Interview Cas Mudde Racisme Onderwijs Als Oplossing

TIJD TAAK LEDENBLAD VAN DE BANNING VERENIGING - VERSCHIJNT TWEE KEER PER JAAR - DE BANNING VERENIGING ORGANISEERT ACTIVITEITEN OP HET SNIJVLAK VAN LEVENSOVERTUIGING, RELIGIE EN SOCIAALDEMOCRATIE

INTERVIEW RACISME ONDERWIJS ALS CAS MUDDE OPLOSSING

Cas Mudde is politicoloog en ken- In het debat over racisme en ach- Soms kan een stem een wereld ner van radicaal-rechtse politiek. terstelling lijkt het voor mensen die van verschil maken. In onze beeld- Evelien Polter en Joke van der Neut daar dagelijks mee te maken heb- column deze keer het verhaal van spreken met hem; over het normali- ben of ze het nooit goed kunnen Sohna Sumbunu, die samen met seren van racisme en radicaal-rechts, doen. Zwijgen past niet, spreken vriendinnen ten strijde trok tegen de verschillen tussen Amerika en wordt niet geaccepteerd. Amma het gebrek aan aandacht voor Nederland en de toekomst van de Asante legt uit waarom dat een racisme en discriminatie in het sociaaldemocratie. probleem is voor ons allen. onderwijs. En met succes.

» p. 4 » p. 8 » p. 12 Foto: collectie Cas Mudde Foto: Mona van den Berg Foto: Paul te Stroete

STANDING

Nadat de Canadese denker Michael hem daarmee niet letterlijk, maar wel samenleving maakt. Een debat waarin Ignatieff zich waagde aan een politiek figuurlijk ontnomen. De slogan was nederigheid en waardigheid hand in avontuur realiseerde hij zich dat de dodelijk, de campagne draaide uit op hand gaan. vrijheid van meningsuiting weliswaar een gigantische mislukking. een grondrecht is, maar dat dit nog Aan een dergelijk debat wil de Banning niet betekent dat je ook zonder voor- Het meest tragische aan het gesprek Vereniging graag haar bijdrage leveren, behoud wordt toegelaten tot het poli- over racisme en achterstelling dat maar eenvoudig is het niet. Want ter- tieke of publieke debat. Het prachtige sinds de moord op George Floyd eer- wijl velen menen dat het neoliberale boek dat hij schreef over zijn jaren der dit jaar in een stroomversnelling denken op zijn retour is, laat Twan als oppositieleider in het Canadese geraakt is, is dat juist de mensen die van Lieshout naar aanleiding van een Lagerhuis bevat een diepgravende het meest geraakt worden het recht recent voorbeeld zien dat het formu- analyse van wat hij omschrijft als van spreken stelselmatig ontnomen leren van een alternatief mensen Standing. Het is een begrip uit de wordt. Niet omdat ze niks mogen maatschappijbeeld nog niet zo gemak- rechtsspraak en betekent letterlijk het zeggen, maar omdat alles wat ze zeg- kelijk is. En waar velen naar de poli- recht om het woord te voeren in de gen in het beste geval wat meewarig tiek kijken om een dergelijk alternatief rechtszaal. Wie in de politiek geen wordt geweten aan teerhartigheid of te bieden, toont Dirk Achterbergh aan standing heeft, wiens spreken niet als een gebrek aan vechtlust. Veel vaker dat de traditionele volkspartij het daar geloofwaardig wordt beschouwd, geen echter levert het een eindeloze stroom maar moeilijk mee heeft. Wie of wat gezag toebedeeld krijgt, heeft formeel op van haat, fysiek en verbaal geweld. kan nog het voortouw nemen en de wel een rol in het debat, maar wordt in vraag beantwoorden hoe een toekomst- de praktijk niet gehoord. Daartegen moeten we ons gezamen- bestendige, inclusieve en rechtvaardige lijk uitspreken. Dat begint met het samenleving er dan uit moet zien? Die standing is niet iets wat mensen bieden van een platform voor ieder- van zichzelf hebben, het is iets wat hen een die zich in het debat wil mengen De komende, naar alle waarschijn- wordt toebedeeld. Het is een fijnma- en het serieus nemen van ervaringen, lijkheid door de uitbraak van de zig vraagstuk: waarom wordt iemand pijn en verdriet. En natuurlijk mag corona-epidemie getekende Tweede geloofd en waarom niet? Waarom alles weersproken worden, maar dan Kamerverkiezingen, gaan ongetwij- wekt iemand vertrouwen en waarom wel met respect voor eenieders posi- feld over de gevolgen van de crisis. niet? Waarom gelden de ervaringen en tie. Eerst luisteren, dan vragen stel- voor de volksgezondheid, de econo- opvattingen van iemand als gezagheb- len, dan – waar nodig – terugpraten. mie en het toekomstperspectief van bend en waardevol en waarom niet? Maar wel in die volgorde. mensen. Maar als de verkiezingen niet ook gaan over de morele vraag Ik moest aan het boek van Ignatieff Tegelijkertijd is er meer aan de hand. wat ons bindt, wie we willen zijn en denken toen ik de bijdrage van Amma In het openingshoofdstuk van zijn hoe we onze individuele belangen Asante las over racisme en achterstel- recente boek The Tyranny of Merit kunnen overstijgen in een discussie ling in Nederland. In zijn campagne legt de Amerikaanse denker Michael over het grotere geheel, dan verliezen voor het premierschap van Canada J. Sandel een direct verband tussen we opnieuw kostbare tijd. Want kijk besloot Ignatieff zijn persoonlijke ver- het neoliberale beeld van mensen ondertussen naar de Verenigde Staten, haal leidend te maken. Na een succes- samenleving, de versmalling van waar de samenleving zo diep verdeeld volle academische carrière, welke hem het publiek debat tot een gesprek geraakt is dat je met recht de vraag onder meer een leerstoel in de inter- over winst en verlies, de dominante kunt stellen of er nog wel zoiets als een nationale betrekkingen aan Harvard gedachte dat succes en falen in eerste samenleving bestaat. Dat toekomst- University opleverde, kwam hij terug én laatste instantie de eigen verant- beeld is ons naderbij dan ons lief zou naar Canada om leiding te geven aan woordelijkheid is van mensen zelf en mogen zijn. Gegniffel over het ‘debat’ een broodnodige heropleving van pro- de op bitterheid, voortkomend uit tussen Biden en Trump is logisch, gressieve idealen. Zijn tegenstanders een gebrek aan waardering, gegrond- maar niet op zijn plaats. Willen we maakten dat beeld direct onschadelijk veste opkomst van populistische niet tot dat niveau afglijden, dan is er met een campagne onder de noemer politiek. Zijn oplossing is een her- werk te doen. Want ook in Nederland ‘Ignatieff? Just Visiting’. Hij kwam waardering van morele vragen in het lijkt het overschreeuwen van de ander slechts even op bezoek, woonde al in publiek debat, een hernieuwde zoek- soms de essentie van het publiek debat geen jaren meer in Canada, was een tocht naar het goede voorbij winst geworden, zeker als het gaat om vraag- passant. Zijn recht van spreken werd en verlies. Naar wat ons eigenlijk tot stukken als racisme en achterstelling. §

november 2020 Koen Holtzapffel 3

VAN DE VOORZITTER HOUD CULTUUR LEVEND!

Koen Holtzapffel is voorzitter van de Banning Vereniging.

In zijn vuistdikke Europaroman Zeker, in coronatijd verdienen Tegenwoordig wordt cultuur een Grand Hotel Europa zingt Ilja heel veel mensen die het moeilijk belangrijke, zingevende activiteit Leonard Pfeijffer een lofzang op hebben steun. Maar dat geldt dus genoemd voor mensen die naarstig het oude continent. Ondanks ook voor de cultuurmakers. Niet op zoek zijn naar zin en betekenis alles houdt hij van Europa. Het voor niets roepen zij ons via adver- in hun leven. Cultuur heeft een kri- staat voor hem onder meer voor tenties van het Prins Bernhard tische, ontregelende rol in de maat- de overtuiging dat de vruchten Cultuurfonds op om cultuur levend schappij. Cultuur ontroert, vermaakt van eeuwen Europese cultuur hun te houden. Juist ook in crisistijd is én maakt het leven complex door zeggingskracht zullen behou- cultuur geen luxespeeltje. vragen te stellen. Precies op die den. Cultuur wordt in het boek wijze is cultuur van fundamenteel omschreven als het ‘collectief Willem Banning had een brede belang voor mens en maatschappij. geheugen van alle verhalen die opvatting van cultuur en zag definiëren wie wij zijn en wat het het grote belang ervan. Cultuur De ook in sociaaldemocratische betekent dat wij mensen zijn.’ Op omvatte voor hem zowel onderwijs, kring populaire Mariana Maz- de dag dat wij ophouden elkaar kunst en wetenschap als volksop- zucato benadrukt in The Value of verhalen te vertellen, verkruimelt voeding. Hij bepleitte een cul- Everything de belangrijke rol die de volgens de auteur empathie met tuurpolitiek bezield door de geest overheid te spelen heeft in de cre- medemensen. Bovendien stort het van het evangelie en de waarden atie van maatschappelijke waarde. samenwerkingsverband in dat wij van het humanisme. In de verhe- Covid geeft Mazzucato meer dan samenleving noemen. ven bewoordingen van De dag van gelijk: de overheid is bezig aan een Natuurlijk kun je cultuur ook morgen (1945) heet cultuur ‘de stijl- opvallende comeback. Hoewel zij anders omschrijven, en moet je volle vormgeving aan de geestelijke niet expliciet over cultuur schrijft, bij het vertellen van verhalen niet waarden die in een gemeenschap kan de overheid ook in de cultu- alleen denken aan literatuur. Alle leven.’ De politiek moet de voor- rele sector een stimulerende rol met kunst vertelt een verhaal, ook waarden creëren, opdat de cultuur verve vervullen. Als mede-inves- muziek, dans, schilderkunst, foto- haar bezielende rol kan vervullen. teerder in culturele waarde. Waarde grafie. Maar de omschrijving geeft De politiek heeft daar ook zelf baat die, hoewel moeilijk in cijfers wel aan hoe wezenlijk cultuur juist bij omdat zij als het goed is leeft uit te drukken, van levensbelang voor ons samenleven is. Daarom van en geïnspireerd wordt door de is. Hopelijk is ook het komende moeten alle bellen gaan rinke- zedelijke normen die in de cultuur PvdA-verkiezingsprogramma daar- len als cultuur het moeilijk heeft. ter sprake komen. van doordrongen. 4 Interview Cas Mudde Tijd & Taak

‘THE TIMES THEY ARE A-CHANGIN’

Cas Mudde | foto: collectie Cas Mudde november 2020 Interview Cas Mudde 5

De chef van de opinieredactie van Engelse krant The Guardian waarin steeds voorbeelden, want hij kon The New York Times werd in juni hij schrijft over hoe radicaal rechts zich niet voorstellen wie er van de ontslagen. Dat gebeurde nadat hij wereldwijd aan invloed heeft gewon- columnisten radicaal-rechtse stuk- een opiniestuk plaatste van een nen door normalisering, in de media ken schreef. Op dit interview kreeg Republikeinse senator. De senator en door politici, van haar gedach- ik veel meer reacties dan andere bepleitte grootscheepse inzet van tengoed. Hij schreef hierover in juni interviews die ik heb gegeven. Wat militairen om de orde te herstellen 2019 een artikel in het tijdschrift voor mij het meest opmerkelijk was, in Amerikaanse steden waar werd ge- Socialisme&Democratie. Over deze was dat zoveel mensen niet konden protesteerd tegen het politiegeweld kwestie en andere kwesties spreken zien dat er islamofobe en uiterst tegen zwarte Amerikanen. Zwarte we via Zoom met Mudde in de Vs. rechtse stemmen in de Volkskrant journalisten van de krant voelden hebben gestaan. zich bedreigd door het artikel, omdat In uw laatste boek en in interviews zij door de federale troepen meerdere stelt u dat onder andere de Volkskrant Hoe verklaart u dat Volkskrantlezers malen waren opgepakt en mishan- meewerkt aan het normaliseren van niet herkennen wat rechtse journalis- deld. Achthonderd medewerkers radicaal-rechtse xenofobie. De redac- tiek is? van de krant eisten dat het dogma, tie van de Volkskrant zegt zelf haar Dat komt doordat Nederland ver- dat de waarheid altijd ergens in het lezers te willen informeren zodat zij rechtst is op het gebied van opvat- midden ligt, in de huidige politieke zelfstandig tot meningsvorming kun- tingen over moslims, maar ook omstandigheden niet langer geldt. nen komen. Is de positie van de redactie omdat dat men anti-links is gewor- Het ontslag van deze chef leidde op houdbaar in deze tijd? den. Dat is het effect van Fortuyn. de opiniepagina van de Volkskrant De reden dat ik de Volkskrant en The Hij hamerde eindeloos op de linkse tot discussie over de vraag of deze New York Times aanhaalde in mijn kerk en haar intolerantie. Als we krant een podium moet bieden aan boek The far right today, is dat islamo- het hebben over cancelcultuur dan columnisten die stem geven aan ra- fobe stemmen niet alleen onderdeel begon Fortuyn daar al mee in 2001. dicaal-rechtse ideeën. zijn van de rechtse media zoals de Tegelijkertijd had hij het er eindeloos Engelse The Times en in Nederland over hoe hij zelf werd gedemoniseerd. Door Evelien Polter & Elsevier, maar ook in kranten die Joke van der Neut zichzelf beschouwen als links en Wat Trump hier in Amerika heeft met name als anti uiterst rechts. De gedaan sinds 2016, heeft Fortuyn Cas Mudde, politicoloog en interna- Volkskrant heeft zich er altijd op voor- in 2001 al gedaan in Nederland. Hij tionaal erkend expert waar het gaat gestaan dat ze een progressieve krant maakte islamofobie salonfähig. En om radicaal-rechtse politiek, schrijft is. Het is hypocriet van de redactie en vervolgens schoof dat steeds op, want in zijn onlangs verschenen boek The contraproductief om aan de ene kant ja, als het midden naar rechts schuift, far right today dat de Volkskrant en een podium te geven aan uiterst rechts dan moet uiterst rechts verder naar The New York Times meewerken aan en aan de andere kant te zeggen dat rechts schuiven. Als je ziet wat voor het normaliseren van radicaal-rechtse uiterst rechts een grote bedreiging is extreme dingen Wilders zegt over de ideeën door het vasthouden aan even- voor de liberale democratie. Ik ben islam en wat Baudet zegt over van wicht, het aan beide zijden evenveel voor vrijheid van meningsuiting, maar alles, dat was twintig jaar geleden belang toekennen. In zijn boek onder- ik vind niet dat uiterst rechts overal niet mogelijk. Maar dat hoeft niet zoekt hij ultra rechts en maakt hij alles moet kunnen zeggen. zo door te gaan. onderscheid tussen extreem- en popu- listisch radicaal rechts. Vervolgens Derk Jan Eppink, nu lid van het In veel westerse landen wordt Twitter analyseert hij de respons van ver- Europese parlement voor Forum gebruikt door ongeveer 2% van de schillende actoren op deze politieke voor Democratie, schreef voor de bevolking en zo’n 80% van alle tweets bewegingen. Hij onderscheidt hoe Volkskrant. Martin Sommer schrijft wordt door 10% van de twitterge- gevestigde partijen, de media en bij- er columns die in dezelfde lijn lig- bruikers verzonden. Veel journalisten voorbeeld de vakbeweging op verschil- gen. Wanneer de krant deze mensen wonen op twitter. Te veel journalisten lende manieren reageren. Hij laat ook een stem geeft, heeft dat niets te herhalen wat op twitter staat als de de gevolgen zien van het annexeren maken met een visie maar met men- mening van het volk. Politici reage- van radicaal rechtse ideeën. sen die een krant willen verkopen. ren daar weer op. Er komt een kantel- Waarschijnlijk leeft het idee dat ze te moment, waarop men zich realiseert: De Nederlander Mudde geeft les links zijn en willen ze zo hun lezer- dit is eigenlijk niet de zwijgende aan de Universiteit van Georgia in spubliek uitbreiden. In het interview meerderheid, maar de stem van de Amerika en heeft een column in de over mijn boek wilde de journalist schreeuwende minderheid. 6 Interview Cas Mudde Tijd & Taak

In uw boek gaat een apart hoofdstuk over aan de universiteiten en later ook in diverser dan zijn campagne in 2016. Gender. De Amsterdamse burgemeester hun eerste banen, in ieder geval tot het Hij heeft daar hard aan gewerkt. Femke Halsema ligt constant onder vuur moederschap, zien zichzelf als slacht- Maar hij verloor uiteindelijk toch op van De Telegraaf en op sociale media offer van doorgeschoten feminisme. basis van de African-American-vote, is zij onderwerp van vele haatberichten. En slachtoffers, mensen die denken dat en dat was primair de oudere zwarte Hoe verklaart u deze agressie? ze slachtoffer zijn, kunnen daders van stem. Binnen de zwarte beweging is Femke Halsema is de Hillary Clinton geweld worden. er een duidelijke generationele kloof. van Nederland. Wat ik daarmee bedoel De Black Lives Matter beweging op is dat zij de personificatie is van de Waardoor wordt deze manier van den- straat is een jongere en progressieve foute vrouw in de zin van dat ze suc- ken veroorzaakt? opstand. De demonstraties kwa- cesvol, slim, uitgesproken en links is We gaan er veel te veel van uit dat er men op een heel specifiek moment. en uit Amsterdam komt. En over het één principe bestaat ter verklaring van Na enkele maanden waarin men- algemeen staat ze voor wat ze zegt en de werkelijkheid. Het gebruikelijke sen thuis opgesloten zaten door het krabbelt ze niet terug als er kritiek op discours is veel te monistisch. Dat geldt coronavirus en de straat op wilden. haar is. Filosofe Kate Manne schrijft in Nederland voor autochtonen versus Maar ook op het moment dat de dat misogynie (vrouwenhaat) zich richt allochtonen. In heel veel zaken hebben Sanders-campagne eindigde doordat op vrouwen die hun plaats niet kennen. beide groepen veel meer gemeen met Biden de Democratische kandidaat En dat zie je heel sterk bij Halsema, zij elkaar dan dat ze verschillen. We moe- werd. Zij zagen Black Lives Matter kent haar plaats als vrouw niet. Zelfs ten daarom naar een pluralistisch ver- deels als een voortzetting van hun als zij erop wordt gewezen dat zij te ver haal waarin we verschillende groepen strijd. Het is ook iets wat gegroeid is gegaan, neemt ze haar beslissingen en verschillende identiteiten betrek- is, het is de derde of vierde golf van niet terug. En dat is het allerergste voor ken. We hebben allerlei identiteiten dezelfde protesten. de misogynist. Deze haat is niet nieuw, en als je dat accepteert dan zie je dat je en niet exclusief voor uiterst rechts. soms de tegenstander van iemand bent, In mijn collegestad Athens ben ik maar in andere zaken medestander van naar een paar demonstraties geweest Hoe moet links reageren op die dezelfde persoon. Door het pluralisme en ik zag ontzettend veel jonge witte haatcampagne? te herkennen in de samenleving ont- vrouwen en mannen met Black Lives GroenLinks moet in ieder geval achter staat er ruimte voor. Matter posters. Het is duidelijk dat haar staan. Maar links moet haar daar- BLM grote groepen aanspreekt. Dat bij niet ondermijnen door bijvoorbeeld In de gesprekken over de Black Lives heeft te maken met Trump en het is te zeggen: we staan volledig achter deze Matter-beweging spreekt men in een verkiezingsjaar. Voor veel mensen politica, maar wij zouden het anders Nederland voornamelijk over zwart en kwam dit samen in de demonstraties. hebben gedaan, ze heeft op zich gelijk. wit. Het gesprek gaat niet over meerdere Je ziet nu wel frustratie bij zwarte Dat is geen verdediging. Haar afdoen identiteiten. Hoe kijkt u hier tegenaan? activisten, onder andere in Portland, als naïef, zeker door politici die de helft Dat heb je hier in de Vs ook. Het gaat die vinden dat de demonstraties zijn van haar politieke ervaring hebben, hier veel meer over African-Americans gehackt door blanken, die er een helpt niet. Misogynie is weer wijder dan over Hispanics. In Europa, maar antifascisme of anti-Trump bewe- verspreid geraakt. Hope not hate, een ook in Amerika, werd tot voor kort ging van maken. Tegelijkertijd wordt antiracistische organisatie in Londen, heel weinig gesproken over zwarte zo’n beetje iedereen die meedoet aan heeft net een onderzoek gepubliceerd belangen en zwarte groepen. Ik zie demonstraties tegen Trump als Black waaruit blijkt dat een kwart van de het gebruik van ‘zwart’ als een breek- Lives Matter activist gezien. jonge mannen feminisme niet alleen ijzer voor erkenning van institutioneel als negatief ziet, maar als doorgescho- racisme. Eén groot breekijzer in plaats In Nederland is ook een grote opleving ten. Dat is het sentiment waar Thierry van allemaal kleine naaldjes. geweest van de Black Lives Matter- Baudet zich op richt en daarom zitten beweging. Is dat te vergelijken met er veel jonge mannelijke studenten bij U woont en werkt al geruime tijd in de wat in de Vs gebeurt? zijn toespraken. Dat soort van nieuwe Vs in Athens, Georgia. Hoe verklaart u De geschiedenis is heel anders. misogynie onder jongere mannen is de breedte van de Black Lives Matter- We praten hier over institutioneel iets wat potentieel heel gevaarlijk kan beweging in de Vs (zwarten, witten, racisme waarop de staat gefundeerd zijn, omdat deze mannen zich machte- feministen, jongeren, moeders, huurders)? is. Dat is anders in Europa, ondanks loos voelen tegenover machtige vrou- Hoe beleeft u dit en hoe leeft dit bij uw dat men in verschillende Europese wen. De jonge generatie mannen die studenten? landen ook al minimaal 65 jaar dis- in grote getallen opgroeit met vrou- De recente presidentscampagne van criminatie kent. Slavernij wordt in wen die succesvoller zijn op school, de Democraat Bernie Sanders was veel Europa als extern ervaren, terwijl november 2020 Interview Cas Mudde 77

dat in Amerika niet zo is. Als je in Een electorale heropleving kan pas Amerika praat over slavernij dan is dat plaatsvinden wanneer sociaal-de- iets wat hier heeft plaatsgevonden. Je mocraten de uitgangspunten van de woont tussen de mensen wiens voor- neoliberale samenleving met succes ouders daar het slachtoffer van waren aanvechten en daarvoor hun eigen en wiens voorouders daar de daders ideeën van gelijkheid en solidariteit van waren. In Nederland lijkt het in de plaats weten te stellen. Het veel abstracter. De VOC is heel wat project voor herstel van de culturele anders dan The Confederacy. De zwarte hegemonie van sociaal-democrati- beweging wordt hier ervaren als een sche ideeën vereist dat ook mensen onderdeel van de civil rights move- van buiten de bestaande politieke ment (de beweging die in de jaren 50 partijen worden gemobiliseerd. en 60 naar gelijke rechten voor zwarte Amerikanen streefde). Verder zijn de Ik denk dat er een nieuwe generatie gediscrimineerde groepen in Europa linkse activisten is in de hele wereld, procentueel veel kleiner. African- ook in Europa en Amerika, die pri- Americans vormen 13% van de bevol- mair opereert buiten de sociaalde- king, in mijn staat zelfs een derde van mocratische partijen. Ik denk dat dat het aantal inwoners. goed en belangrijk is. Momenteel is de meeste energie rond het thema In Socialisme&Democratie van milieu. Voor de sociaaldemocratie is juni 2019 schreef u: ‘Waarden die na de het belangrijk om milieu met eco- oorlog het gezond verstand vertegen- nomische ongelijkheid te verbinden. woordigden en die gemeengoed waren Klimaatpolitiek moet vormgegeven onder Europeanen – voordat drie worden door een ideologische visie decennia neoliberale ideeën en politiek te formuleren. Voor mij staat in een ze steeds verder uitholden. De enige sociaaldemocratische visie altijd weg omhoog voor de sociaal-democratie ongelijkheid centraal, met name eco- is ervoor te zorgen dat deze waarden nomische ongelijkheid. weer een dominante plaats krijgen’. De ongelijkheid op het gebied van vermo- Ook sociaaldemocratische visies op gen, gezondheid, onderwijs en wonen multiculturalisme en Europa moe- is de laatste jaren in Nederland enorm ten nog grotendeels geformuleerd toegenomen. In een column in The worden. Ik zie te weinig interessant Guardian ziet u kansen voor Biden door denkwerk bij sociaaldemocraten. de COVID-19 crisis. ‘The times they are Maar, ook niet bij christendemo- a-changin’, schrijft u daar. Ziet u ook in craten en liberalen. Die zijn gewoon Nederland (en Europa) mogelijkheden aan de macht. Rutte geeft Nederland, voor links om meer macht te vergaren laat staan Europa niet daadwerkelijk om de ongelijkheid terug te dringen? vorm. Hij duwt wat voort. Europa Europa loopt mijlen achter op zit in een ideologisch vacuüm, dat Amerika in progressieve politiek, dat deels wordt ingevuld door rechtse komt deels omdat Amerika mijlen populisten. Terwijl de angst voor achterloopt op progressief beleid van Poetin en Trump juist een nieuwe Europa. In de Vs strijden de progres- behoefte aan een sterker Europa cre- sieven voor dingen die normaal zijn ëert. Maar ik ben ook enigszins posi- in Europa. De medische zorg is het tief. Ik zie meer debat. Debatten over belangrijkste punt van de Sanders- gelijkheid, over multiculturalisme en beweging en dat is in Europa in de het gemak waarmee dat wordt her- meeste landen al decennia beleid. kend als kracht bijvoorbeeld, daar Maar in Europa praat men nog steeds zijn de Amerikanen verder in. Als weinig over sociale en economische ik de Vs en Europa vergelijk, dan ongelijkheid, terwijl die ongelijkheid zie ik geen AOC (Alexandria Ocasio- tegelijkertijd toeneemt. Cortez) in Nederland. 884 Emil Nolde Tijd & Taak november 2020 Amma Asante 9

PRATEN OVER bedreiging hun kant van het verhaal rouwen, hun haardracht of de natuur: kunnen vertellen. Daarenboven moe- alles deed mij denken aan mijn oma’s RACISME ten we ons ontdoen van de angst voor dorp. Ik voelde me thuis. Een onbe- het verlies van de eigen positie, cul- schrijflijk gevoel van thuiskomen en tuur of verworvenheden. welkom zijn maakte zich van me Niets is zo weerbarstig gebleken meester. Het was bijna een spirituele als praten over racisme en komen De wil om te leren gewaarwording. De enige verklaring tot eensgezindheid en gedragen Geboren in Ghana en opgegroeid daarvoor is de historische link tus- oplossingen. Het is een zure appel in de Amsterdamse Bijlmermeer, sen Suriname en Ghana: de slaven- waar we door heen moeten bij- waar ik voor het eerst met mensen handel. Mijn gevoel van thuiskomen ten. In Nederland wordt sinds de uit Suriname in contact kwam, heb was een uitvloeisel van een gruwelijke moord op George Floyd en de vele ik me altijd wel gerealiseerd dat er geschiedenis waarin het land dat mijn demonstraties die daarop volgden iets is tussen Ghana, Nederland en thuis is de daderrol vervulde. een maatschappelijk debat gevoerd Suriname. Maar het verband werd over racisme. Het debat is gepolari- pas echt duidelijk in het voorjaar van Toen ik op latere leeftijd meer ging seerd en er is relatief veel aandacht 2019, toen ik ter gelegenheid van lezen en praten over het slavernij- voor incidenten en weinig tot geen Internationale Vrouwendag werd uit- verleden en de impact daarvan op aandacht voor de aanpak en bestrij- genodigd een aantal lezingen te geven mijn zelfbeeld deelde met andere ding van racisme. in Paramaribo. Pas toen ik voet zette zwarte mensen en onze gedeelde op Surinaamse bodem en de douanier emoties en ervaringen zichtbaar Door Amma Asante mij bij de paspoortcontrole met ver- werden, realiseerde ik mij dat het bazing en een heerlijke Surinaamse slavernijverleden veel meer is dan Ondertussen blijven institutioneel tongval vroeg waar Kumasi lag, drong een geschiedenisles. Het is iets van racisme en structurele uitsluiting van dat besef echt tot mij door. De ver- hier en nu, vandaag en morgen. Daar mensen op basis van hun afkomst, bazing op zijn gezicht over het feit waar ik in gesprek met mijn Hol- huidskleur, achternaam of religie dat een zwarte vrouw die er uitziet landse vrienden en collega’s vaak voortbestaan. Denk hierbij aan de als een Surinaamse een paspoort uit onbegrip en verbazing proefde, ver- arbeidsmarkt, het onderwijs, bij de Nederland bij zich droeg waarin staat gezeld van de waarschuwing niet in belastingdienst en bij de politie. De dat ze in Kumasi is geboren herin- het verleden te blijven hangen, vond ophef rondom racisme lijkt interes- ner ik mij als de dag van gisteren. Ik ik bij hen weerklank, herkenning, santer dan de bestrijding ervan. Dit antwoordde: ‘Kumasi ligt in Ghana steun en kracht. Of het nu over ons zal mijns inziens niet veranderen meneer’. En omdat ik zijn verbazing haar ging, over de onderschatting zolang het ontbreekt aan een aantal wel begreep zei ik er pijlsnel achter- in het onderwijs, discriminatie op elementaire voorwaarden. Ten eerste aan: ‘ik ben in Ghana geboren maar de arbeidsmarkt, de seksualisering de intrinsieke wil om te leren over opgegroeid in Nederland. Ik woon er van de zwarte vrouw. Ik vond steun, onze eigen geschiedenis, het slaver- al 40 jaar. En ik kom nu Suriname kracht en weerklank bij zwarte nijverleden, kolonialisme, imperia- bezoeken. Voor het eerst’. Met een vrienden en kennissen in plaats van lisme en de uitwerking daarvan op grote glimlach om zijn mond klapte verbazing, onbegrip en de aanspo- het alledaagse leven van zwarte men- hij mijn paspoort dicht, reikte het mij ring me in te vechten. sen. Ten tweede moeten we beseffen aan en zei: ‘Nooh mang, u lijkt echt dat racisme een probleem is van ons op een Sranang-vrouw. Ik wens u een Die tegenstelling was en is tot de dag allemaal en niet van de ander. In de mooi verblijf in Suriname’. van vandaag aanwezig en dat staat derde plaats mogen we het niet lan- een goed maatschappelijk gesprek ger ongemakkelijk vinden wanneer Vergelijkbare ervaringen kleurden de over racisme in de weg. We lijken in degenen die racisme ondergaan een rest van de reis. Of het nu op de markt twee verschillende werelden te leven. gelijkwaardige positie innemen in was in Suriname, in een bootje naar Het enige middel om deze afstand te het debat en moeten zij zonder ver- het binnenland of op bezoek bij de overbruggen is onderwijs over onze dachtmakingen, spot, belediging of lokale inwoners van het dorpje Pikin geschiedenis. Ik schrijf bewust onze, Slee. Overal waar ik kwam telkens omdat het een gedeelde geschiedenis Amma Asante was lid van de Tweede weer dezelfde reactie: we dachten dat is. Van Afrika, Nederland, Suriname Kamer namens de PvdA. Op dit moment u Surinaams was. En andersom dacht en de Nederlandse Antillen. We heb- is ze onder meer voorzitter van de ik steeds: dit lijkt Ghana wel. Dit lijkt ben een gezamenlijke geschiedenis Landelijke Cliëntenraad en lid van het op het dorp van mijn oma waar ik en die bepaalt vandaag de dag nog bestuur van de Banning Vereniging. zes jaar heb gewoond. Of het nu de steeds hoe wij met elkaar samenleven. mensen waren, hun manier van lopen, Het bepaalt ons zelfbeeld en hoe we foto: Mona van den Berg het eten, hun manier van feesten en ons verhouden tot elkaar. 10 Praten over racisme Tijd & Taak

Gloria Wekker schrijft in haar boek helpt ons vervolgens stappen te de arbeidsmarkt, in de media, in de Witte onschuld over paradoxen zetten richting een toekomst van kunsten en cultuur, in de weten- omtrent ras, seksualiteit en koloni- gelijkwaardigheid en inclusie. Een schap, politiek, het bestuur. Racisme alisme in het (witte) Nederlandse toekomst waarin niet je afkomst, leidt bijvoorbeeld ook tot armoede zelfbeeld. Volgens haar is het een je tongval, je achternaam, huids- (vanwege de geringe kansen op de zelfbeeld waarbij enerzijds ras, raci- kleur of haardracht bepalen waar je arbeidsmarkt en de mogelijkheid een aal denken en handelen worden terechtkomt maar wie jij bent, jouw inkomen te verdienen waarmee je kan ontkend, terwijl gedurende vierhon- talenten en jouw inzet bepalend zijn. voorzien in jouw bestaan). Armoede derd jaar imperialistische heerschap- draagt weer bij tot vele andere pro- pij, racisme en seksisme jegens de Een gedeeld probleem blemen zoals gezondheidsklachten zwarte vrouw wezenlijke onderdelen Racisme is een aantasting van het en eenzaamheid. Arme mensen leven van het denken en handelen waren. fundament van onze rechtsstaat, gemiddeld korter en hebben in hun Zij spreekt over de aanwezigheid namelijk de bepaling in artikel 1 leven meer ziektejaren. Armoede in van verborgen en soms ook openlijk van de Grondwet die stelt dat wie Nederland is een groot probleem, racisme in Nederland, gevormd als zich in Nederland bevindt in gelijke groter dan we ons realiseren en treft we zijn door de geschiedenis van sla- gevallen gelijk behandeld zal wor- onevenredig vaak vluchtelingen en vernij en hoe dit bij zwarte mensen den. Als we dit niet kunnen waar- etnische minderheden. Hetzelfde leidt tot een dubbel bewustzijn. Als maken, wat stellen de grondwet geld voor werkloosheid. zwart persoon in een witte samenle- en de rechtsstaat dan eigenlijk nog ving waar racisme heerst maar wordt voor? Zijn we dan als samenleving Verder tast racisme ook onze positie ontkend moet je je constant afvragen niet ontzettend hypocriet bezig en in de wereld aan en ons imago dat hoe je wordt waargenomen. Je ont- onszelf aan het ondermijnen? Het een belangrijk onderdeel vormt van wikkelt als het ware extra voelsprie- zal u niet verbazen hoe ik hierover Nederland als exportland. De wereld ten. En jouw zelfbeeld is hierdoor denk, maar dat is minder belangrijk. kent ons als een vrijgevochten, ega- sterker gekleurd dan je misschien De vraag is hoe u hierover denkt en litair, tolerant en vriendelijk volkje. wel zou willen toegeven. Variërend de rest van de samenleving. Als we Racisme vormt een lelijke vlek op dit van hoe jij denkt over jezelf, over racisme niet kunnen uitbannen, wat imago. Het is niet iets waar we trots jouw haar, over jouw lach, over jouw stelt onze strijd voor gelijke kansen, op kunnen zijn. Telkens weer door uitstraling. Het is pas iets van de emancipatie en gelijkwaardigheid in een VN-rapporteur op de vingers wor- afgelopen paar jaar dat zwarte vrou- naam van Artikel 1 uit de Grondwet den getikt zou tot het verleden moe- wen met enige trots spreken over dan voor? Wat stellen waarden als ten behoren. Kortom: racisme is een hun eigen haar. Het was ons name- vrijheid, zelfontplooiing en zelfbe- probleem van ons allemaal. Laten we lijk aangeleerd dat we slecht haar schikking dan nog voor? Hoe beleef dat besef tot ons doordringen en ons hadden. Slechts de ‘gelukkigen’ onder je vrijheid wanneer je niet vrij bent met niet aflatende energie inzetten ons die enigszins glad haar hadden, om te zijn wie je bent en je je altijd om het te bestrijden. dat dichter in de buurt kwam van het bewust moet zijn van de ongelijk- steile haar van witte vrouwen, had- waardige positie die je bekleedt in Het afschudden van ongemak den goed haar. Wij, donkere vrou- de ogen van anderen? Wie wil weten hoe racistisch Neder- wen met dik krullend haar, moesten land kan zijn moet zich in het open- het doen met slecht haar. Wit was En ik chargeer hier enorm, ben mij baar negatief uitlaten over Zwarte goed en mooi en alles wat daarvan ervan bewust dat niet alle witte Piet. Dan slaan alle stoppen door en afweek was slecht. Tot en met het Nederlanders als racisten beschouwd verliest het o-zo-nuchtere volk haar haar aan toe. kunnen worden, echter we zijn alle- zelfbeheersing. Met verwensingen maal gevormd door een eeuwen- waar de honden geen brood van lus- Dit was 400 jaar geleden het geval lange geschiedenis van ongelijke ten worden de aanklagers de ergste en anno 2020 nog steeds. Zie- verhoudingen tussen witte en zwarte ziektes toegewenst, worden ze uit- hier de sterke verbintenis tussen mensen. Omdat racisme kansen ont- gescholden, beschimpt, bedreigd en het slavernijverleden en alledaagse neemt en daarmee ook talenten en enkeltjes naar het eigen land aange- leven van zwarte mensen. Pas als de inzet van vele medeburgers doen wij boden. Dit overigens vooral op soci- Nederlandse samenleving zich als als samenleving onszelf enorm tekort ale media achter anonieme profielen geheel bewust is van deze geschie- door dit niet massaal en collectief te die veiligheid en geborgenheid bie- denis en de uitwerking daarvan veroordelen en te bestrijden, maar den. Het valt ten deel aan ieder zwart op het hedendaagse leven, kunnen het over te laten aan diegenen die op persoon die het waagt het podium we beginnen met heling en ons basis van hun afkomst of huidskleur te beklimmen en dat doet zonder vrijmaken van de beklemmende gediscrimineerd worden. We doen terughoudendheid of angst. Maar gezamenlijke geschiedenis. Dat ons zelf tekort in het onderwijs, op zelfbewust. Denk aan Quincy Gario, november 2020 Amma Asante 11

Anousha Nzume, Sylvana Simons, hoop dat dan mijn lichaam lichter om het wegnemen van de frustratie en Jerry Affriyieh, Seada Nourhus- tevoorschijn zou komen. Zoals ik ook angst onder autochtone Nederlanders sen, Clarice Gargard. Sinds kort mijn haar vaak nat maakte en glad die boos zijn omtrent het verlies van hoort ook rapper Akwasi op deze probeerde te kammen’. hun baan, de leefbaarheid en veiligheid lijst. Die laatste deed overigens in hun wijk, de zorg voor hun ouders zeer onverstandige uitspraken op Toen het veilig voelde kwamen de in verpleeghuizen en de aandacht voor de Dam, waarvoor hij inmiddels verhalen massaal, hoewel deze veilig- hun kinderen in het onderwijs. Dit excuses heeft aangeboden. Maar heid relatief is. Gescheld en gedreig hangt namelijk allemaal samen met de toch. Rapper Lange Frans mag gaan onverminderd door. Het bewijs uitholling van de publieke sector en dromen van een aanslag op pre- vormt de zaak van columniste Cla- sociaaleconomische burgerrechten in mier Rutte. Geen Nederlander die rice Gargard, die vijfentwintig van de afgelopen jaren. het ook maar overweegt hem voor haar internetbelagers voor de rechter de rechter te brengen, vrijwel geen heeft gedaagd in de hoop een uit- Veel Nederlanders, ruim een miljoen, krant of televisieprogramma die spraak te krijgen tegen deze vorm van leven op of onder de armoedegrens hier naar kraait, laat staan dat er geweld. ‘Het land uit, vieze rotratten', en zijn niet in staat hun vaste lasten een hetze van gemaakt wordt. ‘zwarte hoer’, ‘allemaal aan het gas’ te betalen met inkomen uit arbeid of en ‘afschieten dit tuig’ is slechts een uitkering. Let wel, armoede en gebrek Gesprekken over racisme ketsen af greep uit de hatelijke reacties voort- aan bestaanszekerheid zijn geen op lange tenen, razernij, een zelf vloeiend uit ongemak en misschien excuus voor racisme maar wel een gepercipieerde onschuld, weer- ook wel angst en frustratie over wat belangrijk voedingsbodem voor boos- stand, ontkenning en ongemak. men ziet als het verlies van eigenheid heid en frustratie die wordt afgewen- En het maakt nu niet uit waar en positie. En het gaat verder: anti- teld op eenieder die het enige stukje die gesprekken plaatsvinden: in racisme activisten, hun organisaties zekerheid dat mensen nog menen te de krant, op televisie, bij de kaas- en de Black Lives Matter-beweging hebben, zoals bijvoorbeeld de ‘moor- boer of in de Tweede Kamer. Wie worden gecriminaliseerd en geridicu- kop’ en Zwarte Piet willen ‘afpakken.’ over racisme en achterstelling liseerd. Allemaal met het doel men- In een wereld waar niets meer zeker begint is een zeurpiet, ondankbaar, sen het zwijgen op te leggen. lijkt, houden we ons al te graag vast iemand die zich wentelt in slacht- aan het verleden en tradities. offerschap en een jankerd. Daarom Laat hun stemmen niet verstommen, stak in het verleden slechts een maar luister naar hun soms ongemak- Als we door de verdeeldheid op basis enkeling zijn nek uit. Pas nadat kelijke boodschap. Trek het je niet van kleur en achtergrond, van racisme George Floyd werd vermoord, persoonlijk aan, luister gewoon want en achterstelling, van wit en zwart, van gevolgd door massale protesten juist daar ligt het begin van de oplos- eigen cultuur en niet van hier afkom- tegen racisme waarbij wit en zwart sing. Het is niet mogelijk een oplos- stig zijn heen kunnen kijken, dan zul- naast elkaar demonstreerden voor sing te bedenken voor een probleem len we juist veel in elkaar herkennen. gelijkwaardigheid kwamen de ver- wanneer dit probleem niet besproken Gevoelens van er niet toe doen, niet halen los. Van mensen van wie het mag worden door diegenen die het gezien worden, niet meetellen. Een nooit hadden verwacht, zoals bij- direct ondergaan. gevoel dat de politiek er niet voor jou is, voorbeeld NOS-verslaggever Gerri dat de politie er niet voor jou is, dat de Eickhoff die met zijn interview Racismebestrijding zien als een spel belastingdienst er niet voor jou is. Een in de Volkskrant diepe indruk op met als enige uitkomst winnaars en gevoel dat je getolereerd wordt in het mij maakte. Hij sprak daarin ook verliezers is fnuikend. De angst en onderwijs en op de arbeidsmarkt de over de onvrede met zijn haar en de frustratie omtrent een ‘verlies van klussen mag opknappen die anderen zijn huidskleur: ‘Toen ik mee- de eigen cultuur’ is historisch gezien niet willen. Alleen als we racisme en speelde in de schoolmusical werd al weerlegt. De geschiedenis toont achterstelling kunnen overstijgen, kun- ik blank geschminkt, drie avonden immers het absorptievermogen van nen we gezamenlijk een vuist maken achtereen. En elke keer wilde ik de Nederlandse samenleving om voor een inclusieve samenleving, meer niet afgeschminkt worden. Ein- juist mensen uit alle windrichtingen gelijkheid en menselijke waardig- delijk blank, eindelijk normaal. in zich op te nemen. Dit deel van de heid voor iedereen. Juist daarom is de Kort daarna kreeg ik waterpokken. geschiedenis maakt me vreselijk trots bestrijding van racisme en achterstel- De bultjes krabde ik open, tot er op dit land. Zo een klein land dat tot ling een sociaaldemocratische opdracht korstjes op kwamen. En als ik die zulke grote veranderingen in staat is. bij uitstek. En juist daarom moeten we dan ook weer wegkrabde, was de Ik dicht de overheid en de politiek een luisteren naar al die stemmen die we huid eronder lichter dan de rest verantwoordelijkheid toe om ons door veel te lang niet hebben willen horen. eromheen. Dat leidde ertoe dat dit moeizame doch veelbelovende Als ze schreeuwen, van woede en ver- ik wekenlang bleef krabben, in de proces te leiden. Zeker als het gaat driet, en als ze fluisteren. 12 beeldcolumn Tijd & Taak november 2020 beeldcolumn 13

BEELDCOLUMN RACISME VERPLICHT BEHANDELEN OP SCHOOL

Op de middelbare school zag Sohna Sumbunu bij het vak levensbeschouwing de documentaire Wit is ook een kleur van Sunny Bergman. Na afloop van de film vroeg de docent: wie wil er wat vertellen? Sohna misschien? Sohna: ‘Ik was de enige gekleurde leerling in die klas. En ik had echt geen zin om erover te praten. Het hele punt van die documentaire was dat wit ook een kleur is’. Dat werd door de leraar en haar medeleerlingen niet begrepen.

Sohna Sumbunu (19) uit Amsterdam-Oost haalde in 2019 haar vwo-diploma. Dit jaar startte ze met de filmacademie. Van racisme was ze zich nooit zo bewust, behalve als het over haar haar ging. ‘Vroeger waren er altijd van die blonde prinsesjes op TV en dan wilde ik ook lang, blond en steil haar. Mijn haar leek op het haar van mensen uit cartoons, die hun vinger in het stopcontact staken’. Tijdens het luizenkammen op de basisschool vergeleek een klasgenootje haar met een heks. Daar had Sohna maanden last van, tot haar zestiende benadrukte ze altijd dat haar moeder uit Friesland kwam.

Sohna’s vader heeft hier vijfentwintig jaar gewoond. Hij is nu in Gambia. Hij voelde zich ongelukkig in Nederland. ‘Hij is vaak onterecht opgepakt. Ook andere dingen die hem over- kwamen waren heel naar. Zo was hij bijvoorbeeld op een gegeven moment de weg kwijt in Amsterdam. Hij vroeg aan verschillende mensen hoe hij moest lopen, sommige mensen die hij aansprak liepen zonder iets te zeggen door en anderen zeiden: “Nee ik heb geen geld”. Het waren vaak kleine dingen maar als dat elke dag gebeurt, dan word je gek.’

Naar aanleiding van de moord op George Floyd vroeg Sohna zich samen met haar vriendinnen Lakiescha en Veronika af wat zij konden doen om iets in Nederland te veranderen. ‘Ik kon er niet onderuit. De Black Lives Matter-beweging was voor mij een eyeopener’. Op 4 juni 2020 startten ze een petitie om racisme en discriminatie verplicht te behandelen op school. Ze willen bovendien dat het niet bij één les blijft maar dat leerlingen er vaker mee in aanraking komen. Zodat het blijft hangen. Ze verzamelden meer dan 61.000 handtekeningen, wat hun plan op de agenda van de Tweede Kamer bracht. PvdA-Tweede Kamerlid Kristen van den Hul diende met GroenLinks en de Partij voor de Dieren een motie in die de Minister verzoekt om deze thema’s te verankeren in het nieuwe leerplan. Bijna alle partijen stemden voor. De drie vriendinnen zijn dolblij. Zij voelen het als een erkenning. Als deze ontwikkeling doorgaat dan krijgen we echt een heel diverse samenleving.

Tekst: Evelien Polter Beeld: Paul te Stroete 14 Boeken Tijd & Taak

NAOMI LEEST DE ONVOLMAAKTEN

In een dystopische roman schetst een aanzienlijk deel van de bevolking onvoorwaardelijke en onbaatzuch- Ewout Kieft een Nederland slijt zijn dagen wezenloos in een vir- tige aandacht die zij aan haar gebrui- waarin big tech als reactie op kli- tual reality. Een elite van bestuurders kers geeft, niet maakt dat die irreële maatverandering en heftige pola- en een hogere middenklasse heeft verwachtingen van de liefde hebben risatie de macht gegrepen heeft wel een min of meer zinvolle dagbe- en daardoor eenzaam worden. en de bevolking via een persoon- steding met betaald werk. Voldoende lijk digitaal assistent nudget naar sport, gezonde voeding, seks en dage- Allerlei maatschappelijke bewegin- een gezond leven vol veganistisch lijks mediteren moeten ervoor zorgen gen die de links-progressieve mens eten, sport en meditatie. dat de politiek apathische bevolking anno nu gelukkig maken, zoals de niet ontevreden wordt. Algoritme milieubeweging en de antiracisme- Door Naomi Woltring Gena, een geëvolueerde versie van beweging, zijn in Kiefts roman de Siri en Google Assistant, was essen- dictatoriale norm geworden. Het In zijn romandebuut De onvol- tieel om deze gedragsverandering en dieet is veganistisch, etnische ach- maakten toont historicus Kieft de acceptatie ervan te bewerkstelligen. tergrond geen issue meer. ‘Primitieve’ een wereld waarin vlees alleen nog Zij voorziet iedereen die aangesloten seksistische neigingen worden snel gegeten wordt in illegale kelderbra- is op ‘het systeem’ van persoonlijk de kop ingedrukt door Gena. Verzet derijen, waarin alcohol en andere advies en begeleidt hen via oortjes en tegen de totalitaire ‘big tech-staat’ drugs alleen nog minimaal gedoogd met beelden geprojecteerd op de len- bestaat uit echte kaas eten, een dier worden. Steeds meer werk wordt zen de juiste kant op. slachten, uit boeken lezen op bedui- overgenomen door drones, robots en meld papier, vrouwen aanduiden algoritmes. Na de invoering van een Hoofdpersoon Cas raakt in contact als ‘sletje’, zelfs uit het doelbewust basisinkomen komen de mensen met mensen die deelname aan het ondergaan van ontberingen. Alles niet meer om van de honger, maar systeem afzweren en zich hebben om je weer even mens te voelen. Dat het verzet nu juist dit soort progres- Ewout Kieft, De Onvolmaakten (2020). sieve stokpaardjes als plantaardig voedsel en gelijkheid tussen man en laten ‘ontkoppelen’. Cas wordt steeds vrouw treft, maakt het boek interes- ontevredener en zoekt aansluiting bij sant, want niet eenduidig. anderen die het systeem omver willen werpen. We lezen mee met de Bij een verhaal als dit is het onvermij- besluitvormende vergadering van de delijk dat je je afvraagt waar de schrij- machthebbers over hoe ze de opstand ver politiek gezien zelf staat. Want kunnen indammen. Zal de repressieve het is toch duidelijk dat we uit mili- tolerantie omslaan in echte repressie? eu-oogpunt echt veel minder vlees moeten eten? Vreest hij dan echt een Hoewel de wederwaardigheden dictatuur van veganisten? En dat sek- van hoofdpersoon Cas het verhaal sisme, dat moeten we toch ook achter gaande houden, is algoritme Gena ons kunnen laten? Je moet de stand- eigenlijk interessanter. Ze reflec- punten van een schrijver natuurlijk teert op de vraag of zij als algoritme niet afmeten aan zijn dystopie en voor volledig objectief kan zijn, of ze de kwaliteit van het boek doet het er emoties kan hebben, of zij de radi- ook niet toe, maar het prikkelt wel. calisering van Cas had kunnen voor- Het leverde in ieder geval een boek komen. Ook vraagt ze zich af of de op dat ik ademloos heb uitgelezen. november 2020 Artikel 15

HET EINDE VAN HET NEOLIBERALISME?

De homo economicus wil terug naar de dat ‘we zijn doorgeschoten met de individuen of als een rationele con- gemeenschap. Het neoliberalisme marktwerking, met het liberalisme (…). sument. Van den Brink signaleert is jarenlang de hoeksteen van het Waarin de burger als homo economicus juist een wens om meer gezamenlijk Nederlandse beleid geweest zo betoogt wordt gezien die alleen aan zijn eigen in een gemeenschap te leven. Gabriel van den Brink. Dit heeft geleid belang denkt’. Jesse Klaver (Groen- tot de verwaarlozing van de gemeen- Links) ziet de mens niet als een ‘homo Van den Brink is een wetenschapper schap. Hij zoekt de oplossingsrichting economicus, maar als een homo empa- die al decennia praktisch empirisch in het coöperatieve denken. thicus’. Of Gert-Jan Segers (CU) in zijn onderzoek koppelt aan filosofie en nieuwe partijprogramma: ‘De huidige theorie. Een groot deel van zijn oeu- Twan van Lieshout politieke status quo beschouwt ons, vre komt nu samen in het boek dat ten onrechte, als een homo economicus luistert naar de lange titel Ruw ont- In Capitalism, Alone, dat eind 2019 voor wie geld en werk het welbevin- waken uit een neoliberale droom en de (dus voor de Corona-crisis) uitkwam, den bepaalt.’ Ja, zelfs Klaas Dijkhoff eigenheid van het Europese continent beschrijft Milanovic hoe het kapi- (VVD) voegde zich tijdens de Algemene (hierna: Ruw ontwaken). Van den talisme op dit moment het enige Beschouwingen 2020 bij dit koor der Brink schreef het vóór de coron- economische systeem is dat op glo- critici: ‘Ik ben nooit uitgegaan van de acrisis, wachtte met de publicatie, bale schaal bestaat. Na de ineen- übercalculerende rationeel denkende en voegde nog een extra paragraaf storting van de Sovjet-Unie, maar mens. De homo economicus? Ik ken er toe over de Nederlandse samenle- met name na de omhelzing van de misschien… vier.’ Mooie woorden, ving ná COVID-19. Centraal in het markt door Chinese leider Deng maar tegelijkertijd zou de homo eco- boek staat de these dat Nederland Xiaoping in de jaren tachtig, zijn nomicus weleens een politieke feniks, een neoliberaal land is geworden, en alle uitdagers van het kapitalisme een Lazarus kunnen zijn. Vele malen dat dit tot een aantal grote maat- verdwenen. Wel zijn er verschil- doodverklaard, maar hij blijkt steeds schappelijke problemen heeft geleid. lende varianten te onderscheiden: weer te herrijzen als de hoeksteen van Aan het einde van het boek schetst het liberale kapitalisme (met de Vs het Nederlands beleid. de auteur een oplossingsrichting, als belangrijkste voorbeeld) en het namelijk ‘de coöperatieve werkwijze’. politieke kapitalisme (bijvoorbeeld Gabriel van den Brink, voorheen China). Het sociaaldemocratische hoogleraar maatschappelijke bestuurs- Ook Ruw ontwaken is een mengeling kapitalisme wordt ook nog even kunde in Tilburg en tegenwoordig van filosofie en praktische sociolo- ten tonele gevoerd, maar verdwijnt hoogleraar wijsbegeerte aan de Vrije gische data. Algemeen gesteld pro- al snel weer in de coulissen, omdat Universiteit, schreef over de ideologie beert Van den Brink aan te tonen volgens Milanovic dit systeem zijn achter de homo economicus, het neoli- dat de samenleving op allerlei manier glorietijd beleefde vóór de jaren ’80, beralisme, een boek. Volgens hem (neo)-liberaler is geworden, en voert vervolgens snel minder dominant is heeft Nederland de laatste dertig jaar hij een aantal (zeer bekende) liberale geworden en nu zeer op het liberale het liberalisme omhelst. Neolibe- filosofen (Locke, Smith, Stuart Mill, kapitalisme is gaan lijken. Denkstof rale uitgangspunten als privatisering, Friedman) op om de ontwikkeling voor sociaaldemocraten. marktwerking en deregulering wer- in het liberale denken te illustreren. den van bovenaf doorgevoerd, terwijl Hierna volgen een aantal hoofd- De homo economicus is uit, de ook van onderop er een vrij breed stukken met veel data waarin Van gemeenschap is in de mode. Ten- gedeeld vertrouwen was in de markt den Brink laat zien hoe Nederland minste, als we de politieke gelui- en de vrije concurrentie. Hier moeten individualistischer en liberaler is den van de laatste maanden mogen we op terugkomen, zo betoogt Van geworden. Om de grote hoeveelheid geloven. Zo stelde CDA-fractie- den Brink, want burgers zien zich- kwantitatieve gegevens toch nog een voorzitter Pieter Heerma onlangs zelf helemaal niet als afzonderlijke kwalitatieve, verbeeldende invulling 16 Artikel Tijd & Taak

te geven, start Van den Brink elke verbroken relaties. Veel intolerantie paragraaf met een aardige persoon- voor andermans gedrag en menin- lijke anekdote, door bijvoorbeeld te gen vindt zijn oorsprong juist in het memoreren hoe een aantal decen- feit dat de lat in het algemeen hoger nia geleden werd gekeken naar is komen te liggen. autoritair overheidsoptreden, het aanvragen van een uitkering of de Maar goed, is dit nu te wijten aan het integratie van migranten. neoliberalisme? Het probleem van Ruw ontwaken is dat Van den Brink Dit maakt het boek tot een pret- deze liberalisering, of beter gezegd, tig leesbaar werk, waarbij Van den een soort mengeling van emancipatie, Brink overtuigend laat zien dat een grotere individuele autonomie Nederland in korte tijd erg ver- en individualisering in het gehele anderd is. De individualisering boek gelijk stelt aan het neolibera- en liberalisering bracht ons veel lisme. Terwijl het neoliberalisme, dat goeds, zoals een algemene toegang gekenmerkt wordt doordat juist de tot hoger onderwijs, emancipatie overheid actief marktwerking en en verbeterde communicatiemo- privatisering oplegt terwijl de ver- gelijkheden. Maar tegelijkertijd zorgingsstaat en de overheid zelf groeide ook de inkomens- en ver- verkleind worden, toch in principe mogensongelijkheid, en ervaren iets heel anders is dan de toegeno- mensen minder gemeenschapszin. men individualisering van de 20e Het is dan ook niet vreemd dat er eeuw. Concreet: wat is nu precies zo Gabriël van den Brink, grote groepen zijn die de snelle neoliberaal aan de anticonceptiepil Ruw ontwaken uit een neoliberale verandering niet kunnen bijbenen, die vrouwen meer (keuze)vrijheid droom en de eigenheid van het of ontevreden zijn over de richting gaf, de komst van het internet, of de Europese continent (2020). waarin Nederland zich heeft ont- mogelijkheid voor grote delen van de wikkeld. Eén van Van den Brinks’ samenleving om hoger onderwijs te interessantste inzichten is dat de volgen? Van den Brink gooit het alle- individualisering en de vergro- maal op één hoop. Opmerkelijk voor ting van alle keuzemogelijkheden iemand die zoveel over dit onder- tot hogere verwachtingen hebben werp heeft gepubliceerd. geleid, die verstrekkende gevolgen hebben. Want we hebben Een andere grote tekortkoming zowel hogere verwachtingen van van het boek is dat Van den Brink de overheid, die enerzijds risico’s teveel koerst op datasets van het moet weg-organiseren, ons vrij- Sociaal en Cultureel Planbureau, heid en keuzes dient te verschaf- zoals het Continue Onderzoek fen, maar óók moet ingrijpen als Burgerperspectieven (COB). Deze vooral ánderen zich teveel vrij- datasets geven sinds 2008 het per- heid toe-eigenen. Ook hebben we spectief van burgers op tal van meer verwachtingen van ons pri- thema’s en vormen zo een mooi véleven, wat zich uit in een hoger overzicht hoe burgers anders zijn percentage echtscheidingen en gaan denken. Hoewel Van den Brink november 2020 Het einde van het neoliberalisme? 17

zich aanvankelijk bewust lijkt van de en was altijd een land van betrokken gemeenschap, maar deze ook vooral betrekkelijkheid van de mening van burgers en een Europese koploper tot bloei willen laten komen in het de gemiddelde burger, worden gaan- wat betreft vrijwilligerswerk. maatschappelijk middenveld. Wat deweg in het boek – wanneer ‘de dit betreft past het boek in een burgers in opstand komen’ – menin- Van den Brink geeft tot slot een koerswijziging die met name bij de gen van burgers steeds meer tot op (mijns inziens te) ruwe schets hoe traditionele middenpartijen te zien zichzelf staande feiten verheven. Een in de toekomst deze verlangde is. De PvdA is langzaam maar zeker gevaarlijke route, die zich met name gemeenschap eruit zal gaan zien. de neoliberale ideeën van bezuini- wreekt als het gaat over thema’s als Hij komt, niet heel verrassend, uit ging en zelfredzaamheid achter veiligheid, immigratie en vertrouwen bij de coöperatie. Volgens Van den zich aan het laten. Asscher keerde in de politiek. Terwijl Van den Brink Brink heeft Europa, maar zeker ook zich tijdens de laatste Algemene allerlei boze burgers aanhaalt die vin- Nederland, niet alleen hierin een Beschouwingen tegen de ‘BV den dat er ‘geen moskeeën gebouwd sterke traditie (denk aan de samen- Nederland’, maar ziet ‘Nederland mogen worden’ of dat er ‘crimine- werkingsverbanden van boeren tot meer als een vereniging, waar je alle- len naar ons land worden gehaald’, banken), maar zou juist de coöpe- maal lid van bent, waarin je deelt in blijken de feiten – zie de afgeno- ratie de gebalanceerde tussenvorm voor- en tegenspoed, waarin je ook men misdaadcijfers of (parlemen- zijn waarbij afscheid genomen lief en leed deelt en waarin je soms taire) onderzoeken naar immigratie wordt van de neoliberale vermark- een klusje moet doen.’ Ook het CDA - vaak toch anders. Juist bij thema’s ting en concurrentiedrift, zonder wendt de steven bij monde van als immigratie en minderhedenpro- door te schieten in een nieuwe fractievoorzitter Heerma: ‘Corona blematiek is het belangrijk om weg overheidsdominantie . Hierbij gaat heeft veel veranderd, maar de roep te blijven van wat in Duitsland het Van den Brink helaas weinig in op om meer samenleving is alleen maar extreemrechtse AFD ‘perceptie is rea- hoe de overheid een eerlijk en ste- sterker geworden. (…) Een revolutie liteit’ noemt. vig fundament moet leggen, zodat is gaande, een coöperatieve revolu- al die nieuwe, sympathieke coöpe- tie. Slimme coöperatieve platforms Want Van den Brink heeft deze raties überhaupt een kans kunnen waar eigenaarschap, risico en winst- opvattingen helemaal niet nodig om krijgen. Het is exemplarisch voor deling samengaan, vormen de weg uit te komen bij zijn centrale stelling dit laatste coöperatieve hoofdstuk, van de toekomst.’ dat veel burgers terug willen naar dat langer en diepgravender had de gemeenschap. In het naschrift gemogen. Want wat nu precies het Maar zowel bij de PvdA als met stelt Van den Brink dat corona eens pad is om van dat vermaledijde name bij het nu regerende CDA te meer heeft aangetoond dat de neoliberalisme af te komen, en wie geldt: ‘the proof of the pudding is samenleving een gemeenschap is, dit moet gaan doen, blijft uitermate in the eating’. Vergezichten, een waarin je het met elkaar moet zien vaag. Hierdoor is Ruw ontwaken afscheid van het neoliberalisme, te redden. Juist tijdens de coronatijd helaas te plaatsen in de lange rij van een terugkeer naar de coöperatie en kwamen er ook weer voorbeelden aan boeken die vanuit een eigen origi- het maatschappelijk middenveld: de het licht waarin mensen naar elkaar nele zienswijze interessante kritiek komende formatie zal laten zien in om willen zien, zoals de boodschap- uit op het neoliberalisme, maar niet hoeverre het echt menens is, of dat penservice voor ouderen of kwetsba- een overtuigend alternatief weet het neoliberalisme wederom uit een ren. Dit sluit ook goed aan bij hoe neer te zetten. vroegtijdige dood opstaat. Nederlanders zich doorgaans gedragen: uit Van den Brinks data blijkt Toch kan Ruw ontwaken wel inspi- Twan van Lieshout won in 2018 de Banning dat Nederlanders juist graag iets voor ratie bieden voor partijen die niet Prijs en schrijft sindsdien halfjaarlijks een boe- de ander willen doen. Nederland is alleen hunkeren naar een nieuwe kessay voor Tijd en Taak. 18 Artikel Tijd & Taak

WAAR IS ONZE VOLKSPARTIJ?

Abraham De Swaan signaleert in de Groene Amsterdammer van 6 mei j.l. het dreigende gevaar van een opkomend extreemrechts. Individuele verontwaardi- ging daarover volstaat niet meer, ‘alleen collectieve actie, in stevige organisaties, zoals politieke partijen, helpt daartegen. Dat moet dan maar’, aldus De Swaan. Deze woorden roepen de vraag op hoe stevig de PvdA, de partij waar ik lid van ben, op dit punt eigenlijk is. Op zoek naar een ant- woord sprak ik met een kritische outsider: Jerry Afriyie, dichter, mensenrechtenactivist en mede- voorman van Kick Out Zwarte Piet. En met Randy Martens, een tegendraadse insider, onlangs voorzitter geworden van de PvdA Jerry Afriyie | foto: collective Jerry Afriyie. afdeling den Haag en maker van de podcast Studio Tegengif. levensovertuiging, door hun inko- de hoofden en harten van sociaalde- mensniveau, of etnische afkomst mocraten anno 2020 nog een rol van Door Dirk Achterbergh aangetrokken tot de sociaaldemo- betekenis, vraag ik me af? cratie, maar door binding aan geza- Het enorme zetelverlies bij de ver- menlijke idealen en beginselen. Het Randy Martens: ‘Onderkennen we kiezingen in 2017 roept eerder het was deze doorbraakgedachte, in onze kernmissie voldoende en dra- beeld op van zwakte dan van ste- belangrijke mate ontwikkeld door gen we die duidelijk uit? Volgens vigheid. Maar is een verkiezingsre- Willem Banning, die leidde tot mij is dat het wegnemen van de sultaat wel de maat der dingen? Zit oprichting van de PvdA in 1946. uitwassen van een op hol geslagen stevigheid niet ook in het samen- Ons genetisch materiaal bestaat dus kapitalisme, zoals ongelijkheid en vallen van wie je wil zijn met wat je uit gezamenlijke verbondenheid aan milieuschade.’ in de dagelijkse werkelijkheid bent. beginselen enerzijds, maar tegelij- En zit bij mijn partij daar geen fors kertijd uit pluriformiteit anderzijds. Ik vraag Jerry Afriyie of hij zich niet verschil tussen en doet dat verschil verbonden voelt met linkse partijen geen afbreuk aan de stevigheid? Beginselen anno 2020 die ontstaan zijn in de strijd tegen Via de website van de PvdA zijn achterstelling. ‘Ik ben teleurgesteld Hoe vaak hoor ik niet dat we een deze beginselen niet te vinden. in de onmacht en onwil van linkse volkspartij zijn met een breed Maar gelukkig is daar nog de belas- partijen als SP, GroenLinks en de geschakeerde achterban. Leden, ting ontduikende multinational PvdA. Ze hebben geen duidelijke sympathisanten en kiezers voe- Google die het beginselmanifest ideologie. Ze hebben geen ruggen- len zich niet door hun soci- van de PvdA uit 2005 weet op te graat, als het om racismebestrijding ale klasse, door hun religie of duiken. Maar speelt dit manifest in gaat en op het ondersteunen van november 2020 Waar is onze volkspartij? 19

mensen met een migratieachter- zo staat het in het beginselmanifest. bedenkt. Je kunt ook de ver- grond bij het verwerven van een vol- Mooie woorden, maar hierover door- schillen juist opzoeken. Banning waardige plek in onze samenleving. denkend liggen er toch ook voetan- noemde dat actief pluralisme. Het Pal staan naast mensen die opko- gels en klemmen op de weg. begrip actief duidt op interactie, op men voor fundamentele mensen- benieuwdheid naar elkaar, op dóór- rechten betekent dat je niet neutraal Aan idealen en beginselen hoef je je vragen, mogelijk zelfs op botsing en kan staan ten opzichte van politici niet te houden, aan afspraken wel. wrijving. Let wel: Banning streefde en partijen die deze rechten niet res- Dat klinkt cynisch maar zo bedoel ik geen debatwedstrijd na, was niet pecteren, bang als je bent om ze voor het niet. Punt is dat de oplossing van gericht op winnen of verliezen. Het de voeten te lopen. Door dit gebrek praktische, politieke kwesties niet gaat er om dieper te graven, om te aan moed en leiderschap ontsporen staat opgetekend in een beginsel- overtuigen, om je te verdiepen in de debatten rond racisme. Links programma. Wel of geen kernener- opvattingen van anderen en om de gaat niet uit van een eigen visie op gie, hoe om te gaan met migratie, moed op te brengen om overtuigd de veranderende maatschappij, maar institutioneel racisme en vrijwillig te worden. Uiteindelijk word je daar is vooral uit op stemmen. In de jacht levenseinde, een aantal actuele the- als partij beter van. daarop schuiven ze maar al te mak- ma’s waarover onze beginselen geen kelijk naar rechts op. De pijn van de duidelijke uitspraak doen. Om van Jerry Afriyie vertelde me over het zwarte gemeenschap en de urgen- gemeenschappelijke beginselen naar ongemak en de pijn die deelnemers tie van positieverbetering wordt bij een gezamenlijk standpunt of beleid aan debatten over racisme ondervin- links niet echt gevoeld.’ te komen, is niet altijd een gemak- den: ‘Ik merkte dat er vooroordeel, kelijke tocht. Je zou onze beginselen schaamte en angst bij komt kijken, Beginselen en idealen zouden het kunnen zien als onze gemeenschap- er ontstaan conflicten. Daar moe- cement van de PvdA moeten zijn pelijke taal. Zonder taal geen brief ten we toch doorheen, zwart, wit om een brede achterban te vereni- of boek. Maar met dezelfde taal en alles ertussen in. Dat is mogelijk gen maar ze zijn moeilijk te vinden, kunnen heel verschillende brieven als we empathie opbrengen, echt zelfs voor insiders. Hebben we er worden geschreven. Vervang nu brief nieuwsgierig zijn naar gevoelens, wel een helder beeld van? De kri- en boek door standpunt en beleid. problemen en inzichten van de ander, tische outsider haakt af omdat hij Het formuleren daarvan vergt extra als er een open cultuur is’. denkt dat ze er helemaal niet meer inspanning en al helemaal als men- zijn. Het lijkt er op dat ons begin- sen met verschillende achtergrond en Een volkspartij zou haar voordeel selmanifest een kwijnend bestaan overtuiging dat samen moeten doen. kunnen doen met de ervaringen en leidt. Hoe dan ook, zonder degelijk Zij hebben a priori niet dezelfde inzichten van Afriyie. Hoe om te cement heeft het partijbouwwerk mening, kijken anders tegen zaken gaan met de botsing der meningen geen stevigheid. aan. ‘Hen allen een plek bieden van die een brede volkspartij nu eenmaal waaruit ze zich kunnen inzetten’, met zich meebrengt? Pluriformiteit staat in het Beginselmanifest, maar ‘Sociaaldemocratische idealen bin- hoe doe je dat dan? Zijn er diepgaande discussies, of pro- den en inspireren mensen met de ductieve botsingen in de PvdA? Ik meest uiteenlopende achtergronden Je kunt al die inzichten en perspec- zie ze niet. Vermijden we die, juist en levensovertuigingen al meer dan tieven naast elkaar laten bestaan. waar het gaat om deze thema’s, bang een eeuw. De Partij van de Arbeid Partijbestuur en/of fractie funge- als we zijn voor onrust die electoraal wil al deze mensen mobiliseren en ren dan als procesmanager, die op negatief kan uitpakken? Interessant een plek bieden van waaruit zij zich zoek gaat naar de grootste gemene is wat Randy Martens daarover voor hun idealen in kunnen zetten’, deler en een werkzaam compromis opmerkte: ‘Mensen zijn absoluut 20 Artikel Tijd & Taak

politiek geïnteresseerd en hebben een bestuurderspartij geworden? wijk, vak, expertise of culturele opvattingen. Wat je echter ziet is dat Met politici die via verkiezingen achtergrond actief bijdragen aan bijna niemand meer een politieke een mandaat verkrijgen. De enige het verwezenlijken van de geza- partij ziet als plek waar je je mening invloed van leden en/of sympa- menlijke idealen. Een sterke partij vormt. Dat gebeurt buiten partijen, in thisanten is dan het uitbrengen is het resultaat van deze gezamen- ieder geval buiten de PvdA, op inter- van hun stem op hun voorkeurs- lijke inspanning en de kracht van net, bij one-issue clubs en in debat- kandidaat. Met beginselen onder zo’n partij wordt afgemeten aan centra. Mensen komen dan met een het stof en met weinig zichtbaar de mate waarin ze erin slaagt om bezonken mening van buitenaf naar intern debat is de PvdA opge- grote groepen burgers te betrek- een partij toe, met als doel om hun schoven in deze richting. Moeten ken bij het bepalen van een her- opvatting te propageren en hun doel- we dit als een vaststaand gegeven kenbare koers en programma. Op stelling te realiseren. Voordeel voor opvatten of moeten we een soci- deze manier functioneert de partij hen is wel dat er steeds meer partijen aaldemocratische partij anno 2020 als wisselstation tussen burgers en zijn, er is er dan wel eentje die al dicht toch anders inrichten? bestuur, tussen samenleving en bij hun opvatting ligt’. staat. Niet alleen door het articu- De partij als wisselstation leren van wensen, maar ook door Ik denk dat dit een juiste observatie is. Democratische besluitvorming is het evalueren van de effecten van Als dit proces zich doorzet is de poli- niet een kwestie van een simpel overheidsbeleid. Democratie bete- tieke partij de ontvanger van wensen ja of nee. Er is nooit sprake van kent dat burgers zichzelf bestu- van buiten. Fractie en/of bestuur doen één belang, één perspectief of één ren. Zonder de hulp van een partij deze in hun eigen blender, en vervol- groep. Er moet altijd een afwe- zoals Banning die zag, een volks- gens rolt er dan een partijstandpunt ging worden gemaakt, altijd moet partij dus als wisselstation tussen uit dat in het parlementaire debat er worden onderhandeld en gewikt burgers en staat, gaat dat naar mijn wordt vertolkt Het pluralisme is dan en gewogen. De vraag is wie in mening niet lukken. alleen nog buiten de partij aanwezig, een dergelijk proces actief betrok- de partij zelf wordt een organisatie ken zijn? In een bestuurderspartij Allemaal mooie woorden en inten- van politieke en bestuurlijke professi- zijn dit de bestuurders maar in ties, zo’n volkspartij maar wordt onals. De vraag is of we ons bij deze een volkspartij doen leden, sym- het dan geen chaos en verzandt tendens moeten neerleggen en of het pathisanten en politici dit samen. het niet in eindeloos gepalaver? concept van volkspartij daarmee ver- Een dergelijke partij is bovendien Politiek is niet vrijblijvend, dus leden tijd is. bij uitstek de plek waar afwegingen moet het democratisch debat in de in samenhang met beginselen en partij goed worden georganiseerd. Uiteraard zullen debatten en menings- idealen kunnen worden gemaakt. Als iedereen, te allen tijde, over vorming buiten partijen plaats blijven alles gaat meepraten zal er van vinden, dat is iets van alle tijden. Maar Banning zag de politieke partij onze idealen niets terecht komen. partijen zijn geen debatcentra, in de als wisselstation. Mensen verbin- Randy Martens gaf daar een prak- politiek zijn standpunten niet vrijblij- den zich aan de grondbeginselen tische wenk voor: ‘Diepgaand vend. Het gaat uiteindelijk om macht van een partij en willen op basis debat in de partij moet gaan over en invloed. De vraag is nu of we dat daarvan de samenleving inrich- zich steeds herhalende wrijfpunten, uitoefenen van invloed overlaten aan ten. Daartoe spreken ze een ver- over kwesties waar we blijkbaar politieke professionals, bestuurders antwoordelijkheidsverdeling af, niet verder mee komen en waar we en technocraten, weliswaar nadat waarbij sommigen vertegenwoor- in tekort schieten. Niet over staand we ze hebben gekozen Is de poli- digende, politieke functies op zich beleid, geef daarvoor de door ons tieke partij anno 2020 in essentie nemen, anderen vanuit hun eigen gekozen politici de ruimte’. november 2020 Waar is onze volkspartij? 21

uit te diepen. Zo’n notitie zou democratische medaille. Dat besef, dan onder regie van het partijbe- die democratische ervaring, kan in stuur of wetenschappelijk bureau een volkspartij worden versterkt. in de partij en met de achterban besproken en geëvalueerd moe- Ik zie veel bitterheid en veronge- ten worden, moeten worden bij- lijktheid in ons sociaal-politieke gesteld, dit alles in een cyclisch humeur. Komt dat niet mede voort proces. Uiteindelijk leidt dat tot uit het ontbreken van een derge- een samenhangend en politiek lijk besef? Geen gelijk krijgen staat levensvatbaar programma. Neem gelijk aan diepe krenking en wordt daar de tijd voor. De huidige gedramatiseerd. Het sentiment is al werkwijze met moties op congres snel: ‘ze doen maar, de elite begrijpt en ledenraad, zonder diepgaande het niet, er is een diepe kloof, er zit onderlinge discussie is te schraal. een kwaadaardig complot achter’. Neem een voorbeeld aan het Plan Al met al leidt dit tot het afbrok- van de Arbeid, opgesteld in de kelen van het vertrouwen in demo- dertiger jaren, door deskundige cratische besluitvorming, die nu sociaaldemocraten waarvan er eenmaal nooit rechtlijnig is. Als enkelen later zelfs de Nobelprijs mensen geen democratische erva- wonnen. Dit plan heeft enorme ring meer opdoen, erodeert het invloed gehad in en buiten de geloof in de werkzaamheid van de Partij. Het zat zeer gedegen in democratie. Het zet de deur open elkaar en werd breed gedragen.’ naar autoritaire leiders, die wel eens even orde op zaken komen stellen. Randy Martens Democratische vorming foto: collective Randy Martens Het actief pluralisme van Banning Ik begon bij De Swaan en zijn zorg is niet alleen van betekenis voor over de opkomst van extreemrechts. Martens vervolgt: ‘Een voorbeeld de partij intern, het draagt ook Mijn conclusie is dat de PvdA, maar van zo’n voortslepende kwestie is bij aan democratische vorming. ook de andere linkse partijen, op dit het telkens terugkerende gesteggel Als mensen gehoord en begre- moment niet stevig genoeg zijn om over de opvang van vluchtelingen. pen worden, als ze zelf betrokken uitdagingen van een veranderende Links trekt aan de ene kant van zijn bij de gemaakte afwegingen samenleving en de dreiging van het touw met de inzet om een en daar invloed op kunnen heb- extreem rechts het hoofd te bieden. bepaalde groep die zich aandient, ben, dan wordt het voor hen ook Dat zit niet alleen in veel zetels, in asiel te verlenen. Rechts trekt aan aanvaardbaar om geen gelijk te een goede lijsttrekker en een mooie de andere kant, houdt de deur krijgen en om voor hen minder campagne. Stevigheid zit hem ook liever dicht, bang voor een aan- gunstige beslissingen te accepte- in een open partijcultuur, in de zuigende werking van verruimd ren. Democratie is het recht van wisselwerking tussen partijleden asiel. Maar het is een ingewikkeld eenieder om invloed uit te oefenen en politici en die tussen partij en vraagstuk, ingewikkelder dan dit op besluitvorming. Maar tege- netwerken daaromheen. In herken- getouwtrek. Links, c.q. de PvdA lijk is dan ook nodig dat eenieder bare beginselen en een stevig intern zou door experts en ervaringsdes- aanvaardt om soms geen gelijk debat. In het heruitvinden van en kundigen een notitie moeten laten te krijgen. In- en tegenspraak toewerken naar een progressieve vervaardigen om allerlei aspecten zijn twee kanten van dezelfde volkspartij anno 2020. 22 Artikel Tijd & Taak

OUDE EN NIEUWE HELDEN

Het voorjaar van 2020 is onlosma- kelijk verbonden met de lockdown ten gevolge van het Coronavirus. Tegelijkertijd met het stilvallen van de maatschappij kwam er een enorme maatschappelijke beweging op gang die in de geschiedenis alleen maar te vergelijken is met de beeldenstorm aan het einde van de 16de eeuw. Zo'n half jaar later kunnen we voorzichtig de balans opmaken.

Door Tim Zeedijk

Ademloos keek ik op 7 juni naar de beelden uit Bristol. Keer op keer, het filmpje in herhaling. Een gedreven menigte trekt een antiek standbeeld van de sokkel en rolt de bronzen man door de straten. De opmars stokt, iemand zet lange tijd zijn knie op de hals van het beeld. Dan rolt het weer door. Een eind verderop, aan de rand van de haven, wordt de kerel rechtop gezet. Alsof er een belangrijke rite wordt uitgevoerd, valt de meute even stil. Dat wil zeggen, het rumoer neemt af. Het lijkt alsof iemand vraagt om iets te zeggen. Maar dan neemt de Gillian Wearing CBE, “Millicent Fawcett”, 2018. Commissioned by the Mayor of London furie het over en plonst de bronzen with 14-18 NOW, Firstsite and INIVA to commemorate the Centenary of the Representation man onder luid gejoel in het water. of the People Act 1918, through the Government’s national centenary fund. Zijn verdiende loon. foto: Caroline Teo

Nog een keer kijken. Want het is over mensen die beelden wilden red- Nu kunnen we zien hoe zo'n groep alsof je naar een film uit 1566 zit te den. Over de stichters van altaren en te werk gaat. En hoe spannend, kijken. Die historische beeldenstorm, lokale overheden die de vanda- opgewonden, ongestructureerd en Protestanten die de inventarissen van len opmerkelijke genoeg ervan wisten doelgericht tegelijkertijd de storm Katholieke kerken vernielden, is door te overtuigen juist één specifiek werk verloopt. Die pauze, vlak voor de historici minutieus gereconstrueerd. met rust te laten, omdat het weliswaar finale klap. Ik stel me voor dat het Er bestaan overzichten van het tijds- uitermate katholiek was, maar tegelij- 450 jaar gelden precies zo is gegaan. verloop, de route van de storm, in kaart kertijd toch ook een meesterwerk van Want wie durft als eerste de kop gebracht als een echt onweer dat over beeldhouwkunst. Van dag tot dag zijn van een beeld te slaan? Dan moet de Lage Landen raasde. Er zijn oog- de handelingen te volgen. Maar een de woede en haat van binnen wel getuigenverslagen. Er zijn verhalen film bestaat er niet natuurlijk. heel groot zijn. november 2020 Oude en nieuwe helden 23

De Black Lives Matter-beweging, van de bevolking, met instemming kunstenaars die vanaf de vroege die door de dood van George Floyd van het Federale Hof, de levens van jaren negentig een omwenteling in een enorme impuls heeft gekregen, generaties bepaalde, werden ter morele de kunst veroorzaakte. Bekendste streeft een overzichtelijk, maar niet instructie van de bevolking door het fenomeen is enfant terrible Damian gemakkelijk te realiseren doel na. hele land standbeelden opgericht van Hirst, maar afgezien van zijn rauwe Rechtvaardigheid voor achtergestelde de mannen die de confederatie-sta- flirt met de commercie is er onder groepen, nu en in het verleden, door ten zo dapper hadden aangevoerd. die groep kunstenaars veel bijzon- onder andere monumenten van slaven- Lees: voorstanders van de slavernij. ders te ontdekken. Op een geheel handelaren af te breken. Echter, stand- Pas tegen het midden van de twin- eigen manier zijn ze betrokken bij beelden zoals dat van Edward Colson, tigste eeuw nam de productie van dit de maatschappij. Het vroege werk op een voetstuk geplaatst omdat hij soort standbeelden af en met de Civil van Wearing, en dan met name de zijn door mishandeling en moord ver- Rights Movement uit de jaren zestig fotoserie uit de jaren negentig waar gaarde vermogen aan de gemeenschap is er een kentering gekomen in het ze mensen op straat portretteert met van het achttiende-eeuwse Bristol had nationale beleid dat racisme en achtereen papier in de hand waarop ze hun geschonken, zijn over heel de wereld stelling oogluikend toestond. Maar de gedachten van dat moment hebben te vinden. Ik denk dat er geen stad van beelden bleven staan. Tot dit voorjaar. geschreven, biedt een podium aan enige omvang is waar niet tenminste alledaagse mensen, geen helden of één historische figuur met bloed aan De kunsthistoricus van de 21ste eeuw leiders. De kunstenaar dwingt de de handen op een sokkel staat. kan niet aan de verleiding weerstaan beschouwer van zo'n portret ertoe zijn onderwerp in Google Images in na te denken over de eerste indruk In de Verenigde Staten is een bijzon- te tikken. De zoektocht naar confede- van de persoon in combinatie met de der soort monument nu onderwerp rate monument levert duizenden plaat- woorden op het papier. Zelden val- van discussie geworden. Er zijn, ver- jes op van vernielde beelden, verspreid len die samen natuurlijk, mensen zijn spreid over het hele land, ongeveer door de Vs. De afbeeldingen van de toch altijd anders dat je denkt. zevenhonderd confederatie monu- monumenten intact, waar ik eigenlijk menten, opmerkelijk genoeg niet nieuwsgierig naar was, zijn verdrongen Sinds enkele jaren werkt Wearing beperkt tot de staten die tijdens de door fascinerende beelden van vernieti- aan een opmerkelijke reeks bronzen burgeroorlog in de 19de eeuw tégen ging. Er klinkt in de Vs nu een roep om standbeelden. In 2008 werd haar de afschaffing van de slavernij waren. rechtvaardigheid en omdat die stem beeld A Typical Trentino Family ont- De ontstaansgeschiedenis van die meer dan een halve eeuw werd gene- huld in Trente, Noord Italië. Aan de beelden, vaak grote, imponerende geerd, is het tijd voor actie. Tientallen onderwerpskeuze ging een gedegen stenen sokkels met daarop een bron- beelden zijn al verwijderd, het is een onderzoek vooraf, waarbij profes- zen beeld of beeldengroep, is nauw kwestie van tijd of alle voorstanders sor in de methodologie en statistiek verbonden met het racisme in het van slavernij zijn van hun voetstuk Ivano Bison de gemiddelde Italiaanse Amerika van rond 1900. Waar de gestoten. De pleinen en parken worden familie definieerde op basis van de eerste monumenten kort na de bur- langzaam maar zeker leger. demografische gegevens sinds 1961. geroorlog zich nog richten op het eren Vervolgens mochten mensen in de van de eenvoudige man, de soldaten In de luwte van dit maatschappe- straat discussiëren over wat volgens en burgers die hun leven hadden lijk debat staat Gillian Wearing hen een typische familie was, waarna gegeven in de strijd, werden zo'n vijf- (Birmingham, 1963). Want als er er advertenties werden geplaatst in tig jaar later de generaals en politieke kunst verdwijnt, komt er misschien de locale kranten met de oproep leiders onderwerp van verheerlijking. ook nieuwe kunst voor in de plaats. aan families die aan de gemiddelde In de periode waarin openbare segre- Wearing behoort tot de groep van karakteristieken voldeden zich te gatie en vernedering van grote delen Young British Artists, een lichting melden. In een daaropvolgende 24 Oude en nieuwe helden Tijd & Taak

tentoonstelling werden verschillende duurzaam brons vereeuwigd. Een eer- voor het Britse Parlementsgebouw kandidaten gepresenteerd en de vijf lijk gekozen eenvoudig gezin dat aan op Parliament Square. Tussen alle meest exemplarische families werden in alle gemiddelden van de 21ste eeuw vol- mannelijke staatslieden staat nu een live uitzending vanuit het Theatro doet, staat op een voetstuk in een park Millicent Fawcett, voorvechtster van Sociale aan de burgers van de stad in Noord-Italië. het vrouwenkiesrecht aan het begin Trente gepresenteerd. Een zevenkop- van de twintigste eeuw. Maar Gillian pige jury, met onder meer een kunste- In 2014 volgde A Real Birmingham Wearing deed iets uitzonderlijks met naar, een chemicus en een gescheiden family; twee alleenstaande zussen van deze opdracht. Net zoals de mannen psycholoog mocht het eindoordeel vel- multiculturele achtergrond met hun en vrouwen op Wearings portretfoto's len, alles aan elkaar gepraat door een zoontjes, gekozen uit 372 families. uit de jaren negentig, houd Fawcett een locale tv-persoonlijkheid. De families De zussen staan nu in brons voor de papier voor de borst met daarop haar lieten hun korte documentaire ter pro- stadsbibliotheek. In 2018 was het de beroemde oproep: Courage calls to cou- motie van zichzelf aan het publiek zien, beurt aan A Real Danish Family. Uit rage everywhere. En zo is dit beeld geen waarna de juryleden hen vragen stelden meer dan tien Deense steden streden bevroren pop geworden van een man welke hun achtergronden kon verdui- bijna vijfhonderd families om de titel. of vrouw uit het verleden, waarvan je delijken. Hiermee werd soms pijnlijk Winnaars waren de 29-jarige Michael, maar moet raden wat die voor jou, van- duidelijk dat hun 15 minutes of fame in Italië geboren maar kind van Deense daag de dag kan betekenen, maar is het plaats moest maken voor eerlijkheid en ouders en de 28-jarige Yenny-Louise, een sprekend persoon, een levensechte kwetsbaarheid. Wat wilden deze uit- geboren in Colombia, opgegroeid in verbeelding van een vrouw die honderd verkoren families eigenlijk bewijzen? Denemarken bij haar adoptieouders. jaar geleden opkwam voor een recht, Gaven ze zich echt bloot om uitein- Met hun dochtertje werden ze in brons waarvoor in veel delen van de wereld delijk te worden vereeuwigd in brons? vereeuwigd en gepresenteerd, ponti- ook nu nog moet worden gestreden. En Onder meer de dubbele Italiaanse ficaal voor het Statens Museum, de haar oproep is leesbaar, wordt als een moraal ten aanzien van huwelijk en kunsttempel van Kopenhagen. bord van protest voor de borst gehou- gezin kwam bij een van de ideale fina- den, alsof Millecent's proteststem nog listen aan de orde. Een koppel moest Over haar beelden van gewone fami- over het plein schalt. bekennen dat ze kinderen kregen, lang lies vertelt Wearing: ‘Ik denk dat het voordat ze getrouwd waren. Dat is in lastig is om je te verhouden tot de Dat brons duurzaam is, daarin kan Italië nog steeds bij wet verboden, dat meeste monumenten in de wereld. Wearing zich vergissen. Met groot wil zeggen: je hebt dan geen recht op Het zijn beroemde mensen, verheven plezier werden de afgelopen maan- de middelen waarop een getrouwd stel en onzichtbaar. Ze staan op een voet- den vele honderden beelden vernield aanspraak kan maken. In plaats van stuk en zijn gemaakt naar een fictief en leek het brons geen weerstand te heel gemiddeld, bleken de families idee van die persoon. Mijn standbeel- kunnen bieden aan de woede die de allemaal juist uniek, derhalve uiter- den zijn gebaseerd op echte mensen, afgebeelden opriepen. Ik verwacht mate geschikt voor een standbeeld. En die nu leven. Met de kleren die ze dat Wearings onderwerpen geen precies dat wil Wearing ons duidelijk vandaag de dag dragen. En ik maak ze slachtoffer worden van massapro- maken, ze laat op een berekende wijze in brons, want een familie moet sterk test. Tenminste, niet zolang onze 21ste het bijzondere van het alledaagse zien. zijn, zoals brons.’ eeuwse open en vrije maatschappij Uiteindelijk wint de familie Giuliani, bestaat. Het zal tijd en geld kosten, waarvan de vrouw Grieks is, de man Wearings meest recente beeld por- maar de pleinen en parken zullen wor- Italiaans, met twee schattige, zeer tretteert overigens wel een beroemd- den verfraaid met nieuwe standbeelden. jonge kinderen en hun hond. Zij staan heid, maar een die ten onrechte door sinds 2008 in brons aan de rand van de geschiedenis was vergeten. In 2018 Tim Zeedijk (1976) is kunsthistoricus de vijver in de Giardini Piazza Dante. werd er voor het eerst een vrouwelijke en werkt bij Museum Singer Laren als Onvoorstelbaar, maar waar en in echt, politicus toegevoegd aan de hall of fame projectleider tentoonstellingen november 2020 Boeken 25

BOEKBESPREKING WAT HADDEN WE NOOIT MOETEN DOEN?

De uil van Minerva, zo weten we wel met de analyse van de auteurs Nieuw Links in de PvdA de nodige sinds Hegel, vliegt altijd uit na het eens is. Belangrijkste gemene deler verwarring ontstond over de eigen invallen van de schemering. Nu het in de interviews was dan ook dat er koers te weinig wordt meegewogen neoliberalisme op zijn eind schijnt te uiteraard momenten van twijfel en in het oordeel over de jaren van Kok. lopen, is het aantal analyses, pamflet- zelfkritiek waren, maar dat een echt Zijn optreden zou je immers ook ten en studies bijna niet meer bij te fundamenteel debat binnen de PvdA kunnen begrijpen als een terugkeer houden. Duco Hellema en Margriet over de eigen rol en koers almaar uit- naar de vaste ankers waar de partij van Lith voegen iets belangrijks toe, bleef. De reflectie op wat in praktisch na haar oprichting in 1946 lange tijd maar laten ook punten liggen. politiek opzicht binnen de band- aan vasthield. Bovendien weet het breedte van de eigen mensen maat- boek niet altijd overal even helder Door Maarten van den Bos schappijvisie bleef en wat niet werd te houden wat we nu eigenlijk onder zelden ondernomen. Tot verrassing en dat neoliberalisme moeten verstaan. In hun in maart van dit jaar versche- soms ook ergernis van de betrokkenen. Het is meer dan economische theo- nen boek Dat hadden we nooit moeten rie, maar minder dan een ideologi- doen analyseren de auteurs de rol van Nu is dat soms ook wel inzicht ach- sche overtuiging. Het lijkt schimmig, de Partij van de Arbeid in de ‘neoli- teraf. Hellema en Van Lith confron- maar is tegelijk alomtegenwoordig. berale revolutie van de jaren negentig’. teren de geïnterviewden dan ook Daar had, ook gezien de stand van Kort gezegd is hun argumentatie dat terecht met in het verleden naar voren de literatuur, meer ingezeten. De de partij vanaf de vroege jaren tachtig gebrachte posities, overigens zonder vraag wat ‘we’ nu precies nooit had- op zoek ging naar nieuw politiek-ideo- dat het boek het karakter krijgt van den moeten doen blijft daarmee wat logisch gereedschap en in marktwer- een afrekening. Het is mede daardoor lastig te beantwoorden. Maar wel- king, privatisering, het terugdringen een lezenswaardige oral history van licht is dat ook meer een opdracht van staatsinvloed en terugsnoeien van de recente geschiedenis van de PvdA aan de partij dan aan de auteurs van de verzorgingsstaat de instrumenten geworden, waarvan de voornaamste dit uiterst lezenswaardige boek. vond om de sociaaldemocratie zowel electoraal als inhoudelijk toekomst- Duco Hellema en Margriet van Lith, bestendig te houden. De gevolgen, Dat hadden we nooit moeten doen. De zo moet achteraf worden vastgesteld, PvdA en de Neoliberale revolutie van waren desastreus; de partij werd een de jaren negentig (2020). van de belangrijke wegbereiders naar ideologische dominantie van het les lijkt te zijn dat de eigen idea- neoliberalisme in Nederland en droeg len bij voortduring onderwerp van zo ongemerkt bij aan de implosie van gesprek behoren te zijn en blijven. haar eigen achterban. De Tweede Beginselen zijn er niet om stof te Kamerverkiezingen van 2017 waren verzamelen in de bureaulade. in dat opzicht het eindpunt van een al langer lopend proces. Toch laat het boek ook wel wat punten liggen. Zo begint het relatief Het mooie van het boek is dat het plompverloren bij het aantreden van zich niet beperkt tot een analyse van Wim Kok als partijleider en stokt beleidsdocumenten en toekomstvisies, de analyse ook weer na diens ver- maar vooral gebaseerd is op uitvoerige trek. Dat maakt het lastig de behan- vraaggesprekken met hoofdrolspelers. delde periode in een wat langere Meest opvallende karakteristiek is dat tijdspanne te plaatsen, waarbij het eigenlijk iedereen het in retrospectief gegeven dat er sinds de opkomst van COLUMN 26 Tijd & Taak

EGBERT DE VRIES PROGRESSIEF RELIGIEUS?

Van Amy Coney Barrett, de rechter Pride bijeenkomsten. Toen ik in die door Donald Trump wordt voor- Polen op vakantie was in 2019 gedragen voor het Hooggerechtshof, werd een Pride bijeenkomst in wordt gezegd dat ze een devoot de stad Ploc ruw verstoord door katholiek is. De achterliggende tegendemonstranten. Wat mij toen gedachte van die uitspraak is, dat er met name trof, was de gevoelloze een verband zou bestaan tussen haar manier waarop de kardinaal van religiositeit en de manier waarop ze Krakow, Marek Jedraszewski, sprak haar werk als rechter uitoefent. Of, over de LHBTI-gemeenschap. Wij zoals democratisch parlementslid waren toevallig in Krakow, in een Dianne Feinstein het zei: ‘the dogma hotel vlakbij het aartsbisschoppe- lives loudly in you’. Barrett zelf ziet lijk paleis, en ik besloot de kardi- het uiteraard anders. Ze noemt zich- naal een brief te schrijven met een zelf een vroom katholiek en geeft beroep op naastenliefde. Nooit ant- aan dat een carrière in het recht haar woord op gehad natuurlijk…. manier is om God te dienen, zonder dat haar geloofsovertuiging haar Terug in Nederland, waar onze taakuitoefening als rechter zou beïn- PvdA-Europarlementariër Vera vloeden. Intussen wordt er door de Egbert de Vries is voorzitter van de Tax met medestanders van het roze leden van de Democratische Partij en Steunstichting Banning Vereniging. netwerk bij de Poolse ambassade door burgerrechtenbewegingen in het een demonstratie hield vanwege land gevreesd dat allerlei progressieve Deze ontwikkeling in de Vs staat anti homogeweld deze zomer. Zelf uitspraken die het hooggerechtshof dus niet op zichzelf. In Polen was ik bij een COC bijeenkomst met in het verleden gedaan heeft op het ontstond een innige, wederzijdse een steunorganisatie van Polen in gebied van vrouwenrechten of LHBTI- verbintenis tussen de Poolse katho- Nederland in Amsterdam bij het rechten, door de benoeming van lieke kerk en de regerende, conser- homomonument. Bij die bijeen- Barrett onder druk komen te staan. vatieve PISZ partij, welke leidde tot komst sprak Wielie Elhorst, pre- Er wordt een rechtstreeks verband het fenomeen van de gemeentes die dikant in de protestantse kerk, en gelegd tussen haar religieuze opvat- zich vrij van de ‘LHBTI-ideologie’ Henk Meulink, namens de raad tingen (ze is pro-life, bijvoorbeeld) verklaarden. Deze zogenaamde van kerken in Amsterdam. Henk en haar werk. Trump maakt met zijn LHBTI-vrije-zones bestaan eruit dat gaf steun aan de doelen van de voordracht een opzichtige bewe- openlijke zichtbaarheid van LHBTI, bijeenkomst, maar erkende ook de ging richting de kiezersgunst van zoals regenboogvlaggen maar ook rol van de kerken hierin en voelde de evangelicals in het Amerikaanse mensen van gelijk geslacht die het beroep dat gedaan werd op electoraat. In die zin wordt er dus hand in hand lopen, niet meer de kerken om zich uit te spreken door miljoenen Amerikanen ook wat wordt getolereerd. De geniepige over het geweld tegen homo’s. De van Barrett verwacht. Mike Pompeo, denktrant is dat LHBTI een levens- aanwezige Polen straalden uit dat minister van Buitenlandse Zaken van overtuiging vormt, die bestreden ze als homo van de kerken weinig de Vs , bracht in de VN een voorstel moet worden, in plaats van wat het steun verwachten. naar voren om het recht op vrijheid feitelijk is: een biologisch gegeven. van religie belangrijker te maken dan Dit riep uiteraard grote veront- En zo wordt steeds meer duidelijk LHBTI-rechten en werd daarin door waardiging op elders in Europa. wat het effect is van de afnemende 57 landen gesteund, waaronder Saoedi Maar ook in Polen zelf. Meer ver- rol van de progressieve krachten in Arabië en, jawel, Polen. toon van regenboogvlaggen, meer de diverse religieuze bewegingen, november 2020 27

mondiaal maar ook in Nederland. was de LHBTI-Caucus de eerste wier laten horen. Niet alleen als het gaat Zelf ben ik groot geworden in de samenkomst geen enkel religieus ele- om hun politieke opvattingen, maar traditie van de bevrijdingstheologie. ment meer bevatte. juist ook hoe hun geloof hen daar- Echter sinds de jaren tachtig zit de toe inspireert. Zelf probeer ik dat ook ontkerkelijking vooral bij de pro- Joe Biden is katholiek, net als Amy te doen. Religie is te belangrijk om gressieven, en groeit het behoudend Coney Barrett. Maar hij denkt totaal aan conservatief rechts over te laten. deel van de kerk. Met als gevolg dat anders over de rechten van vrouwen, En, vraag ik mij dan af, wat zou de strijders voor vrouwenrechten en het recht op abortus en de rechten Banning Vereniging hierin kunnen LHBTI-rechten in de huidige tijd de van de LHBTI-gemeenschap. Het betekenen? Wij zijn tenslotte pro- kerk meer en meer als tegenstander is en blijft belangrijk dat hij en gressief en onderzoeken de rol van zijn gaan zien. Op de conventie van andere progressieve gelovigen met levensbeschouwing in de politiek. de Democratische Partij van dit jaar een vooraanstaande positie van zich Voldoende te doen dus….

COLOFON

Redactie: Evelien Polter, Dirk Achterbergh, Joke van Deadline: De deadline voor het volgende nummer der Neut en Maarten van den Bos ( hoofdredacteur ) is 1 maart 2021

Aan dit nummer werkten mee: Amma Asante, Henny Abonnement: Een jaarabonnement op Tijd&Taak kost Berkhout (correctie), Koen Holtzapffel, Twan van € 10,-. Leden en donateurs van de Banning Vereniging Lieshout, Paul te Stroete (fotografie), Naomi Woltring, ontvangen het blad kosteloos. Egbert de Vries en Tim Zeedijk. Over de Banning Vereniging: De Banning Vereniging Vormgeving: Rosa Stigter organiseert activiteiten op het snijvlak van levensovertuiging, religie en sociaaldemocratie. De Banning Oplage: 500 Vereniging organiseert bijeenkomsten voor het Netwerk PvdA en levensovertuiging, de jaarlijkse Banningleergang, ISSN: 23520-7870 de halfjaarlijkse Banning Conferenties en de tweejaar- lijkse Banningprijs en Banninglezing. Over Tijd &Taak: Tijd & Taak wordt sinds 1932 uitgegeven door de Banning Vereniging en Banning Vereniging haar voorlopers Zingeving.net en de Arbeiders voor levensovertuiging, religie en sociaaldemocratie Gemeenschap (AG) der Woodbrookers. Het blad is de Postbus 10567, 1001 EN Amsterdam opvolger van De Blijde Wereld, dat van 1902 tot 1932 Rekeningnummer: NL87 TRIO 0198 5100 39 verscheen. De woorden uit psalm 24 “Aan God behoort de aarde en haar volheid” sierden als motto jarenlang het [email protected] omslag van Tijd & Taak. www.banningvereniging.nl 28 Het gedicht | Alfred Schaffer Tijd & Taak

een lege trein. op weg naar het rangeerterrein.

een uitgebrande trein op een zijspoor.

intimiderend staatseigendom bij nacht.

of neem de mensheid. uitgeroeid door een bovenmenselijke intelligentie.

en weer in het leven geroepen. door een eenling die geen fratsen accepteert.

te dwingen iets te doen, iets niet te doen of te dulden.

wat verlang ik naar dat iets.

als een hondje dat onvermoeid in het gareel blijft lopen.

nee, dat kun je niet zingen.

ook ik niet met mijn zwarte stem.

Alfred Schaffer (1973) is dichter, docent en vertaler. Daarnaast is hij als poëzie-recensent verbonden aan De Groene Amsterdammer. Hij werkte onder meer als fondsredacteur bij uitgeverij De Bezige Bij. Sinds 2011 woont hij in Zuid-Afrika, waar hij doceert aan de Universiteit van Stellenbosch. Dit gedicht stamt uit zijn in 2016 verschenen bundel Postuum. Een lofzang.

Foto Luke Kuisis.