np. w programie współpracy w 2011 roku przewidziano aż dwa zadania skierowane od osób starszych: poszerzenie oferty aktywnego wypoczynku dla osób dorosłych - organizacja aktywności fizycznej dla osób starszych oraz działania wspierające i promujące zdrowy styl życia, adresowane w szczególności do dzieci i młodzieży, osób starszych i przewlekle chorych. Elementem działań na rzecz osób starszych są badania profilaktyczne realizowane w ramach programu „Łódź – Zdrowe Miasto", częścią z nich objęte są także osoby dojrzałe i starsze, np. w zakresie wykrywania raka jelita grubego. Obok tego w ramach programu prowadzona jest edukacja zdrowotna, przede wszystkim w formie wykładów w domach pomocy społecznej i dziennych domach pobytu. Generalnie można powiedzieć, że dotychczas osoby starsze nie były z pewnością grupą priorytetową z punktu widzenia władz miasta, a proponowane działania dotyczyły trzech sfer: opieka, aktywizacja zawodowa oraz zdrowie i aktywność fizyczna. Warto podkreślić, że sytuacja wydaje się zmieniać, o czym świadczą planowane działania władz Miasta. Po pierwsze w projekcie nowej „Strategii rozwiązywania problemów społecznych w mieście Łodzi na lata 2011-2015” bardzo dużo miejsca poświęcono problemom związanym ze starzeniem się Łodzian. W ramach celu strategicznego „Poprawa funkcjonowania osób starszych wymagających wsparcia” kontynuowane są dotychczasowe działania opiekuńcze, ale w strategii uwzględniono także nowy cel strategiczny: tworzenie warunków

Raport końcowy

i promowanie aktywności osób starszych. W jego ramach przewidziano m.in. następujące zadania: ułatwianie seniorom dostępu do oferty kulturalnej i sportowej, propagowanie zdrowego stylu życia, wspieranie aktywności realizowanej w Uniwersytetach Trzeciego Wieku, utworzenie Rady Seniorów, edukację międzypokoleniową w szkołach, rozwój usług opiekuńczych (stacjonarnych i w miejscu zamieszkania), rozwój wolontariatu osób starszych, pomoc w zamianie mieszkań, a także wsparcie aktywizacji zawodowej osób 45. 50+. Są także zapowiedzi władz miasta dotyczące stworzenia programu „Aktywizacja 60+” oraz powołania do życia Centrum Łódzkiego Seniora. Uczestnicy wywiadu grupowego zauważyli przede wszystkim, że osoby 50+ to nie jest grupa jednorodna. Dla osób w wieku przedemerytalnym podstawowym problemem jest znalezienie pracy, dla osób w wieku emerytalnym podstawowym problemem jest niewielka aktywność społeczna, życiowa. Na to nakłada się szereg wspólnych problemów, z różnym natężeniem występujących w obu grupach wiekowych. Do tych problemów uczestnicy zaliczyli: ubóstwo, problemy zdrowotne, przemoc domową, której adresatem są osoby starsze, samotność, niepełnosprawność uniemożliwiającą zaspokajanie podstawowych potrzeb życiowych, dyskryminację i brak szacunku ze strony otoczenia. Uczestnicy wywiadu wskazali na te problemy, na które – według nich - Miasto w żaden sposób do tej pory nie odpowiadało. Przede wszystkim to niska aktywność społeczna i życiowa, osób, których stan zdrowia nie wymaga co prawda opieki, ale których kondycja psychiczna powoduje bierność, niechęć do wychodzenia z domu, czasami nawet strach przed kontaktami z innymi. Takie osoby wymagają aktywnego dotarcia do nich, rozmowy, zmotywowania do wyjścia z domu, do aktywności. Tu nie ma – oprócz organizacji pozarządowych – żadnej oferty. Nie ma na przykład w przestrzeni miejskiej miejsc, w których mogli by się spotykać seniorzy (kawiarenki, bary, etc.), a miejsca posiadane przez organizacje pozarządowe są nieliczne i „pękają w szwach”. Dowodem na to może być kilkuletnie oczekiwanie na przyjęcie do UTW. Mówiąc o udostępnianiu przestrzeni miejskiej osobom starszym uczestnicy spotkania zwracali również uwagę na wciąż powszechne bariery architektoniczne ograniczające odstęp do wielu miejsc i instytucji. Drugi ważny, a bardzo dotkliwy obszar, dotychczas nie uwzględniany w działaniach Miasta to relacje w środowisku zamieszkania i w rodzinie. Tu pojawia się wiele problemów: alkoholizm, samotność, brak szacunku i zrozumienia dla osób starszych, wreszcie przemoc wobec nich. Oczywiście Miasto nie jest w stanie ingerować zbyt głęboko w relacje rodzinne, ale mogłoby zorganizować pomoc dla osób starszych – ofiar przemocy rodzinnej, mogłoby również prowadzić programy edukacyjne uczące szacunku dla osób starszych adresowane np. do dzieci i młodzieży. Obszarem, w którym podejmowane są co prawda działania ze strony urzędów pracy, ale brakuje pozytywnych efektów jest rynek pracy. Uczestnicy podkreślali, że utrata pracy w wieku 50+ niestety często oznacza początek procesu stopniowego wykluczenia społecznego: apatii, braku we własne siły, bierności w życiu rodzinnym i społecznym, pogorszenia stanu zdrowia, obniżenia standardu życia, czasem także alkoholizmu. Stąd tak ważne jest wsparcie dla osób tracących pracę w tym wieku, ale też tak trudno osiągnąć w tym zakresie pozytywne efekty. Wynika to również z utrwalonych wśród pracodawców negatywnych stereotypów dotyczących osób dojrzałych i starszych, a także z tego, że rynek pracy jest obecnie rynkiem pracodawcy a nie pracownika. Uczestnicy zwrócili także uwagę na dwa obszary problemowe. Pierwszy to wciąż niska znajomość nowych technologii, zwłaszcza wśród osób po 60-tym roku życia, co już w tej chwili ogranicza ich możliwości uczestniczenia w życiu społecznym. Drugi – bardzo trudny problem – to pogarszający się z wiekiem stan zdrowia, związany także z „niezdrowym” stylem życia: złe odżywianie się, niewielka aktywność fizyczna, nałogi. 4. Lokalna oferta usług na rzecz mieszkańców 50+: Instytucje zajmujące się problemami osób starszych, to przede wszystkim Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej (i pięć jego fili), 21 domów dziennego pobytu i 16 domów pomocy społecznej. W urzędzie miasta sprawami osób starszych zajmuje się Wydział Zdrowia i Spraw Społecznych, choć w

Raport końcowy

przeciwieństwie do osób niepełnosprawnych nie ma w nim wydzielonego referatu osób starszych. Fakt, że pomoc społeczna jest główną instytucją zajmującą się osobami starszymi wynika z dotychczasowych dokumentów strategicznych, o których mowa była wyżej. Aktywizacją zawodową zajmują się: Powiatowy Urząd Pracy Nr 1 w Łodzi, Powiatowy Urząd Pracy Nr 2 w Łodzi, Wojewódzki Urząd Pracy w Łodzi, Biuro Rozwoju Przedsiębiorczości i Miejsc Pracy UMŁ. Na terenie Łodzi działa około 14 teatrów, 24 muzea, około 50 galerii, 9 kin, 16 domów kultury, 81 bibliotek (wraz z filiami) publicznych, 4 państwowe szpitale, 16 publicznych przychodni i zakładów opieki zdrowotnej. Nie ma dostępnych danych dotyczących korzystania z tych placówek przez osoby starsze, z wyjątkiem stacjonarnych placówek pomocy społecznej. Według danych GUS –BDL skorzystało z nich w 2010 roku 409 osób w podeszłym wieku. Jeżeli chodzi o organizacje pozarządowe, to także nie ma dostępnych dokładnych danych, które obrazowałyby skalę ich aktywności. W bazie danych KLON/JAWOR na terenie Łodzi zarejestrowanych jest 2 870 organizacji, z czego 386 wskazało jako główne pole działania pomoc społeczną. 37 wskazało, że celem ich działania jest pomoc osobom w wieku emerytalnym, ale osobom typ pomagają również inne organizacje, przede wszystkim skupiające osoby chore i niepełnosprawne. Warto zwrócić uwagę, że w Łodzi działają organizacje zrzeszające dużą liczbę osób starszych. Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów Oddział Okręgowy w Łodzi, cztery Uniwersytety Trzeciego Wieku czy 11 kół miejskich Łódzkiego Oddziału Wojewódzkiego Ligi Kobiet Polskich zrzeszają razem kilka tysięcy osób starszych mieszkańców Łodzi. Tak duża grupa społeczna nie ma jednak swojego reprezentanta w Łódzkiej Radzie Działalności Pożytku Publicznego. Uczestnicy wywiadu grupowego dość zgodnie przyznali, że Miasto dotychczas niewiele robiło dla osób starszych. Wskazywali, że główne działania ze strony Miasta dotyczyły przede wszystkim zasiłków z pomocy społecznej oraz usług opiekuńczych. W obu zresztą przypadkach uczestnicy wywiadu uznali, że te działania są niewystarczające w stosunku do potrzeb osób starszych. Poza tym nie byli w stanie wskazać inicjatyw samorządu w tym obszarze, podkreślali też, że dotychczas bardzo trudno było pozyskać wsparcie ze strony Miasta na działania organizacji zrzeszających osoby starsze. Jedyną formą wsparcia jest możliwość korzystania z lokali miejskich po stawkach preferencyjnych, ale nie z tytułu działania na rzecz osób starszych, ale z tytułu bycia organizacją pozarządową. Uczestnicy wskazywali, że podejmowane ostatnio przez nich działania wspierało głównie Regionalne Centrum Polityki Społecznej w Łodzi. Zwrócono uwagę, że dotychczasowe działania Miasta na rzecz osób w wieku przedemerytalnym zostały w całości zrzucone na barki urzędów pracy, a w przypadku osób w wieku poprodukcyjnym na barki Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej i domów pomocy społecznej i domów dziennego pobytu. To bardzo niedobra sytuacja, gdyż zawęża wsparcie przedmiotowo, a także podmiotowo, bo z jednej strony część osób nie kwalifikuje się do wsparcia przez PUP czy MOPS, z drugiej strony część osób starszych „odstrasza” korzystanie z pomocy społecznej czy „pośredniaka”. Uczestnicy bardzo nisko ocenili jakość i dostępność dla osób starszych usług zdrowotnych na terenie Łodzi. Stosunkowo pozytywną ocenę natomiast uzyskała dostępność do placówek kultury i sztuki, w szczególności teatrów i muzeów, ale nie wynika to z działań Miasta, a po prostu z otwartości kierownictwa tych placówek na współpracę z organizacjami zrzeszającymi seniorów. Przy tym jednocześnie zwrócili uwagę na wciąż jeszcze niewykorzystany jeżeli chodzi o działania na rzecz osób starszych potencjał publicznych placówek kultury: bibliotek i domów kultury. Uczestnicy wywiadu zwrócili natomiast uwagę na aktywność jednostek pomocniczych Miasta czyli rad osiedli, niektóre z nich są otwarte na współpracę i same podejmują działania na rzecz osób starszych, organizując Dni Seniora czy też cykliczne spotkania dla osób starszych (np. rady osiedli: Śródmieście, Chojny czy Katedralna). Podobne działania podejmują niektóre łódzkie spółdzielnie mieszkaniowe, które także prowadzą kluby seniora (np. Spółdzielnia Mieszkaniowa „Zarzew”). Według uczestników wywiadu starzenie się Łodzian wymaga intensywnych działań, a przede wszystkim współpracy urzędu miasta i instytucji miejskich z organizacjami pozarządowymi, aby połączyć potencjał, wiedze i doświadczenie oraz koordynować i wzajemnie wzmacniać działania

Raport końcowy

aktywizujące osoby starsze. Dlatego z nadzieją, ale jednak z pewną ostrożnością, uczestnicy patrzą na zapowiedzi Miasta dotyczące realizacji „Aktywizacja 60+” czy też powołania Rady Seniorów.

5. Inicjatywy lokalne na rzecz osób 50+ Nie ma jednego źródła wiedzy, bazy danych projektów i inicjatyw realizowanych w Łodzi na rzecz osób starszych. Na podstawie informacji zebranych od uczestników wywiadu grupowego oraz badania internetowego udało się zidentyfikować kilkanaście inicjatyw adresowanych do osób 50+, ale trudno na tej podstawie zweryfikować ich skuteczność i użyteczność. Wymagałaby to bezpośredniego kontaktu z realizatorami tych inicjatyw i udostępnienia informacji o ich efektach, przy czym część wymienionych projektów jest w początkowej fazie realizacji, więc takie informacje dostępne będą dopiero za jakiś czas. Dużą aktywność przejawiają silne, duże organizacje zrzeszające osoby starsze, a ich podstawowym kapitałem są właśnie członkowie. Do najaktywniejszych należą: • Uniwersytety Trzeciego Wieku , które zrzeszają osoby po pięćdziesiątym roku życia i prowadzą przede wszystkim edukację ustawiczną, integrują, rozwijają pasje i zainteresowania, pobudzają i wspierają aktywność społeczną, chętnie także podejmują wspólne działania z instytucjami publicznymi np. w zakresie edukacji (przykładem może być współpraca z policją w ramach projektu „Bezpieczny senior”); przykłady niestandardowych działań podejmowanych przez UTW opisane są poniżej, • Liga Kobiet Polskich, Oddział Wojewódzki w Łodzi , która podejmuje działania na rzecz kobiet 50+, jeden z takich projektów został opisany poniżej. Na podkreślenie zasługuje możliwość skorzystania przez osoby 50+ z pomocy specjalistów, w szczególności prawników, psychologów i lekarzy oferowana przez Ligę, • Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów Oddział Okręgowy w Łodzi , który przede wszystkim realizuje działania integrujące i aktywizujące społecznie osoby starsze oraz oferuje również swoim członkom wsparcie indywidualne (doradztwo specjalistów, wsparcie finansowe). Projekty aktywizacji społecznej: • Projekt "Senior Turysta" realizowany obecnie (do końca 2011 roku) przez Ligę Kobiet Polskich, dotowany przez Regionalne Centrum Polityki Społecznej w Łodzi. Projekt łączy aktywizację ruchową, społeczną, edukację i integrację uczestniczek, oferując, m.in. zajęcia nordic walking, muzykoterapię, naukę języka angielskiego, wspólne wycieczki i spotkania. Więcej na stronie: www.lkplodz.pl • Projekt „Toys of my Grandparents” („Zabawki moich dziadków”) realizowany jest w ramach programu “Uczenie się przez całe życie” – Grundtvig i w całości finansowany ze środków Unii Europejskiej. Koordynatorem projektu jest organizacja z Turcji, a kraje partnerskie w projekcie to: Austria, Bułgaria, Hiszpania, Niemcy, Polska, Republika Czeska, Rumunia. Polskim partnerem jest Łódzki Uniwersytet Trzeciego Wieku. Celem projektu jest zdobywanie i doskonalenie umiejętności ludzi starszych w zakresie nowoczesnych technik multimedialnych, a także budowanie międzypokoleniowego mostu dla społecznej integracji aktywnych seniorów i młodzieży tak, aby realizować najlepsze praktyki wśród krajów Unii Europejskiej leżących na jej obrzeżach. Więcej informacji: www.3wiek.uni.lodz.pl • Łódzki Bank Czasu czyli forma dobrowolnej wymiany usług, w której walutą jest czas. To forma bardzo prosta, niewymagająca tworzenia instytucji, oparta na wzajemnycm zaufaniu, otwarta dla wszystkich osób dorosłych, ale w Łodzi, aktywni uczestnikami

Raport końcowy

Banku są osoby starsze. To naturalna forma aktywności społecznej osób starszych, a także budowania relacji międzypokoleniowych. Więcej informacji: www.lodzkibankczasu.pl • Projekt Wolontariatu Seniorów "Senior Environmentalists", którego realizację w tym roku rozpoczęła Fundacja FERSO wraz z bułgarskim partnerem Ecomission 21st Century. Projekt polega na pracy osób 50+ w charakterze wolontariuszy w Bułgarii. Projekt jest realizowany przy wsparciu Programu UE Grundtvig. Więcej informacji: www.ferso.org • Projekt „Latające Babcie” wspierany przez Portal Kobiet Aktywnych polega aktywizacji społecznej kobiet 50+. Panie przygotowują się do tworzenia i przedstawiania bajek (warsztaty literackie i aktorskie), a następnie piszą i opowiadają wolontarystycznie bajki łódzkim dzieciom, np. z domów dziecka. Więcej informacji: http://kobiety.lodz.pl • Projekt „Senior zawsze modny”, którego celem jest łączenie pokoleń oraz zaktywizowanie do wspólnego działania różne pokolenia słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku przy Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi. Więcej na: www.wshe.lodz.pl • Projekt „Pomocna łapka - czyli przyszywana córka przyszywana matka” realizowany przez Fundację II Łódzkiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku, polegający na wolontariacie słuchaczek UTW „przyszywanych córek” na rzecz „przyszywanych matek” czyli starszych, samotnych kobiet. Kontakt: [email protected] Projekty aktywizacji zawodowej: • Punkt Pośrednictwa Pracy Wolontarystycznej ,,Centerko" prowadzony przez Stowarzyszenie Młodzieży i Osób z Problemami Psychicznymi, Ich Rodzin i Przyjaciół ,,Pomost" z Łodzi. Wolontariat ma charakter przedłużenia aktywności zawodowej, ma także pomagać w powrocie na rynek pracy. „Centerko” jest miejscem, w którym wsparcie może znaleźć każda osoba chcąca pomagać innym, bez względu na wiek, stan zdrowotny, pochodzenie czy status materialny. Istotną grupę zaangażowaną w działania Punktu i korzystającą z jego oferty stanowią obecnie osoby 50+. Łącznie do tej pory z usług Punktu skorzystało 455 osób, w tym 51 osób powyżej pięćdziesiątego roku życia. Wsparcie „Centerka” jest szczególnie cenne, gdyż większość osób 50+ korzystających z jego oferty to osoby niepełnosprawne fizycznie lub psychicznie. Stowarzyszenie za prowadzenie „Centerka” otrzymało tytuł „Organizatora wolontariatu przyjaznego osobom 50+ w 2011 roku” w ogólnopolskim Konkursie „Zysk z dojrzałości”. Więcej informacji: http://pomost.org.prv.pl • Projekt "Wspólnie aktywni - model pracowni aktywizacji osób 45+" realizowany jest przez Urząd Miasta Łodzi w partnerstwie z Zarządem Regionu Ziemi Łódzkiej NSZZ „Solidarność” i Jobcenter Aarhus. Projekt jest współfinansowany przez Europejski Fundusz Społeczny w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Projekt realizowany jest od 01.07.2011 do 31.12.2013 roku. Brak dostępnych danych dotyczących postępów realizacji projektu, ale pomysł jest unikalny w warunkach polskich, choć zaczerpnięty z doświadczeń duńskich. Uczestnicy projektu stworzyli 27 osoby zespół pod nazwą "Pracownia Aktywizacji Osób 45+" , który wspólnymi siłami będzie promować swój potencjał na rynku zatrudnienia i stanie się partnerem dla firm i instytucji. Aby umożliwić uczestnikom realizację tego wyzwania, zostanie udostępniony im lokal pracowni wraz ze sprzętem biurowym i niezbędnymi mediami. Ponadto uczestnicy pracowni wezmą udział w warsztatach integracyjnych i szkoleniach doskonalących umiejętności interpersonalne oraz wiadomości z zakresu przedsiębiorczości przydatne w poruszaniu się na rynku pracy. Kontakt: Biuro Strategii,

Raport końcowy

Partnerstwa i Funduszy Urząd Miasta Łodzi, ul. Piotrkowska 113, 90-430 Łódź, tel./fax: 42 638 46 32, • Te działania uzupełniają łódzkie urzędy pracy proponując dodatkowe, choć dość standardowe w ofercie, projekty skierowane m.in. do osób 50+. Takim projektem jest projekt „Łódzki rynek pracy to Twoja przyszłość” współfinansowany przez Europejski Fundusz Społeczny, a realizowany jako projekt systemowy PO KL prze Powiatowy Urząd Pracy Nr 1 w Łodzi. Projekt kierowany jest do trzech grup odbiorców: osób 50+, osób niepełnosprawnych i osób do 24 r.ż. i obejmuje: szkolenia „ABC przedsiębiorczości”, dotacje na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej i staże. Brak bieżących informacji o realizacji projektu, projekt potrwa do końca 2011 roku. Innym tego typu projektem jest projekt „Wspieramy Twoją Aktywność" realizowany przez PUP Nr 2 z Łodzi, który obejmuje: szkolenia grupowe, mające na celu uaktualnienie, podwyższenie lub zmianę kwalifikacji zawodowych, szkolenia indywidualne, na które kierowana jest osoba bezrobotna, szkolona w zakresie, niezbędnym do potrzeb indywidualnych pracodawcy oraz środki na podjęcie działalności gospodarczej. 6. Podsumowanie i wnioski • Łódź już w chwili obecnej jest jednym z najstarszych dużych miast w Polsce i będzie dalej się starzeć; w 2010 roku osoby w wieku poprodukcyjnym stanowiły 27% ogółu mieszkańców Łodzi, a według prognoz w 2035 będą stanowiły 45%, • Łódź jednocześnie nie jest środowiskiem przyjaznym dla osób starszych, przede wszystkim warunki życia powodują, że łodzianie, w tym także osoby 50+, mają gorszy stan zdrowia niż mieszkańcy innych dużych miast, mniej zarabiają, mają trudniejszą sytuację mieszkaniową, • Populacja osób 50+ dzieli się na dwie podstawowe grupy: osoby w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym; dla tej pierwszej najważniejszą potrzebą jest znalezienie zatrudnienia, dla tej drugiej aktywność społeczna i życiowa, • Wspólne problemy łodzian w obu grupach to: zły stan zdrowia, przemoc domowa, dyskryminacja wiekowa w otoczeniu, samotność, niepełnosprawność, e-wykluczenie, • Miasto dotychczas nie traktowało problemów osób starszych jako priorytetowe, ograniczając się do działań w obszarze pomocy społecznej i usług opiekuńczych, • Oferta zaspokajania potrzeb osób starszych na terenie Łodzi jest oceniana jako daleko niewystarczająca; to czego najbardziej brakuje to wsparcie i współpraca Miasta z organizacjami pozarządowymi, które mają ogromny potencjał ludzki, a także innowacyjne pomysły, a przede wszystkim rozpoznanie potrzeb i problemów łódzkich seniorów. Druga niezaspokojona potrzeba to udostępnienie przestrzeni miejskiej osobom starszym, zarówno poprzez likwidację barier architektonicznych, jak i udostępnianie lokali publicznych osobom 50+, • Szansą na zmianę tej sytuacji są nowe działania projektowane przez Miasto w ramach „Strategii rozwiązywania problemów społecznych w mieście Łodzi na lata 2011-2015” oraz programu „Aktywizacja 60+”, • Szansa to może zostać w pełni wykorzystana tylko wtedy, kiedy realizacja planowanych działań będzie opierać się na współpracy Urzędu Miasta, instytucji miejskich i powiatowych, innych instytucji publicznych działających w Łodzi oraz organizacji pozarządowych; wymaga to zharmonizowania celów i zadań Strategii z innymi strategiami i programami miejskimi, przede wszystkim programem współpracy z organizacjami pozarządowymi, w którym Strategia nie ma odzwierciedlenia, • Współpraca w zakresie aktywizacji zawodowej powinna w większym stopniu pozwalać wykorzystywać potencjał organizacji pozarządowych, a także obejmować współpracę instytucji

Raport końcowy

pomocy społecznej oraz pracodawców, bo to po ich stronie leży część barier w zatrudnianiu osób 50+, • Współpraca w zakresie aktywizacji społecznej powinna obok organizacji pozarządowych obejmować także rady osiedli i spółdzielnie mieszkaniowe, które dysponują potencjałem w tym zakresie, • W Łodzi realizowanych jest szereg projektów aktywizacji społecznej i zawodowej osób 50+; przydatna byłaby rzetelna ocena ich skuteczności, efektywności i użyteczności oraz upowszechnienie najlepszych projektów czy też modelowych rozwiązań. Taki wysiłek powinno podjąć Miasto, • Współpraca pozwoliłaby nie tylko efektywniej wykorzystać zasoby lokalne będące w dyspozycji Miasta, instytucji publicznych i organizacji pozarządowych, ale także możliwości wsparcia zewnętrznego, przede wszystkim w ramach środków EFS i innych programów UE oraz środków, którymi dysponuje RCPS, a także instytucje rządowe.