Projekt współfinansowany z Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki DIAGNOZA SYTUACJI OSÓB STARSZYCH W WOJEWÓDZTWIE ŁÓDZKIM RAPORT KOŃCOWY Policy & Action Group Uniconsult Sp. z o.o. Ul. Migdałowa 4, 02-796 Warszawa Tel. (22) 256 39 00, fax: (22) 256 39 10 www.pag-uniconsult.pl Warszawa, grudzień 2011 r. Raport końcowy Spis treści 1. Streszczenie raportu…….. ......................................................................................... 3 2. Wprowadzenie ........................................................................................................ 6 2.1. Cele badania .............................................................................................................. 6 2.2. Pytania badawcze ..................................................................................................... 7 2.3. Opis zastosowanej metodologii ................................................................................ 8 2.4. Tendencje demograficzne w województwie łódzkim i ich konsekwencje w dziedzinie zaspokajania potrzeb osób starszych . ............................................................ 12 2.5. Analiza dokumentów strategicznych……………….. ...................................................... 20 3. Wyniki badania ........................................................................................................ 24 3.1. Sposób postrzegania starości i starzenia się ............................................................. 24 3.2. Ocena sytuacji życiowej i zaspokojenia potrzeb osób starszych ............................... 26 3.3. Ocena dostępności usług dla osób w wieku 50+ …. .................................................. 30 3.3.1. Dostępność usług i jej zróżnicowanie .. .......................................................... 31 3.3.2. Podmioty działające na rzecz osób 50+ na poziomie lokalnym . .................... 39 3.4. Potencjał angażowania się w działania społeczne wśród osób starszych . ............... 41 3.5. Sytuacja opiekunów nieformalnych . ......................................................................... 43 3.6. Lokalna polityka społeczna na rzecz osób starszych . ................................................ 46 4. Wnioski i rekomendacje… ........................................................................................ 48 Załączniki Załącznik 1. Studium przypadku gminy wiejskiej – Dąbrowice ........................................ 54 Załącznik 2. Studium przypadku gminy miejsko – wiejskiej – Konstantynów Łódzki ....... 61 Załącznik 3. Studium przypadku gminy wielkomiejskiej - Łódź ........................................ 72 2 Raport końcowy 1. STRESZCZENIE RAPORTU Badanie „Diagnoza sytuacji osób starszych w województwie łódzkim” wykonane zostało przez zespół ekspercki firmy Policy & Action Group Uniconsult Sp. z o.o. na zamówienie Regionalnego Centrum Polityki Społecznej w Łodzi, które jest głównym odbiorcą, przy czym wnioski z niego płynące mogą być również źródłem informacji dla innych podmiotów działających na rzecz osób w wieku 50+ , a także dla samych osób w wieku 50+. Celem głównym badania było dokonanie diagnozy sytuacji osób starszych zamieszkujących województwo łódzkie pod kątem sygnalizowanych przez nie potrzeb związanych ze sferą usług (oraz ich dostępności) w obszarze rynku pracy, służby zdrowia, pomocy społecznej, edukacji i kultury. Ten cel mógł być zrealizowany poprzez określenie celów szczegółowych, którymi było : • uzyskanie informacji na temat sposobów postrzegania starości i starzenia się oraz ich konsekwencji w wymiarze indywidualnym i społecznym wśród osób w wieku 50+ oraz przedstawicieli władz lokalnych, instytucji i organizacji działających na ich rzecz, • uzyskanie informacji na temat subiektywnej oceny własnej sytuacji życiowej oraz potrzeb odczuwanych przez osoby w wieku 50+ w aspekcie ekonomicznym, społecznym i zdrowotnym, • dokonanie oceny dostępności różnego rodzaju usług na rzecz osób w wieku 50+ na poziomie lokalnym, z perspektywy tych osób, przedstawicieli instytucji i organizacji działających na ich rzecz oraz przedstawicieli lokalnych władz, • dokonanie oceny potencjału angażowania się w działania społeczne wśród osób w wieku 50+ • dokonanie wstępnej analizy sytuacji opiekunów nieformalnych osób niesamodzielnych w wieku 50+ pod kątem zakresu świadczonej przez nich pomocy i wsparcia otrzymywanego w procesie sprawowania opieki, • dokonanie analizy funkcjonowania podmiotów publicznych i niepublicznych działających na rzecz osób w wieku 50+ pod kątem oceny dostępności ich oferty, współpracy między różnymi podmiotami oraz perspektywy ich funkcjonowania w kontekście starzejącego się społeczeństwa, • uzyskanie informacji na temat rangi i pozycji kwestii potrzeb osób w wieku 50+ w ramach lokalnej polityki społecznej, • zidentyfikowanie rozwiązań na rzecz osób w wieku 50+, które mogłyby posłużyć jako przykład dobrych praktyk. Badanie sytuacji osób starszych, jak i udzielenie odpowiedzi na postawione pytania problemowe wymagało zastosowania metodologii, która umożliwiłaby zgromadzenie odpowiedniego zakresu i jakości materiału badawczego. Badanie przeprowadzono przy zastosowaniu kompleksowego zestawu metod i technik badawczych, na które złożyły się: • analiza danych zastanych - przeprowadzona w postaci szczegółowej analizy treści dokumentów strategicznych z zakresu rozwoju, polityki społecznej, współpracy z organizacjami pozarządowymi na poziomie województwa, powiatów oraz gmin objętych badaniem • wywiady kwestionariuszowe, których respondentami były osoby w wieku 50+ oraz opiekunowie nieformalni osób niesamodzielnych w wieku 50+ • indywidualne wywiady pogłębione z przedstawicielami władz lokalnych oraz podmiotów publicznych oraz niepublicznych działających na rzecz osób w wieku 50+ • studia przypadków obejmujące szczegółową diagnozę sytuacji osób starszych w dwóch gminach i mieście Łodzi , a w ich ramach 3 Raport końcowy • zogniskowane wywiady grupowe z przedstawicielami lokalnej społeczności. W wyniku przeprowadzonej diagnozy wypracowano rekomendacje służące jako podstawa do planowania działań na rzecz osób starszych, rozumianych jako osoby w wieku 50+. Poniżej prezentujemy główne wnioski i zalecenia płynące z przeprowadzonego badania. • Badanie wykazało, że istnieją potrzeby, które w dużej mierze nie są zaspokajane przez podmioty lokalne. Z drugiej strony samorządy lokalne nie przeprowadziły dotychczas diagnozy potrzeb osób 50+, nie mają więc rozpoznanych tych potrzeb i nie są w stanie ocenić skali ich zaspokajania. Stąd też należałoby uświadamiać samorządy lokalne, jak istotne z ich punktu widzenia jest przeprowadzenie takich diagnoz. Warto byłoby rozważyć również wsparcie doradcze dla samorządów w przygotowaniu i przeprowadzeniu tego typu diagnoz. • Z badania wynika, że dotąd samorządy lokalne województwa łódzkiego nie traktowały kwestii osób 50+ jako priorytetowej. Stąd warto byłoby rozważyć możliwość stworzenia i wdrożenia takich rozwiązań, które motywowałyby lokalne samorządy do zwrócenia uwagi na tę kwestię. Z poziomu władz regionalnych niewątpliwe do tego typu rozwiązań należeć mogą: wzmocnienie i kompleksowe ujęcie priorytetów dotyczących osób starszych w strategii rozwoju regionu oraz innych strategiach i programach samorządu regionalnego, informowanie samorządów o sytuacji demograficznej regionu i problemach z niej wynikających, promowanie dobrych przykładów, szkolenia i doradztwo dla samorządów tworzących lokalną politykę na rzecz osób starszych. • Badanie wykazało także, że szczególnie nieadekwatna do potrzeb jest oferta zdrowotna kierowana do osób 50+. Stąd też warto byłoby, aby samorządy lokalne podejmowały działania służące wzmocnieniu i poszerzeniu tej oferty, w szczególności w zakresie usług specjalistycznych, w tym zwłaszcza geriatrycznych, rehabilitacyjnych oraz badań kontrolnych, a także edukacji i profilaktyki zdrowotnej. Również władze regionalne powinny rozważyć możliwości uruchomienia wojewódzkich programów edukacji i profilaktyki zdrowotnej, • Przeprowadzona diagnoza sytuacji osób starszych pokazała również słabość współpracy pomiędzy różnymi podmiotami lokalnymi świadczącymi usługi na rzecz osób 50+. Warto więc promować przykłady takiej współpracy, a także – wykorzystując np. środki z EFS – wspierać podejmowanie i rozwijanie takiej współpracy na poziomie lokalnym. Użyteczne byłoby również uruchomienie programów edukacyjnych skierowanych do samorządów ale także do instytucji publicznych i organizacji pozarządowych w zakresie tego, jak współpracować. • Największe niedobory dotyczące zaspokajania potrzeb osób 50+ w różnych obszarach pojawiają się w gminach miejsko-wiejskich , w związku z tym to właśnie je powinno się potraktować priorytetowo w kontekście planowanych działań wzmacniających i poszerzających ofertę usług na rzecz osób 50+. • Wizerunek starości, który został skonstruowany przez badanych ( osoby w wieku 50+), odwołuje się przede wszystkim do bierności i bezczynności osób starszych, redukując tym samym ich potrzeby do niezbędnego, czyli medycznego/zdrowotnego, minimum. Tym samym należałoby podjąć działania skierowane do osób starszych, które zmieniałyby ich postrzeganie starości i potrzeb osób w wieku 50+, a także zwiększałoby ich świadomość w zakresie ich interesów i możliwych aspiracji. • Badania pokazały, że instytucje publiczne i społeczne są słabo przygotowane do zajmowania się osobami starszymi. Wobec tego należy prowadzić działania uświadamiające, edukujące i informujące o potrzebach osób w wieku 50+, jak również upowszechniające współpracę