1 myregtejou.pmd 1 5/23/2006, 9:01 AM 2 myregtejou.pmd 2 5/23/2006, 9:01 AM MMY RREGEGTTEE!! JJOOUU RREGEGTTEE?? LEON WESSELS LAPA Uitgewers Pretoria www.lapa.co.za 3 myregtejou.pmd 3 5/23/2006, 9:01 AM © Kopiereg 2006 © Kopiereg teks: Leon Wessels © Kopiereg publikasie: LAPA Uitgewers Bosmanstraat 380, Pretoria Tel.: (012) 401 0700 E-pos: [email protected] Geset in 11 op 14 pt Zapf Humanist Versorg deur Hilda Carter, Setmate HC BK Omslagontwerp deur Elbie Lerm Illustrasies deur Frans Esterhuyse Gedruk en gebind deur Paarl Print, Oosterlandstraat 22, Dal Josafat, Paarl Eerste druk 2006 ISBN 0 7993 3640 8 Transkribering van programme op RSG en Radiokansel met die vriendelike vergunning van RSG en Radiokansel. © Alle regte voorbehou. Geen gedeelte van hierdie boek mag op enige manier gereproduseer word sonder die skriftelike toestemming van die uitgewer nie. 4 myregtejou.pmd 4 5/23/2006, 9:01 AM Bedankings Onbewustelik, maar op unieke wyse, het twee van my leermeesters my voorberei om ’n boek oor my regte en dié van my medemens aan te durf. Johan van der Vyver, veel meer as ’n regsdosent, was die eerste mens wat my belangstelling in menseregte geprikkel het. Willem de Klerk, ’n mentor, het my in my studie van Interfakultêre Wysbegeerte iets van die samehang van oënskynlik teenstrydende begrippe geleer. Marinus Wiechers, vir soveel jare ’n nasionale en internasionale ikoon in die publiekreg en bron van inspirasie vir talle regstudente, het moeite gedoen om ure lank om koffiekanne met my te gesels oor hoe ek hierdie taak moes aanpak en my gedagtes daarvoor help slyp. Dit was ’n onver- geetlike voorreg. Lesedi Sojane, Christine Bronkhorst en Ria Adelaar – bibliotekaresses sonder weerga – doen hul professie eer aan: altyd vriendelik, hulpvaardig en opgewonde wanneer soektogte suksesvol voltooi word. Anél du Plessis se knap redigering en algemene ondersteuning was onmisbaar. Haar navorsing en hulp om stukkies uit Engels in Afrikaans te vertaal was nommerpas en het my gehelp om by die tydskale te hou. Christo Swart en Leunis van Rooyen, baie spesiale gespreksgenote, het my die guns bewys deur die manuskrip te lees en uiters nuttige kom- mentaar te lewer. Elbie Lerm se verrassend ondersteunende opmerkings en sketse was al wat nodig was om die boek klaar te skryf. Frits Kok het van die eerste oomblik af in die meriete van die boek geglo en het die voltooiing daarvan as vanselfsprekend aanvaar. Johan Steenkamp van LAPA Uitgewers het my deurlopend aangemoedig om deur te byt. My kollegas by die Menseregtekommissie vir die geleentheid om eers- tehands vertroud te raak met die land se menseregtevraagstukke en vir die ruimte om oor moeilike sake debat te voer. 5 myregtejou.pmd 5 5/23/2006, 9:01 AM 6 myregtejou.pmd 6 5/23/2006, 9:01 AM Inhoud PROLOOG 9 INLEIDING 14 VERTREKPUNTE DIE REËLS 16 GRONDWETLIKE WAARDES 25 Brandpunt – ’n Radiokansel-program oor menseregte 31 gelei deur ds. Jannie Pelser MAAK DIE BOEKE TOE 36 MÝ REGTE! 46 WAGHOND OF BLAFHOND? 55 Wat sê die prokureur? – ’n RSG-program oor die 57 Menseregtekommissie JOU ÉN MY REGTE 62 Spesiale regte 62 MENSWAARDIGHEID 62 GELYKHEID 67 LEWE 91 Rekenskap – ’n RSG-program oor die regte van die 108 slagoffers van misdaad Vryheid van assosiasie; taal-, kultuur- en godsdiensregte 122 ASSOSIASIE 122 TAAL 129 KULTUUR 139 7 myregtejou.pmd 7 5/23/2006, 9:01 AM GODSDIENS 144 Politieke en burgerlike regte 150 SPRAAK 150 TOEGANG TOT INLIGTING 156 REGVERDIGE ADMINISTRATIEWE OPTREDE 162 PRIVAATHEID 169 BEWEGING 175 PROTES 180 POLITIEKE REGTE 186 Sosiaal-ekonomiese regte 192 SLOT 203 EPILOOG 205 Handves van Regte 208 8 myregtejou.pmd 8 5/23/2006, 9:01 AM Proloog Onbekend is onbemind Toe Hendrik Biebow bykans 300 jaar gelede uitgeroep het: “Ek ben een Afrikaander!” kon hy sekerlik nie voorsien het dat ons soveel jare later steeds sou vra wat dit dan beteken nie. Hermann Gilliomee sê dat ge- skiedskrywers steeds nie met sekerheid kan verklaar wat Biebow destyds bedoel het nie. Het hy bedoel dat hy ’n boorling van Afrika was of het hy geïmpliseer dat Afrikaners van Europese afkoms sekere regte gehad het wat die immigrantelanddros Johannes Starrenberg moes respekteer wan- neer hy met hulle omgegaan het?1 Hierdie vraag en die latere Afrikaner/ Afrikaanse-debatte het my nooit werklik geïnteresseer nie. Ek is ’n Afrikaan uit die Afrikanerkamp – Johannes Wessel(s) het hom immers al in 1660 hier in Suid-Afrika tuisgemaak. Aan ou Europese bagasie het ek nooit swaar gedra nie, selfs nie noord van die Limpopo nie – apartheid was die albatros om die nek. ’n Besoek aan Belfast, Noord-Ierland, in 2003 het vergete gedagtes onverwags in my kop laat maal. By die lughawe in Belfast aangekom, het ek konferensiegangers probeer identifiseer. Diegene uit Afrika en Asië was maklik uitkenbaar. Toe my bagasie uiteindelik op die draaiband te voorskyn kom, het die ander konferensiegangers reeds in klein groepies vertrek en moes ek my pad alleen in ’n huurmotor na ons gesamentlike bestemming vind. Dit het my geensins gepla nie, want ons was tog almal vreemdelinge vir mekaar en bowendien het ek soos een van die plaaslike inwoners en nie soos ’n kollega of vriend uit Afrika gelyk nie. Tydens hierdie week lange konferensie oor die werking van die wêreld se menseregtekommissies leer die konferensiegangers uit Noord- en Suid- Amerika, Oos- en Wes-Europa, Asië en Afrika mekaar goed ken. Tot my verbasing vra iemand daar of ek werklik van Suid-Afrika is. Ek het verdui- 1 Gilliomee Hermann, The Afrikaners, Tafelberg 23. 9 myregtejou.pmd 9 5/23/2006, 9:01 AM delik dat ek geen ander lojaliteit ken nie en dat my voorsate reeds eeue gelede in Afrika nes geskop het. ’n Ander wou weet hoeveel van die kom- missarisse in die Suid-Afrikaanse Kommissie wit was. Hierdie vraag het my onkant gevang. In die Kommissie het ons lank reeds geleer om mekaar in die krop en nie voor die kop te sien nie. My CV vertel van rolle in die P.W. Botha- en F.W. de Klerk-administra- sies, in vredes- en grondwetlike onderhandelings en nou in die bedry- wighede van die Suid-Afrikaanse Menseregtekommissie. In hierdie lig merk een konferensieganger terloops en jaloers op dat hulle nie in sy land so akkommoderend en vergewensgesind is nie. Hierdie stelling het lang infor- mele gesprekke oor die Suid-Afrikaanse grondwetlike prosesse en die akti- witeite van die Waarheids-en-versoeningskommissie tot gevolg gehad. Weliswaar interessante gesprekke, maar die tekortkomings van prosesse en die enorme hindernisse wat ons in ons land steeds moet oorkom, interes- seer die mense uit die vreemde hoegenaamd nie. Iets wonderliks het aan die Suidpunt van Afrika gebeur wat hul verbeelding aangryp. Basta met die probleme. Tydens my konferensievoordrag verduidelik ek hoe die Kommissie formele, legalistiese ondersoeke doen maar tog telkens die beste resultate bereik wanneer ons by wyse van informele gesprekvoering probleme oplos. Die Israelse deelnemer het hierop ’n versigtige gesprek aangeknoop: “Vertel my, gedagtig waarvandaan ek kom, het hierdie onderhandeling-en-dia- loogverskynsel wat so eie aan julle Suid-Afrikaners is, ’n Christelike grond- slag?” My vinnige reaksie: “Nee! Die mislukte onderhandelings tussen David Trimble en Gerry Adams op die voorblaaie van die Ierse koerante is bewys hiervan. Die onderhandeling-en-dialoogverskynsel is ’n Afrikaverskynsel met spesiale Suid-Afrikaanse inhoud. Die idee van indaba (kom ons praat) was reeds eie aan Afrika lank voordat die oog-tot-oog grondwetlike onder- handelings in Suid-Afrika begin het.” Ek is nie seker of my antwoord op daardie stadium vir die Israeli sin kon maak nie. In Belfast sit die Afrikane dikwels bymekaar. Ons lag dieselfde – so kliphard uit ons maag in teenstelling met die Britte se stiff upperlip-glim- laggies. Saam in die vreemde glimlag ons oor dieselfde dinge soos die eindelose beriggewing oor die verleenthede van die Britse koningshuis. Tydens die konferensie praat ons dieselfde taal oor armoede en volwassene- ongeletterdheid in die platteland. Gesprekke oor velerlei sake volg. Die 10 myregtejou.pmd 10 5/23/2006, 9:01 AM konferensieganger van Malawi bedank my vir my opmerkings oor die Kom- missie se sosio-ekonomiese verslae en hoe ons gereeld die progressiewe realisering van sosio-ekonomiese regte meet. “Want,” sê sy, “hierdie mense luister nie na my wanneer ek oor hierdie onderwerp praat nie.” My eer- biedwaardige vriend van Ghana vertel daarna hoe hy openlik in trane uitgebars het tydens ’n besoek aan Robbeneiland. Sy gemoed het nie alleen volgeskiet oor Nelson Mandela se nuttelose jare op die eiland nie, maar ook oor die talle Afrikane elders op die vasteland wat soortgelyke omstan- dighede nooit kon oorkom nie. Hierdie gesprek het my herinner aan ’n gesprek jare gelede in Midde-Afrika, waar my destydse gespreksgenoot opgemerk het: “Julle Afrikaners is besondere Afrikane; julle sluit Mandela op en laat hom vry, welwetende dat hy teen julle politiek gaan bedryf en dat dit tot julle verlies van mag gaan lei.” In teenstelling hiermee, merk my Ghanese vriend op dat dit vir hom een van die Suid-Afrikaanse wonders is dat Mandela, na soveel jare, gesond uit die tronk kon stap en staatshoof kon word. Aan die einde van hierdie konferensie groet ons almal as vriende. Die Afrikane groet as kamerade met die opregte begeerte om weer te ontmoet in die wete dat ons veel meer as bloot dieselfde vasteland gemeen het. Ons weet dat ons ook ’n verlede en ’n toekoms deel. Om ’n Afrikaan te wees, beteken meer as om jou aan die natuurskoon van Afrika te ver- wonder. Jy moet jou ook kan identifiseer met die mense van die vasteland. Jy moet verstaan, of ten minste probeer verstaan, wat die uitdagings en struikelblokke is wat die vasteland in die gesig staar.