Jaarverslag 2016

Inhoud

Voorwoord ...... 5 3. Jongeren enthousiasmeren . . . 37 7. Onderzoek en kwaliteit ...... 71 Derde Kamer op reis ...... 38 Onderzoekswerkplaats ...... 72 Inleiding ...... 6 Fort voor vrijheid ...... 41 Burgerparticipatie bewaakt ...... 75 Politiek in praktijk ...... 42 Politiek Actief bewezen effectief . . . . . 76 Activiteiten 9 4. Gemeenten ondersteunen . . . .45 Bereik 79 1. Het Binnenhof verkennen . . . . 11 Gemeenten doen het zelf ...... 46 Bereik naar aantallen ...... 80 Entree royaal ...... 12 Inzicht in gemeentegeld ...... 49 Bereik in Nederland naar locatie . . . . . 84 Samenscholen op en rond Binnenhof . .15 Helpen burgers te betrekken ...... 50 Haagse safari ...... 16 Lokaal het kiesrecht herdenken ...... 53 Organisatie 87 In de huid van een Kamerlid ...... 19 Raad van Toezicht ...... 88 Democratisch een crisis te lijf ...... 20 5. Verkiezingen verhelderen . . . . 55 Raad van Advies ...... 90 Binnenhof in de tijdmachine ...... 23 Eerste hulp bij stemmen ...... 56 Organogram ...... 92 Uitpakken met verkiezingspakketten . 59 Medewerkers ...... 93 2. Een breed publiek bedienen . . 25 Onbeperkt stemmen ...... 60 Entree digitaal ...... 26 Financiën 97 Politiek in print ...... 29 6. Wetten en waarden ...... 63 Publiek treft politiek in het Haagse . . . 30 Recht ervaren ...... 64 Bevrijdend festivalbezoek ...... 33 Rechtsstaat op locatie ...... 67 Door het glazen plafond ...... 34 Participatiegereedschap ...... 68 4 Jaarverslag 2016 Voorwoord 5

Voorwoord 2016 was opnieuw een goed jaar voor er ook om de individuele burger te over- tegen een machtige overheid, ook al is ProDemos. De Raad van Toezicht dankt de tuigen dat zijn of haar keuze voor een deze overheid democratisch gekozen. medewerkers voor hun inzet voor dat politieke partij in het stemhokje van resultaat. In 2016 was er de wisseling van invloed is op de politieke koers van ons In 2017 en volgende jaren zal de samen- de wacht. Kars Veling vertrok in verband land… Immers de optelsom van al die hang tussen deze drie elementen verder met pensionering als directeur/ verschillende keuzen bepaalt na de aandacht krijgen. Zo wordt er verder bestuurder. Onder zijn leiding heeft verkiezingen of de politieke koers wordt gebouwd aan ProDemos: Huis voor de ProDemos een voorspoedige koers voortgezet, bijgestuurd of gewijzigd. democratie en de rechtsstaat. kunnen varen. ProDemos is hem daarvoor zeer erkentelijk. De Raad van Natuurlijk gaat ProDemos verder met het W.J. Deetman Toezicht heeft met overtuiging Eddy uitdragen van kennis over de werking voorzitter Raad van Toezicht Habben Jansen, tot het vertrek van Kars van ons rechtssysteem. Het belang voor zijn plaatsvervanger, tot zijn opvolger de individuele burger is groot. Regels benoemd. Daarmee wordt benadrukt dat dienen correct en zonder aanzien des de Raad van Toezicht de koers van persoons te worden toegepast. De ProDemos wil voortzetten: succesvolle onafhankelijke rechter staat daar per activiteiten continueren en versterken, saldo borg voor. en gelijktijdig nieuwe activiteiten ontwikkelen. Natuurlijk gaat ProDemos verder met het toelichten van het grote belang van de Natuurlijk gaat ProDemos verder met het democratische rechtsstaat. In de democra- verschaffen van informatie over de tische rechtsstaat worden democratie en werking van de democratie aan oud en rechtsstaat met elkaar verbonden. In de jong. Dan gaat het niet alleen om het democratische rechtsstaat vindt de overdragen van kennis over de werking burger via grondrechten en andere rechts- van het democratisch systeem. Het gaat beginselen ook individuele bescherming 6 Jaarverslag 2016

Inleiding Voor ProDemos was 2016 opnieuw een vesting. Na de renovatie zal het aantal worden steeds vaker bij onze jaar van groei, met name bij de activi- bezoekers verder kunnen stijgen, onder programma’s betrokken, zoals bij onze teiten voor scholieren. In Den Haag meer door verbeterde toegang van de debatten en lezingen. Gezamenlijke acti- ontvingen we meer dan 89.000 scho- gebouwen aan het Binnenhof. In 2016 viteiten met Nieuwspoort, het Montes- lieren, ongeveer tien procent meer dan was er over de renovatie al intensief quieu Instituut, het Prinsjesfestival en in 2015. Buiten Den Haag nam bijvoor- overleg met het Rijksvastgoedbedrijf en vele andere organisaties zorgen voor een beeld de vraag naar bezoeken aan recht- betrokkenen in de omgeving. En in voor- steeds groter bereik. Juist in een tijd banken sterker toe dan voorzien. bereiding op de renovatie is als eerste waarin veel kritische geluiden klinken En in vrijwel alle zeventig gemeenten publieksactiviteit de historische 3D-app over de staat van de democratie en de waar we cursussen Politiek Actief ontwikkeld, een virtuele tijdreis door het rechtsstaat wil ProDemos blijven aanboden, oversteeg het aantal aanmel- Binnenhof. fungeren als een huis voor debat en dingen het aantal beschikbare plaatsen. dialoog. Met de raadsverkiezingen van 2018 in De samenwerking met de Eerste en zicht, is het bemoedigend dat veel Tweede Kamer wordt niet alleen door het De programma’s ‘op locatie’, buiten Den mensen belangstelling blijken te hebben groeiend aantal bezoekers steeds inten- Haag, hebben lang niet in alle gevallen voor de lokale politiek! siever. In 2016 droeg de Tweede Kamer hetzelfde structurele karakter als de de eigen educatieve programma’s over Haagse programma’s. De diversiteit van In 2016 werden kabinet en beide Kamers aan ProDemos. Een daarvan is het de activiteiten is veel groter en recht- het eens over de grootschalige renovatie project De Derde Kamer (initiatief van banken, provincies en gemeenten zijn van het Binnenhof vanaf 2020. Deze Eerste en Tweede Kamer), een al jaren onderling heel verschillend. Toch zoekt operatie heeft vanzelfsprekend aanzien- succesvol lesprogramma voor basis- ProDemos ook daar naar meer structurele lijke gevolgen voor de activiteiten en scholen, dat ProDemos nu samen met de vormen van samenwerking. De langjarige programma’s van ProDemos. Zo zal Eerste Kamer uitvoert. Tijdens de Muse- samenwerking met de provincie Over- tijdens de renovatie het bezoek van de umnacht en rond Verantwoordingsdag ijssel is een goed voorbeeld en er zijn scholieren aan de Eerste en Tweede werkten de Tweede Kamer en ProDemos diverse gemeenten en provincies die met Kamer plaatsvinden in de tijdelijke huis- nauw samen. Ook andere partners enige regelmaat met ons samenwerken. Inleiding 7

van BZK een evaluatie uit van de activi- en andere instellingen in binnen- en teiten van ProDemos. Het onderzoeks- buitenland. rapport oordeelde positief over de breedte en de kwaliteit van het aanbod Opvallend is dat verwante organisaties van de verschillende activiteiten en elders in Europa de weg naar ProDemos producten. Als sterk punt noemen de steeds vaker weten te vinden. Het afge- onderzoekers de authenticiteit: ‘het lopen jaar ontvingen we onder meer écht beleven van de politiek, en het delegaties uit Vlaanderen, Tsjechië, ontmoeten van politici (of rechters), Luxemburg en Oekraïne. en het zelf ervaren.’ Als advies wordt meegegeven dat ‘er nu ruimte is om Tot slot nam ProDemos in 2016 afscheid vernieuwende dingen uit te proberen van directeur Kars Veling, die ruim vijf en om binnen de huidige doelstellingen jaar leiding gaf aan onze nog jonge orga- In Utrecht maakten we afspraken over pro-actiever te werk te gaan.’ Op basis nisatie. Dat was tevens de afronding van voortzetting van het programma voor van het rapport besloot de minister de zijn loopbaan in het onderwijs en de poli- basisscholen op Fort De Bilt. Daarnaast subsidieregeling voor vijf jaar te tiek. Alle medewerkers hebben het als is ProDemos actiever gaan inzetten op verlengen. een voorrecht beschouwd dat hij de samenwerkingsverbanden waarbij de laatste jaren van zijn carrière zijn veel- lokale partners zelf met ons materiaal De komende jaren gaan we zelf inten- zijdige ervaring inzette voor ProDemos! groepen begeleiden. Ook met recht- siever de effecten van onze programma’s banken proberen we tot vastere vormen onderzoeken. Met de Universiteit van Eddy Habben Jansen van samenwerking te komen, zoals met Amsterdam heeft ProDemos een promo- directeur-bestuurder de rechtbanken Gelderland en Overijssel. vendus aangesteld die de komende vier jaar onderzoek gaat doen. Kennis en In het najaar voerde het Kohnstamm inzichten die we daarmee opdoen delen Instituut in opdracht van het ministerie we zo veel mogelijk met wetenschappers

Activiteiten

In 2016 bereikte ProDemos met zijn activiteiten weer meer mensen en werden nieuwe manieren ontwikkeld en gerealiseerd om onze missie breed te verwezenlijken. In dit hoofdstuk komen de projecten met het grootste bereik aan bod, en de activiteiten die opvallend of nieuw zijn. Daarnaast is er aandacht voor de voorbereidingen voor de Tweede Kamerverkiezingen in 2017 en het belang dat we hechten aan onderzoek en aan de kwaliteit van onze activiteiten.

1 Het Binnenhof verkennen

Met ProDemos Binnenhof voor Scholen bereiken we verreweg de grootste aantallen mensen die we in direct persoonlijk contact kennis laten maken met democratie en rechtsstaat. Ook vele dagjesmensen en toeristen weten ons in Den Haag te vinden. We hebben een aantal nieuwe, interactieve concepten ontwikkeld voor een nog grotere beleving. 12 Jaarverslag 2016

Entree royaal In 2016 is er hard gewerkt aan een verbe- Om de kwaliteit van de rondleidingen te terde publiekstoegankelijkheid van ons waarborgen en zo mogelijk te verbeteren, gebouw aan de Hofweg tegenover het hielden we in 2012 en 2016 een enquête. Binnenhof. Al onze gasten ontvangen we Het percentage bezoekers uit Nederland nu in het Bezoekerscentrum, ook die voor blijft constant met ruim 85% in beide ons kantoor. De looproute voor de scho- jaren. De algemene beoordeling van de lieren is daarvan duidelijker gescheiden, bezoekers is uitermate positief met een zodat scholieren en andere bezoekers gemiddelde van 8,6. De rondleiders scoor - elkaar niet meer in de weg lopen. den nog iets hoger met een 8,8. En bijna alle bezoekers zouden een rondleiding aan Een grote vooruitgang is dat de boven- familie, vrienden of kennissen aanraden. gelegen etages met de belevingsprogram- ma’s nu ook per lift bereikbaar zijn vanuit TOTAAl AANTAl BezOekers het Bezoekerscentrum, ook voor bezoekers met een lichamelijke beperking.

Om meer aan de wens van bezoekers te kunnen voldoen, is in 2016 het aanbod Staten-Generaaltours vergroot. In deze rondleidingen kan men in anderhalf uur zowel de Ridderzaal als de Eerste en Tweede Kamer bezoeken. Ook onze rondleidingen voor groepen zijn populair. Ambas- sades, ministeries en bedrijven weten ons steeds vaker te vinden voor hun interne 44.326 45.076 44.904 47.950 45.309 2012 2013 2014 2015 2016 opleidingsprogramma’s of bedrijfsuitjes. Het Binnenhof verkennen 13

“Outstanding tour guide. Best guide I’ve had in the Netherlands” enquêtedeelnemer

8,6 het gemiddelde cijfer voor een rondleiding 14 Jaarverslag 2016

89,4% percentage scholieren die het programma leerzaam en leuk vinden

Dochter komt enthousiast terug van excursie @2eKamertweets; complimenten @ProDemos, geen voordehandliggende reactie voor meiden van 14:-) Hartger Wassink @HartgerWassink Het Binnenhof verkennen 15

Samenscholen op en rond Binnenhof Wederom ontvingen we meer scholieren Onderdeel van het programma voor basis- enquêtes. In 2016 vond slechts 1,7 procent op het Binnenhof dan het voorgaande jaar. schoolleerlingen i.s.m. Madurodam is het van de leerlingen de dag minder leuk dan Ruim 89.000 leerlingen uit het basis-, opstellen van de Kindermiljoenennota. vooraf gedacht. Daarnaast wordt het voortgezet, middelbaar beroeps- en Ruim 10.000 kin de ren van 400 basis- programma ook leerzaam gevonden: 90,2 praktijkonderwijs doorliepen het educa- scholen deden daaraan mee in 2016. In procent van de leerlingen antwoordde tieve programma van ProDemos om vergelijking met de echte miljoenennota ‘helemaal eens’ of ‘eens’ op een vraag daar- kennis te maken met politiek Den Haag. willen kinderen dat er veel meer geld gaat over. Docenten waarderen de programma’s naar het leger, arme landen en natuur. met een gemid delde van 4,5 (uit een totaal Tijdens dit programma bezoeken de leer- In september werd voor het eerst het van 5). En 99,6 procent van de docenten lingen de Tweede Kamer en waar mogelijk koffertje met de Kindermiljoenennota heeft belangstelling om volgend jaar weer de Eerste Kamer en de Ridderzaal. In het aan de Tweede Kamer (in de persoon van te komen. gebouw van ProDemos leren we de leer- Kamerlid Pieter Duisenberg) overhandigd, lingen door verschillende interactieve door kinderminister Jade. WAArDerING VAN sCHOlIereN/sTUDeNTeN VOOr POlITIek DAGPrOGrAMMA werkvormen van alles over de Nederlandse Leerlingen en docenten zijn zeer tevreden 0,9% helemaal 0,4% politiek en de democratische rechtsstaat. over de programma’s, zo blijkt uit oneens 1,3% oneens 1,3% 7,7% neutraal 9,8%

58,1% eens 61,1%

32,1% helemaal 27,4% eens

leerzaam leuk 16 Jaarverslag 2016

Haagse safari Weblog door Bart Heerema, begeleider Eenmaal buiten het Kamergebouw is deze bij ProDemos teleurstelling meestal snel verdwenen. Daar ligt hun focus algauw volledig op de “In een schitterend Afrikaans pak prijkt GPS-route over het Binnenhof en het goed presentator en blogger Ikenna Azuike in beantwoorden van de verschillende het Volkskrant Magazine. Ernaar vragen over de politiek die tijdens deze gevraagd zegt hij dat hij het draagt omdat route op hun scherm verschijnen. hij moet opvallen. Hij is, zo zegt hij zelf, niet iemand die basics draagt en dan Die vragen zijn ook al lastig genoeg. alsnog uit de massa springt. Gelukkig komt er af en toe een hulplijn voorbij lopen. Zo zag ik laatst dat er een In Den Haag werkt het andersom. Hier meneer in pak werd aangeschoten. Na de draagt iedereen een (mantel)pak om juist leerlingen kort te woord te hebben de massa in te kunnen springen. Waar gestaan kwam hij mijn kant op. Terwijl voormalig Tweede Kamerlid Toﬁk Dibi in hij een hand door zijn krulletjes haalde het verleden nog durfde te verrassen door keken twee begripvolle ogen mij aan van een gewaagde hoodie aan te trekken, achter zijn bril. ‘Ze vonden de vragen erg conformeert nu iedereen zich aan de zich niet laten zien, wordt dus iedereen in moeilijk’ zei hij en liep door. Haagse norm. (mantel)pak ervan verdacht een promi- nent politicus te zijn. Waar hij heen ging? Naar het ministerie Onze scholierengroepen zijn hier als geen van Financiën. Zo onopvallend was dat ander van op de hoogte. Eenmaal in het ‘Wie is dat?’ galmt er te pas en te onpas Ikenna Azuike vast niet gelukt.” Kamergebouw zijn ze er allemaal op uit door de Statenpassage en groot is de om een lid van de Big Three te spotten teleurstelling wanneer blijkt dat de bege- (Mark Rutte, Rutger Castricum en Geert leider van dienst het antwoord schuldig Wilders). Wanneer de bekende hoofden moet blijven. Het Binnenhof verkennen 17

ProDemos, it ‘hûs foar demokrasy en rjochtssteat’ hat tsientallen hartstikke aardige en entûsjaste jonge gidsen. lutz Jacobi, Tweede kamerlid

Minister Jeroen Dijsselbloem van Financiën wel herkend door scholieren 18 Jaarverslag 2016

25.000 aantal deelnemende scholieren aan vernieuwd kamerdebat Het Binnenhof verkennen 19

In de huid van een Kamerlid Populairste onderdeel van een dagje Alle leerlingen worden bij aankomst in de De beslissingen die de leerlingen nemen Binnenhof voor scholieren, is het zaal voorzien van een mobiele telefoon hebben direct effect op de populariteit van ProDemos Kamerdebat in onze die hen een rol toebedeelt, en die tegelijk hun ‘partij’, zoals ze kunnen zien in ‘een nagebouwde plenaire zaal van de als stemkastje dient. Ondertussen komen uitzending’ van het EenVandaag Opinie- Tweede Kamer. Tweede Kamervoorzitter er ook nieuwsflitsen en opiniepeilingen panel, met de échte presentatoren Bas van Khadija Arib opende in april officieel op binnen. Deze werkvorm met een fictief, Werven en Gijs Rademakers. De uitslag de vernieuwde versie van deze werkvorm. maar realistisch wetsvoorstel weet alle van de stemming wordt uiteindelijk Leerlingen van een derde klas vmbo leerlingen te activeren. Achterover bekendgemaakt in een speciale nieuwsuit- stortten zich onder Aribs leiding fanatiek leunen blijkt geen optie: iedereen heeft zending met Dominique van der Heyde, én gedisciplineerd in het rollenspel. wel een mening over een wetsvoorstel dat parlementair journalist van de NOS. vuurwerk aan banden wil leggen.

Deze werkvorm met een ﬁctief, maar realistisch wetsvoorstel weet alle leerlingen te activeren. 20 Jaarverslag 2016

Democratisch een crisis te lijf In het najaar van 2016 is de Democratie lijk kippenvirus, hoe ga je die te lijf? Met Onder tijdsdruk moeten ze de relevante Experience in ons gebouw geïnstalleerd. welke belangen moet je rekening argumenten verzamelen en ordenen om Het crisiscentrum werd met enkele scho- houden? En hoe zorg je ervoor dat je ten slotte een besluit te nemen: hoe deze lierengroepen getest, zo’n 200 leerlingen wordt gehoord in crisistijd? crisis aan te pakken? Zo ontdekken de in totaal. Inhoudelijk en technisch zetten groepen hoe besluitvorming tot stand we de puntjes op de i, waarna later in De Democratie Experience bestaat uit vier komt. Uiteindelijk gaan ze op basis van de 2017 de volledige ingebruikname volgt. interactieve ruimtes. Na een verontrus- opgedane ervaring kort in discussie over Leerlingen en andere bezoekers belanden tende journaaluitzending over de crisis de vraag hoe de besluitvorming in een in dit belevingsconcept in een politieke worden leerlingen ingedeeld in drie belan- democratie het beste kan worden ingericht. crisis: er is een uitbraak van een gevaar- gengroepen: boeren, ouders en jongeren. Het Binnenhof verkennen 21

200 aantal scholieren dat Democratie experience heeft getest

Leerlingen en andere bezoekers belanden in dit belevings concept in een politieke crisis om ten slotte een besluit te nemen. 22 Jaarverslag 2016

Een ongelooﬂijk mooie app. stef Blok, minister Het Binnenhof verkennen 23

Binnenhof in de tijdmachine Met de 3D-Binnenhofapp maken bezoe- kreeg: Wim Kok plaatste bijvoorbeeld een Stef Blok nam als minister voor Wonen kers een tijdreis door de geschiedenis van borstbeeld van Willem Drees, Jan Peter en Rijksdienst de app oﬃcieel in gebruik het Binnenhof. Terwijl zij over het Balkenende gaf zijn verzameling model- in december. De historische app is Binnenhof wandelen, kunnen ze op de autootjes een plek en Mark Rutte hing inmiddels genomineerd voor de tablet in 3D-modellen zien hoe het een prent van Thorbecke op. Geschiedenis Online Prijs. Binnenhof eruitzag in 1630, 1860, 1970 en 2016. In iedere periode kan men op zoek naar achtergrondinformatie, politieke feitjes, architectonische wetens- waardigheden en historische anekdotes.

Tablets met de app zijn voor 5 euro te huur bij het Bezoekerscentrum van ProDemos. De tablet dient als ‘tweede scherm’ waarop de 3D-modellen te zien zijn. Er is geen gids nodig bij de rondwan- deling met app: bezoekers bepalen hun eigen route, in de app staat een kaart met de locaties die je kunt bezoeken. De rond- wandeling is buiten en voert langs alle belangrijke gebouwen op en rond het Binnenhof zoals de Ridderzaal, de Eerste Kamer, de Tweede Kamer en het Torentje. Zo kom je over de werkkamer van de minister-president (sinds 1982) te weten dat deze telkens een persoonlijk tintje

2 een breed publiek bedienen

ProDemos probeert een zo groot, maar ook breed mogelijk publiek te bereiken. Dat gebeurt deels in direct contact met bijvoorbeeld deelnemers aan cursussen en evenementen. Maar ook door meer indirecte vormen van contact, via bijvoorbeeld onze websites en publicaties. 26 Jaarverslag 2016

Entree digitaal

De website van ProDemos is het visite- Bij het overzetten van de website zijn AANTAl BezOekers COrPOrATe WeBsITe kaartje van de organisatie en de ingang gelijk wat verbeteringen aangebracht in de naar al onze activiteiten, producten en gebruiksvriendelijkheid van de website. informatie. De site trekt honderddui- ProDemos.nl is compleet responsief zenden bezoekers per jaar. In 2016 is dit gemaakt, waardoor de site op zowel voor ons belangrijke communicatiemiddel desktop, tablet als mobiel goed te bekijken overgezet naar een nieuw contentmanage- is. Op de homepage is een knop ‘Tickets’ mentsysteem (CMS), omdat het oude toegevoegd die mensen direct naar het systeem nog maar door weinig leveran- reserveringssysteem voor de rondlei- ciers werd ondersteund. Met het gangbare dingen op het Binnenhof leidt. Ook is de WordPress is ProDemos ﬂexibeler en navigatiestructuur aangepast en heeft de minder afhankelijk van een kleine groep agenda met onze activiteiten een promi- aanbieders. nente plek gekregen op de homepage.

290.251 216.133 290.417 291.455 325.854 2012 2013 2014 2015 2016 Een breed publiek bedienen 27

ProDemos.nl is compleet responsief gemaakt, waardoor de site op zowel desktop, tablet als mobiel goed te bekijken is.

325.854 aantal bezoekers website ProDemos 28 Jaarverslag 2016 Een breed publiek bedienen 29

Politiek in print Onze publicaties (betaald dan wel gratis) In 2016 zijn twee publicaties van Onderzoek onder de afnemers heeft uitge- zijn een belangrijk middel om grote ProDemos volledig herzien en herdrukt, wezen dat de brochures vooral worden groepen burgers te informeren over demo- te weten ‘De gemeente’ en ‘Politiek in besteld door docenten maatschappijleer cratie en rechtsstaat. Elk jaar bereiken wij Nederland; basisinformatie over demo- en mensen die in de lokale politiek actief er honderdduizenden lezers mee. cratie en bestuur’. zijn. Docenten blijken de overzichtelijk- heid en toegankelijkheid van de Vanwege de sterk toegenomen vraag naar brochures te waarderen. Tevens hebben onze laagdrempelige brochures over poli- zij suggesties gedaan voor een aantal tiek, democratie en rechtsstaat is een nieuwe titels, bijvoorbeeld over het refe- groot aantal van deze brochures geactua- rendum en over het begrip macht. liseerd en in hogere oplagen herdrukt. Een nieuwe titel is ‘Wat doet de koning?’.

Vanwege de sterk toegenomen vraag naar onze laagdrempelige brochures is een groot aantal van deze brochures geactualiseerd en in hogere oplagen herdrukt. 30 Jaarverslag 2016

Publiek treft politiek in het Haagse Verdieping en direct contact tussen poli- Staten-Generaal met hoogleraren, politici de Haagse Geschiedenis waren er minile- tici en publiek. Dat wordt beoogd met het en de architect van de Tweede Kamer. zingen over de geschiedenis van de goed bezochte maandelijkse Politiek Café De tweede collegereeks ging over Tweede Kamer. Tijdens de Grondwetdag in Studio Dudok aan de Hofweg. Hoogte- wantrouwen als motor van de democratie. discussieerden 70 jongeren over de Natio- punt in 2016 was de editie met oud- Tijdens vier avonden werd de opkomst nale Ombudsman. En de verschillen premier Wim Kok. Andere Politiek Cafés van het populisme besproken, en de vraag tussen democratie en dictatuur kwamen gingen over discriminatie, integratie, in hoeverre mensen nog vertrouwen aan bod tijdens de Haagse Uitmarkt en de Europa, Trump, vrouwen aan de top en hebben in de politiek en de instituties. Museumnacht. Dat gebeurde vanzelf - reaguurders, met sprekers als Alexander Bij andere evenementen in Den Haag sprekend ook tijdens onze eigen Nacht Pechtold, minister Lilianne Ploumen en zoeken wij het publiek op. Op de Dag van van de Dictatuur. Sylvana Simons. Twee keer werd een Poli- tiek Café in een Haagse wijk georganiseerd: een in Segbroek over duurzaamheid AANTAL BEZOEKERS BIJEENKOMSTEN DEN HAAG en een in de Schilderswijk over vooroordelen en discriminatie met minister Lode- wijk Asscher. Een bijzondere aﬂevering van het Politiek Café is de jaarlijkse wedstrijd ‘Pimp de troonrede’, waarbij de winnende inzending deze keer heeft geleid tot Kamervragen en een ministe- rieel onderzoek naar de lage aangifte - bereidheid bij zedenmisdrijven.

In de eerste helft van het jaar organi- seerden we met de Eerste en Tweede 1.733 3.014 5.370 5.476 6.342 2012 2013 2014 2015 2016 Kamer een collegereeks over 200 jaar Een breed publiek bedienen 31

Wederom mooie activiteit in @bieb070 in de Schilderswijk! De bibliotheek als plek van ontmoeting en dialoog. Mohamed el Achkar @mohamedelachkar 6.342 aantal bezoekers van bijeenkomsten in Den Haag 32 Jaarverslag 2016

5.215 aantal bezoekers Bevrijdingsfestivals

Wie zei er ooit ‘Vraag niet wat een land voor jou kan doen, vraag wat jij voor je land kan doen’? Een breed publiek bedienen 33

Bevrijdend festivalbezoek Ook in 2016 was ProDemos weer van de gebruiker aan de hand van Op het festival in Haarlem konden de aanwezig op de 14 bevrijdingsfestivals. In 30 stemmingen in de Tweede Kamer. bezoekers deelnemen aan het Dictators & tegenstelling tot een jaar eerder was het Op drie levensgrote en kleurrijke zeil- Democraten Elektrospel. Daarbij is het de deze keer een stralende dag waardoor de doeken zijn de stellingen te lezen. taak van de deelnemers om een uitspraak educatieve stands van ProDemos op veel Met groene en rode stickers geven deel- te koppelen aan de juiste dictator of demo- belangstelling mochten rekenen. nemers aan of ze het met de stellingen craat. Wie zei er ooit ‘Vraag niet wat een eens of oneens zijn. Na het scannen van land voor jou kan doen, vraag wat jij voor Op 13 festivals konden de festivalgangers het stickervel volgt direct de uitslag: je land kan doen’? En ‘Politiek is als bok- de oﬄine-versie van de StemmenTracker met welke partij stemmen de deelnemers sen, je probeert je opponenten knock-out invullen. Deze tool test de partijvoorkeur het meeste mee? te slaan’? Na een aantal juiste combinaties word je beloond met knipperende vakjes.

AANTAl DeelNeMers IN DeN HAAG

1.220 ca. 4.000 3.260 5.215 2013 2014 2015 2016 34 Jaarverslag 2016

Door het glazen plafond In aanloop naar de Internationale elkaar gevolgd konden worden. De meer- Vrouwendag van 8 maart 2016 bood derheid van de deel nemers koos ervoor Leerzame cursus, met ProDemos in januari en februari een drie- om alle drie de bijeenkomsten te volgen. inspirerende momenten daagse cursus Politiek leiderschap voor In kleine groepen werd geoefend aan de en goede sfeer. vrouwen aan. Dat aan een dergelijke hand van praktijkcasussen. Bedankt @ProDemos! bijscholing behoefte is bleek al gauw: #publiekleiderschap voor de cursus was ogenblikkelijk volgeboekt. De cursus is bedoeld voor vrouwen die vrouwen De training bestond uit drie onderdelen door de vaardigheidstrainingen hun laura van Baasbank @vanBaasbank (public image, lobbyen, onderhandelen positie in beroep, politiek en maat- en gesprekstechnieken) die ook los van schappij willen versterken. Sommige van de deelneemsters waren al politiek actief, andere gaven aan na het volgen van deze cursus politieke ambities te hebben AANTAl DeelNeMers WOrksHOPs/ NeTWerkBIJeeNkOMsTeN ontwikkeld.

Wij constateerden dat met name bij jonge vrouwen de behoefde aan dit soort trainingen groot is, politieke participatie blijkt bij hen te leven. Ook in aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 vinden wij het belangrijk om politiek talent te ontdekken en ontwikkelen.

40 90 90 2014 2015 2016 Een breed publiek bedienen 35

90 aantal deelnemers workshops/ netwerkbijeenkomsten

3 Jongeren enthousiasmeren

De belangrijkste doelgroep van ProDemos zijn de jongeren. Vroeg bijbrengen van het belang van democratie en rechtsstaat kan een heel leven doorwerken. Vanuit dat besef blijven we nieuwe werkvormen ontwikkelen. Ook werd overeengekomen de rondleidingen voor leerlingen in Fort De Bilt in Utrecht over te nemen. 38 Jaarverslag 2016

Derde Kamer op reis De Derde Kamer is een initiatief van de In 2016 is het lesmateriaal geactualiseerd De leskoffers zijn in 2016 meer dan Eerste en Tweede Kamer. In 2016 droeg en de vormgeving aangepast. De leskof- 6.000 keer besteld en dus in talloze de Tweede Kamer haar aandeel in de fers zelf zijn opnieuw vormgegeven en klassen gebruikt. De website Derde- ontwikkeling en uitvoering van het gemaakt van duurzaam materiaal. Ook kamer.nl is meer dan 100.000 keer project over aan ProDemos. ProDemos zijn we begonnen met het overzetten van bezocht. voert dit project nu samen met de Eerste de website naar een ander content- Kamer uit. managementsysteem, waardoor de site beter aan te passen is en nu ook goed De Derde Kamer is gericht op groep 7 en 8 werkt op mobiele apparaten. van het basisonderwijs en bestaat uit een website en een gratis lespakket met twee leskoffers, voor beginners en voor gevor- derden. Bij het project hoort een debatﬁ- AANTAL AFNEMERS KOFFERTJES nale in de Eerste Kamer met de drie winnende scholen. Op de website van de Derde Kamer vinden leerlingen en docenten informatie over hoe de Neder- landse democratie werkt. Er zijn onder meer educatieve spellen en ﬁlmpjes op te vinden en informatie over de Eerste en Tweede Kamer. Op een speelse manier leren leerlingen hoe de politiek werkt in Nederland in vier op eenzelfde wijze opge- bouwde lessen. Beide koffertjes bevatten een debatspel, een dvd, handboekjes en 6.700 5.400 6.040 2014 2015 2016 een docentenhandleiding. Jongeren enthousiasmeren 39

Zeer aan te raden. Gisteren heb ik met het Derde Kamerkoffertje gastles op basisschool gegeven over Prinsjesdag. Enorm leuk! 6.040 stefanie Massink @stefanieMassink aantal bestelde Derde kamerkoffertjes 40 Jaarverslag 2016

Leerlingen op een meer centraal gelegen, historisch relevante locatie het belang van vrijheid en recht laten ervaren. Jongeren enthousiasmeren 41

Fort voor vrijheid In september 2016 tekende ProDemos met Fort De Bilt werd tijdens de Tweede voor nieuwe activiteiten en projecten die Stichting Vredeseducatie een intentiever- Wereldoorlog gebruikt als fusilladeplaats. passen bij de functie van het Fort als klaring om vanaf 1 januari 2017 de activi- Honderdveertig mannen, voornamelijk herinneringscentrum. teiten die Stichting Vredeseducatie in Fort verzetsstrijders, werden er doodge- De Bilt organiseerde, voort te zetten. Fort schoten. In de tentoonstelling wordt deze Het voortzetten van de activiteiten op De Bilt biedt een interactieve tentoonstel- geschiedenis gekoppeld aan hedendaagse Fort De Bilt geeft ProDemos de mogelijk- ling over vooroordelen, diversiteit, pesten kwesties. heid om leerlingen op een meer centraal en het zondebokverschijnsel. Er worden gelegen, historisch relevante locatie het jaarlijks zo’n 3.300 scholieren ontvangen, ProDemos zal de bestaande programma’s belang van vrijheid en recht te laten voornamelijk uit de groepen 7 en 8 van de voor kinderen op Fort De Bilt in 2017 ervaren. basisschool en de brugklassen van het voortzetten en doorontwikkelen. Tegelijk voortgezet onderwijs. worden de mogelijkheden onderzocht 42 Jaarverslag 2016

Politiek in praktijk Vier tot vijf keer per jaar kunnen de Europese Unie, een memoryspel over docenten die werkzaam zijn in het prak- Oekraïne, een matchingsopdracht over de Vandaag al een werkvorm tijkonderwijs een inspirerende werkvorm rol van de koning en een puzzel over de uitgetest over politiek! onder de noemer Politiek in Praktijk Amerikaanse verkiezingen. Ontzettend leuk in mijn ontvangen. In 2016 konden zij met hun stageklas! #prodemos leerlingen aan de slag met een quiz over Speciaal voor leerlingen in het praktijk - #la7PaboVeghel onderwijs heeft ProDemos ook een mooi anouk vesters @noekkie15 aanbod in Den Haag en op gemeente- huizen door het hele land. De leerlingen ervaren hoe democratische besluit - vorming werkt door samen aan een stad te bouwen. Ze moeten overleggen, argumenteren en een meerderheid AANTAl DeelNeMers VAN PrAkTIJksCHOleN zoeken om geld uit te kunnen geven aan gebouwen in hun stad. In Den Haag brengen de leerlingen natuurlijk ook een bezoek aan de Tweede Kamer en het Binnenhof.

363 383 816 930 1.078 2012 2013 2014 2015 2016 Jongeren enthousiasmeren 43

1.182 aantal gedownloade werkvormen voor praktijkonderwijs

4 Gemeenten ondersteunen

Met gemeenten heeft ProDemos van oudsher intensief contact. Met zelf ontwikkelde methoden en werkvormen en met trainingen bieden wij ondersteuning om burgers te betrekken bij beleid en bestuur. Nieuw is dat we gemeenten stimuleren om met onze ondersteuning educatieve programma’s voor inwoners te organiseren. 46 Jaarverslag 2016

Gemeenten doen het zelf Onder het motto ‘Gemeente doe het zelf!’ ceren. Met Democracity bouwen kinderen senen te ontvangen op het gemeentehuis is ProDemos het afgelopen jaar actiever samen een stad en maken zo kennis met op een zelf te kiezen tijdstip en datum, in gemeenten gaan stimuleren om met mate- het democratische besluitvormings- zelf bepaalde aantallen. Daarnaast riaal van ProDemos zélf groepen te gaan proces. Gemeenten die zich willen krijgen de gastlessen automatisch een onderrichten. Katwijk was de eerste inspannen om jaarlijks een ﬂink aantal lokale tint doordat iemand uit de eigen gemeente die zelf basisschoolgroepen kinderen op het gemeentehuis te gemeente de begeleiding verzorgt. ontving met materiaal van ProDemos in ontvangen, bieden wij materiaal en een bruikleen. Daarop heeft ProDemos training aan. De gemeente Amstelveen is besloten om extra materiaal voor het de eerste gemeente die met een eigen simulatiespel Democracity te laten produ- Democracity-spel het hele jaar door kinderen uit het basisonderwijs kan ontvangen.

Inmiddels zijn er ook samenwerkings - verbanden gesloten met de gemeenten Oosterhout en Uithoorn. Met andere gemeenten worden nog gesprekken gevoerd over een structureel aanbod voor leerlingen. Eerste gemeente @Gem_Amstel- Ook voor activiteiten met scholieren uit veen die het spel ‘Democracity’ het voortgezet onderwijs of met volwas- zelf gaat uitvoeren, spelender- senen heeft ProDemos materiaal beschik- wijs leren over democratie baar waarmee gemeenten zelf aan de slag VNGpraktijkvoorbeeld kunnen gaan. Dit biedt een gemeente het @goed_voorbeeld grote voordeel om leerlingen of volwas- Gemeenten ondersteunen 47

468 aantal leerlingen dat gemeente katwijk bereikte met Democracity 48 Jaarverslag 2016 Inzicht in gemeentegeld Het is belangrijk dat iedereen eenvoudig website Open Spending die zich baseert ting, het zogenaamde participatief kan zien welke ﬁnanciële keuzes zijn of op de gegevens van het Centraal Bureau begroten. Inwoners kunnen dan haar gemeente maakt. Hoeveel geld wordt voor de Statistiek (CBS). De Begrotings- meedenken over de keuzes die gemaakt er uitgegeven aan bijvoorbeeld jeugdzorg, wijzer geeft de cijfers overzichtelijk weer, moeten worden. Het afgelopen jaar veiligheid en cultuur? Dat inzicht bieden waardoor inwoners in één oogopslag zien hebben twee gemeenten van deze moge- wij met de Begrotingswijzer. De Begro- hoe de begroting van hun gemeente er op lijkheid gebruik gemaakt, Opsterland en tingswijzer is het afgelopen jaar hoofdlijnen uitziet. Tynaarlo. vernieuwd en laat nu de begrotingen zien van (vrijwel) alle gemeenten in Neder- De Begrotingswijzer is ook in te zetten om land. Daarvoor maken wij gebruik van de inwoners actief te betrekken bij de begro-

Mooi. ProDemos zet begrotingen gemeenten bij elkaar online. Opstap naar ‘participatief begroten’. www.begrotingswijzer.nl Marc Chavannes @MarcChavannes 50 Jaarverslag 2016

Helpen burgers te betrekken Al langere tijd verzorgt ProDemos trai- onder meer de trends rond burgerparticipatie of niet. Daarna oefenden zij met ningen Burgerparticipatie voor ambte- patie en de verschillende rollen van reële casussen die ze zelf hadden naren en raadsleden. In 2016 deden we ambtenaren, bestuurders en raadsleden. ingediend. Zo werd de theorie meteen dat voor de gemeenten Winsum, Katwijk, De gemeente Katwijk had al veel voor- toegepast op de praktijk. Korendijk en Molenwaard. werk gedaan. Er was een nieuw participa- tiebeleid vastgesteld voor de gemeente en De workshop duurt minimaal een dagdeel In de gemeente Katwijk heeft ProDemos ‘10 spelregels voor burgerparticipatie’. De en wordt samen met de gemeente op zes bijeenkomsten verzorgd voor zo’n 150 deelnemers gingen aan de slag met ons maat samengesteld. beleidsmedewerkers en een workshop Afwegingskader burgerparticipatie: leent voor de gemeenteraad. Aan bod kwamen een onderwerp zich voor burgerpartici-

AANTAl DeelNeMers TrAININGeN Waardevolle cursusdag voor GeMeeNTePrOFessIONAls medewerkers @Korendijk over participatie, prima verzorgd door @ProDemos met @HansAlberse en Eelco Groenenboom servaas stoop @servaasstoop

205 90 280 365 2013 2014 2015 2016 Gemeenten ondersteunen 51

365 aantal deelnemers trainingen raadsleden/gemeenteambtenaren 52 Jaarverslag 2016

28,3% percentage vrouwelijke raadsleden

+''- 0', /*.)'0(: $&$% Gemeenten ondersteunen 53

Lokaal het kiesrecht herdenken Binnenkort is het een eeuw geleden dat gemeenteraadsverkiezingen van 2018. verder gekomen dan ruim 28%. Juist in het algemeen kiesrecht werd ingevoerd. Wij stimuleren hen om, 100 jaar na de het herdenkingsjaar 2018 moet dat Van december 2017 tot september 2019 invoering van het vrouwenkiesrecht, aandeel omhoog zijn te krijgen! gaat dit herdacht worden. Op 12 december meer vrouwen op verkiesbare plaatsen op 1917 werd eerst het algemeen mannenkies- de lijst te zetten. Tot nu toe is het percen- ProDemos is ook actief in de landelijke recht en het passief vrouwenkiesrecht van tage vrouwen in gemeenteraden niet stuurgroep die de activiteiten voor de kracht. En op 8 augustus 1919 was ook het viering van 100 jaar kiesrecht coördi- actief kiesrecht voor vrouwen een feit. Dat neert. We waren betrokken bij het dit voor de democratie zo essentiële grond- opzetten van de website, waarvan we recht pas na veel strijd door onze voor - het technische en inhoudelijke beheer ouders tot stand is gekomen, staat verzorgen. centraal in de herdenking. Het recht te mogen stemmen is te belangrijk om er PerCeNTAGe VrOUWelIJke rAADsleDeN geen gebruik van te maken. Bron: Onderzoeksrapport Vrouwen in de gemeenteraden, ProDemos 2014

In 2016 is ProDemos begonnen met de voorbereiding van de activiteiten. We hebben gemeenten benaderd om de lokale geschiedenis uit te zoeken. Samen met ProDemos kunnen zij lokaal tentoonstel- lingen opzetten. Wij leveren het landelijke materiaal, en gemeenten vullen dat aan met hun plaatselijke geschiedenis.

Verder werkt ProDemos aan een hand- 22% 24% 26% 26% 28,3% 1994 2002 2006 2010 2014 reiking voor politieke partijen voor de

5 Verkiezingen verhelderen

In het verkiezingsluwe 2016 ging ProDemos hard aan het werk om de Tweede Kamerverkiezingen in maart 2017 voor kiesgerechtigden en schoolgaanden inzichtelijk te maken. We ontwikkelden een aantal nieuwe producten, onder andere voor kiezers met een licht verstandelijke beperking. 56 Jaarverslag 2016

Eerste hulp bij stemmen 2016 was een uitzonderlijk verkiezings- Uiteraard is er wel hard gewerkt aan de naast verkiezingsbeloftes van partijen ook jaar, want in Nederland waren er voorbereidingen voor de Tweede Kamer- belang hechten aan stemgedrag in het (behalve voor de inwoners van wat nu de verkiezingen van 15 maart 2017. De parlement. gemeente Meierijstad heet) geen verkie- vormgeving van de StemWijzer is zingen. Wel mochten de kiesgerechtigden vernieuwd. Qua functionaliteit zijn er naar de stembus in verband met het refe- eveneens vernieuwingen. In het resul- rendum over de associatieovereenkomst taatscherm wordt in percentages aange- tussen de Europese Unie en Oekraïne en geven met welke 3 partijen de gebruiker was er veel aandacht voor de Ameri- de meeste overeenkomst heeft. En voor kaanse verkiezingen. de gebruiker is het nu nog eenvoudiger om te bekijken op welke inhoudelijke punten hij het eens of oneens is met de AANTAl BezOekers sTeMWIJzer/ sTeMMeNTrACker IN VerkIezINGslUWe JAreN verschillende partijen. Zo wordt men tevens meer aangezet om zich verder te informeren.

Daarnaast is de StemmenTracker aangevuld met de belangrijkste onderwerpen waarover werd gestemd in de Tweede Kamer. Deze tool geeft aan met welke partij de gebruiker de meeste overeen- stemming heeft bij 30 belangrijke stemmingen in de Tweede Kamer in de afgelopen kabinetsperiode. De Stem- 98.573 70.868 11.588 40.141 2013 2016 2013 2016 menTracker is een welkome aanvulling stemWijzer stemmenTracker op de StemWijzer voor gebruikers die Verkiezingen verhelderen 57

StemmenTracker aangevuld met de belangrijkste onderwerpen waarover werd gestemd in de Tweede Kamer. 111.009 aantal bezoekers stemWijzer en stemmenTracker 58 Jaarverslag 2016 Verkiezingen verhelderen 59

Uitpakken met verkiezingspakketten Voor de Tweede Kamerverkiezingen heeft zingen Doeboek ontwikkeld. Met puzzels, systeem te zien. De poster vormt een ProDemos twee speciale verkiezingsmaga- een sudoku, weetjes, cartoons en een quiz onderdeel van een posterpakket met zines ontwikkeld onder de naam STEM, leren de kinderen spelenderwijs over de daarin de verkiezingsposters van de een voor (v)mbo en een voor havo/vwo. In verkiezingen. Bij de magazines en het politieke partijen. Segmenten van de deze attractief vormgegeven magazines Doeboek horen docentenhandleidingen poster maken deel uit van het Doeboek kunnen leerlingen op een voor hun met werkbladen, zodat de werkvormen voor basisscholen en de magazines. aansprekende wijze actuele informatie optimaal gebruikt kunnen worden in de vinden over de verkiezingen. Zo wordt klas. uitgelegd wat de Tweede Kamer is en doet en welke politieke partijen er meedoen en Daarnaast heeft striptekenaar Margreet wat zij vinden. de Heer de poster ‘Wie doet wat in de politiek’ gemaakt. Daarop is een schema- Voor groep 7 en 8 van het basisonderwijs tische maar uitgebreid geïllustreerde hebben we voor het eerst een Verkie- weergave van het Nederlandse politieke

Met puzzels, een sudoku, weetjes, cartoons en een quiz leren de kinderen spelenderwijs over de verkiezingen. 60 Jaarverslag 2016

Onbeperkt stemmen In 2016 hebben we samen met MEE NL, beperking volwaardig deel kunnen daarbij van groot belang. ‘Stem jij ook?’ de organisatie voor mensen met een nemen aan verkiezingen en net als ieder laat de doelgroep ervaren wat stemmen beperking, voorbereidingen getroffen ander hun stem uitbrengen. is, waarom het belangrijk is en hoe het in voor het project ‘Stem jij ook?’. Met dit zijn werk gaat. En uiteraard staan we er project willen we ervoor zorgen dat We organiseren dit project ook omdat er uitgebreid bij stil hoe je tot een onder- mensen met een lichte verstandelijke nog altijd misverstanden bestaan rondom bouwde keuze komt. het stemrecht van mensen met een verstandelijke beperking. Voor de mensen Het project bestaat uit vier onderdelen: met een lichte verstandelijke beperking een Landelijke Kiezersdag in Den Haag, zelf is het allereerst belangrijk dat zij dertig workshops op locaties in heel kunnen beslissen of zij al dan niet willen Nederland, een speciale website en een gaan stemmen. Goede voorlichting is ‘Stem jij ook?’-verkiezingskrant.

Mooi event rondom verkiezingen voor mensen met beperking: ‘Stem jij ook?’. Landelijke Kiezersdag op 11/2 in Den Haag http://ow.ly/WGlO3084Ycj sien @sienzegt Verkiezingen verhelderen 61

6 Wetten en waarden

Democratie is onlosmakelijk verbonden met de rechtsstaat die de rechten van burgers garandeert, maar ook hun vrijheden begrenst. Op allerlei manieren proberen we scholieren iets bij te brengen over de rechtspraak, moeilijk bereikbare burgers zoeken we op met informatiebijeenkomsten over de rechtsstaat en nieuwkomers laten we al vroeg kennis maken met onze waarden. 64 Jaarverslag 2016

Recht ervaren Onze gastles Rechtspraak is erg populair: een echte zittingszaal een rechtszaak na. ProDemos organiseerde in 2016 een trai- in 2016 hebben we er een recordaantal Vervolgens wonen zij een zitting van de ning voor rechters in opleiding om zelf van bijna tienduizend leerlingen mee politierechter bij, die door het vooraf- gastlessen te verzorgen. Op deze manier bereikt. De docenten waardeerden de gaande rollenspel extra gaat leven. kunnen in de toekomst nog meer scho- gastles met een gemiddelde van 8,1. lieren geïnformeerd worden over de rechtspraak. De gastles bestaat uit het naspelen van een strafzitting, toga’s dragen bij aan de beleving in het rollenspel. Zo krijgen de leerlingen al doende inzicht in de AANTAl DeelNeMers GAsTlesseN reCHTsPrAAk werking en waarde van rechtspraak. Dit is dan ook een goede voorbereiding op het bezoek aan de rechtbank.

ProDemos werkt inmiddels samen met zeven rechtbanken. De meeste rechtbanken begeleiden het bezoek aan de rechtbank zelf, waarbij ProDemos zorg- draagt voor de methodieken, het materiaal en het reserveringssysteem.

Met de rechtbanken Gelderland en Over- ijssel is er een speciale samenwerking. ProDemos verzorgt op deze rechtbanken een voorlichtingsprogramma. Hierbij 816 6.677 8.732 9.854 2013 2014 2015 2016 spelen de leerlingen op de rechtbank in Wetten en waarden 65 9.854 aantal deelnemers aan gastlessen rechtspraak

Enthousiaste groep op Drenthecollege Assen bij Gastles Rechtbank, met strenge rechters in spe! @ProDemos Hinke de Groot @Hinke_dg 66 Jaarverslag 2016

554 aantal deelnemers aan recht van spreken Wetten en waarden 67

Rechtsstaat op locatie ‘ProDemos schuift aan: Recht van Maatschappelijke en vrijwilligersorgani- spreken?’ is een gratis informatiebijeen- saties kunnen de informatiebijeenkom- Soms raken deel- komst over de rechtsstaat in Nederland. sten boeken voor hun doelgroepen. In dit nemers zó geïnspireerd De deelnemers ontdekken aan de hand informatieve, maar vooral ook leuke van hun eigen ervaringen hoe de rechts- dagdeel staat de werking van democratie door het programma, staat werkt. Dat de rechtsstaat hen en rechtsstaat centraal. Deelnemers doen beschermt tegen anderen én tegen de een quiz, bekijken een ﬁlmpje en worden dat het leidt tot overheid, maar tegelijkertijd ook grenzen geïnformeerd en uitgedaagd om oplos- stelt aan wat zij zelf mogen doen. singen voor concrete vraagstukken te vervolgacties. bedenken. Soms raken deelnemers zó geïnspireerd door het programma, dat het leidt tot vervolgacties. Bijvoorbeeld een gesprek met de wijkagent, een bezoek AANTAl DeelNeMers reCHT VAN sPrekeN aan de rechtbank of een voorstel aan de gemeente.

Het programma is in 2016 in het hele land bijna 30 keer georganiseerd, waarmee in totaal ruim 500 personen zijn bereikt. We schoven onder andere aan bij migrantenvrouwenorganisaties, buurtontmoetingsplaatsen, wijkorganisa- ties voor bewoners en bij instellingen voor vluchtelingen en taalaanbieders. De bijeenkomsten worden door de deel - 270 (pilot) 554 2015 2016 nemers positief gewaardeerd. 68 Jaarverslag 2016

Participatiegereedschap ProDemos heeft in opdracht van het De toolbox bestaat uit een handleiding naast zijn er door heel Nederland 20 trai- ministerie van Sociale Zaken en Werk - en materialen voor het uitvoeren van de ningen verzorgd met in totaal meer dan elegenheid de Toolbox Participatie- workshop participatieverklaring. 200 deelnemers die werden klaarge- verklaring ontwikkeld voor gemeenten. Gemeenten kunnen er voor kiezen om stoomd als trainer. De deelnemers gaven Het traject van de participatieverklaring eigen workshopbegeleiders te laten deze training gemiddeld een 7,6. moet nieuwkomers het belang van trainen door ons, of gebruik te maken integratie in de Nederlandse samen- van onze begeleiders. De materialen van leving doen inzien. Centraal staan basis- de toolbox zijn gebaseerd op die van de principes als vrijheid, gelijkwaardigheid pilot uit 2015. De aanpassingen zijn en solidariteit. gedaan naar aanleiding van ervaringen van de gemeenten, de uitvoerende begeleiders en professionals zoals programma begeleiders van het COA, AANTAl DeelNeMers TrAININGeN 2016 Vluchtelingen Organisaties Nederland (VON) en onze dienst Educatie.

De materialen zijn via de webshop te bestellen of digitaal te downloaden. Een lespakket bevat materiaal voor honderd deelnemers. De handleiding is meer dan driehonderd keer gedownload van de website.

In opdracht van gemeenten heeft ProDemos 18 workshops uitgevoerd met 243 228 workshops regiotrainingen in totaal bijna 250 deelnemers. Daar- Participatieverklaring Wetten en waarden 69

Interessante workshop participatieverklaring. Tools @ProDemos. Integraal inzetten. #integratie #werkconferentieinstroom - vluchtelingen 7,6 het gemiddelde waarderingscijfer Peter Rebergen @PeterRebergen voor de training van de trainers

7 Onderzoek en kwaliteit

Naast het bedenken en uitvoeren van projecten doet ProDemos ook onderzoek. En om onze missie te bereiken willen we niet alleen zoveel mogelijk mensen bereiken, maar ook bewerkstelligen dat onze activiteiten daadwerkelijk effect sorteren. Samenwerking met de academische wereld op basis van de data die onze jongerenprojecten opleveren, geeft niet alleen inzicht in de politieke ontwikkeling van de deelnemers, maar kan onze projecten nog effectiever maken. 72 Jaarverslag 2016

Onderzoekswerkplaats Hoe worden jongeren beïnvloed door toetste onder andere de bruikbaarheid uit. Van alle bezoekende schoolklassen hun omgeving, zoals medescholieren, van de gegevens die verzameld worden in vullen een leerling en een docent bijvoor- (sociale) media, verenigingen en het DemocratieLAB en bij de Scholieren- beeld na aﬂoop een vragenlijst is. Onder vrienden? Wat is de rol van het discussie- verkiezingen. Ook deed hij aanbevelingen deelnemers aan overige rondleidingen klimaat in de klas? Verloopt dit bij voor het vervolg, voor het uitbreiden van werd in het najaar onderzoek gedaan. jongens en meisjes hetzelfde of net iets enkele metingen en voor de inrichting De waardering is doorgaans hoog en de anders? Op welke leeftijd begint zich een van experimenten. evaluaties leveren ook regelmatig verbe- enigszins coherente en stabiele politieke terpunten op. identiteit af te tekenen? Antwoorden op Daarnaast voert ProDemos doorlopend deze vragen zijn niet alleen academisch evaluaties van de bestaande programma’s interessant, maar ook relevant voor ProDemos: meer inzicht in de politieke ontwikkeling van jongeren kan helpen de programma’s van ProDemos nog beter te maken.

In 2016 heeft ProDemos afspraken gemaakt over meerjarige samenwerking met de Universiteit van Amsterdam, onder andere door het gezamenlijk aanstellen van een promovendus die vanaf februari 2017 bovenstaande vragen gaat onderzoeken. Een postdoc- onderzoeker verrichtte daarvoor in 2016 het voorwerk door de al bij ProDemos aanwezige data te inventariseren. Hij Onderzoek en kwaliteit 73

Meer inzicht in de politieke ontwikkeling van jongeren kan helpen de programma’s van ProDemos nog beter te maken. 74 Jaarverslag 2016

71,6% percentage gemeenten met een verordening burgerinitiatief Onderzoek en kwaliteit 75

Burgerparticipatie bewaakt Sinds 2010 voert ProDemos elke twee Ruim 70% van de gemeenten beschikt Hoe stimuleren jaar de Monitor Burgerparticipatie uit, over een verordening burgerinitiatief. een inventarisatie van gemeentebeleid Maar inwoners maken, net als twee jaar gemeenten burgers en -activiteiten op het gebied van burger- geleden, weinig gebruik van burgerinitia- participatie. Begin 2016 werd een tief of referendum. In ruim 85% van de om kennis te maken enquête naar alle gemeenten verstuurd, gemeenten komen burgers met ideeën en met de politiek en waarmee gegevens werden verzameld initiatieven naar de gemeente voor over de periode 2014–2015. De respons ondersteuning. daarin mee te doen? was zo’n 30%. Voorts organiseerde ruim 25% van de Voor het eerst werd ook politieke partici- gemeenten activiteiten om inwoners te patie meegenomen in het onderzoek: hoe enthousiasmeren voor het raadslidmaat- stimuleren gemeenten burgers om schap. BUrGerINITIATIeF IN MONITOr BUrGerPArTICIPATIe kennis te maken met de politiek en n gemeenten met verordening burgerinitiatieven daarin mee te doen? De Monitor Burger- n gemeenten waarin inwoners gebruikmaken van burgerinitiatief participatie is daarmee ook een Monitor Participatie in de lokale democratie geworden.

In de Monitor 2016 noemen gemeenten nieuwe methoden als burgertop G1000 of nieuwe instrumenten als Right to Challenge (voor bewoners die vinden dat het beter of anders moet), maar partici- patieniveau en -mogelijkheden zijn onge- 46,9% 47,1% 56,3% 47,2% 57,7% 28,3% 71,6% 31,3% 2010 2012 2014 2016 veer gelijk gebleven. 76 Jaarverslag 2016

Politiek Actief bewezen effectief Dankzij extra subsidie van het ministerie Daarnaast is de cursus nog voor zo’n 15 heeft: de kennis van de deelnemers van Binnenlandse Zaken en Koninkrijks- gemeenten in opdracht uitgevoerd. neemt aantoonbaar toe, de intentie om relaties konden de cursussen Politiek te participeren groeit licht en de deel- Bewust & Politiek Actief in 2016 worden Begin 2016 hebben we een onderzoek nemers hebben na de cursus meer voortgezet. De cursus bestaat uit zes laten uitvoeren naar de effecten van de vertrouwen in de lokale politiek en bijeenkomsten met interactieve trai- cursus Politiek Actief. De resultaten laten meer intern politiek zelfvertrouwen. ningen, zoals debatteren, lobbyen, zien dat de cursus een positief effect lezingen van gastdocenten en een kennismaking met raadsleden en politieke partijen. Het doel van het project is de politieke betrokkenheid van burgers te vergroten en hen de politieke arena te laten verkennen.

De cursussen waren in 2016 regionaal georganiseerd, zodat deelnemers uit meerdere gemeenten de cursus gelijktijdig konden volgen. In 20 regio’s verzorgden wij voor meer dan 70 gemeenten een cursus Politiek Actief. Omdat de belangstelling vaak groter was dan het aantal plaatsen, zijn er extra cursusgroepen gevormd en hebben meer mensen deelgenomen aan de cursus Politiek Actief dan van tevoren was gepland. Onderzoek en kwaliteit 77

De cursus heeft een positief effect: kennis en politiek zelfvertrouwen van de deelnemers nemen aantoonbaar toe, en hun intentie om te participeren groeit licht.

Bereik

ProDemos bereikt grote aantallen burgers, in direct contact met deelnemers aan onze activiteiten of via publicaties en websites. In de tabellen van dit hoofdstuk staan de bereikte aantallen, gegroepeerd naar doelgroep en communicatiemiddelen en onderscheiden naar type contact. De kaartjes geven een geograﬁsch beeld van het directe bereik dat onze grootste projecten hebben in Nederland. 80 Jaarverslag 2016

Bereik naar aantallen Het bereik van de activiteiten van DIreCTe CONTACTeN ProDemos wordt in dit onderdeel weerge- 2015 2016 geven in aantallen deelnemers of gebrui- jongeren en scholen 116.473 123.430 kers. De activiteiten worden hierbij op breed publiek 85.839 81.759 professionals 4.391 8.735 twee manieren onderscheiden. Ten eerste moeilijk bereikbare groepen 8.058 4.737 naar het type contact dat met de deel- TOTAAl 214.761 218.661 nemer/gebruiker wordt gelegd: direct, indi- rect of online. En ten tweede naar doelgroep: jongeren/scholen, volwassenen, INDIreCTe CONTACTeN 2015 2016 professionals en moeilijker bereikbare jongeren en scholen 45.671 9.116* groepen. Om een volledig beeld van de breed publiek 217.919 329.588 reikwijdte van het bereik te krijgen, zijn professionals 2.319 1.234 moeilijk bereikbare groepen 76.100 315* de communicatiemiddelen als aparte cate- communicatiemiddelen 19.701 16.631 gorie toegevoegd. TOTAAl 361.710 356.884

ONlINe CONTACTeN 2015 2016 jongeren en scholen 49.865 31.264* breed publiek 1.912.160 529.969* professionals 4.106 24.907 moeilijk bereikbare groepen 399 500 communicatiemiddelen 300.635 19.007 TOTAAl 2.267.165 605.647*

* verschil veroorzaakt doordat 2016 verkiezingsluw jaar was Bereik 81

Directe contacten

In de activiteiten waarin direct contact DIRECTE CONTACTEN MET HET GROOTSTE BEREIK plaatsvindt met deelnemers of gebruikers '%&( '%&) wordt de missie van ProDemos het sterkst ProDemos Binnenhof voor scholen 1 87.317 91.948 overgebracht. Ook zijn dit soort contacten rondleidingen Binnenhof 46.514 43.822 expositie Ridderzaal 26.156 22.491 het best te kwantificeren. Daarom zijn de overige activiteiten Den Haag 2 9.611 15.792 directe contacten gespecificeerd naar zes scholierenprogramma’s op locatie 3 31.354 35.273 overige activiteiten op locatie 4 13.809 9.335 hoofdcategorieën om inzicht te geven in TOTAAL 214.761 218.661 welke soorten activiteiten het grootste bereik hebben. 1, 2, 3, 4 voor de specificatie zie tabellen pagina 82–83

Totaal aantal directe contacten 218.661 82 Jaarverslag 2016

Directe contacten gespeciﬁceerd

1. PrODeMOs BINNeNHOF VOOr sCHOleN 2. OVerIGe ACTIVITeITeN DeN HAAG 2015 2016 2015 2016 basisonderwijs 9.038 10.255 jongeren praktijkonderwijs 790 893 Kinderrijk 1.433 1.487 speciaal onderwijs 283 328 overige activiteiten voor jongeren 81 53 vmbo 24.392 25.565 totaal 1.514 1.540 havo 17.812 17.823 vwo 14.857 17.138 breed publiek mbo 14.977 14.087 debatten, lezingen, colleges 2.471 3.168 docenten 3.712 4.110 Haagse evenementen 2.559 2.981 overige 2.529 1.749 overige volwassenen 236 2.443 totaal 5.266 8.592 TOTAAl 87.317 91.948 professionals docenten 1.147 3.040 overige professionals 634 351 totaal 1.781 3.391 moeilijk bereikbare groepen overige moeilijk bereikbare groepen 1.050 2.269 totaal 2.123 2.269

TOTAAl 9.611 15.792

Totaal aantal scholieren naar Den Haag 87.838 Bereik 83

3. sCHOlIereNPrOGrAMMA’s OP lOCATIe 4. OVerIGe ACTIVITeITeN OP lOCATIe 2015 2016 2015 2016 scholen breed publiek gastlessen mbo 6.794 7.265 ProDemos op straat en bij evenementen 5.375 5.215 overige activiteiten op scholen 2.449 185 Politiek bewust en politiek actief 408 1.065 totaal 9.243 7.450 overige activiteiten voor volwassenen 609 324 totaal 6.392 6.604 gemeente- en provinciehuizen Democracity 6.261 7.179 professionals Klassenbezoek@gemeentehuis 3.582 5.805 workshops voor leraren 160 874 Jong Overijssel doet mee 2.536 4.700 overige activiteiten voor professionals 482 610 overige activiteiten op scholen 0 265 totaal 642 1.484 totaal 12.379 17.949 moeilijk bereikbare groepen rechtbanken ProDemos schuift aan 2.126 626* gastlessen 8.732 9.854 overige activiteiten voor moeilijk overige activiteiten op rechtbanken 0 20 bereikbare groepen 4.649 621* totaal 8.732 9.874 totaal 6.775 1.247* overige TOTAAl 13.809 9.335* overige 1.000 0 totaal 1.000 0 * verschil veroorzaakt doordat 2016 verkiezingsluw jaar was

TOTAAl 31.354 35.273

Totaal aantal deelnemers rondleiding Binnenhof 43.822 84 Jaarverslag 2016

Bereik in Nederland naar locatie

Alle PrOJeCTeN Plaatsen waar ProDemos projecten uitvoerde, die in totaal meer dan 1000 deelnemers/bezoekers trokken (totaal 133.045 deelnemers). Plaatsen van waaruit scholen Den Haag bezochten om ProDemos Binnenhof voor scholen te volgen (totaal 85.427 deelnemers). Plaatsen waar ProDemos projecten uitvoerde voor scholieren (totaal 34.988 deelnemers, gespeciﬁceerd in kaartje op pagina 85). Plaatsen waar ProDemos projecten voor een breed publiek uitvoerde (debatten en lezingen, evenementen, cursussen) (totaal 12.630 deelnemers).

Sint Maarten Bereik 85

sCHOlIereNPrOJeCTeN IN HeT lAND Plaatsen waar ProDemos projecten uitvoerde voor scholieren, die in totaal meer dan 1000 deelnemers trokken. gastlessen rechtbank (totaal 9.854 deelnemers) gastlessen mbo (totaal 7.450 deelnemers) Democracity (totaal 7.179 deelnemers) Klassenbezoek@ (totaal 5.805 deelnemers) Jong Overijssel (totaal 4.700 deelnemers)

Organisatie

Op 31 december 2016 had ProDemos 82 mensen in vaste dienst en 120 oproepkrachten. Gedurende het jaar waren er 8 stagiairs. Negen collega’s met een vast contract namen afscheid, waaronder directeur Kars Veling. Tien nieuwe medewerkers werden aangenomen in vaste dienst. De Raad van Toezicht nam afscheid van een lid en verwelkomde een nieuw. De Raad van Advies werd uitgebreid met twee personen. 88 Jaarverslag 2016

Raad van Toezicht De Raad van Toezicht houdt toezicht op de leden van de raad. Herbenoeming kan Toezicht aangekondigd in verband met algemene gang van zaken binnen de Stich- eenmaal voor eenzelfde periode plaats- haar kandidatuur voor de Tweede Kamer- ting ProDemos. De proﬁelschets moet vinden. verkiezingen van 2017. volgens de statuten worden opgenomen in De leden kunnen voor bijgewoonde het jaarverslag. vergaderingen aanspraak maken op een De Raad van Toezicht van ProDemos De Raad van Toezicht bestaat uit ten vacatiegeldregeling, conform het Rijks- bestond op 31 december 2016 uit de minste vijf personen. De raad dient als besluit vergoedingen adviescolleges en volgende personen: geheel een politiek en maatschappelijk commissies van 21 januari 2009, en een • De heer drs. Wim Deetman, voorzitter evenwichtige samenstelling te hebben, vergoeding van gemaakte reiskosten. (oud-minister, oud-voorzitter Tweede divers naar geslacht, leeftijd en maat- Kamer en oud-burgemeester van Den schappelijke en culturele achtergrond van Begin september trad Amma Asante Haag) de leden, zodanig dat de stichting als terug als lid van de Raad van Toezicht in geheel een politiek-maatschappelijk verband met haar toetreding tot de neutrale positie inneemt. Eén lid van de Tweede Kamer. In december werd Elvira Raad van Toezicht wordt benoemd op voor- Sweet, consultant en oud-gemeente- dracht van de ondernemingsraad. raadslid voor de PvdA, oud-stadsdeel- In de raad als geheel moet ervaring voorzitter van Amsterdam Zuidoost en aanwezig zijn met ﬁnancieel toezicht. Twee oud-gedeputeerde in de provincie Noord- leden van de Raad van Toezicht vormen de Holland, voorgedragen als opvolger. auditcommissie die het contact met de Begin 2017 liet minister Ronald Plasterk accountant onderhoudt, bijvoorbeeld over weten dat hij akkoord gaat met haar de jaarrekening van de stichting. benoeming, die statutair ter goedkeuring De leden van de Raad van Toezicht worden aan hem is voorgelegd. benoemd voor een periode van vier jaar. De Raad van Toezicht stelt een rooster vast Voorts heeft eind 2016 Kathalijne dat voorziet in periodiek aftreden van de Buitenweg haar vertrek uit de Raad van Organisatie 89

• Mevrouw dr. Kathalijne Buitenweg, lid De Raad van Toezicht kwam in het verschillende doelgroepen te bereiken (docent aan de Universiteit van verslagjaar zeven maal in vergadering kwam hierbij aan de orde, evenals de Amsterdam en lid van het College voor bijeen. Vanzelfsprekend kwamen de betekenis van actuele discussies over het de Rechten van de Mens) gebruikelijke onderwerpen met betrek- functioneren van de democratie voor • De heer prof. dr. Henk Dekker, lid op king tot inhoudelijk en financieel toezicht ProDemos. Daarnaast werd onder meer voordracht van de ondernemingsraad, aan de orde, zoals het Activiteiten - aandacht besteed aan de opvolging van tevens lid auditcommissie (directeur van programma, het meer jarenbeleid en de directeur Kars Veling, aan de benoeming het Centre of Education & Learning (CEL) begroting en jaarrekening. De Raad heeft van een nieuwe adjunct-directeur, aan de van de Universiteit Leiden, TU Delft en mede op grond van de controleverklaring verbouwing van het pand aan de Hofweg Erasmus Universiteit Rotterdam en eme- van de accountant de door de directie en aan de consequenties van de renovatie ritus hoogleraar politieke socialisatie vastgestelde jaarrekening over 2016 goed- en sluiting van het Binnenhof vanaf aan de Universiteit Leiden) gekeurd. In het ver slag jaar is overigens, 2020. Natuurlijk werd er vooruitgeblikt • Mevrouw Guikje Roethof, lid (algemeen mede naar aanleiding van discussies in op de Tweede Kamerverkiezingen in 2017 secretaris van de Amsterdamse Kunst- de Raad van Toezicht, een meer verfijnde en de activiteiten die ProDemos in dat raad) methode ingevoerd voor de telling van kader ontplooit, bijvoorbeeld om de • De heer drs. Robert Zaal, lid en tevens bezoekersaantallen. In de vergaderingen opkomst onder de zogeheten first time lid auditcommissie (directeur RNW van de Raad wordt ook meer in zijn alge- voters te vergroten. Verder heeft de Raad Media) meenheid geregeld stil gestaan bij het van Toezicht een zelfevaluatietraject door- • Vacature (ingevuld begin 2017, zie hier- belang van evaluatie en onderzoek van lopen. boven) ProDemos’ activiteiten. Ook buiten de vergaderingen om was er Op www.prodemos.nl/rvt is meer infor- De evaluatie van ProDemos, in het najaar in het verslagjaar naar aanleiding van matie over de leden te vinden, o.a. over van 2016 uitgevoerd door het Kohn- specifieke onderwerpen of gebeurte- hun nevenfuncties. stamm Instituut, is uitvoerig besproken nissen geregeld contact tussen de directie in de Raad van Toezicht. Onder meer de van ProDemos en de voorzitter en de mate waarin ProDemos erin slaagt haar leden van de Raad. 90 Jaarverslag 2016

Raad van Advies De Raad van Advies kan de directie directeur van het Sociaal en Cultureel op ad-hocbasis de expertise van verschil- gevraagd en ongevraagd adviseren over Planbureau (SCP), een inleiding over de lende leden van de Raad ingeroepen. de koers en strategie van de stichting. De sociale en democratische staat van Neder- Raad bestaat volgens de statuten uit een land. De tweede bijeenkomst stond in het De Raad van Advies van ProDemos is in voldoende aantal deskundigen op het teken van maatschappelijke en politieke het verslagjaar uitgebreid met twee perso- gebied van politiek, democratie, rechts- polarisatie en de betekenis daarvan voor nen. Begin 2016 zijn Sarah de Lange en staat, media, educatie en publieksbereik. ProDemos. Hierbij werd onder andere Tom van der Meer tot de Raad toegetre- ingezoomd op de rol van sociale media en den. Beiden zijn als politicoloog verbon- De voorzitter en de leden van de Raad van op het belang van vaardigheden (naast den aan de Universiteit van Amsterdam. Advies worden benoemd door de Raad inhoudelijke kennis) over hoe de demo- In het najaar werden ze allebei benoemd van Toezicht, op voordracht van de direc- cratie werkt. Daarnaast werd ook dit jaar tot hoogleraar in hun vakgebied. Hun teur, die daarover vooraf de Raad van Advies heeft gehoord. De leden worden voor een periode van vier jaar benoemd en kunnen eenmaal worden herbenoemd. Ook zij kunnen voor bijgewoonde bijeenkomsten aanspraak maken op de eerder- genoemde vacatiegeld-regeling naar rijks- model en een vergoeding van gemaakte reiskosten.

De Raad van Advies kwam in het verslagjaar tweemaal bijeen. Tijdens een ‘diner- pensant’ in aanwezigheid van de Raad van Toezicht en het managementteam van ProDemos, gaf prof. dr. Kim Putters, Organisatie 91

onderzoek richt zich op de verhouding • De heer drs. Jan Hoekema, lid (tot tussen kiezers en politieke partijen. De januari 2017 burgemeester van Raad bestond naast Sarah de Lange en Wassenaar) Tom van der Meer op 31 december 2016 • De heer mr. Martijn Polak, lid (raads- uit de volgende personen: heer Civiel bij de Hoge Raad) • De heer drs. Frans Weisglas, voorzitter • De heer prof. dr. Arco Timmermans, lid (oud-Tweede Kamervoorzitter en actief (hoogleraar Public Affairs aan de Cam- als adviseur, trainer en spreker) pus Den Haag–Universiteit Leiden) • De heer prof. dr. Remieg Aerts, lid • De heer drs. Paul van Vlijmen, lid (alge- (hoogleraar Nederlandse Geschiedenis meen directeur Stichting Defensiemu- aan de Universiteit van Amsterdam) sea) • Mevrouw dr. Thérèse Carpay, lid (oud- vakdidactica aan de Radboud Docenten- Begin 2017 is bovendien Heleen Rutgers academie) toegetreden tot de Raad van Advies. Zij is • De heer mr. Jeroen van Dommelen, lid plaatsvervangend hoofdoﬃcier van (parlementair verslaggever NOS) Justitie in Midden-Nederland. • Mevrouw mr. Domenica Ghidei, lid (plv. lid College voor de Rechten van de Mens) • Mevrouw prof. mr. Jenny Goldschmidt, lid (oud-directeur van het Studie- en Informatiecentrum Mensenrechten (SIM) van de Universiteit Utrecht en emeritus hoogleraar) 92 Jaarverslag 2016

Organogram

Medewerkers met contract per Bezoekersdienst 31 december 2016 35 werknemers– 19,1 fte 31 oproepkrachten

raad van Toezicht raad van Advies Dienst educatie 5 personen 12 personen 8 werknemers– 5,89 fte

ProDemos Op locatie 12 werknemers– 9,79 fte 71 oproepkrachten

ProDemos Academie 6 werknemers– 5,07 fte Directie 2 werknemers– 1,5 fte Communicatie 4 werknemers– 3,33 fte

Financiën 2 werknemers– 1,78 fte

Bedrijfsvoering Directiesecretaris 10 werknemers– 8,28 fte 1 werknemer– 0,78 fte 1 oproepkracht

stagiairs 8 in 2016 Organisatie 93

Medewerkers Directie Het ziekteverzuim was in 2016 4,18 % en Risicobeheersing De directeur-bestuurder van ProDemos is er waren 3 langdurig zieken. ProDemos hanteert een risicomatrix Eddy Habben Jansen. Roelof Martens is de waarin risico’s zo volledig mogelijk in adjunct-directeur. Diversiteit kaart worden gebracht en gewogen. Het De diagrammen op de volgende pagina's gaat hierbij om risico’s die betrekking Medewerkers geven een beeld van de diversiteit van de hebben op de kwaliteit van onze taakuit- ProDemos volgt de CAO Welzijn en Maat- medewerkers van ProDemos, onder- voering maar ook om risico’s van ﬁnan- schappelijke Dienstverlening. De cao- scheiden naar personeel met en zonder ciële of technische aard. De matrix wordt schalen gelden ook voor de directeur- urencontract. periodiek geactualiseerd en is aan de bestuurder. orde geweest in verschillende vergade- Ondernemingsraad ringen van het managementteam alsook ProDemos telde op 31 december 2016 82 De ondernemingsraad van ProDemos in de Raad van Toezicht. Deze bespre- werknemers met in totaal 49,81 fte’s en bestond op 31 december 2016 uit Bas kingen hebben onder andere geleid tot 120 oproepkrachten voor in totaal Banning (voorzitter), Sander Verstraten extra maatregelen om de continuïteit van 26.933,05 uur. Het relatief grote aantal (secretaris), Brahim Fattah, Leendert ons reserveringssysteem te waarborgen oproepkrachten wordt ingezet om met Pollie en Lien Riesthuis. en leverde extra argumenten voor de name de scholierengroepen in Den Haag samenwerking met de Universiteit van en op locatie te begeleiden. Vertrouwenspersonen Amsterdam op het gebied van effect - De vertrouwenspersonen binnen meting van onze programma’s. Ook de Negen collega’s met een urencontract ProDemos zijn Tatjana Meijvogel-Volk komende renovatie van het Binnenhof traden uit dienst, evenals 29 medewer- en David Muntslag. brengt risico’s met zich mee, waarop we kers met een nuluren contract. Aange- ons nu al aan het voorbereiden zijn. nomen werden tien nieuwe collega’s met Bedrijfshulpverlening een urencontract en tien oproepkrachten ProDemos beschikte op 31 december 2016 kregen een urencontract. Daarnaast zijn over 15 gediplomeerde bhv'ers (bedrijfs- 39 nieuwe oproepkrachten aangenomen. hulpverleners). 94 Jaarverslag 2016

Werknemers met urencontract

VerDelING MAN/VrOUW VerDelING FUllTIMe/PArTTIMe VerDelING leeFTIJD

61+ 7,3% (6)

51–60 mannen 20,7% (17) 57,3% vrouwen 48,8% (40)

41–50 19,5% (16) parttime 85,4% (70)

31–40 vrouwen 28,1% (23) 42,7%

mannen 51,2% (42)

20–30 23,2% (19) mannen fulltime 93,9% 14,6% (12) vrouwen <20 6,1% 1,2% (1)

2016 2016 2016 Organisatie 95

Oproepkrachten met nulurencontract

VerDelING MAN/VrOUW

vrouwen 56,7% (68)

mannen 43,3% (52)

2016

Financiën

Uit de ﬁnanciële kerncijfers blijkt dat ProDemos ook in 2016 weer een goed jaar heeft behaald, ditmaal met klein negatief resultaat. 98 Jaarverslag 2016

Financiële kerncijfers 2016

BAlANs Per 31 DeCeMBer 2015 2016

ACTIVA Immateriële vaste activa 103.691 55.265 Vaste activa 1.093.344 1.848.890 Voorraden, kosten lopende projecten en kortlopende vorderingen 304.587 390.708 Liquide middelen 1.895.993 1.660.704 3.397.615 3.955.567

PAssIVA

Eigen vermogen en risicoreserves 2.028.572 1.998.424 Voorzieningen 15.000 45.000 Langlopende schulden 415.842 1.043.806 Kortlopende schulden en voorschotten projecten 938.201 868.337 3.397.615 3.955.567 Financiën 99

rekeNING VAN BATeN eN lAsTeN 2015 2016

BATeN Subsidie BZK 4.188.000 4.238.000 Subsidie Tweede Kamer 1.188.475 1.574.787 Baten gesubsidieerde activiteiten 716.629 698.347 Opbrengsten projectopdrachten 2.791.999 666.721 Overige inkomsten 64.890 54.894 Financiële baten en lasten 25.269 0 8.975.262 7.232.749 lAsTeN Personeelskosten 3.522.418 3.832.320 Vaste lasten 1.102.682 1.451.678 Kosten activiteiten 4.124.624 1.974.025 Financiële baten en lasten 0 4.873 8.749.724 7.262.896

sAlDO 225.538 –30.147 Colofon

Samenstellng en redactie Walter Jansen

Eindredactie Sandra Boersma

Graﬁsche vormgeving Puntspatie [bno], Amsterdam

Foto’s Bart van Vliet alle foto’s, behalve enkele van ProDemos en onderstaande Tim Buitenhuis p. 8, 37, 40, 41 Greijdanus College p. 17 Lizzy Kalisvaart p. 8, 33 Meerbouw Rotterdam p. 12 Anna van Kooij p. 78 Reinier Mulder p. 77 Maartje Strijbis p. 7 Tweede Kamer/Hans Kouwenhoven p. 39

ProDemos–Huis voor democratie en rechtsstaat Hofweg 1H 2511 AA Den Haag T 070 75 70 200 E [email protected] I www.prodemos.nl