Działalność V Brygady Wileńskiej AK Pod Dowództwem Majora Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki” Na Terenie Borów Tucholskich

Województwo Kujawsko-Pomorskie www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl W latach stalinizmu

Dowódcy szwadronów z żołnierzami

Miejsce: Bory Tucholskie, Śliwice Działalność V Brygady Wileńskiej AK pod dowództwem majora Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki” na terenie Borów Tucholskich

W Okręgu Wileńskim AK, w Zgrupowaniu nr 1 „Pohoreckie- Kontekst historyczny go” (dowodzonym przez mjr dypl. Antoniego Olechnowicza, „Daję wam ostatni rozkaz. Dalszą swą pracę pseud. „Pohorecki”) działała licząca w 1944 roku 550 żołnier- i działalność prowadźcie w duchu odzyskania zy 5. Brygada Śmierci. Jej dowódca, ówcześnie porucznik, pełnej niepodległości Państwa Polskiego Zygmunt Szendzielarz, pseud. „Łupaszka” (vel „Łupaszko”) i ochrony ludności polskiej przed zagładą”. W takich słowach w dniu 19 stycznia 1945 wycofał swój oddział z Wilna na północ w przeddzień ope- roku gen. Leopold Okulicki zwracał się do racji „Ostra Brama” i przygotowywał się do wymarszu swoich żołnierzy w celu rozwiązania w kierunku zachodnim. W akcji wyzwalania miasta spod największej konspiracyjnej formacji woj- okupacji niemieckiej wspólnie z nadchodzącą Armią skowej z czasów okupacji niemieckiej, Armii Krajowej. Podejmując tę decyzję uwzględniał Czerwoną udziału brać nie chciał, co i dowództwu Okręgu niesprzyjającą sytuację polityczną, wynikłą liczącemu na uznanie AK przez Sowietów było na rękę, m.in. z niepowodzenia planu „Burza”, który bowiem głośno było na Wileńszczyźnie o konfliktach bry- faktycznie doprowadził do aresztowania gady Łupaszki z sowiecką partyzantką. przez NKWD ujawniających się polskich konspiratorów. Jesienią 1944 roku Sowieci Pod koniec 1945 roku Zygmunt Szendzielarz podjął decyzję o aresztowali ponad 9 tysięcy akowców. Dla wznowieniu działań bojowych na terenie Pomorza. W począt- ówczesnych władz dotychczasowi patrioci stali się „zaplutymi karłami reakcji”, którzy kowym okresie, czyli od października 1945 roku do końca byli niepotrzebni w nowej rzeczywistości. marca 1946 roku trwały przygotowania organizacyjne do Represje, z którymi spotkali się przedstawi- rozpoczęcia działalność leśnej. Podczas tego okresu „Łupa- ciele Polskiego Państwa Podziemnego szka” nawiązał kontakt ze swoim byłym przełożonym w początkowym okresie były zaskoczeniem (np. aresztowanie w marcu1945 roku

1 Województwo Kujawsko-Pomorskie www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl W latach stalinizmu

czołowych działaczy z okresu II wojny światowej – proces 16), lecz wkrótce duża część młodych ludzi wróciła do konspiracji, tworząc różne organizacje o ogólnopolskim bądź lokalnym zasięgu, czynnie manifestując niezgodę na porządki „Polski lubelskiej”. Ppłk Tadeusz Danilewicz „Domana” z Narodo- wego Zjednoczenia Wojskowego (NZW) uważał, iż „rozwój działań wojennych przyniósł nam po okupacji niemieckiej drugą okupację – sowiecką”. Wielu sądziło podobnie. Nie chcieli być pachołkami Moskwy, nie godzili się z sowietyzacją kraju. W 1945 roku w szeregach oddziałów zbrojnych walczyło 13 – 17 tys. partyzantów różnych formacji. W swych rachubach liczyli oni na wybuch nowego konflikt zbrojnego. „Weszliśmy w stan przejściowy między wojnami – napisał gen. Klemens Rudnicki Grupa Władysława Chelińskiego „Małego” po połączeniu z grupą „Zeusa” w liście do ppłk. Antoniego Olechnowicza – a długotrwałość tego okresu nie da się prze- Antonim Olechnowiczem „Pohoreckim”, który w tym okresie widzieć. Okres ten jednak musi się zakończyć był komendantem eksterytorialnego Wileńskiego Okręgu AK konfliktem zbrojnym Anglosasów ze Związ- (od III 1947 roku funkcjonował on pod nazwą Ośrodek kiem Radzieckim. Ponieważ przewaga po stronie Anglosasów jest zdecydowana pod Mobilizacyjny Wileńskiego Okręgu AK). Podczas spotkania względem materialnym, więc zwycięstwo obu konspiratorów w październiku postanowiono przerzucić będzie po ich stronie. Dlatego też polska racja część grupy V Brygady Wileńskiej na teren Pomorza. stanu wymaga stanąć po stronie Anglosasów, Wznowienie akcji zbrojnej wiązało się z dużym ryzykiem, gdybyśmy stanęli po stronie Związku Radzieckiego, tym samym znaleźlibyśmy się gdyż partyzanci mieli zacząć działać na całkiem nowym wśród państw, które przyszłą wojnę przegr- obszarze, bez stałych, wypróbowanych kontaktów, w obcym ają”. W wyniku niesprzyjającej sytuacji otoczeniu. Z drugiej strony, mogli oni liczyć na pomoc repa- politycznej nie udało się „ostatnim leśnym” triantów z obszaru Wileńszczyzny, którzy mieli świadomość doprowadzić do wyzwolenia Polski. Musieli na to czekać do 1989 roku. tego, jakie porządki chcą zaprowadzić władze komunistyczne, Dla niektórych walka trwała, aż do 1963 roku. gdyż pamiętali o represjach wobec Polaków walczących Ostatnim polskim partyzantem był Józef w szeregach AK na Wileńszczyźnie. Franczak „Laluś”.

V Brygada Wileńska wyróżniała się jednolitym umundu- Tekst ulotki kolportowanej przez ołnierzy rowaniem, świadczącym o wojskowym charakterze działań. Łupaszki: Na podkreślenie zasługują noszone przez partyzantów ryn- Rodacy! grafy Matki Boskiej Ostrobramskiej. Nie mamy prasy własnej, ani wolności słowa, ani wolności zebrań, ani prawa wiązania się w Działalność V Brygady Wileńskiej AK na obszarze Borów stronnictwa polityczne – jesteśmy więc Tucholskich trwała od IV 1946 roku do XI 1946 roku. pozbawieni wszystkich dobrodziejstw istotnej demokracji! Funkcjonowanie V Brygady na terenie Pomorza zostało Jednopartyjne rządy komunistyczne biorą „myśl w obcęgi”, pozbawiają człowieka woli, dopasowane do określonych warunków, które wynikały tych najistotniejszych cech człowieczeństwa z braku odpowiedniego zaplecza. Do Brygady przyjmowano i czynienią z niego „robota” najczęściej osoby już wcześniej znane, nieraz jednak odstępo- Gdy chodzi o Naród – ten wtedy zatraca wano od tej zasady. Większa część partyzantów przeszła szlak własne oblicze – i przestaje istnieć! Mamyż milczeć?! Mamyż poddać się bojowy z „Łupaszką” i wywodziła się z Kresów Wschodnich. gwałtowi, zadawanemu obcą, zbrodniczą Strata każdego żołnierza była niepowetowana z punktu ręką?! Mamyż pod groźbą obcych bagnetów widzenia dalszej działalności . Łączny stan brygady przez cały wyrzec się prawa stanowienia o sobie?! Mamyż wyrzec się ducha, serca zaprzeć się okres jej działalności na Pomorzu nie przekraczał 60 osób. wiary?! Dużym utrudnieniem był brak znajomości terenu. W pier- NIGDY! wszym okresie funkcjonowania w Borach Tucholskich partyzanci nie posiadali odpowiednich map. Brak kontaktów i osób zaufanych w terenie ograniczał możliwości członków grupy. 2 Województwo Kujawsko-Pomorskie www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl W latach stalinizmu

Już od pierwszych akcji „Łupaszka” starał się zjednać mieszk- Jeżeli zdrajcom, jurgieltnikom moskiewskim ańców Borów Tucholskich poprzez przekazywanie pewnych podoba się to wszystko – niech się wynoszą do zdobyczy materialnych (w pierwszym okresie działania w Moskwy! Na ich niecną robotę – mamy jedną odpowiedź: Borach Tucholskich partyzanci ograniczali się do rozpoznania NIGDY! terenu, szukali oparcia dla działalności, nawiązywali współp- Za zbrodnie dokonywane na Narodzie racę z leśniczymi). Wraz z kolejnymi tygodniami w wioskach polskim, Za więzienie, rozstrzeliwanie na tym obszarze partyzanci zyskiwali zaufanie ludzi przeciwn- i wieszanie najlepszych synów Narodu, ych komunistom. Stopniowo rozbudowywali siatkę terenową. Za konszachty z Moskwą, Za rozbiór Polski. Ważnym wydarzeniem, wpływającym na poszerzenie ilości ŚMIERĆ ZDRAJCOM! kontaktów w terenie było nawiązanie współpracy z lokalną Sumieniem Narodu grupą, Władysława Chelińskiego ps. „Mały”. Od sierpnia do – to my! października oddział ten wchodził w obręb V B. W. Wyrazem Jego buntu przeciw przemocy – to my! Osoby znajdujące się w brygadzie stanowiły bardzo dobrze Narzędziem sprawiedliwej kary wyszkoloną kadrę wojskową, która była zahartowana – to my! w rożnych starciach. Wobec przewagi przeciwnika „Łupaszka” Dzień zapłaty za zbrodnie, już się rozpoczął. stworzył 3 mobilne szwadrony i 2 grupy specjalne. Przewaga NIECH ŻYJE WOLNA DEMOKRATYCZNA POLSKA!

Fragment tekstu ulotki kolportowanej przez żołnierzy Łupaszki: „Ostatnie wypadki: 15 I 1946 w Ostródzie Okręg Mazurski, 19 I Elbląg, obrabowanie księdza w Koszalinie i zamordowanie zegarmistrza. W pierwszych dniach lutego uduszono w Toruniu Pełnomocnika Wojsk Polskich, który wrócił z Włoch. Zamor- dowanie naszego inżyniera w Bydgoszczy i wiele, wiele takich wypadków świadczy o zbrodniczej działalności Sowietów. My, którzy ponieśliśmy tyle ofiar, nie możemy pozwolić na to, by w naszym Państwie panoszyli się Azjaci i narzucali nam swe prawa przez swych pachołków w osobach Bieruta, Osóbki i im podobnych. My chcemy, by Polska była rządzona przez Polaków oddanych sprawie i wybranych przez cały Mjr Zygmunt Szendzielarz z kurierem, Wacławem Beynarem „Orszakiem” naród, a ludzi takich mamy, którzy słowa i adiutantem, ppor. Stefanem Jezierskim „Stefanem” głośno nie mogą powiedzieć, bo UB wraz z kliką oficerów sowieckich czuwa. Dlatego nad funkcjonariuszami UB, MO, KBW i żołnierzami LWP wypowiedzieliśmy walkę na śmierć lub życie zazwyczaj wynikała z akcji „lotnych oddziałów” – ataków tym, którzy za pieniądze, ordery lub stanow- iska z rąk sowieckich mordują najlepszych i odskoków i stałej zmiany miejsca obozowania. Szybkość Polaków domagających się wolności działania była największym atutem poszczególnych szwa- i sprawiedliwości.” dronów. Do legendy weszły działania „Żelaznego” (Zdzisła- wa Badochy) z 19 V 1946 roku, który podczas swojego Żołnierze „Łupaszki” – sylwetki: dwunastogodzinnego objazdu wraz ze szwadronem Leon Smoleński, ps. „Zeus” – dowódca (w tamtym okresie liczącym 15 osób) po powiecie 3 szwadronu V Brygady Wileńskiej AK na Kościerskim i Starogardzkim rozbroił 7 posterunków milicji, terenie Pomorza. Od III 1944 roku znajdował się w szeregach oddziału partyzanckiego zlikwidował 2 placówki UBP, rozstrzelał 4 pracowników UB „Łupaszki”. Dzięki odwadze i bohaterstwu i jednego funkcjonariusza ORMO. Oczywiście, uzbrojenie szybko awansował do stopnia wachmistrza. poszczególnych szwadronów również odgrywało ważną W okresie pomorskim za dotychczasową rolę. A to stopniowo wraz z przeprowadzanymi akcjami służbę uzyskał najwyższe w swojej wojskowej karierze stanowisko, samodzielnego zaczęło się polepszać tak, że oprócz erkaemów, broni autom- dowódcy. atycznej duża część partyzantów posiadała broń krótką.

3 Województwo Kujawsko-Pomorskie www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl W latach stalinizmu

Henryk Wieliczka, ps. „Lufa” – dowódca 4 szwadronu V Brygady Wileńskiej AK na terenie Pomorza. Od września 1943 roku walczył w partyzantce. Z V Brygadą był związany od samego początku. Po jej rozwiązaniu na Grodzieńszczyźnie wyruszył na teren Podlasia, aby wstąpić do odradzają- cego się oddziału partyzanckiego. Zanim dotarł do „Łupaszki”, został wcielony do LWP, z którego zdezerterował. Oczywiście po tym wydarzeniu wrócił do V Brygady. Podczas służby na terenie Białostocczyzny uzyskał stopień wachmistrza. Jako zaufany podkomendny dowódcy, wraz z nim na Pomorzu rozpoczął nowy etap działalności antykomunistycznej. Dowodził samo- dzielnym pododdziałem , który m.in. miał za zadanie chronić Z. Szendzielarza. Jego szwadron wyruszył na Białostocczyznę w sierpniu 1946 roku wraz z „Łupaszką”. ppor. Henryk Wieliczko „Lufa”, por. Marian Pluciński „Mścisław”, „Lufa” został schwytany przez UBP w mjr Zygmunt Szendzielarz „Łupaszko”, plut. Jerzy Lejkowski „Szpagat”, Siedlcach. Rozstrzelano go 14 marca 1949 ppor. Zdzisław Badocha „Żelazny” roku.

Zdzisław Badocha, ps. „Żelazny” – dowódca 1 kwietnia 1946 roku rozpoczęła się otwarta działalność 5 szwadronu V Brygady Wileńskiej AK na oddziału na terenie Borów Tucholskich. Siedmioosobowa terenie Pomorza. W 1942 roku związał się grupa pod dowództwem Henryka Wieliczki „Lufy” zaczęła z AK. Miał wtedy 19 lat. Od maja 1944 roku obozować w okolicach Śliwic. Po dwóch tygodniach grupa znalazł się w V Brygadzie Wileńskiej. Po jej rozwiązaniu wymuszono na nim, aby wstąpił powiększyła się liczebnie do 12 żołnierzy. 14 kwietnia w p- do LWP. Przy nadarzającej się okazji wraz obliżu Waplewa Wielkiego żołnierze „Łupaszki” zarekwiro- z kolegami z oddziału partyzanckiego zdezer- wali samochód ciężarowy, który był potem wykorzystany do terował, a następnie ponownie wrócił do przerzucania partyzantów w Bory Tucholskie. W początkow- odradzającego się oddziału „Łupaszki” na ym okresie do najważniejszych zadań należy zaopatrzenie Białostocczyźnie. Był jedną z barwniejszych postaci Brygady, wyróżniał się odwagą oddziału w potrzebne produkty. Na początku maja grupa liczy i umiejętnością podejmowania trudnych 30 osób. Po 7 V 1946 roku zadecydowano o zmianie charak- decyzji. Dynamika prowadzonych przez teru działalności brygady z propagandowego na bojowo- niego działań bojowych zaskakiwała prze- dywersyjną (celem ataków były posterunki miejskie milicji i ciwnika, który musiał poddać się brawurze młodego żołnierza. Działania bojowe placówki gminne UBP). Od czerwca 1946 roku rozszerzono „Żelaznego” na Pomorzu są jednymi obszar działań od Borów Tucholskich aż po powiat olsztyńsk- z najbardziej barwnych w okresie powojennej i. Wiązało się to też z największym rozwojem liczebnym Polski. Podczas jednej z potyczek został brygady. W ciągu 6 tygodni działania szwadronów „Łupa- zraniony, a następnie odesłano go na do Sztumu, gdzie przypadkowo na melinie został szki” dokonano 28 akcji, zlikwidowano 18 – 19 funkcjonari- wykryty. Podczas walki został śmiertelnie uszy i stracono 1 żołnierza. ranny. Miał wtedy 23 lata. Na stanowisku dowódcy 5 szwadronu zastąpił go Olgierd 10 VIII 1946 rok mjr Z. Szendzielarz ostatecznie zadecydo- Christa ps.”Leszek”. wał o powrocie na teren Białostocczyzny. Chciał dołączyć do VI Brygady. Dwa szwadrony w dalszym ciągu miały pozostać na terenie Borów Tucholskich z zadaniem rozsze-rzania obszaru działalności. Częściowo, przez krótki czas udało się tego dokonać (o teren południowych Kaszub), gdyż do V Brygady dołączyła lokalna grupa „Małego”. 24 września 1946 roku doszło do potyczki w Budach, gdzie dwa szwadrony zostały zaatakowane przez KBW – zginęło dwóch partyzantów, trzeci, ranny, popełnił samobójstwo. Od tego momentu rozpoczyna się okres schyłkowy działalności

4 Województwo Kujawsko-Pomorskie www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl W latach stalinizmu

Brygady. Pomimo rozkazu „Łupaszki” nie udaje się połączyć ze szwadronem pozostającym na Białostocczyźnie. Ppłk Antoni Olechnowicz wydał rozkaz rozwiązania pododdziałów pozosta- jących w Borach Tucholskich. Ostatnią akcję bez kontaktu z dowódcą działającym pomiędzy Olsztynem a Białymstokiem, przeprowadzono 22 listopada1946. W ten sposób V Brygada zako- ńczyła działalność zbrojną na terenie Borów Tucholskich. Dowódca oddziału, mjr Zygmunt Szyndzielarz, absolwent szkoły podchorążych kawalerii w Grudziądzu, przed wojną oficer 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich w Wilnie, żołnierz kampanii wrześniowej i konspirator od 1940 roku, nigdy nie zaprzestał walki i konspiracji, nigdy nie zaak- ceptował nowej rzeczywistości politycznej. Po przeniesieniu się na Podhale został schwytany przez UB 26 czerwca 1948 r., od listopada 1950 był sądzony. Podczas procesu zachowywał się godnie, z przekonaniem broniąc swoich racji. Skazany na śmierć został zgładzony strzałem w tył głowy, najprawdopodobniej w piwnicy więzienia przy ul. Rakowieckiej w Warszawie 8 lutego 1951 roku. Tego samego dnia zgładzono też jego przełożonego, ppłk. Antoniego Olechnowicza. „Żołnierz sowiecki to jak esesman - rozstrzeliwać, funkcjonariusz UBP to jak gestapowiec – rozstrzeliwać, PPR – owiec to jak NSDAP, a milicja to jak żandarmeria – zrobić wywiad środo- wiskowy i w zależności od sytuacji podjąć właściwą decyzje, żołnierze polscy – rozbrajać i puścić wolno” – z rozkazu „Łupaszki”.

Wybrana bibliografia Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944 – 1956, red R. Wnuk, S. Poleszak, A. Jaczyńska, M. Śladecka, Warszawa – Lublin 2007. Z. Biegański, Organizacje konspiracyjne w województwie pomorskim (1945 – 1947), [w:] Powojenne losy konspiracji pomorskiej, Toruń 1995, s. 35 – 58. K. Krajewski, T. Łobuszewski, „Łupaszka”, „Młot”, „Huzar”. Działalność 5 i 6 Brygady Wileńskiej AK (1944 – 1952), Warszawa 2002. K. Krajewski, T. Łobuszewski, „Żołnierze wyklęci” o swej walce, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2007, nr 1-2 (72 -73), s. 48 – 55. F. Musiał, Wierni testamentowi Polski niepodległej, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, nr 1 – 2, (84 – 85), s.3 – 11. H. Niesobski, Działalność organizacji poakowskich po rozwiązaniu struktur organizacyjnych Armii Krajowej, [w:] Armia Krajowa na Pomorzu i jej powojenne losy, Bydgoszcz 1993, s. 42 – 57. Szlak partyzancki Armii Krajowej w Borach Tucholskich, Przewodnik, Toruń 1995. Z. Woźniczka, Zgrupowanie „Łupaszki” na Pomorzu w latach 1945 – 147, [w:] Powojenne losy konspiracji pomorskiej, Toruń 1995, s. 153 – 162.