Samarqand Davlat Universiteti Geografiya Va Ekologiya Fakulteti Gidrometeorologiya Kafedrasi Gidrometeorologiya Yo’Nalishi

SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI GEOGRAFIYA VA EKOLOGIYA FAKULTETI GIDROMETEOROLOGIYA KAFEDRASI GIDROMETEOROLOGIYA YO’NALISHI

Djuraboyeva Nodira Fazliddinova

SANGARDAK DARYOSINING GIDROLOGIK TAVSIFI

Malakaviy bitiruv ishi ilmiy raxbar: Sh.R. G’aniyev

Kafedraning 2017 yil 7-iyundagi majlisida muhokama qilindi va himoyaga tavsiya etildi (Bayonnoma №10)

Kafedra mudiri: prof. Sh.T. Xoliquliv YaDAK raisi: prof. F.H. Hikmatov.

2017-yil.

Sangardak daryosining gidrologik tavsifi

M U N D A R I J A

KIRISH………………………………………………………………….……3 1-BOB. SANGARDAK DARYOSI HAVZASINING TABIIY GEOGRAFIK SHAROITI VA UNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI………………………………………………………….…….5 1.1. Geografik o‘rni vauningtavsifi ...... 5 1.2. Geologik tuzilishi va relyefi ...... 6 1.3. Iqlim sharoitining o‘ziga xos xususiyatlari ...... 8 1.4. Tuproq va o‘simlik qoplami ...... 10 1.5. Gidrografik tarmoqlari ...... 12 2-BOB. SANGARDAK DARYOSI HAVZASINING GIDROMETEOROLOGIK O‘RGANILGANLIGI ...... 16 2.1. Sangardak daryosida amalga oshirilgan gidrologik kuzatishlar va ularning tahlili ...... 16 2.2. Havzada amalga oshirilgan meteorologik kuzatishlar haqida ...... 19 2.3. Sangardak daryosi havzasidagi hisob gidrologik postlarni tanlash ….....24 3-BOB. SANGARDAK DARYOSINING GIDROLOGIK REJIMI ...... 25 3.1. Sangardak daryosi oqimiga ta’sir etuvchi omillar haqida ...... 25 3.2. Oqim me’yori va uni turli davrlar uchun hisoblash ...... 28 3.3. Daryo oqimining o‘zgaruvchanligi va uni statistik baholash ...... 31 3.4. Daryo oqimining yil davomida taqsimlanishini o‘rganish...... 35 XULOSA...... 48 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ...... 50 ILOVA ...... 52 1. BMIni bajarishga topshiriq 2. Kafedra yig‘ilishi bayonnomasidan ko‘chirma 3. Ilmiy rahbarning xulosasi 4. Taqriz 5. Taqdimot materiallari

K I R I SH Arid iqlimli rayonlar, jumladan O‘zbekistonning tabiiy geografik va iqlim xususiyatlari qishloq xo‘jalik ekinlarini yetishtirishni sug‘orishsiz amalga oshirib bo‘lmasligini taqozo etadi. Bu esa suv resurslarining tabiiy yo‘qotilishiga qo‘shimcha holda, uning miqdorini yanada ko‘proq bo‘lishiga olib keladi. SHu sababli O‘zbekistonda bugungi kunda sug‘oriladigan yerlar maydonining keskin ortishi natijasida daryo suvlari yo‘qotilishini baholash va suv resurslari holatini nazorat qilish muammolari juda muhim hisoblanadi. Mazkur muammolar, ayniqsa suv resurslari taqchilligi sharoitida, inson bilan atrof-muhit orasidagi uzviy munosabatlarning muhim jihatlarini belgilaydi. Bu muammoni O‘zbekistonning arid iqlimli rayonlaridan biri hisoblangan Surxondaryo havzasi daryolari misolida ko‘rib chiqish yanadadolzarbdir. Bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi Sangardak daryosining gidrologik tavsifinio‘rganishdan iboratdir. Bitiruv malakaviy ishining maqsadidan kelib chiqib, ishda quyidagi vazifalar belgilandi va o‘z echimini topdi: - Sangardak daryosi havzasining tabiiy geografik sharoiti va uning o‘ziga xos xususiyatlarinio‘rganish; - Sangardak daryosihavzasininggidrometeorologik o‘rganilganligi yoritish; - Sangardak daryosining gidrologik rejimini o‘rganish. Ishda tadqiqot ob’ekti sifatida Sangardak daryosi tanlangan bo‘lib, uning tadqiqot predmeti esa daryoda shakllanadiganoqimning gidrometeoroligik omillar bilan bog‘liq holda o‘rganishdir. Bitiruv malakaviy ishining birinchi bobida mavzuga bevosita aloqador bo‘lgan ilmiy adabiyotlar asosida Sangardak daryosi havzasining tabiiy sharoiti va uning o‘ziga xos xususiyatlariyoritilgan. Ishning ikkinchi bobi Sangardak daryosihavzasininggidrometeorologik o‘rganilganligi, ya’ni havzada amalga oshirilgan gidrologik va meteorologik

kuzatishlar hamdadaryohavzasidagi hisob gidrologik postlarni tanlashga bag‘ishlangan. Ishning so‘nggi uchinchi bobida Sangardak daryosining gidrologik rejimi, ya’ni daryo oqimiga ta’sir etuvchi omillar, oqim me’yorlari, daryo oqimining o‘zgaruvchanligi va yil davomida taqsimlanishi o‘rganilgan.

1-BOB. SANGARDAK DARYOSI HAVZASINING TABIIY GEOGRAFIK SHAROITI VA UNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI

Ushbu bobda Sangardak daryosi havzasining geografik o‘rni, geologik tuzilishi, relefi, iqlim sharoitining o‘ziga xos xususiyatlari, tuproq va o‘simlik qoplami hamda gidrografik tarmoqlariga alohida tavsif beriladi. Yuqorida qayd etilgan omillar Sangardak daryosining oqim rejimiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.

1.1. Geografik o‘rni va uning tavsifi Ma’lumki, Hisor - mamlakatimizdagi eng baland, eng uzun tog‘ tizmalaridan hisoblanadi. YUrtimiz janubida joylashgan mazkur tog‘ tizmasi tabiatini muhofaza qilib, asl holicha saqlash maqsadida bir necha o‘rmon xo‘jaligi va qo‘riqxonalar tashkil etilgan. Ulardan biri «Uzun» o‘rmon xo‘jaligi bo‘lib, u Surxondaryo viloyatining Sariosiyo, Uzun va Denov tumani hududilarini o‘z ichiga qamrab oladi. Aytish mumkinki, Sangardak - Uzun o‘rmon xo‘jaligining eng yirik bo‘limlaridandir. Uning umumiy maydoni 65 ming 732 gektarga teng. Bu erlar mahobatli tog‘lardan iborat bo‘lib, dengiz sathidan 1 yarim ming metrdan 4 ming metrgacha balandlikda joylashgan. U sharqda Bobotog‘ va shimoli-sharqda Hisor tog‘lari orqali Tojikiston, janubda Amudaryo o‘zani orqali Afg‘oniston, janubi-g‘arbda Ko‘hitang tizmasi orqali Turkmaniston davlatlari bilan, g‘arbiy va shimoliy-g‘arbiy tomondan esa Hisor tog‘ tizmasining tarmoqlari orqali Respublikamizning Qashqadaryo viloyati hududi bilan chegaralanadi. Surxondaryo vodiysining shimolidagi Hisor tog‘ tizmasi Surxondaryo havzasiga qarashli tog‘li hududning asosiy qismini egallaydi. Hisor tog‘ tizmasi Surxondaryo havzasidagi eng baland tog‘ hisoblanib, tizmaning Surxondaryo havzasiga qarashli ayrim cho‘qqilari 4500 m dan oshadi. Bunday balandliklarda haroratning pastligi sabab bir qancha muzliklar ham mavjud. Surxondaryoning eng asosiy irmoqlari ham aynan mana shu muzliklardan boshlanadi. Hisor tog‘ tizmasi

Surxondaryo oqimining shakllanishida katta ahamiyatga ega. Sababi tizmaning yon bag‘ridan hosil bo‘lgan oqim Surxondaryo havzasining butun tog‘li qismida hosil bo‘ladigan oqim miqdorining kamida 70% ini tashkil etadi. Hisor tizmasining janubiy-g‘arbiy tarmoqlari Boysun tog‘lari deb atalib, Boysun tog‘larining balandligi faqat shimolda 4000 m dan oshadi. Boysun tog‘lari janubga borgan sari juda tez va keskin ravishda balandligi kamayib boradi. SHuning uchun ham Surxondaryo havzasining o‘ng qirg‘oq janubida kichik bo‘lsada doimiy suv oqadigan daryolar yo‘q. Surxondaryoning sharqiy qismini egallagan Bobotog‘ uncha baland bo‘lmasada Surxondaryo havzasi va Kofirnihon havzalarini bir-biridan ajratib turadi. Bobotog‘ ko‘rinishdan uzun cho‘zilgan ko‘rinishga ega. Bobotog‘ning eng baland cho‘qqisi 2286 m ni tashkil qiladi. Bu cho‘qqidan har ikki tarafga ham balandlik kamayib boradi. Tog‘ning tugash qismlarida tog‘ning balandliga atigi 500-600 m ni tashkil etadi. Tog‘ning uncha baland bo‘lmaganligi sabab, bu tog‘ yonbag‘rlaridan suvi Surxondaryoga etmasdan tugab qoladigan vaqtli soylargina oqib tushadi. Bunday soylarning suvlari faqat toshqin va sel davrlarida Surxondaryoga etib keladi. SHuning uchun ham bu soylar havzaning umumiy suv resurslarida deyarli hech qanday rol o‘ynamaydi.

1.2. Geologik tuzilishi va relefi Sangardak havzasining geologik tuzilishida proterazoy, kembriy, ordovik, siluriy, devon, tosh, perm, trias, yura, bo‘r, poleogen, neogen, to‘rtlamchi davrlari qatlamlari uchraydi. Proterazoy qatlamlari har-xil ko‘rinishdagi kristalli slans, kvars, ambifolitam va marmarlar mavjud bo‘lgan Boysuntog‘ va tizmalari o‘sishida uchraydi. Ayrim joylarda ularning qalinligi 4000 m ga etadi. Kembriy qatlami qalin kristalli qatlamlardan iborat bo‘lib, ularning umumiy qalinligi 1000- 1200 m ni tashkil qiladi. Ular, asosan, Obizarang daryosi havzasi hududi atrofidagi erlarning geologik tuzilishida uchraydi. Kembriy qatlami Surxondaryo havzasining boshqa hududlarida deyarli uchrmaydi. Ordovik qatlami qum-tosh, amfolitam, slyudisto-kremnistim, argillitovim slans, va ohaktosh jinslaridan tashkil topgan 7

bo‘lib, ular hozirgi CHilliksu, Irgaylik, Olmalisoy daryolari suv ayrig‘ichlarida namoyon bo‘ladi. Ordovik qatlamining umumiy qalinligi 300 m ni tashkil qiladi. Siluriy qatlamlarini Olmalisoy, CHarmogol suv ayrig‘ichlarida va SHilxazor, Kishtut, SHatrut daryolarida uchratish mumkin. Ular alevrolet, alerolit slans, qum- tosh va kam uchraydigan ohaktosh, bazalnim konglomerat jinslari qo‘shilishidan tashkil topgan. Ularning umumiy qalinligi 1000-1700m gacha etadi. Devon qatlamlari Magetli tog‘larida va Olmalisoy, CHarsha daryolari havzasida uchraydi. Devon qatlami asosan qum-tosh, ohaktosh, rasslansov alivrolitiv jinslaridan tashkil topgan bo‘lib, Surxondaryoning yuqorida sanab o‘tilagan qismlarida uning qalinligi 115-500 m ni tashkil qiladi. Perm qatlamlari Kayraka chap irmoqlarida va Tamshush daryosining o‘ng qirg‘oqlari yotqiziqlarida uchraydi. Qatlam porfiram, tufam, qum-tosh, gravelitam jinslaridan iborat. Perm qatlamining umumiy qalinligi 3200-3000 m ni tashkil qiladi. Trias qatlamlari Magetli tog‘ining janubida, CHo‘lbair tizmasining janubiy sharqida, Yalangtush dovonida, Boysuntog‘ tizmasi va Chaqchar tog‘i bo‘ylab Ko‘hitang tog‘ining sharqiy qismlarigacha bo‘lgan hududlarida uchraydi. Qatlamda boksit, argillitam alevrolitam, qum-tosh va boshqa jismlar mavjud. Qatlamning qalinligi atigi 30-50 m ni tashkil qiladi. Yura davri qatlami Magetli, Ko‘xitang, Cho‘lbair, Boysuntog‘, CHaqchar tizmalari yuqori yon bag‘rlarida, Baxchi, Oqsuv va boshqa joylarda namoyon bo‘ladi. Qatlamning umumiy qalinligi 50-360 m ni tashkil qiladi. Bu qatlam bo‘rli konglomerat, gravetit grubozerli, qum-tosh, argiletam kabi jinslardan iborat. Bo‘r qatlami Qizildaryo, Chosha daryosinig o‘ng qirg‘og‘i, Kishtut daryosi chap irmog‘lari hududida va SHerabod-Sariqamish hududining shimoliy-g‘arbiy qismlarida uchraydi. Ularni tekshirgan Simakov ma’lumotlariga ko‘ra, qatlam qizil glinam, alevroletamlar, qum-toshlar, ohaktoshlar qo‘shilishidan iborat bo‘lib, uning qalinligi 30-200 m ni tashkil qiladi. To‘rtlamchi davr qatlamlari Amudaryo vodiysida, Surxondaryo, Xo‘jaipok, Sangardak, Sherabod, To‘polang, Kofirnihon va boshqa hududlarda joylashgan. Relyefi. Surxondaryo havzasida tog‘lar bilan bir qatorda tekisliklar ham mavjud bo‘lib, ular asosan havzaning markazida, ya’ni tog‘lar o‘rtasida uchraydi. 8

Surxondaryo tog‘ oralig‘i botig‘i Boysun va Bobotog‘ tizmalari orasida joylashgan. Shimoli-sharqdan janubi-g‘arbga cho‘zilgan va janubda Amudaryo vodiysiga tutashgan. Botiq keng, yuzasi to‘lqinsimon, ayrim erlarda zinapoyali. Botiq markazga va janubi-g‘arbga tomon pasayib boradigan tekislikdir. Uning deyarli o‘rtasida Surxondaryo vodiysi joylashgan. Uning kengligi 3-5 km, birinchi va ikkinchi terrasalari yaxshi rivojlangan va ko‘zga yaqqol tashlanib turadi. Surxondaryoning qayir usti uchinchi va to‘rtinchi terrasalari uncha katta maydonlarni egallamaydi va ularning nisbiy balandligi 4-10 va 10-20 metrni tashkil etadi. Vodiyning mutlaq balandligi Tog‘dan chiqish erida 700 metrni, Amudaryo vodiysiga tutashgan erida 300 metrni tashkil etadi. Botiqning g‘arbida Surxondaryoning irmoqlari konussimon yirik yoyilmalar hosil qilgan. SHerobod daryosi yoyilmasini daryo irmoqlari kesib o‘tib, 20 metr chuqurlikkacha o‘yib yuborgan. Janubda Surxondaryo vodiysi Amudaryo vodiysini kesib o‘tib balandligi 22 metrgacha bo‘lgan ostona hosil qilgan. Botiqning janubida tog‘ oldi tekisliklarida 100 metrgacha bo‘lgan Xovdog‘, Uchqizil, Kokayti, Oqtog‘ balandliklari bor. Botiqning janubi-sharqiy qismi qum massividan iborat. Havzaning er yuzasiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, havza shimoldan janubga tomon asta-sekin pasayib boradi. Hisor tizmasidan janubiy g‘arb va janubga qarab bir qancha tarmoqlar taralib ketadi. Bu tog‘lar Hisor tog‘ tizmasining tarmoqlari hisoblanib, ularning balandligi, tuzilishi bir-biridan farq qiladi. Bular orasida eng balandlari Boysun tog‘i va Ko‘xitang tog‘lari hisoblanadi. Bu tog‘lar vodiydan tik ko‘tarilib turadi. Boysun va Ko‘xitang tog‘lari Surxondaryo va Qashqadaryo havzasi suv ayrig‘ich chiziqlarini belgilab beradi.

1.3. Iqlim sharoitining o‘ziga xos xususiyatlari Surxondaryo viloyati O‘zbekiston Respublikasining janubiy qismida joylashganligi tufayli o‘zining iqlim sharoitiga ko‘ra Respublikaning boshqa viloyatlaridan birmuncha farq qiladi. Surxondaryo viloyati mamlakatimizdagi yagona subtropik iqlim mintaqasida joylashgan viloyat hisoblanadi. Bu esa viloyatda subtropik mevalarni va paxtaning subtropik navlarini etishtirishga imkon 9

beradi. Surxondaryoning iqlim sharoitiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, mazkur havzada ham O‘rta Osiyoning boshqa havzalariga mos ravishda yog‘inlarning notekis taqsimlanganligiga guvoh bo‘lamiz. Bunga havzaning uch tarafdan tog‘lar bilan o‘ralganligi va janubiy tomondan havo massalarining kirib kelishi sabab bo‘ladi. Havzani o‘rab turgan tog‘lar yonbag‘rlarida yog‘in miqdori ko‘p bo‘lsa, uning markazida joylashgan tekislik qismida yog‘in nisbatan kam tushadi. Havzadagi eng kam yog‘in Surxondaryoning Amudaryoga quyilish joyiga yaqin tekisliklarga tushadi. SHimol va shimoliy-g‘arbga qarab yog‘in miqdori ko‘payib boradi. Buni meteorologik postlar ma’lumotlari orqali ham bilib olishimiz mumkin. SHunga ko‘ra, yillik yog‘in miqdori SHo‘rchida 228 mm ni, Zarchob qishlog‘i yaqinida 495 mm ni va SHarg‘unda 625 mm ni tashkil qiladi. SHu tariqa balandlik ortgan sari yog‘in miqdori ham ortib boradi. Surxondaryo havzasining g‘arbidagi tog‘larga yog‘in kam yog‘adi. Sababi janubiy-g‘arbdan vodiyga keladigan nam havo oqimi meridian yo‘nalishida joylashgan g‘arbdagi tog‘larga urilib, tog‘ning shu yonbag‘rlariga yog‘in tushadi. Tog‘dan oshib esa yog‘in bermaydi. Nam havo oqimi shimol va shimoliy-g‘arbga borgan sayin tog‘lar tomon ko‘tarilib soviydi va ko‘p miqdorda yog‘in beradi. Natijada Hisor tog‘ yonbag‘rlarida yog‘in miqdori 1200-1500 mm ga etadi. Surxondaryo havzasiga yog‘inlar mavsumi asosan noyabr-may oylariga to‘g‘ri keladi. SHu davr mobaynida yillik yog‘inning katta qismi yog‘ib o‘tadi. Bunga Termiz meteorologik stansiyasida qayd qilingan ma’lumotlar orqali aniqlik kiritib olishimiz mumkin. Ma’lumotlarni tahlil qiladigan bo‘lsak, o‘rtacha 12 soat davomida 15 mm va undan ko‘p miqdorda yog‘inlar qayd qilingan kunlar soni bo‘yicha mart oyi yog‘inning ko‘pligi bilan boshqa oylardan farq qiladi. Kuzatilgan yillar mobaynida mart oyining o‘rtacha 10 kunida 15 mm dan ortiq yog‘in yoqqan. Aprel oyida bu ko‘rsatgich o‘rtacha 5 kunni tashkil qiladi. YAnvar, iyul, avgust, sentyabr, oktyabr oylarida o‘rtacha hisobda 15 mm dan ko‘p yog‘in bo‘lgan kunlar qayd etilmagan.

1.4. Tuproq va o‘simlik qoplami Relef sharoiti va namlanish darajasi bir xil bo‘lganda, yer sirti holati (tuproq, o‘simlik, jinslarning litologik tarkibi)ning o‘zgarishi yuvilish miqdorini bir necha marta o‘zgartiradi. Tuproq qoplamining yuvilishga moyilligini tuproq strukturasi, uning mexanik tarkibi, tuproqdagi gumus miqdori, tuproqning nam yutish qobiliyati kabi xususiyatlari belgilaydi. Tuproq qoplami strukturasiz yoki strukturali bo‘ladi. Strukturasiz tuproqda bo‘shliqlar mayda bo‘lib, drenaj va aeratsiya jarayonlari qiyin kechadi. Strukturali tuproqda esa aksincha bo‘shliqlar katta bo‘lib, natijada drenaj va aeratsiya jarayonlari jadallashadi. Tuproq strukturasi qancha yirik bo‘lsa, u shuncha qiyin yuviladi. Tuproq qoplamida o‘lchami 0,5-1,0 mm katta bo‘lgan zarrachalarning mavjudligi uning qiyin yuvilishidan darak beradi. Ikkinchi tomondan tuproq strukturasi va uning mexanik tarkibi tuproqning suv shimish qobiliyatini aniqlaydi. Tuproq donalari o‘lchamlarining kattalashishi bilan shimilish tezligi ortib, yuza oqim va yuvilish kamayadi. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra strukturli tuproqda yillik yog‘inning 85 foizi shimilsa, strukturasiz tuproqda esa uning qiymati ancha kichik bo‘lib, 30 foizni tashkil etadi. Eroziya jadalligi tub jinslar xarakteri bilan chambarchas bog‘liqdir, eroziya natijasida yuza to‘proq yuvilgach, so‘ng navbat tub jinslarga keladi (jarlik eroziyasi). Uning jadalligi jinslarning yuvilishiga moyillik darajasiga bog‘liqdir. SHu belgisiga ko‘ra barcha jinslarni shartli ravishda oson, o‘rtacha va qiyin yuviladigan guruhlarga bo‘lish mumkin. Oson yuviladiganlarga barcha donador cho‘kindi jinslar sariq tuproq, qum, loy, qumoq tuproq kiradi.o‘rtacha jadallikda yuviladiganlarga esa ma’lum darajada jipslashgan va kuchsiz sementlashgan qumtoshlar, qiyin yuviladiganlarga esa qoyatoshlar, toshloq jinslar, kiradi. Turli o‘simliklar suv oqimi hosil bo‘lishiga va eroziyaga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Umuman olganda ular tuproq qoplamini tomchilar zarbidan saqlaydi. Himoya darajasi o‘simliklarning o‘lchamlari va turlariga bog‘liq. YOtiq holdagi o‘simliklar baland va tikka o‘sadigan o‘simliklarga nisbatan er sirtini yuvilishdan yaxshi saqlaydi. Tabiiyki, er sirtida bir joyning o‘zida turli-tuman o‘simliklarning 11

mavjudligi yomg‘ir eroziyasini keskin kamaytiradi. SHu tufayli o‘rmonlar suv eroziyasini kamaytiruvchi muhim omil hisoblanadi. Daraxtlar ildizi tuproq qoplamini mustahkamlasa, butalar va shoxlari tuproqqa qoplama vazifasini o‘taydi. Yomg‘ir hisobiga yuvilish va sachratma eroziyani hisoblash ifodalariga G.I. SHvebs o‘simlik ta’sirini u qoplagan maydonni ifodalovchi koeffitsient orqali e’tiborga olgan. O‘rmonlarning yuvilishni kamaytiruvchi omil ekanligi ko‘plab adabiyotlarda qaytd etilgan. Ayniqsa tog‘ oldi va tog‘li hududlarda o‘rmonlarning suv eroziyasiga ta’siri yanada kuchli namoyon bo‘ladi. O‘simlik qoplamining yuvilishga ta’siri murakkab va turlichadir, jumladan, u er sirtida qo‘shimcha g‘adir-budurlikni yuzaga keltiradi, natijada yuza oqim tezligini va eng muhimi, nishablik ta’sirini kamaytiradi, tuproq qoplamiga shimilishni kuchaytiradi, tuproqni tomchi zarbidan himoyalaydi. Surxondaryo havzasining tog‘li quruq dashtlar mintaqasida jigar rang va qo‘ng‘ir tog‘-o‘rmon tuproqlari keng tarqalgan. Bu mintaqada 1000-1200 metr balandlikdan boshlab, Hisorda 3000-3500 metr balandlikkacha davom etadi. Bu tuproqlar tarqalgan maydon 1660 ming ga. Jigar rang tuproqlar o‘tloq dasht tuprog‘i bo‘lib, daraxtlar va butalar o‘sgan joylarda tarkib topadi. Tuproq hosil qiluvchi jinslar turli tusdagi allyuvial va qumoqlardan, ba’zi joylarda lyossdan, chag‘irtosh va shag‘allardan iborat. Hududdagi jigar rang tuproqning yuza qatlamida chirindining miqdori ko‘pligidan u qo‘ng‘ir-jigar rang yoki to‘q qo‘ng‘ir tusda bo‘ladi. CHirindi miqdori 15 sm chuqurlikkacha, o‘rta hisobda 4-5 % ni, ayrim joylarda 8-10 % ni tashkil etadi. 1 metr chuqurda esa 0,5 % ga tushib qoladi. Hududning tog‘li hududlarida bargli o‘rmonlar ham uchraydi. Ularda, asosan, olma, tog‘olcha, yong‘oq, bodom, do‘lana kabi mevali daraxtlar, shuningdek, bir necha tur zarang, terak, tol, qayin, chetan kabilar o‘sadi. Bu erdagi tog‘larda yovvoyi holda o‘sadigan anor, anjir, xurmo va chilonjiyda ham uchraydi. Bargli o‘rmonlar keng tarqalgan. Bu tog‘ tizmalarida 900-1500 metr balandliklardagi sernam yonbag‘irlarda ancha qalin tabiiy yong‘oqzorlar mavjud. Ular, relekt yong‘oqzorlari bo‘lib, asosan qo‘ng‘ir tuproqli shimoliy, shimoli- sharqiy yonbag‘irlarda, soylarda hamda daryolarning terrasalarida joylashgan. 12

Havzaning yuqori qismida katta archazorlar ham mavjud bo‘lib, ular O‘zbekiston yog‘och zahirasining ko‘p qismini tashkil qiladi. 1.5. Gidrografik tarmoqlari Surxondaryo havzasi shimolda Hisor tog‘ tizmasi, g‘arb va janubi-g‘arbda uning tarmog‘i bo‘lgan Boysun tog‘lari va sharqda Bobotog‘ bilan chegaralangan. Janubda esa havza Amudaryo vodiysi bilan chegaralanadi. Surxondaryo To‘polangdaryo va Qoratog‘daryoning qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. To‘polangdaryo Qoratog‘daryoga nisbatan ikki marta ortiqroq sersuvdir, uning tog‘lardan chiqish eridagi o‘rtacha ko‘p yillik suv sarfi 52 m3/sek. Qoratog‘daryoniki esa 23 m3/sek dan iborat. O‘z navbatida bu daryolarga bir necha irmoqlar kelib qo‘shiladi, chunonchi, To‘polangdaryoga o‘zining SHarg‘un irmog‘i bilan Dashnabod (Obizarang) daryosi, Qoratog‘daryoga esa Oqjarsoy bilan SHirkent daryolari kelib qo‘shiladi. Surxondaryoga o‘ng tomondan ikkita yirik irmoq-Sangardak va Xo‘jaipok daryolari kelib quyiladi. Xo‘jaipokdan janubda faqat sel vaqtida suv oqadigan bir qancha soy va jarliklar bor, xolos. Ulardan eng yiriklari Boysunsoy, Oqqopchig‘oy va Toshko‘prik soylaridir. To‘polangdaryo, Qoratog‘daryo va Surxondaryoning barcha irmoqlarining suvlari tog‘lardan chiqishlari bilan sertarmoq kanallar orqali sug‘orishga olinadi, natijada ular o‘z suvlarini bosh daryoga tamomila etkazib bera olmaydi. Surxondaryo ikkita yirik irmoqqa ega. Ulardan birinchisi Sangardak, uning suv yig‘ilish maydoni 889 km2, suv yig‘ilish maydonining o‘rtacha balandligi 2286 m, ya’ni To‘palangdaryo va Qoratog‘daryolarinikidan ancha past. SHunga ko‘ra, Sangardak daryosining to‘yinishida baland tog‘ qorlarining hissasi juda kam. Bu hol To‘palangdaryo bilan Qoratog‘ daryolarinikiga nisbatan Sangardak daryosi oqimining yil ichida boshqacharoq taqsimlanishiga sabab bo‘ladi (1.1-jadval). Haqiqatan ham, Sangardak daryosida suv fevral oyida ko‘paya boshlaydi, maksimal suv sarfi (44,2 m3/sek) o‘rta hisobda may oyida o‘tadi, iyundan boshlab to noyabrgacha suv kamaya boradi; noyabr-yanvar oylari davomida suv 4,38-4,04 m3/sek orasida bo‘ladi. Sangardak daryosining o‘rtacha ko‘p yillik suv sarfi 15,1 m3/sek, o‘rtacha oqim moduli esa 17,0 l/sek km2 ga teng. 13

1.2-rasm. Surxandaryo havzasining tabiiy kartasi

1.1-jadval Surxondaryo havzasidagi daryolar haqida ma’lumotlar Uzunligi 10 Havza Quyilish Uzun- kmdan kichik Quyilish may- T.r Daryo masofasi, ligi, bo‘lgan joyi doni, km km irmoqlar km2 soni km 1 Surxondaryo Amudaryo(o‘ng) 1279 175 13500 12 47

2 To‘polang Surxondaryo(o‘ng) 175 112 3080 125 300 3 Xovat To‘polang(chap) 63 36 213 56 119

4 Kishtut To‘polang(chap) 54 50 719 43 111

5 Duoba To‘polang(chap) 52 33 244 56 122

6 Zarchob To‘polang(chap) 30 12 1 1

7 Tagapsoy To‘polang(o‘ng) 29,7 11 3 6

8 Giliob To‘polang(chap) 27 59.7 9 9

9 SHarg‘un To‘polang(chap) 26 69.9 14 25

10 Obizarang To‘polang(chap) 5.9 58 330 58 129

11 Qoratog‘ Surxondaryo(chap) 175 15 2430 107 213

12 Dalansoy Qoratog‘(chap) 23 31 16 41

13 Teraksoy Tamchmsoy(chap) 168 46 4 19

14 Sangardak Surxondaryo(o‘ng) 155 106 932 94 213

15 Xondiza Sangardak(chap) 61 30 32 77 16 Kanikan Surxondaryo(chap) 32 7 22

17 Koshcheka Surxondaryo(chap) 134 33 4 16

18 Halqajar Surxondaryo(o‘ng) 130 91 765 113 199

19 Oqsuv Halqajar(chap) 50 17 50.1 7 16

20 Ilbayon Surxondaryo(o‘ng) 37 35 4 8

21 Akkapchig‘ay Surxondaryo(o‘ng) 110 61 588 38 76

22 SHo‘rchisoy 45 16 9 25 Akkapchig‘ay (o‘ng) 23 Xangaronsoy Surxondaryo(o‘ng) 82 82 491 147 213

24 Olaqo‘ton Xangaronsoy(o‘ng) 41.3 34 87 154

2-BOB. SANGARDAK DARYOSI HAVZASINING GIDROMETEOROLOGIK O‘RGANILGANLIGI

Bitiruv malakaviy ishining ushbu bobida Sangardak daryosi havzasida amalga oshirilgan gidrologik, meteorologik kuzatishlar, va ularning tahlili, hamda daryo havzasidagi gidrologik postlarga alohida tavsif beriladi.

2.1. Sangardak daryosida amalga oshirilgan gidrologik kuzatishlar va ularning tahlili Sangardak daryosida jami 2 ta suv o‘lchash postlar mavjud bo‘lib, ularda kuzatish ishlari o‘tgan asrning 20-30 yillarida boshlangan. Sankardak daryosida ilk gidrologik kuzatish ishlari King-Guzar gidrologik postda amalga oshirilgan. Ushbu gidrologik postda hozirgacha kuzatishlar olib borilmoqda. King-Guzar qishlog‘i yaqinidagi gidrologik postda kuzatish ishlarining boshlanishi Sangardak daryosining boshqa gidrologik postlar tashkil qilinishiga turtki bo‘ldi. Bu kuzatishlar nafaqat Sanggardak daryosida, balki Surxondaryoning boshqa irmoqlarida va Sheroboddaryoda ham amalga oshirila boshladi. Sangardak daryosining gidrologik postlarida hozirgi kunda ham kuzatish ishlari olib borilmoqda. Bir qancha gidrologik postlar 20-30 yillik faoliyatidan so‘ng kuzatish ishlarini to‘xtatgan. Bularga Surxondaryo havzasida joylashgan gidrologik stansiyalarni misol qilishimiz mumkin. Masalan, Surxondaryoning Arpapay qishlog‘ida joylashgan gidrologik stansiya o‘z faoliyatini 1927 yil 13 martda boshlagan. Afsuski, 1959 yilning 31 dekabriga kelib postdagi kuzatish ishlari batamom to‘xtagan. To‘polang daryosiga Obizarang daryosi quyilishidan 2 km yuqoridagi gidrologik stansiyada esa kuzatish ishlari 1935 yilning 1 mayidan qayd qilina boshlangan. Lekin, atigi 4 yil o‘tib, ya’ni 1939 yilning 31 martida kuzatishlar to‘xtagan. Havzadagi ayrim gidrologik stansiyalarning faoliyati 2 yilga ham etmagan. Bularga Surxondaryoning Qumqo‘rg‘on shaharchasida joylashgan gidrologik postni va Janubiy Surxon suv ombori yaqinidagi gidrologik stansiyalarni misol qilishimiz mumkin. Ularda kuzatishlar faqat 1953-1955 yillardagina amalga oshirilgan.

Gidrologik postlarda suv sathi, suv harorati, suv oqimi, muallaq oqiziqlar oqimi va suvning kimyoviy tarkibi kuzatib borilgan. SHu kungacha yuqoridagi elementlar bo‘yicha havzaning 20 ga yaqin gidrologik postlarida ma’lumotlar mavjud. To‘polang daryosi havzasida joylashgan gidrologik postlarda kuzatish ishlari nisbatan yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. To‘polongdaryoning Zarchob qishlog‘i yaqinidagi gidrologik postda 1927 yilning 21 noyabridan shu kungacha kuzatishlar davom ettirilmoqda. To‘polangdaryoga Obizarang daryosi quyilishidan 0,8 km quyida joylashgan gidrologik postda esa 1929 yildan buyon kuzatish ishlari uzluksiz davom etyapti. Surxondaryoning quyi irmoqlarida va SHeroboddaryoda kuzatish ishlari biroz kechroq boshlansada, lekin, ko‘pchiligida hozirgi kunga qadar kuzatish ishlari amalga oshirilib kelinmoqda. Bunga misol qilib Sheroboddaryoning Komarchi qishlog‘i yaqinidagi gidrologik posti faoliyatini aytishimiz mumkin. Ushbu gidrologik postda 1950 yilning 1 avgustidan boshlab kuzatish ishlari to‘xtamagan. Bundan tashqari Darband qishlog‘i yaqinidagi gidrologik postda ham 1956 yildan boshlab hozirgi kunga qadar kuzatish ishlari davom etayapti. Bitiruv malakaviy ishining maqsadidan kelib chiqqan holda biz Sangardak daryosining 2 ta gidrologik postlari (King-Guzar va Sangardak quyilishidan 7,5 km yuqorida) da 1980-2013 yillarda kuzatilgan suv sarflari haqidagi ma’lumotlarni to‘pladik. To‘plangan ma’lumotlar bitiruv malakaviy ishining ilovasida keltirilgan. To‘plangan ma’lumotlaridan foydalanib, Sangardak daryosining ikkita gidrologik postlarida kuzatilgan o‘rtacha ko‘p yillik suv sarflarining yillararo o‘zgarishi grafiklari chizildi (2.1, 2.2-rasmlar).

2.1-rasm. Sangardak daryosida kuzatilgan o‘rtacha yillik suv sarflarining yillararo o‘zgarishi (King-Guzar)

2.2-rasm. Sangardak daryosida kuzatilgan o‘rtacha yillik suv sarflarining yillararo o‘zgarishi (Sangardak quyilishidan 7,5 km yuqorida)

Yuqorida keltirilgan grafik (2.1-rasm) dan ko‘rinib turibdiki, Sangardak daryosining King-Guzar gidrologik postida 1998 yilda kuzatilgan eng katta o‘rtacha yillik suv sarfi 33,3 m3/s ga teng bo‘lgan bo‘lsa, o‘rtacha ko‘p yillik suv sarfi 16,7 m3/s 2004 yilda qayd etilgan. Eng kichik o‘rtacha yillik suv sarfi 2001 yilda 6,49 m3/s ni tashkil qilgan. Absalyut qiymatlar bo‘yicha eng katta va eng kichik o‘rtacha yillik suv sarflari orasidagi farqi 28m3/s ga teng bo‘lgan. Sangardak quyilishidan 7,5 km yuqorida kuzatilgan o‘rtacha yillik suv sarfining eng katta qiymati 27,0 m3/s ga teng bo‘lgan va bu 1998 yilda qayd etilgan. Eng kichik o‘rtacha yillik suv sarfi 2000 yilda kuzatilgan bo‘lib, uning qiymati 4,89 m3/s ga teng bo‘lgan. Ko‘p yillik o‘rtacha suv sarfi 2007 yilda 10,1 m3/s bo‘lgan. Umuman olganda yuqori va quyi gidrologik postlarida kuzatilgan suv sarflarining eng katta qiymati bilan eng kichik qiymati orasidagi farqi 30 m3/s atrofida bo‘lgan. Sangardak daryosida 1987, 1992, 1998, 2003, va 2005 yillarda suv ko‘p bo‘lgan bo‘lsa, 1986, 2000, 2001, 2008 va 2012 yillar esa kam suvli yil kuzatilgan.

2.2. Havzada amalga oshirilgan meteorologik kuzatishlar haqida Surxondaryo havzasidagi meteorologik kuzatishlar XIX asrning oxirlaridan yo‘lga qo‘yilgan. Dastlabki meteorologik kuzatish ishlari esa Termiz meteorologik stansiyasida amalga oshirilgan. Termiz meteorologik stansiyasida hozirgi kunga qadar kuzatish ishlari davom ettirilmoqda. Hozirgi kunda Surxondaryo havzasida joylashgan Sherobod, Boysun, Termiz, Qumqo‘rg‘on, Sho‘rchi, Denov va boshqa meteorologik stansiyalarda atmosfera yog‘inlari, havo harorati, tuman, momaqaldiroq va do‘l hodisalari qayd qilib boriladi. Yuqoridagi stansiyalar ma’lumotlari asosida tuproq haroratining o‘rtacha oylik va yillik qiymatlari, tuproq haroratining 00 S dan kam bo‘lgan kunlar soni, tuproqning birlamchi va oxirgi muzlash kunlari, tuproq 00 S haroratining chuqurlik bo‘yicha o‘zgarish dinamikasi, tumanli kunlar soni va ularning davomiyligi, momaqaldiroqli kunlar soni, do‘l yog‘ishi kuzatilgan kunlar soni va boshqa 20

meteorologik jarayonlarga tavsif berish mumkin. Surxondaryo havzasida havoning namligini kuzatib borish SHerobod, Boysun-1, Boysun-2, Termiz, SHo‘rchi, Denov va boshqa meteorologik stansiyalarda amalga oshirilgan. Atmosfera yog‘inlari havzada o‘tgan asrning 1920 yillaridan kuzatila boshlangan. Lekin, bu kuzatishlar barcha mteorologik stansiyalarda ham to‘laligicha amalga oshirilmagan. SHuning uchun biz ishda 1950-2008 yillar ma’lumotlaridan foydalandik. Surxondaryo havzasida umumiy soni 40 ga yaqin meteorologik stansiyalar mavjud bo‘lib, bu stansiyalarning joylashgan o‘rni, ulardagi kuzatish ma’lumotlari va boshqa ma’lumotlar mavjud. Meteorologik stansiyalar ma’lumotlarida ularning joylashgan o‘rniga bog‘liq holda boshqa stansiya ma’lumotlaridan farq qilishini ko‘rishimiz mumkin. Masalan, Urug‘li meteorologik punkti dengiz sathiga nisbatan eng baland nuqtada joylashgan. Meteorologik stansiyalar kuzatish ma’lumotlarining katta yoki kichik bo‘lishiga meteorologik stansiyalarning joylashgan o‘rni bilan bir qatorda ularning ochiq yoki yopiq joyda joylashganligi ham rol o‘ynaydi. Dengiz sathiga nisbatan eng pastda joylashgan meteorologik stansiya, bu Jarqo‘rg‘on meteorologik stansiyasidir. Ushbu meteorologik stansiyaning balandligi 300 m ni tashkil qiladi. Barcha meteorologik stansiyalarda kuzatilgan meteorologik elementlar soni bir xil emas. Ba’zi meteorologik stansiyalarda ayrim kattaliklargina kuzatilgan. Masalan, turli miqdordagi yog‘inlar kuzatilgan kunlar soni faqat Denov, Termiz, Boysun va SHerobod meteorologik stansiyalaridagina qayd etilgan. YOg‘inlarning davom etish vaqti esa Boysun meteorologik stansiyasidan boshqasida amalga oshirilmagan (2.1-jadval).

2.1-jadval Surxondaryo havzasida joylashgan meteorologik stansiyalar va ularda kuzatilgan ko‘rsatgichlar haqida ma’lumotlar Yog‘in- Oylik va Turlimiqdordagi Kunlik larning Meteorologik yillik yog‘inlar max № Balandligi davom stansiyalar yog‘inlar kuzatilgan yog‘in etish yig‘indisi kunlar miqdori vaqti 1 Arpapoya 365 + - + - 2 Angor 350 3 Bozorjoy 880 + - + - 4 Boysun 1249 + + + + 5 Darband 950 + - + - 6 Dashnabod 778 + - + - 7 Dashnabod(Beshkapa) 560 + - + - 8 Denov 516 + + + - 9 Jarqo‘rg‘on 300 + + + + 10 Jar 420 + - + - 11 Jaus 1200 + - + - 12 Zarabog‘ 800 + - + - 13 Zarchob 717 + - + - 14 Kafrun 800 + - + - 15 Kengguzar 810 + - + - 16 Komarchi 1600 + - + - 17 Qorliq 623 + - + - 18 Qumqo‘rg‘on 438 + - + - 19 Manguzar 302 + - + - 20 Naushahar 310 + - + - 21 Padaxana 450 22 Regar 656 23 Sayrob 800 24 Sarijo‘y 650 25 Sangardak 1322 + - + - 26 Sariosiyo 620 + - + - 27 Termiz 310 + + + - 28 Urug‘li 1800 + - + - 29 Xatak 900 + - + - 30 Choshbolo 1600 + - + - 31 Sharg‘un 1700 32 Sherobod 417 + + + - 33 Sho‘rchi (post) 420 + - + - 34 Sho‘rchi (sta-ya) 447 + - + -

Yuqorida berilgan vazifalarni bajarish maqsadida Sangardak daryosiga yaqin bo‘lgan Denov va Sho‘rchi meteorologik stansiyalari tanlandi. Bu meteorologik stansiyalarda 1930-1940 yillardan boshlab atmosfera yog‘inlari va havo haroratlari kuzatila boshlangan bo‘lib, ularda xozirgi kungacha kuzatish ishlari olib borilmoqda. SHunga ko‘ra Denov va SHo‘rchi meteorologik stansiyalarida (1980- 2013 yy.) kuzatilgan o‘rtacha oylik va yillik atmosfera yog‘inlari va havo haroratlari haqidagi ma’lumotlar to‘plandi. Ushbu to‘plangan ma’lumotlar bitiruv malakaviy ishining ilovasida keltirilgan. To‘plangan meteorologik ma’lumotlardan foydalanib, Denov va Sho‘rchi meteorologik stansiyasida kuzatilgan atmosfera yog‘inlari va havo haroratlarining yillararo o‘zgarish girafiklarini chizdik (2.3,2.4 -rasmlar).

2.3-rasm. Atmosfera yog‘inlarining yillararo o‘zgarish

Grafikdan ko‘rinib turibdiki, Denov meteorologik stansiyasida atmosfera yog‘inlari miqdori SHo‘rchiga nisbatan ko‘proq tushgan. Masalan, 1981 yilda Denovda atmosfera yog‘inlari miqdori 418 mm bo‘lgan bo‘lsa, SHo‘rchida esa 256 mm tashkil qilgan. Denovda 1985 yilda 237 mm atmosfera yog‘inlari yog‘gan bo‘lsa, SHo‘rchida bu qiymat 281 mm ga etgan. 1995 yilda ikkta meteorologik stansiyalarda ham atmosfera yog‘inlari miqdori oldingi yillarga nisbatan kamroq 23

tushgan (Denovda 207 mm, Sho‘rchida 175 mm). 1996 yildan boshlab bu atmosfera yog‘inlari ko‘payib borgan va bu ko‘pfyish 1998 yilgacha davom etgan. Ushbu yilda Denovda 404 mm yog‘in tushgan bo‘lsa, SHo‘rchida esa eng ko‘p 455 mm bo‘lgan. 2000 va 2001 yillarda ikkta meteorologik stansiyada ham yog‘in miqdori kam (215-230 mm) kuzatilgan. Denov meteorologik stansiyada 2003 yilda eng ko‘p 513 mm yog‘in o‘lchangan bo‘lsa, Sho‘rchida esa bu yilda 433 mm yog‘in tushgan. Denovda eng kam yog‘in 2008 yilda (152 mm) tushgan bo‘lsa, SHo‘rchida esa 2011 yil 131 mm yog‘in tushganligi kuzatilgan. Umuman olganda ushbu meteorologik stansiyalarda 1980 yildan 2013 yilgacha o‘rtacha yillik yog‘inning tebranish amplitudasi 400 mm ni tashkil qilgan.

2.4-rasm. Havo haroratlarining o‘rtacha yillik qiymatlarini yillararo o‘zgarish

Ushbu grafikdan ko‘rinib turibdiki, Denov meteorologik stansiyasida kuzatilgan havo harorati Sho‘rchida kuzatilgan havo haroratiga nisbatan bir necha gradus yuqori bo‘lgan. Masalan, 1983 yilda Denovda o‘rtacha yillik havo harorati 17,2 o S kuzatilgan bo‘lsa, SHo‘rchida esa 15,7 o S qayd etilgan. Denovda eng past havo harorati 1984 yilda (15,9 o S) bo‘lgan bo‘lsa, SHo‘rchida 1989 yilda (15,6 o S) kuzatilgan. Denov meteorologik stansiyasida eng yuqori havo harorati (18,5 o S) 2004 yilda kuzatilgan bo‘lsa, Sho‘rchida eng yuqori havo harorati (18,1 o S) 1980

yilda qayd etilgan. Umuman olganda Denov meteorologik stansiyasida 1980-2013 yillar davomida kuzatilgan havo haroratining tebranish amplitudasi 1,5 o S oralig‘ida bo‘lgan. SHo‘rchida meteorologik stansiyasida (1980-2013 y) kuzatilgan eng yuqori va eng past havo haroratlari orasidagi farq 2,5 o S ni tashkil qilgan.

2.3. Sangardak daryosihavzasidagi hisob gidrologik postlarni tanlash Sangardak daryosi havzasida joylashgan gidrologik postlarni o‘rganish muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ya’ni daryoni gidrologik jihatdan o‘rganishda juda ham muhimdir. Sangardak daryosi havzasida hisob gidrologik postlarni tanlashdan asosiy maqsad bitiruv malakaviy ishini bajarishda ushbu gidrologik postlarda kuzatilgan o‘rtacha oylik va yillik suv sarflari ma’lumotlarida foydalanishdir. SHu maqsadda Sangardak daryosiga tegishli bo‘lgan gidrologik postlar haqidagi ma’lumotlar 2.2-jadvalda keltirilgan. 2.2-jadval Sangardak daryosining gidrologik postlari haqida qisqacha ma’lumot Kuzatish yillari T/r Daryo-punkt F, km2 H, m sanasi soni

1 Sangardak, 901 1322 1928-2013 85 King-Guzar Sangardak, 2 quyilishidan 7,5 km - - 1980-2013 33 yuqorida

Bu jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib tkribdiki, Sangardak daryosining suv to‘plash maydoni (King-Guzar) 901 km2, havzaning o‘rtacha balandligi esa 1322 metrni tashkil qiladi. Ushbu daryoda gidrologik kuzatishlar 1928 yildan boshlangan bo‘lib, xozirgi kungacha (85 yil) olib boriladi. Bu kuzatish ishlari Sangardak daryosi King-Guzar qishlog‘idan oqib o‘tish joyida, ya’ni King- Guzar gidrologik postida qayd qilinadi. YUqoridagi gidrologik post (King-Guzar) dan tashqari Sangardak daryosida yana bitta gidrologik post mavjud. Bu gidrologik post Sangardak daryosi quyilishidan 7,5 km yuqorida joylashgan bo‘lib, bu yerda kuzatish ishlari 1980 yildan boshlab xozirgi kungacha olib borilmoqda.

3-BOB. SANGARDAK DARYOSINING GIDROLOGIK REJIMI

Bitiruv malakaviy ishining ushbu 3-bobida Sangardak daryosining gidrologik rejimi va uning oqimiga ta’sir etuvchi omillar hamda oqim me’yori, daryo oqimining o‘zgaruvchanligi va yil davomida taqsimlanishiga alohida to‘xtalib o‘tilgan.

3.1. Sangardak daryosi oqimiga ta’sir etuvchi omillar haqida Sangardak daryosi oqimi mavsumiy qor va muz suvlari hisobiga hosil bo‘ladi. Har ikki holda ham hosil bo‘lgan suvning bir qismi er ostiga shimiladi, bir qismi bug‘lanadi, faqat qolgan qismigina oqim hosil bo‘lishida ishtirok etadi. YOmg‘irning yog‘ishi yoki qor va muzlikning erish jadalligi er ostiga shimilish hamda bug‘lanishning birgalikdagi jadalligidan katta bo‘lgandagina oqim hosil bo‘ladi. Yuqoridagi shart bajarilgandan so‘ng hosil bo‘lgan oqim yuza oqim yoki yonbag‘irlar oqimi deyiladi. Bunda oqim juda kichik jilg‘alar ko‘rinishida bo‘ladi. Ana shu kichik jilg‘alar qo‘shilib, vaqtinchalik oqar suvlarni, ular esa o‘z navbatida qo‘shilib, o‘zanda doimiy oquvchi soylarni hosil qiladi. Soylar suvining qo‘shilishidan daryo oqimi hosil bo‘ladi. Daryo oqimiga yer osti suvlari ham kelib qo‘shiladi. Demak, daryo oqimi er yuzasi va er osti suvlarining yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Yuqorida daryo oqimining hosil bo‘lish jarayoni juda sodda ko‘rinishda tasvirlandi. Lekin, aslida, daryo oqimining hosil bo‘lishi juda murakkab tabiiy jarayondir. Uning hosil bo‘lishiga quyidagi tabiiygeografik omillar ta’sir etadi: havzaning geografik o‘rni, iqlim sharoiti, geologik tuzilishi, relefi, tuproq sharoiti, o‘simlik qoplami, gidrografik sharoiti (muzlik, ko‘l, botqoqlik) va boshqalar. Oqim hosil bo‘lishiga yuqorida qayd etilgan tabiiygeografik omillar majmui bilan bir qatorda insonning daryo havzasidagi xo‘jalik faoliyati ham jiddiy ta’sir ko‘rsatadi.Sanab o‘tilgan omillar faqat oqimning hosil bo‘lishi va uning umumiy miqdoriga ta’sir ko‘rsatibgina qolmaydi. Bu omillar daryo oqimining yil davomida va shuningdek, hududlar bo‘ylab taqsimlanishiga ham ta’sir qiladi. 26

U yoki bu omilning daryo oqimiga bo‘lgan ta’sirini alohida ko‘rsatish va uni tekshirish juda murakkab vazifadir. Chunki, bu omillarning hammasi birgalikda harakat qiladi, ko‘pchilik hollarda esa ular o‘zaro bog‘langandir. Iqlimiy omillarning oqim hosil bo‘lishiga tasiri. Malumki, iqlimiy omillar deganda atmosfera yog‘inlari, havoning harorati, havo namligi, shamol kabilar tushuniladi. SHu omillardan qaysi birining oqimga hal etuvchi va bevosita tasir etishini bilish uchun daryo havzasining suv muvozanati tenglamasiga murojat etaylik. Malumki, u quyidagi ko‘rinishga ega:

Xo =Yo + Zo yoki

Yo = Xo - Zo ,

bu erda: Xo – havzaga yog‘adigan o‘rtacha ko‘p yillik yog‘in miqdori; Zo – havzadan bo‘ladigan o‘rtacha ko‘p yillik bug‘lanish miqdori; Yo – daryo oqimining o‘rtacha ko‘p yillik miqdori. Shu tenglamalardan ko‘rinib turibdiki, iqlimning daryo oqimiga ta’sir etuvchi asosiy elementlari atmosfera yog‘inlari va bug‘lanishdir. Bir xil tabiiy sharoitda daryo havzasiga qancha ko‘p yog‘in yog‘sa, oqim shuncha ko‘p miqdorda hosil bo‘ladi. Ular orasidagi bog‘liqlikni analitik ko‘rinishda quyidagicha ifodalash mumkin:

Yo= f (Xo) Biroq bu bog‘liqlik hamma vaqt ham bo‘lavermaydi. Chunki,oqim miqdoriga faqat yog‘inning oz va ko‘p bo‘lishi ta’sir ko‘rsatibgina qolmasdan, balki uning yil ichida taqsimlanishi xarakteri ham muhim o‘rin tutadi. Masalan, yog‘inning ko‘p qismi yilning sovuq davrlarida yog‘sa, u vaqtda uning ancha qismi oqim sifatida daryoga kelib qo‘shiladi, ya’ni daryo oqimi bilan yog‘in o‘rtasida etarli darajada bog‘liqlik bo‘ladi. Agar yog‘inning asosiy qismi yilning issiq fasllarida yog‘sa, u vaqtda yog‘inning katta qismi bug‘lanishga va er ositga shimilishga sarf bo‘ladi. Yog‘inning qolgan qismigina oqimni hosil bo‘lishida qatnashadi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, daryo oqimiga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi ikkinchi iqlimiy omil - bu bug‘lanishdir. Bu yerda shu narsani hisobga olish 27

zarurki, bug‘lanish havo haroratiga bog‘liq bo‘lish bilan birga u ma’lum darajada yog‘in miqdoriga ham bog‘liq bo‘ladi. Yuqorida aytilganlardan shunday xulosa chiqadiki, daryo oqimining asosiy iqlimiy omillaridan bo‘lgan yog‘in va bug‘lanishni alohida tekshirib bo‘lmas ekan. Huddi shu kabi oqim hosil bo‘lishida qolgan iqlimiy omillar (havo namligi, shamol va boshqalar) ham bir-biriga bog‘liq holda doimiy ta’sir etib turadi. Daryo havzasi relefining oqim hosil bo‘lishiga ta’siri. Daryo oqimining hosil bo‘lishiga havza relefi bevosita va bilvosita ta’sir etishi mumkin. Rel’efning oqimga bevosita ta’siri havzaniing nishabligi orqali ifodalanadi. Agar havzaning nishabligi katta bo‘lsa, oqim jadal suratda hosil bo‘lib, uning daryo o‘zaniga oqib kelish vaqti qisqaradi. Shu bilan birga er ostiga shimilish va bug‘lanishga ham kam miqdorda suv sarflanadi. Havzaning, yonbag‘irlarining nishabligi nisbatan kichik bo‘lganda esa yuqorida bayon qilinganlarning aksi kuzatiladi. Umuman tog‘li o‘lkalarning gidrologik sharoitida relefning ahamiyati nihoyatda kattadir. Relef gidrologik hodisalarga, shu jumladan oqim hosil bo‘lish jarayoniga ko‘pincha bevosita emas, balki tabiiy-geografik, ayniqsa, iqlimiy omillar orqali ta’sir etadi. Tuproq qoplamining oqim hosil bo‘lishiga ta’siri. Har qanday daryo havzasi yuzasining ma’lum qismi tuproq bilan qoplangan bo‘ladi. Tuproq qoplamining oqim hosil bo‘lishiga ta’siri uning suv shimilish va shimilgan suvni o‘zida ushlab tura olish imkoniyati bilan xarakterlanadi. Tuproq qoplamining shu xususiyatiga bog‘liq holda er osti va yuza oqimlar miqdori ham turlicha buladi. Tuproq qoplamining suv shimish qobilyati, uning tabiiy-mexanik va tabiiy- kimyoviy xususiyatlariga bog‘liqdir.Tuproq zarrachalarining o‘lchamlari qancha katta bo‘lsa, u shuncha ko‘p miqdordagi suvni shimadi. Natijada birinchi turdagi tuproqlar ko‘p tarqalgan havzalarda daryo oqimining asosiy qismini er osti suvlari tashkil etadi.

Tuproq qoplamining oqimning hosil bo‘lishiga ta’siri haqida gap ketganda havzadagi haydalgan erlar maydonlariga ham e’tibor berish kerak. Ayrim kuzatishlar va ilmiy tadqiqot ishlari natijalarining ko‘rsatishicha haydalgan erlarda haydalmagan maydonga nisbatan oqim 40-80 % miqdorda kam hosil bo‘ladi. O‘simlik qoplamining oqim hosil bo‘lishiga ta’siri quyidagi ko‘rinishlarda o‘z ifodasini topadi: - o‘simlik qoplami atmosfera yog‘inlarining bir qismini o‘zida ushlab qoladi va bu bilan yog‘inningyanada ko‘proq qismining bug‘lanishiga imkon beradi; - o‘simlik qoplami ildizlari yordamida doimiy ravishda tuproqdan ma’lum miqdordagi namlikni olib, o‘z tanasi orqali bug‘latib turadi (traspiratsiya); - o‘simlik qoplami o‘z tanasi bilan tuproq yuzasini to‘sadi, uni isib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi va natijada bug‘lanish miqdorini kamaytiradi; - o‘simlik qoplami er yuzasi g‘adir-budirligini ottiradi, bu esa yuzada suvning oqish tezligini kamaytirib, ko‘p miqdorda suvning shimilishiga imkon beradi; - o‘simlik qoplami, ayniqsa o‘rmonlar er sirtidagi qorning erishini sekinlashtaradi va bu bilan er ostiga shimilishni kuchaytiradi; - o‘simlik qoplami tuproqning tabiiy hususiyatlarini keskin o‘zgartirib yuboradi; - ayrim omillrning kuzatilishicha o‘rmon bilan qoplangan maydonlarda yon atrofga nisbatan yog‘in miqdori ko‘proq bo‘ladi. Demak, o‘simlik qoplamining oqim hosil bo‘lishiga ta’siri yog‘in, bug‘lanish, er ostiga shimilish miqdorining o‘zgarishida seziladi.

3.2. Oqim me’yori va uni turli davrlar uchun hisoblash Darë oqimining asosiy xarakteristikasini hisoblashda darë va darë havzasining quyidagi gidrologik va tabiiy-geografik elementlari qo‘llaniladi; 2 1) darëning suv yig‘ish maydoni - G‘s, km ; 2) darëning uzunligi - L, km; 3) darëning o‘rtacha nishabligi -Υ ℅; 29

4) darë havzasining o‘rtacha balandligi - h, m; 5) havzaning o‘rmon, ko‘l, botqoqliklar va muzliklar bilan qoplanganlik darajasi -ƒo‘rm, ƒko‘l, ƒmuz %; Daryo oqimi yillararo o‘zgarib turadi, ya’ni daryoda bir yil suv ko‘p bo‘lsa, ikkinchi yil unga nisbatan kamroq bo‘lishi mumkin. Bu o‘zgarishlar iqlimiy omillarga bog‘liq bo‘lib, aniq bir qonuniyatga bo‘ysunmaydi, lekin oqimning ma’lum bir o‘rtacha miqdori atrofida tebranib turadi. Tebranish amplitudasi turli daryolarda turlicha qiymalarga ega bo‘ladi. Daryo oqimini bir necha yillar davomida uzluksiz kuzatish natijasida hosil bo‘lgan qatorni tasodifiy miqdorlar qatori deb qarash mumkin. Kam suvli va ko‘p suvli davrlarning to‘la sikli uchun anaqlangan o‘rtacha ko‘p yillik oqim miqdori oqim normasini ifodalaydi. Matematiklar izohi bo‘yicha oqim meyori deb cheksizlikka intiluvchi “n” qator uchun olingan o‘rtacha ko‘p yillik oqim qiymatiga aytilib, quyidagicha ifodalanadi

Qi Q  , N → ∞ о n Lekin, gidrologiyada kuzatiladigan qator ’’n’’ cheklanuvchi qiymat shuning

 uchun oqimning o‘rtacha ko‘p yillik miqdori (Q )

 Q Q   i n ifoda bilan izohlanadi. Bu yerda Qi-alohida yillar uchun oqim qiymati; n- yillar soni. 3 Darë oqimining o‘rtacha ko‘p yillik qiymatini (Qo‘rt, m /s) oqim meyori deb qabul qilish uchun mazkur qatorning o‘rtacha kvadratli hatoligi hisoblanadi:

Q0 = Qo‘rt ±  Q

3 bu yerda Q0 - oqim meyori , m /c; Qo‘rt - kuzatilgan ko‘p yillik davr uchun oqimning o‘rtacha qiymati,  Q - qatorning o‘rtacha kvadratli xatoligi. Bu xatoligi quyidagicha formula ërdamida aniqlanadi:

100Cv EQ  n Ushbu ifodadan ko‘rinib turibdiki, qatorning o‘rtacha kvadratik xatoligi yillik oqimning o‘zgaruvchanlik koeffitsienti (Cv) ga to‘g‘ri va kuzatilgan yillar soni (n) ga teskari proporsionaldir. Gidrologik hisoblashlarda o‘rtacha kvadratli xatolikning qiymati 5-10 % dan oshmasligi tavsiya qilinadi. Agar Eq<5-10 % bo‘lsa, o‘rtacha ko‘p yillik oqim miqdori oqim meyori deb qabul qilinadi Q0 =Qo‘rt ; Oqim normasini aniqlashda hisoblash davrini belgilab olish muhimdir, chunki daryo oqimi ham Quyosh faolligi hamda iqlimning davriy o‘zgarishiga bog‘liq holda o‘zgarib turadi. Oqim me’yorini hisoblash uchun tanlab olingan qator bir yo‘la ko‘p suvli va kam suvli davrlarni qamrab olishi zarur. SHu maqsadda daryo oqimining yig‘indi (integral) egri chizig‘i chizmasidan foydalaniladi. Integral egri chiziqni chizishda daryo oqimining modul koeffitsienti orqali ifodalash katta qulaylik yaratadi. Bu egri chiziq daryo oqimining yillar bo‘yicha siklli o‘zgarishi davrlarini yaqqol ko‘rsatib turadi (2.5-rasm).

3.1-rasm. Sangardak daryosi oqimining yig‘indi integral egri chizig‘i

Grafikdan ko‘rinib turibdiki, Sangardak daryosi oqimining modul koeffitsienti 1980-2013 yillar davomida turli qiymatlarda o‘zgarib turgan. 31

Masalan, 1980 yilda oqimning modul koeffitsienti (-0,024) ga teng bo‘lgan bo‘lsa, bu qiymat 1982 yilda -0,179 ga etgan. Sangardak daryosida 2001 yilda oqimning modul koeffitsientining eng kichik qiymati (-0,614) ni tashkil qilgan bo‘lsa, eng katta qiymati esa 0,982 ga teng bo‘lgan va bu 1998 yilda kuzatilgan. Sangardak daryosida 1980-2013 yillar davomida oqimning modul koeffitsienti (-1, 1) oralig‘ida o‘zgarib turgan.

3.3. Daryo oqimining o‘zgaruvchanligi va uni statistik baholash Suv xo‘jaligi tizimi maqsadlarida daryo suvlaridan samarali foydlanishda uning faqat oqim me’yori haqida ma’lumotlarga ega bo‘lish etarli emas. Bunda ko‘p suvli va kam suvli yillardagi oqim miqdorini, ularning takrorlanish va ta’minlanish natijlarini bilish ham lozim. Daryo oqimi turli xiltabiiy va antropogen omillar ta’sirida yildan-yilga o‘zgarib turadigan miqdordir. Tog‘li hududlarda joylashgan daryolar oqimining o‘zgaruvchanligiga relefning, jumladan, absolyut balandlikning ta’siri kattadir. O‘rta Osiyo daryolari oqimining o‘zgaruvchanligiga absolyut balandlikning ta’sirini dastlab V.L.SHuls miqdoriy baholashga muyassar bo‘lgan. Olib borgan tadqiqotlar natijalariga asoslanib, V.L.SHuls quyidagi emperik ifodani tavsiya qilgan:

, bu ifodada: E - yig‘indi koeffitsient bo‘lib, u daryo havzasining tabiiygeografik sharoitini xarakterlaydi; No‘rt. - daryo hvzasining o‘rtcha blandligi, metr; n – gidrologik kattalik bo‘lib, Sv = f (N o‘tr) bog‘lanishning burchak koeffitsientini ifodalaydi. YUqoridagi ifoda yordamida gidrologik jihatdan o‘rganilmagan daryolar oqimining o‘zgaruvchanlik koeffitsientini aniqlash tavsiya qilinadi. Gidrometrik ma’lumotlar, ya’nikuzatilgan yillar etarlicha uzun qator (n ≥ 25-

30) bo‘lganda, daryo oqimining o‘zgaruvchanlik koeffitsienti (Sv) ni miqdoriy

baholash ehtimollar nazariyasi qonuniyatlari asosida olib boriladi va uning qiymati quyidagi ifoda yordamida hisoblanadi:

, bu erda: Ki – modul koeffitsienti va u Ki = Qi/Qo ifoda bilan aniqlanadi; n - kuzatish yillari soni. Taniqli I.P.Drujinin, G.P.Kalinin, D.YA.Ratkovich kabi olimlar tadqiqotlarining natijalari shuni ko‘rsatadiki, daryo oqimining davriy o‘zgarishi 23, 57, 1012, 2228 yillarda takrorlanib turadi. Ta’minlanish egri chizig‘i kuzatish ma’lumotlari asosida chiziladi. Daryo oqimining ta’minlanishi quyidagi ifoda yordamida topiladi va foizlarda ifodalanadi:

m  0,3 P  100 , n  0,4 bu erda: m daryolarda ma’lum yilda kuzatilgan oqim miqdorining kamayuvchi qator bo‘yicha aniqlangan tartib raqami; n gidrologik kuzatish yillari soni. Sangardak daryosida kuzatilgan xarakterli yillarni aniqlash maqsadida ta’minlanish egri chiziq chizmasi chizildi (3.2-rasm).

3.2-rasm. Sangardak daryosi suv saflarining ta’minlanish egri chizig‘i

Xarakterli yillarni ajratish uchun quyidagi mezonlar tanlandi:

1) Q ≤ 33%, ya’ni suv sarfi 33 foizli taminlanishdan kichik bo‘lsa, ko‘p suvli; 2) 33 % ≤ Q ≤ 67 % sharti bajarilsa, o‘rtacha suvli; 3) Q ≥ 67 % sharti bajarilganda esa, kam suvli bo‘ladi. Quyidagi 3.1-rasmda keltirilgan grafikni tahlil qilamiz. Grafikdan ko‘rinib turibdiki, ta’minlanganligi 50% ga teng qiymat Sangardak daryosining o‘rtacha ko‘p yillik suv sarfi (16,8 m3/s) ga to‘g‘ri kelmoqda. YUqorida keltirilgan mezonlarga asosan daryoda kuzatiladigan kam suvli yillar Q ≤ 12,54 m3/s qiymatda bo‘lsa, ko‘p suvli yillar Q ≥ 19,1 m3/s va o‘rtacha suvli yil 12,54 m3/s ≤ Q ≤ 19,1 m3/s oraliqqa to‘g‘ri keladi. Gidrologik hisoblashlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, agar o‘zgaruvchanlik koeffitsienti (Sv) bilan asimmetriya koeffitsienti (Ss) lar orasidagi munosabat mos tushsa, empirik (o‘lchangan) nuqtalar nazariy ta’minlanganlik egri chizig‘iga yaqin, ya’ni unga zich holatda joylashadi. Mobodo empirik nuqtalar nazariy egri chiziqdan uzoq, tarqoq holatda joylashsa, u holda Sv bilan Ss orasidagi munosabat o‘zaro mos emasligidan darak beradi. D.L.Sokolovskiy tahlili bo‘yicha tekislik daryolari uchun asimmetriya koeffitsienti (Ss) va o‘zgaruvchanlik koeffitsienti (Sv) orasidagi munosabat Ss = 2*Sv mos ekanligini eslatib o‘tadi (3.1-jadval). Sangardak daryosiKing-Guzar gidrologik posti bo‘yicha o‘rtacha ko‘p yillik oqimini quyidagi ifoda yoramida hisoblaymiz:

Q 572,12 3 Q   i   16,83 m /c. урт n 34 Hisoblash natijalaridan ko‘rinib turibdiki, Sangardak King-Guzar suv o‘lchash posti bo‘yicha o‘rtacha ko‘p yillik oqim 16,83 m3/c ga teng bo‘lgan (1980-2013 y). Yillik oqimning o‘zgruvchanlik koeffitsientni hisoblashda quyidagi ifodadan foydalandik:

2 K 1 3,868 Сv     0,114  0,34 n 34

Hisoblangan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, o‘zgaruvchanlik koeffitsientining qiymati (0,34) ga to‘g‘ri keladi.

3.1-jadval Sangardak daryosi King-Guzar posti bo‘yicha Cv ni hisoblash Q m  0,3 T.r Yil Q, m3/s i K K -1 (K -1)2 P  100% kam.tart i i i n  0,4 1 1980 16,4 33,3 1,982 0,982 0,9646 2,0348 2 1981 18,9 32,0 1,904 0,904 0,8185 4,9418 3 1982 13,8 24,3 1,446 0,446 0,1993 7,8488 4 1983 15,7 23,1 1,375 0,375 0,1406 10,7558 5 1984 15,5 22,8 1,357 0,357 0,1275 13,6627 6 1985 15,6 22,3 1,327 0,327 0,1071 16,5697 7 1986 9,89 21,4 1,273 0,273 0,0749 19,4767 8 1987 21,4 18,9 1,125 0,125 0,0156 22,3837 9 1988 17,7 18,9 1,125 0,125 0,0156 25,2907 10 1989 13,1 18,5 1,101 0,101 0,0102 28,1976 11 1990 16,7 17,7 1,053 0,053 0,0028 31,1046 12 1991 16,5 17,3 1,029 0,029 0,0008 34,0116 13 1992 32,0 17,2 1,023 0,023 0,0005 36,9186 14 1993 24,3 16,7 0,994 -0,006 0,0005 39,8255 15 1994 23,1 16,7 0,994 -0,006 0,0004 42,7325 16 1995 13,8 16,5 0,982 -0,017 0,0003 45,6395 17 1996 15,7 16,4 0,976 -0,023 0,0005 48,5465 18 1997 15,8 16,1 0,958 -0,041 0,0017 51,4534 19 1998 33,3 15,8 0,940 -0,059 0,0035 54,3604 20 1999 15,8 15,8 0,940 -0,059 0,0035 57,2674 21 2000 7,88 15,7 0,934 -0,065 0,0042 60,1744 22 2001 6,49 15,7 0,934 -0,065 0,0042 63,0814 23 2002 18,9 15,6 0,928 -0,071 0,0051 65,9883 24 2003 22,3 15,5 0,922 -0,077 0,0059 68,8953 25 2004 16,7 15 0,892 -0,107 0,0114 71,8023 26 2005 22,8 13,8 0,821 -0,178 0,0318 74,7093 27 2006 18,5 13,8 0,821 -0,178 0,0318 77,6162 28 2007 15,0 13,1 0,779 -0,220 0,0485 80,5232 29 2008 9,96 11,8 0,702 -0,297 0,0885 83,4302 30 2009 11,8 10,2 0,607 -0,392 0,1543 86,3372 31 2010 17,3 9,96 0,592 -0,407 0,1657 89,2441 32 2011 17,2 9,89 0,588 -0,411 0,1691 92,1511 33 2012 10,2 7,88 0,469 -0,531 0,2819 95,0581 34 2013 16,1 6,49 0,386 -0,613 0,3766 97,9651 Σ 572,12 3,868 o‘rt 16,83

Sangardakdarësining King-Guzar gidrologik posti ma’lumotlari bo‘yicha qatorning o‘rtacha kvadratli xatoligi quyidagicha aniqlandi:

100*Cv 100*Cv 100*0,34 ЕQ     5,83%  10% n 34 5,83

Shunday qilib  Q <10 % bo‘lganligi sababli, shart bajarildi, ya’ni o‘rtacha ko‘p yillik oqim qiymati 16,8 m3/s oqim meyori deb qabul qilinadi.

3.4. Daryo oqimining yil davomida taqsimlanishini o‘rganish Daryo oqimining yil davomida taqsimlanishini o‘n kunliklar (dekada), oylar, fasllar, mavsumlar bo‘yicha o‘rganish mumkin. Mazkur muddatlar bo‘yicha oqimning taqsimlanishi daryoning to‘yinish manbalariga bog‘liq bo‘lib, shu daryo suv rejimining xususiyatlarini o‘zida aks ettiradi. Ma’lum muddatlar (dekada, oy, fasl) bo‘yicha oqimning yil ichida taqsimlanishini yillik oqimning umumiy miqdoriga nisbatan hissalarda yoki foizlarda ifodalash mumkin. Ma’lumki, yilning istalgan muddati uchun daryo havzasining suv muvozanati tenglamasini quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin:

Уi  X i  Zi Ui ,

bu yerda: У i - berilgan muddat ichidagi oqim miqdori; X i - shu muddat ichida havzaga yoqqan atmosfera yog‘inlari miqdori; Z i - bug‘lanish miqdori; U i - shu muddat ichida namlikning to‘planishi yoki sarflanishi. Yuqoridagi tenglama elementlari orasidagi munosabat yil davomida o‘zgarib turadi. Bu xulosa O‘rta Osiyo daryolari uchun ham o‘rinlidir, chunki ular havzasida kuz va qish fasllarida namlik to‘planib, sarflanish asosan bahor va yoz oylarida kuzatiladi. Shu tufayli daryolar suv rejimini o‘rganishda ba’zan kalendar yil o‘rniga gidrologik yildan foydalaniladi. Gidrologik yil namlikning to‘planish va sarflanish siklini to‘la qamrab oladi. O‘rta Osiyo daryolari uchun gidrologik yil boshi sifatida 1 oktyabr qabul qilingan. Havzaga yog‘in faqat yomg‘ir ko‘rinishida yog‘sa, daryo oqimi uning yil ichida taqsimlanishini takrorlaydi. Lekin, oqimning asosiy qismi yilning sovuq davrlariga to‘g‘ri keladi, chunki bu vaqtda er sirtida namlikning kattaligi tuproq- gruntlarga bo‘ladigan shimilishni kamaytirsa, havo haroratining pastligi tufayli esa bug‘lanish kamayadi. Bu holat o‘z navbatida oqim koeffitsientining yuqori bo‘li- shini ta’minlaydi. Yilning issiq mavsumlarida esa yuqoridagilarning aksi kuzatiladi.

Havzaga yog‘adigan yog‘inning ma’lum qismi qor ko‘rinishida yog‘sa, qor qoplami hosil bo‘lib, faqat havo harorati iligandagina oqim hosil bo‘ladi. Agar daryoning to‘yinishida boshqa manbalarning hissasi uncha katta bo‘lmasa, bunday daryolarda oqimning 70-90 foizi bahorga to‘g‘ri keladi. Baland tog‘lardan boshlanadigan daryolarda, shu jumladan Amudaryo va Sirdaryoning yuqori qismidagi irmoqlarida oqimning yil ichida taqsimlanishi havo haroratining yillik o‘zgarishiga mos tushadi. Chunki, bunday daryolar baland tog‘lardagi doimiy qor va muzliklarning erishidan hosil bo‘ladigan suvlar hisobiga to‘yinadi. Daryoning to‘yinishida yer osti suvlari hissasining katta bo‘lishi, havzada ko‘llarning mavjudligi ham oqimning yil davomida bir maromda taqsimlanishiga ta’sir etadi. Oqimning yil davomida taqsimlanishiga ko‘lning ta’siri darajasi uning o‘lchamlariga, shakliga, suv hajmiga, ko‘ldan suvning oqib chiqish sharoitiga va boshqalarga bog‘liqdir. Oqimning yil davomida taqsimlanishini suv sarfini kuzatish ma’lumotlariga ega bo‘lgan daryolarda istalgan muddat uchun hisoblash mumkin. Quyida Sangardak daryosi (King-Guzar va Sangardak quyilishidan 7,5 km yuqoridagi gidrologik postlari bo‘yicha) oqimning yil davomida oylar bo‘yicha taqsimlanishi ko‘rib chiqamiz. Hisoblashlar ko‘p suvli, o‘rtacha suvli va kam suvli yillar uchun bajarildi (3.2-jadval). Quyida keltirilgan jadval ma’lumotlari asosida Sangardak daryosida ekstremal suvli yillarda kuzatilgan o‘rtacha oylik suv sarflarining o‘zgarish grafiklari chizildi (3.3-rasm).

3.3-rasm. Sangardak (Ging-Guzar) daryosida ekstremal suvli yillarda kuzatilgan o‘rtacha oylik suv sarflarining yil davomida o‘zgarishi

Chizilgan grafikni tahlil qilshni dastlab kam suvli 2001 yildan boshlaymiz. Ushbu yilda may oyidagi o‘rtacha oylik suv sarfi eng katta

3.2-jadval Sangardak daryosi oqimining yil davomida oylar bo‘yicha taqsimlanishini hisoblash (Sangardak, King-Guzar, F=504 km2) a) ko‘p suvli 1998 yil Hisoblash I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Yillik elementlari 3 Qo‘rt, m /sek 3,12 11,2 25,8 122 85,5 60,8 50,4 18,7 7,86 5,86 4,44 4,55 33,3 T, 106 sek 2,68 2,42 2,68 2,59 2,68 2,59 2,68 2,68 2,59 2,68 2,59 2,68 31,54 W, 106 m3 8,36 27,1 69,1 316 229 157 135 50,1 20,4 15,7 11,5 12,2 1050,3 W, % 0,79 2,58 6,58 30,1 21,8 15,0 12,9 4,77 1,94 1,49 1,09 1,16 100,0 M, l/s km2 3,18 11,4 26,3 124 87,1 62,0 51,4 19,1 8,01 5,97 4,52 4,64 33,94 Y, mm 8,52 27,6 70,5 322 234 160 138 51,1 20,7 16,0 11,7 12,4 1072,5

b) kam suvli 2001 yil Hisoblash I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Yillik elementlari 3 Qo‘rt, m /sek 2,95 2,83 7,98 15,8 19,4 11,6 4,34 3,11 3,22 2,46 3,12 3,1 6,66 T, 106 sek 2,68 2,42 2,68 2,59 2,68 2,59 2,68 2,68 2,59 2,68 2,59 2,68 31,54 W, 106 m3 7,90 6,85 21,4 40,9 52,0 30,0 11,6 8,33 8,33 6,59 8,08 8,31 210,0 W, % 3,76 3,26 10,2 19,5 24,7 14,3 5,52 3,97 3,97 3,14 3,85 3,96 100,0 M, l/s km2 3,00 2,88 8,13 16,1 19,8 11,8 4,42 3,17 3,28 2,50 3,18 3,16 6,6156 Y, mm 8,06 6,98 21,8 41,7 53,0 30,6 11,8 8,49 8,50 6,72 8,23 8,47 214,46

v) o‘rtacha suvli 2004 yil Hisoblash I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Yillik elementlari 3 Qo‘rt, m /sek 7,3 10 23 34,1 44,1 34,7 20,9 7,97 5,54 3,86 3,95 4,4 16,7 T, 106 sek 2,68 2,42 2,68 2,59 2,68 2,59 2,68 2,68 2,59 2,68 2,59 2,68 31,54 W, 106 m3 19,6 24,2 61,6 88,3 118 89,9 56,0 21,4 14,3 10,34 10,2 11,8 526,7 W, % 3,71 4,59 11,7 16,8 22,4 17,1 10,6 4,05 2,72 1,96 1,94 2,23 100,0 M, l/s km2 7,44 10,2 23,4 34,8 44,9 35,4 21,3 8,12 5,65 3,93 4,02 4,48 17,02 Y, mm 19,9 24,7 62,8 90,0 120 91,6 57,1 21,8 14,6 10,5 10,4 12,0 536,05 38

qiymatga ega bo‘lib,19,4 m3/s ni tashkil etgan. SHu yili o‘rtacha oylik suv sarfining eng kichik qiymati esa oktyabr oyiga to‘g‘ri kelgan va bu oydagi o‘rtacha oylik suv sarfi 2,46 m3/s ga teng bo‘lgan. O‘rtacha suvli 2004 yilda suv sarfining eng katta (44,1 m3/s) va eng kichik (3,86 m3/s) qiymatlari yuqoridagi kabi may va oktyabr oylarida kuzatilgan. O‘rtacha oylik suv sarflari miqdorining kattaligi bo‘yicha keyingi o‘rinda iyun oyi turadi. Mazkur oyda o‘rtacha oylik suv sarfi 34,7 m3/s ni tashkil etgan. Keyingi o‘rinda esa aprel oyi turadi va bu oydagi o‘rtacha oylik suv sarfi 34,1 m3/s ga teng bo‘lgan. Ko‘p suvli hisoblangan 1998 yilda suv sarflarining yil ichida oylar bo‘yicha o‘zgarishi quyidagicha bo‘lgan: eng katta suv sarfi 122 m3/s aprel oyida kuzatilgan bo‘lsa, eng kichik suv sarfi esa yanvar oyida 3,12 m3/s bo‘lgan. Umuman olganda ekstremal suvli yillarda eng katta suv sarflari yoz oylariga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, eng kichik suv sarflari esa kuz va qish oylarida qayd etilgan.

a) ko‘p suvli 1998 yil

b) kam suvli 2001 yil

v) o‘rtacha suvli 2004 yil

3.4-rasm. Daryo oqimining yil ichida taqsimlanishi. (Sangardak daryosi King-Guzar gidroposti) 40

Tahlil qilinayotgan ekstremal suvli yillarda oylik oqim hajmlari o‘rtacha oylik suv sarflariga mos ravishda o‘zgaradi. Jumladan, ko‘p suvli hisoblangan 1998 yilda oqim hajmining eng katta qiymati (316 106m3) aprel oyida kuzatilganligi bilan ajralib tursa, yanvar oyida oylik oqim hajmining eng kichik (8,36 106m3) qiymatda ekanligi bilan boshqa oylardan farqlanadi (3.4-rasm). Yuqoridaga kabi tahlillar o‘rtacha suvli 2004 yil uchun ham amalga oshirildi. Alohida qayd etish lozimki, mazkur o‘rtacha suvli 2004 yilda eng katta va eng kichik oylik oqim hajmlari may (118 106m3) va oktyabr(10,34 106m3) oylariga to‘g‘ri keladi. Bu holatni kam suvli 2001 yil natijalari bilan solishtiradigan bo‘lsak,eng katta va eng kichik oqim miqdorlari ham aynan ana shu may va oktyabr oylarida to‘g‘ri kelganligiga guvox bo‘lamiz. Ushbu o‘rtacha suvli 2004 yilda mart-iyun oylari oqim hajmlarining katta ekanligi bilan ajralib turadi. Aksincha, iyun-dekabr va yanvar-fevral oylarida shu yili daryoda oqim miqdori kichik bo‘lgan. Hisoblangan ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, oqim ko‘rsatkichlarini tashkil etuvchi oqim modullari va oqim qatlami yil ichida oylar bo‘yicha turli qiymatlarda bo‘lgan. Quyida dastlab kam suvli 2001 yiluchun hisoblangan oqim modullari va oqim qatlamlarining qiymatlarini tahlil qilamiz. YUqorida qayd etilgan yilda may oyi oqim modulining eng katta qiymatda ekanligi bilan ajralib turadi. SHu oyda Sangardak daryosida oqim moduli 19,8 l/s·km2 ga teng bo‘lgan. Tahlil qilinayotgan kam suvli 2001 yilda oktyabr oyida oqim moduli 2,50 l/s·km2, ya’ni eng kichik qiymatni tashkil qilgan (3.5-rasm). SHunga mos ravishda o‘rtacha suvli 2004 yilda kuzatilgan oylik oqim modullaridan ko‘rinib turibdiki, may oyida kuzatilgan oqim moduli 44,9 l/s·km2 ga teng bo‘lgan. Undan keyingi o‘rinda 35,4 l/s·km2 miqdor iyun oyida kuzatilgan. Mazkur yilda oqim moduli eng kichik qiymatni oktyabr oyida 3,93 l/s·km2 tashkil qilgan (3.5-rasm).

3.5-rasm. Sangardak (King-Guzar) daryosida ekstremal suvli yillarda oylik oqim modullarining yil davomida o‘zgarishi

3.6-rasm. Sangardak (King-Guzar) daryosida ekstremal suvli yillarda oylik oqim qatlamlarining yil davomida o‘zgarishi

Yuqoridagi kabi tahlillar ko‘p suvli 1998 yil uchun ham amalga oshirildi. Alohida qayd etish lozimki, mazkur ko‘p suvli 1998 yilda eng katta oylik oqim moduli 124 l/s·km2 ga teng bo‘lgan va bu aprel oyida kuzatilgan. Bu qiymat boshqa tanlab olingan ekstremal suvli yillarda kuzatilgan oylik oqim modullariga qaraganda juda kattadir. Ko‘p suvli 1998 yilda eng kichik oqim moduli yanvar oyida kuzatilgan va 3,18 l/s·km2 ni tashkil etgan (3.5-rasm). Yuqoridagi kabi kam suvli 2001 yildagi barcha oylar uchun oqim qatlamlari hisoblandi. SHu yili Sangardak daryosida kuzatilgan o‘rtacha oylik suv sarflariga mos ravishda, oylik oqim qatlamlarining eng katta qiymati may oyiga to‘g‘ri keldi va 53 mm ni tashkil etdi. Oqim qatlamining qalinligi bo‘yicha ikkinchi o‘rinda aprel oyi turadi. Ushbu oyda kam suvli 2001 yilda oqim qatlami 42 mm ga teng bo‘lgan. SHu yilda oqim qatlamining eng kichik qiymati oktyabr va fevral oylarida kuzatilib, 7 mm ni tashkil etdi (3.6-rasm). Oqim qatlamining o‘rtacha suvli 2004 yil uchun hisoblangan qiymatlari kam suvli 2001 yil uchun olingan natijalardan keskin farq qiladi. Bu farq o‘rtacha suvli 2004 yilga tegishli bo‘lgan oqim qatlamlarining nisbatan kattaligida aks etadi. Masalan, kam suvli 2001 yilning may oyida oqim qatlami 53 mm ga teng bo‘lgan bo‘lsa, o‘rtacha suvli 2004 yilda esa uning qiymati ikki marta ortib 120 mm ni tashkil etgan (3.6-rasm). Sangardak daryosida ko‘p suvli 1998 yilning barcha oylari uchun hisoblangan oqim qatlamlarining qiymatlari kam suvli 2001 hamda o‘rtacha suvli 2004 yillardagiga nisbatan yanada katta bo‘lgan. Masalan, mazkur ko‘p suvli 1998 yilning aprel oyidagi oqim qatlami 322 mm ga teng bo‘lib, bu ekstremal suvli yillardagi eng yuqori natijadir. Shunga o‘xshash misollarni may, iyun va avgust oylari uchun ham keltirish mumkin. Aniqroq qilib aytganda, ko‘p suvli 1998 yilda may, iyun va avgust oylarida oqim qatlami 234-138 mm oralig‘ida bo‘lgan. Bularning barchasini ko‘p suvli 1998 yilning o‘ziga xos gidrometeorologik sharoiti bilan izohlash mumkin.

3.3-jadval Sangardak daryosi oqimining yil davomida oylar bo‘yicha taqsimlanishini hisoblash (Sangardak, quyilishdan 7,5 km yuqorida) a) ko‘p suvli 1998 yil Hisoblash I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Yillik elementlari 3 Qo‘rt, m /sek 3,09 16,0 24,7 101 67,6 47,6 27,8 16,0 7,69 4,81 3,34 4,61 27,0 T, 106 sek 2,68 2,42 2,68 2,59 2,68 2,59 2,68 2,68 2,59 2,68 2,59 2,68 31,54 W, 106 m3 8,28 38,7 66,2 262 181,2 123,3 74,5 42,9 19,9 12,9 8,65 12,35 850,5 W, % 0,97 4,55 7,78 31,0 21,30 14,49 8,75 5,04 2,34 1,51 1,01 1,45 100

b) kam suvli 2000 yil Hisoblash I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Yillik elementlari 3 Qo‘rt, m /sek 2,81 6,12 6,11 12,8 11,3 4,05 6,02 1,42 3,06 1,76 1,87 1,47 4,89 T, 106 sek 2,68 2,42 2,68 2,59 2,68 2,59 2,68 2,68 2,59 2,68 2,59 2,68 31,54 W, 106 m3 7,53 14,8 16,4 33,2 30,3 14,5 16,1 3,80 7,92 4,72 4,84 3,93 158,0 W, % 4,76 9,40 10,4 21,0 19,2 9,20 10,2 2,40 5,01 2,30 3,06 2,50 100

v) o‘rtacha suvli 2007 yil Hisoblash I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Yillik elementlari 3 Qo‘rt, m /sek 3,62 3,64 14,5 47,5 21,5 13,6 4,98 3,37 2,03 2,18 2,24 2,51 10,1 T, 106 sek 2,68 2,42 2,68 2,59 2,68 2,59 2,68 2,68 2,59 2,68 2,59 2,68 31,54 W, 106 m3 9,70 8,80 38,9 123 57,6 35,2 13,3 9,03 5,25 5,84 5,80 6,72 319,1 W, % 3,03 2,75 12,2 38,5 18,0 11,0 4,16 3,83 1,64 1,83 1,81 2,10 100

3.7-rasm. Sangardak (Quyilishdan 7,5 km yuqorida) daryosida ekstremal suvli yillarda o‘rtacha oylik suv sarflarining yil davomida o‘zgarishi

Sangardak daryosi quyilishidan 7,5 km yuqorida joylashgan gidrologik postida kuzatilgan ma’lumotlar asosida hisoblash ishlari bajarildi (3.3-jadval). Jadval ma’lumotlari asosida Sangardak daryosida ekstremal suvli yillarda kuzatilgan o‘rtacha oylik suv sarflarining o‘zgarish grafiklari chizildi (3.7-rasm). Grafikdan ko‘rinib turibdiki, kam suvli 2000 yilda suv sarfi turli qiymatlarda o‘zgarib turgan. Masalan, yanvar oyida o‘rtacha suv sarfi 2,81 m3/s kuzatilgan bo‘lsa, fevral oyida bir oz ko‘tarilib, 6,12 m3/s qayd etilgan. Ushbu yilda eng katta suv sarfi 12,8 m3/s aprel oyida kuzatilgan eng kichik suv sarfi esa dekabr (1,42 m3/s) oyida to‘g‘ri kelgan. O‘rtacha suvli 2007 yilda suv sarfining eng katta (47,5 m3/s) va eng kichik (2,03 m3/s) qiymatlari aprel va sentyabr oylarida kuzatilgan. O‘rtacha oylik suv sarflari miqdorining kattaligi bo‘yicha keyingi o‘rinda may oyi turadi. Mazkur oyda o‘rtacha oylik suv sarfi 21,5 m3/s ni tashkil etgan. Keyingi o‘rinda esa mart oyi turadi va bu oydagi o‘rtacha oylik suv sarfi 14,5 m3/s ga teng bo‘lgan. Ko‘p suvli hisoblangan 1998 yilda suv sarflarining yil ichida oylar bo‘yicha o‘zgarishi quyidagicha bo‘lgan: eng katta suv sarfi 101 m3/s aprel oyida kuzatilgan bo‘lsa, eng kichik suv sarfi esa yanvar oyida 3,09 m3/s bo‘lgan. Umuman olganda

a) ko‘p suvli 1998 yil

b) kam suvli 2000 yil

a) o‘rtacha suvli 2007 yil

3.8-rasm. Daryo oqimining yil ichida taqsimlanishi. (Sangardak, quyilishdan 7,5 km yuqorida)

ekstremal suvli yillarda eng katta suv sarflari bahor oylariga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, eng kichik suv sarflari esa kuz va qish oylarida qayd etilgan. Oylik oqim hajmlari o‘rtacha oylik suv sarflariga mos ravishda o‘zgarib turgan. Jumladan, kam suvli hisoblangan 2000 yilda oqim hajmining eng katta qiymati (33,2 106 m3) aprel oyida kuzatilganligi bilan ajralib tursa, yanvar oyida oylik oqim hajmining eng kichik (3,93 106 m3) qiymatda ekanligi bilan boshqa oylardan farqlanadi (3.8-rasm). Oqim hajmlarining tahlili o‘rtacha suvli 2007 yil uchun ham amalga oshirildi. Qayd etish lozimki, o‘rtacha suvli 2007 yilda eng katta va eng kichik oylik oqim hajmlari aprel (123 106 m3) va sentyabr (5,25 106 m3) oylariga to‘g‘ri keladi. Ko‘p suvli 1998 yilning aprel oyida oqim miqdorining eng katta qiymati (262 106 m3) kuzatilgan bo‘lsa, eng kichik oqim miqdori esa yanvar oyida (8,28 106 m3) qayd etilgan.

Xulosa

Bitiruv malakaviy ishini bajarishdan asosiy maqsad Sangardak daryosining gidrologik tavsifini gidrometeorologik sharoitlarga bog‘liq holda o‘rganishdan iborat edi. Shu maqsadni ko‘zlab qo‘yidagi masalalar bilan tanishib chiqildi va tegishli xulosalar chiqarildi: 1. Sangardak daryosi havzasining tabiiy geografik sharoitining o‘ziga xos xususiyatlari o‘rganildi. Unga ko‘ra Sangardak daryosi to‘yinishida qor suvlari, mavsumiy qor qoplami va yomg‘ir suvlari ishtirok etadi. Mazkur havza O‘zbekistonning janubiy qismida joylashgan bo‘lib, gidrologik va meteorologik jihatdan yaxshi o‘rganilganligi bilan ajralib turadi; 2. Sangardak daryosining o‘rtacha ko‘p yillik oqim me’yori, oqimning o‘zgaruvchanlik koeffitsienti hisoblandi, va ta’minlanish egri chizig‘i chizildi. Oqim me’yori 16,8 m3/s, o‘zgaruvchanlik koeffitsienti esa 0,34 ga teng ekanligi aniqlandi; 3. Sangardak daryosi havzasida gidrologik kuzatish ishlari 1928 yildan boshlangan. 1980-2013 yillar davomida o‘rtacha yillik suv sarfining eng katta qiymati 1998 yilga to‘g‘ri keladi va 33,3 m3/s ni tashkil etadi. O‘rtacha yillik suv sarfining eng kichik qiymati (6,66 m3/s) esa 2001 yilda qayd etilgan. 4. Sangardak daryosida kuzatilgan o‘rtacha yillik suv sarflarining o‘zgarishlari tahlil qilinib, ekstremal suvli yillar aniqlandi. Ko‘p suvli 1998 yilda Sangardak daryosining o‘rtacha yillik suv sarfi 33,3 m3/s ni tashkil etdi. 5. Ekstremal suvli yillarda o‘rtacha oylik suv sarflari va oylik oqim hajmlarining yil davomida o‘zgarishlari tahlil qilindi. Ko‘p suvli 1998 yilda oylik oqim hajmining eng katta qiymati (229 106 m3) may oyida qayd etilgan. 6. Sangardak daryosida ekstremal suvli yillarda kuzatilgan oylik oqim modullari va oqim qatlamlarining miqdoriy ko‘rsatkichlari hisoblandi. Ularning yil davomidagi o‘zgarishlari tahlil qilindi. Kam suvli 2001 yilda oqim modulining eng katta qiymati may oyiga to‘g‘ri keldi va 19,8 l/s·km2 ni tashkil etdi. Ko‘p suvli 1998 yilda esa oqim modulining eng katta qiymati aprel oyida kuzatildi va 124

l/s·km2 ga teng bo‘ldi. Demak, ko‘p suvli 1998 yil may oyida oqim moduli kam suvli yildagiga nisbatan 6 marta ko‘p bo‘lgan. 7. Sangardak daryosi oqimining yil davomida oylar bo‘yicha taqsimlanishi ekstremal suvli yillar uchun baholandi. Ko‘p suvli 1998 yil, hamda o‘rtacha suvli 2004 yilda daryo oqimining eng katta qismi may oyiga to‘g‘ri keladi. Mazkur oydagi oqim miqdori o‘rtacha suvli 2004 yilda 22,4 foizni tashkil etgan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

1. Andreyanov V.G. Vnutrigodovoe raspredelenie rechnogo stoka. -L.: Gidrometeoizdat, 1950. -527 s. 2. Baratov P., Mamatqulov M., Rafikov A. O‘rta Osiyo tabiiy geografiyasi. O‘qituvchi, 2002. – 435 b. 3. Baratov P. O‘zbekiston tabiiy geografiyasi. –Toshkent: O‘qituvchi, 1996. - 262 b. 4. Davыdov L.K. Kolebaniya vodonosnosti rek Sredney Azii //Tr. Sredazmeta. -Tashkent, 1927. -T. 1. - Vыp. 2. -S. 5-48. 5. Kovalyov YU.S., Mavlonov A.A. O probleme malovodya v basseynax rek Sirdari i Amudari / Materialы Respublikanskoy nauchno-prakticheskoy konferensii. - Tashkent: GIDROINGEO, 2008. – S. 15-20. 6. Rasulov A.R., Hikmatov F. H. Umumiy gidrologiya. –Toshkent: Universitet, 1995. -175 b. 7. Rasulov A.R., Hikmatov F.H., Aytboev D.P. Gidrologiya asoslari. - Toshkent: Universitet, 2003. - 327 b. 8. Sirliboeva Z.S. Gidrologik hisoblashlar. – Toshkent: Universitet, 2001. – 118 b. 9. Sirliboeva Z.S., Saidova S.R. Gidrologikhisoblashlar. O‘quvqo‘llanma. - Toshkent: Universitet, 2004. -102 b. 10. Hikmatov F.H., Aytboev D.P. Gidrometeorologiyada statistik usullar. - Toshkent: Universitet, 2007. - 88 b. 11. Hikmatov F.H., Aytboev D.P., Xayitov YO.Q. Umumiy gidrologiyadan amaliy mashg‘ulotlar. - Toshkent: Universitet, 2004. -163 b. 12. Hikmatov F.H., YUnusov G‘.X., Sagdeev N.Z., Turg‘unov D.M., Ziyaev R.R. Gidrometriya. Darslik. -Toshkent: Sano-standart, 2014. - 208 b. 13. CHub V.E. Izmenenie klimata i ego vliyanie na gidrometeorologicheskie protsessы, agroklimaticheskie i vodnыe resursы Respubliki Uzbekistan. - Tashkent: VORIS – NASHRIYOT, 2007. - 132 s.

14. CHub V.E. Izmenenie klimata i ego vliyanie na prirodno-resursnыy potensial Respubliki Uzbekistan. - Tashkent: SANIGMI, 2000. - 252 s. 15. SHuls V.L. Reki Sredney Azii. CH. 1.2. - L:. Gidrometeoizdat, 1965. – 691s. 16. Щeglova O. P. Formirovanie stoka vzveshennыx nanosov i smыv s gornoy chasti Sredney Azii, -L,: Gidrometeoizdat. 1972. -227s. 17. Щeglova O.P. Pitanie rek Sredney Azii, – Tashkent: Izd-vo SamGU. 1960, - 243s. 18. Щeglova O.P. Geneticheskiy analiz i kartografirovanie stoka vzveshennыx nanosov rek Sredey Azii. – L:. Gidrometeoizdat, 1984. – 127 s. 19. http://www.avesta.tj 20. http://www.astronet.ru 21. http://ast.uz 22. www.cawater-info.net 23. www.tfec-ifas.tj

ILOVALAR

8-jadval Sangardak daryosi King-Guzar gidrologik postida kuzatilgan o‘rtacha oylik va yillik suv sarflari, m3/s O y l a r yil. Yillar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII o‘rt 1980 4,72 5,27 12,9 53,9 51,6 30,1 14,4 6,77 4,6 4,48 4,39 4,20 16,4 1981 4,39 7,73 16,4 50,7 66,3 27,6 24,4 9,63 5,99 5,35 4,33 4,01 18,9 1982 4,38 4,33 9,53 35,9 48,7 24,1 10,9 6,57 4,59 5,85 6,23 4,66 13,8 1983 4,84 5,53 7,87 37,2 58 32,9 17,7 8,15 4,90 3,88 3,57 3,46 15,7 1984 3,48 3,49 19,5 37,5 40,4 44,3 14,2 6,80 4,41 3,63 4,04 4,09 15,5 1985 3,88 6,16 14,5 45,0 45 36,1 15,4 6,94 4,29 3,58 3,16 3,01 15,6 1986 2,79 3,46 5,60 21,1 28,8 26,0 11,6 6,18 3,91 3,28 2,77 3,22 9,89 1987 3,88 5,06 20,6 51,7 71,1 49,4 21,5 11,6 5,90 6,58 6,12 3,92 21,4 1988 5,21 6,24 14,8 54,9 60,4 33,2 15,4 6,49 4,41 3,71 3,55 3,63 17,7 1989 3,45 3,30 10,6 20,1 39,3 39,7 16,6 8,01 4,79 3,86 3,45 4,50 13,1 1990 4,83 6,78 15,2 29,3 72,2 38,8 12,8 6,63 4,20 3,49 3,40 2,89 16,7 1991 3,58 4,84 14,6 37,2 46,3 43,4 18,2 7,60 4,70 3,98 3,69 9,62 16,5 1992 7,38 11,0 15,9 66,1 89,1 90,1 57,3 20,5 9,42 6,4 5,24 5,51 32,0 1993 4,78 11,3 16,2 52,3 23,5 61,6 31,1 13,0 7,09 5,72 6,78 7,80 24,3 1994 6,19 6,82 20,8 42,0 76,0 57,4 27,9 11,0 6,84 5,42 5,73 6,33 23,1 1995 4,90 7,06 12,3 28,5 46,4 32,1 14,6 6,29 4,11 3,62 2,98 2,7 13,8 1996 2,70 3,23 11,4 45,6 44,0 41,3 17,2 7,90 4,59 4,26 3,20 2,79 15,7 1997 2,67 2,75 8,25 40,3 55,1 42,4 17,9 6,14 4,21 3,33 3,71 3,36 15,8 1998 3,12 11,2 25,8 122 85,5 60,8 50,4 18,7 7,86 5,86 4,44 4,55 33,3 1999 4,26 5,84 11,9 26,3 60,4 34,7 18,3 8,3 5,30 4,94 4,26 4,05 15,8 2000 3,76 3,99 7,82 22,9 26,9 11,3 5,83 4,03 2,89 2,83 3,31 3,22 7,88 2001 2,95 2,83 7,98 15,8 19,4 11,6 4,34 3,11 3,22 2,46 3,12 3,10 6,49 2002 3,5 7,35 16,0 53,6 59,7 41,5 19,8 8,09 5,46 3,97 3,50 3,89 18,9 2003 3,84 5,53 14,4 61,7 60,1 56,1 34,2 11,2 6,14 5,14 4,31 4,93 22,3 2004 7,30 10,0 23,0 34,1 44,1 34,7 20,9 7,97 5,54 3,86 3,95 4,40 16,7 2005 4,41 5,43 40,4 52,1 52,2 45,5 36,0 13,0 8,30 6,39 4,67 4,59 22,8 2006 4,24 13,9 22,3 39,8 68,2 31,9 12,6 8,19 5,42 5,13 4,90 4,98 18,5 2007 4,48 5,60 20,7 56,1 37,5 28,9 10,2 4,63 2,10 1,78 2,91 4,94 15,0 2008 5,55 7,72 30,5 31,3 24,3 10,7 2,99 1,29 0,81 0,78 1,66 1,92 9,96 2009 2,58 7,06 18,0 27,7 37,2 22,7 11,1 3,95 3,00 3,02 2,21 2,83 11,8 2010 3,72 9,41 24,9 43,2 56,9 30,7 15,4 7,27 4,40 4,14 3,96 3,09 17,3 2011 3,72 9,41 24,9 43,2 56,9 30,7 15,4 7,27 4,40 4,14 3,96 3,09 17,2 2012 2,70 4,04 13,0 34,2 33,6 10,6 4,57 3,30 2,70 2,49 5,37 5,94 10,2

2013 4,81 4,33 21,5 70,6 34,2 27,3 13,4 6,08 3,85 2,68 2,51 2,52 16,1 9-jadval Sangardak daryosi Sangardak quyilishidan 7,5 km yuqorida kuzatilgan o‘rtacha oylik va yillik suv sarflari, m3/s O y l a r Yillar yil. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII o‘rt 1981 2,67 3,57 6,24 16,5 18,6 5,30 6,06 2,05 1,14 2,17 1,63 2,00 5,66 1982 3,31 4,35 6,64 7,34 17,1 8,52 2,77 1,13 0,81 1,41 5,95 2,94 5,19 1983 4,03 4,58 3,58 14,2 26,7 10,3 4,53 2,05 1,06 1,12 1,23 1,29 6,22 1984 2,16 1,96 9,78 9,21 14,9 14,2 3,81 1,36 1,00 1,27 2,62 2,26 5,38 1985 2,93 2,81 7,87 7,59 17,4 9,34 2,39 4,22 1,38 1,24 1,44 1,93 5,05 1986 1,90 1,89 3,92 9,84 15,3 7,14 3,86 1,70 0,69 1,08 1,49 2,00 5,23 1987 2,49 2,10 4,87 34,1 30,6 18,0 5,16 2,09 1,52 4,36 2,39 2,92 9,22 1988 3,61 4,50 7,19 35,7 34,1 8,36 4,43 1,73 2,05 3,41 1,97 2,40 9,12 1989 2,29 2,14 3,48 7,37 14,4 12,8 2,72 1,50 1,53 1,73 2,01 3,16 4,94 1990 5,23 6,51 13,0 17,0 41,1 13,9 4,48 1,64 1,97 2,24 2,27 2,24 9,30 1991 2,56 3,55 9,35 15,7 24,6 16,0 4,08 1,90 2,00 1,98 2,24 8,44 7,70 1992 8,04 9,44 6,36 60,9 78,1 59,1 35,7 6,08 3,34 2,61 2,33 3,40 23,0 1993 3,07 8,09 12,9 33,2 66,3 70,4 21,9 6,93 7,29 3,51 4,70 9,18 20,6 1994 7,09 7,36 21,7 32,5 42,8 29,9 14,3 3,73 9,84 4,98 2,85 4,90 15,2 1995 2,59 2,94 7,88 17,7 23,9 16,5 10,2 3,87 3,68 4,82 3,05 2,08 8,28 1996 2,27 2,70 14,1 41,3 29,5 21,5 7,33 4,62 5,27 4,99 2,91 2,36 11,6 1997 3,22 2,20 11,5 39,1 40,6 28,6 8,51 5,45 3,32 2,82 4,35 3,70 12,8 1998 3,09 16,0 24,7 101 67,6 47,6 27,8 16,0 7,69 4,81 3,34 4,61 27,0 1999 3,06 7,86 18,2 28,4 36,6 20,3 9,66 3,26 6,35 2,77 4,24 4,75 12,1 2000 2,81 6,12 6,11 12,8 11,3 4,05 6,02 1,42 3,06 1,76 1,87 1,47 4,89 2001 1,52 1,62 4,24 11,1 45,9 4,37 2,20 1,85 0,64 0,67 1,13 1,84 6,42 2002 5,49 5,47 11,9 38,6 28,6 25,1 9,54 2,07 2,09 2,38 2,42 2,64 11,3 2003 2,69 3,25 20,6 46,1 36,6 33,4 15,9 1,99 1,39 1,41 2,05 2,12 14,0 2004 4,67 3,80 11,9 26,8 19,7 14,4 4,03 1,89 1,25 3,04 2,30 4,15 8,17 2005 5,34 7,52 31,5 39,5 35,0 39,4 15,8 3,92 4,57 4,64 2,94 2,28 16,0 2006 4,20 14,9 15,1 33,5 36,5 12,4 3,33 3,70 2,24 3,71 3,81 3,92 11,4 2007 3,62 3,64 14,5 47,5 21,5 13,6 4,98 3,37 2,03 2,18 2,24 2,51 10,1 2008 2,93 5,85 9,66 8,30 10,2 7,44 2,61 1,76 1,07 0,05 1,69 2,42 4,95 2009 2,80 3,99 12,6 21,7 24,0 22,9 14,8 2,82 1,68 1,53 1,33 2,51 9,39 2010 1,85 6,23 20,9 29,3 34,9 24,2 15,5 6,89 2,62 2,60 2,60 2,68 12,6 2011 2,45 3,90 8,42 20,6 25,6 25,4 7,81 2,35 1,99 1,72 2,27 6,66 9,10 2012 4,13 5,56 12,3 39,5 30,3 30,6 20,0 5,78 5,31 3,26 3,43 3,38 13,6

2013 2,51 4,14 11,7 24,6 38,6 27,3 10,3 5,42 5,42 2,30 2,28 2,38 11,4

10-jadval Denov meteorologik stansiyasida kuzatilgan o‘rtacha oylik va yillik havo haroratlari toC O y l a r Yillar yil. o‘rt I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 1980 3,3 4,0 10,8 20,2 24,9 28,2 29,4 26,6 22,4 17,2 13,8 8,1 17,4 1981 6,6 7,6 13,4 18,0 23,8 27,0 28,7 26,2 22,2 14,9 11,8 9,4 17,5 1982 5,0 9,8 19,4 27,7 28,6 26,6 20,9 16,3 7,2 3,4 16,5 1983 4,4 7,9 9,1 16,9 23,9 27,9 30,1 28,3 22,7 15,4 13,8 6,5 17,2 1984 4,1 -1,3 12,3 18,2 23,5 27,9 29,8 28,6 21,2 15,1 12,4 0,3 16,0 1985 4,4 9,4 9,2 18,9 23,3 29,3 29,5 25,8 22,4 15,8 11,0 6,7 17,1 1986 6,3 7,5 8,0 17,2 23,8 27,5 28,7 26,3 22,8 17,9 10,1 5,5 16,8 1987 8,6 8,3 14,0 16,0 23,5 27,0 28,3 28,2 22,5 13,1 11,1 9,6 17,5 1988 5,6 5,9 11,5 19,5 23,1 29,0 30,1 26,3 22,4 15,9 14,0 9,7 17,8 1989 2,8 2,7 12,1 16,2 20,2 27,9 29,0 27,0 21,9 17,6 11,4 9,4 16,5 1990 3,5 6,7 11,0 16,7 25,5 29,3 28,8 27,9 23,7 16,5 13,3 5,3 17,4 1991 4,3 5,8 27,6 27,1 22,2 16,5 11,3 16,4 1992 5,0 8,0 8,9 17,5 19,4 27,3 29,3 26,2 21,7 16,1 13,1 9,5 16,8 1993 4,2 8,0 10,1 18,8 21,7 27,9 29,3 26,3 23,3 14,6 10,3 7,1 16,8 1994 5,7 4,7 13,6 16,1 23,8 29,1 29,8 28,6 20,1 15,9 15,8 6,9 17,5 1995 6,1 7,6 11,1 17,1 23,4 27,9 30,4 27,9 22,4 15,9 13,3 5,7 17,4 1996 3,6 6,8 9,7 16,6 21,8 27,7 28,8 26,5 24,0 16,4 8,3 8,7 16,6 1997 7,2 6,5 10,9 17,6 21,7 28,5 30,2 27,2 22,6 19,1 9,9 7,4 17,4 1998 5,7 5,0 10,4 19,0 21,8 26,6 30,3 28,2 23,4 16,0 12,2 9,8 17,4 1999 5,4 11,3 10,3 16,1 22,6 27,8 28,7 28,5 23,2 18,4 10,2 8,1 17,6 2000 6,7 6,3 11,8 21,2 26,1 27,7 28,6 28,1 23,7 16,5 8,8 8,1 17,8 2001 3,2 7,8 13,7 21,1 26,8 29,1 28,5 26,7 22,2 17,2 13,1 8,9 18,2 2002 7,0 7,8 14,0 17,9 22,3 28,2 29,3 28,4 23,0 19,8 12,4 3,2 17,8 2003 7,4 8,5 10,9 17,1 20,7 27,7 30,5 28,0 23,9 19,0 10,8 5,1 17,5 2004 7,7 11,2 13,4 17,7 24,4 28,9 28,7 28,3 24,6 16,2 13,6 6,8 18,5 2005 5,1 3,3 14,7 17,6 21,7 28,4 30,3 28,3 24,5 17,8 11,4 8,1 17,6 2006 1,8 10,7 14,0 19,0 27,6 29,3 29,8 29..4 24,1 21,3 11,8 2,4 17,4 2007 4,2 8,3 10,7 21,4 24,1 29,8 29,9 27,7 23,1 15,1 12,5 5,6 17,7 2008 -6,4 2,9 16,5 19,9 25,6 30,0 29,7 28,0 23,1 17,4 10,3 6,3 16,9 2009 5,5 8,7 14,3 14,9 22,8 26,3 30,0 27,6 24,2 17,1 11,8 7,8 17,6 2010 4,5 6,7 8,5 16,9 21,8 28,6 28,7 25,6 20,9 17,3 10,7 6,9 16,4 2011 5,3 6,2 14,1 17,3 22,1 25,3 27,9 27,1 20,8 16,1 13,2 5,6 16,8

2012 5,9 5,6 11,8 16,8 21,3 27,7 27,9 25,8 21,9 16,0 11,3 7,2 16,6 2013 3,9 5,8 10,9 16,9 22,5 28,6 29,5 27,1 22,6 16,5 8,3 5,5 16,5 11-jadval Sho‘rchi meteorologik stansiyasida kuzatilgan o‘rtacha oylik va yillik havo haroratlari toC O y l a r Yillar yil. o‘rt I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 1980 2,2 3,3 10,2 19,5 24,4 27,6 28,5 25,9 21,3 16,0 12,3 6,3 18,1 1981 5,5 6,9 12,8 17,4 23,5 26,6 28,4 25,7 21,0 13,9 10,3 8,3 16,9 1982 3,0 4,4 9,0 18,9 23,8 26,7 27,9 26,0 20,0 15,5 6,6 2,3 16,0 1983 3,2 6,7 8,7 16,8 23,5 27,0 29,2 27,3 21,6 14,0 12,2 5,7 15,7 1984 3,1 -1,8 12,1 17,8 23,2 27,4 29,1 27,8 20,2 13,7 11,7 0,0 15,9 1985 3,4 8,2 9,1 18,4 22,7 28,3 28,7 25,2 21,1 14,9 9,5 5,6 15,9 1986 5,0 6,5 7,6 16,8 23,4 26,6 28,0 25,5 21,6 16,5 9,1 4,1 15,9 1987 6,7 7,4 13,4 15,6 22,9 26,3 27,4 27,0 21,5 12,3 9,6 7,6 16,5 1988 4,2 4,9 10,9 18,9 22,6 27,8 29,2 25,4 21,2 14,5 12,2 8,2 16,2 1989 1,7 2,0 11,2 15,5 19,8 27,0 28,2 25,9 20,6 15,9 9,7 8,2 15,6 1990 2,6 5,9 10,0 16,1 24,8 28,4 28,0 27,0 22,3 15,3 11,5 4,1 16,6 1991 3,4 4,9 10,1 27,2 20,7 27,0 28,5 26,2 21,1 15,3 10,1 7,0 16,7 1992 4,1 7,1 8,5 16,6 18,9 26,4 28,5 25,4 20,5 14,5 11,0 8,1 15,7 1993 3,1 7,1 9,5 21,3 27,1 28,7 25,4 22,3 13,3 9,3 5,7 16,2 1994 4,7 4,0 12,6 15,3 23,3 28,4 29,4 27,9 19,1 14,7 14,2 5,7 16,1 1995 4,8 6,4 10,5 17,2 22,9 27,6 30,0 27,3 21,3 14,7 11,3 4,3 16,9 1996 2,5 6,2 9,6 16,3 21,2 27,4 28,7 25,6 22,7 15,1 7,1 6,7 15,9 1997 6,0 5,5 10,7 17,3 21,0 28,1 29,9 26,5 21,5 17,7 8,8 6,4 16,3 1998 5,1 4,3 10,0 18,4 21,2 26,2 29,5 27,4 22,6 15,2 10,8 8,4 16,5 1999 4,8 10,6 10,0 15,5 21,2 27,2 28,5 27,8 22,4 17,4 9,6 6,2 16,9 2000 5,2 5,4 11,0 20,6 25,7 27,5 28,9 28,0 23,0 16,0 8,2 7,1 17,4 2001 2,0 6,8 12,9 20,6 26,1 29,3 28,9 27,1 21,8 16,7 11,9 7,8 17,2 2002 6,0 7,5 13,4 17,6 22,1 28,1 28,6 27,9 22,1 18,6 11,4 2,4 17,5 2003 6,5 7,7 10,6 16,4 20,0 26,7 30,0 27,0 22,3 18,0 10,3 4,7 16,6 2004 7,4 10,7 12,9 17,3 23,8 28,5 28,3 26,6 22,4 15,2 13,2 6,0 17,6 2005 4,8 4,2 14,3 17,3 21,1 28,3 29,7 26,8 23,3 16,2 10,3 6,8 17,0 2006 1,5 10,7 13,2 18,3 26,7 28,2 29,1 27,6 22,0 19,9 11,8 2,4 17,6 2007 4,0 8,1 10,4 20,8 23,7 29,1 29,3 26,6 22,0 13,3 11,8 5,0 17,3 2008 -6,0 3,0 16,3 19,5 25,4 30,2 29,6 27,8 22,6 16,6 9,7 5,2 16,5 2009 5,2 8,2 14,0 14,6 22,3 26,1 29,0 27,2 22,7 15,3 10,8 7,1 16,7 2010 3,4 7,6 12,4 15,3 24,1 28,9 29,7 27,9 22,8 16,4 10,6 6,4 17,1 2011 2,9 7,1 13,6 16,2 25,3 27,3 30,1 27,5 22,6 15,9 11,2 5,9 17,1 2012 3,6 6,9 12,9 15,7 23,6 29,6 28,9 27,8 22,3 15,7 10,8 6,1 17,0 56

2013 4,7 7,0 13,1 16,9 24,2 29,3 29,3 26,9 22,4 16,1 10,7 5,4 17,2 12-jadval Denov meteorologik stansiyasida kuzatilgan yog‘inlari miqdori X, mm O y l a r yil. Yillar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII o‘rt 1980 74,0 80,1 67,1 60,7 12,4 0,0 0,0 0,0 0,0 4,5 16,6 23,8 339,2 1981 75,3 80,8 87,0 58,7 39,4 3,4 3,4 1,7 0,0 14,4 4,6 49,3 418,0 1982 53,5 53,5 78,8 2,8 19,4 7,7 0,0 0,0 0,0 30,0 59,6 43,3 348,6 1983 73,5 14,6 115,2 47,3 46,3 3,4 0,0 0,0 0,0 0,0 9,1 26,2 335,6 1984 30,5 89,6 106,5 14,9 14,5 0,0 0,0 0,0 0,0 20,0 63,6 40,0 379,6 1985 48,0 33,0 58,2 20,7 14,3 0,0 0,0 0,0 0,0 7,4 0,0 55,1 236,7 1986 35,3 35,1 79,6 56,5 9,7 0,0 0,0 0,0 2,2 1,8 20,6 82,6 323,4 1987 9,3 48,6 89,1 120,1 2,8 0,0 1,0 0,0 2,0 94,0 21,3 22,0 410,2 1988 68,7 79,9 125,3 80,3 38,9 0,0 0,0 0,0 0,0 2,9 1,5 47,3 444,8 1989 51,6 54,4 100,3 20,9 20,8 0,0 0,0 0,0 2,0 2,8 24,3 31,7 308,8 1990 105,2 61,3 57,1 56,3 7,9 0,7 0,0 0,0 0,0 10,0 6,0 64,2 368,7 1991 45,9 38,0 77,0 57,6 29,9 1,4 0,3 0,0 8,0 8,6 21,6 43,5 331,8 1992 99,2 73,9 52,0 60,8 50,9 8,0 0,0 0,5 0,0 0,0 24,5 51,9 421,7 1993 18,3 49,2 64,7 52,0 53,8 17,3 0,6 0,0 0,0 21,2 70,5 36,8 384,4 1994 54,8 72,4 38,8 21,5 9,2 0,9 0,0 0,0 0,0 27,7 34,0 58,0 317,3 1995 16,0 59,8 36,0 54,2 10,7 3,8 0,0 0,0 0,0 2,2 10,7 14,0 207,4 1996 25,6 66,6 106,3 58,0 1,2 3,0 0,0 0,0 0,3 7,3 14,0 0,0 282,3 1997 44,1 14,9 140,9 53,2 65,3 2,9 0,0 0,0 0,0 0,0 60,2 13,4 394,9 1998 86,8 128,7 21,6 64,9 41,2 10,4 0,0 0,0 0,0 16,3 7,6 27,0 404,5 1999 56,4 48,5 95,4 67,6 19,2 2,8 1,2 0,0 12,3 1,5 63,2 6,5 374,6 2000 49,6 41,1 55,4 1,3 0,0 0,0 0,0 0,0 1,2 17,1 36,1 27,3 229,1 2001 39,6 29,8 51,7 7,3 1,6 0,0 0,0 0,0 0,0 0,7 29,8 65,0 225,5 2002 29,8 78,1 80,2 61,3 53,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 22,6 99,0 424,1 2003 20,1 54,8 117,7 85,6 67,1 5,6 0,0 0,0 0,0 4,8 52,6 104,9 513,2 2004 59,1 6,2 73,8 46,6 45,2 0,0 4,0 0,0 0,0 5,0 25,3 93,1 358,3 2005 45,0 85,7 37,5 45,0 82,7 11,7 0,0 0,0 0,0 5,0 23,0 15,3 350,9 2006 109,7 62,7 68,2 45,3 0,0 0,0 1,0 0,0 0,0 1,4 22,7 72,1 383,1 2007 17,1 93,8 64,8 15,1 11,0 11,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 70,5 283,3 2008 40,3 35,0 19,7 36,8 5,1 0,0 0,0 0,0 1,0 10,9 9,4 32,8 191,0 2009 42,7 45,7 33,6 100,8 22,8 14,7 0,0 0,0 0,0 0,0 19,5 62,8 342,6 2010 53,5 54,3 77 57,6 29,9 3,4 0,3 0,3 0,5 8,9 27 43,5 356,2 2011 21,3 76,3 78,8 96,2 10,6 0,0 0,0 0,0 0,0 3,4 20,3 61,8 368,7 2012 42,5 28,4 30,2 101,3 13,1 2,3 0,0 0,0 0,0 11,3 46,2 29,6 304,9 57

2013 80,3 45,8 39,8 41,6 25,9 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 9,8 36,3 279,7 13-jadval Sho‘rchi meteorologik stansiyasida kuzatilgan yog‘inlari miqdori X, mm O y l a r yil. Yillar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII o‘rt 1980 66,4 57,5 66,3 37,6 0,9 0,0 0,0 0,0 0,0 1,8 13,0 23,1 266,6 1981 55,6 35,4 59,1 41,8 20,6 0,0 4,4 0,0 0,0 9,4 6,4 23,2 255,9 1982 38,7 32,0 50,5 2,2 20,7 5,0 0,0 0,0 0,0 22,7 52,0 34,1 257,9 1983 60,4 14,2 84,7 24,2 14,4 3,4 0,0 0,0 0,0 0,0 5,7 25,6 232,6 1984 19,7 64,1 87,7 28,3 14,3 0,0 0,0 0,0 0,0 7,4 37,2 32,9 291,6 1985 86,9 28,8 47,7 36,5 14,7 0,0 0,0 0,0 0,0 7,4 0,6 58,3 280,9 1986 17,8 29,6 57,4 26,3 13,0 0,0 0,0 0,0 5,4 1,5 22,9 86,1 260,0 1987 5,7 40,2 71,7 77,4 1,7 1,0 0,0 0,0 0,0 65,9 14,9 14,5 293,0 1988 62,7 49,1 123,5 49,8 26,2 0,0 0,0 0,0 0,0 3,0 0,0 35,8 350,1 1989 46,9 42,8 79,6 14,5 20,2 0,0 0,0 0,6 0,0 1,8 21,7 31,4 259,5 1990 79,4 48,6 35,4 65,0 6,3 0,0 0,0 0,0 0,0 8,4 6,0 65,6 314,7 1991 36,4 50,3 113,0 28,9 36,3 0,0 0,0 0,0 8,8 7,0 20,4 80,4 381,5 1992 94,7 57,1 38,4 55,0 50,7 10,8 0,0 0,0 0,0 0,0 20,8 42,0 369,5 1993 10,5 38,2 44,2 99,9 50,5 14,8 0,0 0,0 0,0 12,2 50,0 35,6 355,9 1994 57,5 55,3 51,4 10,7 9,4 0,0 0,0 0,0 0,0 19,4 25,6 52,2 281,5 1995 28,3 56,8 30,6 26,4 3,0 1,0 0,0 0,0 0,0 8,0 8,0 13,7 175,8 1996 22,4 59,8 93,2 67,2 6,0 2,6 4,0 0,0 0,8 6,5 18,0 0,4 280,9 1997 30,6 12,6 108,0 52,0 46,0 5,6 0,0 0,0 0,0 2,5 30,1 46,8 334,2 1998 74,0 94,6 76,8 64,8 87,0 14,2 0,0 0,0 0,8 14,0 9,0 19,8 455,0 1999 52,0 27,8 128,2 84,0 21,5 2,2 5,0 0,0 8,0 3,0 78,0 7,4 417,1 2000 61,0 25,6 43,0 10,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 14,0 38,8 22,0 214,4 2001 46,4 30,3 62,4 2,8 5,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 27,0 63,2 237,3 2002 35,0 71,9 57,3 63,4 69,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 12,1 93,7 402,4 2003 22,4 44,8 114,4 75,4 38,0 5,0 0,0 0,0 0,0 0,6 53,8 78,8 433,2 2004 50,6 6,8 48,8 37,6 40,8 1,4 12,0 0,0 0,8 6,6 35,6 98,8 339,8 2005 27,8 73,6 54,2 22,0 21,8 5,4 0,0 0,0 0,0 1,1 12,3 11,8 230,0 2006 95,4 58,2 81,0 15,4 0,8 2,4 0,0 0,0 0,0 0,0 30,8 61,4 345,4 2007 32,6 81,8 86,6 13,8 12,7 19,2 0,0 0,0 0,0 0,0 1,0 46,8 294,5 2008 30,9 29,2 15,5 20,2 10,2 0,0 0,0 0,0 0,0 4,2 4,4 37,5 152,1 2009 35,7 57,3 31,2 97,1 31,5 1,0 0,0 0,0 0,0 0,9 11,3 52,4 318,4 2010 64,3 40,2 54,3 55,7 4,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 4,5 49,4 272,5 2011 25,5 55,2 20,2 16,5 3,2 0,0 0,0 0,0 0,0 1,1 0,9 8,7 131,3 2012 57,3 35,2 56,0 44,8 11,4 3,2 0,0 0,0 0,0 26,3 49,3 33,3 316,8

2013 75,3 47,3 110,9 64,2 35,5 2,1 1,1 0,0 4,0 10,6 50,4 26,9 428,3