Çağdaġ Türk Sanatinda Küratörlük Olgusu Ve Öne Çikan Küratörler

Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Sanat Tarihi Anabilim Dalı

ÇAĞDAġ TÜRK SANATINDA KÜRATÖRLÜK OLGUSU VE ÖNE ÇIKAN KÜRATÖRLER

Nevin Yalçın Beldan

Doktora Tezi

Ankara, 2017

ÇAĞDAġ TÜRK SANATINDA KÜRATÖRLÜK OLGUSU VE ÖNE ÇIKAN KÜRATÖRLER

Nevin Yalçın Beldan

Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Sanat Tarihi Anabilim Dalı

Doktora Tezi

Ankara, 2017

ÖZET

YALÇIN BELDAN NEVİN. Çağdaş Türk Sanatında Küratörlük Olgusu ve Öne Çıkan Küratörler, DoktoraTezi, Ankara, 2017

Çağdaş sanatın önemli aktörlerinden biri olan küratörün ilk çalışma alanı i müze ve kütüphanelerdir. Günümüzde ise küratörler sergi düzenleyen kişiler olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle son yıllarda dünyada uluslararası ölçekli sergilerin sayısındaki artış küratörlüğün yaygınlaşmasına neden olmuştur. Küreselleşme ve postmodernizmin getirdiği toplumsal, siyasal ve kültürel yapılanmalar, sanat alanında da kendini göstermiştir. Bu yapılanmaların ardından küratörlük daha görünen bir meslek haline gelmiştir. Bu süreçte, yeni sanatsal yaklaşımların ortaya çıkması, yeni sergileme anlayışları, sanat kurumları eleştirilerindeki artış, sanatçı ve küratör arasındaki inişli çıkışlı ilişkiler küratöryal pratiklerin biçimlenmesinde etkili olmuştur. Sanat tarihine baktığımızda, Salon Sergileri’nden bienallere kadar gelişen süreçte küratör etkin bir rol almıştır. Ancak, bu geniş soluklu süreçte, küratörlük yaklaşımları değişiklik göstermiş ve özellikle bağımsız küratörün ortaya çıkmasıyla bu küratöryal yaklaşımlar, sergileme anlayışından, sanatçı seçimine kadar her adımda etkin bir rol oynamıştır. Çağdaş Türk sanatında ilk kez 90’lı yılların başında ortaya çıkan küratör, bienalleşme süreci ile daha etkin bir rol oynamaya başlamıştır. Özellikle İstanbul Bienali, yerli ve yabancı küratörleri Türk sanatında yeni bir süreç başlamıştır. Bu süreçte, küratörlük, hem bir meslek olarak hem de küratör-sanatçı ilişkileri açısından yoğun olarak tartışılmıştır. Türkiye’de özellikle 90’lı yıllarda profesyonel anlamda küratörlük yapan üç isim öne çıkarılmıştır: Beral Madra, Vasıf Kortun ve Ali Akay. 2000’li yıllarla birlikte kavramsal yapıtların yer aldığı sergilerin artışıyla, yeni isimler ortaya çıkmış ve ulusal ve uluslararası sergilerde küratöryal pratiklerin sayısı artmıştır.

Anahtar Sözcükler küratör, küratöryal pratikler, sergi, sergileme anlayışı, sanatçı, bienal, küreselleşme, müze

ABSTRACT

YALÇIN BELDAN NEVİN. The Act of Curating in Contemporary Turkish Art and Prominent Curators, DoktoraTezi, Ankara, 2017

The first field of work of curators who are one of the importantf actors of contemporary art was museums and libraries. Nowadays curators are the people who organise exhibitions. The increase in the number of international –scale exhibitions in the world has caused an increase of curators in the recent years.

The social, political and cultural structure brought by globalization and ostmodernism have also manifested themselves in the field of art. With these changes curating became a dynamic process. In this process, the emergence of new artistic approaches, new conceps of display, the increase in criticism of art institutions and unsteady relationship between curators and artists have influenced the shaping of curatorial practices.When we look at the history of art, it can be said that curators took an active role in this process starting from Salon exhibitions to the biennials. However in this wideranging process, curatorial approaches have changed. And especiallywith the emrgence of independed curators, these curatorial approaches have played an active role in every step from concept of exhibition to the selection af artists. The curator, who first appeared in contemporary Turkish art at the beginning of 90s, began to play a more active role with the biennalization process. International İstanbul Biennial with its local and international curators has started a new perspective in Turkish art.In this process curating has been intensively discussed both as a profession and as a curator-artist relationship. In Turkey, especially in the 90s three names professionally curated: Beral Madra, vasıf Kortun, Ali Akay. With the increase of the exhibitions in which the conceptual Works took place within the years of 2000s, new names emerged and the number of curatorial practices increased both in nasational and international exhibitions.

Keywords curator, curatorial practices, exhibition, the image of exhibition, artists, biennial, globalization, museum

vii

ĠÇĠNDEKĠLER

KABUL VE ONAY……………………………………………………………. i

BĠLDĠRĠM…………………………………………………………………….... ii

YAYIMLAMA VE FĠKRĠ MÜLKĠYET HAKLARI BEYANI……………………… iii

ETĠK BEYAN……………………………………………………..………..……….. iv

ÖZET…………………………………………………………………………. v

ABSTRACT…………………………………………………………………. vi

ĠÇĠNDEKĠLER…………………………………………………………… …. vii

KISALTMALAR DĠZĠNĠ …………………………………………………... xiv

GÖRSELLER DĠZĠNĠ …………………………………………………….. xv

GĠRĠġ ……………………………………………………………..…………. 1

1.BÖLÜM: KÜRATÖRLÜĞÜN TARĠHĠ ……………………………..… 9

1.1. KAVRAM OLARAK KÜRATÖR VE ETĠMOLOJĠK AÇILIMI 9

1.2. MEDĠCĠ KOLEKSĠYONERLĠĞĠ VE VASARĠ SERGĠLERĠ …. 13

1.3. SALON SERGĠLERĠ VE SERGĠLEME ANLAYIġI ………… 14

1.4. MÜZECĠLĠK BAĞLAMINDA ĠLK KÜRATÖRYAL

YAKLAġIMLAR……………………………………………………... 16

1.5. MODERN SERGĠ ANLAYIġI VE KÜRATÖRÜN DĠYALEKTĠK

VARLIĞI...... 19

1.5.1. Bienal Öncesi Sergiler ve Sergileme Biçimi ...... 19 viii

1.5.2. Küresel Sanat Etkinlikleri: Tarih Sahnesinde Bienal.. 21

1.5.3. Salon Sergilerinden Kopuş ve Alternatif Arayışlar ... 28

1.6. MÜZECĠLĠKTE YENĠ YAKLAġIMLAR VE MÜZE- KÜRATÖR

ĠLĠġKĠSĠNDE FARKLI YAPILANMALAR…………………. 32

1.7. 1960’LI YILLARDAN GÜNÜMÜZE KÜRATÖRÜN TARĠHSEL

DÖNÜġÜMÜ...... 35

1.7.1. 60’lardan Önce Küratöryal Pratiklerde Önde Gelen

İsimler……………………………………………………. 35

1. 7. 1. 1. 1960’lı Yıllar: Yeni Bir Paradigmanın

Başlangıcı………………………………………………… 37

1.7.1.2. Bağımsız Küratörün İlk Adımları ………………. 39

1.7.1.3. Diğer Küratöryal Yaklaşımlar………………….. 42

1. 7. 2. Küratöryal Girişimlerde 1970’li Yıllar………….. 46

1. 7. 3. Küratöryal Pratikler Açısından 1980’li Yıllara Bakış 48

1. 7. 4. 1990’lı Yıllarda Küratöryal Pratikler ………….… 50

1. 7. 5. 2000’li Yıllar: Bilgi Çağında Küratör ……..…….. 52

2. BÖLÜM: KÜRATÖRÜN MORFOLOJĠSĠ ………………………….. 57

2. 1. KÜRATÖRÜN EDĠMĠNE ETKEN FAKTÖRLER ………… 57

2.2. KURUMSAL KÜRATÖRÜN YAPILANMASI VE

BAĞIMSIZ KÜRATÖRLÜK YAKLAġIMLARI ……………... .. 61

2. 2. 1. Kurumsal Küratörler ……………………………. 61

2. 2. 2. Bağımsız Küratörler …………………………... 62 ix

2. 3. ÇAĞDAġ KÜRATÖRÜN ROLÜ VE ÖNEMĠ …………. 66

2.4. SERGĠ YAPIMCIĞINDA KÜRATÖR-SANATÇI

ĠġBĠRLĠĞĠ VE KÜRATÖRLÜK YAPAN SANATÇILAR…….. 70

2.5. KÜRATÖRÜN ENTELLEKTÜEL ALTYAPISI VE

KÜRATÖRYAL EĞĠTĠM PROGRAMLARI ………………..... 78

2.6. KÜRATÖRÜN AKADEMĠK ORTAMA VE YAYIN

DÜNYASINA KATKISI ……………………………………….. 80

3. BÖLÜM: TÜRKĠYE’DE KÜRATÖRYAL PRATĠKLERE ETKĠ EDEN OLGULAR……………………………………………………………..… 82

3. 1. KÜRESELLEġME SÜRECĠNDE

TÜRKĠYE’NĠN GÖRÜNÜMÜ…………………………………. 82

3. 1. 1. 1980’li Yıllarda Türkiye ……………………….. 85

3. 1. 2. 1990’lı Yıllarda Türkiye’de Siyasal, Kültürel ve

Toplumsal Paradigmalar ………………….………….. 86

3. 1. 3. Çağdaş Sanat Pratiklerini Etkileyen

Faktörler …………………….………………………....… 88

3. 1. 4. Sanat- Yaşam İlişkisinde Gelişen

Parametreler ……………………………………………. 89

3. 2. 1980’LERDEN GÜNÜMÜZE TÜRKĠYE’DE ÇAĞDAġ

SANAT ORTAMI…………………………………………. 90

3.2.1. 1980’lerden Günümüze Türkiye’de Galericilik

Yaklaşımları ve Müzeler …………………………. 98

4. BÖLÜM: ÇAĞDAġ TÜRK SANATINDA KÜRATÖRLÜK OLGUSU VE KÜRATÖRE BAKIġ ………………………………………………… 100 x

4.1. ÇAĞDAġ TÜRK SANATINDA KÜRATÖR VE KÜRATÖRLÜK ÜZERĠNE GELĠġEN TARTIġMALAR ………….………….…. 100

4.1.1. Küratörün Türkiye’deki Konumu ve

Yapılanma Aşaması………………………………..…… 100

4.1.2. Çağdaş Türk Sanat Ortamında Küratörlük Olgusunun

İrdelenmesi……………………………………………… 104

4.1.3. 19. Yüzyıl Osmanlı Temsillerinde Sergi

Komiserliği …………………………………….……….. 105

4.1.4. Türkiye’de Bienalleşme Süreci ve Küratörlük Olgusunun Yerleşmesi …………………………………………………. 112

4.1.4.1. Uluslararası İstanbul Bienali ve Küratörleri …... 113

4.1.4.2. Türkiye’de Yapılan Anadolu Bienalleri ..………. 125

4.1.4.3. Türkiye’nin Uluslararası Bienallere Katılımı ve

Venedik Bienali Üzerinden Bir Açılım ………………… 128

4.1.5. Çağdaş Türk Sanatında Küratörlük Olgusu Üzerine

Gelişen Tartışmalar………………………….…………..… 134

4.1.5.1. Sanatçı-Küratör İlişkisi Açısından Gelişen

Tartışmalar ………………………………………..… 135

4.1.5.2. Küratörlük Olgusu ve Küratör Kimliği Üzerine

Yapılan Tartışmalar ………………………………...... 138

5. BÖLÜM : ÇAĞDAġ TÜRK SANATINDA ÖNE ÇIKAN

KÜRATÖRLER …………………………………………….………….. 140

5. 1. BERAL MADRA VE KÜRATÖRYAL

ETKĠNLĠKLERĠ……………………….…………………………. 153 xi

5. 1.1. Beral Madra’nın Kimliği ve Çalışmaları Üzerine

Notlar ………………………………………………..…… 153

5.1.2. Beral Madra’nın Galericilik Anlayışı ve Arşiv

Geliştirme Fikri………………………………………..…. 154

5.1.3. Sanat Eleştirmeni ve Yazarı Olarak

Beral Madra……………………………..……………….. 156

5.1.4. Bir Küratör Olarak Beral Madra’nın Çağdaş Türk

Sanat Ortamındaki Varlığı ……………………………… 158

5.1.4.1. Beral Madra’nın Küratöryal

Söylemi……………………………………………………. 159

5.1.4.2. Beral Madra’nın Kavrama Bakışı ve Sergilerin

Kavramla Buluşması……………………………………… 159

5.1.4.3. Beral Madra’nın Küratörlüğünü Yaptığı Sergiler

Üzerinden Genel Bir Değerlendirme …………………… 160

5. 1. 4. 4. Beral Madra’nın Uluslararası Bienal Etkinliklerinde Üstlendiği Küratörlükleri………………………………………………. 160

5.1.4.5. Beral Madra’nın Küratörlüğünü Yaptığı

Diğer Sergiler…………………………………….… ……… 171

5.2. BĠR KÜRATÖRÜN PERSPEKTĠFĠ: VASIF KORTUN ..… 177 5.2.1. Küratör’ün Misyonu Üzerine Görüşleri ve Küratöryal Çalışmaları ……………………………………... 177 5.2.2. Yayınlar ve Editöryal Çalışmalar ………………….. 179 5.2.3. Kurumlarla İlişkisi, Yönetsel Yaklaşımı ve Arşiv Oluşturma Süreci ……………………………………..… 181 5.2.3.1. İstanbul Güncel Sanat Projesi ………………… 182 xii

5.2.3.2. Proje 4L Güncel Sanat Müzesi ………………… 182 5.2.3.3. Platform Garanti Güncel Sanat Merkezi ….…… 183 5.2.3. 4 SALT……………………………………………...... 185 5.2.4. Vasıf Kortun’un Sanatçı Seçimi ve Kavrama Bakış.. 188 5.2.5. Küresel Küratöryal Söylem İçinde Vasıf Kortun’un Yeri ………………………………………………………….. 190 5.2.6. Eleştirel Küratörlükten Pasif Küratörlüğe ……….… 191 5.2.7. Vasıf Kortun’un Yaptığı Sergiler Üzerinden Bir Değerlendirme …………………………………………… 192

5. 3. BĠR KÜRATÖR: ALĠ AKAY ………………………………………… 208

5.3.1. Ali Akay’ın Çağdaş Türk Sanatının Gelişiminde

Oynadığı Rol ………………………………………………… 208

5.3.1.1. Yazar Olarak Ali Akay……………………………... 209

5.3.1.2. Ali Akay’ın Küratöryal Çalışmaları ve

Düzenlediği Sergiler…………………………………………. 209

5. 3. 1. 3. Bir ‘Yeni Medya Platformu”: Açıkekran …….… 209

5. 3. 1. 4. Ali Akay’ın Sergilerinde Kavram ………….…… 210

5. 3. 1. 5. Ali Akay’ın Küratörlüğünde Sergilere Genel

Bir Bakış ……………………………………………………… 210

SONUÇ VEDEĞERLENDĠRME…………………………………………. 214

KAYNAKÇA………………………………………………………………… 220

EK 1. Beral Madra’nın Küratörlüğünü Yaptığı Sergilerin Kronolojik Dizini …………………………………………………………………..… 277

xiii

EK 2. Vasıf Kortun’un Küratörlüğünü Yaptığı Sergilerin Kronolojik

Dizini ……………………………………………………………………… 302

EK 3. Ali Akay’ın Küratörlüğünü Yaptığı Sergilerin Kronolojik Dizini………………………………………………………………………. 305

Ek 4. Katalog: 1900-2015 Yılları arasında Türk Küratörlerin

Organize Ettikleri Sergilerin Kronolojik Dizini ……………………… 317

Ek 5. Doktora Tez ÇalıĢması Orjinallik Raporu ……………………. 409

Ek 6. Tez ÇalıĢması Etik Kurul Ġzin Muafiyeti Formu …………………. 410

xiv

KISALTMALAR

CurCom: (The Curator‟s Committee of the American Association of Museums) Amerikan Müzeler Derneği Küratörler Komitesi

ICI: (Independed Curators International)

IKSV: İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı

GÖRSELLER DİZİNİ

Görsel 1: George du Maurier, “True Humility”, karikatür, Punch, Londra,1895

Görsel 2: Gabriel De Saint Aubin, „Salon du Louvre‟, 1765

Görsel 3: Francois-Joseph Heim, The Salon of Louvre, 1824

Görsel 4: The Great Exhibition, 1851

Görsel 5: Magiciens de la Terre, 1989, küratör: Jean Hubert Martin

Görsel 6: Documenta, Fridericianum, 1955

Görsel 7: Kwangju Bienali 2010, sergi salonu girişi Görsel 8: Ni Haifeng, “Para Production”, Manifesta 9, enstalasyon Görsel 9: Ai Wei Wei, “Bang”, 2013, Venedik Bienali, Alman Pavyonu, enstalasyon.

Görsel 10: Manfred Kielnhofer, “Guardians of Time”, enstalasyon, Documenta 13.

Görsel 11: Franz von Stuck, Birinci Uluslararası Sanat Sergisi(Munich Secession), 1893, renkli litograf. Görsel 12: Berlin Secession, 1900

Görsel 13: Berlin Secession, 1904

Görsel 14: Vienna Secession

Görsel 15: Museum of Modern Art, New York, 1929.

Görsel 16: Solomon R. Guggenheim Collection of Non-Objective Paintings‟ sergi

kataloğu

Görsel 17: The Hilla Rebay Collection, Solomon Guggenheim Müzesi

Görsel 18: “Totems Not Taboo: An Exhibition of Primitive Art”, 1959,Cullinan Hall,

The Museum of Fine Arts, Houston, küratör: Jermayne MacAgy

Görsel 19: “When Attitudes Become Form”, Exhibition Catalogue, 1969.

Görsel 20: Jannis Kounellis, „Untitled‟, „When Attitudes Become Form‟ Segisi, 1969. xvi

Görsel 21: “The Xerex Book”, küratör: Seth Siegelaub, 1968

Görsel 22: “The Machine as Seen at the End of the Mechanical Age”, küratör: Pontus

Hulten, 1968

Görsel 23: Alberto Giacometti, “The Captured Hand”, 1932, “The Machine as Seen at the End of the Mechanical Age”, MoMA, 1968, küratör: Pontus Hulten

Görsel 24: “Primary Structures”, The Jewish Museum, NY, 1996, küratör: Kynaston

McShine

Görsel 25 : “Information” sergi kataloğu, Küratör: Kynaston McShine, MoMA,

Görsel 26: Maya Lin, “Vietnam Veterans Memorial”, Wshington D.

Görsel 27: “About the Object” sergisi, Amy Patton, CCS Bard Galleries, 2009.

küratör: Christina Linden

Görsel 28: “Sensation”, The Royal Academy, Londra, 1997, Küratör: Norman

Rosendhal, Charles Saatchi.

Görsel 29: Jay-Z, “Picasso Baby: A Performance Art Film”, küratör: Rose Goldberg,

2013, Pace Galley, New York

Görsel 30: Massimiliano Gioni, 55. Venedik Bienali Küratörü

Görsel 31: Roberto Cuoghi, “Belinda”, enstalasyon, 2013, Arsenale

Görsel 32: Katharina Grosse, enstalasyon, New Orleans, 2014, Küratör: Klaus Biesenbach

Görsel 33: Allora and Calzadilla, “Revolving Door”,11 Rooms, Art Basel, Küratörler

Hans Ulrich Obrist ve Klaus Biesenbach

Görsel 34: Fitzwillam Müzesi, Galeri III, Cambridge, İngiltere, 19. yüzyılda çekilmiş

bir fotograf

Görsel 35: 5. Documenta‟da küratör Herald Szeeman sanatçılarla, 1972 xvii

Görsel 36: Thomas Houseago, “Baby”, Whitney Bienali

Görsel 37: Armory Show, 1913, New York

Görsel 38: I. Uluslararası Dada Fuarı, 1920, Berlin; sergiden bir görüntü

Görsel 39: “9th Street Show”, sergi kataloğu, Franz Kline, 1951

Görsel 40: Joseph Kosuth, “The Play of The Unmentionable”, enstalasyon, Brooklyn

Museum

Görsel 41: Fred Wilson, “Mining The Museum”, enstalasyon, 1992-93, Contemporary

Museum ve Maryland Historical Society, Baltimore.

Görsel 42:“The Next Documenta Should Be Curated by an Artist”, Platform Garanti

Güncel Sanat Merkezi‟nde gerçekeştirilen konferans, 2004. Soldan sağa: Vasıf Kortun, Daniel Buren, Anton Vidokle, Martha Rosler, Jens Hoffmann

Görsel 43: The British Museum, Büyük Salon Görsel 44: ICI tarafından Pekin‟de gerçekleştirilen bir kürtöryal workshopta öğrenciler Görsel 45: NOMAD Görsel 46: Santralistanbul Görsel 47: Sergi-i Umumi-i Osman-i, Görsel 48: 1873 Uluslararası Viyana Sergisi, Viyana

Görsel 49: 1920‟li yıllarda bir sergi hazırlığı (soldan sağa) Güzin Duran, Halil Paşa,

M. Ali Laga, Şevket Dağ, Hikmet Onat, Feyhaman Duran

Görsel 50: 2. İstanbul Bienali Afişi

Görsel 51: 3. Uluslararası İstanbul Bienali Afişi

Görsel 52: 8. İstanbul Bienali Afişi

Görsel 53: 9. İstanbul Bienali Afişi

Görsel 54: 10. İstanbul Bienali Afişi

Görsel 55: 11. İstanbul Bienali Afişi xviii

Görsel 56: 12. İstanbul Bienali, 2011, “İsimsiz”

Görsel 57: 13. İstanbul Bienali Afişi

Görsel 58: Pistoletto, “Paçavralar Venüsü”, 14. İstanbul Bienali, 2015

Görsel 59: Deniz Gül, “Taş”, 14. İstanbul Bienali, 2015

Görsel 60: Archille Gorky, Masumiyet Müzesi, 14. İstanbul Bienali ,2015

Görsel 61: Nezaket Ekici, “Atropos”, 2006, Performans, 1. Sinop Bienali

Görsel 62: Ferhat Özgür, “Hayat Güzeldir”, video, 2010, 3. Çanakkale Bienali

Görsel 63: Selim Birsel, 2015, 3. Mardin Bienali

Görsel 64: Venedik Bienali, “In Limbo” Sergi Afişi

Görsel 65: Hüseyin Çağlayan, “Olmayan Varolan”, 2005

Görsel 66: Hüseyin Alptekin, “Don‟t Complain”, enstalasyon, 2007, 52. Venedik Bienali Türk.

Görsel 67: Ahmet Öğüt, “Exploded City”, (“İnfilak Etmiş Kent”), 2009, Venedik

Görsel 68: Banu Cennetoğlu, “Index for Self Organised Criticality”

Görsel 69: Sarkis, “Nefes”, 2015, Venedik,

Görsel 70: Nilbar Güreş, “Soyunma”, “Hayal ve Hakikat”, 2012, İstanbul Modern Görsel 71: İrfan Önürmen, “Gelenekten Çağdaşa” sergisi, İstanbul Modern, 2010. Görsel 72: “İstanbul Modern‟e Doğru” sergisinden genel bir görüntü Görsel 73: Fulya Erdemci 13. İstanbul Bienali Basın Toplantısı, İstanbul, 2013.

Görsel 74: Wouter Osterholt & Elke Uitentuis, “İnsanlık Anıtı - Yardım Eden Eller”.

Görsel 75: Ayşe Erkmen, “Plan B”, 54. Venedik Bienal

Görsel 76: Emre Zeytinoğlu, Küreselleşme: Devlet-Sefalet-Şiddet sergisi, 1995.

Görsel 77: Ahmet Öğüt, “„İnfilak Etmiş Kent‟, 53. Venedik Bienali

Görsel 78: Zafer Akşit, “Neon Neon”, Plato Sanat, 2015 xix

Görsel 79: Haydar Akdağ, “Formun Gücü” sergisi, Plato Sanat, 2016

Görsel 80: Gilberto Zorio, Aya İrini, Uluslararası İstanbul Bienali

Görsel 81: Arnulf Rainer, İsa Yüzler, Aya İrini Apsisi, 1987

Görsel 82: Françoise Morelet, Aya İrini.

Görsel 83: Erol Akyavaş, Aya İrini İçin vitray çalışması,.

Görsel 84: Serhat Kiraz, “Dinlerin Tanrısı-Tanrıların Dinleri

Görsel 85: Mithat Şen, 44. Venedik Bienali

Görsel 86: Serhat Kiraz, “Time of Emptiness”, karışık malzeme, 1993

Görsel 87: Murat Morova, “İstanbul Gülü, Turkish Delight” 2001.

Görsel 88: Nuri Bilge Ceylan, 50. Venedik Bienali

Görsel 89: Victor Vorobyev, 53. Venedik Bienali. Görsel 90: 3. Çanakkale Bienali, Otogar Depo, Kalliopi Lemos, Serhat Kiraz, Jakob Gaute,2012. Görsel 91: “Figür ve Ötesi” Sergi Kataloğu

Görsel 92: Ayşe Erkmen, İskele Sergisi.

Görsel 93: Füsun Onur, İskele Sergisi,

Görsel 94: Denizhan Özer, “Bed for Kerteriz”, 1998

Görsel 95: Proje 4L Güncel Sanat Müzesi, İstanbul

Görsel 96: Platform Garanti Güncel Sanat Merkezi.

Görsel 97: Platform Garanti Güncel Sanat Merkezi İçi. Görsel 98: SALT, Karaköy, İstanbul, 2012. Görsel 99: Gülsün Karamustafa, Sınırları Geçerken Bizim Için Önemli Olanları Çocuk Yeleklerinin İçine Dikerek Gizliyorduk, 1991

Görsel 100: Halil Akdeniz, Anı Bellek I, 1991.

Görsel 101: Anı Bellek 2 Elli Numara Sergi Kataloğu.

Görsel 102: Akaretler 50 Numara, “Anı/Bellek 2 50 Numara Sergisi” mekanı

Görsel 103: Aydan Murtezaoğlu, “Karatahta”, 1993

Görsel 104: Emre Zeytinoglu, “Devletin Belleği”, 1993

Görsel 105: Gülsün Karamustafa, “Mistik Nakliye”

Görsel 106: Jan Fabre, Schelde, 1989.

Görsel 107: Canan Tolon, “Manzara 3”.

Görsel 108: Aydan Murtezaoğlu, “İsimsiz”, “İzleyenin İtirafları” Sergisi, 2000.

Görsel 109: Vahit Tuna, “Avrupa Avrupa Duy Sesimizi”, “Spekülasyonlar” Sergisi”,2001

Görsel 110. “Küreselleşme”, Emre Zeytinoğlu, Devlet-Sefalet-Şiddet, 1995.

Görsel 111: Mounir Fatmi, 2011“Megalopoller” Sergisi, Akbank Sanat Galerisi.

Görsel 112: “Sınırdışılıklar Üzerine” sergi afişi, 2016.

GĠRĠġ

―ÇağdaĢ Türk Sanatında Küratörlük Olgusu ve Öne Çıkan Küratörler‖ adlı tez, küratörlük olgusunun Türk sanat ortamına girdiği 90‘lı yıllardan günümüze değin süren tartıĢmalı geliĢiminin izini sürmüĢtür. Türkiye‘de küratörün geliĢim sürecinin incelenmesi, bu geliĢime etki eden farklı parametrelerin de ele alınması gerekliliğini beraberinde getirmiĢtir. Öyle ki, bu noktadan bir izlek oluĢturma kendi içinde geniĢ bir araĢtırmayı da beraberinde getirmiĢtir. Türkiye‘de küratörlük olgusuna bakıĢ, sadece yerel değerlendirme parametreleri içerisinde sağlıklı bir sanat tarihsel yaklaĢımı sağlayamayacağı için, bu çalıĢmada küratörün çıkıĢ noktasındaki unsurları ve yaklaĢımları da göz önünde bulundurmayı gerekli kılmıĢtır.

AMAÇ VE SORUNSAL

Türkiye‘de çağdaĢ Türk sanatı açısından bir kırılma dönemi olarak adlandırabileceğimiz 90‘lı yıllarda, küratörün sergilerin içine sızmaya baĢlamasıyla yeni bir süreç baĢlamıĢtır. Küratör, çağdaĢ Türk sanatına bir bakıma kavramı da beraberinde getirmiĢtir. Dolayısıyla, küratörlük, olumlu ve olumsuz yanlarıyla sanatçılar, sanat tarihçiler, sanat eleĢtirmenleri ve hatta bizzat sanat kurumları tarafından sıkı bir gözlem altına alınmıĢtır. Küratörün bu yolculuğu, bundan önce uğradığı duraklar ve toplumsal, siyasal ve kültürel etmenler de göz önünde bulundurularak, kronolojik bir düzende incelenmiĢ ve bunun üzerine bir geliĢim irdelemesi yapılmak istenmiĢtir. Bu dönemde, küratör ve küratörlükle ilgili yazılan yazılar, yapılan eleĢtiriler, çoğu zaman kiĢisel bakıĢ açılarının bir sonucu olmuĢ, küratörlük tartıĢmaları kaygan bir zeminde kalmıĢ, küratörün Türkiye‘deki geliĢim çizgisine güçlü açılımlar getirememiĢtir. Tüm bu süreç, dünyadaki oluĢum ve geliĢim evresi de göz önünde bulundurularak, Türkiye‘de küratörlük olgusunun irdelenmesini gerekli kılmıĢtır.

ARAġTIRMA VE YÖNTEM

Tezin yazım aĢaması öncesi verilerin toplanması için gerekli çalıĢmalar yapılmıĢtır. Daha sonra toplanan bu veriler değerlendirilmiĢtir. Bu analiz süreci sonunda belli saptamalar elde edilmiĢ, sorunlar tespit edilmiĢtir. 2

VERĠ TOPLAMA

Üzerinde çalıĢtığımız konu ile ilgili olarak yurtiçinde ve yurtdıĢında çeĢitli kaynaklar taranmıĢtır. Konuyu tüm hatlarıyla detaylı bir Ģekilde çalıĢabilmek için öncelikle, kütüphane ve çeĢitli sanat kurumlarının arĢivlerinde küratörün Türkiye‘de görünürlük kazandığı yıllardan günümüze değin çeĢitli taramalar yapılmıĢtır. Taramalar genellikle 1987-2015 yılları arasını kapsamaktadır.

Veri Toplama sırasında çeĢitli sorunlarla karĢılaĢılmıĢtır. Bu sorunların baĢında, bazı kaynaklara ve verilere ulaĢma zorluğu gelmektedir. Bu teknik sorunlar, tezin kimi zaman kesintilere uğramasına neden olmuĢtur.

Veri elde etmede yaĢanan en büyük sıkıntılardan biri YÖK Tez Merkezi‘nin tezleri eskiden olduğu gibi, okuyuculara açma yerine, sadece yazarın izniyle yayımlanan tezlere kendi sayfasından ulaĢma fırsatı vermesi olmuĢtur. Kaynak olarak tezlere ve diğer bazı kaynaklara ulaĢma süreci, bu tezin hazırlanma ön ve orta safhasındaki en zorlu süreçlerden biri olmuĢtur.

Veri elde etme aĢamasındaki diğer zorlu süreç, sanat tarihi arĢivlerinin yetersizliği, ya da arĢivlerin ve sanat kurumlarının belgeleme konusunda yeterli özeni gösterememesi olarak nitelendirilebilmektedir. Ayrıca, sergiler, bienaller ve küratörler gibi bu tezin konusuna dair pek çok yayının henüz Türkiye‘ye kazandırılmamıĢ olması, hatta dili Ġngilizce olan orijinal kitapların Türkiye‘de bulunmaması, yurtdıĢından bu kitapları getirtmenin uzun bir bekleme sürecini gerektirmesi tez kaynak toplama aĢamasında sıkıntılara ve duraklamalara neden olmuĢtur.

Veri toplamada ilk aĢamada, Hacettepe Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü‘nde konuya iliĢkin tezlerin taraması yapılmıĢtır. Ġkinci aĢama, basılı kaynaklara ulaĢma süreci olmuĢtur. Bu süreçte, konuyla ilgili genel kitaplar, süreli yayınlar ve gazete taramaları için Bilkent Üniversitesi baĢta olmak üzere, Hacettepe Üniversitesi, Milli Kütüphane, SALT, IKSV arĢivi ve BM ÇağdaĢ Sanat Merkezi‘ndeki yayınlar taranmıĢtır. Bu taramalar öncesinde araĢtırma kapsamına giren dönemlerde yayımlanan dergi ve gazetelerin isimleri saptanmıĢtır. Bu saptama sonucunda gazete ve dergi taramalarına baĢlanmıĢtır. Bu verilere dahil olan çeĢitli yayınlar arasında, Milliyet Sanat, Hürriyet Gösteri, Sanat Dünyamız, Anons, Antik ve Dekor, Home Art, Toplumbilim, 3

Arredamento Dekorasyon, Arredamanto Mimarlık, Sanat Çevresi, Skala, Artist, Artist Modern, RH+ Sanat Plastik Sanatlar Dergisi, Gençsanat, ArtUnlimited, Türkiye‘de Sanat, FlashArt, ve Art in America bulunmaktadır.

Veri tarama bölümünün önemli bir kısmını gazete taramaları oluĢturmuĢtur. Cumhuriyet, Milliyet, Hürriyet, Sabah, Radikal taraması yapılan gazeteler arasındadır. Cumhuriyet Gazetesi‘nin bazı yıllarının taraması internet sayfası Cumhuriyet arĢivi üyeliği üzerinden yapılmıĢtır. Gazeteler dıĢında kütüphanelerden elde edilemeyen sergi davetiyesi, sergi katalogları gibi veri malzemeleri ya kiĢisel görüĢmeler ve kiĢisel arĢiv taramaları ya da bizzat galerilerin kendi arĢivlerinden elde edilmiĢtir. Bu anlamda, SALT‘ın arĢivinden çokça faydalanılmıĢ; KarĢı Sanat ÇalıĢmaları gibi oluĢumların galerilerinden kataloglar elde edilmiĢtir. Ayrıca, küratörün çağdaĢ Türk sanatında görünürlük kazandığı kültürel ve sanatsal etkinlikleri tarama tezin önemli bir aĢamasına iĢaret etmektedir. Dolayısıyla, bu amaca hizmet edeceği düĢünülen Artist Sanat Fuarı TÜYAP arĢivi taranmıĢ ve kataloglar elde edilmiĢtir.

Tezin ilk bölümünü oluĢturan ve küratörün Ortaçağ kiliselerindeki varlığından, çağdaĢ sanatın vazgeçilmez bir parçası olduğu günümüze kadar olan sürecin bu çalıĢmaya bir altyapı oluĢturulacağı düĢünülmüĢtür. Ancak, bu aĢamaya kaynaklık edebilecek kitaplar Türkiye‘de bulunamamıĢtır ve dolayısıyla bu kitapların hepsi, Amazon.com aracılığıyla yurtdıĢından getirtilmiĢtir. YurtdıĢından gelebilecek bazı kitaplara ise, anında eriĢim sağlanabildiği için ―Kindle‖ online hakkı verilen kimi kitaplar tercih edilmiĢ ve bu kitaplar ―Kindle‖ üzerinden taranmıĢ ve okunmuĢtur. Ayrıca, özellikle sergi etkinliklerini ve sanatçı isimlerini taramak ve görsel malzeme elde etmek için internetten faydalanılmıĢtır. En çok eriĢilen sayfalar arasında, SALT online, IKSV.org, apexart.com, venicebiennale.com gibi kurumların ve sanatçıların sayfaları bulunmaktadır.

VERĠLERĠ DEĞERLENDĠRME

Kütüphanelerden ve arĢiv taramaları sonucu elde edilen veriler öncelikle yıllara göre sınıflandırılmıĢtır. Bu ilk aĢamanın ve okunan kitapların ardından tezin genel yapısı oluĢturulmuĢtur. Daha sonra bir iskelet yapı oluĢturulmaya çalıĢılmıĢ, ilerleyen 4

zamanlardan genel bir yapıya ulaĢılmaya çalıĢılmıĢtır. Okumalar ve sınıflandırmaların ardından çalıĢamaya yön veren ana sorunsal ve bu sorunsala etki eden ikincil soru ve sorunlar sınıflandırılmıĢ ve kendi içinde hiyerarĢik bir yapı oluĢturulmaya çalıĢılmıĢtır. Ana sorunsalın incelenmesi öncesi Türkiye‘deki küratöryal sergi pratikleri hakkında genel bir değerlendirme yapabilmeyi kolaylaĢtıran bir katalog hazırlanmıĢtır.

YAYINLAR

―ÇağdaĢ Türk Sanatında Küratörlük Olgusu ve Öne Çıkan Küratörler‖ baĢlıklı tez için yapılan taramalarda çalıĢmaya yönelik çoğu zaman görüĢ ve eleĢtirilerin yapıldığı dergi ve gazete yazıları elde edilmiĢtir ve konuya iliĢkin bazı tezler ve özellikle küratörlerle yapılan görüĢmelerin çoğunlıkta olduğu kimi kitaplar incelenmiĢtir.

TEZLER

Bu çalıĢma için taranan tezlerin hepsi yüksek lisans tezleridir. Konuyla ilgili bir doktora tezine rastlanmamıĢtır. Taranan tezler, Türkiye‘deki küratörlük olgusuna genel bir yaklaĢımdan öte, konuya belli bir açıdan yaklaĢmıĢtır. Bu anlamda, spesifik açıdan teze katkı sağlamıĢlardır.

Deniz Pehlivaner‘in ―Curatorial Practise As a New Field Of Creativity in Visual Art Since 1960‖ adlı yüksek lisans tezi Türkiye‘deki küratöryal pratiklere yer vermemiĢ, ancak 1960‘lardan baĢlayarak küratörlük pratikleri üzerine yoğunlaĢmıĢtır ve yine kaynakçasıyla genel anlamda tarama yapmam gereken yabancı dilde yazılmıĢ kitap isimlerinin büyük bir bölümünü bütün olarak görmemi sağlamıĢtır.

Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü’nde Melis Boyacı tarafından hazırlanan “Çağdaş Türk Sanatında Küratörlük Olgusu: Beral Madra”, adlı yüksek lisans tezi Beral Madra’nın küratörlüğünü değerlendirmiş ve tezin Beral Madra’ya yönelik kısmının hazırlamasında özellikle doğrudan kaynaklara ulaşma açısından faydalı olmuştur. Hem küratör, hem de sanat eleştirmeni olan Beral Madra hakkındaki verilere ulaşabilmek için gerekli kaynakçanın çoğu kimlik bilgileri bu tezden yola çıkarak elde edilmiştir. Dolayısıyla, bu kısımdaki kaynak tarama sürecini hem kısaltmış, hem de kolaylaştırmıştır. 5

Güler Bek‘in ayrıca, ―Bienal Etkinlikleri ve Türk Sanat Ortamındaki Etkileri” adlı yüksek lisans tezi 6. Uluslararası Bienali’nin sonuna kadar ciddi bir taramayı içermektedir. Dolayısıyla, daha önce IKSV arşivinden elde edilen katalogların sağladığı katkıya ek bir veri sağlamıştır.

Mahir Polat’ın hazırladığı “Türkiye’deki Özel Müzelerde Küratöryal Etkinliğin İncelenmesi” adlı tez küratörlük olgusuna müzeler açısından bakmıştır. Özel müzeler ve küratörlük ilişkisi değerlendirilmiştir. Bu çalışma tezimizin müzecilik yaklaşımlarına dair kısmına katkı sağlamıştır.

Altan Yörük’ün hazırladığı “Küreselleşmenin Toplumsal ve Kültürel Boyutlarının Uluslararası İstanbul Bienali Küratörlerinin Kavramsal Çerçeve ve Temalarına Etkisi” adlı tez, küreselleşme çerçevesinde Uluslararası İstanbul Bienali’ni ve küratörlerini değerlendirmiş, küratörün temaları ele alış şekli üzerine odaklanmıştır. Bu anlamda, bu tezin Uluslararası İstanbul Bienali üzerine yapılan değerlendirmede katkı sağlamıştır.

“1990-2000 Yılları Arasında İstanbul’da Yapılan Küratörlü Sergiler” adlı Pınar Korkmaz tarafından kaleme alınan tez, on yıllık bir süreçte İstanbul’da yapılan sergilerin bir envanteri niteliğindedir. Bu açıdan EK 4’te yer alan sergi kataloğuna katkı sağlamıştır.

BASILI YAYINLAR

ÇağdaĢ Türk sanatında küratörün ortaya çıkıĢını ve geliĢimini anlatan bir kitaba rastlanmamıĢtır. Öte yandan, küratörlerle ilgili yabancı basım ve dili Ġngilizce olan ve Batılı küratörler hakkında bilgilerin elde edilebildiği kitaplara ulaĢılmıĢtır. Carin Cuoni‘nin editörlüğünü yaptığı ve küratörlüğün geliĢimine ve evrimine dair bilgilerin verildiği, ―Words of Visdom a Curator‘s Vade Mecum on Contemporary Art.‖ adlı kitap tezin ilk bölümüne önemli bir katkı sağlamıĢtır. Melanie Townsend eitörlüğündeki ―Diverging Curatorial Practices Beyond The Box‖. adlı kitap uluslararası küratöryal sergilere genel anlamda bakmayı sağlamıĢtır. Ayrıca, S. Cook ve B. Graham‘in ―Rethinking Curating, Art After New Media‖; C. Thea‘nın, ―On Curating: Interviews With Ten International Curators‖; Terry Smith‘in ―Thinking Contemporary Curating‖, Hans Ulrich Obrist‘in ―Everything You Always Wanted to Know About Curating‖ ve ― A Brief History of Curating‖; Paul O‘Neill‘in ―Curating Subjects‖ ve ―The Culture of 6

Curating and Curating The Culture(s); Paula Marincola‘nın ―What Makes A Great Exhibition‖; Jorinde Seijdel editörlüğündeki ―The Art Biennial As a Global Phenomenon- Strategies in Neo-Political Times‖; Sabine Vogel‘in ―Biennials- Art On a Global Scale‖, Carolee Thea‘nın ―On Curating- Interviews with Ten International Curators‖, Jean Robertson ve Craig McDaniel‘in ―Themes of Contemporary Art‖ ve ―David Hopkins‘in ―After Modern Art 1945-2000‖ adlı kitapları dünya küratörlerinin söylemlerine eriĢmeme, dünyada öne çıkan küratörlerin sergilere ve sanatçıya bakıĢının anlaĢılmasına büyük katkı sağlamıĢtır.

Judith Rugg ve Michele Sedgwick editörlüğünde ―Issues In Curating Contemporary Art And Performance‖ adlı kitabı, Bruce W. Ferguson ve Sandy Nairne editörlüğündeki ―Thinking About Exhibitions‖ ve Steven Rand ve Heather Kours editörlüğündeki ―Cautionary Tales: Critical Curating‖, adlı kitaplar ‗Kindle‘ online kitap olarak okunmuĢtur. V.Madzoski‘nin , ―Küratörlük Koruma ve Kapatmanın Diyalektiği‖ adlı kitap, özellikle Documenta ve Manifesta sergileri üzerinden bir küratörlük okuması yapmayı kolaylaĢtırmıĢtır.

Ayrıca, Beral Madra‘nın kendi makale ve dergi yazılarından derlediği ―Ġki Yılda Bir Sanat‖, özellikle 1. ve 2. Ġstanbul Bienali‘ni kavrama açısından toparlayıcı bir kaynak olmuĢtur. Ayrıca, katılma fırsatı da bulabildiğimiz, Bilgi Üniversitesi‘ndeki Ģimdiye kadar yapılmıĢ tüm Ġstanbul Bienali küratörleri buluĢma konferansı birinci küratörleri dinleme fırsatı sunduğu gibi, konuĢmaların doküman halinde toplandığı ―Ġstanbul‘u Hatırlamak‖ adlı kitap teze katkı sağlamıĢtır.

Bu teze katkı sağlayan kitap dıĢındaki diğer kaynaklar ise, Ġstanbul Bienali katalogları ve yukarıda da ismi geçen gazete ve dergiler olmuĢtur.

KAPSAM VE TEZĠN BÖLÜMLERĠ

―ÇağdaĢ Türk Sanatında Küratörlük Olgusu ve Öne Çıkan Küratörler‖ adlı tez, Küratörlüğün Tarihi; Küratörün Morfolojisi; Türkiye’de Küratöryal Pratiklere Etki Eden Olgular; ÇağdaĢ Türk Sanatında Küratörlük Olgusu ve Küratöre BakıĢ; ÇağdaĢ Türk Sanatında Öne Çıkan Küratörler olmak üzere beĢ bölümden oluĢmaktadır. Bu bölümler ardından Sonuç ve Değerlendirme, Kaynakça, Ek1, Ek2, Ek3 ve Ek4 gelmektedir. 7

Tezin birinci bölümünü oluĢturan Küratörlüğün Tarihi adlı bölüm, küratörün kavramsal ve etimolojik açılımıyla baĢlamıĢ, küratörün önemli bir aktör olarak sanat ortamına girmesi öncesi ve sonrası küratörün varlığı, dünyada sonra da Türkiye‘de geliĢen siyasal, toplumsal ve kültürel olgular bağlamında değerlendirilmiĢtir. Tüm bu etmenler oluĢ sırasına göre ele alınmıĢ ve onar yıllık periodlar göz önünde bulundurularak küratörün gündeme geliĢ çizgisi belirlenmiĢtir.

Küratörün Morfolojisi adlı bölüm, küratörün müze kurumunun içindeki rolünden, Herald Szeeman‘la baĢlayan ve bağımsız küratörün ilk adımlarını attığı 60‘lı yıların ortasından, küresel bir aktör olarak sergilerin vazgeçilmez bir parçası olma durumuna yer verilmiĢtir. Bu süreçte bu evrime katkıda bulunan bazı sergiler ele alınmıĢtır.

Türkiye’de Küratöryal Pratiklere Etki Eden Olgular adlı üçüncü bölümde, 80‘li yıllardan günümüze küreselleĢmenin de etkisiyle değiĢen dinamikler siyasal, politik, sosyolojik ve ekonomik faktörler göz önünde bulundurularak günümüze uzanan ÇağdaĢ Türk sanatına dair tarihsel bir kesit kronolojiyi gözeterek ele alınmıĢtır. Tüm bu dinamiklerin sanata yansımaları tartıĢılmıĢ, bu süreçte sanat dünyasına etki eden sanatsal olaylar sırasıyla saptanmıĢtır. Tüm bu geliĢim ve değiĢimlerin küratörlüğün geliĢimine ve değiĢimine etkisi ana eksene alınarak irdelenmeye çalıĢılmıĢtır.

ÇağdaĢ Türk Sanatında Küratörlük Olgusu ve Küratöre BakıĢ adlı dördüncü bölümde ise, Türkiye‘de küratörlük kavramının ve meslek olarak küratörlüğün gündeme geldiği ve 90‘lardan günümüze geçirdiği süreç ele alınmıĢtır. Küratörle ilk kez tanıĢan Türk sanat ortamının verdiği olumlu ya da olumsuz tepkiler, küratörün yetkisinin yoğun tartıĢmalara yol açtığı süreçler geniĢ bir tarama yapıldıktan sonra buna dair genel bir tablonun görürlük kazanmasına çalıĢılmıĢtır.

ÇağdaĢ Türk Sanatında Öne Çıkan Küratörler adlı beĢinci bölümde, Türkiye‘de 90‘lardan günümüze ―küratör‖ kimliğiyle öne çıkan, ulusal, uluslararası ve bienal gibi mega sergilerde organizatörlük yapan bağımsız ve kurumsal küratörler, yaptıkları sergiler, kavrama bakıĢları, sanatçı seçimindeki tutumları göz önünde bulundurularak ele alınmıĢtır. Özellikle küratörlük kavramını Türkiye‘de ilk kez kullanan ve bu isimle sergiler yapan, 90‘lı yıllardaki birinci kuĢak üç küratörün- Vasıf Kortun, Beral Madra ve Ali Akay - küratöryal bakıĢları ele alınmıĢtır. Bu bölümde, bu üç küratör dıĢında ayrıca, 8

önemli sergilere imza atmıĢ 2000‘li yıllarda karĢımıza çıkan ve küratörlüğü sürekli bir meslek olarak yapan Levent Çalıkoğlu, Fulya Erdemci, BaĢak ġenova ve Marcus Graf‘da yaptıkları sergiler üzerinden bir değerlendirme yapılarak ele alınmıĢtır.

Tez‘de yer alan Ek1 Beral Madra‘nın,; Ek2 Vasıf Kortun‘un; Ek3 ise Ali Akay‘ın küratörlüğünü yaptığı sergiler için kronolojik sıraya göre sergi adı, yeri ve tarihi ve sergiye katılan sanatçıların belirtildiği bir katalog hazırlanmıĢtır. Ek4 ise, bu teze baĢlangıç aĢamasında Türkiye‘deki küratörleri ve yaptıkları sergileri genel bir tablo içinde görmek ve genel bir değerlendirmeyi kolaylaĢtırmak üzere hazırlanmıĢ olan, Türkiye‘deki küratörlerden ve yaptıkları sergilerden örnekler sunan diğer bir katalogdur.

1. BÖLÜM

KÜRATÖRLÜĞÜN TARĠHĠ

―Küratör‖, hem bir terim hem de bir meslek olarak tarih sahnesine ilk çıktığı andan itibaren günümüze değin süren serüveninde farklı alanlarda ve açılımlarda kullanılmıĢtır. Öte yandan, günümüz anlamındaki küratörün ilk adımlarını müze küratörünün ilk yapılanma sürecinde bulmak mümkündür. Dolayısıyla, sözü edilen müze küratörünün temel görevlerinin zaman içindeki değiĢimi günümüz küratörünün bağımsız ilkelerine doğru uzanmıĢtır.

1. 1. KAVRAM OLARAK KÜRATÖR VE ETĠMOLOJĠK AÇILIMI

Etimolojik olarak ―küratör‖ kelimesini incelediğimizde, Latin kökenli bir kelime olan ve ‗bakmak‘ anlamına gelen ―curare‖ kelimesinden türediği belirtilebilmektedir. Öte yandan, kelimenin etimolojik türdeĢlerinin bugünkü anlamdaki küratör teriminin kullanımını çağrıĢtırdığını ifade etmek mümkündür. Terimin etimolojik türdeĢleri analiz edildiğinde, ―to curate‖ öncelikle ‗meraklı olmak‘ anlamında kullanılmıĢtır (―curiositas‖1, ‗meraklılık‘demektir). ―To curate‖, ayrıca, ‗korumak, bakmak‘ anlamına da gelmektedir (―curatorio‖, ‗bakım‘, ‗iyileĢtirme‘ demektir). ―To curate‖, aynı zamanda, ‗iyi organize olmak‘ anlamındadır. (―curo‖ ‗yönetmek‘, ‗idare etmek‘ demektir). Terim olarak ―küratör‖, zaman içerisinde ‗gardiyan‘ ya da ‗gözetmen‘ olarak kullanılan Ġngilizce anlamına evrilmiĢtir.

Tüm bu kullanımlar göz önünde bulundurulduğunda, küratörler önce özel, daha sonra kamu koleksiyonlarındaki güzel ve ilginç olan yani ‗merak uyandıran‘ (―curious‖) nesnelerin korunması, bakılması ve düzenlenmesinden sorumlu kiĢiler olmuĢlardır (Szanto, 2007, loc. 1493; Ferguson 1992, s. 34).

1 ―Curiositas‖ Latince sözlükte ilk anlam olarak ―curiosity; inquisitiveness‖ olarak tanımlanmıĢtır. (Latdict Latin Dictionary & Grammar Resources, http://www.latin- dictionary.net/definition/15296/curiositas-curiositatis). 10

Küratör, özünde ‗bakmak‘ ve ‗denetlemek‘ iliĢkisini barındırmaktadır. Meslek olarak küratörün deneyim alanlarına baktığımızda ilk aĢamada, Roma Ġmparatorluğu döneminde, sağlık, denetim, ulaĢım gibi kamu iĢlerinin çeĢitli bölümlerinde çalıĢan kiĢilere verilen ve ‗bakıcı‘ anlamında kullanılmıĢ olan bir isim olduğunu belirtmek mümkündür.2 Terim, aynı zamanda, Roma hukukunda da karĢımıza çıkmaktadır ve hukukta, reĢit olmayan çocukların ya da akıl hastalarının bakıcısı olarak hizmet veren kiĢilerin adlandırılıĢıdır. (Strauss, 2007, loc. 225).

Ortaçağda, kelimenin anlamı ve küratörün rolü ruhun tedavi edilmesi ve sorumluluğu anlamında kiliseye ve dine ait yeni bir bağlamda da kullanılmaya baĢlanmıĢtır. Küratörün kendi içindeki ayrımını, baĢlangıçta, kamu iĢlerinin kontrolü ve yönetimi ile ruhun sağaltımı arasındaki geçiĢ oluĢturmaktadır. Levi Strauss‘un yorumuna göre, küratörler her zaman bürokrasi ve ruhban sınıfının karıĢımı olan ilginç bir meslek olmuĢtur (Strauss, 2007, loc. 225).

Görsel 1: George du Maurier, ―True Humility‖, karikatür, Punch, Londra,18953

2 Örneğin, ―curatores annonae‖ devlete ait yağ ve mısır depolarından sorumlu kiĢi, ―curatores regionum‖ Roma‘ya ait on dört bölgenin düzeni ve korunmasından sorumlu kiĢiler, ―curatores aquarum‖ ise, bölgedeki kanallardan ve su kemerlerinden sorumlu kiĢilere verilen addır. (Strauss, loc. 224).

3 Ortaçağda ruhban sınıfının bir üyesi olan küratörün konumunu bir anlamda espiri konusu yapan George Maurier tarafından çizilmiĢ ve Kasım 1895 yılında Punch dergisinde yayınlanmıĢ bir karikatür. Karikatürde geçen ―küratörün yumurtası‖ kavramı zamanla ―ne iyi ne kötü‖ anlamında Ġngilizlerin günlük yaĢamına yerleĢmiĢ bir deyim olarak kullanılmaya baĢlamıĢtır. 11

17. yüzyılın ortalarından (yani yaklaĢık 1661 yılından) bu yana sözlükler küratörü, ‗müze, kütüphane ve diğer sergi alanlarından sorumlu kiĢiler‘ için kullanılan bir isim olarak tanımlamıĢlardır. Her iki konumda da küratör, ‗baĢkanlık eden‘, ‗yöneten‘ durumundadır ve hiyerarĢik bir anlamı çağrıĢtırmaktadır. Önceleri birçok müze, devlet ya da hükümet tarafından kurulduğu ve iĢletildiği için küratörler de devlet memurları olarak görev yapmıĢlardır. Fowle‘a göre, en azından Ġngiltere‘de ilk sanat müzeleri, insanları gözetmek için kurulmuĢ ve sanat pedagojik bir araç olarak kullanılmıĢtır. AraĢtıran, edinen, belgeleyen ve sanatı halk için sergileyen küratör kamu yararı için beğeniyi ve bilgiyi halkın ilgisine sunan kiĢi olmuĢtur. Küratör, ‗yönetici‘ olduğu kadar ‗uzman kiĢi‘ olarak da nitelendirilebilmektedir. Dolaysıyla, küratörün rolü, ‗gözetmenin‘ ötesinde Foucault‘un da dediği gibi ―benliğin terbiye edilmesini‖ de çağrıĢtırmaktadır (Fowle, 2007, loc.525; Szanto, 2007, loc. 1493; Graham, Cook, 2010, s.10).

Bugünkü anlamda meslek olarak küratörün yaptığı iĢe en yakın dönem 18. yüzyılda Paris‘te karĢımıza çıkmaktadır. 1748‘de Salon Sergileri4 için sanat eserleri seçen Akademi üyelerinden oluĢturulmuĢ jürinin, çağdaĢ küratörün yaptığı iĢin ilk örneklerinden birini gerçekleĢtirdiğini söylemek mümkündür. Daha sonra ise, Salon Sergileri için, yine küratörün çalıĢma kapsamına giren ve hangi tuvalin nereye asılacağı konusunda karar vermek üzere bir araya gelen jürinin dıĢında baĢka bir komite toplanmıĢtır (Rand, Kouris, 2007, s.15).

Dolayısıyla, tüm bu kavramsal açılımların ıĢığında Ģunu da ifade etmek mümkündür ki, küratörün, toplayıcılık ve bekçilikten, üretken prodüktörlüğe doğru farklı açılımlara da yöneldiği söylenebilmektedir (Fergusson 1992, s. 33). Öyle ki, özünde aynı kalsa da

Karikatürde geçen diyalog Ģöyledir: Bishop: ―I‘m afraid you‘ve got a bad egg Mr Jones.‖ Curate: ―Oh no my Lord, I assure you that parts of it are excellent‖ (A.Word.A.Day, (tarihsiz).

4 17. ve 18. yüzyıllarda Paris‘teki Fransız Güzel Sanatlar Akademisi‘nin (Academie des Beaux- Arts) Fransız hükümeti tarafından desteklenen sergilerine ‗Salon‘ denilmekteydi. Ġsmini bulunduğu yer olan 1725‘te taĢındığı Louvre‘daki ‗Salon Carre‘den alan (daha sonra ‗Salon de Paris‘ olarak anılmaya baĢlamıĢtır.) ve ilki 1667‘de gerçekleĢtirilen ―Salon Sergileri‖ 1740 ve 1890 yılları arasında dünyanın en prestijli sergilerinden birini oluĢturmaktadır. Bazen yıllık kimi zaman ise iki yılda bir düzenlenmiĢtir. Salon sergilerine kabul edilen sanatçılar Kraliyet Resim ve Heykel Akademisi ve Ecole des Beaux-Arts üyeleri arasından seçilmiĢtir. (Salon, (Paris), (tarihsiz). 12

gelinen bu çizginin kazandırdığı ivmeden payını alan günümüz küratörünün sanat dünyasındaki statüsünün yükselmesi kuĢkuya yer bırakmayacak kadar açıktır.

Ferguson‘a göre, küratör, senfoni orkestrası Ģefi, film setindeki yönetmen ya da prodüktör olarak kabul edilmelidir. Ancak, perde arkasındaki prodüktör olmaktan çok, bizzat sahneden sorumlu olan, sanatla olduğu kadar, parayla ve kurumlarla uğraĢan kiĢi olarak da ele alınmalıdır (Fergusson 1992, s. 33). Öte yandan, hem genel özellikleri açısından, hem de, sinemanın ekonomisiyle, sergi ekonomisi arasındaki somut benzerliklerden dolayı sergi küratörüne bir ―auteur‖ olarak bakılabilmektedir (Heinich- Pollack, 200, s.112). Huyssen‘a göre ise, önceleri geçici sergilerin bir özelliği olarak kabul edilen, seyirci dolayımı, eleĢtiri, yorum, mizansen gibi iĢlevlerin artık küratörler tarafından bizzat üstlenildiğini ifade etmiĢtir. Huyssen, küratörün rolünde önemli bir değiĢim olduğunu ifade etmiĢtir. Ona göre, Küratörün iĢ tanımındaki hızlanma, dilbilgisel olarak da karĢımıza çıkmaktadır. Çünkü, artık ―to curate‖ (küratörlük yapmak) diye bir fiil gündemdedir. ve bu fiil koleksiyonu belirli bir yerde tutan kiĢinin geleneksel iĢleviyel sınırlı değildir. Huyssen‘ın belirttiği gibi, ―aksine günümüzde küratörlük, koleksiyonları bir yerden bir yere götürmek, onları hem bulundukları müzenin içinde, hem dünyada hem de seyircilerin zihinlerinde hareket ettirmek anlamına geliyor‖ (Huyssen, 2006, s. 271).

Küratör terimi, Ġngiltere‘de, ‗keeper‘, Fransa‘da ‗conservateur‘, Almanya‘da ‗kuratorinnen‘, Ġspanya‘da ‗curador‘5 Ģeklinde sözlüklerde yerini almıĢtır (Edson, 1995, s.369).

5Fransızca sözlükte ―conservateur‖, ―curator‖; Almanca sözlükte ―kuratorinnen‖, ―guardian‖; Ġspanyolca sözlükte ―curador‖,―guardian; exacutor‖ olarak tanımlanmıĢtır. (http://dictionary.reverso.net/french-english/conservateur ; http://dictionary.reverso.net/german- english/Kuratorinnen; http://www.spanishdict.com/translate/curador). 13

1. 2. MEDĠCĠ KOLEKSĠYONERLĠĞĠ VE VASARĠ SERGĠLERĠ

16. yüzyıl modern anlamdaki koleksiyonerlik örneklerinin arttığı bir döneme iĢaret etmektedir. Bu dönemde, Medici ailesi, hem koleksiyonerlik açısından, hem de modern müze çağını baĢlatmaları açısından önemli bir yere sahiptir.6 Eski sanat eserlerinin yanı sıra, çağdaĢ Ġtalyan sanatçılarının yapıtlarından oluĢmuĢ geniĢ bir koleksiyona sahip olan aile, gerek sanatçıların, gerek sanat eserlerinin seçimi açısından müzeciliğin belli baĢlı normlarını oluĢturmaya baĢlamıĢtır (Artun, 2006, s.60). Floransa‘da Medici egemenliğini baĢlatan Büyük Casimo‘nun 1440‘lı yıllarda yaptırdığı ve 15. yüzyıl Ġtalyan ve Flemenk sanatının en büyük koleksiyonunun yer aldığı ve ‗Rönesans uygarlığının evi‘ olarak anılan Palazzo Medici ilk modern Avrupa müzesi olarak kabul edilebilmektedir. 16. yüzyılda Medici koleksiyonları Galeria delgi Uffizi‘ye taĢınmıĢtır. Müzelerin galeri tarzı teĢhir düzenine geçiĢi ilk kez Uffizi‘de gerçekleĢmiĢtir. Antik eserler yerine çağdaĢ sanata öncelik veren koleksiyon rejimi ilk kez Mediciler döneminde baĢlamıĢtır. Bu sayede modern anlamda bir sanat piyasasının doğduğundan bahsedilebilmektedir. Bu yeni sanat piyasası öncelikle 17. yüzyılda Hollanda‘da etkin ve yaygın olmuĢ, 19. yüzyıla gelindiğinde ise, galerilerin kurulmasına, ayrıca sanatın sipariĢe dayalı zanaat ortamından ve saray, kilise ve akademinin denetiminden kurtulmasına neden olmuĢtur ( Artun, 2011, s. 10).

Uffizinin mimarı ve Medici‘lerin sanatsal giriĢimlerindeki yükseliĢindeki kilit figür Vasari‘dir.7 Vasari‘nin aynı zamanda Medici koleksiyonunun küratörnüğünü yaptığını söylemek mümkündür. Maia Gahtan, ―Giorgio Vasari and the Birth of the Museum‖ adlı kitabında, Vasari‘nin çok geniĢ bir koleksiyonun içinden seçtiği bazı yapıtları müzede sergilemiĢ olduğunu ve dolayısıyla aslında günümüzdeki müze küratörü ile aynı iĢi yaptığını belirtmiĢtir (Gahtan, 2014, s.60).

6 Medici ailesi iki Fransız kraliçesi çıkartmıĢtır. Bunlardan ilki Louvre‘un müzeye dönüĢtürülmesinde, ikincisi de dünyadaki ilk çağdaĢ sanat müzesi olan Musee de Luxembourg‘un kuruluĢunda önemli rol oynamıĢtır (Artun, 2011, s.9).

7 Vasari, aynı zamanda sanat eğitiminde lonca düzeninden akademiye geçiĢin öncülerinden biridir. Ġlk sanat akademisi olarak kabul edilen ‗Accademia dell‘Arte dell Disegno‘ 1563 yılında Medici Prensi I. Casimo tarafından, Michelangelo ve Vasari yönetiminde kurulmuĢtur. Accademia dell‘Arte Disegno‘nun açılıĢının ardından Roma, Bolonya, Paris, Antwerp akademileri açılmıĢtır (Artun, 2011, s. 9-10).

Öte yandan, Medici himayesindeki sanatçılar olan Michelangelo, Raffaelo ve Leonardo da Vinci sanat tarihinin zirvesine Vasari sayesinde yerleĢmiĢleridir. Dolayısıyla, tıpkı gününümüz küratörlerinin bazı sanatçıları öne çıkarması gibi, Vasari de o dönemin etkin iĢler iĢler üreten sanatçılarını öne çıkarmıĢtır.

1. 3. SALON SERGĠLERĠ VE SERGĠLEME ANLAYIġI

Paris Salon sergileri, 1725 yılında, kraliyet desteğiyle kurulmuĢ bir sanat kurumu olan Academie des Beaux-Arts tarafından baĢlatılan ilk resmi sanat sergileridir. Sergiler 1881 yılından sonra Academie des Artistes Français tarafından düzenlenmeye baĢlamıĢtır. Salon sergileri dönemin önemli etkinliklerinden biri olmuĢtur. Önceleri yılda bir kez yapılırken, daha sonra iki yılda bir yapılmasına karar verilmiĢtir. Sergilerin baĢlatılma sebebi her ne kadar Academie des Beaux-Arts‘tan mezun olan öğrencilerin çalıĢmalarını sergilemek olsa da, sonraki iki yüz yıl boyunca hem Fransız kültürünün bir parçası olmuĢ, hem de sanatçılar için paha biçilmez bir öneme sahip olmuĢtur. Ġlki 1725 yılında Louve‘da gerçekleĢtirilmiĢtir ve bu tarihten sonra Salon ya da Paris Salonu olarak anılmaya baĢlamıĢtır. 1748 yılından itibaren ödüllü sanatçılardan oluĢan bir jüri seçilmiĢtir. Fransız Devrimi sonrasında Salon sergileri yabancı sanatçılara da açılmıĢtır. Daha kalabalık ve daha prestijli hale gelen sergi önemli bir etkinlik haline gelmiĢtir. Artan talebi karĢılayabilmek için geniĢ salonlarda sergileme yapılmaya ve duvarlar tavandan yere kadar tuvallerle kaplanmaya baĢlamıĢtır.

Brian O‘Doherty, ―Inside The White Cube‖ adlı kitabında, Salon sergilerinin sergileme anlayıĢından bahsederken aslında Salonun, kendi döneminin estetiğine uygun olarak, bir nevi galeri olduğunu ve dolayısıyla resimlerin galeri duvarlarına asıldığı bir yer olduğunu belirtmiĢtir. O‘Doherty, kitabında Salon‘u Ģu cümlelerle eleĢtirmiĢtir: ―…baĢyapıtların mekansal boĢluktaki tahtlarına yerleĢtirilmeden duvar kağıdı etkisi uyandıracak Ģekilde istiflenmiĢ olması modern bakıĢ açısına göre son derece rahatsız edicidir. ÇeĢitli dönemlerin ve üslupların kötü bir biçimde yan yana geliĢi bir yana resimleri nasıl izleyeceğimiz de alıĢkanlıklarımızın tamamen dıĢındadır…. En baĢarılı sergi, bir santimetresi bile boĢa harcanmamıĢ, adeta mozaik gibi iĢlenmiĢ duvarlardan ibarettir‖ (Odohrty, 2000, s.33). 15

Görsel 2: Gabriel De Saint Aubin, ‗Salon du Louvre‘, 1765

1849 yılında, Paris gazeteleri Salon‘da sergilenen sanat eseleri hakkında eleĢtiri yazıları, makaleler yayımlamıĢ, aynı zamanda bu dönemde birçok ödül ve madalyalar verilmiĢtir. 19. yüzyılın ortaları, Avrupa sanatı açısından Salon sergilerinin en revaçta olduğu döneme iĢaret etmektedir. Ancak, bu süreçten sonra Salon sergileri, akademinin tutucu tavrı, ‗Reddedilenler Salonu‘ (Salon de Refuses), akademinin çeĢitli avangard akımlara kapalı oluĢu ve Empresyonizm gibi akımların ve sanatçılarının devre dıĢı bırakılmaya çalıĢılması gibi çeĢitli etkenler yüzünden zaman içinde eski önemini ve ününü kaybetmeye baĢlamıĢtır (O‘Doherty, 2000, s.24).

Görsel 3: Francois-Joseph Heim, The Salon of Louvre, 1824

1. 4. MÜZECĠLĠK BAĞLAMINDA ĠLK KÜRATÖRYAL YAKLAġIMLAR

Küratöryal pratikler daha çok müzecilikle birlikte ortaya çıkmıĢtır. Gary Edson, ―International Directory of Museum Traning‖ adlı kitabında küratörü bir müze çalıĢanı olarak tanımlamıĢtır. Ona göre küratör, ―belli bir çalıĢma alanında uzmanlaĢmıĢ ve koleksiyonların bakımı, kullanımı ve çoğaltılmasından sorumlu müze elemanı ya da müze danıĢmanıdır‖ (Edson, 1995, s.369). Paine‘e göre müzeler, bir koleksiyonu barındırıp, halka açmasının yanı sıra, baĢlangıcından bu yana küratöryal pratiklerin belgelenmesinde de önemli bir rol oynamaktadır (2006, s. 5-6). Ecole des Beaux-Art, 1881 yılından sonra Salon sergilerinin yönetimini Societe des Artistes Francais‘e bırakmıĢtır.

Bir meslek olarak küratörlük, 18.yüzyıl sonunda müzelerin ve sergilerin sayısındaki artıĢ ile birlikte ortaya çıkmıĢtır. Küratöryal pratikler açısından bakıldığında bu süreci 1793 yılında kurulan Louvre ile baĢlatmak mümkündür.8 Louvre müze olarak görev

8 Louvre, 1793 yılında bir müzeye dönüĢtürülmeden önce, kralların yaĢadığı saray olarak inĢa edilmiĢtir. Devrim öncesinde saray bünyesinde yer alan koleksiyonu içeren bir müze tasarlanmıĢ, ancak devrim bu sürecin 1793‘e kadar uzamasına neden olmuĢtur. Müze ilk açıldığında adı ‗Napoleon Müzesi‘ olarak ilan edilmiĢtir (McClellan, 1994, s. 90). 17

yapmaya baĢladığında, saray koleksiyonunun dekoratif obje ve lüks malzemelerden oluĢmuĢ içeriği beklentileri karĢılayamamıĢtır (McClellan, 1994, s. 90). Roma, Yunanistan, Napoli gibi birçok yerde sanat üzerine çalıĢmalar ve araĢtırmalar yapmıĢ biri olan Dominique Viviant Denon9 (1747- 1825) müze müdürü olarak atanmıĢtır. Paris‘e döndüğünde Academie Royale des Beaux-Arts‘a sanatçı olarak seçilmiĢtir. Denon, daha sonra General Bonapard‘a gezileri esnasında eĢlik eden ‗Bilim ve Sanat Komitesi‘nin 36 üyesinden biri olarak, baĢta Mısır olmak üzere birçok kente gitmiĢtir. Bu seyahatleri esnasında istediği sanat eserlerini seçme Ģansını elde etmiĢtir (Alexander, 1983, s.83-105). Sergileme tarzı olarak, Denon dönemin klasik sergileme eğilimi olan politik ve ideolojik bir yaklaĢımdan çok kronolojik bir sergileme stilini uygulamıĢtır. On yıllık bir süreçte, böyle geniĢ bir koleksiyonun yönetilmesi ve sergileme tarzı göz önünde bulundurulduğunda, Denon, küratöryal pratikler açısından, müze bağlamı içerisinde, farklı bir bakıĢ açısı geliĢtirmiĢtir.

Napoleon‘un fetihleri sayesinde Denon yurtdıĢından birçok sanat eserini müzenin koleksiyonuna dahil etmiĢ ve sergilemiĢtir.10 Özellikle 19. yüzyıl boyunca, emperyalist yaklaĢımlar ve küresel egemenlik yarıĢında Fransa, Ġngiltere ve Almanya baĢı çekmiĢlerdir. Kültürel açıdan bu emperyalist yarıĢta, British Museum, Louvre ve Berlin Müzesi küratörleri yardımlar alarak dünya hazinelerinin peĢine düĢmüĢlerdir (Artun, 2006, 220).

Öte yandan, British Museum, dünyanın ilk ulusal halk müzesi olarak 1753 yılında kurulmuĢtur. Müzenin kuruluĢu, fizikçi, doğa bilimci ve bir koleksiyoner olan Sir Hans Sloane‘nin11 (1660-1753) giriĢimleri ve çabalarıyla kurulmuĢtur (Museum Story,

9 Viviant Denon, kendisine büyük bir prestij sağlayan, 1787 Salonu‘undaki Jacques Louis David resimleri hakkında son derece kapsamlı bir eleĢtiri yazısı yazmıĢtır.

10 YurtdıĢından Louvre‘a getirilen bu parçalar daha sonra politik bazı sebeplerden dolayı geri gönderilmiĢtir.

11 Sloane‘nin koleksiyonunda 71.000 den fazla obje bulunmaktadır. Tüm koleksiyonu Kral II. George‘a halka teĢhir edilmek üzere miras bırakmıĢtır. Hediye, Kral tarafından kabul edilmiĢ ve Parlamento, 15 Ocak 1759‘da British Museum‘u kurmuĢtur. Sloane‘nin koleksiyonu büyük ölçüde, kitaplar, el yazmaları, doğa bilimlerine ait örnekler, bazı etnografik malzemelerden oluĢmuĢtur (Museum Story, (tarihsiz). 18

(tarihsiz). Küratöryal yaklaĢımlar açısından bakıldığında, British Museum daha kronolojik ve soya dayalı bir sergileme biçimi benimsemiĢtir12 (Schubert, 2004, s. 26).

Almanya, müzecilik tarihine 1830 yılında, Schinkel‘s Altes Museum‘un resmi açılıĢıyla girmiĢtir. Ġngiltere ve Fransa ile karĢılaĢtırıldığında kolonilerinden elde ettiği sanat eserleri açısından daha geride kalmıĢtır. 1871 yılında Alman hükümeti kurulduktan sonra, Wilhelm Bode‘un katkılarıyla bir koleksiyon oluĢturma fikri doğmuĢtur. Bode, 1872 yılında Berlin Kraliyet Müzeleri‘nin heykel bölümüne yardımcı küratör olarak atanmıĢ, 1883‘te ise müze müdürü olmuĢtur. 1890 yılında resim bölümünü devralmıĢ, 1905‘te ise Berlin Müzeleri‘nin genel müdürlüğünü yapmıĢtır. Ġmparatorluk ailesi ile olan yakın iliĢkileri, tüm Avrupa‘da sanatçılarla ve koleksiyonerlerle olan bağlantıları sayesinde müzeye çok önemli bir koleksiyon kazandırmıĢtır.13

20.yüzyıla gelindiğinde müze, uluslararası bir yapılanmaya geçmiĢtir. Bode‘un döneminden önce, müzedeki yapıtlar, objelerin kalitesine göre katagorize edilmiĢ ve bu anlayıĢa göre sergilenmiĢtir. Bode ise, farklı sergileme teknikleri geliĢtirmiĢtir. Bode, o dönemde birçok müzenin sergileme Ģekli olan yerden tavana kadar resimlerin dizildiği ve birbirinin üzerine istiflenmiĢ gibi duran ‗duvarkağıdı‘ sergileme modelini hiçbir zaman sevmemiĢ, Louvre ve South Kensington müzelerinin ―birbirinin içine girmiĢ berbat labirentlerden‖ oluĢtuğunu ifade etmiĢtir. Bode, aynı zamanda yukarıdan aĢağıya yansıyan soluk bir aydınlatmadan ve oldukça sıkıcı olan aĢırı simetriden de nefret etmiĢ, yapıtlar arasında mümkün olabildiği kadar bir mesafenin olması gerektiğine, galerinin Ģeklinin ve büyüklüğünün, duvarların renginin ve dekorasyonunun ve aydınlatmanın, sergilenecek olan resme ya da heykele göre ayarlanması gerektiğine inanmıĢtır (Alexander, 1983, s.21). Dolayısıyla, diyebiliriz ki, Bode, klasik anlayıĢın aksine sergileme geleneği açısından yenilikçi bir küratöryal tavır almıĢtır.

12 Koleksiyon birçok Asya ve Mısır örnekleri taĢımasına rağmen, emperyalist sebeplerden dolayı, 20. yüzyıla kadar hiçbiri segilenmemiĢtir (Schubert, 2004, s. 26).

13 Bode‘un müzeye kazandırdığı parçalar arasında Bergama Altarı ve Priam hazineleri de bulunmaktadır. 19

1. 5. MODERN SERGĠ ANLAYIġI VE KÜRATÖRÜN DĠYALEKTĠK VARLIĞI

1.5.1. Bienal Öncesi Sergiler ve Sergileme Biçimi

Bienaller öncesinde 1851 yılında Londra‘da gerçekleĢtirilen ‗Great Exhibition of the Works of Industry of All Nations‘ dünyanın ilk fuarı olarak kabul edilmektedir.

The Great Exhibition, yüzyılın en büyük gösteri alanlarından biri olmuĢtur. Brettel‘e göre, uluslararası alanda, tarihte ilk kez gerçek anlamda bir araya getirilmiĢ ürünlerin sergilendiği ―Great Exhibition‖, kendisinden hemen sonra (1929) açılan New York Modern Sanatlar Müzesi için bir ön safha niteliğinde olmuĢtur (Brettel, 1999, loc.60).

Görsel 4: The Great Exhibition14, 1851

14 ‗Christal Palace Exhibition‘ olarak da anılmaktadır. Hyde Park‘ta yer alan bu uluslararası sergi, sadece 5 ay açık kalmasına rağmen sergi 6 milyon kiĢi tarafından izlenmiĢtir. Sergide teĢhir edilen objeler kadar, sergi mekanı olan Kristal Saray da etkili bir göresellik yaratmıĢtır (Historical Periods, (tarihsiz). 20

Sergileme geleneği açısından sanatçıların yaklaĢımına bakıldığında, O‘Doherty‘e göre, Tatlin‘in sosyal programıyla, Malevich‘in biçimci idealizmini buluĢturarak kamuoyunun algısını dönüĢtüren sergiler düzenleyen El Lissitzky, pasif olan sanat izleyicisini katılımcı izleyiciye dönüĢtürme fikrini ortaya atmıĢtır. Dolayısıyla, El Lissitzky, izleyiciyi katılımcı olarak yapıta dahil eden ilk sergi düzenleyicisi/tasarımcısıdır. Lissitzky, modern sergi fikrini ortaya atarken, galeri mekanını bir kurgu olarak ele almıĢtır. Bu sergileme anlayıĢıyla, modern sanat ile izleyicinin buluĢtuğu bağlamı Ģekillendirmek adına ciddi bir atılımda bulunmuĢtur (O‘Doherty, 2010, s. 107).

El Lissitzky‘den önce, 1855‘te Gustav Courbet15 açtığı tek kiĢilik sergisinde, sergileme biçimi Salon sergileme stilinden pek farklı olmasa da, ilk kez kendi yapıtının bağlamını kendisi kurgulamıĢ ve radikal bir biçimde kendi mekanını oluĢturarak resimlerini kendi asmıĢtır. (O‘Doherty, 2010, s. 107). Coubert, 1855 yılında ―Realism‖ baĢlıklı sergisini tamamen yeni bir tarzla yaptığı resimlerle sunmuĢtur. Günümüzde bazı sanatçıların düzenlediği sergiler sanat dünyası için oldukça olağan olmasına rağmen, Coubert‘nin bir sergiyi organize etmesi, o dönem için radikal bir davranıĢ olarak nitelendirilebilmektedir. Sanat tarihçi Yves-Alain Bois, Coubert‘nin 19. yüzyılda böyle bir sergi organize etmesini sanat tarihindeki ―ilk avagard hareket‖ olarak nitelendirmiĢtir (Pobric, 2014).

1960‘lara kadar resimler ne kadar radikal olursa olsun, onları çerçeveleme ve asma biçimleri genellikle radikal olmaktan çok uzaktır. Küratöryal açıdan bakıldığında, bu döneme kadar Salon sergilerindeki resimleri sergileme biçimiyle, sanatçıların kendi resimlerini sergileme anlayıĢı aynı eğilimleri takip etmiĢtir. Bir resmin kendi bağlamına iliĢkin ipuçları verebilmesi sonradan geliĢmiĢtir. Ġzlenimciler, 1874 yılında açtıkları ilk sergilerinde, resimlerini Salon sergilerindeki resimler gibi yan yana ve süslü çerçeveler içinde asmıĢlardır. 1960 yılına gelindiğinde ise, William C. Seitz, Modern Sanatlar Müzesi‘nde açtığı ―Monet‖ sergisinde resimleri çerçevesiz asmaya karar vermiĢtir. Resimler ilk bakıĢta röprodüksiyon gibi görünse de resmin duvarla iliĢkisinin sorgulanması ve yapıtların farklı bir Ģekilde asılmasının getirdiği yeni yorumların ortaya

15 Daha detaylı bilgi bu tezin ―Sergi Yapımcılığında Küratör-Sanatçı ĠĢbirliği‖ adlı bölümünde yeralmaktadır. 21

atılmasını sağlaması açısından az rastlanan küratöryal bir cesaret örneği göstermiĢtir (O‘Doherty, 2010, s. 41).

1.5.2. Küresel Sanat Etkinlikleri: Tarih Sahnesinde Bienal

Sanat dünyasındaki ilk bienal 1895 yılında gerçekleĢtirilen Venedik Bienali‘dir.16 19. yüzyılın ikinci yarısında gerçekleĢtirilen bu ilk bienal uluslararası fuarlar modeli Ģeklinde organize edilmiĢ ve bu geniĢ ölçekli organizasyonun temelinde ekonomik amaçlı bir strateji hedeflenmiĢtir (Townsend, 2003, s.63).

1894 yılında Venedik ġehir Konseyi, yabancı sanatçıların sergisi için ‗davet‘ modelinin uygulanmasını düĢünmüĢ, davetli olmayan Ġtalyan sanatçılar için ise ‗jüri modeli‘ uygulanmıĢtır (Venice Biennale, n.d). 1902 yılında ise yönetim bienal sekreterliğine devredilmiĢtir. Bienalin ilk yıllarında dekoratif parçalar en üst sırada yer almıĢ, 1907‘de ise ulusal pavyonlar açılmıĢtır. Dünya savaĢları arasındaki süreçte ünlü sanatçılar bienale katılma Ģansı bulmuĢlardır. 1930‘dan itibaren bienal özerk hale gelmiĢ, bu süreçle birlikte müzik, film ve tiyatro festivalleri düzenlenmeye baĢlamıĢtır. II. Dünya SavaĢı‘nın baĢlamasıyla birlikte bienal 1942 yılında bir kesintiye uğramıĢ ve 1948‘de yeniden baĢlatılmıĢtır. II. Dünya SavaĢı sonrası yeni akımlara yönelen bienal, 1950‘lerde soyut expresyonizme, 1960‘larda ise pop sanata yönelmiĢtir. 1968 yılındaki bazı politik olayalar yüzünden Venedik Bienali bazı aktivitelerine ara vermiĢtir. 1973 yılında organizasyon bir reforma uğramıĢtır ve 70‘lerle birlikte, pavyonlarda postmodern sanatın izlerine çokça rastlanmaya baĢlanmıĢtır. 1981 yılında, Achille Bonito Oliva ve Harald Szeeman tarafından Aperto bölümü genç sanatçılar için Magazzini del Sale‘de, Luigi Carluccio küratörlüğündeki 39. bienalde açılmıĢtır (Venice Biennale, n.d.).

Merkez- çevre kavramları özellikle 1990 sonrası güncel sanat tartıĢmalarında daha sıkça yer almaya baĢlamıĢ ve batı merkeziyetçiliği algısı bu tartıĢmaların ana argümanı haline gelmiĢtir. Farklı kültürlerin birbiri içine girdiği melez yaklaĢımlar sonucu özellikle,

16 1895 yılında gerçekleĢtirilen ilk Venedik Bienali, Giardini de Castelli bölgesinde gerçekleĢtirilmiĢ ve tek pavyondan ve 11 galeriden oluĢmuĢtur. 22

90‘larla birlikte sanat yapıtının merkezden periferiye, periferiden de merkeze kaydığı gözlemlenebilir.

Görsel 5: Magiciens de la Terre, 1989, küratör: Jean Hubert Martin

Batı ülkelerine yerleĢen ve bu ülkelerde eserlerini sergileyen sanatçıların karĢımıza ilk kez SSCB ve Doğu Bloku ülkelerinin dağılmasından sonra çıktığını söyleyebiliriz. Bu zaman dilimi, sanat alanında küreselleĢmenin ilk adımlarını attığı dönem olarak kabul edilebilir. Bu post-koloni döneminde, Batılı ülkelere Afrika, Güney Amerika, Uzak Doğu ve Asya‘dan sanatçı göçleri olmuĢ ve bu sanatçılar kendi yerel kimliklerinin özelliklerini batılı bir anlayıĢla harmanlamıĢlardır.17 Dolayısıyla, yerelliklerinin izini Batılı bir sanatsal anlayıĢla süren yeni bir sanatçı kuĢağı ortaya çıkmıĢtır. Merkez-çevre iliĢkisini ilk sorunsallaĢtıran sergiler olarak nitelendirilebilecek olan ―Yeryüzü Büyücüleri‖18 (Magiciens de la Terre) ve ―Öteki

17 Kimlik olgusuna gerek toplumsal gerek sanatsal kimlik açısından baktığımızda, modern kimliklerin sanayi toplumuna, postmodern kimliklerin ise, küreselleĢmenin akrabaları olan sanayi ötesi ve enformasyon toplumuna iĢaret ettikleri ifade edilebilir (Yörük, 2008, s.60). 18 ―Yeryüzü Büyücüleri‖ sergisi yüzden fazla sanatçıyı ağırlamıĢtır. Alaska‘dan Avustralya‘ya, Arizona‘dan Çin‘e, Batı Afrika‘dan Güney Amerika‘ya dünya sanatçıları yapıtlarını sergilemiĢtir. Küratör tematik bir konsept üzerine odaklanmamıĢtır, ancak benzerlikler 23

Hikaye‖ (The Other Story), batılı olmayan sanatçılar ile batılı sanatçıları bir araya getirmiĢtir. ―Yeryüzü Büyücüleri‖19, 1989‘da Fransa‘da Modern Sanat Müzesi‘nde, Jean Hubert Martin‘in genel danıĢmanlığında, birçok küratör tarafından düzenlenmiĢtir. Bu serginin ardından Batılı sanat kurumlarında küresel sergiler yaygınlaĢmıĢ, hakim ulusların gücünü arttıran geleneksel hiyerarĢik yapılar, kültürel kimlik ve ‗öteki‘ kavramları sorunsallaĢtırılmaya baĢlamıĢtır (Tan, 2003, s. 16-17; Stallabrass, 2008, s.20). Her iki sergi de üçüncü dünya sanatçılarını ‗egzotikleĢtirme‘ durumlarından dolayı da eleĢtirilmiĢlerdir. Ancak, bu sergiler batılı sanatçıların sanattaki kurumsal tekelini kırmaları açısından önem taĢımaktadır (Stallabrass, 2008, s.20-21). BaĢı çeken bu sergilerin ardından küresel bazlı sergilerin sayısı giderek artmıĢtır. Batılı olmayan ülkelerde de gerek bienal, trienal ve uluslararası fuarlar gibi mega sergilerle yerel ve yerel olmayan sanatçılar aynı konsept ve mekan altında yapıtlarını bir araya getirmiĢlerdir. Sabine Vogel, ―Biennials-Art on a Global Scale‖ adlı kitabında, zaten eskiden beri sanatın ana duraklarından olan Venedik Bienali ve Documenta‘nın post modernite algısını çok çabuk kabullendiğini ve site specific yerleĢtirmelerle, ve sayısı gittikçe artan dünya sanatçılarıyla bunu kanıtladığını ifadelendirmektedir. Ancak, dünya çapındaki bienallerin sayısındaki artıĢ Venedik ve Kassel‘ın merkez konumunu sarsmıĢtır (Vogel, 2010, s.47).

gözetilerek ve sanatçı isimleri belirtilerek bir sergi anlayıĢı gerçekleĢtirilmiĢtir (Vogel, 2010, s.72).

19 ―Yeryüzü Büyücüleri‖ sergisi öncesinde, 1984 yılında, küratör William Rubin (1927-2006) tarafından ―20. Yüzyıl Sanatında Primitivizm‖ (―Primitivism in 20th Century Art‖) adlı sergi New York‘da Modern Sanatlar Müzesi‘nde düzenlenmiĢtir. Sergide, kabile kültürünü yansıtan iki yüz obje ve batı sanatını örnekleyen yaklaĢık 150 yapıt karĢı karĢıya getirilmiĢtir. Rubin, modern batı sanatının primitif sanat üzerindeki üstünlüğü yeniden gözler önüne sermek istemiĢtir. Dolayısıyla bir kez daha batı sanatının batılı olmayan sanata önyargılı bakıĢı ortaya konmuĢtur (Vogel, 2010, s.71).

Görsel 6: Documenta, Fridericianum, 1955

Ġkinci Dünya SavaĢı sonrası, müzelerin dıĢında alternatif mekanlarda sergileme anlayıĢı önem kazanmaya baĢlamıĢtır. Documenta, bu dönemde, küratör ve aynı zamanda sanatçı olan Arnold Bode‘un 1955 yılında hayata geçirdiği ve Nazi döneminin yarattığı travmanın izlerini Almanya‘nın üzerinden silmek için gerçekleĢtirdiği büyük bir organizasyondur. 1955 yılından beri Almanya‘nın Kassel kentinde beĢ yılda bir gerçekleĢtirilmektedir. Documenta‘da 1972 yılına kadar gerçekleĢtirilen ilk sergiler, 1945 sonrası expresyonist ve soyut çalıĢmalardan oluĢurken, Herald Szeemen küratörlüğündeki 5. Documenta ile birlikte, kent çağdaĢ sanatın ana duraklarından biri olmuĢ ve zengin bir güncel sanat forum alanı oluĢturmayı baĢarmıĢtır. Arnold Bode‘un küratörlüğünü üstlendiği ilk 4 sergiden sonra, Documenta farklı küratörlerle 13. sergiyi geride bırakmıĢtır (Beldan, 2012, s.124-125). 1955 yılında yapılan ve savaĢ sonrası sanatçıları ilk kez bir araya getiren, 148 sanatçının katıldığı, 670 yapıtın sergilendiği ilk ―documenta‖ sergisi, kübizm, fovizm, expresyonizm, fütürism, Der Bleu Reiter gibi önemli akımlara yer vermiĢtir. 20. yüzyıl sanatına geniĢ bir çerçeveden bakan sergi, geniĢ alanlara yayılan yeni sunuĢ biçimiyle döneminin benzersiz bir giriĢimini gerçekleĢtirmiĢtir. ―Documenta‖ nın ilk üç sergisinin küratörlüğünü Arnold Bode yapmıĢ, dördüncü sergi ise bir kurul tarafından gerçekleĢtirilmiĢtir. BeĢinci documenta 25

sergisinin küratörlüğü 1972 yılında Harald Szeeman, altıncı serginin küratörlüğünü Manfred Schneckenburger yapmıĢtır. Daha sonra sırasıyla Jan Hoet, Catherina David, Okwui Enwezor, Roger M. Buergel, ve 2012 yılındaki 13. documenta‘nın küratörlüğü Carolyn-Christov, Bakargiev tarafından gerçekleĢtirilmiĢtir (Documenta Archiv, n.d.)..

1983 yılında Küba‘da Havana Bienali, 1987‘de Ġstanbul Bienali, 1990 yılında Johannesburg Bienali, 1992‘de Senegal‘de Dakar Bienali (DAK‘ART), Tayvan‘da Taipei Bienali, Çin‘de 1996‘da ġangay Bienali, Kwangju Bienali gibi merkez dıĢında bienaller düzenlenmiĢtir. Bunların dıĢında 90‘lı yıllarda Avrupa merkezli bienaller de organize edilmiĢtir.

Görsel 7: Kwangju Bienali 2010, sergi salonu giriĢi

Ġlk Manifesta, Rotterdam‘da 1996 yılında, Berlin Bienali ise 1998 yılında gerçekleĢtirilmiĢtir. Vogel‘in ―yeni milenyum bienalleri‖ olarak adlandırdığı, 2007 yılında yapılan iki bienal Atina Bienali ve Thessaloniki Bienali, yine aynı yıl ilk Moskova Bienali ve 2006 yılında Singapur Bienali organize edilmiĢtir (Vogel, 2010, s.47- 99).

Görsel 8: Ni Haifeng, ―Para Production‖, Manifesta 9, enstalasyon

Görsel 9: Ai Wei Wei, ―Bang‖, 2013, Venedik Bienali, Alman Pavyonu, enstalasyon

Öte yandan, küreselleĢmenin ekonomik boyutlarının sanatın küreselleĢmesinde önemli bir rol oynadığı söylenebilmektedir. Küresel etkinliklere sponsorluk yapan çok uluslu Ģirketler kendi reklamlarını ön planda tutmak istemektedirler. Ulusal galeri ve müzeler de iĢletme kültürü ve tüketim kültürünün ağına takılmıĢlardır. Çok uluslu Ģirketler, vergi muafiyetlerinden yararlanmak ve sanatı kullanarak kendi reklamlarını yapmak için sanatı ‗özelleĢtirdikleri‘ söylenebilmektedir (Wu 2005; ġahiner 207: 5-8).

Görsel 10: Manfred Kielnhofer, ―Guardians of Time‖, enstalasyon, Documenta 13, 2012

1. 5. 3. Salon Sergilerinden KopuĢ ve Alternatif ArayıĢlar

Görsel 11: Franz von Stuck, Birinci Uluslararası Sanat Sergisi(Munich Secession), 1893, renkli litograf.

Salon tipi resimlerden ve Salon tarzı sergileme anlayıĢından ilk kopuĢlar 1890‘lı yıllara denk düĢmektedir. Öyle ki bu yıllar Avrupa‘da üç önemli kopma hareketinin yaĢandığı yıllara tekabül etmektedir. Bu kopuĢun ilkini ‗Münih Secession‘ oluĢturmaktadır.20 Radikal bir bakıĢla sanatın rolünün ve onu sunmanın yeniden gözden geçirilmesi açısından Münih Secession, kendisinden sonra gelen Berlin ve Viena bölünmelerinden

20 Münih Secession‘un ilk üyeleri arasında Lovis Corinth, Ludwig Dill, Hugo von Habermann, Ludvig Herterich, Paul Hoecker, Adolf Hoelzel, Christian Landenberger, Max Liebermann, Hans Olde, Bruno Piglhein, Anton von Stadler, Franz von Stuck, Wilhelm Trübner, Fritz von Uhde, Wilhelm Volz, Viktor Weishaupt, Heinrichvon Zügel bulunmaktadır (Berlin Secession, (n.d). 29

daha etkin bir rol oynamıĢtır. Tarihte ilk kez sanat eserleri ıĢıkla renklendirilmiĢ duvarlarda sergilenmiĢtir. Resimler arasına belli bir mesafe bırakılarak izleyicinin birbiri üzerine istiflenmiĢ resimler yerine, tek bir yapıta konsantre olması sağlanmıĢ, sergilemeye yeni bir bakıĢ kazandırılmıĢtır (Fry Museum, n.d.).

Görsel 12: Berlin Secession, 1900

Görsel 13: Berlin Secession, 1904

Ġkinci kopuĢ, sanatçılar tarafından kurulmuĢ olan ‗Berlin Secession‘dır.21 Resmi Salon jürisi, grubun krucu lideri olan Walter Leistikow‘un bir manzara resmini sergilemeyi reddetmesi üzerine, grup üyeleri kendi alternatif gruplarını kurabilmek için Berlin Sanatçılar Derneği‘nden ayrılmıĢlardır. Bu sanatçı grubu da süregelen tutucu sergileme anlayıĢına ve devletin ve sanat kurumlarının himaye kurma yaklaĢımına alternetif bir bakıĢ getirmeyi hedeflemiĢlerdir. Berlin Secession, Almanya‘daki sanatçıları Berlin‘e çekmiĢ, Berlin sanat camiasını canlandırmıĢtır. Bu dönemde özellikle Orta Avrupa

21 Berlin Secession 1933 yılına kadar devam etmiĢtir. Grup üyeleri arasında, Hans Baluschek, Ernest Barlach, Max Beckmann, Lovis Corinth, Karl Hagemeister, Willy Jaeckel, Max Klinger, Kathe Kollwitz, Max Liebermann, Otto Modersohn, Edvard Munch, Emil Orlik, Franz Skarbina, Max Slevogt, Wilhelm Trübner, Heinrich Zille bulunmaktadır. Grup 1910‘dan sonra yeni bir yapılanmaya gitmiĢ ve ‗The New Secession‘ (Neue Secession) olarak adlandırılmıĢtır. 1914‘te bir takım anlaĢmazlıklar yüzünden bazı sanatçılar gruptan ayrılmıĢ ve Max Liebermann baĢkanlığında ‗Free Secession‘ı kurmuĢlardır (Berlin Secession, n.d).

boyunca, kendi galerini kurmak, kendi sergilerini organize etmek ve kendi yayınlarını gerçekleĢtirebilmek için gruplar oluĢturmaya baĢlamıĢlardır (Fry Museum, n.d.).

Görsel 14:Vienna Secession

1890‘lı yıllarda karĢımıza çıkan en etkili gruplardan biri Viena Secession olmuĢtur.22 3 Nisan 1897‘de Gustav Klimt, Koloman Moser, Josef Hoffmann, Joseph Maria Olbrich ve Max Kurzweil tarafında kurulmuĢtur. KuruluĢ amacı, resmi akademilerin geleneksel bakıĢını kırmak olmuĢtur. Grup içerisindeki genç sanatçılar geleneksel sanatçılara karĢı protest bir tavır almıĢlar ve bu yönde hareket etmiĢlerdir. Grubun ilk baĢkanı Gustav Klimt olmuĢtur.

Grup üyelerinden mimar Joseph Maria Olbrich 1898‘de, Koloman Moser‘in de yardımlarıyla kendi sergi mekanlarını tasarlamıĢtır.23 Hem bina hem de sanatçıların

22 Vienna Secession sanatçıları arasında mimarlar, ressamlar ve grafik sanatçıları da bulunmaktadır.

23 Secession binası kısa zamanda hareketin ikonu durumuna gelmiĢtir ve bir süre sonra sadece Secession (Die Sezession) olarak anılmaya baĢlamıĢtır. Joseph Hoffmann, 1898 yılında 32

tutumu, müzelere, galerilere sergileme geleneği ve küratöryal yaklaĢımlar açısından bir alternatif oluĢturmuĢtur (Berlin Secession, n.d). Liska, ―burada küratörlük yapan on iki sanatçı vardı‖ diye ifade etmiĢ ve Ģöyle devam etmiĢtir, ‗bunlardan biri video art, bir diğeri kavramsal sanat gibi alanlarda ustalaĢmıĢlardı.‘ (Liska, 2014). Dolayısyla, Ģunu ifade edebiliriz ki, kendi mekanlarını tasarlamaları ve kendi planladıkları bir sergileme üslubu üzerine giderek günümüz küratörünün yaklaĢımına yakın iĢler gerçekleĢtirmiĢlerdir.

1.6. MÜZECĠLĠKTE YENĠ YAKLAġIMLAR VE MÜZE- KÜRATÖR ĠLĠġKĠSĠNDE FARKLI YAPILANMALAR

1920‘lerin sonunda geleneksel müzecilik anlayıĢında yavaĢ yavaĢ çözülmelerin baĢladığından bahsetmek mümkündür. Bu dönemde sanatın üç patronu olarak anılan John D. Rockefeller, Lillie P. Bliss ve Cornelius J. Sullivan geleneksel müzelerin tutucu politikalarına bir alternatif getirerek, modern sanata yönelik bir kurum oluĢturmayı hedeflemiĢler ve 1929 yılında Modern Sanatlar Müzesi kurulmuĢtur. Müzenin ilk kurucu baĢkanı ve küratörü Alfred H. Barr olmuĢtur. Barr, bu yeni müzenin güncel sanat örneklerini izleyiciye sunan bir nitelikte olmasını amaçlamıĢtır. Barr, çok bölümlü bir yapıya sahip olan müzeyi, endüstriyel sanatlar, mobilya, mimari, grafik tasarım, film, fotoğraf, resim, heykel ve baskı olmak üzere çeĢitli bölümlere ayırmıĢtır. 1930‘larda, Barr, MoMA‘da önemli birkaç serginin küratörlüğünü yapmıĢtır. Bu sergiler arasında 1935‘te yer alan ‗Vincent van Gogh‘ sergisi, 1936‘da ‗Cubism and Abstract Art‘ , 1938‘de ‗Bauhaus‘, 1939‘da ‗Picasso‘ retrospektifi bulunmaktadır.

gerçekleĢtirilen ilk Secession sergisi için Ver Sacrum odasını tasarlamıĢtır. Ver Sacrum, aynı zamanda resmi dergilerinin de adı olmuĢtur. 33

Görsel 15: Museum of Modern Art, New York, 1929.

Barr‘ın küratöryal yaklaĢımını, Avrupa ve Rusya‘ya yaptığı seyahatler, Princeton ve Harvard üniversitelerinden aldığı eğitim belirlemiĢtir. Özellikle Harvard üniversitesinde okurken içinde müzecilik gibi bir takım derslerin yer aldığı ve yapıtın sosyal ve psikolojik içeriğinden çok fiziksel niteliğine ve sentaksına odaklanan ―Fogg Method‖ ile tanıĢması, Barr‘ın küratöryal yaklaĢımlarını önemli ölçüde etkilemiĢtir. Görev süresi boyunca, politik değil akademik bir yol izlemiĢtir. Halkın yararına bir Ģey yapmaktan öte, modern sanatın biçimsel özelliklerinin yararını kanıtlamaya çalıĢmıĢtır. Sergilerini gerçekleĢtirirken beyaz küpün objeyi özerk bir konuma yerleĢtiren saflığından faydalanmıĢtır (Fowle, 2007, loc.562-571).

1930‘larda ise, Solomon Guggenheim Vakfı koleksiyonunu geniĢleterek, koleksiyonu New York Plaza Otel‘de Solomon Guggenheim‘ın özel dairesine yerleĢtirmiĢtir. Özellikle son gelen yapıtlardan oluĢan bir sergi belli aralıkla izleyiciyle buluĢturulmaya baĢlanmıĢtır. KuruluĢun ve müzenin küratörü ve yöneticisi Hilla Rebay, 1939 yılında Charleston, South Carolina, Philadelphia ve Baltimore‘u gezen ‗Solomon R. 34

Guggenheim Collection of Non-Objective Paintings‘24 isimli bir sergi organize etmiĢtir. Ġlk sergi New York‘ta daha önce bir otomobil galerisi olan ve daha sonra Hilla Rebey‘in isteğiyle sergi salonuna çevrilen bir mekanda gerçekleĢtirilmiĢtir. Sergilemenin kullanıldığı mekan ve sergileme biçimi açısından Rebay, dönemin küratöryal yaklaĢımlarına alternatif ve tartıĢmalı bir bakıĢ getirmiĢtir. Yapıtlar kalın bir perdelik kumaĢla kaplı duvarlar üzerine yere yakın bir biçimde sergilenmiĢ, ayrıca, sergi boyunca Bach ve Chopin‘in müzikleri eserlere eĢlik etmiĢtir (Guggenheim, n.d.).

Görsel 16 : ‗Solomon R. Guggenheim Collection of Non-Objective Paintings‘ sergi kataloğu

24 Bu sergide yer alan sanatçılar arasında Vasily Kandinsky, Rudolf Bauer, Alice Mason, Otto Nebel, Rolph Scarlett bulunmaktadır. 35

Görsel 17: The Hilla Rebay Collection, Solomon Guggenheim Müzesi

Peggy Guggenheim Vakfı ise, 1949‘da Venedik‘te kurulmuĢtur ve daha sonra, Solomon Guggenheim Vakfı ile birleĢmiĢtir. Bir müzeler ağı kurmak isteyen vakıf daha sonraları Ġspanya‘da Guggenheim Museum Bilbao ve Berlin‘de Deutsche Guggenheim‘ı kurmuĢtur. (Guggenheim, n.d.). Guggenheim müzelerinin en ayırt edici özelliği, içinde bulunduğu mimari yapıyla barındırdığı sanat eserlerini birleĢtirmesidir.

1950‘li yıllara gelindiğinde, II. Dünya SavaĢı‘nın yarattığı olumsuzluklar nedeniyle Avrupa‘da müzelerde bir duraksama kaçınılmaz olmuĢ, dahası Avrupa kendi elinde bulundurduğu koleksiyonları bile Amerika‘da sergileme ihtiyacı duymuĢtur.

1.7. 1960’LI YILLARDAN GÜNÜMÜZE KÜRATÖRÜN TARĠHSEL DÖNÜġÜMÜ

1.7.1. 60’lardan Önce Küratöryal Pratiklerde Önde Gelen Ġsimler

1960‘lı yıllardan önceki küratöryal pratiklere ve küratörlere baktığımızda, dönemin önde gelen küratörleri arasında sayılabilecek isimlerin baĢında, yukarıda da belirtildiği gibi MoMA‘nın direktörlüğünü yapan Alfred H. Barr bulunmaktadır. Barr sadece modern sanata yaptığı katkılar yüzünden değil, aynı zamanda, bazı sanatçıların kariyerinde oynağı önemli roller yüzünden de değerli bir kimlik olmuĢtur. Modern 36

sanatın halk için iyi bir Ģey olduğunu telkin etmiĢ ve bu sanatın insanların hayatını iyileĢtiren bir sanat olduğunu belirtmiĢtir. Walter Hopps‘a göre, bu bakıĢ açısı Bauhaus düĢünce tarzına çok yakın durmaktadır (Obrist, 2006, s.17).

Rene Block‘a göre, Arnold Bode, sanat tarihinde ―gerçek anlamda bir küratör gibi sergi düzenleyen ilk kiĢidir‖ (Block, 2001, s.28). Sergiyi yerleĢtirme konusundaki ustaca yetenekleri sayesinde Bode, tarihteki ilk çığır açan küratörler arasındaki yerini almıĢtır. Bode‘un en yenilikçi baĢarıları arasında sanatçıların yapıtlarını müzelerin ve galerilerin beyaz küp ortamından çıkartıp, dıĢ ortamda sergilemeler yapmaya baĢlamasıdır (Block, 2001, s.28-29).

Johanness Cladder‘e göre, küratörün ve müzenin dönüĢümünde etkili isimlerden biri, 1923-1936 yılları arasında Landessmuseum Hanover‘ın direktörlüğünü yapmıĢ olan, daha sonra ise, Stadtischs Museum Abteiberg‘in direktörlüğünü üstlenen Alexander Dorner‘dır. Obrist‘e göre Dorner, müzenin iĢlevini yeniden tartıĢmaya açan ve müzelerin dinamik bir yapıya sahip olması gerektiğini düĢünen küratörlerden biri olmuĢtur (Obrist, 2006, s.36).

Cladder‘in bahsettiği diğer isimlerden biri Willem Sandberg‘dir. Cladder, ―müzenin anlamını tamamen değiĢtirdi‖ dediği Sandberg‘in sürekli sergilemelerin yapıldığı, bir depo gibi kullanılan müzelerin eski nosyonunu kökten değiĢtirdiğini vurgulamıĢtır (Obrist, 2006, s.57). Hans Ulrich Obrist, Alexander Dorner ve Willem Sandberg‘in ―bir laboratuvar olarak müze‖ fikrinin öneminin altını çizmiĢ, o dönemde, müzelerin, ‗bazı risklerin alınması gerektiği ve çeĢitli disiplinler arasında bir köprü oluĢturan bir araca dönüĢmesi gerektiği‘ fikrini savunan küratörler olarak, Sandberg ve Dorner‘ın avangard yaklaĢımlarını önemsemiĢtir (Obrist, 2006, s.71).

Amerika‘nın önde gelen küratörlerinden ve sanat eleĢtirmenlerinden olan Clement Greenberg de 1958, 1960 yılları arasındaki sürede ―French and Company‖ için çağdaĢ sanat sergilerinin küratörlüğünü yapmıĢtır (Carrier, 2007 loc.1693 ).

Tüm bu isimlerin yanında, Museum of Modern Art‘ta ve Guggenheim Müzesi‘nde çalıĢmıĢ olan, Picasso‘yu ilk keĢfeden küratörlerden ve Walter Hopps‘un ―o bir kaĢifti‖ dediği James Johnson Sweeney; Alfred Barr‘dan sonra MoMA‘nın direktörlüğüne getirilen Rene d‘Harnoncourt; güzel konulu sergiler düzenleme konusunda usta bir 37

küratör olarak kabul edilen Jermayne MacAgy; 20. yüzyılın önde gelen küratörlerinden Pontus Hulten; Alman küratör, Johannes Cladders; Kunstmuseum Basel‘in yöneticiğini yapmıĢ olan Franz Meyer döneme damgasını vurmuĢ küratörler olarak sanat tarihinde yerlerini almıĢlardır.

Görsel 18: ―Totems Not Taboo: An Exhibition of Primitive Art‖, 1959,Cullinan Hall, The Museum of Fine Arts, Houston, küratör: Jermayne MacAgy

1. 7. 1. 1. 1960’lı Yıllar: Yeni Bir Paradigmanın BaĢlangıcı

Michael Archer‘a göre, günümüz sanatı radikal bir Ģekilde değiĢim gösteren bir çevrenin içinde yer almaktadır. Archer, bu çevreyi ―akıĢkan‖ olarak tanımlamıĢ ve bu ―akıĢkan çevre‖ yüzünden sanatta ne üretileceği, nasıl sergileneceği, nasıl yorumlanıp kritize edileceği konularının da yine hep yeni bir bağlamda ele alınması gerekliliğinin 38

üzerinde durmuĢtur (2006, s.9). Tüm bu sorulara yanıt arayan küratör, özellikle 60‘lı yıllarla birlikle küratör kimliği altında farklı roller de almıĢtır.

Archer‘ın yukarıda bahsettiği ―akıĢkanlık‖ 1960‘lı yıllarla birlikte kendini göstermeye baĢlamıĢtır. 1950 ve 60‘lı yıllarda yeni sanat biçimleri ve yeni medya ortaya çıkmıĢtır. Soyut expresyonizm ve pop art, özellikle Fransa‘da etkin olan yeni gerçekçilik ve taĢizm, ayrıca, tüm dünyada etkili olan kavramsal sanat, fluxus, performans sanatı, arazi sanatı, yeni expresyonizm ve postmodern sanat, sanat dünyasında yeni bir bakıĢ açısını ve yeni bir evrilmeyi beraberinde getirmiĢtir. Bir küratör ve sanat eleĢtirmeni olan Gaeta Kapur‘a göre, kavramsal sanat, sanatın nedenleri ve sonuçları açısından, benzersiz bir sadeliği içinde barındırması ve sanat nesnesini özerk bir entelektüel alana yerleĢtirmesi açısından 60‘ların ruhunu güdüleyen bir akım olmuĢtur. (Kapur, 2007).

1960‘larla birlikte sanat enstitülerinin sıkı bir eleĢtirisi de yapılmıĢ, bunun sonucunda, Greenberg‘in modern estetiği ve white cube yıkıma uğramaya baĢlamıĢtır. White Cube, hem kavramsal sanat tarafından hem de kavramsal sanat için hatta kimi zaman fazlasıyla içi boĢaltılarak nötr bir hale dönüĢtürülmüĢtür. Bu dönemde ortaya çıkan sanat akımlarının galeri içinde sergilenebilmesi için ortaya çıkan sanat formlarındaki değiĢiklik, yapıya, modele ve yeni eğilimlerin beraberinde getirdiği ideolojilere bağlı olarak, küratöryal yaklaĢımlarda da bir yenilenmeyi gerekli kılmıĢtır 25 (Kapur, 2007). Dolayısyla, 60‘lar sanatta önemli bir kırılmayı beraberinde getirerek, materyallerin radikal bir Ģekilde kullanılmasının da yolunu açmıĢtır. Tüm bu geliĢmeler de sergi yapımı ilkelerini değiĢtirmiĢtir (Kapur, 2007). Sanatın yeni formlarla ve medyayla ortaya çıkıĢı beraberinde yeni mekan arayıĢını da getirmiĢ, küratör de bu aĢamada daha etken bir rol oynamaya baĢlamıĢtır.

60‘lı yıllar, sadece yeni akımların ortaya çıktığı değil, yeni sanatsal olayların baĢlatıldığı ve sanat dünyasının ve sanatçıların daha hareketli bir sürece geçtiği yıllara da denk gelmektedir. Almanya‘da, çağdaĢ sanat, modern sanat ve savaĢ sonrası sanat örneklerinin sergilendiği, halka açık ve uluslararası bir fuar olan Cologne Art Fair 1967‘de Hein Stünke ve Rudolf Zwirner tarafından kurulmuĢtur (Artcologne, n.d.).

25 Örneğin, minimalizmde, mekan hacmi eksenel bir ayrıcalık ve yapıtın fenemolojik anlamda algılanmasını gerektirmektedir. Küratöryal açıdan bakıldığında, yapıtın konumlandırılması, serginin mekânsal konumu göz önünde bulundurularak zekice bir bakıĢ gerektirmektedir. 39

Kapur‘a göre, bir serginin yaratıcı yönetmeni olarak küratörün ortaya çıkıĢı 60‘ların sonunda gerçekleĢmiĢtir. Dönemin sanatsal ve entelektüel kaygılarının beraber Ģekillenmeye baĢlaması bu süreci hızlandırmıĢtır (Kapur, 2007). 1960‘ların ortaları, insan hakları hareketi, Vietnam SavaĢı‘na karĢı alınan tavır, sanat ve güç arasındaki sorgulanan iliĢki, feminist hareketler küratöryal edimleri körükleyen olaylara dönüĢmüĢtür. Tüm bu yaklaĢımlar üzerine çalıĢmalarının odak noktası oluĢturan Hans Haacke, Robert Smithson, Helio Oiticica, Martha Rosler, Cildo Meireles‘ın da içinde bulunduğu uluslararası bir sanatçı grubu, sanatı, müzelerle, galerilerle, sanat dergileri ve gazetelerle ve sanat pazarıyla ilintili geniĢ tabanlı bir sosyal kurum olarak atfetmiĢlerdir. Bu sanatçılar, sergi sonunda söküp atılabilen ya da site specific enstalasyonlar, performanslar, arazi iĢleri, metinler, fotoğraf bazlı bir takım çalıĢmalar gerçekleĢtirerek çeĢitli yenilikçi formaların kapısını aralamıĢlardır (Zelevansky, 2006, s.173).

1960‘lı yıllar sanat dünyasında müze, galeri ve akademi gibi kurumların sorgulanmaya ve eleĢtirilmeye baĢlandığı bir döneme iĢaret etmektedir. Bu süreçte, sergilenecek yapıtların seçimi, sergileme mekanının ve sergileme stilinin seçimi oldukça önem kazanmaya baĢlamıĢtır.

1. 7. 1. 2. Bağımsız Küratörün Ġlk Adımları

Harald Szeeman, 1961 ve 1969 yılları arasında Kunsthalle Bern‘in direktörlüğünü yapmıĢtır. Burada 1969 yılında gerçekleĢtirdiği ‗When Attitudes Become Form‘26 da

26‗When Attitudes Become Form‘ sergisine katılan sanatçılar: Andre Carl, Anselmo Giovanni, Artschwager Richard, Bang Thomas, Bark Jared, Barry Robert, Beuys Joseph, Bochner Mel, Boetti Alighiero, Boezem Marinus, Bollinger Bill, Buthe Michael, Calzoları Pier Paolo, Cotton Paul, Darboven Hanne, Dibbets Jan, Van Elk Ger, Ferrer Rafael, Flanagan Barry, Haacke Hans, Heizer Michael, Hesse Eva, Huebler Douglas, Icaro Paolo, Jacquet Alain, Jenney Neil, Kaltenbach Stephen James, Kaplan Jo Ann, Keinholz Edward, Klein Yves, Kosuth Joseph, Kounellis Jannis, Kuehn Gary B., Lewitt Sol, Lohaus Bernd, Long Richard, Louw Roelof, Mclean Bruce, De Maria Walter, Medalla David, Merz Mario, Morris Robert, Naumenn Bruce, Oldenburg Claes, Oppenheim Dennis, Panamarenco, Pascali Pino, Pechter Paul, Pistoletto Michelangelo, Prini Emilio, Raetz Markus, Ruppersberg Allen, Ruthenbeck Reiner, RymannRobert, Sandback Frederick Lane, Saret Alan, Sarkis, Schnyder Jean-Frederic, Serra Richard, Smıthson Robert, Sonnier Keith, Tuttle Richard, Viner Frank Lincoln, Walther Franz Erhard, Wegman William G., Weiner Lawrence, Wiley William T., Zorio Gilbert.

dahil olmak üzere birkaç serginin küratörlüğünü yapmıĢtır. ‗When Attitudes Become Form‘ arte povera, kavramsal sanat gibi bazı sanat formlarının ilk kez sergilenmesinin yanı sıra Szeeman‘ın bu sergiyle birlikte Kunsthalle‘den bir daha hiçbir kurumla çalıĢmamak üzere ayrılması açısından da önem taĢımaktadır. Böyle bir tavır alıĢ çağdaĢ küratörlük anlayıĢının değiĢimi ve sergi küratörlüğü tarihindeki zamandizinsel bir devralıĢın da geçiĢ noktasını oluĢturmaktadır. Bu süreç sergi yapımcığında, ‗sergi yazarı‘ olarak küratörün doğuĢuna ve küratörün yeni sosyal ve ekonomik konumuna iĢaret etmektedir. Kapur‘a göre, Szeemann‘ın gerçekleĢtirdiği bu sergi, yapıtların gerek yapımında, gerek teĢhirinde nesneye bağımlı bir yol çizmekten öte, değiĢken, heyecan uyandıran ve süreç odaklı bir yaklaĢımı barındırmıĢtır. Szeemann, küratörü sanat yapıtının ve sergilerin ortak üreticisi ve iĢbirlikçisi olarak konumlandırmıĢtır (Kapur, 2007).

Szeemann, o dönemde Kunstalle‘nin, hiçbir sürekli sergisi olmayan, toplu bir birikimi barındırmanın ötesinde, bir laboratuvara benzeyen bir kurum olduğunu ifade etmiĢtir. Szeemann, ―doğaçlama yapmak ve minumum kaynaklarla maksimum iĢler gerçekleĢtirmek zorundaydınız‖ demiĢtir. Kunstalle‘de herĢey esnek ve oldukça dinamiktir. Bir sergiyi düzenlemek ve kataloğunu oluĢturmak sadece bir haftayı almaktadır ve belgelendirme çok fazla bir önem taĢımamıĢtır. Szeemann, Kunstalle‘nin sergileme anlayıĢını Ģu cümlelerle aktarmıĢtır: ―Kunsthalle‘nin bir sergi programı vardı, fakat aynı zamanda her türlü katılıma da sıcak bakardı: film yapımcıları, besteciler, oyuncular, genç moda tasarımcıları. Doğal olarak, bu durum bazı tepkilerin ortaya çıkmasına neden oldu.‖ (Obrist, 2006, s.83-84). Szeeman, yerel gazetelerin kendisini geleneksel izleyiciyi uzaklaĢtırmakla suçladıklarını ifade etmiĢtir. Ancak, Szeeman, yeni bir izleyici kitlesinin ilgisini çekmiĢtir. Üye sayısı artmıĢtır ve genel görüĢ değiĢmiĢtir (Obrist, 2006, s.83-84).

―When Attitudes Become Form‖ sergisine, Avrupa ve Amerika‘dan 69 sanatçı katılmıĢtır. Bu sanatçılardan Robert Berry tavanı aydınlatmıĢ, Richard Long dağlarda bir yürüyüĢ yapmıĢ, Mario Merz ilk iglolarından birini, Walter de Maria ise bir telefon yapmıĢ, Richard Serra kurĢun heykellerini, Beuys, yağdan heykellerini sergilemiĢtir. Szeemann‘a göre, sergiye katılan sanatçılar ve sergiledikleri yapıtlar, sergi mekanı olan Kunstalle‘i gerçek bir laboratuvara çevirmiĢtir (Obrist, 2006, s. 87-88). Bu serginin asıl 41

önemi, kategori etmekten uzak durması ve aranje etme ve arındırma fikrini barındırmamasıdır. Katolog, sanatçıların indexini alfabetik olarak vermiĢtir.

Küratörün günümüz anlamdaki iĢleve bürünmesini ve bağımsız küratörlük anlayıĢının yapılanmasını ele alan Kate Fowle, bugün bile küratörün bir kimlik bunalımı yaĢadığını ve küratörlüğün belli bir değiĢimden geçtiği için kendi öznel tarihine sahip olan bir ―endüstri‖ olduğunu ifade etmiĢtir. Giderek artan çok yönlü pratiğe dönüĢtüğü için de iĢleyiĢi ve hangi Ģartlara bağlı olması konusunda birçok spekülasyonlara yol açmıĢtır. (Fowle, 2007).

Görsel 19: ―When Attitudes Become Form‖, Exhibition Catalogue, 1969.

Görsel 20: Jannis Kounellis, ‗Untitled‘, ‗When Attitudes Become Form‘ Segisi, 1969. 42

1. 7. 1. 3. Diğer Küratöryal YaklaĢımlar Szeemann‘ın, küratörün dönüĢümünde baĢlattığı yeni sürece eklemlenen diğer küratöryal pratiklere bakıldığında, sergi yapımcılığında alternatif bazı yaklaĢımlardan bahsetmek mümkündür. Bağımsız bir küratör olan Seth Siegelaub, bu dönemde, kavramsal sanata yönelik sergiler gerçekleĢtirmiĢtir. Bu sergilerden biri 1968 yılında gerçekleĢtirdiği, ―Xerox Book‖ adlı sergisidir. Sanatı farklı açılardan sunabilme yöntemlerinin tartıĢıldığı bir proje olarak karĢımıza çıkan ―Xerox Book‖ kitap formunda gerçekleĢen bir grup sergisidir. Siegelaub, ―ilk kez bir sergi için sanatçılara bir Ģart koĢtum: iĢleri standart kağıt büyüklüğünde ve aynı miktarda istedim.‖ demiĢtir (Obrist, 2006, s.122). Siegelaub, amacının serginin koĢullarını tüm sanatçılar için eĢit ve standart hale getirmek olduğunu belirtmiĢtir.

Görsel 21: ―The Xerex Book‖, küratör: Seth Siegelaub, 1968

Paris‘teki Centre George Pompidou‘nun kurucu direktörü olan Pontus Hulten, Stocholm‘de müze müdürlüğü yaptığı dönemlerde, müzik, tiyatro, film ve resim gibi çeĢitli dalları bir arada kullanmıĢtır. Hulten‘in sergileri, konstrüktivizmden pop arta uzanan geniĢ bir sanat yelpazenin yanı sıra, filmler, posterler, belgeler ve Gertrude Stein salonunda olduğu gibi sergi alanlarının yeniden yapılanması gibi çalıĢmalar bulunmaktadır. Hulten ilk pop art sergisini Stockholm‘de Moderne Museet‘de 1962 yılında ―Four Americans‖ adı altında gerçekleĢtirmiĢtir. Ġkinci pop art segisini ise 1964 yılında gerçekleĢtiren Hulten, 1968 yılında MoMA‘da ―The Machine as Seen at the End of the Mechanical Age‖27 adlı sergiyi düzenlemiĢtir (Obrist, 2006, s.40-42).

Görsel 22: ―The Machine as Seen at the End of the Mechanical Age‖, küratör: Pontus Hulten, 1968

27 Sergi, Leonardo da Vinci‘nin uçan makine çizimlerinden parçalarla baĢlamıĢ, Nam June Paik ve Tinguily‘nin yapıtlarıyla sona ermiĢtir. Sergide, 200‘den fazla heykel, yapı ve kolaj gösterilmiĢtir (Obrist, 2006, s.40-42). 44

Görsel 23: Alberto Giacometti, ―The Captured Hand‖, 1932, ―The Machine as Seen at the End of the Mechanical Age‖, MoMA, 1968, küratör: Pontus Hulten

1960‘lı yıllarda Alman küratör Johannes Cladders özellikle Joseph Beuys gibi sanatçıların iĢlerini sergilediği çalıĢmalarıyla önemli bir yere sahip olmuĢtur. 1967 ve 1985 yılları arasında Almanya‘daki Abteiberg Müzesi‘nin direktörlüğünü yapmıĢtır.

1955 yılında documenta sergisinin kurucusu olan Arnold Bode, 60‘larda da ilk üç documentanın küratörlüğünü yapmıĢ, yaĢadığı döneme alternatif sanatsal bakıĢlar getirmiĢ bir küratör olarak karĢımıza çıkmaktadır. 45

Görsel 24: ―Primary Structures‖, The Jewish Museum, NY, 1996, küratör: Kynaston McShine

Bu döneme damgasını vuran küratörlerden biri olan Kynaston McShine, 1966 yılında, New York‘ta The Jewish Museum‘da, ―Primary Structures: Younger American and British Sculptors‖28 adlı sergiyi düzenlemiĢtir. McShine‘ın küratörlüğünü yaptığı bu sergide, minimal sanatın adının bile konmadığı bu tarihte minimal sanat örneklerinin olduğu iĢleri sergilemiĢtir. McShine aslında bu çıkıĢıyla, Amerikan sanatının estetik algısı değiĢtirmiĢtir. Bu sergi sanatçı Mark Di Suvero‘ya göre ―1960 ların klavuz sergisi‖ durumundadır çünkü serginin sanatçıya genel bakıĢı, onu bir zanaatkar olarak görmekten çok bir tasarımcı olarak görmesidir. Bu algı da Batı sanat tarihinde yeni bir görsel lügatın oluĢması anlamına gelmektedir (Wallace, 2014).

28 Sergiye katılan sanatçılar arasında Tony Smith, Donald Judd, Robert Morris, Sol Le Witt, Gerald Laing, Carl Andre bulunmaktadır. 46

1. 7. 2. Küratöryal GiriĢimlerde 1970’li Yıllar

1970‘li yıllar 60‘lı yılların getirdiği sanatsal yaklaĢımlar ve sergileme anlayıĢı açısından getirdiği yeniliklerle yeni bir süreci baĢlatmıĢtır. 70‘li yıllar, sanat dünyasında hala büyük bir yere sahip olan kurumların eleĢtirisini devam ettirmiĢtir.

1970‘lerde, 1960‘larda ortaya çıkan yeni akımlar ve yeni denemeler küratörleri meĢgul etmiĢtir. Sarah Cook‘a göre, 1960‘lardan bu yana, görsel sanatlardaki estetik anlayıĢ, sunumdan çok yaĢama dayalı olan minimalizm, kavramsal sanat, fluxus, performans sanatı ve diğer medya bazlı sanatlar tarafından değiĢime uğratılmıĢtır (Cook, 2003,s. 171).

70‘li yıllar küratörlerin ve sanatçıların yeni sergileme formları ve müze dıĢında yeni sergileme alanları aradıkları bir sürece iĢaret etmektedir. 1970‘li yıllarda ana akım, müze içinde ya da dıĢında olsun alternatiflerin izini sürmektir.

Görsel 25: ―Information‖ sergi kataloğu, Küratör: Kynaston McShine, MoMA, New York, 1970

Gaeta Kapur‘un da belirttiği gibi 70‘lerde mimari ölçekli enstelasyonları, site specifik projeleri, interaktif workshoplar, sanatçılar ve küratörler tarafından galeriye alternatif olarak sosyal alanlara inĢa edilen yapılar dikkati çekmektedir (Kapur, 2007).

1970‘li yıllarda, bu sanatsal yaklaĢımlar çerçevesinde birçok sergi gerçekleĢtirilmiĢtir. Bu sergilerden biri, Kynaston McShine küratörlüğünde, New York Modern Sanatlar Müzesi‘nde gerçekleĢtirilen ―Information‖ adlı sergidir. Sergi kavramsal sanatı ilk kez Amerika‘ya tanıtan bir çıkıĢ gerçekleĢtirmiĢtir. Serginin kapsamını kavramsal sanat, arte povera ve süreç sanatı oluĢturmaktadır. Sergi geleneksel anlamda, resim, heykel, fotoğraf, desen formlarının ötesinde, daha farklı bir yapılanma göstermiĢtir (Exhibition Records, n.d.). McShine, bu sergi için yapıtları kendi seçmemiĢtir. 150 sanatçıya sergi için uygun gördükleri yapıtlarını göndermelerini istemiĢ, daha sonra adayları incelemiĢ ve tıpkı Herald Szeemann‘ın ―Live In Your Head‖ de hazırladığı gibi site specific bir sergi yapmaya karar vermiĢtir. Sergiye katılan sanatçılar, küratörler, sanat eleĢtirmenleri, yayıncılar ve sanat tacirleri gibi, metinleri yazmıĢlar, yapıtları yerleĢtirmiĢler, satmıĢlar ve dağıtımını yapmıĢlardır (Staniszewski, 1998).

Dennis Oppenheim‘ın 1971 yılında MoMA‘da düzenlediği sergi, ―Protection‖, da müzenin giriĢi bekçi köpekleriyle donatılmıĢtır. Roselee Goldberg‘e göre, bu performansın amacı, müzelerin elitist ve kutsal yanını sorgulamaktır.

1970‘li yılların önemli geliĢmelerinden biri, 1972 yılında gerçekleĢtirilen documenta 5 için Herald Szeemann‘ın tek yetke olarak genel sekreterliğe getirilmiĢ olmasıdır. Szeemann, daha önceki documenta sergilerindeki, sanat eserlerini kalitelerine göre seçen sistemi bırakmıĢ, yerine, bir kavram çerçevesinde gerçekleĢtirilen iĢlerden seçimler yapmayı önermiĢtir. Documenta 5 için, Szeemann, ―Questioning Reality – Pictorial Worlds Today‖ temasını uygun görmüĢ ve documenta tarihinde ilk defa, bir konu baĢlığı belirlenmiĢtir. Szeemann, sanatçıların documenta 5‘te yaratıcı iĢler sergilemesine olanak tanımıĢtır. Örneğin Belçikalı sanatçı Panamarenko, sergi için, ―Aeromodeller‖ adıyla, sanatçının uçma arzusunu gösteren ve bütün salonu dolduran büyük bir zeplin yapmıĢtır (Documenta Archive, n.d.). Szeemann, sanatçıların Surrealizm‘in Dada‘ya karĢı, Pop‘un Minimalizme karĢı olduğu gibi karĢılıklı bir çatıĢma içinde olmasından çok yaratıcı bir süreç içinde olmaları gerektiğini düĢünmüĢ ve ―Bireysel Mitolojiler‖ kavramını ortaya atmıĢtır (Obrist, 2006, s.90-91). 48

Szeemann, 1975 yılında ―Bachelor Machines‖ adlı gezici bir sergi düzenlemiĢtir. Gittiği her Ģehirde bir takım değiĢikliklere uğrayan sergi, Bern‘den Venedik, Brüksel, Düsseldorf, Paris, Amsterdam ve Viena‘yı gezmiĢtir (Obrist, 2006, s.92-93).

Öte yandan, küratör, Mary Jane Jacop, altı tren ve araba vasıtasıyla, haftada sadece tek bir yerde durarak tüm ülkeyi dolaĢtığı, ―The Michagen Art‖ adlı projesini gerçekleĢtirmiĢtir.

Walter Hopps, Amerika‘da, 1978 yılında, tam tamına 36 sasat süren ve Hopp‘un sürekli orada olduğu ― Thirty-Six Hours‖ adı altında bir sergi hazırlamıĢtır (Obrist, 2006, s.20- 21).

Hopps, 1970‘li yılların sonunda Paris‘te, Centre Georges Pompidou, Pontus Hulten‘in kurucu direktörlüğünde açılmıĢtır. Paris‘te, özellikle 1968 öğrenci olaylarından sonra, dönemin belediye baĢkanı böyle bir kültür ve sanat merkezinin açılması gerekliliğinin önemini vurgulamıĢ ve gereken çalıĢmalar hemen baĢlatılmıĢtır (Schubert, 2000, s.57- 58). Hulten, ilk olrak, Batı ve Doğu‘daki bazı kültürel Ģehirlerin aralarındaki alıĢ-veriĢi vurgulamak için, bir üçlü sergi gerçekleĢtirmiĢtir: ―Paris-New York‖, ―Paris-Berlin‖ ve ―Paris-Moscow‖ (Schubert, 2000, s.57-59).

1970‘li yıllar, hem Pontus Hulten‘in Centre Georges Pompidou‘daki çalıĢmaları gibi kurumsal bazdaki küratöryal pratiklerde, hem de müze ve galeri dıĢında gerçekleĢtirilen iĢlerinde olduğu gibi bağımsız küratöryal pratikler açısından önem taĢımaktadır.

1. 7. 3. Küratöryal Pratikler Açısından 1980’li Yıllara BakıĢ

Postmodernizm, semiotiks, feminizm, postyapısalcılık, postkolonyolizm gibi bazı teorik kavramlar, 1980‘li yılların sanatının Ģekillenmesinde etkili olmuĢtur. Dönemin teorik eleĢtirel yapısı, sanat tarihinin önyargılı yaklaĢımlarından, sanat pazarına, cinsiyet, ırk, din, etnik köken gibi farklılıkların görünür kılınmasına kadar görsel sanatların birçok alanında etkili olmuĢtur (Robertson, McDaniel, 2009, s.22).

Görsel 26: Maya Lin, ―Vietnam Veterans Memorial‖, Wshington DC

1980‘li yıllar, gerçekleĢtirilen sergi, performans, film, video gibi aktivitelerin yanı sıra, caddeler, sokaklar, meydanlar gibi kamusal alanda yapılan segilemeler ve projeler açısından önemli bir sanatsal dönemece iĢaret etmektedir. Örneğin, Maya Lin‘in, ―Vietnam Veterans Memorial‖ adlı iĢi (1981-1984) Washington DC.‘de bir alıĢveriĢ merkezinde sergilenmiĢtir. Richard Serra, 1981 tarihli ―Tilted Arc‖ adlı enstelasyonunu Manhattan‘da, hükümet ofis binası yanındaki bir halk meydanında sergilenmiĢtir. Mark Quinn‘in, ―Alison Lapper Pregnant‖ adlı anıtsal nü heykeli Londra‘da Trafalgar Square‘de sergilenmiĢtir (Robertson, McDaniel, 2010, 13).

1980‘li yılların sonunda, Amerika BirleĢik Devletleri‘nde, feministler, gay ve beyaz olmayan sanatçılar tarafından gerçekleĢtirlen iĢler dikkat çekemeye baĢlamıĢ, politik sanat hız ve belirginlik kazanmıĢtır. Politik rejimlerdeki, ekonomik ve politik yapılardaki, ulusal sınırlardaki değiĢimler, Amerikan sanatının yönünü, Batı Avrupa sanatındaki geliĢmelere çevirmiĢtir. Böylece, küratöryal yaklaĢımlar, Kapur‘un da belittiği gibi, üçüncü dünya ülkelerinin görünür kılınmasında etkili bir rol oynamaya baĢlamıĢtır (Kapur, 2007). Örneğin, 80‘li yıllar, çağdaĢ Çin sanatının, kavramsal sanatı ve performans sanatını deneyimlemesi açısından önemli bir dönemi iĢaret etmektedir (Thea, 2009, s. 99). 50

Sanatsal pratikler açısından döneme baktığımızda, resim geri dönüĢünü kutlarken, heykel, yeni medya ve fotoğraf bazlı çalıĢmalar ön planda olmuĢtur.

80‘li yıllardaki yeniklerden biri, 1981 yılında, Herald Szeemann‘ın Venedik Bienali‘nde ―Aperto‖ yu açmasıdır. 80‘lerde de alternatif sergiler düzenlemeye devam eden Szeemann, Paris‘te bir hastanede, Madrid‘de bir sarayda sıradıĢı sergiler gerçekleĢtirmiĢtir. Sanatçılardan yapıtla mekanı diyaloğa geçiren iĢler üretmelerini istemiĢtir. Küratöryal pratikler açısından önemli bir dönemeci iĢaret eden Magiciens de la Terra sergisi de bu dönemde icra edilmiĢtir.

1. 7. 4. 1990’lı Yıllarda Küratöryal Pratikler 1990‘lı yıllarla birlikte, özellikle küreselleĢmenin de etkisiyle yeni bir bakıĢ açısının devreye girmesi, küratöryal pratiklerde bir geliĢimin ve yeni açılımların baĢlamasını sağlamıĢtır. Bu dönemde sergiler farklı yönelimler üzerinden hareket etmeye baĢlamıĢtır. Bu yönelime örnek gösterilebilecek sergiler arasında, site-specific sergilere de yeni bir açılım getiren, Mary Jane Jacob‘un küratörlüğünde 1991 yılında gerçekleĢtirilen, ‗Places With a Past‘ sergisi.29 sayılabilmektedir. Ayrıca, Nina Felshin‘in küratörlüğündeki gezici bir sergi olan ―NoMatter Laughig‖30 (1991) sergisi, Lucy Lippard‘ın küratörlüğündeki ‗A Different War: Vietnam In Art‘ sergisi, Robert Atkins ve Thomas Sokolowski küratörlüğündeki ‗From Media To Metaphor: Art About Aids‖ sergileri 90‘lı yılların sergileme anlayıĢına ıĢık tutan sergiler olmuĢtur.

29‗Places With a Past‘ sergisi Charleston‘da Amerika BirleĢik Devlet‘lerinde Spoleto Festivali‘nin bir parçası olarak gerçekleĢtirilmiĢtir. Katılan sanatçılar: Christian Boltanski, Chris Burden, James Coleman, Houston Conwill, Estella Conwill Majozo, Joseph DePace, Kate Ericson, Mel Ziegler, Ian Hamilton Finlay, Gwylene Gallimard, Jean-Marie Mauclet, Antony Gormley, Ann Hamilton, David Hammons, Ronald Jones, Narelle Jubelin, Liz Magor, Elizabeth Newman, Joyce Scott, Cindy Sherman, Lorna Simpson, Alva Rogers, Barbara Steinmen. (In Charleston, n.d.).

30 Sergi, Independed Curators Incorporated tarafından organize edilmiĢtir. 51

Görsel 27: ―About the Object‖ sergisi, Amy Patton, CCS Bard Galleries, 2009, küratör: Christina Linden

1996 yılında küratörlüğünü Nicolas Bourriaud‘uun yaptığı ―Traffic‖ adlı sergi, ―ĠliĢkisel Estetik‖ kavramının ilk kez bu serginin kataloğunda geçirdiği küratör tarafından ele alınmasıyla önem kazanmıĢtır. Bourriaud, bu sergiden sonra ―ĠliĢkisel Estetik‖ adlı kitabını yayımlamıĢtır.

Norman Rosenthal ve Charles Saatchi küratörlüğünde 1997 yılında düzenlenen ―Sensation‖ adlı sergi çağdaĢ sanat dünyasında çok önemli bir etkiye sahiptir. Sanat pazarının sanat dünyasındaki etken rolünü tartıĢmaya açmıĢtır. Öyle ki, bazı sanatçıların yapıtları sansasyona yol açmıĢtır. Örneğin Chris Ofili‘nin ―The Holy Virgin Mary‖ adlı resmi Katolik Klisesi ile çağdaĢ sanat dünyası arasında uzun soluklu bir tartıĢma baĢlatmıĢtır. 52

Görsel 28: ―Sensation‖, The Royal Academy, Londra, 1997, Küratör: Norman Rosendhal, Charles Saatchi

1. 7. 5. 2000’li Yıllar: Bilgi Çağında Küratör

21. yüzyılın ilk on yılı, politik, teknolojik, sosyolojik ve çevresel etmenlerin çağdaĢ sanat üzerininde direk etkilerinin rahatlıkla izlenebildiği yıllara tekabül etmektedir. Böyle bir etki ile birlikte, sanatta yeni kavramların ve konuların arttığını ve bunların da yeni bakıĢ açıları ve sanatçılar için ilham kaynakları oluĢturduğunu belirtmek mümkündür. Yeni medya ve dijital sanat bu yüzyılda hem hız almıĢtır hem de yeni açılımlarla ilerlemeye çalıĢmaktadır. Çağın getirdiği tüm bu açılımlar hem sanatçıyı hem küratörü etkilemiĢ, sanatçının ve küratörün bakıĢına yeni yorumlar getirmesini sağlamıĢtır. Kısacası, küratörü bir bakıma dönüĢtüren yeni çağ, tüm verileriyle bizzat küratörün kendisi tarafından da dönüĢtürülmüĢtür.

2000‘li yılların öne çıkan küratörleri arasında Hans Ulrich Obrist, Klaus Biesenbach, Okwui Enwezor, Massimilliano Gioni, Thelma Golden, Rose Lee Goldberg, Jens Hoffmann, Paul Schimmel, Laura Hoptman gibi isimler sayılabilmektedir.

Görsel 29: Jay-Z, ―Picasso Baby: A Performance Art Film‖, küratör: Rose Goldberg, 2013, Pace Galley, New York

2000‘li yıllara damgasını vurabilecek sergilerden biri Carolyn Christov Bakargiev tarafından organize edilen ―documenta 13‖ olmuĢtur. Bakargiev bu büyük sergide disiplinlerarası bir yaklaĢım gerçekleĢtirmiĢtir. Öte yandan, Hans Ulrich Obrist 90‘lı yıllarda baĢlattığı ve 2000‘li yıllara kadar taĢıdığı ―do it‖ sergisini; 2005 ve 2007 yıllarında 1. ve 2. Moskova Bienali‘ni; 2007‘de Lyon Bienalini gerçekleĢtirmiĢtir. Obrist aynı zamanda, 2005 yılında Stutgard‘ta bir kamu olayı olan ―Marathon‖ serisini baĢlatmıĢtır. Küratör Okwui Enwezor, 2006 yılında Sevilla Bienali‘nin; 2008‘de 7. Gwangju Bienali‘nin, 2012‘de Paris Trienali‘nin ve 2015‘te düzenlenen 56. ―All The World‘s Futures‖ temalı Venedik Bienali‘nin küratörlüğünü yapmıĢtır. Jens Hoffmann 2011 yılında 11. Ġstanbul Bienali‘nin eĢ küratörlüğünü yapmıĢtır. Massimilliano Gioni, 2010 yılında 8. Gwangju Bienali‘nin, 2013 yılında ―The Encyclopedic Palace‖ baĢlıklı 55. Venedik Bienali‘nin küratörlüklerini üstlenmiĢtir. 54

Görsel 30: Massimiliano Gioni, 55. Venedik Bienali Küratörü

Görsel 31: Roberto Cuoghi, ―Belinda‖, enstalasyon, 2013, Arsenale

Rose Lee Goldberg ise bir performans sanatı küratörüdür ve bu amaçla 2005 yılında ―Performa‖ adlı kar amacı gütmeyen bir organizasyon kurmuĢtur. Aynı yıl, Perfoma 55

Bienali hayata geçirilmiĢtir. Küratör, bienalin amacını ‗hem daha önce hiç görülmemiĢ performanslar ortaya koymak, hem de tarihe dokunmak‘ olarak tanımlamıĢtır. Goldberg‘in önemli çıkıĢlarından biri 2013 yılında rap Ģarkıcısı Jay-Z ile ―Picasso Baby‖ adlı Ģarkısı için yaptığı performans sanatı videosudur. Bu performansta Marina Abromovich, Lawrance Weiner, Fred Wilson gibi ünlü sanatçılar da katılmıĢtır. Bu videonun önemi görsel sanatlar ve müzik arasındaki sınırları yıkmasıdır. Müziği zaten zaman zaman kendi sınırlarına dahil eden sanatçı, bu defa müziğin sınırları içine kendini dahil etmiĢtir.

Görsel 32: Katharina Grosse, enstalasyon, New Orleans, 2014, Küratör: Klaus Biesenbach31

31Alman sanatçı Katharina Grosse terkedilmiĢ bir binayı sprey boyayla bir yapıta dönüĢtürmüĢtür. Bu çalıĢma MoMA PS1 baĢ küratörü Klaus Biessenbach ve Rocaway Festivali iĢbirliği ile gerçekleĢtirilmiĢtir. (Waldeck, 2016) http://www.architecturaldigest.com/story/art- installation-moma-ps1s-rockaway 56

2000‘li yıllarda çağdaĢ sanat dünyasında dikkat çeken iĢler yapan bu küratörler kimi sergileri birlikte hazırlamıĢlardır. Örneğin, Hans Ulrich Obrist ve Klaus Biesenbach Art Basel‘de 14 sanatçının katılımıyla oluĢan ―14 Rooms‖32 adlı sergiyi birlikte organize etmiĢlerdir.

Görsel 33: Allora and Calzadilla, ―Revolving Door‖,11 Rooms, Art Basel, Küratörler: Hans Ulrich Obrist ve Klaus Biesenbach

32 ―14 Rooms‖Art Basel‘de Hans Ulrich Obrist ve Klaus Biesenbach küratörlüğünde gerçekleĢtirilen heykel olarak performans segisine verilen isimdir. 14 ayrı odada 14 ayrı sanatçının çalıĢması yer almaktadır. Bu sanatçılar arasında Marina Abramovic, Allora and Calzadilla, Damien Hirst, Roman Ondak, Santiago Sierra, Xu Zhen, Ed Atkins, Dominique Gonzalez-Foerster ve Otobong Nkanga bulunmaktadır. (Forbes, 2014). 57

2. BÖLÜM

KÜRATÖRÜN MORFOLOJĠSĠ

2. 1. KÜRATÖRÜN EDĠMĠNE ETKEN FAKTÖRLER

Küratörlük, geçirdiği bir takım değiĢikliklerle kendi tarihini ĢekillendirmiĢtir. Yeni sanat akımlarının ve yeni sanatsal yaklaĢımların ortaya çıkması, yeni sergileme anlayıĢları, sanat kurumlarının eleĢtirilmesi, sanatçı ve küratör arasındaki iniĢli çıkıĢlı iliĢkiler küratöryal pratiklerin biçimlenmesinde etkili olmuĢtur. Sanat tarihine baktığımızda, Salon Sergileri‘nden bienallere kadar geliĢen süreçte küratör etkin bir rol almıĢtır. Ancak, bu geniĢ soluklu süreçte, küratörlük yaklaĢımları değiĢiklik göstermiĢ ve bu küratöryal yaklaĢımlar, sergileme anlayıĢından, sanatçı seçimine kadar her adımda etkin bir rol oynamıĢtır.

Sonuçta, küratörün iĢ tanımında kayda değer bir değiĢim olmuĢtur ve bir zamanlar daha pasif bir konumdayken ve henüz adları duyulmamıĢ pek tanınmayan kiĢilerken, zamanla etki ve çalıĢma alanları geniĢlemiĢtir. Özellikle 90‘lı yılların sonu ve 2000‘li yılların baĢından itibaren daha göze çarpan, hatta hayranlık uyandıran bir konuma gelmiĢlerdir. Enwezor ve Müller de küratörün bu değiĢiminin altını çizmiĢtir. Küratörler günümüzde bir yandan çağdaĢ sanat dünyasındaki eğilimlerin öncülüğünü yaparken, bir yandan da yaptıkları seçimlerle çok büyük etkiler yaratmıĢlardır. Dolayısıyla, küratörler bir yandan, yeni sanat yıldızları yaratabilirken, bir yandan da sanat koleksiyoncularının satın alma alıĢkanlıklarını da yönlendirebilmektedirler (Enwezor ve Müller 2001, s.113).

Diğer bir yandan, tüm bu etkin sürecin içinde baĢ rol oynayan küratör, farklı bir bakıĢ açısıyla Ferguson‘a göre, ―mesleki ehliyetinin sorunsallaĢmasıyla‖, eski sarsılmazlığını yitirmiĢ, bir ―anlam üreticisi‖ olarak, sanatçıyla adeta ‗suç ortaklığına‘ girmiĢ ve onunla aynı kaderi paylaĢır hale gelmiĢtir (Ferguson 1992, s. 48).

Gerek Avrupa‘da gerek Amerika‘da 1960‘lı yıllarla birlikte küratöryal pratiklerin önemli ölçüde değiĢtiğini ve sergileme geleneğinde büyük bir farklılaĢma yaĢandığını söylemek mümkündür. Ancak, bu süreçten önce 1950‘ler büyük bir değiĢimin habercisi 58

niteliğindedir. Özellikle Avrupa ve Amerika‘da güç iliĢkileri, sanatçı liderliğindeki inisiyatifler, yeni kurulan mekanlar ve sanat söyleĢilerindeki artıĢlar sanat dünyasında önemli bir değiĢimin ortaya çıkmasına neden olmuĢtur. Örneğin, birçok sanatçı kolektifi 1952‘de New York‘ta Greenwich Village‘de, Tenth Street‘te Hansa Gallery gibi mekanlarda Jean Follet, Allan Kaprow, George Segal gibi sanatçıların etrafında bir araya gelmeye baĢlamıĢlardır. Londra‘da 1952‘de bir araya gelen ve Richard Hamilton, Alison ve Peter Smithson, Lawrence Alloway gibi isimlerden oluĢan ‗Independed Group‘ izleyiciyi pasif konumundan çıkartıp katılımcıya dönüĢtürmüĢ, halkın bir araya gelip tartıĢabileceği toplantılar, konferanslar ve sergiler düzenlemiĢlerdir. Ayrıca, anti elitist, anti akademik ve iletiĢim ağının bir parçası olarak tartıĢılan bir sanatsal yaklaĢımı benimsemiĢlerdir (Fowles, 2007). Bu tip aktiviteler, sanat dünyasını daha dinamik ve daha çeliĢkili bir sistemin içine çekerken, küratörlük yaklaĢımlarında da bir baĢkalaĢımın yaĢanmasına neden olmuĢtur. Artık küratörlü sergiler müzelerin profesyonel alanından çıkmaya baĢlamıĢ, izleyicinin, ‗kültürü üreten kiĢi‘ olarak sanatçının konumu değiĢmiĢtir. Sanatçının sesine kulak veren müzeler, sergi organizatörü çalıĢtırmaya baĢlayan sanatçı önderliğindeki galeriler gibi geliĢmeler bu süreçten sonra hızlı bir değiĢimin göstergeleri olmuĢtur. Sanat dünyasındaki tüm bu sapmalar, küratörün, gücün hizmetindeki sorumluluklarından kopmasına ve daha esnek ama çok daha savunmasız ve kırılgan bir zemine kaymasına neden olmuĢtur. ―Who Cares? Uderstanding the Role of the Curator Today?‖ adlı makalesinde Kate Fowle‘un da ifade ettiği gibi, belli bir döneme kadar küratörün rölünün henüz kesin bir tanımı yapılamamıĢ, dolayısıyla her galeri sergi yapımcılığı görevini sanatçı kurumları üzerinden yürütmeye çalıĢmıĢtır (Fowles, 2007).

Kouris‘e göre, genel anlamda çağdaĢ küratörlüğün iĢleyiĢi 1960‘lı yıllarda Harald Szeemann ve Walter Hopps‘un kurumlardan bağımsız olarak çalıĢmaya baĢlaması ile baĢlatılabilmektedir. Çünkü, bu süreçten önce sanat küratörleri daima bir kuruma bağlı olarak çalıĢmıĢlardır. 1950‘li yılların ortasından bu yana Szeemann ve Hopps bugünkü anlamda küratör ve sergi yapımcığı anlayıĢını gerçekleĢtirdikleri iĢlerle ortaya koymuĢlar, kurumların bürokratik kıskacından sıyrılıp, sergilerin yapısını sürekli sorunsallaĢtırmıĢlar, ayrıca, sanatçılar ve sanatçı iĢleriyle devamlı bir iletiĢimi sağlamıĢlardır (Kouris, 2007). 59

Seth Siegelaub, 1960‘ların ilk yarısında küratörün konumunu Ģu cümlelerle ifade etmiĢtir.

―Sanat dünyası daha küçüktü, daha kötü bir durumdaydı, daha basit ve daha marjinaldi, herkesin rolü belliydi ve bu rolün az ya da çok bir tanımı vardı: Sanatçı sanat yapardı, eleĢtirmen sanat hakkında yazardı, galeri sanatı satardı, koleksiyoncu sanat eseri toplardı, müze sanat eserlerini saklar ve sergilerdi, küratör küratörlük yapardı. Küratör kavramı ve uygulamaları bu gerçeklikler içerisinde gömülü bir vaziyette durmaktaydı‖ (Siegelaub, 2001, s. 156).

Siegelaub, 60‘lar öncesi küratör tiplemesini belirtirken küratörün aslında müzelerde maaĢ karĢılığı çalıĢan bir personel olduğunu ifade etmiĢ ve küratörü Ģu cümlelerle betimlemiĢtir: ―…. Ġkinci Dünya SavaĢı ile 1960‘ların ortaları arasında bu kiĢi genellikle iyi bir aileden gelme, düĢük ücretle çalıĢan (beyaz) bir kadın olurdu ve (müze aracılığıyla) zengin koleksiyonerin gücüyle, sanat dünyasının geri kalanı arasında bir köprü oluĢturma görevini üstlenirdi‖ (Siegelaub, 2001, s. 156).

Görsel 34: Fitzwillam Müzesi, Galeri III, Cambridge, Ġngiltere, 19. yüzyılda çekilmiĢ bir fotograf.

Siegelaub‘a göre, 60‘lardan sonra sanat dünyası geleneksel ‗getto‘ ve ‗bohem‘ statüsünden kurtulmuĢtur. Hükümet, iĢ dünyası, medya ve toplum tarafından sanata duyulan ilginin giderek artması bu değiĢimin ana etmenlerini hazırlamıĢtır. Böylece, her Ģeyin daha fazlasını gerektiren bir süreç baĢlamıĢtır: daha fazla sanatçı, daha fazla galeri, daha fazla sanat eleĢtirmeni, daha fazla sanat danıĢmanı, daha fazla sanat okulu, daha fazla sanatsever, daha fazla koleksiyoner, daha fazla sergi, daha fazla müze ve dolaysıyla daha fazla küratör ihtiyacı ortaya çıkmıĢtır (Siegelaub, 2001, s. 156-157).

Franz Meyer, o dönemde bir küratörün sergi hazırlama aĢamasını Ģu cümlelerle aktarmıĢtır:

―Eğer Paris‘li sanatçılarla bir sergi hazırlıyorsak, bir kamyonla oraya gider ve resimleri kendimiz getirirdik. HerĢey çarçabuk olurdu. Sergiler hep pazar akĢamları kapanırdı. Pazartesi gecesi her Ģey indirilirdi. Ertesi gün yeni serginin materyalleri odalara dağıtılırdı. ĠĢleri duvarlara asmaya baĢlardık. Daha sonra çarĢamba günü genellikle perĢembe sabahı vermek zorunda olduğum katalog metnini yazardım. cumartesi günü resmi açılıĢ yapılırdı‖ (Meyer, 2008, s.105).

60‘lardan önce müze için çalıĢan maaĢlı bir personel olan küratör, 60‘lardan 2000‘lere uzanan süreçte çağdaĢ sanat alanının en önemli aktörlerinden biri olma yolunda ilerlerken, bu alanda sesi eskisinden daha fazla çıkmaya baĢlamıĢtır. Özellikle 2000‘lerden günümüze, küratörlüğün bir meslek olarak kabulü, dünya çapında gerek sanat tarihi bölümlerine bağlı, gerekse ayrı birimler olarak birçok küratörlük okulu kurulmasına neden olmuĢtur (Kouris, 2007).

Ayrıca, son yıllarda, dünyanın çeĢitli yerlerinde düzenlenen uluslararası ölçekli sergilerin sayısındaki artıĢ, küratörlüğün yaygınlaĢmasına neden olmuĢtur (Enwezor- Müller 1999, s. 113).

2.2. KURUMSAL KÜRATÖRÜN YAPILANMASI VE BAĞIMSIZ KÜRATÖRLÜK YAKLAġIMLARI

2. 2. 1. Kurumsal Küratörler

Amerikan Müzeler Derneği Küratörler Komitesi (The Curator‘s Committee of the American Association of Museums) (CurCom) ilk kez 1983 yılında‗Küratör Etik Yasası‘ (‗A Code of Ethics for Curators‘) adlı bir klavuz yayınlamıĢtır. CurCom‘ın yayınladığı yasa‘ya göre, kurumsal küratörün tanımı Ģöyle yapılmıĢtır: ―Küratör, son derece bilgili, tecrübeli ya da müzenin amacına ve misyonuna uygun bir disiplinden gelmiĢ ve eğitim almıĢtır. Küratörün rolü ve sorumlulukları, müze topluluğu içinde ve müzenin bizzat kendi içinde çok yönlü çeĢitlilik gösterebilmekte ve bu sorumluluklar ve görevler farklı ünvanlardaki müze personeli tarafından da üstlenilebilmektedir‖ (American Association of Museums Curcom, n.d.). Küratör Etik Yasası‘nın ―Küratöryal ÇalıĢmalar Hakkında‖ baĢlıklı maddesinde küratöryal iĢlerin çok yönlü iĢler olduğu vurgulanmıĢtır. Buna göre, küratörler, bağlı bulundukları kurum içinde belli bir koleksiyonun sorumluluğunu alan ya da çok geniĢ kapsamlı malzemeyi yöneten son derece uzmanlaĢmıĢ kiĢilerdir. Küratörün görevi bu araçların geliĢtirilmesi, bakımı ve kullanımına uzanan geniĢ bir yapılanmayı gerektirmektedir. Konumları ne olursa olsun, küratörlerin iki maddede incelenebilecek farklı görevleri ve sorumlulukları vardır. Ġlki, koleksiyonun yorumu, üzerinde çalıĢılması, bakımı ve geliĢtirilmesidir. Diğeri ise, kurumlarına karĢı duydukları sorumluluktur. Küratörler, doğrudan koleksiyondan sorumludurlar ve kamusal ortamda, kurumlarını temsil eden elçiler durumundadırlar. Küratör, sadece müze içindeki rolünü bilmenin yanı sıra, yönetim kurulu, idare ve diğer personele karĢı sorumluluklarının farkında olmalıdır. Aynı zamanda, bulunduğu kurum içerisindeki hiyerarĢik yapıya saygılı olmalıdır. Küratörün en önemli görevlerinden biri çalıĢtığı müzenin geliĢme ve büyüme sürecine yapacağı katkılardır (AAM Curcom, n.d.). Amerikan Müzeler Derneği Küratörler Komitesi‘ne göre, müze küratörünün yapması gereken iĢleri ana hatlarıyla Ģöyle belirtmiĢtir: Müze küratörleri, müze koleksiyonuna kazandırılması ya da koleksiyondan çıkartılması gereken malzemeler için tavsiyelerde bulunmalıdır. Müze koleksiyonuna dahil olan el yapımı iĢlerden, güzel sanatlara ait yapıtlar, numuneler, tarihi yapılara kadar her Ģeyden sorumlu bulunmaktadır. Koleksiyonun korunması için kurumun geliĢtirdiği ilke ve prensiplerin 62

oluĢturulmasında ve savunulmasında etkin olmalıdır. Küratör, koleksiyondaki malzemelerin tanımlanması için çalıĢmalar yapmalı ve bunların dökümünü kayıt altına almalıdır. Müzeye ait olan ya da ödünç alınan malzemelerle ilgili yorum yapmalıdır. Sergiler tasarlayıp, organize etmeli, eğitim materyalleri ve programları geliĢtirmelidir. Monograflar, makaleler, araĢtırma yazıları ve düĢünce bazında diğer yazı türleri geliĢtirmeli ve katkıda bulunmalıdır. Bağlı bulunduğu kurumu, medyada, kamusal toplantılarda profesyonel seminer ve konferanslarda tanıtmalıdır. Müze koleksiyonu ile alakalı devlet, ulusal ve uluslararası kanunlara bağlı olmalıdır (AAM Curcom, n.d.). Gerek Türkiye‘de gerek yurtdıĢında günümüzde birçok küratör hala belli bir kuruma bağlı olarak çalıĢmaktadır. Bu küratörler, müze, galeri gibi devlete ait ya da çeĢitli özel sanat kurumlarında görev almaktadırlar.

2. 2. 2. Bağımsız Küratörler

Müze ya da galeri gibi bir kuruma bağlı olarak çalıĢan kurumsal ve geleneksel küratörün yanı sıra 1970‘lerin baĢında bağımsız küratör kavramı ortaya çıkmıĢtır. 1950 ve 1970‘li yıllar arasında ortaya çıkan soyut expresyonizm, pop art, minimalizm, yeni gerçekçilik, kavramsal sanat, arte povera, performans sanatı, arazi sanatı, yeni expresyonizm gibi sanat akımları ve çeĢitli postmodern sanat eğilimleri, 1960‘larda müzeler, galeriler ve akademilerin de tartıĢılmasına ve eleĢtirilmesine yol açmıĢlardır. Özellikle 80‘li yılların sonuyla birlikte, müzelerin geleneksel bakıĢ açılarına ters düĢen ya da müzenin kendi dağarcığına sığdıramadığı kimi sanat pratiklerinin ortaya konmak istendiği bir ortam oluĢmuĢ ve bağımsız küratör de bu ortama liderlik etmiĢtir. Dolayısıyla, sanat kurumlarının eleĢtirel anlamda ele alınıĢı ‗bağımsız küratör‘ün ortaya çıkmasının nedenini ve sonuçlarını oluĢturmaktadır.

Sanat tarihinde bağımsız küratörlük anlayıĢını baĢlatan kiĢi Herald Szeeman‘dır. Szeeman‘ın küratöryal yaklaĢımının ardından küratörün kurumlarla iliĢkisi ve özerkliği daha çok tartıĢılan ve gündeme gelen bir konu olmuĢtur. Ancak, Ģu da ifade edilmelidir ki, her ne kadar bağımsız küratörlük olgusu Szeeman ile baĢlatılsa da, Coubert‘nin 1855 yılnda gerçekleĢtirdiği ―Pavilion of Realism‖ sergisi ilk bağımsız küratörlük yaklaĢımı olarak ele alınabilmelidir. Öyle ki, devletin otoritesinden tamamen bağımsız, ana sergi 63

mekanının tam karĢısında geçici bir mekanda kırk adet resmin özgürce sergilenmesi tarihte öne çıkan önemli sanat olaylarından biridir. Coubert‘nin yaklaĢımı hem sanatçıların kendi özgürlüklerini ilan etmesi açısından, hem de sergiyi düzenleyen organizatörün böyle bir sergilemeyi tüm kurumlardan bağımsız olarak kendi seçtiği mekanda, kendi belirlediği sergileme biçimiyle gerçekleĢtirmesi açısından özellikle dönem koĢulları göz önünde bulundurulduğunda oldukça önemlidir.33

Bağımsız bir küratör olarak Szeemann kendisini ―Ausstellungmacher‖ yani ―sergi yapımcısı‖ (―a maker of exhibitions‖) olarak tanımlamıĢ ve kendini ―bağımsız küratör‖ olarak tanımlamıĢtır (Obrist, 2006, s. 80). Dolayısyla, ―When Attitudes Become Form‖ adlı serginin çağdaĢ küratörlük güdüsünün oluĢumunu baĢlattığı ve Szeeman‘ın ise bugünkü küratörlük analayıĢını ve yaklaĢımlarını onlarca yıl önce deneyimlemiĢ olduğunu belirtmek mümkündür. Bruce Altshuler‘ın değiĢiyle, bu sergi, ‗yaratıcı olarak küratörün‘ yükseliĢine iĢaret etmiĢ, sergi yapımcılığı daha eleĢtirel ve daha deneysel bir iĢlev haline gelmiĢtir (Fowle, 2007, loc.598). Çok sık seyahat eden, göçebe ve gezici bir küratör olan Szeemann, bugün alıĢık olduğumuz birçok sergileme modelini ortaya koymuĢtur. 1972 yılında 5. Documenta‘da yaptığı gibi, geçici müze formunu benimseyen kurulu tesislerde sergileme yapmayı reddetmiĢ, serginin konseptini yaĢayan bir proje olarak ele almıĢtır. Bu bağlamda, belli alt baĢlıklar altında düzenlediği sergilerde, bilimkurgu, reklam ve ütopik tasarımlar çerçevesinde performanslar, happeningler ve filmler organize etmiĢ ve kendi müzelerini kurmaları ve politik fikirlerini ifĢa etmeleri için farklı alanlardan sanatçılar davet etmiĢtir (Fowle, 2007, loc.607).

33 Coubert, bu sergi için gerekli olan tüm harcamaları, hiçbir kurumdan yardım almadan kendisi karĢılamıĢtır. 64

Görsel 35: 5. Documenta‘da küratör Herald Szeeman sanatçılarla, 1972

Bağımsız küratörlük olgusunu baĢlatan Szeeman‘dan sonra, ―bağımsız küratör‖, ―nedir?‖, ―yapılanması hangi koĢullar altında gerçekleĢmiĢtir?‖, ―kurumlarla iliĢkisi hangi düzeydedir?‖ Ģeklindeki bu ve buna benzer sorulara dair çeĢitli argümanlar ortaya atılmıĢ, bu konu ile ilgili fikirler öne sürülmüĢtür. Jean-Hubert Martin‘e göre, bağımsız küratör, ―kendi fikirlerini sponsorlara ve kurumlara satmak zorunda olan çok özel bir meslektir‖ (Martin, 2007). Bağımsız küratörün rolü, sergiler tasarlamak ve organize etmek, aynı zamanda kataloglar yazmaktır. Bağımsız küratörün görevi, sanatçıların farklı dünyaları, galeri, müze gibi sergi mekanları ve izleyici arasında aracılık yapmaktır. Küratör, uygun bir mekanda sanatı teĢhir ederek, yapıt ve sanatçı hakkında yorumlar getirerek ve bu yorumları yazıya dökerek izleyiciye kendi fikirlerini aktarmaktadır. Dolayısıyla, bağımsız küratör, sanattaki yeni yorumlar ve bakıĢ açılarını izleyiciye tanıtmaktadır. Bu da yeni trendlerin ortaya çıkmasını sağlayabilmektedir (Martin, 2007).

Küratörlük açısından, kiĢisel sergilerle grup sergileri arasında büyük bir fark bulunmaktadır. Bağımsız küratör, grup sergilerinde daha çok kendini belli etmektedir. Farklı sanatçıları bir araya getirerek, her bir iĢi kendi görünürlüğü içerisinde, ancak 65

izleyici tarafından diğer iĢlerle bir bütün olarak algılanmasını sağlayacak bir payda ortaya çıkarması açısından önem taĢımaktadır. Öte yandan, kiĢisel sergiler düzenleyen bir küratör de kendi kiĢisel algılayıĢına göre, tek bir sanatçının iĢlerini yorumlayarak, sanatçılar için yeni yaklaĢımlar sunabilmektedir (Martin, 2007).

Bağımsız küratörler, özel ya da kamuya ait bir kuruma bağlı olarak çalıĢmaktadırlar. Ancak, sanat dünyasındaki yenilikleri takip edebilmek, yeni trendleri deneyimlemek ve sanat dünyasında olup bitenleri yakından takip edebilmek için genellikle bulundukları kurumlardan ayrılmak zorunda kalmıĢlardır. Çünkü böyle bir çabanın ve gerekli bilgiyi edinebilmenin ilk Ģartı çok fazla seyahat etmektir. Bu nedenle küratör, sanatçılarla daha yakından iliĢkiler kurabilmekte, iĢlerin enerjisini, üretim süreçlerini daha yakından takip edebilmektedir. Belli bir kuruma bağlı olarak çalıĢan küratör ise bu özgürlüğü elde edememekte, daha sınırlı bir alanda çalıĢmak zorunda kalmaktadır (Martin, 2007).

Son yıllarda, özellikle yaratıcı sergiler yapan, eleĢtirel çalıĢma yöntemleriyle dikkat çeken ve bağımsız küratörlük anlayıĢı üzerinden hareket eden küratörler de yavaĢ yavaĢ kurumlara bağlı çalıĢmaya baĢlamıĢlardır. Bu isimler arasında, Paris‘de Muse‚ d‘Art Modern de la Ville‘ de çalıĢan Hans-Ulrich Obrist, Frankfurt‘ta Kunstverein‘de çalıĢan Nicolas Schaffhausen, Ġstanbul‘da SALT‘da Vasif Kortun, Münih‘te Kunstverein‘de Maria Lind, Utrecht‘te Basis for Actuelle Kunst‘ta Maria Hlavajova, Paris‘te Palais de Tokyo‘da Nicolas Bourriaud ve Jerome Sans bulunmaktadır. Tüm bu küratörler ve daha birçokları belli bir kuruma bağlı olarak çalıĢsalar da, bağımsız ilkeler geliĢtirmeleri açısından özerk bir çalıĢma sistemini benimsemiĢlerdir.

Hoffmann‘a göre, bağımsız küratörlerin kurumlara kayması kaygı uyandıran bir geliĢme olarak görülse de, bu küratörler, kurumların kendisini değiĢtirmesini ve kurumsal ilkeler üzerinden hareket etmesini emreden sistemin iĢleyiĢden etkilenmelerinden çok, bizzat kendileri bulundukları kurumları değiĢtirmiĢlerdir. Ancak, küratörlüğün gittikçe kurumsallaĢması ve birçok küratörlük okulları ve programları aracılığıyla akademik bir yöne doğru kayması küratörler ve sanatçılar için bağımsız yönelimlerden uzaklaĢma açısından tehlikeli bir duruma kayma riskini de barındırmaktadır (Hoffmann, 2004).

Bağımsız küratörlük anlayıĢının ortaya çıkması ile birlikte, serbest küratörleri belli bir çatı altında toplama ve küratöryal pratikleri destekmeye yönelik geliĢmeler 66

kaydedilmiĢtir. ÇağdaĢ küratörün rolü üzerine odaklanan Independed Curators International (ICI)34 bu amaçla 1975 yılında kurulmuĢtur. Kar amacı gütmeyen New York merkezli bir kuruluĢ olan ICI, bağımsız küratörlerle çalıĢarak, ve genç küratörler için eğitim ve araĢtırma programları hazırlayarak, çeĢitli ülkelerde gezici sergiler düzenlemekte ve birçok galeri ve müze ile çalıĢmaktadır (Independent Curators International, n.d).

2. 3. ÇAĞDAġ KÜRATÖRÜN ROLÜ VE ÖNEMĠ

Günümüzdeki küratörün rolü, 20. yüzyılın ilk yarısındaki küratörün rolünden oldukça farklılık göstermektedir. Sadece müze koleksiyonunun düzenlenmesi ve belli dönemlere ait yapıtları kendi içinde konuĢturan küratörlük anlayıĢı artık çağdaĢ küratörün benimsemediği bir yaklaĢımdır. Denilebilir ki, çağdaĢ küratör, sergi yapımında daha yaratıcı yaklaĢımlar sergilemekte ve kavramsal bir yapılanma içinde sergiyi ele almaktadır. Bu ele alıĢ Ģekli, sanatçı – küratör ve yapıt – izleyici arasında yeni mekansal anlayıĢın da devreye girmesiyle farklı ve daha canlı bir boyut kazanmıĢtır. Öyle ki, içindeki tek tek yapıtlardan baĢka, serginin kendisi de bir yapıta dönüĢmektedir.

Klasik anlamda birinci kuĢak küratörler genellikle Avrupalı, erkek, özellikle belli bir coğrafyada etkinlik göstermiĢ ve daha dar bir alanda etkin olmuĢlardır.. Bu isimler arasında Harald Szeeman, Pontus Hulten, Kasper König, Jean-Christophe Ammann, Rene Block sayılabilmektedir.

Küratörler, neoliberal ekonomi ve küreselleĢmenin ve 1989 sonrasının kültür alanındaki ayrıcalıklı özneleri haline gelmiĢlerdir.

Jean François Lyotard, ―sanat fuarları çağı‖ olarak kabul edilebilen yılların ardından ―bienaller çağı‖ ve dolayısıyla ―küratörler çağı‖ olarak tabir edilebilecek yıllara

34 ICI, belli periodlar dahilinde ―The Curatorial Intensive‖ adlı bir program düzenlemektedir ve bu programa Türkiye‘den de küratörler kabul etmektedir. Bu programa Ģimdiye kadar katılan isimler: Ece PazarbaĢı, Pınar Üner Yılmaz, Merve Ünsal, Misal Adnan Yıldız, Kevser Güler, Övül DurmuĢoğlu, Ceren Erden, Nazlı Gürlek, Gürsoy DoğtaĢ, Özge Ersoy.

geçildiğini ifade etmiĢtir. Lyotard, ‗küratörler çağı‘ olarak adlandırılabilecek bu süreçte, küratörlük ediminin kendi çapında bir sanat olarak ve kendi yapısı ve kendi dili baz alınarak yeniden tariflenmesi gerekliliği üzerinde durmuĢtur. Çünkü, son dönem küratörlük anlayıĢı tarihsel ve zaman odaklı olmaktan öte uzamsal bir yaklaĢım göstermektedir. Dolayısıyla, Lyotard‘a göre, sanat tarihçiler, gerek forma mentis, gerek aldıkları eğitimden dolayı uzamsal olmaktan çok zamansal açılımlara yöneldikleri için küratörler çağını temsil edebilecek uygun adaylar değildir. Bu nedenledir ki, çoğu baĢarılı küratör farklı disiplinlerden gelmektedir. Örneğin, Jens Hoffmann, yönetmen, dramaturji ve kültürel sosyoloji eğitimi almıĢ; Francesco Bonami, sahne tasarımı okumuĢtur (Trezii, 2010). Benzer olarak, Peter Greenaway de film yönetmeni, sanatçı ve aynı zamanda roman yazarıdır.

Görsel 36: Thomas Houseago, ―Baby‖, Whitney Bienali, 201035

Levi Strauss, çağdaĢ sanat küratörlerinin özellikle 90‘ların sonu ile birlikte, sanatın sosyal rolüne iliĢkin temel sorunların ve buna dair ortaya çıkan kaosun önemli

35 2010 yılında düzenlenen ve 55 sanatçının katıldığı Whitney Bienali‘nin küratörü Francesco Bonami‘dir. 68

temsilcileri ve yorumcuları olduğunu ifade etmiĢtir. Strauss, bu düĢünceler kapsamında bazı sorular ortaya atmıĢtır. Sanat bir değiĢim ve yenilenme için bir zorunluluk mu, ya da elde edilmesi gereken bir meta mı? Sanat gelenekleri göz ardı eden bir hareket mi? Ayrıca, sanatçılar insan ırkının duyargaları mı yoksa Ģımarık ve megolaman çocuklar mı? Sergiler toplumu büyülü bir güçle organize etmeye çalıĢan manevi teĢebbüsler midir, yoksa, kültürel turizmin ya da uluslararası propagandanın araçları mıdır? Levi Strauss tüm bu soruların cevabının özünde, küratörün tutumunun önemli bir rol oynadığını savunmaktadır. Çünkü küratör, sanatla izleyicisi arasında arabulucu bir rol oynamaktadır. Bu süreçte Strauss‘a göre, küratörün seyri dolaysız ve iniĢ çıkıĢlıdır (Strauss, 2007).

Genel anlamda, günümüz küratörleri, Katy Barrrett‘a göre nesne konusunda uzman oldukları kadar, bir iletiĢim ağı geliĢtirerek insan iliĢkileri konusunda da uzman olmalıdır (The Art and Science of Curation, n.d).. Dolayısıyla, küratör, sanattan çok iyi anlamanın yanı sıra, sanatçılarla güven üzerine kurulu çok iyi iliĢkiler geliĢtirmelidir. Sanatçının sanatını çok iyi anlamanın ötesinde, sanatçıya teknik olarak da yardım edebilmeli, sanat dünyasında yaĢanan bunalımlardan sanatçının zarar görmeden çıkmasına yardımcı olabilmelidir (Martin, 2007). Sanatçıyla olan iliĢkisinin ötesinde, sanat izleyicisinin tutumu ve yaklaĢımını bilmek de çağdaĢ küratörün uzmanlık alanına girmektedir. Jean-Hubert Martin‘e göre, küratör, farklı izleyici tiplerinden haberdar olmalıdır. Çünkü, sanatın kurallarını önceden bilen izleyiciler olabileceği gibi çağdaĢ sanattan bihaber olan, öte yandan, sadece, öğrenmek ve keĢfetmek isteyen bir diğer grup izleyiciden de bahsetmek mümkündür (Martin, 2007). Ammann‘a göre, hazırlıksız bir izleyicinin düĢünce yapısını tartabilen, sergiyi gezerken ayaklarının onu nereye götüreceğini önceden bilen küratörün daha baĢarılı olması kaçınılmazdır (Ammann, 2001, s.21-22).

Jean-Christophe Amman, küratörün rolü üzerine belli baĢlı saptamalar ve öneriler sunmuĢtur. Bir küratörün sanat üreten söylemlere değil, sanata güven duyması gerektiğini, kendi kimliğini çok iyi tanımlaması, yaptıkları iĢe bir fikirle yaklaĢmaları, kendilerini aydınlatarak izleyiciyi de aydınlatmaları gerektiğini vurgulamıĢtır. Ayrıca, küratörün, sanatçılarla iyi bir iletiĢim içinde olması ve onları sorgulamasının gerekliliğini, sergileme sanatıyla sanatı karıĢtırmaması gerektiğini belirtmiĢtir. Bir 69

küratörün, bilgi ve sezgi arasındaki ayrımı çok iyi bilmesi ve sezgilerini eğitmesi gerektiğini vurgulamıĢ, sezginin eğitiminin entelektüel ilgi ile alakalı bir disiplin olduğunu ifade etmiĢtir. Organizasyonun önemini kavrayıp, kendisine para ve enerji kaybettirmeyecek çalıĢma adımlarını çok iyi bir Ģekilde belirlemesi gerektiğini savunmuĢtur ( 2001, s.21-22).

Heinich ve Pollack‘a göre bir küratör, bir tema ortaya atmalı ya da yapıtın içeriğine yüklenen bir ―kiĢisel kaygı ünitesi‖ oluĢturmalıdır. Ayrıca, bir yapıttan diğerine geçiĢte üslup açısından bir değerlendirme yapmalı ve çalıĢmanın uzman eleĢtirmenler kitlesinden, daha geniĢ halk kitlelerine seslenebilmesine olanak tanımalıdır (Heinich ve Pollack 2001, s.115).

Lynne Cook, kürtörün rolünün çeĢitli ve çok olduğunu belirtmiĢ; serginin kavramsallaĢtırılmasından, aracılık etmesine yarayabilecek fırsatları belirlemesine, potansiyel mekanların peĢinden koĢması, sanatçıları seçmesi, teklifleri değerlendirmesinden, kiĢisel iĢlerin gerçekleĢmesine ve halka sunum için uygun koordinasyonu bulmasına kadar önemli aĢamaları içerdiğini vurgulamıĢtır (2006, s.34).

Günümüzde en katı kurumlar bile, bir serginin gerçekleĢtirilmesinde küratörün rolünün çok büyük olduğunu kabul etmiĢtir. Artık tüm dünyada, müzeler, sanat merkezleri ve galeriler için özellikle bağımsız küratörler iĢe alınmakta ve bu küratörler önemli sergilere imzalar atmaktadırlar.

Andras Szanto, günümüzde küratörün ‗altın çağını‘ yaĢadığını söylemektedir. Szanto‘ya göre, hiçbir dönemde küratörlerin sayısı bu derece artmamıĢ ve sanat olaylarını düzene sokmak için küratörler sanat camiasında bu denli gerekli olmamıĢtır ( 2007).

Szanto, kendi anlamı üzerinden küratörlük mesleğine ve küratörün rolüne dair bir takım soruları ortaya atmıĢtır: ―Küratör neyin gözetmeni (overseer) ya da bakıcısıdır (guardian)? Ġlgisi (curious) hangi yöndedir? Hangi ilkeleri savunmak üzere bir düzenlemeye (organizer) gider. Ona göre, sanat dünyası büyüdükçe ve bu dünya içerisindeki küratörün gücü ve görünürlülüğü arttıkça tüm bu kritik soruların cevabı gittikçe daha belirsiz bir hale gelmektedir (2007).

2. 4. SERGĠ YAPIMCIĞINDA KÜRATÖR-SANATÇI ĠġBĠRLĠĞĠ VE KÜRATÖRLÜK YAPAN SANATÇILAR

Bir müze koleksiyonundaki sanat eserlerinin edinilmesi, korunması ve sergi düzenlenmesinden sorumlu geleneksel küratörlük anlayıĢı, özellikle geçici grup sergilerinin koordinasyonunda meydana gelen değiĢiklikler yüzünden bir bakıma mutasyona uğramıĢ ve modern sergi anlayıĢı, küratöryal araĢtırmaların ve pratiklerin odak noktası olmuĢtur. Küratör, 20. yüzyılın ikinci yarısından önce, tamamen geleneksel koĢullar altında bir müze ya da baĢka bir kurumda sergiler düzenlerken, 20. yüzyılın ikinci yarısından sonra, sergi organizasyonlarının idareciliğini ve müze koleksiyonun bekçiliğini yapmayı bırakıp, bazı kavramalar ve temalar üzerine kurulu serginin bizzat yaratıcısı olarak görev almaya baĢlamıĢtır. Hoffmann‘a göre, günümüz küratörü, bir film yönetmeninden, bir yazardan ya da bir sanatçıdan farklı çalıĢmamaktadır (Platform, n.d).

Küratörün, özerk bir çalıĢma sahasına kavuĢması, kısacası küratörlüğün bağımsız bir çalıĢma alanı haline gelmesinde, sanatçıların geliĢtirdikleri tutum, sergileme anlayıĢındaki stratejiler üzrinde belirgin bir etkiye sahip olmuĢtur. Küratörler, hem sanatsal hem de küratöryal tutumun rutin gidiĢatından, müzelerin ve sanat kurumlarının güce dayalı yapılanmasından sıyrılmayı sanatçılardan öğrenmiĢlerdir. Bu bağlamda, küratörler sanatsal stratejiler geliĢtirebilmiĢlerdir. Günümüzde, kurumsal koĢullar ve serginin temel parametreleri küratöryal çalıĢmalar için kavramsal bir materyale ve kurumsal bir programa dönüĢmüĢtür.

Yüzyılın avant-garde kimi akımları hiçbir kurumun ya da küratörün yardımı olmadan sergiler düzenlemiĢlerdir. Çünkü, o dönemde küratöryal yaklaĢımlar, bir serginin bugünkü anlamda kiĢisel yaratıcı bir organizasyon olarak ortaya konmasından çok, müzelerin emrinde ve ancak koleksiyonun içinde var olabilen pratikler olarak kabul edilmiĢtir. 36

36 Benzeri yaklaĢım, 19. yüzyıl Osmanlı dönemi sergilerinde küratörlük yapan yapımcılar için de geçerlidir. Bkz. Bu tezin ―19. yüzyıl Osmanlı Temsillerinde Sergi Komiserliği‖. 71

Görsel 37: Armory Show, 1913, New York

1913 yılında gerçekleĢtirilen ve modern sanatı Amerika BirleĢik Devletleri‘ne tanıtan Armory Show, ressamlar Walt Kuhn, Walter Pach ve Arthur Davis‘in üyeleri olduğu AAPS (Assossiation of American Painters and Sculptors) adlı bir sanatçı oluĢumu tarafından organize edilmiĢtir. ―Nude Descending a Staircase‖ adlı yapıtıyla sergiye katılan Marcel Duchamp, aynı zamanda Pach‘la olan arkadaĢlığının da etkisiyle, serginin organizasyonu aĢamasında önemli küratöryal önerileriyle sergi yapılanmasına değerli katkılarda bulunmuĢtur. Sanatçının küratöryal katkısı özellikle sanatçı seçimi konusunda oldukça etkili olmuĢtur. Duchamp‘ın gündelik bir nesneyi sanat eseri olarak ele almasındaki radikal düĢünce tarzı, sergi yapımcılığında da yeni bir model ve kimi alternatif yaklaĢımların sinyallerini yakmıĢtır (Platform, n.d). 72

1920 yılında Berlin‘de küçük bir galeride, Dada sanatçılarından George Grosz, Kurt Shwitterz, Max Ernest ve John Heartfield‘ın organize ettiği 1. Uluslararası Dada Fuarı37 gerçekleĢtirilmiĢtir. Bu fuar, 1. Dünya SavaĢı‘na karĢı anarĢik bir duruĢun tepkilerini sunan ve yedi farklı ülkeden gelen Dada sanatçıların çalıĢmalarını bir araya getirmiĢtir. Küratörlüğünü Dada sanatçılarının yaptığı bu sergide, tek bir yapıt satılmamıĢ bile olsa, küratörlük yapan sanatçılar kendi konseptlerini ortaya koyarak ve akımın ana hedefini ve genel duruĢunu uluslararası bir oratama taĢıyarak devrim niteliğinde bir sergi gerçekleĢtirmiĢlerdir.

Görsel 38: I. Uluslararası Dada Fuarı, 1920, Berlin; sergiden bir görüntü

Bauhaus Okulu, kuruĢlarından 4 yıl sonra, 1923 yılında Weimar‘da ―Bauhaus Sergisi‖ ni gerçekleĢtirmiĢtir. Sergiyi organize eden sanatçılar, günümüz küratörlerinin de

37 Bkz. Daha detaylı bilgi için: http://www.historychannel.com.au/this-day-in-history/first- international-dada-fair-opens-in-berlin ve https://www.dadart.com/dadaism/dada/022-dada- berlin.html 73

yaptığı gibi, serginin konseptine açılımlar getiren ―Art and Technology- A New Unity‖ adlı bir makaleyi de yayınlamıĢlardır.

1927 yılında, Hanover‘da Landes Müzesi‘nde, ―Abstract Cabinet‖ adlı sergi, sanatçı El Lissitsky ve ünlü küratör ve Landes Müzesi yöneticisi Alexander Dorner tarafından gerçekleĢtirilmiĢtir. El Lissitsky ve Dorner‘ın bu sergiyle amaçları sadece resim, desen ve heykel sergileyen dönemin kısır ifade biçimlerine transdisipliner bir yaklaĢım getirmek olmuĢtur.

1951 yıllında gerçekleĢtirilen ―9th Street Show‖, New York School adı altında bir araya gelmiĢ Amerikalı avangard soyut expresyonist sanatçıların düĢündükleri ve bizzat kendilerinin organize ettiği bir sergidir. Sergiyi düzenleyen sanatçılar, izleyiciyi sanatçıyla buluĢturmayı hedeflemiĢlerdir. (New York School, n.d.).

Görsel 39: ―9th Street Show‖, sergi kataloğu, Franz Kline, 1951.

1966 yılında Richard Hamilton, Tate Galley‘de, ―The Almost Complete Works of Marcel Duchamp‖ adlı serginin küratörlüğünü üstlenmiĢtir. Hamilton, bu sergide ―retrospektif‖ kavramını farklı bir açıdan ele almıĢ, klasik anlamdaki kullanımını yıkıma uğratarak yeni bir açılım getirmeye çalıĢmıĢtır.

1981 yılında ―Pictures and Promises: A Display of Advertising, Slogans and Interventions‖ baĢlıklı sergi Barbara Kruger küratörlüğünde; 1989 yılında, sanatçı Martha Rosler küratörlüğünde ise, ―If You Lived Here‖ sergisi düzenlenmiĢtir.

1989 yılında gerçekleĢtirilen ―Freeze‖ isimli serginin küratörlüğünü, Damien Hirst‘ün de içinde bulunduğu Young British Artists (YBA) adı altında bir araya gelmiĢ, Londra‘daki Goldsmith College öğrencilerinden oluĢmuĢ bir sanatçı grubu yapmıĢtır. Hirst‘ün amacı, spesifik organizasyon prensipleri üzerine kurulu bu sergide sanat eserlerini halkla buluĢturma üzerine odaklanmıĢtır.

Görsel 40: Joseph Kosuth, ―The Play of The Unmentionable‖, enstalasyon, Brooklyn Museum.

1980‘lerin sonunda ve 90‘ların baĢında, sanat kurumlarını ve onların sergileme biçimlerini eleĢtiren sanatçılar tarafından da birkaç sergi düzenlenmiĢtir. Bu sergiler 75

arasında özellikle, 1990 yılında Brooklyn Museum‘da görülen Joseph Kosuth‘un küratörlüğünü yaptığı ―The Brooklyn Museum Collection: The Play of the Unmentionable‖ adlı sergi oldukça ilgi uyandırmıĢtır. ÇalıĢmalarında daha çok dil ve anlam üzerine odaklanan Joseph Kosuth, ―The Brooklyn Museum Collection: The Play of the Unmentionable‖ adlı enstalasyonu için müzenin farklı bölümlerinde sergilenen ve farklı kültürlere ait içinde dini resimlerin, nü tabloların, erotik ve satir betimlemelerin bulunduğu objelerden oluĢturulmuĢ bir seçki sergilemiĢtir. Kosuth bu enstelasyona kendi hazırladığı metinleri de eklemiĢtir (Smith, 1990). Bir müzenin içinde müze kavramını sorunsallaĢtıran bu çalıĢmasıyla sanatçı, sadece sanatçı olarak değil, aynı zamanda küratör olarak da müze kavramını ele almıĢtır. Geleneksel müze anlayıĢını ters yüz eden bir küratöryal yaklaĢımla müze-yapıt ve küratör-müze olgularını da yeniden gündeme getirmiĢtir.

1992 yılında ise, Maryland Historical Society‘de gerçekleĢtirilen ve küratörlüğünü Fred Wilson‘ın yaptığı ―Mining the Museum‖38 adlı sergi sanat tarihinde dikkat çeken sanat olayları arasında bulunmaktadır. Bu sergi de sanatçı bakıĢ açısıyla gerçekleĢtirilmiĢ küratöryal bir çalıĢmadır.

38 Wilson, bu sergisiyle sanatın özgür bir alana sahip olması ve müzelerin katı kuralları ve suni sınırlarının ortadan kalkması gerekliliği üzerinde durmuĢtur. Ancak böyle olursa farklı kültürlerden gelen objelerin sıkı bir iletiĢime geçip daha sesli konuĢabileceğini savunmuĢtur. 76

Görsel 41: Fred Wilson, ―Mining The Museum‖, enstalasyon, 1992-93, Contemporary Museum ve Maryland Historical Society, Baltimore. 90‘lı yıllarda gerçekleĢtirilmiĢ sanatçıların küratörlüğünü yaptığı diğer bazı sergilere göz atıldığında, 1996 yılında Hans Haacke tarafından organize edilmiĢ olan ―Viewing Matters:Upstairs‖; bir sanatçı kolektifi olan Group Material‘ın 1985 ve 1991 yılları arasında küratörlüğünü yaptığı Whitney Bienalleri; Amerikalı sanatçı Mike Kelly‘nin 1993 yılında organize ettiği ―The Uncanny‖ adlı sergilerden de bahsedilebilmektedir.

Görsel 42: ―The Next Documenta Should Be Curated by an Artist‖, Platform Garanti Güncel Sanat Merkezi‘nde gerçekeĢtirilen konferans, 2004. Soldan sağa: Vasıf Kortun, Daniel Buren, Anton Vidokle, Martha Rosler, Jens Hoffmann

Sanatçıların düzenlediği sergilerin dıĢında, sanatçı-küratör iĢbirliğiyle gerçekleĢtirilmiĢ organizasyonlardan da bahsetmek mümkündür. ―The Next Documenta Should Be Curated by an Artist‖ bu anlamda yapılmıĢ bir projedir ve bu projenin küratörlüğünü Jens Hoffmann yapmıĢtır. Alman sanatçı Carsten Höller‘le yapılan görüĢmeler sonucunda ortaya çıkan proje, 2003 yılında baĢlamıĢtır. ―The Next Documenta Should Be Curated by an Artist‖39 için yaklaĢık otuz sanatçıya bir sonraki Documenta için önerebilecekleri kavramları yazmaları istenmiĢtir. Bu sorular küratöre sorulmak yerine, sanatçılara sorulmuĢ ve sanatçının bir küratör olarak bakıĢı ve duruĢu gözlemlenmek istenmiĢtir (Next Documenta Should Be Curated By An Artist, 2004).

Diğer bir sanatçı-küratör iĢbirliği, Jens Hoffman ve Maurizio Cattelan‘ın küratörlüğündeki 1999 yapımı 6. Karayip Bienali‘dir. Cattelan, aynı zamanda, 2006 yılındaki 4. Berlin Bienali‘nin de küratörlüğünü yapmıĢtır. Ayrıca, 2003 yılında

39 ―The Next Documenta Should Be Curated by an Artist‖ adlı projenin üçüncü ve son aĢaması, bir konferans ve projenin sonunda basımı gerçekleĢtirilen kitap tanıtımı, e-flux aracılığı ile Platform Garanti Güncel Sanat Merkezi‘nde gerçekleĢtirilmiĢtir. Daniel Buren, Jens Hoffmann, Vasıf Kortun, Hans Ulrich Obrist, Serkan Özkaya, Natascha Haghighian, Tino Seghal, Martha Rosler ve Anton Vidokle konferansa katılan küratör ve sanatçılardır. 78

gerçekleĢtirilen Venedik Bienali de, Sanatçı Rirkrit Tiravanija, sanat tarihçi Molly Nesbit ve küratör Hans-Ulrich Obrist tarafından gerçekleĢtirilmiĢtir.

Sanatçı ve küratör ortak çalıĢmasına diğer bir örnek ise, küratör Ute Meta Bauer ve sanatçı Fared Armaly‘in Danimarka‘da Lousisiana Müzesi‘nde 1996 yılında organize ettiği ―Now Here‖ sergisidir. Sergide müze koleksiyonundaki yapıtlar çağdaĢ sanata daha çok yer ayırmak için depoya kaldırılmıĢtır. Bauer, profesyonel olarak küratörlük yapmadan önce sanatçılık deneyimini yaĢamıĢ bir kiĢidir. Tıpkı Bauer gibi, sanatçı bir kimlikten gelen küratörlerin sayısı oldukça fazladır. Öte yandan, Seth Sieglaub gibi isimler, sanat dünyasında galeri sahipliğinden, yayıncılığa, sanatçılıktan, yazarlığa ve küratörlüğe kadar çok farklı iĢler yapmıĢlar, Matthew Higgs gibi isimler ise, sanatçılık, küratörlük ve yazarlık deneyimlerini aynı anda gerçekleĢtirmiĢ çok yönlü kiĢilerdir.

Son yıllarda farklı disiplinlerden gelen ya da küratörlük yapan sanatçıların düzenledikleri sergilerin öne çıktığı ve sayıca arttığından bahsetmek mümkündür. Özellikle son on yılda düzenlenen bienallerde küratör olarak sanatçıların seçilmesi, mega sergilere bir sanatçı gözüyle bakmayı hedeflemektedir. Örneğin 2016 yılında gerçekleĢtirilen Berlin Bienali‘nin küratörü, Amerikalı bir sanatçı kolektifi olan DIS‘dir. Öte yandan, yine 2016 yılında düzenlenen 11. Manisfesta‘nın küratörü Alman sanatçı Christian Jankowski‘dir. 2017 yılında gerçekleĢtirilecek olan 15. Ġstanbul Bienali‘nin küratörleri ise bir sanatçı ikilisi olan Elmgreen &Dragset‘tir.

2. 5. KÜRATÖRÜN ENTELLEKTÜEL ALTYAPISI VE KÜRATÖRYAL EĞĠTĠM PROGRAMLARI

Genel anlamda küratörlerin eğitim aldıkları alanlara bakıldığında, özellikle sosyal bilgiler alanının sanat tarihi, arkeoloji, antropoloji, tarih, sosyoloji, edebiyat gibi ya da güzel sanatlar alanının resim, sahne sanatları gibi bölümleri sayılabilmektedir. Ayrıca, hem kurumsal küratörlerin hem serbest küratörlerin çoğunlukla master ve doktora derecelerine sahip oldukları da belirtilebilmektedir. Özellikle günümüz küratörlerinin küratörlük eğitimi veren okulları tercih ettikleri söylenebilmektedir. 79

1990‘lı yıllardan sonra küratörün bir meslek olarak daha tanınır hale gelmesi ve bienallerin ve çağdaĢ sanat sergilerinin artıĢıyla daha çok küratöre ihtiyaç duyulması sebebiyle küratör yetiĢtiren okulların açıldığını ve zamanla sayılarının arttığı görülmektedir. Amerika ve Avrupa kültür enstitüleri ve akademileri kendi bünyelerinde, lisans, yüksek lisans, doktora ya da yaz eğitim kursları Ģeklinde, hem pratik hem teorik bilgilerin verildiği küratöryal programlar baĢlatmıĢlardır. Bu programlar ve okullar dünyanın her yerinden gelen küratör adaylarına geniĢ bir platformda farklı periodlarda, teorik derslerin yanı sıra, seminerler, workshoplar ve proje çalıĢmalarıyla desteklenmiĢ bir müfredatla eğitim vermektedirler. Bunlar arasında Londra‘da British Museum International Training Programme, Paris‘te L‘ecole du Magasin, Amsterdam‘da De Appel Curatorial Programme, Zurih‘te Postgraduate Programme In Curating, Torino‘da Young Curators Residency Programme, Londra‘da MA Curating the Art Museum, New York‘ta Bard College ve yine New York‘da Apex Art Curatorial and Residency Programme gibi baĢı çeken okullar ve programlar bulunmaktadır.

Görsel 43: The British Museum, Büyük Salon

Tarihte ilk küratöryal program, 1967 yılında Whitney Museum tarafından baĢlatılmıĢtır. Ancak, düzenli ve resmi bir program Fransa‘da Grenoble‘de Ecole du Magasin‘de on 80

aylık kurslar Ģeklinde baĢlatılmıĢtır. Bunun ardından 1992 yılında, Royal College of Art‘ta iki yıllık master programları hayata geçirilmiĢtir. Ardından 1993 yılında Bard College doktora programı açmıĢtır (Preiffer, 2012). Ġlk açılan bu küratöryal programların ardından, özellikle 2000‘li yıllarla birlikte bu okulların sayısı gittikçe artmıĢtır. Tüm bu okullar ve programlar, çağdaĢ sanat dünyasında küratörün yeni yeri, önemi ve bir serginin hazırlanmasındaki tartıĢılmaz gerekliliğini teyit etmiĢtir.

Görsel 44: ICI tarafından Pekin‘de gerçekleĢtirilen bir kürtöryal workshopta öğrenciler

2. 6. KÜRATÖRÜN AKADEMĠK ORTAMA VE YAYIN DÜNYASINA KATKISI

Birçok küratör, sergi yapmanın dıĢında çeĢitli üniversitelerde bazen misafir öğretim elemanı olarak bazen de tüm zamanlı dersler vermektedirler. Bunun dıĢında, bir küratörün, sanatçı atölyelerini ziyaret edip sanatçıların son dönem iĢlerini takip etmek, uygun gördüğü yapıtları segileme için seçmek, koleksiyonerler için ve müzelere bağıĢlanabilecek kimi sanat yapıtlarını belirlemek; müzeye ait kimi yapıtların galeri ortamında segilenmesine olanak tanımak; diğer müzelerdeki küratörlerle iĢbirliği içinde 81

gezici sergiler düzenlemek; büyük Ģirketlerin sanat koleksiyonları için seçkiler hazırlamak gibi görünürdeki iĢlerinin yanı sıra, hazırladığı sergiler için katalog yazıları yazması, çeĢitli sanat dergilerine günümüz sanat dünyası, sanatçı profilleri ya da sergi ve yapıt eleĢtirileri hakkında yayınlar yapması, aynı zamanda sanat ve sanatçı üzerine kitap yazmaları kaçınılmazdır.

Kitap yazarı küratörler çağdaĢ sanata ve sanat tarihine önemli katkılarda bulunmuĢlardır. Önde gelen kitap yazarları ve sanatçı görüĢmeleri yazan küratörler arasında sayılabilecek isimlerden biri Hans Ulrich Obrist‘tir. Obrist‘in yazdığı kitaplar arasında ―A Brief History of Curating‖, ―Lives of the Artists Lives of The Architects‖, ―Ai Weiwei‖, ―dontstopdontstopdontstop‖ bulunmaktadır. Öte yandan, kitap yazarı diğer bir küratör Okwui Enwezor‘dır. ―African Art since 1980‖, African Art: From Theory To The Marketplace‖ Enwezor‘ın kaleme aldığı kitaplardan bazılarıdır. Diğer bir küratör Carolyn Christov Bakargiev ise, ―Arte Povera‖, ―William Kentridge‖, ―Franz Kline‖ adlı kitapları kaleme almıĢtır.

3. BÖLÜM:

TÜRKĠYE’DE KÜRATÖRYAL PRATĠKLERE ETKĠ EDEN OLGULAR

KüreselleĢme, dünyada olduğu gibi Türkiye‘de de yeni siyasal yapılanmaların geliĢmesine, toplumsal dönüĢümlerin yaĢanmasına, tüm bu unsurların etkisiyle kültürel ve sanatsal pratiklerin değiĢimine ve geliĢimine etki etmiĢtir. Bu süreç, sanatçının küresel ağın bir parçası olma yolundaki çabalarına ve sanatın global evrende görünürlük kazanma arzusuna eklemlenen küratörün varlığına da tanıklık edilebilmektedir.

3. 1. KÜRESELLEġME SÜRECĠNDE TÜRKĠYE’NĠN GÖRÜNÜMÜ

Soğuk SavaĢı bitirmeye hazırlanan 1980‘li yıllar, dünyada, ekonomik, kültürel ve siyasal açıdan yaĢanan birçok değiĢime tanıklık etmiĢtir. 80‘li yıllar yeni bir dönüĢüm ve kültür üretimini belirleyen bir dönemdir. Son zamanlarını yaĢayan komünizmin ardından, dünya yeni bir yaĢam tarzına hazırlanmaktadır. Dönemin siyasi tablosuna baktığımızda 1968 sonrası baĢlayan büyük sol dalganın yerini büyük sağ dalgaya bıraktığını görmek mümkündür. 1979 yılında Ġngiltere‘de Thatcher, 1980 yıllında Amerika‘da Reagan ve Almanya‘da Kohl iktidara gelmiĢtir.

1980‘li yılların baĢından itibaren, dünyaya ekonomik açıdan bakıldığında, piyasa ekonomisi, finansal serbestleĢme, entegrasyon, özelleĢtirme gibi kavramların ülke politikalarında daha çok yer almaya baĢladığını söylemek mümküdür. Öte yandan, 80‘ler, geliĢmekte olan ülkelerin liberalleĢme serüvenine daha da yakınlaĢtığı yıllar olmuĢtur. Özellikle sanayi alanındaki geliĢmeler, hızlı pazar değiĢiklikleri ve artan rekabet ortamı küreselleĢmenin bu yıllarda daha belirgin hale gelmesine neden olmuĢtur (Aktan, ġen, 1999, s.10-16).

ĠletiĢim ve enformasyon teknolojilerinde yaĢanan devrim, 20. yüzyıl küreselleĢmesinin temelini oluĢturmaktadır. Bu durum, dünyadaki ulusal ekonomilerin uluslar ötesi bir evrimleĢmeye doğru gitmesi ve sanayi toplumundan uzaklaĢılıp, bilgi toplumuna 83

yaklaĢılması olarak özetlenebilmektedir. Teknolojik geliĢmeler sonucu, ekonomik sınırlar ortadan kalkmaya baĢlamıĢ, dünya adeta küçülmüĢtür (Harvey, 1997, s. 224). Özetle, bu süreçle birlikte, ekonomik anlamda sermaye akıĢı sağlanmıĢ ve bir dünya pazarı oluĢturulmuĢtur. Bilgi, eğlence ve iletiĢim önemli sektörler haline gelmiĢtir (Short, 2000, s. 323). Öte yandan, siyasi açıdan bakıldığında bu süreçte, ulus-devletlerin otoriteleri azalmıĢ, uluslararası kuruluĢlar daha söz sahibi olur hale gelmiĢlerdir. Bu döneme sosyo-kültürel açıdan bakıldığında ise, ekonomik ve siyasal değiĢimler, sosyo- kültürel değiĢimi biçimlendirmiĢ ve evrensel kültür üretimi dönemi baĢlamıĢtır (Short, 2000, s.321). KüreselleĢme dönemininde kentler markalaĢmaya baĢlamıĢ, dolayısıyla ‗küresel kentler‘ ortaya çıkmıĢtır. Bu da sanat ve kültürün pazarlanmasında önemli etkenlerden biri olmuĢtur. New York, Londra ve Tokyo dünya kentleri arasında ilk sıralarda yer almaktadır.

1980‘lerle birlikte postmodernizmin etkileri, hem sanatsal hem kültürel anlamda hissedilmeye baĢlamıĢtır. 80‘li yıllar genel anlamda kendini polüler kültür ile ifade eden yıllar olmuĢtur. KüreselleĢmenin bu süreçte hızlanması, büyük, küresel, çokuluslu ve merkezsizleĢen bir iletiĢim ağının varlığı, toplumsal yapılarda bir değiĢime neden olurken, sanatın uygulanıĢı ve algılanıĢında da farklılıkların yaĢanmasına neden olmuĢtur. 1980‘lerde küreselleĢmenin etkisiyle yaygınlaĢan teknolojik geliĢmeler ve iletiĢim araçlarındaki hızlı ilerleme tüm dünyada olduğu gibi Türkiye‘de de etkilerini göstermiĢtir. CD çalarlar, fax makineleri, cep telefonları, dizüstü bilgisayarlar günlük yaĢam içerisinde yerlerini almaya baĢlamıĢ ve bilgi çağına geçilmiĢtir. Öte yandan, Giddens‘a göre, 1990‘larla birlikte internetin kullanılmaya baĢlamasıyla uluslararası iletiĢim ağının kurulması kolaylaĢmıĢtır. Teknolojilerin bu biçimleri zamanın ve mekanın yakınlaĢmasını sağlamıĢtır (Giddens 2008, s. 83-85).

1990‘lı yıllar dünya için ardı sıra gelen değiĢimlerin yaĢandığı yıllar olmuĢtur. Soğuk SavaĢ‘ın ardında dünya hızlı bir değiĢim sürecine girmiĢ ve küresel sistem kendini daha görünür hale getirmeye baĢlamıĢtır. 90‘lı yıllara damgasını vuran en önemli olaylardan biri, 1989 yılında Berlin Duvarı‘ın yıkılması ve Almanya‘nın sancılı bir birleĢimi yaĢaması olmuĢtur. Ayrıca, 1990 yılında Irak‘ın Kuveyt‘i iĢgal etmesi ile iki ülke arasında yeni dünya düzenine büyük etkileri olan Körfez SavaĢı baĢlamıĢtır. 1991‘de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği dağılmıĢtır. Komünizm‘den kurtulan Doğu 84

Avrupa çarpıcı iki değiĢim daha geçirmiĢtir. 1990‘larda, Avrupa haritasındaki dört yerleĢik devlet yok olurken, on dört ülke doğmuĢtur (Judd 2999, s. 763). 1989 yılında VarĢova Paktı‘nın dağılması ile Sovyet Birlikleri Batı dünyası ile daha barıĢcıl bir sürece girmiĢ ve böylece Soğuk SavaĢ bitmiĢtir. Sovyetlerdeki komünist sistemin çöküĢü, neoliberal, kapitalist sistemin yerleĢmesine neden olmuĢtur. Bunun sonucunda 70‘lerde baĢlayan tüketim toplumunun karakteri iyice yerleĢmeye baĢlamıĢtır. 1990‘ların baĢında Güney Afrika‘da ırk ayrımı sona ermiĢtir (Boyacı, 2009,s. 9).

2000‘li yıllar da, teknolojik anlamda 90‘lı yıllardaki hızını kesmemiĢtir. Ġnternet ve sosyal site ağları iyice yaygınlaĢmıĢtır. 2000‘li yıllarda dünya siyasetini, dolayısıyla Türkiye‘yi de etkileyen önemli olaylardan biri, 11 Eylül 2001 yılında New York kentindeki Dünya Ticaret Merkezi Kuleleri‘nin ve Washington‘daki Pentagon‘un yıkılması olmuĢtur. Soğuk SavaĢ sonrasında Ģekillenmeye baĢlayan bu yeni mücadele alanında ABD ve birçok NATO ülkesi Afganistan‘ı iĢgal etmiĢtir. Daha sonra 2003 yılında demokrasi adına Irak iĢgal edilmiĢ ve sekiz yıl süren Irak SavaĢı baĢlamıĢtır. Irak SavaĢı sonunda Saddam Hüseyin yönetimi devrilmiĢtir (AkĢin v.d. 2009; Judd, 2009, s. 937). 2000‘li yıllarda Çin ekonomik alanda büyük br çıkıĢ yaĢamıĢtır. Euro, Avrupa Birliği‘nin para birimi olmuĢtur. 2000‘li yıllarda yeni üyelerin de katılımıyla, Avrupa Birliği‘nin sınırları büyük ölçüde değiĢmiĢtir. Ayrıca, Karadağ, Kosova gibi ülkeler bağımsızlıklarını kazanmıĢtır. 2005 yılında Angela Markel, ilk kadın Almanya Ģansölyesi, Barack Obama da 2008 yılındaki baĢkanlık seçimlerini kazanan ABD tarihindeki ilk zenci baĢkan olmuĢtur.

KüreseleĢme, siyasal, toplumsal, kültürel ve ekonomik etkenlerin bir araya gelmesi ile ortaya çıkmıĢtır (Giddens, 2008, s.84). Türkiye‘de, 1970‘lerden sonra gündeme gelen küreselleĢme olgusu, 1980 ve 90‘lı yıllarda ortaya çıkan ekonomik ve siyasal değiĢimler ile daha da belirginlik kazanmıĢtır. KüreselleĢme, gündelik deneyimlerimizin doğasını kökten bir biçimde değiĢtirirken, yaĢadığımız toplumlar da ciddi dönüĢümler geçirmektedir. Bilgi ve iletiĢim teknolojilerindeki geliĢme bu süreci yönlendirmiĢtir (Giddens, 2008, s. 85).

Dolayısıyla Türkiye, 1980‘li yıllarla birlikte Giddens‘ın bahsettiği siyasal, toplumsal, kültürel ve ekonomik parametrelerin de etkisiyle küresel sürece entegre olacak bir dıĢa açılma politikası uygulamaya mecbur kalmıĢtır. Bu süreçte, Türkiye‘nin Avrupa Birliği 85

ile iliĢkileri gümrük birliği düzeyinde, küresel-bölgesel bir entegrasyona oturtulmuĢtur. Ancak, makro ekonomik anlamda ülke istikrarlı ve rekabetçi bir pazar ekonomisi oluĢturamamıĢtır (AkĢin, 2007, s. 190-180).

Türkiye küreselleĢme sürecine adım attıktan sonra, ülke ekonomisini sarsan çeĢitli krizler yaĢamıĢtır. 1991, 1994 ve 1999‘da yaĢanan krizlerin ardından Kasım 2000 ve ġubat 2001 krizleri ortaya çıkmıĢtır.

KüreselleĢmenin tüm dünyadaki yansımaları, bu döneme denk düĢen Özal hükümetinin ılımlı liberalleĢme yaklaĢımları üzerinden hareket eden Türkiye‘de de hissedilmeye baĢlamıĢ; ekonomiden bilime, bilimden sanata toplumsal yaĢamın her alanında ortaya çıkmaya baĢlamıĢtır. Bu dönemde dıĢa açılma politikaları uygulanmıĢ, beraberinde faiz ve fiat kontrolleri kaldırılarak serbest piyasa uygulamalarına giriĢilmiĢtir. Kamu iĢletmeleri özelleĢtirilmeye yönelmiĢtir. Bu dönemde yapay bir tüketim kültürü oluĢmaya baĢlamıĢtır. Ekonomide dengeler değiĢmiĢ, sanayicilerin yerini iĢ adamları almaya baĢlamıĢtır (AkĢin, 2007, s. 190-180). 1980 döneminin baskıcı tavrından sonra geliĢen liberalleĢme politikalarının etkisiyle tüketim alıĢkanlıkları ve yaĢam biçimlerinde değiĢimler gözlenmiĢtir. Bu serbestlik ve hareketlilik sanat ortamında da kendini göstermiĢtir (Madra, 1989; Çalıkoğlu, 2008, s. 8-9).

3. 1. 1. 1980’li Yıllarda Türkiye

Türkiye 1980‘li yılları özellikle 1980 Darbesi‘nin baskıcı rejimi ile hatırlamaktadır. Çok partili yönetime geçiĢin ardından, siyasal ve toplumsal olaylar ve ekonomik kriz ―12 Eylül 1980 Askeri Darbesi‖ ile sonuçlanmıĢtır. Bu darbenin ana etmenlerini 70‘li yılların siyasal bunalımları, ekonomik çöküntü ve akabindeki toplumsal bunalımlar oluĢturmaktadır. Darbe sonunda yeni bir anayasa ile farklı bir süreç baĢlatılmıĢ ve sivil siyaset devre dıĢı kalmıĢtır (Madra, 1989).

1983 seçimleri ile birlikte, Özal hükümeti iktidar olmuĢ ve yeni bir dönem baĢlamıĢtır. Bu yeni dönem özellikle ekonomi alanında köklü değiĢikliklere gitmiĢ, ―piyasa ekonomisi‖ baĢat kavramlardan biri olmuĢtur. Bu dönemde özelleĢtirmelerle bir ekonomik platform yaratılmaya çalıĢılmıĢ ve karma ekonomi yerini serbest piyasa ekonomisine bırakmıĢtır. Bu yeni uygulama, dıĢa kapalı toplum yapısından, global bir 86

anlayıĢa ve dıĢa dönük bir toplumsal paradigmaya doğru bir evrilmeyi beraberinde getirmiĢtir. Bununla birlikte, teknolojide yaĢanan geliĢim, tüketim toplumunun ana nüvelerinden biri olan ‗medya kültürünü‘ yaratmıĢ ve dolayısıyla ‗meta estetiği‘ önem kazanmıĢtır (Kahraman, 2012, s. 12). 1987 yılında Türkiye ilk kez Avrupa Birliği‘ne üyelik baĢvurusunda bulunmuĢtur.

Kültürel açıdan bakıldığında Türkiye bu yıllarda, önceki yıllardaki Doğu- Batı sentezi arayıĢını farklı bir kültürel biçimlenmeyle değiĢ tokuĢ etmiĢtir. Kırsal alan kentsel alan çatıĢmasını da bir kenara bırakan ve ne köylü ne kentli ekseninde konumlanan bu dönem, çoklu katmanlı bir kültürün ortaya çıkıĢına tanıklık etmiĢtir. ―Arabesk‖ olarak ifadelendirilebilecek bu olgu, 1970‘lerdeki daha yüksek bir kültürün çatıĢma alanındaki arabeskten çok daha farklı bir oluĢuma ve ifade Ģekline bürünerek, yeni bir kimliği ortaya çıkarmıĢtır. Ayrıca, bu yıllar, kadın kimliği gibi kimlik arayıĢlarının filizlendiği yıllar olmuĢtur (Kahraman, 2012, s. 11). Bu süreç, aynı zamanda, postmodern söylemin uzlaĢmacı bir toplumsal Ģekillenmeyi besleyebileceği bir sıçrama platformu olarak düĢünülse de, farklı kimliklerin kendini göstermesine özerklik tanıdığı için toplumsal bölünmeyi bir nevi körüklemiĢtir (Madra, 1989).

Öte yandan, 1981 yılında Türkiye‘nin ilk renkli televizyon yayını yapılmıĢtır. Edebiyat etkisini görece kaybederken sinemanın yükseliĢe geçtiği bir kültürel dönüĢüm göze çarpmaktadır.

Sosyolojik açıdan bakıldığında, 1980‘ler göç olgusunun en üst seviyede yaĢandığı yıllar olmuĢtur. 1950‘lere oranla yaĢanan bu artıĢ kentlerdeki sosyal yapıyı sarsmıĢ, kentte yeni bir kuĢağın ve popüler kültürün ortaya çıkmasına neden olmuĢtur (Ödekan, 2011, s. 357).

3. 1. 2. 1990’lı Yıllarda Türkiye’de Siyasal, Kültürel ve Toplumsal Paradigmalar

Dünyanın hızlı bir değiĢim içine girdiği 90‘lar, Türkiye için de yoğun değiĢimlere sahne olmuĢ, ancak, bu değiĢim çabaları, daha çok yoğun bir iç politikaya girme Ģeklinde biçimlenmiĢtir. Bu yıllar, 12 Eylül döneminin sona ermesine rağmen hala etkilerinin sürdüğü yıllar olmuĢtur. 90‘lar ‗Ġslamın siyasileĢmesi‘ olgusunun tam anlamıyla belirginleĢtiği yıllar olarak kabul edilebilir. 87

Kenan Evren‘in ardından, Turgut Özal cumhurbaĢkanı olmuĢtur. 90‘lı yıllarla birlikte Türkiye‘de yeniden koalisyon dönemi baĢlamıĢtır ve arka arkaya çeĢitli koalisyon hükümetleri kurulmuĢtur. On yılın sonu da yine, 1999 genel seçimleri sonucu DSP- MHP-ANAP koalisyonu ile tamamlanmıĢtır.

Türkiye‘de, 1994 yılında kemer sıkma politikaları uygulanmaya baĢlanmıĢ, 1995 yılında ise Türkiye Gümrük Birliği AntlaĢması imzalanmıĢtır. 1992 yılında Erzican, 1999 yılında ise Büyük Marmara depremleri yaĢanmıĢtır (Aytulu, 2010, s. 5). Körfez SavaĢı Türkiye‘yi, hem ekonomik hem kültürel açıdan olumsuz etkilemiĢtir.

90‘lar Türkiye‘de üç önemli finansal krizin yaĢandığı bir döneme tekabül etmektedir. 1990‘larda Türkiye‘de liberalleĢme ve özelleĢtirme, popüler kültür ve tüketim kültürünün artıĢından aldığı hızla yerini daha da pekiĢtirmiĢtir. 1980‘lerle baĢlayan bu süreç dıĢa açılma politikalarıyla paralellik göstermektedir. Böyle bir geliĢme devletin tekelinin kalkmasını ve düĢüncede çeĢitliliğin ortaya konmasına uygun bir platform hazırlamıĢtır. 2008 yılında yaĢanan dünya ekonomik krizi ile Türkiye yeni bir ekonomik kriz sürecine girmiĢtir. Türban konusu tüm bu yıllar boyunca hararetini sürdürmüĢ; alkol kullanımına getirilen yasaklar, anayasa değiĢikliği, Türkiye‘nin AB‘ye girmesi gibi konular da sürekli gündemde kalmıĢtır. 1996 yılında yaĢanan Sussurluk kazası ‗devlet-mafya-politika‘ iliĢkilerinin sorgulanmasına neden olmuĢtur. (AkĢin, 2007, s. 95-105).

90‘lı yıllar aynı zamanda, insan hakları ihlallerinin, din sömürüsünün, düĢünce suçlarının, tüketim ekonomisindeki artıĢın ve enflasyonun sonuçlarının yoğun olarak yaĢandığı bir dönem olarak belirtilebilmektedir (Çalıkoğlu,2008, s. 9).

1990‘lı yılların en önemli olaylarından biri 1990 yılında Türkiye‘nin ilk özel kanalı Star 1‘in yayına baĢlamıĢtır. Star 1‘in ardından 90‘lar boyunca çeĢitli özel radyo ve televizyon kanalları açılmıĢtır. Bu yıllar aynı zamanda arabeskin son bulduğu, pop müzüğin arabeskin tahtını devraldığı yıllar olmuĢtur.

1980 ve 1990‘ların toplumsal ve kültürel açılımlarını Kahraman, ―modernizm içinde gelenek‖ Ģeklinde özetlemektedir (Kahraman, H.B. 2001b, s.75). 90‘lar küreselleĢmenin artık Türkiye‘de yoğun olarak hissedildiği yıllar olmuĢtur. Bu dönemde Avrupa Birliği ülkeleri ile sanat ve kültür iliĢkilerinin yoğunlaĢtığı göze çarpmaktadır. 88

ġirketler sanat ve kültür merkezleri kurmuĢtur. Artık sanatçı ve sanat yapıtı özel sektör için bir saygınlık aracı olmuĢ, sanat izleyicisi ise hedef kitleye dönüĢmüĢtür (Madra, 2011, s.36). Öte yandan, plastik sanatlar alanında, 90‘lar, devlet baskısı ve neo-liberalizmin yol açtığı kültürel yıkıntının içinde devinen bir toplumun ve bu topluma ev sahipliği yapan ülkenin genel durumunu ciddi anlamda kritize eden ve sert yorumlarda bulunan bir sanatçı kitlesinin varlığına iĢaret etmektedir (Çalıkoğlu, 2008, s. 9).

3. 1. 3. ÇağdaĢ Sanat Pratiklerini Etkileyen Faktörler

Evrensel bir olgu olan küreselleĢme öncesinde ulus devletlerin oluĢturduğu ulusal kültür dinamiklerinin ekseninde Ģekillenen ve iĢleyen ulusal sermayenin yoğunluk kazandığı galericilik sisteminden ve ulusal müzelerden bahsetmek mümkündür. Bu süreçte, sanatın ulusal sınır çizgileri içinde üretildiği ve ulusal piyasalar içerisinde tüketildiği söylenebilmektedir. Modernist tavır bu dönemde etkili olduğu ve üretilen sanat yapıtlarının modernist gelenek içerisinde resim, heykel, mimari gibi kendi sınır çizgilerini ve ilkelerini çizdiği bir süreç olarak kabul edilebilmektedir.

Sanatsal ifade biçimleri ve teknikleri de teknolojideki geliĢmeler sonucunda çeĢitlilik göstermiĢtir. Video, DVD, projeksiyon gibi çeĢitli medyalar yeni sanatsal yorumlara kapı aralamıĢtır. Bilgisayar kullanımı ve bilgisayardaki grafik programlarının yaygınlaĢmasının izdüĢümleri çeĢitli sanatsal pratikler üzerinde etkilerini göstermiĢtir. Ġnternet, cep telefonu, televizyon gibi iletiĢim kaynakları kültürlerarası iletiĢimin yolunu açmıĢ, bilginin her an, her yere rahatlıkla ulaĢabilmesini kolaylaĢtırmıĢtır. Farklı coğrafyaların ve kültürlerin bir araya gelebilmesini kolaylaĢtıran tüm etmenler, bir yandan çoğulculuğu beslerken, bir yandan da popüler kültürdeki tek tipleĢmeyi yapılandırmaktadır (Boyacı, 2009, s. 15). Ertürk‘e göre, kültürün bilinçli olarak, resmi ekonomik politikanın merkezine yakın bir yere konulduğu bir dönemde yaĢamaktayız. Sanayi toplumunun doğuĢuyla ortaya çıkan, Adorno ve Horkheimer‘ın kültürel ürünlerin metaya dönüĢmesi olarak açıkladıkları ‗kültür endüstrisi‖, bugünkü kapitalizmin önemsediği bir olgu olarak karĢımıza çıkmaktadır (Ertürk, 2007, s.14). 89

Sanat dünyası küreselleĢmenin politik açıdan liberal yönünü benimserken, özellikle kültürel sentezin ya da melezliğin yanında olmuĢtur, ancak küresel sermaye ağının bir parçası olmaktan kurtulamamıĢtır (Stallabrass, 2009, s. 22). Öyle ki, sanat, küresel ekonominin önemli parçalarından biri haline gelmiĢtir. Özellikle çok uluslu Ģirketlerin kimi zaman kendi reklamları için kimi zaman ise vergi muafiyeti için uluslararası sanat etkinliklerine sponsorluk etmekte olduğu görülmektedir (Wu, 2005, s. 30-52).

3. 1. 4. Sanat- YaĢam ĠliĢkisinde GeliĢen Parametreler

Sanatta yansımalarını ciddi anlamda gördüğümüz, yukarıda da belirttiğimiz gibi, kitle iletiĢim araçlarındaki ve teknolojik geliĢmelerin popüler kültürü tek tipleĢtirmesi, sanat ile popüler kültür imgeleri arasındaki sınırların erimesine yol açmıĢtır. Sanatçılar çoğulculuğun getirilerinden faydalanırken, içinde bulunduğu görsel dünyayı ve tek tipleĢmeyi eleĢtiren iĢler gerçekleĢtirmektedirler.

1980‘li yıllarda ele alınan konular, siyasi, sosyal ve felsefi teoriler üzerine Ģekillenirken, ―çokkültürlülük, çoğulculuk, uluslararasılık, küreselleĢme, yersiz yurtsuzlaĢma, çeĢitlilik, melezlik, öteki‖ gibi kavramlar görselleĢtirilmeye çalıĢılmıĢtır. 1990‘lı yıllarda ise, akademik teorilerden ve politik sorgulamalardan öte, bireyin evren içindeki konumunu sorunsallaĢtıran, ―geçicilik, yok oluĢ, Ģiddet‖ gibi daha minör konular ele alınmıĢtır. ÇağdaĢ sanatın dinamiklerini belirleyen postmodernizm, postyapısalcılık, semiyotik, postkolonyalizm ve post feminizm, belirgin olarak kendini alıntılama ve pastiĢ olarak göstermiĢtir (Boyacı, 2009, s. 18).

Sanatın globalleĢmesinden önce de modernist seçkin tavra bağımlı, ulusal sınırlar içinde devinen, ulusal müzeler ve ulusal semaye ekseninde üretilen ve tüketilen sanat anlayıĢı, sanat-hayat iliĢkisi arasına ciddi bir mesafe koymuĢtur. Bu anlayıĢ üzerine konumlanan sanat yaklaĢımları, resim, heykel ve mimari gibi alanlar arası geçiĢliliğe de izin vermemiĢtir. Küresel sanat yaklaĢımlarıyla birlikte gündelik hayat ve sanat arasındaki ayrımlar yok olmaya baĢlamıĢtır. Geleneksel sanat biçimlerinden ve malzemelerinden farklı olarak, performans, enstalasyon gibi türler ve gündelik hayatın içinden malzemeler, video gibi mecralar sanatçıların ilgisini çekmiĢtir. Kısaca, sanat, hayatın içine akmaya baĢlamıĢtır. Sanatçı için içerik kavramlaĢmıĢ ve biçimin önüne geçmiĢtir. 90

Sanatçının hedef kitlesi, büyük modern öğretinin kutsadığı elitist kesimden öte, sıradan insanlar olmuĢtur. Popüler kültürden, tüketim kültüründen ivme kazanan sanat yapıtı ironi, kitch, pastiĢ, eklektizm odaklı olmaya baĢlamıĢtır.

Ancak, Ģu da unutulmamalıdır ki, küreselleĢme öncesinde de, özellikle trans avangard sanatçılar, kendi kabuğuna çekilmiĢ sanat dünyasını ve sanatın üretim süreçlerini ve uygulama biçimlerini de eleĢtirmiĢlerdir, dolayısıyla modernist anlayıĢa karĢı bir tavır sergilemiĢlerdir.

Tüketim toplumunda tüketim ürünlerinin ve nesnenin estetize ediliĢini ön plana alan Pop Sanat uygulamaları hız kazanmıĢtır. Bu durum yüksek kültür ile kitle kültürü arasındaki sınırların yok olasının göstergeleri olarak sayılabilmektedir (ġahiner 2008, s. 205-206). YaĢam ve sanat birbiri içine geçtikçe, sanatçılar sıradan insana da hitap edebilmek için sanat malzemelerinin dağarcığına popüler kültürü, kitle kültürünü ve tüketim kültürünü de eklemiĢlerdir. Sanatçının ĢaĢırtmak ve dikkat çekmek için yapıtlarını kitschleĢtiği, ironiye, pastiĢe, eklektizme daha çok yer verdiği görülmektedir. Kullanılan malzemeler klasik heykel ve resim malzemelerinden çok video, enstelasyon ve yeni teknolojilere odaklanmıĢtır (Kuspit, 2006, s. 16-30).

3. 2. 1980’LERDEN GÜNÜMÜZE TÜRKĠYE’DE ÇAĞDAġ SANAT ORTAMI

ÇağdaĢ Türk sanat ortamına geçmeden, dünyadaki sanatsal değiĢimlere baktığımızda, 1960‘lı yıllar için özellikle kinetik sanat eserlerinin ortaya çıkmaya baĢladığı yıllar olarak değerlendirilebilir. 1970‘li yıllar ise kavramsal sanatın tırmanıĢa geçtiği ve bir tür akademiye dönüĢtüğü yıllar olmuĢtur. Yine bu dönem, transavangardların kendilerini ortaya koyabilecekleri Aperto‘nun ortaya çıktığı bir süreç olmuĢtur (Altuğ, 2003g, s. 21).

1980‘lerden günümüze küreselleĢme ile birlikte geliĢim gösteren postmodernizm, post kolonyalizm ve post feminizm gibi teoriler kültürün ve sanatın değiĢiminde etkili olmuĢlardır. 1980‘de askeri darbenin ardından Türkiye, yavaĢ yavaĢ ulus devlet homojenliğini kaybetmeye baĢlamıĢtır. HaberleĢme ve ulaĢım olanaklarının artması ve göç olgusunun özellikle büyük Ģehirlerin çehresini değiĢtirmeye baĢlamasıyla birlikte, toplumsal, kültürel ve siyasal değiĢimler hissedilmeye baĢlanmıĢtır. Tüm bu değiĢimler 91

sanat kavramlarını ve sanat yapma biçimlerini ve estetik anlayıĢı değiĢtirmiĢtir (Madra, 2011, s.34).

1990‘lı yılların sanatı, Fleck‘e göre, estetiğin değerini yeniden ortaya çıkarmak ve yapılandırmak için oluĢturulan bir çok yol ve stratejinin bileĢkesidir. 90‘larda sanat, politik, sosyal ve bireysel yaptırım mekanizmaları ve sanat eserlerinin somut olarak ortaya çıkabileceği Ģartlarla ilgilenmektedir (Fleck, 1999, s. 116).

1990‘lar boyunca bienaller ve diğer sanat etkinlikleri tüm dünyaya yayılmayı sürdürmüĢtür. Bu arada dünyanın değiĢik kentlerinde yeni çağdaĢ sanat müzeleri kurulmuĢ ve daha önce kurulmuĢ olanlar geniĢletilmiĢtir (Stallabrass, 2009, s. 22). Sanat dünyasında 1960‘larda ortaya çıkan enstalasyon, 1980‘li yılların baĢında yeniden canlanmıĢtır. Enstalasyonun yükseliĢi, resim ve heykel gibi geleneksel mecralarda bir gerilemenin olmasına neden olmuĢtur (Stallabrass 2009, s. 30-31). 90‘larla birlikte sanat eserinin ‗kültürel değerinin‘ yok olması, ‗sergileme değerinin‘ ön plana çıkmasını daha da belirgin hale gelmiĢtir (Akay, 1996b, s.16). 90‘lar sonrasında ise küresel olanla yerel olanın karĢı karĢıya geldiği bir süreç yaĢanmaktadır.

Türk sanat tarihine baktığımızda, özellikle 1990‘lı yıllarla birlikte önemli bir dönüĢümden ve bu dönüĢümü tetikleyen, sanata farklı bir ivme kazandıran çeĢitli sosyal, ekonomik ve kültürel etmenlerden ve sanatsal faaliyetlerin çeĢitliliğinden ve artıĢından bahsetmek mümkündür. Ancak, 90‘lardaki bu çıkıĢın mütevazı zemininde, 70‘lerde ve 80‘lerdeki Türk sanat üretiminin ve bunların temsilinin bugün gelinen noktaya dair önemli ipuçları içerdiği ve bir platform oluĢturduğundan bahsedilebilmektedir. Günümüz sanatının geliĢim çizgisindeki önemli duraklardan biri olarak ‗Ġstanbul Sanat Bayramları‘ çerçevesinde organize edilen ―Yeni Eğilimler‖ sergileri bu platformu oluĢturan ana dayanaklarından biri olarak kabul edilebilmektedir. 1977 - 1987 yılları arasında gerçekleĢtirilen ―Yeni Eğilimler‖ sergileri, Ġstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi (Mimar Sinan Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi) tarafından ikiĢer yıl ara ile toplam altı kez düzenlenmiĢtir. Yeni Eğilimler Sergileri, resim ve heykel gibi geleneksel mecraların dıĢındaki ve mekana özgü kavramsal iĢlere yönelen yanıyla farklı eğilimleri göstermeyi hedeflemiĢtir. Bu yarıĢmalı sergiler üzerinden günümüze ulaĢan birçok baĢarılı sanatçının isminden bahsetmek de mümkündür. Galerilerin ve sanatı destekleyen kurumların daha az olduğu bir dönemde, 92

bu sergiler dünyadaki sanat pratiklerine paralel bir yol izlemiĢlerdir (Özayten, 2007, s.10).

80'li yıllardaki değiĢim, Madra‘ya göre, yeni bir dil, yeni bir üslup değil, toplumsal, kültürel, siyasal sorunların doğurduğu yeni bir durum değerlendirmesinin sonucudur. Bu yıllarda, büyük, küresel, çokuluslu ve merkezsizleĢen bir iletiĢim ağının varlığı ve bu ağın karmaĢık yapısını algılama sürecine giren yeni bir bilincin oluĢumu söz konusudur. Sanatçı bu iletiĢim ağının algılanmasında bir aracı olma iĢlevini üstlenmiĢtir. 80'1i yılların baĢında konu resimdir ve tartıĢmalar resim çevresinde odaklanmıĢtır (Madra, 1989b, s.16).

Arabesk, kitsch ve pop müzik etkileri yüksek kültürün içine sızmaya baĢlamıĢ, bazı sanatçılar bu karıĢımdan yeni sonuçlar çıkarmaya çalıĢırken, bazı sanatçılar da bu duruma tepki göstermiĢlerdir. Her yerde olduğu gibi, 1985'den sonra Türkiye'de de 'düĢünsel göçebelik' ve 'gelenek ve Ģimdi' sanatçılar için belirleyici konular olmuĢtur (Madra 1989b, s.16). ÇağdaĢ Türk sanatında, gelenek ve modern iliĢkisi de sancılı bir süreç yaĢamıĢtır. Özellikle 1990‘ların baĢında, uluslararası üretimlerde minyatür ve hat sanatının çağdaĢ sanat üretimlerine eĢlik ettiği göze çarpmaktadır. Portreler üzerine kaligrafi ya da minyatürün kullanımı Ģeklinde ortaya çıkan üretimlerin bir kısmının kitche yakın üretimler bir kısmının ise derin felsefi anlamlarla yüklü olduğu söylenebilmektedir. Türkiye modernizmine baktığımızda, Avrupa merkezci oryantalizm geleneğini benimseyen, 1914 kuĢağı sonrası ressam ve heykeltıraĢları, yapıtlarında gelenekten alıntılanmıĢ örneklerin çokça olduğu dikkat çekicidir. 1923 devri, ―ulus- devlet‖ dönemidir ve arı bir Anadolu kültürünü iĢaret etmektedir. 1950 sonrasında ise, ABD ve Paris odaklı soyut resim heykellerinde Anadolu motifleri ve Hitit simgeleri görmek mümkündür. Burada, bize özgü bir kübizmin içinde, geleneksel bir alılamanın bulunduğunu ifade etmek mümkündür.40 Günümüzde ise geleneğe gönderme yapan, ya da geleneği sorgulamaya çalıĢan yapıtların, bugüne karĢılık gelen olgulara, Ġslam ve Osmanlı hat, minyatür ve süsleme sanatlarının bağlamından kopartılarak eklemlenmesine tanıklık etmekteyiz ve bu tip bir yaklaĢım günümüzde Yeni- Oryantalizm‘e doğru bir yaklaĢımı kendine çekebilmektedir (Madra, 2010, s.26).

40 Modernist kimliğin pekiĢtirilmesi, süreçlerini yaĢamadan modernist geleğe eklemlenme olgusunun onarım aĢamasında 20. yüzyıl sanatından en güzel örnekleri Fahr-el Nissa Zeyd ve Sabri Berkel gibi sanatçılarda görebilmekteyiz (Madra, 2010, s26). 93

Bu dönemde, Batılı sanatçıların tavırlarını açıkça benimseme ve örnek alma baĢlamıĢtır. Yeni teknolojiler ve medyalara karĢı ilgi uyanmıĢ; günlük ikonografi önem kazanmıĢtır. Kısacası, 1960'ların ve 70'lerin yalıtılmıĢlığı 80‘lerde sona ermiĢtir (Madra 1989b, s.16). Ancak 80‘ler Türkiye‘nin sanat açısından kendi sınırları içinde kaldığı ve sınırın ötesinden yalıtılmıĢ bir pozisyonda olduğu söylenebilir. Bu dönemde, kendi çizgilerini korumaya çalıĢan ve taĢra piyasasından uzak kalmaya çalıĢan güncel sanatçılar, ―Öncü Türk Sanatı‖ gibi, yılda belki bir kez bir grup sergisi düzenleyebilmiĢlerdir (Kortun, 1993a).

80'li yıllarda, baĢka yerlerde olduğu gibi sanat pazarı bir canlanma yaĢadıysa da, bu sanat yatırımı bilgiden, öngörülü bir planlamadan ve uygulamadan yoksundur (Madra 1989). 80'li yıllarda birçok sanatçının yurtdıĢına gitme isteğinde olduğunu, süregelen olumsuzluklardan kaçtığını ve göçmen yaĢamını yeğlediğini saptamak olasıdır; ancak bu gidiĢler baĢlarda siyasal nedenlerle olmuĢ, daha sonra ekonomik nedenler öne çıkmıĢtır (Madra 1989). Kortun‘a göre 1980‘ler, yapıcılık sonrası düĢünce akımlarının Türkiye‘de hissedildiği yıllardır (Kortun, 1993b). 80‘li yıllar, Yeni DıĢavurumculuk akımının ortaya çıktığı bir zaman dilimine tekabül etmektedir. Bu akımın Türkiye‘deki temsilcileri olarak Bedri Baykam, Hale Arpacıoğlu, Kemal Önsoy, Emre Zeytinoğlu, Fuat Acaroğlu gibi isimler sayılabilmektedir. Bu dönemde, ―Öncü Türk Sanatından Bir Kesit‖, ―Günümüz Sanatçıları Ġstanbul Segileri‖, ―A B C D Sergileri‖ dikkat çeken sergiler olmuĢtur (Madra 1989; Atakan 2008,s. 12; Çalıkoğlu 2008, s. 7). Bu yıllar, aynı zamanda, Amerika‘da evrimleĢen feminist, politize ve postkolonyel sanat ortamının sanatçılar üzerindeki etkisi, fotoğraf, enstalasyon ve gündelik malzeme kullanımı gibi yeni medyaları destekleyen sanatsal atmosfer, Türk sanatçıların da ifade biçimlerini etkilemiĢtir (Kortun, 1993b). 80‘li yıllar, Türkiye açısından ilk kez ―Asya Avrupa Sanat Bienalleri‖nden sonra uluslararası bir bienal etkinliğinin yaĢandığı yıllar olmuĢtur. 1987 ve 1989 yıllarında düzenlenen ilk iki bienalde Mimar Sinan Üniversitesi‘nin yoğun etkilerinin ve baskısının hissedilebildiğini söylemek mümkündür. Bienal danıĢma kurullarında, ―elitist-modernist‖ ve ―statükocuların‖ çoğulcu varlığı sergiye Türkiye‘den güncel sanatla ilgisi olmayan birçok sanatçının bir nevi zorlamayla kabul ettirmesi dikkat çekmiĢtir (Kortun, 1993b). 90lı yıllara gelindiğinde ise, yerel sanat piyasası ve güncel sanat ortamı arasındaki bağların hızla erimeye baĢladığı yıllar olarak tespit 94

edilebilmektedir. Daha önceleri yani 90‘lı yıllara kadar Korun‘un da ifade ettiği gibi, ―…piyasa kendi konumunu kavrayamadığı gibi bienali etkilemeye bile talip olabiliyordu‖41 (Kortun,1993a). Kortun‘ a göre, 1992 yılındaki 3. Ġstanbul Bienali cesaret kazandırmıĢ, 1995‘teki bienalin ise, bilgi edindirdiğini belirtmiĢtir. Kortun‘a göre, 1990‘lı yıllardaki en önemli değiĢim, Ġstanbul Bienali‘ Platform‘un arĢivi ve residency programı gibi yeniliklerin Türk sanat ortamında oluĢturduğu yeni ortamdır. Uluslararası iliĢkiler, daha çok sanatçının dıĢarıya çıkması, sergi ve bienal tecrübeleri, residency programları, Ġstanbul‘un yabancı sanatçılar için ciddi bir çekim alanı oluĢturmasını sağlamıĢtır (Kortun,1993b). 90‘larda sanatçıların ele aldıkları konular: cinsiyetler arasındaki güç eĢitsizliği, militarizm, kamusal ve özel alana sızan Ģiddet, kimlik/ öteki kimlikler, göç/göçebelik, yersiz-yurtsuzlaĢma, yerellik-evrensellik ve küreselleĢmedir (Çalıkoğlu 2008, s.7). 90‘lı yılların ortalarında tuval resmi ve enstalasyon arasında tartĢmalar yaĢanmıĢtır. Bu argümanlardan kendini sıyıran, yeni bir yapılanmayla kendini var eden genç bir kuĢak ortaya çıkmıĢtır. Televizyon, popüler kültür ürünlerinden, yerellik/evrensellik tartıĢmalarından yola çıkan bu sanatçılar interdisipliner bir bilinçle yapıtlar üretmiĢlerdir (Çalıkoğlu 2008, s.12). 90‘lı yıllardaki en önemli değiĢimlerden bir diğeri ise, kendinden daha emin ve kendine güvenen bir sanatçı kuĢağının ortaya çıkmasıdır. Kortun‘a göre bu değiĢimin altında yatan etmenler Ģunlardır: ―1990lardaki en önemli değiĢim, akademi hocalarının dıĢarıdaki eğitimleri sırasında aldıkları bayat dogmaların; kendilerine yüksek-kültür taĢıyıcılığı vazifesi biçen sanatçıların; orasıyla burası arasında acentalık yapıp adalet dağıtmaya giriĢen uzmanların kan kaybına uğramasıdır (Kortun, 1993b). Bu dönemde, sanat, siyaset ve sosyoloji pek çok noktada kesiĢmeye baĢlamıĢtır. Foucault, Deleuze, Guattari‘nin Türkçe‘ye kazandırılan metinleri sanat ortamında okunmaya ve tartıĢılmaya baĢlanmıĢtır. Akay‘a göre, hem Türkiye‘de hem Avrupa‘da bu düĢünürlerin yazıları sanatta temel bir dönüĢüm noktasına iĢaret etmektedir (Çalıkoğlu 2008, S.22). 90‘larda sanatçı, sanat eleĢtirmeni ve küratörü disiplinlerarası düĢünmeye sevk eden ―Sanat ve Sosyoloji‖ (MSÜ), ―Bilgi Olarak Sanat, Olgu Olarak Sanatçı, Yeni Ontoloji‖ (PSD) gibi etkinlikler düzenlenmiĢtir. 70‘ler ve 80‘ler sanat

41 Burada bahsi geçen Mimar Sinan Üniversitesi‘dir. 95

pazarının kurumsallaĢtırılması yönünde çabalarla geçmiĢtir. 80‘lerin sonunda yapılmaya baĢlanan bienaller, Türkiye sanat ortamının uluslararası arenaya sokulmasında etkili organizasyonlar olmuĢtur. Öte yandan, uluslararası organizasyonlar ancak, 90‘ların ortalarından itibaren sayıca artmaya baĢlamıĢtır. Bu dönemde, alternatif, yenilikçi sanat hareketleri ve sergiler de organize edilmeye çalıĢılmıĢtır. Türkiye‘de 1990‘lı yıllarla birlikte ―kavramlı‖ sergiler yapılmaya baĢlamıĢtır. 90‘lar, sanat ortamının küratörlük olgusuyla tanıĢtığı yıllar olmuĢtur. 1990‘lar süresince, Vasıf Kortun, Beral Madra ve Ali Akay gibi isimler küratöryal çalıĢmalara imza atmıĢlardır (Atakan 2008, s. 16-19). 90‘larda yurt içinden ve yurtdıĢından küratörlerin gerçekleĢtirdikleri kavramlı sergiler de görülmeye baĢlamıĢtır. Madra‘ya göre, küratörlü sergilerin en önemli iĢlevi, Türkiye sanat üretimini uluslararası sanat üretimine eklemlemek olmuĢtur (Madra, 1987). Temalı ve kavramlı sergiler, AKM Sergi Salonu, Taksim Sanat Galerisi, Platform Garanti Güncel Sanat Merkezi, Borusan Sanat Galerisi gibi mekanlar daha çok, müze, dernek, Ģirket, banka ve galeri etkinliği olarak düzenlenmiĢtir. Ayrıca, kent içi mekanlar, Gazhane, Feshane gibi kent sınırındaki alanlar kullanılmıĢtır. 1990 yıllar, sanatın sosyoloji, felsefenin de dahil olduğu disiplinlerarası yaklaĢımların görüldüğü yıllardır. 2000‘lerle birlikte, siyasi göndermelerin daha dolaysız olduğu yapıtlar karĢımıza çıkmaktadır (Akay 1996, s. 11-13). 2000‘lerde, dijital sanat yaygınlaĢmaya baĢlamıĢ K34, NOMAD-TV network, Upgrade Ġstanbul, gibi network projeleri geliĢtirilmiĢtir. Örneğin, NOMAD'ın kurucuları 2001- 2002 yılları arasında çevrimiçi projeler geliĢtirmeye baĢlamıĢtır. Bu oluĢumun çekirdek üyelerini tasarımcılar, mühendisler, mimarlar, küratörler ve yazarlar oluĢturmuĢtur. NOMAD ilk baĢtan itibaren farklı disiplinler üzerinden dijital sanat alanında geliĢen deneysel oluĢumları incelemeyi ve bu alanda yeni kalıplar üretmeyi amaçlamıĢtır. Ayrıca, 2005 yılından bu yana, NOMAD Upgrade!Istanbul düzenlenmektedir. Upgrade!Istanbul yeni medya sanatçılarını, akademisyenleri, küratörleri ve dijital kültürün diğer aktörlerini ayda bir buluĢturmayı hedefleyen toplantılardan oluĢmaktadır. NOMAD‘in izinden giden diğer dijital kökenli oluĢumlar ise, Düğümküme, MODE ĠSTANBUL ve Kurye Video Organizasyonu‘dur. Düğümküme disiplinlerarası tekno-kültürel üretim üzerinde dumakta ve deneysel proje dizileri hazırlamaktadır. MODE ISTANBUL, dijital sanatlar ağırlıklı medya atölyeleri, 96

film gösterimleri, seminerler ve sergiler gibi kültürel, sosyal, sanatsal ve eğitsel etkinlikler gerçekleĢtiren, film ve proje üreten Ġstanbul merkezli bir organizasyondur. Kurye Video Organizasyonu ise uluslararası festivaller, film gösterimleri, sergiler, web sergiler, canlı müzik mekânlarında görsel etkinlikler ve canlı AV performansları düzenlemektedir. Bu oluĢum ayrıca bazı sanatçıları arĢivlerindeki iĢleriyle temsil eden bir ajans olarak da çalıĢmaktadır (ġenova, 2013, http://www.goethe.de/ins/).

Görsel 45: NOMAD

Tüm sanatsal ve kültürel etkinliklerinin odağında Ġstanbul kentinin olduğunu söylemek mümkündür. 2000‘li yıllarla birlikte Diyarbakır, Ġzmir, Ankara gibi kentlerde de bir takım oluĢumlar meydana gelmiĢtir. Ankara‘da daha eskilere dayanan, belli bir geçmiĢi olan etkinlikler, 2000‘lerde Diyarbakır ve Ġzmir‘de de düzenlenmeye baĢlamıĢtır. 2000‘li yıllarda açılan özel müzelerin yanı sıra alternatif sergileme mekanları, bazı güncel sanat merkezlerinin uyguladıkları misafir sanatçı programları, genç sanatçı ve küratörlerin bir araya gelerek ya da bireysel olarak kurdukları Pist, BAS, NOMAD42,

42 Son yıllarda, NOMAD'ın faaliyet ve ilgi alanları büyük ölçüde değiĢmiĢtir. ctrl_alt_del, loosing.ctrl, s-network, KentDuyusu gibi projeler yoluyla Türkiye'ye 'iĢitsel sanatı' tanıtma 97

Galata Perform, Apartman Projesi, Altı Aylık, Oda Projesi gibi kolektifler, projeler, inisiyatifler de sanat ortamını hareketlendiren unsurlar olmuĢtur. Bunlar sanatçıların çalıĢmalarını devam ettirebilecekleri, toplumsal, deneysel ve farklı üretimlerini gösterebilecekleri alternatif mekanlar ve oluĢumlar olarak bir araya gelmiĢlerdir (Atakan, 2008, s.18-19). 2000‘lerde, Ġstanbul Bienalleri‘nin uluslararası sanat ortamındaki yeri pekiĢmiĢtir. Türkiye ilk kez, 2007 yılında Hüseyin Bahri Alptekin‘in ‗Don‘t Complain‘ adlı yerleĢtirmesiyle Venedik Bienali‘nde kendi pavyonuna sahip olmuĢtur. (Atakan, 2008, s.18-19). Özellikle 2000‘li yıllarla birlikte Türk sanat ortamı, dıĢa açılmayla ve küreselleĢmenin yoğun etkileriyle local üretimlerden uzaklaĢmıĢ ve belli sorunsallara farklı açılardan bakabilmeyi baĢarmıĢtır. Kortun, daha önceleri sınırlı sayıda sanatçı olduğundan ve benzer problemlerin ele alındığını vurgulamıĢtır. Ancak Ģu anda Ġstanbul‘un sanat ortamına getirdiği hareketliliğin altını çizmiĢtir. (Kortun, Akt: Ġleri, 2005). Kortun, Türk sanatının ve sanatçısının uluslararası platformda dolaĢıma girmesi için ikinci dilde yayın yapmanın önemi üzerinde durmuĢ ve bir farkındalık yaratmak gerekliliğini dile getirmiĢtir. Kortun ayrıca, mekan ve geçicilik üzerine çalıĢan AyĢe Erkmen gibi sanatçıların lokal ekonomiden taĢtığını vurgulamıĢtır. Kortun sözlerine Ģu cümlelerle devam etmiĢtir: ―…artık Türkiye sanatını bir potada eklemleyemezsin. ....Eskiden bu nevi sanatçılar (A.Erkmen gibi) yalnızdılar ki bu müstakil olmak aynı Ģey değil yani bu küratörlük tartıĢmasına bu seviyede bir neden göremiyorum.‖ (Kortun,Akt:Ġleri,2002).

görevini tamamlamıĢtır. Artık hem NOMAD hem de Upgrade!Istanbul, arĢivleme ve yayınlara ağırlık vermektedir (ġenova, 2013). Bkz: http://www.goethe.de/ins/). 98

3. 2. 1. 1980’lerden Günümüze Türkiye’de Galericilik YaklaĢımları ve Müzeler

1980‘li yıllar sanatın bir meta olarak görülmeye baĢladığı yıllar olarak kabul edilebilmektedir. 1980‘lerin sonunda galericilik sisteminde koleksiyonerlerin de yer aldığı görülmektedir (Çalıkoğlu 2008, s. 8). Bu dönem, özel galericiliğin tam anlamıyla faaliyet gösterdiği bir süreçtir. 1990‘da, Ġstanbul ve diğer birkaç büyük kent sanat ve kültür ortamına katılmıĢ, hatta bu katılım globalleĢen dünya ölçeğinde gerçekleĢmeye baĢlamıĢtır (Akay, 1996a,s. 4).

1990‘lı yıllarla birlikte galericilik daha da profesyonelleĢmiĢ, galeriler belli sanatçılarla çalıĢmaya baĢlamıĢtır. Kavramsal sergilerin daha çok müze, galeri, Ģirket ve banka etkinlikleri olarak karĢımıza çıktığından bahsetmek mümkündür. Bunlar arasından en yaygın olanları, Ġstanbul Modern, Pera Müzesi, Sabancı Müzesi, Taksim Sanat Galerisi, AKM Sergi Salonu, Platform Garanti Güncel Sanat Merkezi, Proje 4L Güncel Sanat Merkezi, Borusan Sanat Galerisi, Simens Sanat Galerisi, Taksim Sanat Galerisi olarak sayılabilmektedir. Sergiler aynı zamanda, Devlet Han, Akaratler 50 Numara gibi kent içi mekanlarda, ya da Gazhane, Feshane gibi kent sınırındaki alanlarda gerçekleĢtirilmiĢtir.

1980‘lerin baĢından itibaren, Ġstanbul baĢta olmak üzere, bazı kentlerde açılan özel ve kamu kurum ve kuruluĢlarına ait çeĢitli galeriler görülmektedir. Önemli birçok sergiyi gerçekleĢtiren Ġstanbul Resim ve Heykel Müzeleri Derneği 1980 yılında kurulmuĢtur. Ayrıca, 80‘lerin baĢında açılan galeriler arasında Galeri Lebriz, Urart Sanat Galerisi, Galeri Nev, Ġstasyon Sanat Evi sayılabilmektedir (Gören, 1999).

1990‘lı yıllarda özel sektörün giriĢimleriyle açılan galeriler ve sanat merkezlerinin sayısı artmıĢtır. Bu mekanlar farklı sanat disiplinlerini buluĢturan, sergiler dıĢında konferans ve panellerle daha geniĢ bir izleyici kitlesine ulaĢılabilen merkezler olmuĢtur. 1997 yılında kurulan Borusan Sanat Galerisi 1997- 2001 yılları arasında Beral Madra danıĢmanlığında sergiler gerçekleĢtirmiĢtir. 2001 yılından itibaren farklı Türk ve yabancı küratörlerle çalıĢılmıĢtır. Akbank Sanat Galerisi, 2002 yılından itibaren Levent Çalıkoğlu ve Ali Akay küratörlüklerinde sergiler gerçekleĢtirmiĢtir. Garanti Platform

Güncel Sanat Merkezi 2001 yılında Vasıf Kortun tarafından kurulmuĢtur.43 2000‘li yıllarda çağdaĢ sanat müzeleri hayata geçirilmiĢtir. 2001 yılında Proje 4L Ġstanbul Güncel Sanat Müzesi, 2002 yılında Sabancı Müzesi, 2004 yılında Ġstanbul Modern, 2005 yılında Pera Müzesi, 2007 yılında Santral Ġstanbul açılmıĢtır.

Görsel 46: Santralistanbul

43 Garanti Platform Güncel Sanat Merkezi‘nde sanatçı dosyalarının bulunduğu bir bölümüm yanında DVD arĢivi, uluslararası güncel sanat dergileri, güncel sanata iliĢkin kitaplar içeren bir kütüphane ve sergilerin gerçekleĢtirildiği bir galeri bölümü vardır.

100

4. BÖLÜM:

ÇAĞDAġ TÜRK SANATINDA KÜRATÖRLÜK OLGUSU VE KÜRATÖRE BAKIġ

Türkiye‘de küratörlük olgusu ilk kez Ġstanbul bienalleriyle gündeme gelmiĢtir. Beral Madra‘nın koordinatörlüğünde gerçekleĢen ilk iki bienalde ‗küratör‘ kavramı kullanılmamıĢ, ancak, daha sonra,bu kavram kullanılmaya baĢlanmıĢtır. 1992 yılında gerçekleĢtirilen 3. Uluslararası Ġstanbul Bienali ile birlikte küratörlük olgusu üzerine tartıĢmalar hız kazanmıĢtır. Günümüz çağdaĢ sanat ortamında, sanat kurumlarının, özel sektörün ve küratörlerin önemli bir rolü olduğu söylenebilmektedir. Daha önce görece, galerilerin ön planda olduğu bir ortamda, günümüzde küratörlerin daha belirgin bir etkiye sahip olduğu ifade edilebilmektedir.

4. 1. ÇAĞDAġ TÜRK SANATINDA KÜRATÖR VE KÜRATÖRLÜK ÜZERĠNE GELĠġEN TARTIġMALAR

4. 1. 1. Küratörün Türkiye’deki Konumu ve Yapılanma AĢaması

Türkiye‘de, küratörlük olgusu gündeme geldiğinden bu yana, küratörün kimliği ve sanat dünyasındaki konumu üzerine çeĢitli görüĢler ortaya atılmıĢtır. Kortun‘a göre küratörlük çok yeni değildir, bir tarihi vardır ve bir meslek olarak kabul edilmelidir (BaĢarır 2004b, s.45). Akay‘a göre de küratörlüğün bir meslek olarak varlığına Ģüphe yoktur (Akay, 2002, s. 82) Ancak, Enis Batur‘a göre, küratör kimlik olarak bir mesleği tanımlamaktan çok bir iĢ türünü tanımlamaktadır. Meslekten küratör geçmiĢ yüzyıllara, özellikle müze yapısına ait olduğunu belitmiĢtir. Batur, günümüz küratörünün konumunu, Kristeva, Greenaway, Starobinski gibi düĢünürlerin kendini gösterdiği bir iĢ alanı olarak tanımlamaktadır. Oysa, meslekten küratörler, ―özgün tasarılar kurma ve

101

geliĢtirme‖ konusunda zayıf kalmaktadır (Batur.2002, s.70). Akay‘a göre de küratörlük uzmanlık gerektiren bir meslek değildir, ancak, küratörün uzman olmaktan çok, ortamı takip etmesi ve sorunları irdelemesi gerekmektedir (Akay, 2002, s. 82). Kortun, sergilerin bir tarihi olduğunu ancak küratörlüğün kendi baĢına bir tarihi olamayacağını belirtmiĢtir (Kortun, 2002, s.74). Kortuna göre küratörler: ―….dünyanın her yanından geliyorlar, sanatın klasik çerçevesinde çalıĢmıyorlar ki bu yeni sanatın durumuna koĢut, bunları sanatın aldığı çoklu manzalardan ayırmak, ayrı olarak tartıĢmak olası değil‖ (Kortun, Akt. Ġleri, 2003).

H. B. Kahraman, küratör yerine terim olarak ‗kayyum‘ kelimesini önermiĢtir. Kahraman, çağdaĢ sanat denilen olgunun Türkçe‘de ‗kayyum‘ dememiz gereken küratörlük kurumunun bir uzantısı olarak iĢlediğini belirtmektedir‖ (H.B. Kahraman, 2001, s.21) Türkiye‘de kurumsal düzeyde eleĢtirmenlerimiz olmadığı için neyin iyi neyin kötü olduğunu sadece kayyumların (küratörlerin) yargıları üzerinden kabul edebilmekteyiz. Kahraman‘a göre, herhangi bir kayyum bir sergi düzenleyip, herhangi birinin iĢini de orada sunarsa, bunu sanat yapanı sanatçı olarak kabul etmenin bir zorunluluk haline geldiğini belirtmiĢtir. Kahraman‘a göre ‗kayyum‘ sinemadaki yönetmen gibidir ve ―asıl sahiplenicileri tarafından bir nedenden ötürü sürdürülemeyen tıkanmıĢ bir iĢin, devamını sağlaması için devredildiği bilirkiĢidir (HB. Kahraman, 2003).

Sermaye ve sponsorluk sistemi ile ilintili ve sermaye ve sanat arasında bir aracı olarak görülen küratör, (Çalıkoğlu, 2005a), Batur‘a göre,‖devletle sermeyenin iki ucunda yer aldıkları ağın merkez elçisi‖ olarak tanımlamaktadır (Batur, 2002, s.70).

E. Kahraman‘a göre küratörlük, ―artık sanatçının, galericinin iĢi götürememesi üzerine kayyumluğa soyunan yeni oluĢumdur‖ (E. Kahraman 2001, s.22).

Aksel‘e göre, eski usül küratörlük bir ünvana dayalı olmaktan çok, bilgiye dayalı bir iktidardır. Son otuz yıl içinde popüler olan küratörlük mesleğinde ise çok büyük farklılıklar vardır. Buna göre, yeni ve farklı bir Ģey söylemeye yönelik sergi örgütleme eyleminin kayyumluktan farklı olduğunu, bu yeni usul küratörlüğü sinema yönetmeni benzetmesinden farklı olarak bir Ģiir antolojisi derleyicisine benzediği belirtilmiĢtir (Aksel 2001, s.21).

102

Adnan Çoker‘e göre, üç tip küratör vardır. Ġlki yapıtlardan sorumlu olan, baĢka müzelerle iliĢki kurulmasını, müzeler arası yapıt alıĢveriĢini sağlayan, sergi açılmasını sağlayan müze küratörü, ikinci tip küratör sergi yapmakla yükümlü olan sergi küratördür. Ayrıca, bienallerle beraber doğan üçüncü tip bir sergi küratörü de vardır (Korkut ve Güven, 2004). Turan Erol‘a göre, küratörlük, geleneksel kavramlarla açıklanması mümkün olmayan bir olgudur. Küratörlük ülkemizde, enstelasyon, video, fotograf, dijital sanat gibi araç gereçlerle yapılan iĢlerin sayısının artmasıyla paralel olarak karĢımıza çıkmaktadır (Erol 2005, s.13).

Beral Madra, küratörün sergi yapımcısı olduğunu belirtmiĢtir. Kavramsal sergilerde sergi yapımcısının gerekliliğini vurgularken, serginin kuramını oluĢturma, nedenini ve amacını yazılı olarak belirtmesinin gerekliliği üzerinde durmuĢtur. Madra‘ya göre, yapımcı, sergiye karar verdikten sonra, çalıĢmak istediği sanatçılara baĢvurmaktadır. Sanatçının sergi hakkında düĢüncelerini aldıktan sonra, kabul eden sanatçılarla serginin oluĢmasını sağlamaktadır. Serginin finans iĢleri dahil, her Ģeyinden sergi yapımcısı sorumludur. Bu iĢi yapanlara yurt dıĢında ‗küratör‘ denilmekte ve bir meslek olarak kabul edilmektedir (Madrai 1989i, s. 112). Madra, küratörün, sanatçıları ve iĢlerini incelemenin yanı sıra, özel yaĢamlarındaki sorunları bilmeye ve anlamaya çalıĢarak, sanatçıya, destek olmak, yüreklendirmek, yeni açılımlar kazanmalarına yardımcı olmak olduğunu vurgulamıĢtır. Ayrıca, sanatçıların projelerini gerçekleĢtirmelerine olanak tanımak, teknik destek, para, kurum gibi hususlarda yardımcı olmak küratörün görevleri arasında olduğunu belirtmiĢtir. Sadece sergileme öncesi ve esnasında değil, aynı zamanda, sergiden sonra da sanatçının izini sürmek, geliĢmeleri takip etmenin yanı sıra, küratörün temel iĢlevi olan, hangi sanatçılar hangi kavramlar altında bir araya gelebilir sorusunu sormak ve buna uygun yanıtlar getirebilmek; toplumsal, siyasal, ekonomik geliĢmeler ve değiĢimler karĢısında sanatçıların duruĢlarını tespit etmek, üretimlerinin ve düĢüncelerinin buna koĢut ya da karĢıt sonuçlarını saptamak ve değerlendirmek ve bunları açıklayan sergiler oluĢturmak, aynı zamanda, yabancı küratörler sanatçı seçmek için geldiklerinde, bu küratörleri günlerce ağırlamak, bilgilendirmek ve ikna etmek olduğunu belirtmiĢtir (Madra, 2001a ). Dolayısıyla Madra‘ya göre, ―Küratör, sanat üretiminin toplum içinde yeniden değerlendirilmesini ya da sanat üretiminin topluma en iyi Ģekilde sunumunu sağlar‖ ( Bildirici, 2010, s.21).

103

Deniz ġengel, küratörü Ģöyle tanımlamıĢtır: ―Seçen, eleĢtiren, olumlayan veya olumsuzlayan modernist sanat tarihçisinin yerini, felsefeyle sanatın iç içe girdiği günümüzde bir felsefi tartıĢmaya görsellik kazandıran küratör almıĢtır‖ (ġengel, 1992, s.150).

Hasan Bülent Kahraman‘a göre de kayyum sanat ortamını herkesten daha iyi izleyen, ortaya çıkan geliĢmeleri takip eden, meydana gelmekte olan değiĢiklikleri algılayan, kimsenin fark etmediği bir akımı, bir dönüĢümü gözlemleyen ve tüm bu olan biteni gerçekleĢtirdiği sergilerle vurgulayan kiĢidir (H.B. Kahraman, 2001, s. 21).

Küratörlerin pek çok alana yöneldiğini ifade eden Tamer‘e göre, küratörler, organizatörlük, finansörlük, aracılık, kayyumluk yapmakta ve mega sergilerin kuramsal çerçevesini yazmaktadırlar. Küratörler aynı zamanda tıpkı bir sanatçı gibi sergiler enstale etmektedirler. Tamer‘e göre bu yeni ve iyi bir durumdur (Tamer, 2003). Kortun‘a göre, küratörler tarih bilgisine sahip olmak için bir eğitim almak zorundadırlar. Küratörün belli bir vizyonu ve becerisi olmak zorundadır. Küratörün yapması gereken en önemli iĢlerden biri sanatçıyı yakından izlemek ve arkasında durmaktır (Ellialtı, 2001, s.22).

Küratörlük sanatçılarla ilgili bir iĢ olduğu için küratörün, sanatçının kendini ifade ettiği mecra ve malzemeye dair derin bir altyapıya ihtiyacı vardır. Bu bilgi aktarımını sağlamak, sanat tarihini iyi bilmek, güzel sanatları iyi tanımak ve entelektüel bir eleĢtiri için dünyada olup bitenleri yakından takip etmek küratörün bilgisi ve ilgisi dahilinde olmalıdır. Bu kiĢilerin, uluslararası iliĢkiler, sosyoloji, sanatta teori, video prodüksiyon, müzecilik ve sanat yönetimi gibi alanlarda uzmanlaĢması gerekmektedir (Ellialtı, 2005, s. 30).

Antmen, sanat alanında tasarımlar gerçekleĢtiren biri olarak küratörün sanatçı, sanat tarihçisi, eleĢtirmen, hatta galericilerin alanlarına doğal olarak girdiğini belirtmiĢ, serginin manifestosunu artık sanatçının değil, küratörün yazdığını belirtmiĢtir. Küratör, alternatif ifade biçimleriyle çok çeĢitli olguları ele alan bir sanatsal üretim içinden ortak bir biçimi, tavrı, düĢünceyi elle tutulur hale getirmektedir. ‗KiĢisel‘ bir iĢ olan küratörlüğü tanımlayan ortak bir etik kod olmadığını, her küratörün kendi çalıĢma tarzı olduğunu belirtmiĢtir. Buna göre, bazı küratörlerin sanatçıya karıĢtığını, bazılarının

104

sanatçıya müdahale etmediğini; kimi her sergiye aynı sanatçıyla katılırken, kimi küratörlerin bunu doğru bulmadığını ifade etmiĢtir (Antmen 2005b, s.36).

Türkiye‘de küratör, güncel sanat ortamında iktidar olarak görülmektedir. Ancak, sanatçıların yerel ortamda olmasa bile uluslararası ortamda küratörle çalıĢması kaçınılmaz bir durumdur. Çünkü uluslararası sanat sistemi böyle çalıĢmaktadır (Madra, 2001b, s.21). Deniz ġengel ise, küratörün rolünü Ģu cümlelerle ifadelendirmiĢtir: ―….en yalın anlamıyla küratör sergisi, belli bir birikime sahip bir profesyonelin, görsel sanat alanını da aĢan bir sorunun o anda birtakım sanatçıları meĢgul ettiğini teĢhis ederek ortaya çıkardığı sergidir. Küratör, iyi/kötü, güzel/çirkin gibi teknik veya estetik yargılarda bulunmadan, kendi görsel beğenisini ve kuramsal tercihini ölçüt olarak kullanmadan bir söylem alanının adını koyup görsel haritasını çıkarır. Sergi mekanı küratörün o alanı ve o yapıtları olumladığı veya değerlendirdiği yer değil, sanatçıların kendi farklı sesleriyle ortadaki soru üzerine düĢündükleri sahnedir‖ (ġengel, 1992, s.150).

4. 1. 2. ÇağdaĢ Türk Sanat Ortamında Küratörlük Olgusunun Ġrdelenmesi

ÇağdaĢ Türk sanatında, farklı bir yapılanmayı beraberinde getiren küratörlük olgusuna bakıĢ, bu olgunun içinde bulunduğu dönemsel koĢulları değerlendirmeyi, dolayısıyla, hem Türkiye hem de dünyadaki siyasal, toplumsal, kültürel ve sanatsal geliĢimlerin ve yapılanmaların genel anlamda irdelendiği bir dönem analizini de beraberinde getirmektedir. Tüm bu değerlendirme verileri, küratörlüğün geliĢim aĢamalarına etki eden süreçleri ve olguları tespit etmeyi daha verimli hale getirmiĢtir. 90‘lı yılların baĢından itibaren Türk sanat ortamına giren küratörlük olgusu ve küratörlük mesleği, farklı süreçlerden geçerek günümüze değin gelmiĢtir. Öte yandan, küratörlük bir terim olarak Türkiye‘deki serüvenine 1990‘larla baĢlamıĢ olsa da, iĢlev olarak küratörün rolünü üstlenen sergi komiseri ya da sergi yapımcısı, 19. yüzyıl Osmanlı sergilerinde de karĢımıza çıkmaktadır.

105

4. 1. 3. 19. Yüzyıl Osmanlı Temsillerinde Sergi Komiserliği

ÇağdaĢ Türk sanatında ilk kez 90‘lı yıllarda adından bahsettiren küratörlük olgusuna ve o yıllardan günümüze değin küratörün geçirdiği aĢamalara bakmadan önce, 19. yüzyılda küratörlü Osmanlı sergilerinden44 ve bu sergileri organize eden küratörlerden kısaca bahsetmek yerinde olacaktır.

Osmanlı dönemi sergileme anlayıĢına baktığımızda, ―küratör‖ adı ile olmasa da ya da günümüz küratörünün iĢlevselliği ve yapısal donanımı Ģeklinde ortaya çıkmasa da, bu dönemde de küratörün temel rolü olarak nitelendirebileceğimiz ―sergi organizatörlüğü‖ ya da ―sergi yapımcılığını‖ üstlenen bir organizatörün varlığından bahsetmek mümkündür. Özellikle 19. yüzyılda yapılan sergi ve fuarlarda, sergileri organize eden ve serginin iĢleyiĢini denetleyen, yani o serginin küratörlüğünü yapan bir organizatörden bahsetmek mümkündür. Bu dönemde, ―küratör‖ terimi henüz kullanılmadığı ve bilinmediği için, onun yerine ―sergi komiseri‖ terimi kullanılmıĢtır. Bu tez için incelenen Osmanlı dönemindeki sergilerde karĢımıza çıkan kavram ―sergi komiseri‖ olmuĢtur. ―Sergi komiseri‖ terimi kullanılmadan yapılan ve sanat tarihinde önemli bir yere sahip olan kimi sergiler için yazılmıĢ gazete gibi çeĢitli mecmualarda ise sergiyi organize eden küratör için ―baĢ organizatör‖ terimi kullanılmıĢtır.45

19. yüzyıl, Osmanlı Devleti‘nin çözülmeyle birlikte, çöküĢ ve yıkılıĢ sürecine tanıklık ederken, Cumhuriyet‘in ilk adımlarını attığı değiĢimleri de içermektedir. Bu ikircikli süreç, devletin sanayiden mimariye; el sanatlarından güzel sanatlardaki temsil anlayıĢlarında etkili olmuĢtur. 19. yüzyıl sergilerine ve sergilere komiserlik eden sergi organizatörlerine, özellikle bu süreçte büyük bir geliĢme gösteren fuarlar açısından bakabiliriz.

Osmanlı Devleti, 1850-1900 yılları arasında düzenlenen dünya fuarlarına katılmaya çalıĢmıĢtır, öte yandan, aynı zamanda kendi düzenlediği uluslararası sergilere de ev

44 Sergileme geleneğinin oluĢumu ve sergilerin Osmanlı tarihindeki ilk adımları 1850‘ler sonrasında özellikle tarım ve sanayi ürünlerinin fuar kökenli uluslararası sergilerde gösterimi ile baĢlamıĢtır.

45 Bkz. ―Sanatta Batı‘ya AçılıĢ ve Osman Hamdi‖ Mustafa Cezar.

106

sahipliği yapmıĢtır.46 Osmanlı Devleti‘nin ev sahipliği yaptığı sergilerden biri, Sultan Abdülaziz döneminde Ġstanbul‘da 28 ġubat 1863 yılında gerçekleĢtirilen Sergi-i Umumi-i Osmani‘dir.47 Bu sergi, Avrupa ve Amerika‘da yapılan çoğu sergiden önce gerçekleĢtirildiği için ayrıca önem taĢımaktadır. 1863 öncesi sadece 1851 ve 1862 Londra‘da, 1853‘te New York‘ta ve 1855‘te Paris‘te sergiler düzenlenmiĢtir. Sergi-i Umumi-i Osmani, Osmanlı Ġmparatorluğu‘nun modern uygarlığın bir parçası olma isteğinin iĢareti niteliğinde bir sergi olmuĢtur. Özellikle bu süreç Osmanlı‘da, BatılılaĢma reformlarının gündemde olduğu önemli bir dönemdir (Çelik, 2005, s.150).

Sergi-i Umumi-i Osmani, daha önce yapılan uluslararası sergileri örnek almıĢtır., ancak kapsam olarak daha küçük ölçekli bir sergidir (Çelik, 2005, s.150). Bu sergi için bir sergi komitesi oluĢturulmuĢ ve bu komitenin baĢına sergi organiztörü olarak, o dönemde maliye nazırlığı görevinde bulunan Mustafa Fazıl PaĢa48 getirilmiĢtir. Mustafa Fazıl PaĢa sergi komitesinin baĢındaki ana organizatörlük, yani serginin küratörlüğü rolünü üstlenmiĢtir. Sergi komitesinde ayrıca, Hariciye TefriĢatçısı Kamil Bey, Sadrazam Fuat PaĢa‘nın oğlu Nazım Bey, Ticaret MüsteĢarı Server Efendi ve Devlet ricalinden Agaton Efendi bulunmaktadır. Mustafa Fazıl PaĢa‘nın baĢ organizatör olduğu bu sergide tarım ve sanayi alanında yerli ve yabancı çeĢitli ürünler, hazine eĢyaları tanıtılmıĢ ve bunun yanı sıra karakalem ve yağlı boya resimler, yazılı levhalar, risaleler ve ciltler sergilenmiĢtir (Yardımcı, 2005, s. 18.; Çakır, 2006, s.19).

Sergi-i Umumi-i Osmani için mekan olarak, Topkapı Sarayı, Ayasofya ve yeni tamamlanmıĢ olan Darülfünun‘a bağlanan kuzey bölümdür.

46 Osmanlı Devleti‘nin 1851 ve 1862 yıllarında Londra, 1855, 1867 ve 1900 yıllarında Paris sergilerine, 1873 ve 1918 yıllarında Viyana, 1893 yılında Chicago sergine katılmıĢtır (Yardımcı, 2005, 18).

47 Sergi yaklaĢık beĢ ay kadar açık kalmıĢtır ve sergiyi yaklaĢık 150 bin kiĢi ziyaret etmiĢtir. Sergi büyük ölçüde amacına ulaĢmıĢ, bu süre zarfında Ġstanbul yoğun bir ticari ve turistik bir geçiĢ noktası olmuĢtur (Çakır, 2006, s.19).

48 Mustafa Fazıl PaĢa, Osmanlı Devleti‘nde Maliye Nazırlığı ve Maarif Nazırlığı yapmıĢ bir devlet adamıdır.

107

Görsel 47: Sergi-i Umumi-i Osman-i.

Öte yandan, Osmanlı Devleti‘nin bir küratör organizasyonu dahilinde yer aldığı diğer sergilerden biri, 1867 yılında gerçekleĢtirilen Paris Dünya Fuarı‘dır49. Fuarın içinde yer alan Osmanlı Pavyonu50, dönemin küratörü rolünü üstlenmiĢ olan, sergi komiseri Selahaddin Bey tarafından organize edilmiĢtir.51

1867 Paris Sergisi‘nde Osmanlı‘yı temsil eden halı, kumaĢ, silah gibi çeĢitli öğelerin dıĢında, sanayi ve toprak ürünleri de sergilenmiĢtir.

49 Bkz. ―1867 Paris Sergisi ve Sultan Abdülaziz‘in Sergiyi Ziyareti‖, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 6, Temmuz 2013, s. 1-19.

50 Osmanlı Devleti‘nin katıldığı dördüncü sergi olan 1867 Paris Sergisi, Osmanlı Ġmparatorluğu‘nun katıldığı diğer sergilerden farklı olarak, Osmanlı Pavyonu‘nda ilk kez resim sergilenmesi açısından ayrıca önem taĢımaktadır. Bu sergide ġeker Ahmet Ali PaĢa‘nın ve Osman Hamdi‘nin bazı resimleri ile Sultan Abdülaziz‘in büyük boy bir portresi sergilenmiĢtir.

51 Bkz. 1867 Paris Fuarı‘nda Osmanlı temsil modelini ve sergi içeriğini aktaran ve Osmanlı Ġmparatorluğu Nazırı olan sergi komiseri Selahaddin Bey tarafından kaleme alınmıĢ olan ―Türkiye 1867 Evrensel Sergisi‖ adlı kitap daha detaylı bilgi için önemli bir kaynak oluĢturmaktadır.

108

Görsel 48: 1873 Uluslararası Viyana Sergisi, Viyana

1873 yılında gerçekleĢtirilen Viyana Sergisi‘nde52 Osman Hamdi Bey serginin Osmanlı pavyonunun53 sergi komiserliğini yapmıĢtir. Osman Hamdi Bey bu göreve bizzat Sultan Abdülaziz tarafından getirilmiĢtir. Günümüz küratörünün de yaptığı gibi, sergiye gönderilecek yapıtların seçilmesi, hazırlanması ve sergi yapısının inĢası ile ilgilenmiĢtir.54 Viyana sergisi‘nde, ana pavyon olarak nitelendirilebilecek, Ġstanbul‘daki Sultan Ahmed ÇeĢmesi‘nin özenli bir taklidine dayalı bir yapı Osmanlı mimarisinin bir örneği olarak sunulmuĢtur.55 Hazine-i Hassa Ģeklinde yapılmıĢ ve değerli parçaların sergilendiği diğer bir pavyon ve Ġstanbul‘daki Yalı KöĢk‘ü çağrıĢtıran baĢka bir pavyon Osmanlı sergi mekanlarını oluĢturmuĢtur (Çelik, 2005, s.69).

52 Bu sergi için 559 parça eĢya Ġzmir‘den Viyana‘ya gönderilmiĢtir. Serginin ana konseptini Sultan Ahmet ÇeĢmesi‘nin örnekleri oluĢturmuĢtur. Bu sergide ayrıca Osman Hamdi Bey‘in eserlerinden bazıları ve Osmanlı geleneksel el sanatlarından örnekler sunulmuĢtur. Bkz. http://www.etsm.org.tr/etsm/index.php?r=kronoloji/view&id=137.

53 Osmanlı Pavyon düzenlemesini Montani gerçekleĢtirmiĢtir.

54 Daha detaylı bilgi için bkz. ―Osmanlı Ġmparatorluğu‘nun Uluslararası Sergilere Katılımı ve Kültürel Sonuçları‖, Tarih ve Toplum, 1991.

55 Sergileme alanlarının mimarisini anlatan daha detaylı bilgi için, bkz. Zeynep Çelik, ―ġarkın SergileniĢi‖.

109

18. yüzyılın ikinci yarısı BatılılaĢma açısından Osmanlı sanatı için büyük önem taĢımaktadır. III. Selim Islahatları ardından Batı tarzında eğitim yapılan askeri okullar açılmıĢtır ve çağdaĢlaĢma çabaları bu okullarla devam etmiĢtir.56 ÇağdaĢ Türk resim sanatının ilk öncüleri bu okullardan mezun olmuĢtur. ―Asker Ressamlar KuĢağı‖ olarak adlandırılan bu dönemde öne çıkan isimler Kolağası Hüsnü Yusuf Bey, Ferik Tevfik PaĢa, Osman Nuri PaĢa, Ferik Ġbrahim PaĢa, Hüseyin Zekâi PaĢa, ġeker Ahmet PaĢa, Süleyman Seyyid Bey, Hoca Ali Rıza ve Halil PaĢa‘dır.

Türkiye‘deki ilk resim sergisi, 1873 yılında ġeker Ahmed PaĢa (Ahmed Ali Efendi)57 tarafından Sanayi Mektebi‘nde gerçekleĢtirilmiĢtir. Ġstanbul‘da yabancı dilde yayınlanan bir gazetede, ġeker Ahmed PaĢa için ―serginin baĢ organizatörü‖ denilmiĢtir.58 Dolayısıyla, Osmanlı‘daki ilk resim serginin küratörü olarak adlandırabileceğimiz ġeker Ahmed PaĢa‘nın bu sergisi için dönemin Osmanlıca ve Fransızca gazeteleri ―bir ilk‖ tabirini kullanmıĢlardır. Sergide, ġeker Ahmed PaĢa, Moretti, Ali Bey, Polombo, Naim Bey, Yusuf Bahaddin PaĢa gibi profosyonel sanatçıların çalıĢmaları sergilenmiĢtir, ancak, genel olarak sergiye katılan sanatçılar, profesyonel sanatçılardan çok Mekteb-i Sanayi, Mekteb-i Sultani ve Tıbbiye Mektebi öğrencileridir (Cezar, 1995, s. 428-429 ; Uslu, 2010, s. 12).

ġeker Ahmed PaĢa, ikinci resim sergisini ise 1875 yılında yapmıĢtır (Cezar, 1995, s. 429). ġeker Ahmed PaĢa‘nın ―adsız‖ bu iki resim sergisi de, sergiye katılan yerli ve yabancı sanatçılar nedeniyle uluslararası kabul edilebilir. Sergiler daha sonra bir süreklilik getirme açısından da ayrıca değer taĢımaktadır (Çoker, 2003, s.6). ġeker

56 1794 yılında Mühendishane-i Berri Hümayun açılmıĢtır. II. Mahmud döneminde de Harbiye, Tıbbiye, Bahriye gibi okullar açılmıĢtır.

57 Osmanlıdaki ilk resim sergisi hazırlıkları ve bu serginin küratörleri ile ilgili olarak, Cezar‘ın bildirdiğine göre, sergiyi organize etmeye giriĢen üç kiĢi vardır ve bu isimlerinin, eski bir gazeteden aldığımız bilgiye göre, kayıtlara geçtiği belirtilmiĢtir. Bunlar, baĢta Ahmed Ali olmak üzere, Ali ve Limoncu Efendi‘dir. Ancak, sergi ile ilgili diğer yazılarda Limoncu Efendi ve Ali‘den bahsedilmez. Dolayısıyla, serginin hazırlanması ve organizasyonu tamamen Ahmed Ali‘ye bırakılmıĢtır. Sergi açılıĢından bir gün önce yayınlanan bir yazıda, (La Turquie, 26 Nisan 1873), Ahmed Ali‘ye Ģu sözlerle teĢekkür edilmiĢtir. ― Bu serginin hazırlanması ve baĢarısı için didinmiĢ olan Sanat Okulu resim öğretmeni Ahmed Efendi‘ye en samimi tebriklerimizi sunmak borcumuzdur‖ (Cezar, 1995, s. 426).

58 Bahsi geçen gazetede ġeker Ahmed PaĢa ile ilgili satırlar Ģöyledir: ―Bu serginin baĢ organizatörü olup bütün ihtimamını sergiye hasretmiĢ bulunan ve bu vesile ile kendisine takdir borçlu olduğumuz Ahmed Efendi….‖ (Cezar, 1995, s. 429).

110

Ahmed PaĢa‘nın küratörlüğünü yaptığı üçüncü ve son karma sergisi 1877 yılında gerçekleĢmiĢtir. Sanatçı, sergilerin organizasyonunda aktif olarak çalıĢmıĢ ve sergi öncesi çok uzun ve ciddi bir hazırlık dönemi geçirmiĢtir (Tansuğ, 1991, s.91 ; Cezar, 1995, s. 425).

ġeker Ahmed PaĢa, küratörlüğünü yaptığı üç serginin ardından, bu kez 1897 yılında kendi kiĢisel sergisinin küratörlüğünü yapmıĢtır. Kendi eserlerinden oluĢan sergiyi Pera Palas Oteli‘nde organize etmiĢtir. AraĢtırmalara göre son büyük kiĢisel sergisini de 1900 yılında Tokatlıyan Restoran‘ında yine kendisi organize etmiĢtir, yani bizzat kendi sergisinin küratörlüğünü yapmıĢtır59 (Uslu, 2010, s. 29-30).

Azınlıkların Ġstanbul‘da kurduğu bir sanatçı birliği olan Elifba Kulübü, 601880-1885 yıllarında sergiler düzenlemiĢler, dolayısıyla bu sergilerin küratörlüğünü yapmıĢlardır. Lord Dufferin, Elifba Kulübü‘nün kuruluĢundan itibaren baĢkanlığını yapmıĢ olan kiĢidir. Elifba Kulübü‘nün ilk sergisi Tarabya Rum Kız Okulu‘nda gerçekleĢtirilen karma resim sergisidir. 1881 yılında düzenledikleri ikinci sergi ise TepebaĢı Belediye Bahçesi‘nde (Petits-Champs Belediye KöĢkü) gerçekleĢtirilmiĢtir. Ġkinci sergiye katılan sanatçılar arasında ġeker Ahmed PaĢa, Mahmud Efendi, Osman Hamdi Bey, Rıfat Efendi, Rıza Bey, Süleyman Seyyid, Tissot, Vallaury ve diğer yabancı sanatçılar bulunmaktadır. 1882 yılında yine Petits-Champs Belediye KöĢkü‘nün bahçesinde üçüncü sergilerini düzenlemiĢlerdir. 4. ve son sergilerini ise 1885 yılında Tarabya Erkek Okulu‘nda ―Karma Suluboyacılar Sergisi‖ adı altında açmiĢlardır (Uslu, 2010, s.21). Tüm sergilerde de genelde azınlığın oluĢturduğu katılımcılar dikkati çekmektedir ve resim sanatının yoğunlukta olduğu iĢler sergilenmiĢtir.

1890 ve 1910 yılları arasında Osmanlı‘da resim sergilerinde büyük bir artıĢtan söz edilebilir. Sanai-yi Nefise‘nin açılmıĢ olması, ressamlığın daha prestijli bir meslek haline gelmesi ve aynı zamanda, Pera‘da sanatçı atölyelerinin ve sergilerin artması bu dönemde resim sergilerinin çoğalmasında oldukça etkili olmuĢtur.

59 1900 yılında gerçekleĢtirdiği bu kiĢisel sergide yüz tane çalıĢma sergilenmiĢtir (Uslu, 2010, s. 30)

60 Türkçe adıyla Elifba, orijinal ismi ile Club ABC, Ġstanbul‘da yaĢayan Ġngiliz güzel sanatlar hayranları tarafından teĢkilatlandırılmıĢlardır (Uslu, 2010, s.20).

111

Türkiye‘deki ilk sanatçı birliği olarak kabul edebileceğimiz Osmanlı Ressamlar Cemiyeti ilk olarak çalıĢmalarına ġevket Dağ, Hikmet Onat, Sami Yetik, Ġbrahim Çallı, Kazım Ahmed Ġzzet, Mesrur Ġzzet ve Ahmed Ziya Akbulut gibi samnatçılarla baĢlamıĢtır. Gruba daha sonra

Görsel 49: 1920‘li yıllarda bir sergi hazırlığı (soldan sağa) Güzin Duran, Halil PaĢa, M. Ali Laga, ġevket Dağ, Hikmet Onat, Feyhaman Duran

112

Feyhaman Duran, Hüseyin Avni Lifıj gibi isimler katılmıĢtır. Osmanlı Ressamlar Cemiyeti61, 1916-1951 yılları arasında düzenli olarak açtıkları sergilerin küratörlüğünü yapmıĢlardır.

Ġlk olarak 1916 yılında baĢlattıkları ve ilk ikisini Galatasaraylılar Yurdu‘nda, daha sonrakileri ise Galatasaray Lisesi‘nde düzenledikleri sergileri 1951 yılına kadar devam ettirmiĢlerdir.62 Galatasaray sergileri Türkiye‘nin ilk geleneksel sanat etkinliği olan karma sergilerdir63 (ġerifoğlu, 2003, s.16).

4. 1. 4. Türkiye’de BienalleĢme Süreci ve Küratörlük Olgusunun YerleĢmesi

1980‘li yıllar, sanat ortamına canlılık getiren, kavramsal sanatın yaygınlaĢmasını sağlayan grup sergilerinin gerçekleĢtirildiği yıllardır. 1990‘lı yıllarla birlikte bienalleĢme sürecine geçildiği, küratörlü galeri etkinliklerinden ve yurtiçi ve yurtdıĢından küratörlerin gerçekleĢtirdikleri sergilerden bahsetmek mümkündür. Beral Madra‘nın küratörlüğünde 1992 yılında gerçekleĢen ―Sanat Texnh‖ sergisi, Vasıf Kortun‘un 1991-92 yıllarında gerçekleĢtirdiği ―Anı Bellek‖ sergileri, yine Beral

61 Osmanlı Ressamlar Cemiyeti, Cumhuriyet döneminde isim değiĢtirmiĢ ve ―Güzel Sanatlar Birliği‖ olarak anılmaya baĢlamıĢtır (Yardımcı, 2005, s.19). 1921 yılında ―Türk Ressamlar Cemiyeti‖, 1926 yılında, ―Türk Sanayi-i Nefise Derneği‖, 1927‘de ise, ―Türk Sanayi-i Nefise Birliği‖ adıyla anılmıĢtır (ġerifoğlu, 2003).

62 1966 yılında Galatasaray Yurdu‘nda açılan sergiye, katalogdaki sırasıyla Ģu sanatçılar katılmıĢtır: Cevat Bey, Mösyö Renrmax, Matmazal Mari Bahar, Sedat Simavi Bey, Mehmed sait Bey, Midhat Nebii Bey, Mahmut Bey, Hüseyin Rıfat Bey, Matmazel Mari Kıbrızlıyan, Ressam Hüseyin avni Bey Lifij, YüzbaĢı Ressam Sami Bey, Ressam Halil PaĢa, Ressam Muazzez Bey, Kemaleddin Bey, Muide Esad Hanım, Robin Seropyan Efendi, Namık Ġsmail Efendi, Vahan Adamyan Efendi, Matmazel Elani Ġlyadis, Mabeyn-i Hümayun Kitabesinden Ġzzet Bey, Zekai PaĢa, ġeref Bey, Halid Bey, Ġsmail Hakkı Bey, Müzdan Said Hanım, Ġbrahim Bey Çallı, Hikmet Bey, Mösyö Arslanyan, Ressam Ruhi Bey, Arif Hikmet Bey, Tahir Bey, Nazmi Bey, Haronyan Acemyan, Adil Bey, Dimitraki Trifidi Efendi, Galib Efendi, Tomas Efendi Baltazar, Celile Hikmet Hanım, ġevki Bey, Harika Hanım, Vecih Bey, Ġbrahim Feyhaman Bey, Zare Kalfayan Efendi, Ahmed PaĢazade Ġzzet Bey, Nazmi Ziya Bey, Matmazel Hinkeli, Madam Rafael, Samson Efendi Arzuruni, Ali Cemal Bey, Ġzzet Ziya Bey.

63 1916 yılında 49 sanatçının 190 eserle katıldığı sergide, katılan sanatçıların ve yapıtların adını içeren 12 sayfalık bir katalog hazırlanmıĢtır (ġerifoğlu, 2003, s.16).

113

Madra‘nın 1993 yılında gerçekleĢtirdiği ―BuluĢma Sanat‖ sergisi ilk küratörlü sergiler olarak kabul edilebilmektedir.

Özal hükümetinin kültür ve sanatta uluslararası yaklaĢımları ve yeni kültür politikaları, Türkiye‘deki ilk bienal etkinliği olan 1986 yılında yapılan ‗Asya-Avrupa Sanat Bienali‘ tarih sahnesinde yerini almıĢtır.64 ‗Asya-Avrupa Sanat Bienali‘nden bir yıl sonra 25 Eylül-15 Kasım 1987 tarihleri arasında ‗1. Uluslararası ÇağdaĢ Sanat Sergileri‘ adı altında yeni bir etkinlik baĢlatılmıĢtır. Bu yeni etkinlik daha sonra iki yılda bir yapılma kararı ile ‗Ġstanbul Bienali‘ adı altında devam ettirilmiĢtir.

4. 1. 4. 1. Uluslararası Ġstanbul Bienali ve Küratörleri

Uluslararası Ġstanbul Bienali, stratejik öneme sahip ve tarihsel ve kültürel açıdan önemli bir yere sahip bir kent olan Ġstanbul‘da yapılmaktadır. Bienal, kavramsal bir konsepte dayanan, uluslararası ölçekte yapılmaktadır.

Madra‘ya göre, Ġstanbul Bienali‘nin amacı, uluslararası sanat etkinliklerinin üst düzeydeki bir kesitini Türkiye‘de gerçekleĢtirmek, ülkemizdeki çağdaĢ sanatta gelinen noktayı ve ortaya çıkan eserleri diğer uluslarla paylaĢmak ve Türk sanatçılarını uluslararası sanat ortamında tanıtmak, ayrıca, diğer ülkelerin plastik sanatlardaki güncel bakıĢlarını öğrenmek, günümüz sanatına yön veren sanatçıları stratejik öneme sahip bir noktada buluĢturmak ve onları dünya kamuoyuna tanıtmak ve böyle geniĢ çaplı bir etkinliği tüm sanatseverlere ve geniĢ kitlelere sunmaktır. Böyle bir amacın gerçekleĢmesi, sanat alıĢveriĢinin hız kazandığı bir platforma geçiĢi, yeni akımlar ve oluĢumların ortaya çıkabildiği bir sürece girilmesini de olanaklı kılmıĢtır (Madra, 2003, s. 13 ; Anonim, 1987).

Ġstanbul Bienali, Ġstanbul Kültür ve Sanat Vakfı tarafından Uluslararası Ġstanbul Festivalleri‘nin bir parçası olarak baĢlatılmıĢtır. Ġstanbul Kültür ve Sanat Vakfı‘nın 1973

64 Türkiye‘nin uluslararası sanat ortamı ile tanıĢması 80‘ler gibi geç bir döneme rastlamıĢtır. Bu gecikmenin en büyük sebeplerinden biri özellikle 1960 ve 70‘li yıllarda Türk sanat ortamını tekelinde tutan Ġstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi, Devlet Tatbiki Güzel Sanatlar Okulu, DıĢiĢleri Bakanlığı ve Kültür Bakanlığı gibi kurum ve kuruluĢların tutum ve yaklaĢımları olmuĢtur. Buna ek olarak bürokratik ve finansal engeller bu gecikmeyi zorunlu hale getirmiĢlerdir. (Pelvanoğlu, www.sanalmüze.org).

114

yılında baĢlattığı bu festivallerin kapsamında ilk etapta, sinema, bale, tiyatro, müzik ve opera etkinlikleri yer almaktaydır. Ancak 1987 yılında plastik sanatlar alanında yeni bir etkinlik projesi hayata geçirilmiĢtir. Nejat EczacıbaĢı‘na göre, Türkiye‘de dinin getirdiği tasvir yasağından dolayı yıllar boyu suskun kalmıĢ olan Anadolu resim ve heykel geleneği yavaĢ yavaĢ canlanmaya baĢlamıĢtır. Bunun bilinciyle baĢlatılan ‗Uluslararası ÇağdaĢ Sanat Sergileri‘ böyle bir bilincin somutlaĢmıĢ hali olarak Türkiye‘nin görsel sanatlardaki güç ve kaynaklarını uluslararası arenada sınayabileceği bir etkileĢim alanı oluĢturulmuĢtur ( EczacıbaĢı, 1987, s. 8).

Bienallerle birlikte, 1970‘lerde ortaya çıkan, ancak sanat ortamında etkin bir yere sahip olmayan disiplinlerarası sanat tüm toplumun ilgisini çekmeye ve tartıĢılmaya baĢlamıĢtır. Bienal etkinlikleri, özellikle 1980 sonrası değiĢim gösteren çağdaĢ sanat oluĢumlarının ortaya çıkıp yayılmasında oldukça etili olmuĢlardır (Bek 2002, s.47).

Vasıf Kortun, Ġstanbul Bienalleri‘nin temel amacının, Türk sanatçılarına uluslararası platforma doğru sistematik bir yol açmak olduğunu belirtmiĢtir. Kortun‘a göre, uluslararası bir lobimiz ve desteğimiz olmadığı için Türk sanatının toplu sergilerle yurtdıĢında tanıtılması mümkün görünmemektedir. En azından böyle bir atılımı gerçekleĢtirmek için henüz Ģartlar uygun değildir. Uluslararası arenada akıĢkanlığı olan sanatçılarımızın olmayıĢı bu sürecin baĢlamasına da ayrıca imkan vermemektedir. Dolayısıyla, uluslararası ağın sürekli bir parçası olabilmemiz ve Türkiye‘deki izleyicilerin baĢka yerlerde üretilen sanatın deneyimini zenginleĢtirmek ve Türk izleyicisine uluslararası sanattan kesitler sunmak için ve dıĢarıdan gelecek sanatçıların Ġstanbul‘a ısınmalarını sağlamak için Ġstanbul Bienali stratejik öneme bir sahip projedir ( Kortun 1991a, s. 66). Öte yandan, Poshyananada 4. Ġstanbul Bienali katalog yazısında, genç bir bienal olarak Ġstanbul Bienali‘nin yaratıcı sanatsal ifadeler için alternatif bir mücadele alanı yaratacak öneme sahip olduğunu vurgulamıĢtır (Poshyananda 1995, s. 60). Ayrıca, güncel sanatın ticarileĢmesi ve giderek daha büyük bir gösterinin parçası haline gelmesi Ġstanbul Bienali üzerinden billurlaĢan bir saptama olarak okunabilmektedir.

Öte yandan, Uluslararası Ġstanbul Bienali kavramsal çerçevenin belirlenmesi, mekan seçimi, sanatçı seçimi, küratör seçimi, küratörlerin yaklaĢımı gibi birçok açıdan eleĢtirilmektedir. Örneğin Beral Madra‘ya göre, kavram ve yapıt iliĢkisi çoğu sergide

115

doğru bir Ģekilde kurulamamıĢtır. Sergileme hataları yüzünden yapıtın söylemi zayıflamıĢ, estetik iliĢkinin de gücü azalmıĢtır. Bienal sergilerinde tarihsel mekanlar doğru kullanılamamaktadır. Tarihsel belleğe gönderme yapamayan hazır yapıtlar mekanın belleğini ve fiziksel değerini zorlar nitelikte olmuĢtur. Videoların serilenmesinde, eğer mekanla bir iliĢkisi yoksa, tarafsız mekanlarda sergilenmelidir. Bienale katılan ve Ġstanbul üzerine yorum yapan sanatçıların çoğu, kenti doğru bir biçimde yorumlayamamıĢ, kliĢeleĢmiĢ göndermelerde bulunmuĢtur. Özellikle 90‘lı yılların küratörleri bir çağdaĢ sanat müzesi olmaması dolayısıyla, bu eksikliği gidermek ve oluĢan epistemolojik boĢluğu gidermek için, bienal ortamından çok bir çağdaĢ sanat müzesi oluĢturma çabası içine girmiĢlerdir (Madra, 2011, s.36).

Ġlki 1987 yılında baĢlayan Uluslararası Ġstanbul Bienali‘ni, dördüncü bienale kadar yerli küratörler organize etmiĢ, dördüncü bienalle birlikte yabancı küratörlerin de yer alması ‗bienalde yabancı küratör tartıĢmalarının‘ baĢlamasına neden olmuĢtur. Bu tartıĢmaların ana ekseninini yabancı küratörlerin ülkeyi iyi tanımaması, sorunlara vakıf olamaması, Türk sanatçıların üretim süreçlerine tanıklık edememesi, bölgesel sanat ortamıyla kurduğu iliĢkinin sağlamlığının tartıĢılır olaması, kavram seçimleri ve kavrama bakıĢları Ģeklinde olmuĢtur. Madra‘ya göre yabancı küratörler yerel sanat ortamını tanımak için yapıcı yöntemler geliĢtirememekte, yerli sanat çevresiyle gerekli diyaloğu geliĢtirememektedirler. Yabancı küratörlerin yerel sanat ortamıyla iliĢki kurmak yerine ĠKSV‘ye yakın bazı kiĢilerin önerilerini dinlediklerini ve dolayısıyla sanat ortamındaki gerçek geliĢmeleri ve tartıĢmaları yakalayamadıklarını ifade etmiĢtir. Bunun sebebi olarak da yazılanlara dil engeli yüzünden hakim olamadıklarını ve ayrıntılı izleme için zaman bulamadıklarını belirtmiĢtir. Madra, yabancı küratörlerin ülkeyi ve ülke sorunlarını iyi analiz edemediklerini ve bunun sonucunda isabetli kararlar alamayacakları yönündeki fikrini beyan etmiĢtir (Madra, 2010f).

1. Uluslararası ÇağdaĢ Sanat Sergileri, koordinatörlüğünü Beral Madra‘nın yaptığı sergidir ve sanatçı seçimi için bir danıĢma kurulu oluĢturulmuĢtur. DanıĢma kurulunun tek seçici yetke olarak davranması sanatçı seçimleri ve sergilecek yapıtların belirlenmesi konusunda eleĢtiriler almasına neden olmuĢtur.

2. Uluslararası Ġstanbul Bienali de Beral Marda koordinatörlüğünde Aydın Gün‘ün baĢkanlık ettiği bir danıĢma kurulu ile düzenlenmiĢtir. Kurul ilk Bienal‘de olduğu gibi

116

bir kavram ve mekan seçimini önermiĢtir. Bu Bienal‘de tarihi mekanlarda yapılacak sergilerde yer alan sanatçıların belli altbaĢlıklar altında sınıflandırılması bazı sanatçıların tepkisini çekmiĢ ve ayrılma kararı almıĢlardır. Ayrıca teknik sorunlar, sanatçıların yeterince bilgilendirilmemesi, yapacakları çalıĢmalar için ölçü sınırlaması getirilmesi Bienal‘in aldığı önemli eleĢtirilerdendir (Bek, 2000, s.155). Her iki Bienal‘de de danıĢma kurulu üyeleri sanatçı ve mekan seçimi üzerine yoğunlaĢan tartıĢma ve eleĢtirilere maruz kalmıĢlardır. Ġlk iki bienal adı konmasa bile yapısal olarak küratörlü sergiler olarak tasarlanmıĢtır.

Görsel 50: 2. Ġstanbul Bienali AfiĢi

3. Ġstanbul Uluslararası Ġstanbul Bienali‘nde yine bir danıĢma kurulu yer almıĢtır. 1995 yılında düzenlenen bu bienalde küratör kavramı ilk kez kullanılmıĢtır. Küratörlüğünü Vasıf Kortun‘un yaptığı bienal bu defa tek bir mekanda gerçekleĢtirilmiĢ ve eser seçimlerinin ülke küratörlerine bırakıldığı etkinlik ülke pavyonlarına bölünerek gerçekleĢtirilmiĢtir (Bek, 2000, s.155).

117

Görsel 51: 3. Uluslararası Ġstanbul Bienali AfiĢi

4. Uluslararası Ġstanbul Bienali yabancı bir küratörün tek seçici olarak davet edildiği ilk etkinliktir. Babias‘a göre, 4. Ġstanbul Bienal‘i özel bir temsil modeline sahiptir. Venedik Bienali, Sao Paolo Bienali ve 3. Ġstanbul Bienali‘nde olduğu gibi davet edilen ülkelerin ulusal katılımlarının öne çıkartıldığı pavyon modeli uygulanmamıĢtır. Küratör Rene Block, dünyanın çeĢitli ülkeleriyle bağlantı kurduğu küratörlerin de katkılarıyla bu ülkelerin sanatçılarını bienale davet etmiĢtir. 4. Bienal, önceki üç Ġstanbul Bienali‘nden değil, aynı zamanda Havana, Sao Paulo, Johannesburg ve Kwangju gibi en genç bienallerden de farklılık göstermiĢtir. Babias‘a göre, bu bienal, ülke komiserleri bulundurmamak, sanatçıları ülke kökenlerine göre sunmamak bakımından da ayrılmaktadır. Sanatçılar daha sıkı bir etkileĢim halinde olabiliyor,, bölgecilik yaplmamıĢ ve politik yapı yerine uluslararası bir yapı getirilmiĢtir. Ülkeleri yan yana sıralayan bir sanat gösterisi yerine, yan etkinlikleri de içine alan kültürel bir olay niteliği haline gelmiĢtir (Babias, 1995, s.36).

118

Tek küratörlü uygulama 9. Ġstanbul Bienali‘ne kadar devam etmiĢtir. 9. ve ve 12. Ġstanbul Bienali, iki küratör, 11. Ġstanbul Bienali ise, küratöryal bir ekip tarafından organize edilmiĢtir.

Ġstanbul Bienali‘nde görev alan küratörler gerek sanatçı ve mekan seçimi, gerekse kavramsal çerçeveye yaklaĢımları ve belirlenen konseptin sergiye ve ülke yapısına uygunluğu ve kimi zaman da bienalin iĢleyiĢi konusunda eleĢtiriler almıĢlardır. Örneğin, Küratör Rene Block sanatçı seçimi ve zamanlaması konusunda eleĢtiriler almıĢtır. Yabancı sanatçılara daha çok önem verdiği ve Türk sanatçılarının isimlerinin açıklanması çok geç tarihlere bırakılması eleĢtirilmiĢtir. Sezer Tansuğ, Rene Block‘un Ġstanbul Bienali için bir küratör olarak seçilmesinin çok büyük bir yanlıĢ olduğunu yazılarında ifade etmiĢtir. Tansuğ‘a göre Block‘un misyonu kültürel bir kirlilik yaratmaktan öteye gidemeyecektir. Ġstanbul Bienali‘nin Ġstanbul‘un tanıtımıyla hiçbir ilgisi olmadığını, tarihsel Ģehrin bazı batılı sanatçıların promosyonu için egzotik bir fon olarak kullanıldığının altını çizmiĢtir. Tansuğ, karĢı duruĢunu Ģöyle ifade etmiĢtir: ―Yani asıl paradoks odur ki, Rene Block‘u Ġstanbul‘a çağıran ya da onu önemli bir yanlıĢlığın parçası olarak kabullenen düzey bundan ibarettir.‖ (Tansuğ, 1996, s.12).

5. Uluslararası Ġstanbul Bienal‘i de genel konsept ve sanatçı seçiminden sorumlu tek bir küratörle yola çıkmıĢtır. Küratör ve küratörlük sistemi, bu bienalde daha ciddi anlamda tartıĢılmıĢtır.

6. Uluslararası Ġstanbul Bienali‘nin kavramsal çerçeve ve sanatçı seçiminden sorumlu küratörü Paolo Colombo‘dur. Bienal‘le ilgili olarak yine sanatçı, yapıt ve mekan seçimi üzerine eleĢtirel yoğunlukta olmuĢtur. Ayrıca, bienal‘in Ġstanbul sanat ortamıyla bütünleĢememesi tartıĢma konusu olmuĢtur. 6. Uluslararası Ġstanbul Bienali‘nde önceki Ġstanbul Bienal‘i sergilerinden farklı olarak eleĢtiriler küratörden çok vakıfa yöneltilmiĢtir.

2001 yılında gerçekleĢtirilen 7. Ġstanbul Bienali‘nin küratörü Yuko Hasegawa‘dır. Hasegawa, ‗Egokaç-Gelecek OluĢum Ġçin Egodan KaçıĢ‘ baĢlıklı bir sergi düzenlemiĢtir. Bu kavramsal baĢlıkla, 20. yüzyılda yaĢanan sorunlara göndermede bulunmuĢ, erkek egemen toplum, materyalizm ve monetarizm eleĢtirisi yapmıĢtır (Örer, 2011, s.14).

119

Dan Cameron, 2003 yılında düzenlenen 8. Ġstanbul Bienali‘nin küratörlüğünü yapmıĢtır. ‗ġiirsel Adalet‘ baĢlıklı sergide, ahlak, Ģiir ve siyaset üzerine yoğunlaĢan sanatçıların yapıtlarına yer verilmiĢtir.

Görsel 52: 8. Ġstanbul Bienali AfiĢi

9. Ġstanbul Bienali, Charles Esche ve Vasıf Kortun küratörlüğünde gerçekleĢmiĢtir. ‗Ġstanbul‘ baĢlıklı sergide, küratörler kente baĢka bir gözle bakmak amacıyla bienale katılan 53 sanatçı ve sanatçı grubunun yaklaĢık yarısını belli sürelerle yaĢayıp, iĢ üretmek üzere Ġstanbul‘da yaĢamaya davet etmiĢlerdir (Örer 2011, s. 14).

120

Görsel 53: 9. Ġstanbul Bienali AfiĢi

10. Ġstanbul Bienali, Hou Hanru küratörlüğünde, modernliğin vaadini eleĢtirel olarak tartıĢmayı hedefleyen ‗Ġmkansız Değil, Üstelik Gerekli:Küresel SavaĢ Çağında Ġyimserlik‘ baĢlığı altında yapıtlar sergilenmiĢtir.

121

Görsel 54: 10. Ġstanbul Bienali AfiĢi

2009 yılında What, How&For Whom isimli küratör kolektifi tarafından, ‗Ġnsan Neyle YaĢar?‘ baĢlığıyla gerçekleĢtirilen 11. Ġstanbul Bienali, ekonomik krizin yaĢandığı, kapitalist sistemin sorgulandığı bir dönemde sanatın toplumu dönüĢtürmek için nasıl bir rol aldığı sorunsallaĢtırılmıĢtır.

Görsel 55: 11. Ġstanbul Bienali AfiĢi

122

12. Ġstanbul Bienali‘nin küratörlüklerini Jens Hoffmann ve Adriano Pedrosa, ‗Ġsimsiz‘ adlı baĢlıkla sanatla siyaset arasındaki zengin iliĢkiyi sorgulamıĢlardır.

24 yıllık tarihi boyunca Ġstanbul Bienali‘ne dünyanın değiĢik bölgelerinden, doğudan, batıdan, kuzeyden, güneyden, küratörler gelmiĢlerdir. Bu küratörler içerisinde kimi yeni öne çıkan, kimi kendini kanıtlamıĢ kiĢiler olduğu gibi kimi, küratöryel kolektife uzanan bir geçmiĢe sahiptir (Hoffman ve Pedrosa, 2011, s. 18-19).

Jens Hoffmann ve Adriano Pedrosa‘ya göre, Ġstanbul Bienali, küratörlerin uygulamalarındaki sıra dıĢı çeĢitlilikle sürekli dikkat çekmiĢtir. Küratörler, tarihi mekanlarda çalıĢmıĢlar, bienali bir ideolojik propaganda zemini olarak kullanmıĢlar, Ģehrin günlük dokusuna sanatsal müdahalelerde bulunmuĢlardır. Ayrıca, bu küratörler, Ġstanbul‘un benzersiz konumunu amaçları doğrultusunda değerlendirmiĢlerdir. Ġstanbul Bienali‘nin küratöryal yaklaĢımlar açısından farklı kılan diğer bir özelliği ise, batılı olmayan bir küratör atayan ilk bienal olmasıdır. Bu durum Venedik Bienali‘nde Okwui Enwezor‘a65 kadar henüz yapılmamıĢ bir uygulamadır. Ayrıca ilk kez Ġstanbul Bienali, Latin Amerikalı bir küratörü organizatör olarak davet edilmiĢtir (Hoffman ve Pedrosa, 2011, s. 18-20).

Görsel 56: 12. Ġstanbul Bienali, 2011, ―Ġsimsiz‖

65 Okwui Enwezor, Nijerya‘lı bir küratör, sanat eleĢtirmeni ve yazardır. 2015 yılında, 56. Venedik Bienali‘nin küratörlüğünü yapmıĢtır.

123

13. Ġstanbul Bienali‘nin küratörü Fulya Erdemci‘dir. Erdemci, Lale Müldür‘ün kitabından esinlenerek sergi baĢlığını, ―Anne Ben Barbar mıyım?‖ Ģeklinde belirlemiĢtir.

Görsel 57: 13. Ġstanbul Bienali AfiĢi

14. Ġstanbul Bienali‘nin kavramsal çerçevesi ―Tuzlu Su: DüĢünce Biçimleri Üzerine Bir Teori‖ dir ve küratörlüğünü Carolyn Kristov Bakargiev yapmıĢtır. Bakargiev, 2012 yılında, 13. Documenta‘nın da küratörlüğünü de üstlenmiĢtir. Bakargiev‘in küratöryal yaklaĢımında, okyanusbilimden botaniğe; sualtı arkeolojisinden nerobilime; fizikten matematiğe uzanan bir iliĢkiler ağı içinde disiplinlerüstü (her ne kadar kendi böyle bir tabir kullanmamıĢ olsa da) bir yönelimden bahsedilebilmektedir. Sergilerinde mekan olarak geniĢ bir alana yayılmayı tercih eden Bakargiev, kavramsal çerçeveyi de geniĢ tutmayı ve ana konseptin altında yatan mini konseptlerle sergiye yeni ve farklı açılımlar getirmeyi hedeflemiĢtir (Beldan, 2012, s.125). 14. Ġstanbul Bienali küratörü Bakargiev, Ģimdiye kadar yapılan Ġstanbul Bienali sergilerinden farklı olarak, mekan seçiminde de

124

değiĢik bir yaklaĢım sergilemiĢtir. 9. Ġstanbul Bienali‘ne kadar, mekanla ilgili ana yaklaĢım, tarihi yarımadanın gezilmesi, tanıtılması ya da oryantalizmin bir bakıma yeniden üretimine katkıda bulunmak olmuĢtur. Oysa, daha sonra, ―metropol‖ ve ―megalopol‖ kavramları üzerinden bienal, Ģehrin dinamizmine ve kentsel dönüĢümün hareketliliğine teslim edilmiĢtir. 14. Ġstanbul Bienali ile ise, klasikleĢmiĢ sergi güzergahımız neredeyse tümüyle değiĢtirilmiĢ, Büyük Ada gibi deniz yoluyla yani tuzlu suyla ulaĢabileceğimiz, yeni mekanlar, sergileme alanına yeni bir açılım getirmiĢtir. 66

Görsel 58: Pistoletto, ―Paçavralar Venüsü‖, 14. Ġstanbul Bienali, 2015

Bakargiev, 13. Ġstanbul Bienali‘nde Ģimdiye kadar yapılan diğer etkinliklerden farklı olarak, yeni kavramlar önermiĢtir. Buna göre, ―sanatçı listesi‖ yerine ―katılımcılar‖, ―ana sergi mekanı‖ yerine, ―karma sergi mekanı‖ terimleri kullanmayı tercih etmiĢtir.

66 Bakargiev, 13. Documenta‘da çalıĢtığı zengin küratöryal ekibe ―agent‖ adını vermiĢtir. (Bkz Documenta 13 Sergi Kataloğu‖)

125

Görsel 59: Deniz Gül, ―TaĢ‖, 14. Ġstanbul Bienali, 2015

Görsel 60: Archille Gorky, Masumiyet Müzesi, 14. Ġstanbul Bienali ,2015

4. 1. 4. 2. Türkiye’de Yapılan Anadolu Bienalleri

Türkiye‘de sanat pazarının kurumsallaĢmaya baĢladığı 80‘li yılların ardından, ancak, uluslararası organizasyonların geliĢim süreci 90‘lı yılların ortasına tekabül etmektedir. Bu sürece en büyük katkı Uluslararası Ġstanbul Bienali‘dir. Ġstanbul Bienali tecrübesinin ardından Türkiye ilk kez, 2006 yılında Ġstanbul dıĢında uluslararası bir bienal gerçekleĢtirmiĢtir. Bu bienalin adı bir sivil toplum etkinliği olan Sinop Bienali ―Sinopale‖ dir. Ardından, 2011 yılında Çanakkale Bienali baĢaltılmıĢ, 2010 yılında ise ilk Mardin Bienali gerçekeleĢtirilmiĢtir.

126

Görsel 61: Nezaket Ekici, ―Atropos‖, 2006, Performans, 1. Sinop Bienali

2006 yılında ilki gerçekleĢtirilen Sinopale, yeni alternatifler sunan merkez dıĢı önemli bir etkinliktir. Genel anlamda, gönüllülerden oluĢan ve yerel halkın da dahil edildiği bir yapılanma söz konusudur. ĠĢleyiĢe yerel halkın da dahil edilmesi fikri ve eylemi, sanatçıyla halkı yakınlaĢtırmıĢ, bienal modeli açısından farklı bir yaklaĢımı hayata geçirmiĢtir. Bienal, ulusal pavyonlar Ģeklinde değil, karma bir model uygulamıĢtır. Ġki yılda bir tekrar eden her etkinlik için farklı bir kavramsal çerçeve belirlenmiĢtir. 1. Sinopale‘nin kavramı ―ġey‖ ;2. Sinopale‘nin, ―ġeylerin Yeni Düzeni‖; 3. Sinopale‘nin, ―Gizli Anlar Kayıp Ġzler‖; 4. Sinopale‘nin, ―Gölgenin Bilgeliği‖ ve 5. Sinopale‘nin, ―Kümeler ve Kristaller: Sıfır Noktasında Gözlem‖ olarak belirlenmiĢtir (Aydın, 2012, s.15; Beldan, 2015, s.643-647).

127

Sinop Bienali, tamamen küratöryal bir donanımla yürütülen bir etkinliktir. Melih Görgün ve Beral Madra‘nın genel koordinatörlükleri çerçevesinde kalabalık bir bienal ekibiyle çalıĢmaktadır. Melih Görgün ve Beral Madra Ģimdiye kadar beĢ tanesi gerçekleĢtirilen etkinliğin hepsinde küratörlük yapmıĢlardır. Ġstanbul Bienali ile karĢılaĢtırdığımızda, Sinopale, Ģimdiye kadar yapılan on dört Ġstanbul Bienali‘nde yer alan küratörler toplamından daha çok küratörle çalıĢmıĢtır. Öte yandan 2015‘te 3. gerçekeleĢtirilen ve küratörsüz bir organizasyona imza atan Mardin Bienali ile karĢılaĢtırdığımızda ise tablo daha ilginç görünmektedir (Beldan, 2015, s.643-647).

Görsel 62: Ferhat Özgür, ―Hayat Güzeldir‖, video, 2010, 3. Çanakkale Bienali

1. Çanakkale Bienali‘nin küratörleri Seyhan Boztepe ve Denizhan Özer‘dir, 2. Çanakkale Bienali‘nin küratörleri yine Seyhan Boztepe ve Denizhan Özer‘dir. 3. ve 4. Çanakkale Bienali‘nin küratörü ise Beral Madra‘dır .

Ġlki 2010 yılında gerçekleĢtirilen Mardin Bienali‘nin ikincisi 2012, üçüncüsü ise, 2015 yılında yapılmıĢtır. Mardin Bienali güncel sanatı, Türkiye‘nin batısından doğusuna taĢımayı, sanatın belli bir coğrafyaya takılı kalamayacağını ve ‗merkez‘ fikrinin

128

tanımına yeni bir boyut kazandırmayı hedeflemiĢtir. 1. Mardin Bienali‘nin küratörlüğünü Döne Otyam yapmıĢ ve kavramsal çerçeveyi ―AbbaraKadabra‖ olarak belirlemiĢtir. 2. Mardin Bienali‘nin baĢlığı, ―Ġkinci BakıĢ‖ ve 3. Mardin Bienali‘nin baĢlığı da ―Mitolojiler‖ olarak belirlenmiĢtir (Mardin Bienali, n.d.).

Görsel 63: Selim Birsel, 2015, 3. Mardin Bienali

4. 1. 4. 3. Türkiye’nin Uluslararası Bienallere Katılımı ve Venedik Bienali Üzerinden Bir Açılım

Türkiye‘nin uluslararası bienallere katılım sürecine baktığımızda, ilk katılımın 1956 yılında düzenlenen 28. Venedik Bienali‘nde gerçekleĢtiğini söyleyebiliriz. Bu bienale Türkiye, EĢref Üren, Cemal Tollu, Zühtü Müridoğlu, Zeki Faik Ġzer, Nuri Ġyem, NeĢet Günal, Hamit Görele, Cevat Dereli‘nin de içinde bulunduğu 17 sanatçı ile katılmıĢtır. 1957 yılında ise, Brezilya‘da düzenlenen 4. Sao Paolo Bienali‘ne GüneĢ Terkol, Halil Altındere, Nilbar GüreĢ, Gülsün Karamustafa ile katıldığı ve ardından küratörlüğünü

129

Bahaddin Örnekol‘un yaptığı, 1959 yılındaki Paris Bienali‘ne Ali Teoman Germaner, ReĢat Atalık, TektaĢ Ağaoğlu ile, ilk kez 2000 yılında Sarkis ile ġangay Bienali‘ne; 1997 yılında ise Hale Tenger ile ilk kez Johannesburg Bienali‘ne katıldığı belirtilebilir67. (Uluslararası Bienallere Türkiye Katılımı, n.d.).

1950‘li yıllar Türkiye‘de ilk kez, farklı bir anlamda da olsa, ―çağdaĢ‖ tabirinin kullanılmaya baĢladığı ve ilk galerilerin açılmaya baĢladığı yıllar olmuĢtur. Türkiye‘nin uzun bir aradan sonra Türkiye, Venedik Bienali‘ne ilk kez Beral Madra‘nın kiĢisel çabaları ve TC Kültür ve Turizm Bakanlığı‘nın desteği ile 1991 yılında katılmıĢtır. Türkiye Pavyonu, 2003 yılında DıĢiĢleri Bakanlığı‘nın desteğiyle bir mekan kiralanması ile baĢlamıĢtır. Venedik Bienali Türkiye Pavyonu‘nu 2007 yılından bu yana ĠKSV (Ġstanbul Kültür Sanat Vakfı) organize etmektedir. Öte yandan, bienale davet edilecek sanatçı ve sanatçıları belirleyecek küratör iki yılda bir değiĢen Venedik Bienali Türkiye Pavyonu DanıĢma Kurulu tarafından belirlenmektedir.

2014 yılına kadar Türkiye‘nin Venedik‘te uzun süreli bir mekanı yoktur, ancak 2014 yılından itibaren Ġstanbul Kültür ve Sanat Vakfı‘nın giriĢimi ve yirmi bir destekçinin68 katkılarıyla, Arsenale‘de 2014-2034 yılları arasında tahsis edilen bir mekana sahip olmuĢtur. Dolayısıyla, Türkiye ilk kez, 2016 yılında yapılacak olan Venedik Bienali Uluslararası Mimarlık Sergisi‘nde yer almıĢtır69

67 Türkiye‘nin 1987 öncesi uluslar arası bienallere katılım tablosu SALT ekibi tarafından ‗Graph Commons‘ kullanılarak yapılmıĢtır. Haritayı incelemek için bkz. http://www.verigorsellestirme.com/graph-commonsdaki-turkiye-ag-haritalari/2/. SALT ayrıca, 1955 yılında düzenlenen 1. Ljubljana Grafik Sanatlar Bienali‘nden günümüze Türkiye‘nin uluslar arası resmi ve bireysel katılımlarını içeren Burak Arıkan liderliğinde hazırlanmıĢ bir harita hazırlamıĢtır.

68 Türkiye‘nin Venedik Bienali sergilerinde uzun süreli bir mekânda yer almasını sağlayan kiĢi ve kurumlar arasında Akbank, MehveĢ-Dalınç Arıburnu, Berrak-Nezih Barut, Ali Raif Dinçkök, Vuslat Doğan Sabancı, Füsun-Faruk EczacıbaĢı, Oya-Bülent EczacıbaĢı, Enka Vakfı, Nesrin Esirtgen, Eti Gıda San. ve Tic. Aġ, Ahu-Can Has, Öner Kocabeyoğlu, MAÇAKIZI, Tansa Mermerci EkĢioğlu, Polimeks Holding, SAHA, Taha Tatlıcı, T. Garanti Bankası Aġ, Vehbi Koç Vakfı, Zafer Yıldırım, Yıldız Holding Aġ bulunmaktadır.

69 28 Mayıs - 27 Kasım 2016 tarihleri arasında gerçekleĢtirilecek olan Venedik Bienali 15. Uluslararası Mimarlık Sergisi Türkiye Pavyonu‘nda, Mehmet Kütükçüoğlu, Ertuğ Uçar ve Feride Çiçekoğlu‘nun katılımında, Hüner Aldemir, Hande Ciğerli, Gökçen Erkılıç, Nazlı Tümerdem ve Yiğit Yalgın‘dan oluĢan ekibin hazırlayacağı; Namık Erkal ile Cemal Emden‘in destekleriyle Ģekillendirilecek ―Darzanà‖ baĢlıklı proje yer alacaktır.

130

Türkiye pavyonundaki ilk serginin küratörlüğünü de Beral Madra üstlenmiĢtir. ―In Limbo‖ adlı sergiye katılan sanatçılar, Gül Ilgaz, Ergin ÇavuĢoğlu, Neriman Polat, Nazif Topçuoğlu ve Nuri Bilge Ceylan‘dır.

Görsel 64: Venedik Bienali, ―In Limbo‖ Sergi AfiĢi

2005 yılındaki 51. Venedik Bienali‘nin Türkiye Pavyonu‘na, Hüseyin Çağlayan, Palazzo Levi'de gösterilen ve Tilda Swinton‘ın oynadığı ―Olmayan Varolma‖ adlı genetik, biyoloji, antropoloji gibi disiplinlerarası alanlardan faydalanarak ürettiği video çalıĢması ile katılmıĢtır. Serginin küratörlüğünü Beral Madra, koordinatörlüğünü ise Murat Pilevneli yapmıĢtır (Bienalin Yıldızlarından Biri Hüseyin Çağlayan, 2005).

131

Görsel 65: Hüseyin Çağlayan, ―Olmayan Varolan‖, 2005

2007 yılında düzenlenen Venedik Bienali‘nin küratörlüğünü Vasıf Kortun yapmıĢtır. Sanatçı Hüseyin Bahri Alptekin ―Don‘t Complain‖ adlı, pavyon için bir proje geliĢtirmiĢtir.

132

Görsel 66: Hüseyin Alptekin, ―Don‘t Complain‖, enstalasyon, 2007, 52. Venedik Bienali Türk.

2009 yılında katıldığımız 53. Venedik Bienali‘nin küratörlüğünü BaĢak ġenova yapmıĢtır. ―Lapses‖ adlı sergiye, Ahmet Öğüt‘ün ―Ġnfilak EtmiĢ Kent‖ ve Banu Cennetoğlu ise ―Katalog 2009‖ ya da diğer adıyla ―Kendiliğinden Örgütlü EleĢtiri Endeksi‖ adlı proje ile katılmıĢlardır.

Görsel 67: Ahmet Öğüt, ―Exploded City‖, (―Ġnfilak EtmiĢ Kent‖), 2009, Venedik

133

Görsel 68: Banu Cennetoğlu, ―Index for Self Organised Criticality‖, (―Kendiliğinden Örgütlü EleĢtiri Endeksi‖), (―Katalog 2009‖).

Fulya Erdemcinin küratörlüğünde gerçekleĢtirilen 54. Venedik Bienali‘ne ―Plan B‖ adlı çalıĢmasıyla AyĢe Erkmen katılmıĢtır. Bu sergide, Danae Mossman eĢ küratörlüğü üstlenmiĢtir.

Emre Baykal‘ın küratörlüğünde 2013 yılında gerçekleĢtirilen 55. Venedik Bienali‘nde Türkiye‘yi, Ali Kazma ―Rezistans‖ adlı video serisiyle temsil etmiĢtir.

134

Görsel 69: Sarkis, ―Nefes‖, 2015, Venedik.

2015 yılında gerçekleĢtirilen 56. Venedik Bienali‘ne ise Türkiye Sarkis‘in iĢiyle katılmıĢtır. Küratörlüğünü Defne Ayas‘ın yaptığı sergi, bienalin ana mekânlarından Arsenale‘deki Sale d‘Armi binasında, Türkiye Pavyonu‘nda gerçekleĢtirilmiĢtir70 (Anonim, 2005a).

4. 1. 5. ÇağdaĢ Türk Sanatında Küratörlük Olgusu Üzerine GeliĢen TartıĢmalar

Küratörlük olgusu üzerine tartıĢmalar daha çok küratörün ve küratörlüğün tanımı ve çağdaĢ sanat ortamındaki konumu ve etki alanları ve küratör-sanatçı iliĢkisi üzerine odaklanmıĢtır. 90‘lı yıllarda baĢlayan küratörlük tartıĢmaları ve küratörlere getirilen eleĢtiriler 2000‘li yıllarda hız kazanarak devam etmiĢtir. Bu tartıĢmaların ana odağını küratörlük olgusuna ve küratöre net bir bir tanım getirilememesi ve uygulama alanına

70 Venedik Bienali 56. Uluslararası Sanat Sergisi Türkiye Pavyonu DanıĢma Kurulu‘nda sanatçı Ali Kazma, sanat tarihçi Burcu Pelvanoğlu, küratör ve sanat eleĢtirmeni Cristiana Perrella, küratör Doç. Dr. Lewis Johnson ve sanat tarihçi Zerrin Ġren Boynudelik yer almıĢtır (http://www.iksv.org/tr/venedikbienali).

135

dair bir hiyerarĢi ve kapsama alanı belirlenememesi oluĢturmuĢtur. Küratörün, sanat tarihçi, sanat eleĢtirmeni, yazar, akademisyen ya da kuramcıdan farklı olarak sanat dünyasındaki konumu ve olması gerektiği yer, diğer Avrupa ülkeleri ve Amerika‘dan farklı olarak, daha tartıĢmalı ve kaygan bir zeminde geliĢmiĢtir. Küratörün meĢruiyeti üzerine yapılan tartıĢmaların yanı sıra, sergi yapımcısı olarak iĢlevine ve yetki alanlarının sınırına, sanatçının sanatsal sürecindeki ve sonrasındaki rolüne ve sanatçı üzerindeki iktidar önemli ölçüde bu tartıĢmaların ana noktasını oluĢturmuĢtur. Kısır bir döngü üzerinden yapılan bu tartıĢmalar çözümleyici ve Türk sanat tarihinde küratörün rolünü belirleyici yönde bazı saptamaları içeren belli bir sorgulama alanı yaratmaktan çok, söz düelloları Ģeklinde geliĢen bir sürece dönüĢmüĢtür. Vasıf Kortun, küratörlük üzerine yapılan tartıĢmaların ve eleĢtirilerin kısır bir çevre içinde ve konunun irdelenmesinden ziyade, bir takım zafiyetlerin gölgesinde geliĢtiğini belirtmiĢtir. Kortun, Türkiye‘de küratörlük tartıĢmaları üzerine geliĢen süreçte, küratörlük üzerine yapılan tartıĢmaların çok yersiz ve zamansız olduğunu belirtmiĢtir. Bu meseleye ciddi anlamda eğilmek yerine, denetimsiz ve enformasyonu zayıf bir tartıĢmanın baĢlatıldığını, bu duruma kaliteli bir yorum getirilemediğini vurgulamıĢtır. Küratörlerin Türkiye‘de ortaya çıkması ile birilerinin lokal kültür üzerindeki denetiminin aĢınmaya uğramasının bu tartıĢmaları körüklediğini ifade etmiĢtir (Ġleri, 2003).

Beral Madra, küratörün iktidar sahibi olması ve geliĢen tartıĢmalara kaynak oluĢturma sürecini, müzeler ve koleksiyonerlerin küratörleri danıĢman olarak kullanmaya baĢlayıp, onların sözüyle hareket etmeye baĢlamasıyla paralel süreçlere oturtmuĢtur. Madra, geliĢen tartıĢmaların ana odağı olan ‗küratörün iktidarı‘ üzerine Ģunları ifade etmiĢtir: ―Küratör tanıttığı zaman sanatçılar müzelere giriyor. Aslında gerçek iktidar sanatçıda. Sanatçı üretmese o küratörün iktidarı ne olabilir ki?‖ (Bildirici, 2010, s.21).

4. 1. 5. 1. Sanatçı-Küratör ĠliĢkisi Açısından GeliĢen TartıĢmalar

Gülsün Erbil, özellikle Ġstanbul Bienalleri üzerinden değerlendirdiği küratörlerin sanatçı seçimlerini eleĢtirmiĢtir. Bienallerin, öncü sanatı dünyaya tanıtmak gibi bir misyonu olması gerekirken, büyük galerilerin dahil olduğu sanat piyasasının hizmetine girmiĢ olmasının ve küratörlerin de bu amaca hizmet ettiklerini ifade etmektedir. Özellikle

136

Ġstanbul Bienali‘nin küratörler tarafından bu amaçla kullanıldığının altını çizmektedir (Erbil 2003, s. 15). Mehmet Aksoy da küratörlerin sanatçı seçmedeki ölçütlerini ve küratörlük olgusunu eleĢtirmiĢtir. Küratörlerin bir konu ortaya atarak sanatçı ve yapıt seçmelerinin anlamsızlığının ve bu seçimlerin tamamen tesadüf sonucu olduğunu belirtmektedir. Bienallerin, katılan sanatçılardan çok, küratörüyle anılmasını, ve küratörün ‗sanki baĢ sanatçı‘ gibi davrandığını ifade etmiĢtir (Aksoy, 2003, s.15).

Sanatçı-küratör iliĢkisi konusunda Baykam Ģunları ifade etmektedir: ―Uluslararası bienallerin en önemli hedefleri, artık küratörlerin dünyadaki ‗bağımsız sanatçı –artist‘ kavramını teslim alıp, onun yerine kolayca idare edebildikleri genç ‗küratristleri‘yerleĢtirmiĢ olduklarının tescilini yapmaktır. Bu yüzden gerçek sanat çıkıĢlarını ıskalamaları kaçınılmaz olabilmektedir.‖ (Baykam 2003, s.15). Adnan Çoker‘e göre, küratörler, ünlü sanatçı yerine genç sanatçılar seçmekte ve keyfi seçim yapmaktadırlar. Genç sanatçılar, küratör Ģemsiyesi altına girmektedir. Aynı zamanda, tema kayabilmekte, sergilenen yapıtlarla temanın alakası olmamaktadır (Korkut ve Güven 2004).

Baykam, küratörlerin kendini sanatçılardan daha önemli hale getiren baskıcı bir unsur olmasına karĢı çıkmaktadır. Bu anlamda bir karĢı çıkıĢ eylemi olarak, 24 Aralık 2004 AKM‘de, ‗Koyun Platformu ve Küratöryal ġizofreni' baĢlıklı sergi düzenlemiĢtir (Baykam 2005:36). Sergiyi 'sanatçının küratriste karĢı manifestosu' olarak gördüğünü belirten Baykam, kendisini böyle bir 'eylem‘ yapmaya iten sebepleri Ģöyle açıklamıĢtır: "Küratörün kendini sanatçının önüne koyduğu noktada sorun baĢlıyor. Sanat tarihçilerine, küratörlere tabii ki karĢı değiliz. Ama bazı küratörler çağdaĢ sanat ortamını Ģöyle görüyor: Ben çobanım, sanatçılar da benim koyunum. ġuraya git derim giderler, Ģunu yap derim yaparlar. Öncelikle Ģunu anlamak lazım, sanatçı olmadan ne müze olur ne küratör. Ama müze ve küratör olmadan da sanatçı vardır"71 (Galeride Koyun Sürüsü

71 'Koyun Platformu ve Küratöryal ġizofreni' baĢlıklı serginin açılıĢında gerçek koyunlar da hazır bulunmuĢ ve bu koyunları en hızlı sayana Noel Baba tarafından sürpriz bir hediye verilmiĢtir. Genç sanatçı arkadaĢlarının da katılımıyla enteresan bir açılıĢ yapacaklarını belirten Baykam, "Davetlilerin görmeye alıĢtıkları sakin düz bir açılıĢ olmayacak.‖ DemiĢtir. AçılıĢta Adnan Tönel ve Altın Boğa Termosifon Grubu küratöryal Ģizofreninin parodisini yapan skeçleri performans olarak davetlilerin arasında sergilemiĢtir. 'Koyun Platformu ve Küratöryal ġizofreni' sergisinde Baykam'ın farklı disiplinlerdeki yapıtlarının yanı sıra Volkan Aslan, Bülent Bakan, Murat Çelik ve Denizhan Özer'in de video iĢleri sergilenmiĢtir. Aynı zamanda, Bedri Baykam'ın 'Küratörünü Beklerken Ölen Genç Sanatçı' adlı çalıĢması da sergilenen yapıtlar arasında yer

137

Var,2004). Günümüz sanat dünyasında Baykam‘a göre, küratörler ve sanatçılar arasında sağlıklı bir iliĢki kurulamamıĢtır. Küratörler, sanatçının bireysel kimliği ve yaratıcılığının öne çıkarabileceği radikal iĢlerin önünde bir engel olarak durmaktadır. Öte yandan Baykam, ―Türk Resim Piyasası ve ÇağdaĢ Sanatımız‖ adlı bir yazısında Türk küratörlerini, Türk sanatçısına gerçek değerini ve hakkını verebilecek olan en önemli aracı kiĢiler olarak görmektedir. Türkiye‘de, baĢta Beral Madra, Vasıf Kortun, Deniz ġengel, Ali Akay, Hasan Bülent Kahraman gibi isimler hem sanatsal eleĢtiri yazıp, hem sanatçılarla yakın iliĢkiler sürdürerek, çağdaĢ küratörlük kavramının geliĢmesine büyük katkılarda bulunmuĢlardır (Baykam 1996, s.104).

Öte yandan, Vasıf Kortun‘a göre, sanatçı-küratör iĢbirliği sergi açısından son derece önemli bir koĢuldur. Kortun, bu konuyla ilgili olarak Ģunları ifade etmiĢtir: ―Çağ baĢından beri belli küratör örneklerini alırsak sanatçılarla alıĢveriĢ görmemek olanaksız, kimi zaman sanatçılar küratör konumunda. Hatta, bir çok küratör de ipuclarının sanatçılardan almıĢtır: Duchamp'ın yerleĢtirdiği sergiler, Peggy Guggenheim'ın "Art of the Century" galerisi, Kiesler'in düzenlediğI sergiler. Harald Szeeman'ın "Tutumlar Biçime DönüĢünce" sergisi bile tümüyle sanatçılar tarafından ortaya çıkarılmıĢ bir enerjinin sergi biçimine dönüĢtürülmesidir,‖ (Kortun, Akt: Ġleri, 2003).

Antmen‘e göre, Baykam, genç sanatçıları sergisine davet ederek ve çevresinde toplayarak aslında bir tür küratörlük yapmıĢtır (Antmen, 2005a). Bedri Baykam‘la baĢlayan küratör-sanatçı tartıĢmalarına daha sonra Vasıf Kortun, Adnan Çoker ve Mehmet Güleryüz de dahil olmuĢlardır (Korkut, 2005). Küratörün sanatçının önüne geçmesi tartıĢmalarına Antmen küratörün ister istemez sanatçıdan rol çaldığını ve bu durumun artık, yaratıcılıkla, düĢünceyle tasarlanabilen bir alan olan sanatın bir parçası olduğunu vurgulamaktadır (Antmen, 2005b, s.36)

almıĢtır (Anonim 2004d; Anonim 2004e). Bu sergide ayrıca, 'Kuratokahraman'ın Romantik DıĢkı Parçaları Küratristleri Beslerken', 'Küratörünü Beklerken Ölen Genç Sanatçı' gibi resimlerinin yanı sıra 'küratöryel Ģizofreni'ye kapılmıĢ Baykam portreleri, Denizhan Özer ile gerçekleĢtirdiği 'Kürato -Kebap Entrikaları' baĢlıklı çizgi romanları ve bazı genç sanatçıların anti-küratör tavırlı iĢleri yer almıĢtır. Sergide 2004 yılında Volkan Aslan‘ın yazdığı küratörler karĢısında sanatçının zaaflı tutumunu ironik biçimde eleĢtiren 'Güncel Sanatçı Andı' da yer almıĢtır (Antmen 2005a).

138

Adnan Çoker, bienallerle birlikte sayısı artan küratörlerin yukarıda bahsedilen diğer iki küratör tipi gibi zararsız olmadığını, sanatçının, yapıtın, müzenin ve serginin önüne geçerek bir nevi aktör olarak karĢımıza çıkmakta olduğunu belirtmiĢtir (Korkut ve Güven, 2004). Turan Erol ise, bienaller ve büyük sergilerin küratörün egemenliği altında olduğu ve dolayısıyla, özellikle bienaller çevresinde bir sanatçı zümresinin gerçekleĢmekte olduğunu belirtmiĢtir (Erol 2005, s.13).

Baykam‘a göre, günümüzde küratörlerin kendi aralarındaki çekiĢmelerinin sıkıntısını sanatçılar yaĢamakta olduğunu ve ‗küratör savaĢlarının‘ sanatçılar üzerinden yapıldığını vurgulamaktadır (Anonim, 2004d). Baykam‘a göre, küratör-sanatçı iliĢkisi korku üzerine değil, sağlıklı temeller üzerine oturmalıdır (Baykam, 2001, s. 12). Eroğlu, özellikle Ġstanbul Bienali‘ndeki yabancı küratörleri eleĢtirmiĢ, Türk sanatçıların seçiminde belirleyici ölçütler geliĢtiremediklerini belirtmiĢtir. Yabancı küratörlerin özellikle Ġngilizce bilen sanatçılarla, doğal olarak daha yakınlık kurduklarını ve konsepte uymayan iĢler seçtiklerini belirtmiĢtir (Eroğlu 2001, s.1).

4.1.5.2. Küratörlük Olgusu ve Küratör Kimliği Üzerine Yapılan TartıĢmalar

Çalıkoğlu‘na göre, küratör-sanatçı tartıĢmaları Türkiye‘de kiĢiselleĢmiĢtir ve sağlıklı bir zeminde yapılmamaktadır. Küratörlük mesleğinin de her meslek gibi kurallarının tartıĢılabileceğini, ancak tartıĢmaların belli bir çevrede yapılması gerektiğini belirtmiĢtir (Kılıç, 2004).

Kortun‘a göre, Türkiye‘de sanat ortamı artık lokal kültürün tekelinde değildir ancak küratörlük tartıĢmaları lokal kalmaktadır. Artık Türkiye sanatı bir potada eritilemez ve sanatçıların tümü birbirine eklemlenemez (Kortun, 2002, s.73).

Küratörlük, Marksist sanat anlayıĢına yakın duran bir niyet taĢımaktadır. Bu duruĢ, sanatçı-sanat yapıtı-izleyici-küratör-sponsor vb. doğal bir iliĢkiler zincirinde kırılmalara neden olmuĢ, postmodernist yapılanmada organize bir biçimde tam tersine çevrilerek, sponsor-küratör-izleyici-sanat yapıtı- sanatçı vb. bir değiĢimi beraberinde getirmiĢtir.

139

Bu yaklaĢım sanat ortamında belirgin bir kırılma noktası oluĢturmaktadır (E. Kahraman 2001, s.28).

Baykam‘a göre, küratör, sanatçı ve toplum arasında yapıcı bir köprü oluĢturmalı, sanat tarihsel bağ ve uzantıları irdeleyerek, gücünü ve konumunu istismar etmemelidir. Ayrıca, küratör, sistemin kendini bu kadar ön plana çıkarmasına karĢı gelmelidir (Baykam, 201, s.12)

Mehmet Güleryüz, bienallerle birlikte bir iĢ alanı olarak çıkan küratörlüğün, takibini yapan kimsenin olmadığı için, bir unvan olarak herkes tarafından kullanıldığını belirtmiĢ, ayrıca, küratörlerin birbirini eleĢtirme cesaretini gösteremediklerini ifade etmiĢtir . (Kavramlar Yeterince TartıĢılmıyor, 2001).

Erbil‘e göre, küratörlerin bilinçsizliği ve eğitimsizliği sanatın kitlelerden uzaklaĢmasına değil, ancak, gerçek sanatçılardan uzaklaĢmasına neden olmaktadır (Erbil, 2003, s.15).

140

5. BÖLÜM

ÇAĞDAġ TÜRK SANATINDA ÖNE ÇIKAN KÜRATÖRLER72

Türkiye‘de, 1990‘lı yıllarda profesyonel anlamda küratörlük yapan üç isimden bahsedilebilmektedir: Beral Madra, Vasıf Kortun ve Ali Akay. 90‘ların ikinci yarısından sonra küratörlerin sayıları artmaya baĢlamıĢtır.

Ġlk iki Ġstanbul Bienali‘ni gerçekleĢtiren Beral Madra, 1980‘li yılların ikinci yarısından sonra Füsun Onur, AyĢe Erkmen, Canan Beykal, Serhat Kiraz, Ahmet Öktem gibi sanatçıların Türk sanat ortamında meĢruiyet kazanmasını sağlamıĢtır. Ayrıca, Türk ve yabancı sanatçıları gündeme getiren sergiler gerçekleĢtirmiĢtir. Madra‘nın Türkiye‘nin Venedik Bienali‘ne katılımı konusunda önemli çabaları olmuĢtur.

Vasıf Kortun, ‗Anı Bellek‘ sergileriyle önemli bir çıkıĢ yaptıktan sonra bir süre Amerika‘da yaĢamıĢtır. Türkiye‘ye döndükten sonra, yoğun bir uluslararası iliĢkiler ağı kurarak yurt dıĢından gelen küratörler ile Türk sanatçılar arasında bir köprü kurmaya çalıĢmıĢtır. Kortun sergilerinde özellikle genç sanatçılara öncelik tanımıĢtır. Benimsediği sanatçıları uluslararası ortama taĢıması genç sanatçıların rağbet ettiği bir küratör olmasını sağlamıĢtır.

Ali Akay en çok sergi yapan küratörlerden biridir ve bir sosyoloji profesörüdür. Sergilerinde ilgilendiği felsefi konuların açılımlarını aramaya yönelen bir yaklaĢımı olduğu söylenebilmektedir. 1990‘larda bir dönem, Emre Zeytinoğlu, ġeyma Reisoğlu, Mürteza Fidan gibi 80‘lerin genç kuĢak sanatçılarıyla çalıĢan ve sergi yapan Akay, daha sonraki yıllarda farklı sanatçılara yönelmiĢtir. Ancak hemen hemen her sergisinde sanatçı Seza Paker ile çalıĢmıĢtır.

72 Buradaki değerlendirme ve saptamalar, 1990-2015 yılları arasındaki Türk küratörler, yaptıkları sergiler ve çalıĢtıkları sanatçılarla ilgili hazırlanan katalog ve çeĢitli gazete ve dergilerde çıkan sergi yazıları baz alınarak yazılmıĢtır.

141

Levent Çalıkoğlu73, 90‘lı yılların ikinci yarısından sonra ortaya çıkmıĢtır. Uluslararası alana çok fazla yönelmeden ulusal sınırlar içerisinde yer alan sergiler gerçekleĢtirmeyi tercih etmiĢtir. Çalıkoğlu da Kortun gibi genellikle genç sanatçılarla çalıĢmayı tercih etmiĢtir. Video, fotograf, enstalasyon gibi mecraların yoğunlukta olduğu kavramlı sergiler içinde resim ve heykel gibi daha geleneksel mecralara da yer vererek bazı genç ressamlara dikkat çekmiĢtir. Çalıkoğlu, birçok küratörlü sergiye imza atmıĢtır. Bienal küratörlükleri yoktur. Ġstanbul Modern‘in direktörü olmadan önce, Akbank Sanat Galerisi, KarĢı Sanat ÇalıĢmaları ve Galerist gibi mekanlarda sergiler organize etmiĢtir. Çalıkoğlu, bazı sergilerini Ali Akay, Halim Nur Gürel gibi eĢ küratörlerle gerçekleĢtirmiĢtir. Küratörlüğünü yaptığı ilk sergilerden biri 2001 yılındaki ―Aykırı ĠĢler‖ sergisidir. Daha sonra, 2002 yılında KarĢı Sanat ÇalıĢmaları‘nda ―Tehlikeli ġeyler‖, 2004 yılında Ali Akay ve HaĢim Nur Gürel ile birlikte ―KesiĢen Zamanlar‖, yine 2004 yılında ―Sıkıntı ve GökkuĢağı‖, ―Hayalet Çizgi‖ ve ―Melez Anlatılar‖ sergilerini yapmıĢtır. 2005 yılında, Ali Akay‘la birlikte ―Doğayla BuluĢmak‖, ―Hırsız Kent‖; 2006 yılında ―Sınır Deneyimleri‖ gibi sergiler gerçekleĢtirmiĢtir. 2010 yılında 11. Ġstanbul Bienali paralel etkinliği kapsamında Ġstanbul Modern‘de Sarkis‘in katılımıyla ―Site‖ adlı sergiyi organize etmiĢtir. 2011 yılında ―Kayıp Cennet‖ ve 2012 yılında ise, ―Hayal ve Hakikat‖ sergilerini yürütmüĢtür. Çalıkoğlu, sergilerinde genellikle, ―gelenek, çağdaĢlık, eski, yeni, doğa, giz, tehlike, gerçek, hayal‖ gibi konuları iĢlemiĢtir. Örneğin, 2010 yılında ―Gelenekten ÇağdaĢa‖ sergisini Ġstanbul Modern‘de yapmıĢtır. Sergi, geleneğe ait düĢünce biçimlerini çağdaĢ sanatın yolundan giderek izlemeye çalıĢmıĢtır.

Öte yandan 16 16 Eylül 2011 – 22 Ocak 2012 tarihinde gerçekleĢtirilen ―Hayal ve Hakikat: Türkiye‘den Modern ve ÇağdaĢ Kadın sanatçılar‖ sergisi Türkiye‘nin toplumsal ve kültürel dönüĢümünü kadın sanatçılar üzerinden anlatmak istemiĢtir. Mihri MüĢfik‘ten Fahrelnissa Zeid‘e, Nur Koçak‘tan ġükran Moral‘a geniĢ bir sanatçı ismi sergide yer almıĢtır.

73 Levent Çalıkoğlu, küratör, sanat tarihçi ve sanat eleĢtirmenidir. Ankara Üniversitesi Sanat tarihi bölümünden mezun olmuĢtur. Çalıkoğlu, Yıldız Teknik Üniversitesi, Sanat ve Tasarım Fakültesi, Sanat Yönetimi Program Yürütücüsü olarak çalıĢmalarını sürdürmektedir. Çalıkoğlu aynı zamanda, Ġstanbul Moden müzesinin direktörlüğünü ve küratörlüğünü yapmaktadır.

142

Görsel 70: Nilbar GüreĢ, ―Soyunma‖, ―Hayal ve Hakikat‖, 2012, Ġstanbul Modern

Görsel 71: Ġrfan Önürmen, ―Gelenekten ÇağdaĢa‖ sergisi, Ġstanbul Modern, 2010.

143

Çalıkoğlu, 2015 yılında, ―Sanatçı ve Zaman‖ adlı sergiyi, Birnur Temel‘in yardımcı küratörlüğüyle Ġstanbul Modern‘de gerçekleĢtirmiĢtir. Serginin temasına, Ahmet Hamdi Tampınar‘ın ―Ne içindeyim zamanın ne de büsbütün dıĢında‖ sözleri düĢünsel altyapıyı kazandırmıĢtır. 111 sanatçının, 186 çalıĢmasına yer veren sergi, farklı coğrafyalardan sanatçıların geçmiĢ, Ģimdi ve gelecek arasındaki hesaplaĢmalarına dair bir görünürlük sunmuĢtur. (Ġstanbul Modern Sanatçı ve Zamanına Göre Yenilendi. 2015; Sanatçı ve Zamanı, 2015).

Özellikle 2000‘li yıllarla birlikte Türkiye‘de kavramsal sergilerin sayısındaki artıĢla birlikte küratörlerin sayısında da bir artıĢ izlenebilmektedir. Bu dönemde ve 2000‘lerin ikinci yarısından sonra, profesyonel küratörlüklerin dıĢında bireysel küratörlük denemelerinin arttığından, kendi sergilerinin küratörlüğünü yapan Denizhan Özer, Halil Altındere, Ferhat Özgür, Gülsen Bal gibi sanatçılardan bahsedebilirz. Bu sanatçıların hepsi küratörlüklerini yaptıkları sergilerde kendi iĢlerini de sergilemiĢlerdir. Bunların içinden özellikle Halil Altındere‘nin küratörlüğünü gerçekleĢtirdiği sergiler etkili bir siyasi duruĢu barındırdığı için üzerinde çok tartıĢılmıĢtır.

Nuran Terzioğlu, YahĢi Baraz gibi kendi galerilerinde ve farklı mekanlarda sergi açan galericilerin yaptığı küratörlüklerden bahsetmek mümkündür. Bu küratörlük denemelerinden bir kısmı süreklilik gösterirken, bir kısım küratörlükler kısa süreli olmuĢtur.

Ülkemizde sergi gerçekleĢtiren küratörler arasında sanat tarihçiler de bulunmaktadır. Bunlar arasında Zeynep Yasa Yaman, Fulya Erdemci, Ahu Antmen, Levent Çalıkoğlu, Burcu Pelvanoğlu, Zeynep Ġnankur, Semra Germaner sayılabilmektedir.

Uzun yıllar Ġstanbul Bienali‘nin direktörlüğünü yapan Fulya Erdemci, özellikle ―Organize Ġhtilaf‖ sergisiyle belli bir sorun etrafında örülmüĢ bir serginin illüstratif olmadan nasıl görselleĢtirebileceğini araĢtıran tavrıyla dikkat çekmiĢtir. Erdemci74 aynı zamanda birçok uluslararası etkinliğin danıĢma ve seçici kurullarında görev almıĢtır.

74 Fulya Erdemci, çalıĢmalarını Ġstanbul ve Amsterdam‘da yürüten küratör ve yazardır. 2008- 2012 yılları arasında, Amsterdam‘daki SKOR Sanat ve Kamusal Alan Vakfı‘nın direktörlüğünü yapmıĢtır. Erdemci, 2003-2004 yılları arasında Ġstanbul‘da Proje 4L‘nin yöneticiliğini yapmıĢ ve 2004-2005 yılları arasında ise, Ġstanbul Modern‘de süreli sergi küratörü olarak çalıĢmıĢtır. 2009-2010 ve 2010-2011 yılları arasında, Amsterdam‘daki De Appel Sanat Merkezi Küratöryal

144

Fulya Erdemci, önemli küratöryal çalıĢmalara imza atmıĢtır. Bunlar arasında sayabileceğimiz 1998 yılındaki ―Ġskorpit‖ sergisi Rene Block eĢ küratörlüğüyle gerçekleĢtirilmiĢtir.

Fulya Erdemci, 23 Eylül-27 Ekim 2001 yılında, "PiĢmanlıklar, Hayaller, DeğiĢen Gökler" sergiyi düzenlemiĢtir. Sergiye katılan sanatçılar, Haluk Akakçe, Berkant Aksoy, Kutluğ Ataman, Sami Baydar, Erim Bayrı, Lukas Duwenhögger, Aydan Murtezaoğlu, Füsun Onur, Ebru Özseçen, Ahmet Soysal, Murat ġahinler ve Mürüvvet Türkyılmaz‘dır. Sergi, adından da anlaĢılacağı gibi, yaĢadığımız ülkenin içinde bulunduğu bağlama, popüler baskın sanatsal önermelere ve aklımızı, ruhumuzu, hayallerimizi yalnızca bir "proje" durumuna indirgeyen çağın ruhuna teslim olmamayı önermektedir. (PiĢmanlıklar Hayeller, 2001).

Erdemci, 2002 yılında Türkiye‘de yayalar için kamusal alanda gerçekleĢtirilen ilk sergi olan ―Ġstanbul Yaya Sergileri‖ni baĢlatmıĢtır ve 2005 yılında serginin ikincisini Emre Baykal‘ın eĢ küratörlüğü ile gerçekleĢtirmiĢtir. Sergiye, Haluk Akakçe, Loris Cecchini, Ingar Dragset, AyĢe Erkmen, Ömer Ali Kazma, Kemal Önsoy, Ebru Özseçen, Murat ġahinler, Canan Tolon, Hale Tenger gibi sanatçılar katılmıĢtır.

Erdemci, 2002 yılında 25. São Paulo Bienali ―Metropoliten Ġkonografileri: Kentler‖in ‗Ġstanbul‘ bölümünün küratörlüğünü üstlenmiĢtir ve 2007 yılında ―Jeopolitik, Pazar ve Amnezi Üzerine Dipnotlar‖ baĢlıklı 2. Moskova ÇağdaĢ Sanat Bienali‘nin küratör ekibinde yer almıĢtır.

Fulya Erdemci, 2003 yılında, Ġstanbul ve Rotterdam arasında bir kültür değiĢimi projesi olarak ―Rıhtımlar Arasında‖ isimli bir serginin küratörlüğünü de yapmıĢtır. Sergi, önce Rotterdam‘da farklı galerilerde, daha sonra ise Türkiye‘de 8. Ġstanbul Bienali paralel etkinliği olarak Ġstanbul‘da düzenlenmiĢtir.

Programı, 2011 yılında düzenlenen 12. Uluslararası Kahire Bienali ve Mayıs 2012 tarihinde ġanghay‘da, Çin‘in Public Art ve ABD‘nin Public Art Review dergileri tarafından ―Kamusal Sanat Uluslararası Mükemmellik Ödülü‖ jüri üyeliklerini almıĢtır.

145

Erdemci, 2005 yılında, Ġstanbul Modern‘in kuruluĢ sürecini belgelemek için ―Ġstanbul Modern‘e Doğru‖ adlı sergiyi organize etmiĢtir (http://www.istanbulmodern.org/tr/sergiler/gecmis-sergiler/istanbul-moderne-dogru).

Görsel 72: ―Ġstanbul Modern‘e Doğru‖ sergisinden genel bir görüntü

Erdemci, 2007 yılında, Semra Germaner, Zeynep Rona eĢ küratörlükleriyle, SantralĠstanbul‘da ―Modern ve Ötesi‖ sergisini , 2008‘de Christchurch, Yeni Zelanda‘da 25 uluslararası sanatçının katılımıyla kentsel mekânlarda gerçekleĢen ―Avare Çizgiler: Yeni bir Mekân Kültürüne Doğru‖ baĢlıklı 5. SCAPE Kamusal Alanda Sanat Bienali‘nin küratörlüğünü Danae Mossman ile birlikte gerçekleĢtirmiĢtir.

Erdemci, BaĢak ġenova ve Arzu YayıntaĢ‘ın eĢküratörlüğüyle, 2011 yılında Akbanksanat‘ta ―Günümüz Sanatçıları Ġstanbul Sergisi‖ne imza atmıĢtır.

Fulya Erdemci‘nin bienal küratörlükleri de vardır. 2011 yılındaki Venedik Bienali‘nin Türkiye Pavyonu‘nun küratörlüğünü üstlenmiĢtir.

Erdemci, ayrıca, 14 Eylül-10 Kasım 2013 tarihleri arasında yapılan ―kamusal alan‖ fikri üzerine odaklı, ―Anne Ben Barbar mıyım?‖ baĢlıklı 13. Ġstanbul Bienali‘nin küratörlüğünü yürütmüĢtür. Erdemci, ilk kez bir bienalden giriĢ ücreti alınmadığı sergi mekanlarının seçimini kısıtlı tutmuĢtur. Antrepo 3, Rum Okulu, 5533, Arter ve Salt Beyoğlu sergilerin görüldüğü yerler olmuĢtur. Bu bienalde küratör, kamusal alana gönderme yapmak istediği bienal sergisinin ―Anne Ben Barbar mıyım‖ baĢlığıyla örtüĢmemesi ve bir anlam kargaĢası yaratarak, öze inememesi hususunda eleĢtirilmiĢtir

146

Görsel 73: Fulya Erdemci 13. Ġstanbul Bienali Basın Toplantısı, Ġstanbul, 2013.

Küratör ayrıca, 2010 yılında, Amsterdam‘daki SKOR Sanat ve Kamusal Alan Vakfı‘nda çeĢitli projeler gerçekleĢtirmiĢtir. Bu projelerinden biri, Witte de With iĢbirliği ile ―Ahlak Duvarı: Seninle Ben Arasında‖, adlı projedir.

147

Görsel 74: Wouter Osterholt & Elke Uitentuis, ―Ġnsanlık Anıtı - Yardım Eden Eller‖, 2012/2013

Erdemci, 2011 yılında Danae Mossman eĢ küratörlüğüyle Venedik Bienali‘nin Türkiye Pavyonu‘nunu hazırlamıĢtır. Sergiye AyĢe Erkmen, suyun dönüĢümü ve mekanizmaların iĢleyiĢi üzerine odaklı, ―Plan B‖ adlı heykel yerleĢtirmesiyle katılmıĢtır. Bu çalıĢmasında Erkmen, Arsanale‘nin bir odasını renkli boruların birbirine bağlandığı bir su arıtma birimine dönüĢtürerek, zarif endüstriyel formlarla bir kareografi oluĢturmuĢtur.

148

Görsel 75: AyĢe Erkmen, ―Plan B‖, 54. Venedik Bienali.

90‘lı yılların ikinci yarısından sonra ortaya çıkan diğer bir küratör BaĢak ġenova75, küratörlük eğitimi almıĢtır. BaĢak ġenova, 1995 yılından beri, ulusal ve uluslararası sergi ve projeler gerçekleĢtirmiĢtir. Küratörlüğünü üstlendiği sergilerin çoğunluğu, dijital sanat ve yeni medya odaklıdır. ġenova, NOMAD‘ın kurucu üyelerinden; ve dijital sanat ve teknoloji üzerine çalıĢan uluslararası network Upgrade!‘in Ġstanbul ayağı olan ―UpgradeN!Ġstanbul‖u ve ―ctrl alt del‖ projesini geliĢtirenlerden biridir.

75 BaĢak ġenova, edebiyat ve grafik tasarım eğitimi görmüĢ olan bir küratör ve tasarımcıdır. ġenova 1995 yılında, Bilkent Üniversitesi‘nde grafik tasarım alanında yüksek lisans yapmıĢtır. 1999 yılında ise, sanat, tasarım ve mimarlık disiplinleri üzerinden doktora programını tamamlamıĢtır. BaĢak ġenova, ―küratörlük‖ üzerine de bir eğitim almıĢtır ve Amsterdam‘da de Appel Vakfı‘nın ―7. Küratöryal Eğitim Programı‖ nı tamamlamıĢtır (BaĢak ġenova, 2016.). Akbank Sanat‘ın 2011-2015 yılları arasındaki uluslararası küratör yarıĢmasının koordinatörlüğünü yapmıĢtır. ġenova, 2012 yılından bu yana, ARTINTERNATIONAL videolar bölümünün küratörlüğünü de yapmaktadır. ġenova, ARTINTERNATIONAL‘ın bağlantısı olarak fuar kapsamında her yıl gerçekleĢtirilen ve fuara katılan galerilerin sanatçılarından ―Sahnedeki Videolar‖ adı altında bir seçki gerçekleĢtirmiĢtir.

149

Görsel 76: Emre Zeytinoğlu, KüreselleĢme: Devlet-Sefalet-ġiddet sergisi, 1995.

ġenova, bazı sergilerini yerli ve yabancı eĢ küratörlerle gerçekleĢtirmiĢ, Erhan Muratoğlu, Mehmet Erdener gibi isimlerle birden fazla sergide çalıĢmıĢtır. BaĢak ġenova‘nın çeĢitli bienallerde küratörlükleri vardır. ġenova, 2009 yılındaki 53. Venedik Bienali‘nin, ―Labses‖ baĢlıklı Türkiye Pavyonu sergisinin küratörlüğünü yapmıĢtır.76 Sergiye Ahmet Öğüt ve Banu Cennetoğlu katılmıĢtır. ―Lapses‖, çevremizi kuĢatan türlü veriler ve medya tarafından yapılandırılan ortak bellekteki atlamalar, sekmeler, ya da sıçramalar üzerinden, olayların ne kadar farklı Ģekillerde algılanabileceğini ve dolayısıyla farklı tarih anlatılarına yol açabileceğini gösteren iki projeden oluĢmaktadır. Ġlki Banu Cennetoğlu‘nun ‗KATALOG 2009‘ ve diğeri ise, Ahmet Öğüt‘ün ‗Ġnfilak EtmiĢ Kent‘ baĢlıklı iĢlerinden oluĢmaktadır. ―Lapses‖ projesinde, aynı zamanda, BaĢak ġenova‘nın editörlüğünü yaptığı üç ciltlik kaitap çalıĢması da vardır (Anonim, 2009f, http://venicebiennial-turkey.org/basin.html).

76BaĢak ġenova, IKSV‘nin Türkiye Pavyonu için oluĢturduğu, Çelenk Bafra, Melih Fereli, Vasıf Kortun ve Beral Madra‘dan oluĢan danıĢma kurulu tarafından, 2008 yılında önerilen projeler arasından, ―Lapses‖ projesi ile , 53. Uluslararası Sanat Sergisi Venedik Bienali Türkiye Pavyonu küratörü olarak seçilmiĢtir (Anonim, ―Lapses‖, 2009, http://venicebiennial- turkey.org/basin.html).

150

Görsel 77: Ahmet Öğüt, ―‗Ġnfilak EtmiĢ Kent‘, 53. Venedik Bienali

BaĢak ġenova, Helsinki Fotoğraf Bienali 2014‘ün küratörlüğünü yapmıĢtır ve sergi baĢlığını "Ecological Fallacies" (EkolojikYanılgılar) olarak belirlemiĢtir.

Kıbrıs‘ta geliĢtirilen ―UNCOVERED‖ projesinin ve 2013‘te Bosna-Hersek‘te yer alan D-0 ARK Underground 2. ÇağdaĢ Sanat Bienali‘nin eĢ küratörlüğünü yapmıĢtır. 2014‘te gerçekleĢtirilen Kudüs Gösterisi ve Helsinki Fotoğraf Bienali‘nin küratörlüğünü üstlenmiĢtir. ġenova, ayrıca, 56. Venedik Bienali‘nde, ―We Are All In This Alone‖ baĢlıklı Makedonya Pavyonu‘nun küratörü olarak seçilmiĢtir. ġenova, aynı zamanda, 2016 yılında yapılacak olan Mongolya 360° Land Art Bienali‘nin küratörü olarak seçilmiĢtir.

Marcus Graf77, küratör, sanat tarihçi ve sanat eleĢtirmenidir. Graf, ayrıca, 2007 yılında, 10. Istanbul Bienali‘nin ―Gecegezenler‖ adlı video projesinde eĢ-küratörlük yapmıĢtır.

77 Marcus Graf, Hildesheim Üniversitesi‘nde Kültür Bilimi ve Estetik ĠletiĢimi Fakültesi, Plastik Sanatlar ve Sanat Bilimi Bölümü‘nde sanat tarihi eğitimi görmüĢtür. 2010 yılında, Almanya‘daki Stuttgart Devlet Sanat Akademisi‘ndeki ÇağdaĢ Sanat Tarihi, Estetik ve Sanat Teorisi Enstitüsü‘nde doktorasını tamamlamıĢtır. 2001'den beri Ġstanbul'da yaĢamaktadır.

151

2010 yılından bu yana Plato Sanat‘ın daimi küratörü olarak çalıĢmaktadır. Marcus Graf‘ın Plato sanat baĢta olmak üzere çeĢitli mekanlarda kiĢisel ve karma sergiler organize etmiĢtir. Örneğin, 2012 yılında, Plato Sanat‘ta doğayla insan arasındaki iliĢkiyi sanatsal bir duyumsamayla aktaran ―Ne Harika Bir Dünya‖ adlı sergiyi yürütmüĢtür.

2014 yılında, yine Plato Sanat‘ta, kolaj sanatının çeĢitli özelliklerine iliĢkin, bütünlüklü bir görüĢü, sergiye katılan sanatçıların çalıĢmaları üzerinden algılayabileceğimiz bir sergi olan, ―Gelecek Kolajdır‖ adlı sergiyi gerçekleĢtirmiĢtir. (Orhun, 2014 s.19).

Graf‘ın dikkat çeken sergileri arasında, Baksı Müzesi‘nde 2015 yılında, müzenin 10. yılını kutlamak amacıyla ―ON‖ adlı sergi bulunmaktadır. Yine 2015 yılında Plato Sanat‘ta Mehmet Ali Uysal, Zafer AkĢit, Saliha Yılmaz gibi sanatçıların katılımıyla oluĢan, ―Neon Neon‖ adlı sergiyi yürütmüĢtür.

Görsel 78: Zafer AkĢit, ―Neon Neon‖, Plato Sanat, 2015

Graf, 2016 yılında, soyutlama ve biçimciliğin güncel yollarını gösteren, ―Formun Gücü‖ adlı sergiyi Plato Sanat‘ta gerçekleĢtirmiĢtir. Sergiye, Haydar Akdağ, Refik Anadol, Günnur Özsoy, Seçkin Pirim, Nejat Satı, Gülay Semercioğlu, Kemal Seyhan, Kaan Sofuoğlu ve Cemal Gürsel Soyel gibi isimler katılmıĢtır.

152

Görsel 79: Haydar Akdağ, ―Formun Gücü‖ sergisi, Plato Sanat, 2016

Marcus Graf, ayrıca, 2005‘te Siemens Sanat‘ta ―Off Space‖; 2008‘de Kıbrıs‘ta yaptığı ―Hayatta Kalma Stratejileri‖, 2009‘da ―Geçici Rahatsızlık‖, 2011‘de ―Rejenerasyon‖, 2012‘de ―Gerçeklik ġimdi‖, 2011‘de 42 Maslak Art!Space‘de ―Yüzler‖ ve 2015‘te Plato Sanat‘ta, Burak Delier, Nezahet Ekici, Didem Erk, Genco Gülan gibi sanatçıların katıldığı ―Performans Belleği‖ gibi birçok serginin küratörlüğünü üstlenmiĢtir.

Ahu Antmen ilk küratörlük çalıĢmasını Tiran Bienali‘nde, Türkiye ulusal pavyonunu sergileyerek gerçekleĢtirmiĢ ve bunun dıĢında birkaç küratörlüğü daha olmuĢtur.

HaĢim Nur Gürel küratörlüğünü yaptığı üç serginin hepsini de Ali Akay ve Levent Çalıkoğlu eĢ küratörlükleriyle gerçekleĢtirmiĢtir.

153

2006 yılında yapılmaya baĢlanan bir tema üzerine kurulu bir bienal olan Uluslararası Sinop Bienali ―Sinopale, Melih Görgün, Beral Madra ve diğer eĢ küratörlerle gerçekleĢtirilmiĢtir.

5. 1. BERAL MADRA VE KÜRATÖRYAL ETKĠNLĠKLERĠ

5. 1. 1. Beral Madra’nın Kimliği ve ÇalıĢmaları Üzerine Notlar

Beral Madra, küratör, sanat eleĢtirmeni, ve galericidir. 1967 yılında Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü‘nden mezun olmuĢtur. 1980‘li yılların sonlarından itibaren curator ve galerici kimliği ile karĢımıza çıkan Beral Madra, küratöryal çalıĢmaları eleĢtirel yaklaĢımları ve yazılarıyla ve sergilerinde ele aldığı kavramlar ve sanatçıya bakıĢıyla önemli bir rol oynamıĢtır.

1979 yılında Armor Galerisi‘nin yöneticiliğini yapmıĢtır. 1992 yılında ise BM ÇağdaĢ Sanat Merkezi‘n78i kurmuĢ ve yöneticiliğni üstenmiĢtir. 1991-2001 yılları arasında Borusan Sanat Galerisi‘nin danıĢmanlığını yapmıĢtır. Diyarbakır Sanat Merkezi‘nin kuruluĢuna danıĢmanlık yapmıĢ, aynı merkezin dört sergisinin de küratörlüğünü üstlenmiĢtir. Gelecek Kültürü ve Sanat Vakfı‘nın ve AICA Türkiye‘nin kurucuları arasındadır. Madra ayrıca, Yıldız Teknik Üniversitesi Sanat Yönetimi programının kurulmasında katkıları olmuĢtur ve 1999-2001 yılları arasında bu bölümde dersler

78 Beral Madra‘nın kiĢisel sergilerinin küratörlüğünü yaptığı sanatçılar: Ahmet Öktem, Ali Cabbar (Turkey-Belgium), Asta Gröting (Almanya), Bettina Allamoda (Almanya), Bizhan Bassiri , Canan ġenol, Denizhan Özer, Dimitri Alithinos (Yunanistan), Dimitris Tzamouranis, Erdag Aksel, Ergin Çavuþoðlu, Erkan Özdilek,, Esat Tekand , Esra Ersen, Ethem Özgüven, Georg Zey (Almanya), Gisela Weimann (Almanya), Hale Arpacioglu, Halil Akdeniz, Hasan Safkan, Hülya Düzenli Koç, Ibrahim Örs, Ġnci Eviner, Joseph Kosuth, Julia Lohmann (Almanya), Kalliopi Lemos (Yunanistan), Katherina Hohmann (Almanya), Lilli Engel (Almanya), Lothar M.Peter (Almanya), Maurizio Pellegrin (Italya-ABD), Melek Mazıcı (Türkiye-Finlandiya), Melih Görgün, Michael Bause (Almanya), Michael Morris (USA), Mischa Kuball (Germany) ( c ), Mona Jas (Germany); Murat Sinkil (c), Mustafa Karyagdi, Nezaket Ekici (Türkiye-Almanya), Oliver Oefelein (Almanya), Pablo Muniz Martinez (Ġspanya- Türkiye), Parastou Forouhar (Iran-Almanya), Raffael Rheinsberg (Almanya), Rainer Kamlah (Almanya), Roland Stratmann, Samvel Baghdasaryan (Ermenistan), Selda Asal, Selim Altan, Selim Birsel, Serkan Özkaya, Sermin Sherif; Silvina der Meguerditchian (Arjantin-Almanya), Suat Akdemir, Suzan Batu, Shin Shin-Knut Bayer,Martin Figura, Ulrich Kühn (Almanya), Terry Rosenberg (ABD), Tsoklis (Yunanistan), Mehmet Günyeli, Johannes Vogel (Almanya).

154

vermiĢtir. Daha sonra 1998 yılında Yeditepe Üniversitesi‘nde Sanat Yönetimi bölümünde dersler vermeye baĢlamıĢtır.

Beral Madra 1984 yılından beri hem kendi sanat merkezinde hem de hem yurtiçi hem yurtdıĢındaki diğer sanat mekanlarında birçok sergi organizasyonuna imza atmıĢtır. Özellikle 1989 yılından itibaren Almanya, Lübnan, Girit, ABD, Mısır gibi ülkelerde sergiler organize etmiĢtir. Beral Madra, 2003 yılında kurulan Uluslararası Sanat EleĢtirmenleri Derneği Türkiye ġubesi‘nin kurucu üyelerinden biri olmuĢ ve 2008 yılına kadar dernek baĢkanlık görevini üstlenmiĢtir. Madra, 2010 yılında ise Ġstanbul Kültür BaĢkenti Projesi‘nin sanat yönetmenliği görevinde yer almıĢtır.

5. 1. 2. Beral Madra’nın Galericilik AnlayıĢı ve ArĢiv GeliĢtirme Fikri

Beral Madra 1980 yılında Maçka‘daki ARMO Sanat Galerisi yöneticiliğinden sonra, 1981 yılında kendi galerisi olan Galeri BM‘i kurmuĢtur. Galeri BM, 1981-1984 yılları arasında birçok sergiye ev sahipliği yapmıĢtır. 1980‘li yıllardan beri yazılar yazan ve kurum tecrübesi olan Madra, tüm bu çalıĢmaları uygulamalı bir alanda devam ettirmek istemesiyle bir galeri kurma fikrini geliĢtirmiĢtir.Madra galerisinde 1980‘lerde yeni ortaya çıkmaya baĢlayan ve resim ağırlıklı çalıĢan genç kuĢağın sergilerine yer vermiĢtir. Beral Madra galericilik anlayıĢında ticari yaklaĢımının güçlü olmadığını vurgulamıĢtır. (Bildirici, 2010, s.21). Galeri BM, kuruluĢundan itibaren 1991 yılına kadar ticari anlamda sıkıntılar çekmiĢtir, dolayısıyla, galerinin ticari boyutuna son vermeyi planlamıĢtır. Madra, galericilik anlayıĢını tariff ederken kendisi ile çalıĢan sanatçıların resimlerini istedikleri yerde satabileceklerini ifade etmiĢtir.Kendisi ile çalıĢan sanatçılar ile temsilcilik anlaĢması yaptığı ve sanatçı tanıtımı ve katalog hazırlama gibi iĢlemlerden sorumlu olduğu ve buna karĢılık bir hizmet bedeli aldığını ifade etmiĢtir (Madra, 1991g).

Madra, daha sonra, 1989 yılında NiĢantaĢı‘nda BM ÇağdaĢ Sanat Merkezi‘ni kurmuĢtur. Madra, BM ÇağdaĢ Sanat Merkezi‘ne dönüĢme kararını ilk iki bienalin küratörlüğünü yaptıktan ve 1989 ve 1991 yılları arasında yurtdıĢında organize ettiği sergilerden sonra vermiĢtir. Burada da Galeri BM‘de olduğu gibi genç sanatçılarla çalıĢmıĢtır. Madra, sanatçılarla kurduğu iliĢkinin uzun süreli olmasına dikkat etmiĢtir.

155

Sanatçının uzun vadede Türk sanatına katkılarını ve üretim sürecinde yapıtına farklı değerler katacağına inandığından sanatçının dünyaya ve Türkiye‘ye bakıĢını önemsemiĢtir (Madra, 1991g).79

Özellikle yurtdıĢıyla kurduğu iliĢkiler galeriden bir sanat merkezine dönüĢme fikrini oldukça tetiklemiĢtir. BM ÇağdaĢ Sanat Merkezi 1989-2012 yılları arasında non-profit bir anlayıĢla iĢletilmiĢtir ve yurtiçi ve yurtdıĢı birçok sergiye ev sahipliği yapmıĢtır. Galeri BM, 2014 yılından itibaren BM ÇağdaĢ Sanat Merkezi arĢivi olarak yoluna devam etmektedir.

Madra, daha sonra, 2007 yılında, Binnaz Tukin ve Nilüfer Sülüner ile birlikte BM Suma ÇağdaĢ Sanat Merkezi‘ni80 kurmuĢtur. BM Suma‘nın kuruluĢ amacı, Ġstanbul sanat ortamındaki bazı sanatçıların üretimlerini yapabilecekleri bir sanat ortamı oluĢturmaktır. Madra‘ya gore, sanatçıların üretimlerini sergileyebilecekleri kamusal alan Türk sanat ortamında çok kısıtlıdır. Projelerin sergilenebileceği alanlar daha çok devlete, yerel yönetimlere, Ģirketlere ya da vakıflara aittir. Dolayısıyla, bu mekan genç sanatçılar ve bağımsız küratörler için bir çalıĢma alanı yaratmaktadır (Atmaca, 2007b, s.23).

Madra, kendisinin de bizzat tecrübe ettiği galaricilik olgusunu yakından takip etmiĢ, bu olgunun Türkiye‘de Türk sanat ortamını tanıtmak Ģeklindeki iĢlevini tam anlamıyla yerine getiremediğini çeĢitli yazılarında vurgulamıĢtır. Özellikle 1980‘li yıllarda sayıları gittikçe artan galerilerin özellikle genç sanatçıları yalnız bıraktığı, öte yandan, uluslararası ortama girebilmeyi baĢaran genç sanatçıların kendi bireysel giriĢimleri sonucu birĢeyler yapmaya çalıĢtıklarını saptamıĢtır. Dolayısıyla, gerek devlet desteğini

79 Beral Madra, 1989-1991 yılları arasında kendi kiĢisel giriĢimleri sonucu uluslararası bazı bağlantılar kurmuĢ ve sergiler yapmıĢtır. , Ġtalya Bari‘de Akdeniz Ülkeleri ÇağdaĢ Sanat Sergisi‘ne 9 sanatçı ile katıldım. 44. Venedik Bienali‘ne iki sanatçı ile katıldım, Polonya Kradov‘da ―Europe Unknown‖ s Ayrıca Venedik Bienali kapsamında Arts International‘ın düzenlediği ―Expanding Internationalism‖ (Uluslararasıcılığın Açılımları) kongresine, 1990‘da Minos Beach Akdeniz Sempozyumu‘na ve 1991‘ Los Angles‘da 25.AICA (Uluslararası EleĢtirmenler Birliği) kongrelerine Türkiye‘deki sanat ortamının durumunu ve sorunlarını ve Doğu-Batı ikilemini anlatan bildiriler sunmuĢtur.

80 BM Suma ÇağdaĢ Sanat Merkezi, Karaköy‘de Suma ĠĢhanının ikinci katında, 10. Ġstanbul Bienali‘ne eĢzamanlı olarak açılmıĢtır. Mekan birbirinden ayrılmıĢ küçük odalardan oluĢmaktadır ve her sanatçıya bağımsız iĢ üretebilecekleri bir oda verimiĢtir. Burada sergiler dıĢında, kısa süreli konferanslar, çalıĢtaylar ve söyleĢiler yapılması planlanmıĢtır.Merkezin açılıĢındaki ilk sergi küratörlüğünü Beral Madra‘nın yaptığı ―Unfinished‖ sergisidir (Atmaca, 2007, s.23).

156

yeterince alamadığı, gerek se kültür politikalarının yetersizlikleri yüzünden küresel sanat pazarının dolaĢımına giremeyen Türk sanatı, özellikle düĢünsel altyapıdan yoksun galerilerin güncel sanat sorunlarına bilimsel yaklaĢamamasının yan etkilerini fazlasıyla yaĢamıĢtır. 1980‘li yıllarla birlikte birlikte 80‘li yıllardaki galericiliğin devlet galerileri ve özel kuruluĢ galerileri ve özel kiĢi galerileri olmak üzere üç Ģekilde ele almıĢtır. Devlet galerilerinin asıl amacının kitlenin sanat ihtiyacını karĢılamak amaçlı olduğunu ifade etmiĢ ve bu galerilerin her türlü sanat yapıtını ayrım gözetmeksizin sergilediğini ifade etmiĢtir. Bu dönemde, bazı istisnalar dıĢında, yani iyi bir sanat danıĢmanı olan özel kuruluĢ galerileri de aynı mantıkla çalıĢmaktadır ve bu tip galeriler sanat karmaĢasını körüklemiĢtir. Özel kiĢi galerileri ise salt ticari amaç için kurulanlar, sanatseverlerin kurduğu galeriler, antikacılıkla bu iĢe baĢlayanlar ve çerçevecilikten galericiye kayanlar Ģeklinde farklı amaçlarla kurulmuĢlardır. Ticari amaçlardan çok, sanatsal kaygılarla bu platformda yer alan galeriler, sanat yapıtının sadece parasal boyutuyla değil, etik ve estetik boyutuyla da ilgilenmiĢleridir. Dolayısıyla, bu hedeflerle yola çıkan bir galeriyle sanatçının, izleyicinin ve koleksiyonerin iliĢki kurması sanat ve sanatçı için daha faydalıdır. (Madra, 1993, s.100-102).

5. 1. 3. Sanat EleĢtirmeni ve Yazarı Olarak Beral Madra

Beral Madra, küratörlüğün ve galericiliğin yanı sıra sanat eleĢtirmeni olarak da çağdaĢ Türk sanatında etkili bir rol oynamıĢtır. Madra, 1980‘li yıllarda sanat eleĢtirisi ve yazılarının ancak bazı dergilerin kısıtlı sayfalarında yer alabildiğini belirtmiĢ, sanat yazılarının birçoğunun, tez ve karĢı tezlerden oluĢan, gerçek bilgiden yoksun olduğunu ya da çoğu zaman övgü ve kiĢisel sorunlar üzerine genellikle tek dilde yazılmıĢ yazı ve eleĢtiriler olduğunu ve bunun çağdaĢ Türk sanatı için büyük bir eksiklik olduğunu belirtmiĢtir. (Madra, 1993, s.100-102).

Beral Madra, eleĢtirilerinde Türk sanatının eksiklikleri, bu eksikliklere zemin hazırlayan siyasi ve politik engelleri ve kültür politikalarının eksikliği üzerine durmuĢtur. Madra Türk sanatını değerlendirirken bütüncül bir yaklaĢım sergilemiĢ, sanatı çevreleyen, sosyal, kültürel, politik unsurların yanı sıra, sanatçı, izleyici, galerici, koleksiyoner ve sanat kurumu gibi çeĢitli etmenlerin birbiriyle olan iliĢkilerini de değerlendirmiĢtir.

157

Madra, 80‘li yılların sanat ortamının altyapısızlıklar içindeki devinimini, sanatçının içine düĢtüğü ulusalcılık ve uluslararacılık çeliĢkilerini ve ardından gelen merkez-çevre ve küresellik-bölgesellik ikileminin sanat ve sanatçı üzerindeki etkilerini yazılarında tartıĢmıĢtır. Bu dönemde Türk sanatının zamanı yakalama konusundaki eksiklikliğini Ģu cümlelerle ifade etmiĢtir: ―Modern projesine karĢın, sanayileĢme ve kapitalizm sürecine karĢın, tarihsel sanat ölçütleri ve kavramları –inanması güç- ama yüzyılın baĢından bu yana, büyük ölçüde hiç bozulmadan durmaktadır ülkemizde.‖ (Madra, 1993, s.100-102).

Madra, 80‘li yıllar için yaptığı eleĢtiride, Türk çağdaĢ sanatının dünya sanatı içindeki konumsuzluğunu vurgulamıĢtır. Madra, bu durumu Ģu sözlerle ifade etmiĢtir:

―20.yy dünya sanat haritası ve sözlüğünde Türkiye yoktur, dersek bu abartılmıĢ bir olumsuz yargı ya da kötümserlik değil, bir an önce kabul etmemiz gereken bir gerçektir. Bu ülkede modern sanat gündeme geldiği gün, ortaya bir satranç tahtası geldiğini varsayarsak, bu satranç oyununun taĢları ve kuralları vardır. Görünen Ģudur ki, Türkiye bütün yüzyıl boyunca, sanat alanında, bu satrancı tavla taĢları ve kurallarıyla oynamıĢtır ve hala da oynamaya çalıĢmaktadır.‖ (Madra, 1993, s.100).

Madra‘nın yaptığı en ciddi eleĢtirilerden biri, Türkiye dahil merkez dıĢındaki tüm bölgelerde modernizm bir öykünme süreci olarak algılanmıĢtır. 20. Yüzyılın üçüncü çeyreğinde bile modernizmin ana yaklaĢımları olan ütopyacılık, bireysel özgürlük, sil baĢtan süreçleri ve baĢkaldırı fenomeni hiçbir zaman tamamlanamamıĢtır. Müze olgusunun algılanıĢında bile hatalar vardır. Gerçek anlamda müze anlayıĢının ve iĢlevinin oturmaması, Avrupa‘nın salt yıkıcı eleĢtirilerine açık bir platform sağlamıĢtır (Madra, 2011, s. 24-26).

Madra, Türkiye‘deki en büyük sorunlardan birinin kendi sanatımızı yurtdıĢında tanıtamamak olduğunu vurgulamıĢtır. Büyük Ģirketlerin açtğı galeriler ve kültür sanat merkezleri ve büyük aile müzeleri dıĢında genç sanatçıları güdümleyebilecek, sanatın ibresini uluslar arası platforma çevirebilecek etkenlerin varlığı eksiktir. Ancak bu kurumlar da kendi politikalarının ve çıkarlarının sanatçı tarafından gözetilmesini beklemektedir. Dolayısıyla, sanatçının muhalif bir Ģeyler yapması oldukça zor görünmektedir.

158

Madra, modern-postmodern ve gelenek kavramlarının bütünleĢik bir kavram olarak çağdaĢ Türk sanatının yapıt üretme sürecine dahil olma ısrarını farklı paradigmalar ve açılımlar üzerinden değerlendirmiĢtir. ÇağdaĢ sanat örneklerinde ―gelenek‖ aramanın nedenlerini çeĢitli faktörleri göz önünde bulundurarak değerlendiren Madra, özellikle, 1990‘lı yıllardan bu yana, uluslararası ana akım kanallarının Ġslamın görüngülerini ve geleneksel değerleri tüketmeye çalıĢmak istemesi olarak nitelendirmiĢ; ayrıca, geleneğin, 1800‘lerin sonunda baĢlayan BatılılaĢma ve sonrasındaki ―ModernleĢme‖ sürecinin sindirilemeden yaĢanmaya çalıĢılması olgusunu onarmak için kullanılmaya çalıĢılması gibi etemenler olabileceği üzerinde durmuĢtur. Madra, bu sürece hizmet eden diğer etmenlerin Avrupa merkezci sanat tarihi bilgisinin bunu bir koĢul olarak öne süremesi ya da, ―özgünlük‖ koĢullarını yerine getirebilmek için bir çaba olabileceğinin altını çizmiĢtir (Madra, 2010, s.26).

5. 1. 4. Bir Küratör Olarak Beral Madra’nın ÇağdaĢ Türk Sanat Ortamındaki Varlığı

Beral Madra yurtiçinde ve yurtdıĢında birçok serginin küratörlüğüne imzasını atmıĢtır. Bu sergiler içinde bienal etkinlikleri, uluslararası sergiler, yarıĢmalı ve kurullu sergiler, ülkelerarası değiĢimli sergiler ve galeri etkinlikleri Ģeklindeki sergiler olarak gruplandırabiliriz.

Beral Madra, bir küratör kimliğiyle sanat sahnesinde ilk kez 1987 yılında gerçekleĢtirilen 1. Ġstanbul Bienali ile yer almıĢtır. 1989 yılında ise 2. Ġstanbul Bienali‘nin küratörlüğünü yapmıĢtır. Ayrıca, 43., 45., 49., 50. ve 51. Venedik Bienali‘ndeki Türkiye sergilerinin küratörlüklerini yapmıĢtır. 47. Venedik Bienali‘nde ise ―Modernlikler ve Bellekler‖ sergisinin eĢ küratörlüğünü , bunların dıĢında da yurtiçinde ve yurtdıĢında birçok serginin küratörlüğünü üstlenmiĢtir. Ayrıca, 1997-2005 yılları arasında Borusan Sanat Galerisi‘nde on üç serginin küratörlüklerini yapmıĢtır. Beral Madra 1987‘den bu yana yüzün üzerinde uluslararası sergi gerçekleĢtirmiĢtir. Madra, uluslararasında düzenlediği sergilerde, Türk sanatının uluslarası sanat ortamında görünürlük kazanmasını hedeflemiĢtir.

159

5. 1. 4. 1. Beral Madra‘nın Küratöryal Söylemi

Beral Madra‘nın çağdaĢ Türk sanatının gündeminde yer aldığı 80‘li yıllar içe kapalı sanat ortamının dıĢa açılma politikaları ve liberal yaklaĢımlarla daha görünürlük kazanmaya baĢladığı ve küresel sanat piyasasına açılma çabalarının daha da netleĢtiği, aynı zamanda postmodern bir kırılmanın yaĢandığı yıllar olmuĢtur. Bu süreçte Madra, Türkiye‘nin 1980‘li yıllarla birlikte, popülist eğilimlerin arttığı, günlük ikonografilerin daha önem kazandığı, küresel iletiĢim ağını algılama zorluklarının yaĢandığı büyük bir değiĢim içine girdiğini ve bu değiĢimin sanatçıları ve sanatı da etkilediğini vurgulamıĢtır. Madra, bu süreçte Türk sanatçılarının yaĢadığı en büyük gerilimin iletiĢim ağının yarattığı eĢzamanlılığı yakalmaktaki zorluktan kaynaklandığını belirtmiĢtir (Madra, 1991, http://www.beralmadra.net/articles/other-articles/modernizm- ve-1980lerde-sanat). Beral Madra‘nın küratörlüğünü yaptığı sergilerin ana sorunsallarından birini oluĢturan ana parametrelerden birini ―eĢzamanlılık‖ olarak nitelendirebiliriz. Buna gore, uluslararası sanat ortamında Türkiye‘nin varlık göstermesi, sanatı dönüĢtüren ve biçimlendiren ana etmenlerle aynı anda baĢ edebilme dolayısıyla küresel sanat ortamıyla eĢzamanlı kalabilme Madra‘nın küratöryal yaklaĢımlarının temel kriterlerini belirlediğini söylemek mümkündür. Bu ana etmenler çerçevesinde ―öteki ve periferi‖, ―yerel kimlik‖, ―çokkültürlülük‖ gibi kavramlar sergilerini biçimlendiren düĢünsel alt yapıyı oluĢturmuĢtur.

Öte yandan, Beral Madra, modern ve postmodern ikilemi üzerine tartıĢmalar geliĢtirmiĢ ve bu ikilem üzerine açılımlarını yaptığı sergiler üzerinden görselleĢtirmiĢtir.

5. 1. 4. 2. Beral Madra‘nın Kavrama BakıĢı ve Sergilerin Kavramla BuluĢması

Beral Madra‘nın sergilerine baktığımızda temanın genel anlamda, kimlik, beden, tinsellik, zaman, mekan ve dil kavramları üzerinden geliĢtiğini, bu ana kavramları geliĢtiren ya da açımlayan alt kavramların da yapıtlara farklı bir boyut kazandıdığı ifade edilebilir. Öte yandan, sergilerin çoğunda kavramlar birbiri içine sızmıĢtır. Madra, özellikle, 1980-90 yılları arasında daha çok ―gelenek‖, ―bellek‖ ve ―tarih‖ kavramları üzerinden sergiler organize etmiĢtir. 1990-2008 yılları arasında modernizm ve postmodernism karĢıtlığı, küreselleĢme olgusu, medya kültürü, kimlik ve Ġstanbul

160

içerikli sergiler düzenlemiĢ, 1990-1995 yılları arasında ise, yine postmodernizm ve küreselleĢme üst baĢlığı altında doğu-batı, merkez-çevre, Ġstanbul ve Ġstanbul‘un tarihsel ve kültürel konumu, savaĢ, oryantalizm kavramlarını konu almıĢtır. 1995‘ten sonra ise daha çok tüketim kültürü, belirsizlikler, adalet kavramı, kalabalık ve yalnızlaĢma, sınır kavramı, kentin devinimi, gözetleme olgusu, medya ve imaj endüstrisi gibi kavramlara yönelmiĢtir. 1995‘li yıllarla birlikte küreselleĢme olgusunun bireysel ve ortak bellek üzerindeki etkileri ve sonuçları; Ġslam ve Avrupa iliĢkisi üzerine sorunsallar; geçmiĢ biçimlerin sorgulanması ve Akdeniz kimliği, kültürlerarasılık, çokkültürlülük, coğrafya ve kimlik iliĢkisi gibi kimlik olgusunun irdelendiği sergi baĢlıkları ve içerikleri göze çarpmaktadır. Bu dönemde göçmenlik olgusu, aradalık, yabancılık ve sürgün olma, kimliğin değiĢimi, kadın kimliği, teknoloji çağı ve teknolojinin bireyi etkileme süreçleri ve kiĢinin iç ve dıĢ dünyayla kurduğu iliĢki üzereine geliĢen temalar görülmeye baĢlanmıĢtır. Ancak, 1995 öncesi, özellikle 1990‘lı yıllarla birlikte bellek olgusu üzerinden Ġstanbul ve tarihi geçmiĢi, Anadolu kimliği, bireysel ve ortak bellek gibi kavramlar üzerinde durulmuĢtur. (Boyacı, 2009, s.68-69).

5. 1. 4. 3. Beral Madra‘nın Küratörlüğünü Yaptığı Sergiler Üzerinden Genel Bir Değerlendirme

Beral Madra‘nın küratörlüğünü yaptığı sergilere baktığımızda, sergilerini bienal sergileri ve belli bir sorunsal üzerinden yola çıkan, yurtiçi ve yurtdıĢı galeri, müze ya da benzeri kurumların düzenledikleri sergiler olarak iki grupta ele alabiliriz.

5. 1. 4. 4. ii. Beral Madra‘nın Uluslararası Bienal Etkinliklerinde Üstlendiği Küratörlükleri

Ġlk grupta ele aldığımız bienal sergi küratörlüklerini 1. Uluslararası Ġstanbul Bienali ile baĢlatabiliriz. Daha sonra, 2. Uluslararası Ġstanbul Bienali‘nin küratörlüğünü yapmıĢtır. Madra, ayrıca, yerel bienaller olan Sinop Bienali ―Sinopale 1‖, ―Sinopale 2, ―Sinopale 3‖, ―Sinopale 4‖ ve ―Sinopale 5‖ ve diğer bir yerel bienal olan 3. Çanakkale Bienali ve 4. Çanakkale Bienali‘nin küratörlüklerini yapmıĢtır. Madra, 43., 45., 49., 50. ve 51.Venedik Bienali, Türk Pavyonun küratörlüklerini de üstlenmiĢtir.

161

1973 yılında kurulan Ġstanbul Kültür ve Sanat Vakfı‘nın (IKSV), ―Uluslararası Ġstanbul Festivali‖ kapsamında düzenlediği etkinlikler arasında yer alan Uluslararası Ġstanbul Bienali‘ni 1987 yılından bu yana gerçekleĢtirmektedir. 1987 yılında düzenlenen ilk sergi ―Uluslararası ÇağdaĢ Sanat Sergileri‖ adı altında ayrı bir plastic sanatlar etkinliği olarak organize edilmiĢtir. 1989 yılından itibaren ise, ―Uluslararası ÇağdaĢ Sanat Sergileri‖, ―Uluslararası Ġstanbul Bienali‖ olarak anılmaya baĢlamıĢtır.

Madra‘nin ilk küratörlük giriĢimi ―Uluslararası ÇağdaĢ Sanat Sergileri‖ adı altındaki, 1. Uluslararası Ġstanbul Bienali ile olmuĢtur. Bu sergide curator yerine genel koordinatör terimi kullanılmıĢtır. DanıĢma Kurulu‘nda ise, Aydın Gün, Doğan Kuban, Beral Madra, Belkıs Mutlu,Sezer Tansuğ bulunmaktadır. (1. Uluslararası Ġstanbul Bienali,1987).

1987 ve 1989‘da düzenlenen ilk iki bienalde, Türkiye‘de çağdaĢ sanat üretimi ve tüketimi; özgür bir sanat ortamı olduğu ve burada da küresel auranın solunduğu üretimlerin gerçekleĢtiği ve Ġstanbul‘un da uluslararası çağdaĢ sanat ortamının merkezi olamaya uygun bir coğrafya olduğu söylemi üzerinde durulmuĢtur. (Madra, 2011, s.30).

Ġlk iki sergide Avrupa‘nın en göze çarpan sanatçıları Ġstanbul‘da yapıt üretmiĢlerdir. Türkiye‘de ilk kez mekana göre yapıt üretme iĢi gündeme gelmiĢtir. Yerinde yerleĢtirme iĢini hem yabancı hem Türk sanatçılar yapmıĢtır. Sergide, mekanın yapıtla kurduğu iliĢki ve gelenekle çağdaĢın birlikteliğini vurgulanmıĢtır.

O yıllarda ―küratör‖ terimi henüz ülkemizde bilinmediği için, Madra, ilk iki bienalde ―küratör‖ yerine ―genel koordinatör‖ olarak tescil edilmiĢtir. Madra‘ya gore her ne kadar ―küratör‖ terimi kullanılmasa da Aya Ġrini, Süleymeniye Medresesi ve Mimar Sinan Hamamı‘nda düzenlenen sergiler küratör iĢidir. Çünkü Madra, bu mekanlarda organize ettiği sergilerde sanatçı seçiminde etkili bir rol oynamıĢ ve hangi binada hangi iĢlerin sergilenmesi gerekli olduğuna karar vermiĢtir.

―Uluslararası ÇağdaĢ Sanat Sergileri‖ adı altındaki ilk bienalin kavramı ―Geleneksel Yapılarda ÇağdaĢ Sanat‖ olarak belirlenmiĢtir. Mimar Sinan Hamamı‘nda (Ayasofya) Türk sanatçılar, Aya Ġrini‘de ise yabancı sanatçılar çalıĢmalarını sergilemiĢlerdir (Madra, 2003. s. 31-32).

162

Görsel 80: Gilberto Zorio, Aya Ġrini, Uluslararası Ġstanbul Bienali

Aya Ġrini‘de gerçekleĢtirilecek olan serginin küratörü olarak Germano Celant düĢünülmüĢtür. Ancak, maddi kaynak sıkıntısı yüzünden Celant‘nın görevi Beral Madra‘ya verilmiĢtir. Madra, kendisine verilen kısa sürede (bienalin açılıĢına altı ay kala) her akımdan sanatçıyı davet etmeyi planlamıĢtır.

163

Görsel 81: Arnulf Rainer, Ġsa Yüzler, Aya Ġrini Apsisi, 1987.

Yeni Expresyonizm, Kavramsal Sanat, Arte Povera, Minimalizm gibi son yılların en çok öne çıkan akımlara dahil olan sanatçıları Ġstanbul‘ a davet etmiĢtir. Dolayısıyla, Aya Ġrini‘ye Michalangelo Pistoletto, François Morellet, Gilberto Zorio, Arnulf Rainer, Markus Lupertz, Jean-Michel Alberola sergileme yapmıĢlardır. Süleymaniye Medresesi‘nde ise, Daniel Buren, Richard Long, Sol Le Witt, Jannis Kounellis yer almıĢlardır.81 (Madra, 2011, s.32). Mimar Sinan Hamamı‘ndaki sergide ise Sarkis, Ömer Uluç, Mehmet Güleryüz, ġenol Yorozlu, Bedri Baykam ve Mehmet Gün‘ün yapıtlarına yer verilmiĢtir. (Anonim, 1987b, s. 18). Öte yandan, Mimar Sinan Hamamı‘nda sergiye katılan Türk sanatçılar temaya iki ayrı yaklaĢım sergilemiĢlerdir. Ġlk yaklaĢımda, mekanın yapıta kendiliğinden olan katkısını benimsemiĢler, dolayısıyla,

81 Aya Ġrini‘deki sergilemeyle ilgili bazı eleĢtiriler, yapının tam doldurulamadığı ve boĢ kaldığı Ģeklinde olmuĢtur. Ancak, Beral Madra‘ya göre, mekan hem içerik hem kavram açısından oldukça yüklüdür. Yapıtın anlamını çözmek için bu gereklidir (Madra, 2003, s. 32).

164

ek bir katkı üretmemiĢler. Ġkinci yaklaĢımda ise, yapıtlar tamamıyla mekanın söylemine bağlı kalarak hazırlanmıĢtır (Kahraman, 1987, s.52).

Görsel 82: Françoise Morelet, Aya Ġrini.

Ġlk iki Ġstanbul Bienali‘nin en önemli ve asıl kazanımlarından biri ―güncel‖ olanı Ġstanbul‘a getirmek olmuĢtur. Diğer kazanım ise, ulusal pavyon kavramını kırmıĢ olmasıdır. Her iki sergide de ulusal katılımdan öte sanat akımları ve sanatçı katılımı ön planda tutulmuĢtur. Madra‘ya göre, bu bakıĢ açısıyla ilk iki bienal bir çevre bienali olarak öncülük etmiĢtir. 82

2. Uluslararası Ġstanbul Bienali, ―Geleneksel Yapılarda ÇağdaĢ Sanat‖ ve ―Geleneksel Çevrede ÇağdaĢ Sanat‖ olmak üzere iki ana tema üzerine odaklanmıĢtır. Ġlk Bienal‘de olduğu gibi bir DanıĢma Kurulu belirlenmiĢtir. DanıĢma Kurulu‘nda yer alan isimler, Beral Madra, Doğan Kuban, Sezer Tansuğ, Belkıs Mutlu ve Bülent Özer olmuĢtur. Serginin genel koordinatörlüğünü yine Beral Madra yapmıĢtır.

82 Ġlki 1895 yılında gerçekleĢtirilen Venedik Bienali‘nde 1907 yılından sonra birçok ülke kendi ulusal pavyonunu kurmaya baĢlamıĢtır.

165

Görsel 83: Erol AkyavaĢ, Aya Ġrini Ġçin vitray çalıĢması,.

Beral Madra ayrıca, Süleymaniye Kültür Merkezi‘nde açılan serginin küratörlüğünü yapmıĢtır. Burada yapıtları sergilenen sanatçılar, Daniel Buren, Jannis Kounellis, Richard Long, Sol Lewitt‘tir.

2. Uluslararası Ġstanbul Bienali‘nde tarihsel yapılar, çağdaĢ sanat yorumu ile yeniden ele alınmıĢ, bir yandan tarihsel varlık vurgulanırken, öte yandan güncel bir konuya değinilmiĢtir. Ayrıca, serge izleyici bu sergide 80‘li yıllarda egemen olan sanat anlayıĢının güncel bir kesitini bulabilecektir ( Madra, 2003, s. 39).

166

Görsel 84: Serhat Kiraz, ―Dinlerin Tanrısı-Tanrıların Dinleri

Türkiye Venedik Bienali‘ne 1956, 1958 ve 1960 yıllarındaki katılımlarının ardından 1990 yılnda otuz yıl aradan sonra tekrar katılmıĢtır. 1990 yılındaki bu dördüncü katılım, DıĢiĢleri Bakanlığı Kültür ĠĢleri Müdürlüğü‘nün giriĢimleri sonucu gerçekleĢmiĢ ve Beral Madra Türkiye sergisinin küratörlüğünü yapmıĢtır.

1990 yılındaki 44. Venedik Bienali‘ne katılan sanatçılar,Mithat ġen ve Kemal Önsoy‘dur.

167

Görsel 85: Mithat ġen, 44. Venedik Bienali

45. Venedik Bienali‘nin küratörlüğünü yine Beral Madra yapmıĢtır. Madra sergiye, Serhat Kiraz, Erdağ Aksel, Adem Yılmaz, Jarg Geismar adlı sanatçıların iĢleriyle katılmıĢtır.

Görsel 86: Serhat Kiraz, ―Time of Emptiness‖, karıĢık malzeme, 1993

168

47. Venedik Bienali: ―Bellekler ve Modernlikler-Ġslam Ülkelerinden Yeni Sanat Yapıtları‖ baĢlığı altında, Serhat Kiraz, Ġnci Eviner‘in katılımıyla Beral Madra küratörlüğünde gerçekleĢmiĢtir.

49. Venedik Bienali‘nin Türkiye pavyonunun küratörlüğünü Beral Madra yapmıĢtır. Venedik Bienali küratörü Harald Szemann‘ın bienalin genel baĢlığını ‗‗Plateau of Humankind‘‘ ( ―Ġnsanlık Platosu‖ ) olarak belirlemiĢtir. Bu genel baĢlığına bir gönderme olarak Türkiye Pavyonu küratörü Beral Madra, ―Kokulu Bahçe‖ (The Perfumed Garden) baĢlığı altında iki bölümden oluĢan bir sergi gerçekleĢtirilecektir. Sergiye Murat Morova, Ahmet Öktem, Sermin Sherif, Xurban Collective, (Güven Ġncirlioğlu, Hakan Topal), Butch Morris adlı sanatçılar katılmıĢtır.

Görsel 87: Murat Morova, ―Ġstanbul Gülü, Turkish Delight‖ enstalasyon, kırmızı lokum kutusu kadife, 30 adet elle yapılmıĢ kadın figürü, 2001

Sergiye ismini veren ―Kokulu Bahçe‖ ya da (―Itırlı Bahçe‖), 1394-1433 arasında Seyh Ömer Ibn-i Muhammed El Nefzavi tarafından yazılmıĢ, içiiçe geçmiĢ iki öykü

169

üzerinden, Doğu‘nun aĢkını, cinselliğini ve kadınlarını anlatan bir kitaptır ve 19.yy‘da birkaç kez, farklı yazarlar tarafından dipnotlarla beslenerek Fransızca ve Ġngilizceye çevrilmiĢtir. (Üster, 2001, s 24).

Sergiye, Murat Morova, lokum kutusuna yatırılmıĢ kurĢun kadınları ile, Güven Ġncirlioğlu çizgilere indiren teknolojik görüntüleri içeren ―Ġstanbul-New York‖adlı çalıĢması ile, Sermin Sherif' fotoğrafları ve Ahmet Oktam ise videolu uygulamalarıyla katılmıĢtır.

2003 yılında yapılan 50 Venedik Bienali‘nin ―in Limbo‖ baĢlıklı serginin küratörlüğünü yapan Beral Madra, sergiye, Nuri Bilge Ceylan, Neriman Polat, Ergin ÇavuĢoğlu, Gül Ilgaz, Nazif Topçuoğlu ile katılmıĢtır.

Görsel 88: Nuri Bilge Ceylan, 50. Venedik Bienali

Madra, ayrıca, 2009 yılındaki, ―Making Interstitches‖ baĢlıklı 53. Venedik Bienali‘nin, Orta Asya Pavyonu‘nun küratörlüğünü de yapmıĢtır. Sergiye Ermek Jaenisch, Jamshed Kholikov, Oksana Shatalova, Anzor Salidjanov, Yelena Vorobyeva &Viktor Vorobyev adlı sanatçılar katılmıĢtır. Nazira Alymbaeva‘nın da yardımcı küratörlüğünü üstlendiği ―Making Intertitches‖ sergisi, 54. Venedik Bienali‘nde yer almıĢtır. Madra, Kırgızistan, Özbekistan, Tacekistan ve Kazakistan‘ın dahil olduğu Orta Asya ülkelerinin bulunduğu pavyonu yönetmiĢtir.

170

Görsel 89: Victor Vorobyev, 53. Venedik Bienali.

Ġlki 2006 yılında gerçekleĢtirilen Uluslararası Sinop Bienali‘nin tüm etkinliklerinde Beral Madra küratör ya da genel koordinatör baĢlığı altında yer almıĢtır. 3. Çanakkale Bienali, Fırat Arapoğlui seyhan Boztepe ve Deniz ErbaĢ ile ve 4. Çanakkale Bienali küratörlüğünü ise, Seyhan Boztepe ve Deniz ErbaĢ ile paylaĢmıĢtır. 83

83 Bkz. Sinop Bienali ve Çanakkale Bienali ile ilgili daha detaylı bilgi tezin ―BienalleĢme Sürecinde Türkiye‖ kısmında yer almaktadır.

171

Görsel 90: 3. Çanakkale Bienali, Otogar Depo, Kalliopi Lemos, Serhat Kiraz, Jakob Gautel, 2012

5. 1. 4. 5. Beral Madra’nın Küratörlüğünü Yaptığı Diğer Sergiler

Beral Madra‘nın bienal sergileri dıĢındaki sergilerinin kapsamına baktığımızda, farklı mekanlarda izleyiciyle buluĢturulmuĢ kiĢisel ya da karma sergilerle karĢılaĢabiliriz. Madra‘nın sergileme yaptığı mekanlar Borusan Sanat Galerisi, BM ÇağdaĢ Sanat Galerisi, AKM ve diğer mekanlar olamk üzere dört ana grupta incelenebilir.

Madra, Borusan Sanat Galerisi‘nde, ―Çocuklar ve Gençler Ġçin Çoğaltmalar‖, ―Man Ray‖, ―Aynı‘lık, Aryrı‘lık‖, ―Manzara‖, ―Yeni Öneriler Yeni Önermeler‖, ―Ġstanbul GidiĢ-DönüĢ‖, ―Çevreler Ġçin Çoğaltmalar‖, ―Fluxus‖, ―Joseph Kosuth‖, ―Akdeniz Metaforları‖ gibi sergiler düzenlemiĢtir. BM ÇağdaĢ Sanat Galerisi‘nde, ―GoldX Change‖, ―Ġstanbul Landscapes‖, ―Where Are You From?‖ gibi sergiler; öte yandan, AKM‘de ise, ―Dialogues-ġeylerin Düzenine Ait YitirilmiĢ DüĢünce‖, ―Xample- Interdiciplinary Art‖ ve ―Kerteriz‖ gibi çeĢitli sergiler düzenlemiĢtir.

Madra‘nın grup sergileri belli bir sorunsal etrafında toplanmıĢ sanatçılar olabildiği gibi bir sempozyum ile biraraya getirilmiĢ sergiler de olabilmektedir. 1990 yılında Handan

172

Börüteçene, Serhat Kiraz katılımıyla, ―New Mediterranian Cultural Identity‖, Minos Beach Art Symposium‖ sergisi buna örnek gösterilebilmektedir.

Madra, farklı kuĢak sanatçıları bir araya getirdiği sergiler de düzenlemiĢtir. Örneğin, 1998 yılında yaptığı, ―Aynı‘lık Ayrı‘lık‖ sergisi bamabaĢka kuĢaklardan ve farklı estetik anlayıĢları olan ve hatta kimilerinin Ģu an hayatta olmadığı 14 sanatçının iĢlerinden oluĢmaktadır. Sergide her sanatçının iĢinin yanına, hat, çini, kubbe gibi bazı temel eserlerin fotoğrafları yerleĢtirilmiĢtir. (KuyaĢ, 1997).

Görsel 91: ―Figür ve Ötesi‖ Sergi Kataloğu

Madra‘nın küratörlüğünde düzenlenen, Figür Ötesi‖ sergisi 1. Ġstanbul Bienali ile eĢ zamanlı olarak gerçekleĢtirilmiĢtir. Sergide özellikle artık uluslararası sanat ortamında etkisini yitirmeye baĢlayan yeni expresyonizm akımının Türk sanat ortamındaki gösterimine dikkat çekilmek istenmiĢtir ve yeni expresyonizmin figür anlayıĢına dayalı iĢler üreten sanatçılar bu sergi için tercih edilmiĢtir (Madra, 1989c).

173

Madra‘ya göre, insanoğlu çok eski çağlardan beri kendi imgesini yaratmıĢ ve buna tanrısal bir nitelik kazandırmıĢtır. Sanat her ne kadar evrensel niteliklere sahip olsa da, bulunduğu çevrenin özelliklerini de taĢımaktadır. Türkiye‘nin sahip olduğu, tarihsel, toplumsal ve dinsel özellikler figure sanattan uzaklaĢtırmıĢtır. Ġnsan figürine tanrı olarak tapılmasına karĢı çıkan Bizans Kilisesi‘nin ardından, Ġslamiyet bu yasağı daha köktenci bir Ģekilde uygulamıĢtır. Dolayısıyla, Anadoluda sanat insan figüründen tamamen koparılmıĢtır. Hem sanatçı hem izleyici varolan ―ben‖i resim ya da heykelde üretemiyor ve izleyemiyordu. Bu kiĢinin kendi kendini eleĢtirmesini, gerçekleri salt haliyle görmesini engelleyen bir tavır olmuĢtur. Ancak, 80‘lerle birlikte figür resimde yerini almaya baĢlamıĢtır (Madra, 1989c).

Ġskele- Turkische Kunst Heute Sergisi, Almanya‘da IFA84‘nın 1994 yılında düzenlediği etkinliklerin bir parçası olarak gerçekleĢtirilmiĢtir. Sergi, Berlin, Stuttgard ve Bonn galerinde açılmıĢtır. Berlin, Stuttgard ‗da Sehat Kiraz, Gülsün Karamustafa, Füsun Onur, Hale Tenger, Osman Dinç, Adem Yılmaz, Selim Birsel ve Handan Börüteçene iĢlerini sergilemiĢler, AyĢe Erkmen ise Bonn‘da kiĢisel serge açmıĢtır. Serginin yapımcısı Rene Block‘dur. Serginin küratörlüğünü ise, Beral Madra (Ġstanbul) ve Sabine Vogel (Berlin) üstlenmiĢtir ve serginin teması ―iskele‖dir (Madra, 1994e ; Sönmez, 1994).

Madra‘ya göre, çağdaĢ Türk sanatını uluslararsı sanat ortamında tanıtmak için imkanlar yeterli değildir. IFA galerinin Türk sanatçılara sunduğu bu fırsat oldukça önmelidir. (Madra, 1994b). Sönmez‘e göre ise, Ġskele sergisi Türkiye açısından önemli bir baĢlangıcı iĢaret ettiği için ciddiye alınması gereken sergilerden biridir. Çünkü, Türk göçmenlerin bulunduğu Avrupa ülkelerinde ÇağdaĢ Türk sanatına karĢı bir önyargı vardır ve özellikle Almanya‘da Türk sanatının sadece folklorik temalı olduğu Ģeklinde yanlıĢ bir görüĢ vardır.

84 Institut Für Auslandsbeziehungen

174

Görsel 92: AyĢe Erkmen, Ġskele Sergisi.

Görsel 93: Füsun Onur, Ġskele Sergisi.

Livart, performans sanatçıları ve küratörlerdemn oluĢan geniĢ bir grubun hazırladığı bir projedir. Bu proje, 1994 yılında Art Junction Sanat Fuarı‘nda Bedri Baykam tarafından

175

sergilenmiĢtir. Beral Madra‘nın küratörlüğünü yaptığı bu projede, hazır nesne, video, tiyatro, müzik ve performanslardan oluĢan birçok mecra bir araya getirilmiĢ ve geniĢ kapsamlı bir yerleĢtirme hazırlanmıĢtır. Sergide sanatın tüketici yönüne dikkat çeken afiĢler ve ayrıca, sanat-hayat ikilisini izleyiciye hissettiren canlı hayvan ve mankenler kullanılmıĢtır. Baykam‘ın Livart‘taki çalıĢmalarının temeli politik sanatla olan iliĢkisine dayandırılmıĢtır85.

Gold X Change ―Gold For Everybody/Altın Borsası ―Herkes Ġçin Altın‖ sergisi Beral Madra küratörlüğünde, 2 Ekim-1Kasım 1997 tarihleri arasında BM ÇağdaĢ Sanat Merkezi‘nde gerçekleĢtirilmiĢtir. Foreign Investment, farklı ülkelerde doğmuĢ ancak, ortak niyetler ve düĢence biçimlerini çerçevesinde bir araya gelerek, Londra‘da yaĢamaya baĢlayan beĢ kadın sanatçıdan oluĢan bir sanatçı grubudur. izleyicinin doğrudan katılımını destekleyen enstalasyonlar gerçekleĢtirmiĢlerdir. Serginin ilk hafta, izleyicinin katılımıyla, bir yuvarlak masa çalıĢması da gerçekleĢtirilmiĢtir. Sanatçıların, galeride gerçekleĢtirdikleri çalıĢmalar bir sergiden çok bir workshop niteliğindedir.

Grup, yaptıkları workshop ile malzemesi altın olan bir üretim gerçekleĢtirirler ve bu üretimi değiĢ tokuĢa sunmuĢlardır. Sanatçılar, ―altın‖, ―borsa‖, ―yatırım‖, ―yabancı‖ gibi kavramlar eĢliğindetoplumsal ve ekonomik bir olguya gönderme yapmak istemiĢlerdir. Özellikle Türkiye‘de ―altın‖, her dönem gündemde olmuĢ bir kavramdır ve Türk topraklarında, siyanürle altın madeni çıkartmaya karĢı oluĢan tepkimeler ve sivil toplum örgütlerinin tüm giriĢimlerine rağmen, Türk toplumunun ―altın‖ ile geleneksel bir bağı ve neredeyse kopmaz bir iliĢkisi vardır. Bu durum özde, küresel ekonominin dıĢında kalma çabalarını göstermektedir.

Kurucuları, Sermin Sherif ve Denizhan Özer olan ve amaçları farklı ülkelerin sanatçılarıyla iĢbirliği içinde olup, farklı ülkelerde çalıĢmalarını sergileyebilmek olan T Union oluĢumu sanatçılarının yapıtlarından oluĢan ―Kerteriz‖ adlı serginin küratörlüğünü Beral Madra yapmıĢtır. T Union esnek bir oluĢum olup, yeni katılımlara açıktır. (Madra, 1998a, s.1).

85 Bkz. http://www.bedribaykam.com/bb/kritikler.html.

176

Görsel 94: Denizhan Özer, ―Bed for Kerteriz‖, 1998

Serginin kavramı ―kerterizdir‖. ―Kerteriz‖ bir denizcilik terimidir ve pusulanın kertelerine göre, bir yerin bulunduğu yön ya da bir geminin nerede olduğunu pusula ile belirlemek anlamına gelmektedir. Öte yandan kerterizin mimaride de bir anlamı vardır ve bir duvarın veya kerestenin iki ucu arasındaki anlama iĢaret etmektedir. Sanatçıların kerterizle kurduğu iliĢkide ise politik kimlikler, ayrımlar ve sınırlar, tüketim kültürü ile ilintili çeĢitli problemler öne çıkmaktadır. (Madra, 1998a, s.1).

177

5. 2. BĠR KÜRATÖRÜN PERSPEKTĠFĠ: VASIF KORTUN

Vasıf Kortun86, çağdaĢ Türk sanatında küratörlük olgusunun oluĢması ve geliĢmesinde önemli bir rol oynamıĢ bir küratör, sanat direktörü, galerici, yazar ve eğitmendir. Kortun, küratörün hem edim olarak, hem de bir olgu olarak Türk sanatına girdiği 80‘li yılların sonundan itibaren, o döneme kadar içine kapalı ve sönük olanTürk sanatının ve sanatçısının profilin, özellikle sergileme anlayıĢı açısından, daha Batı merkezli bir yaklaĢıma kaydırmayı baĢarmıĢtır. Bu süreçte, küratörün yeni yerleĢen ve esnek bir kavram olarak çağdaĢ Türk sanatında kendini kabul ettirmesi kolay olmamıĢ, yeni bir eleĢtiri kaynağı haline gelmiĢtir. Bu eleĢtirel safın küratör cephesinde Kortun‘un üslendiği misyon aslında ‗küratörlük‘ olgusunun kendine yeni bir yer bulduğu Türk sanat ortamında daha da belirginleĢmesine neden olmuĢtur. Vasıf Kortun‘un bir küratör olarak konumu ve tutumu, aynı zamanda 1990‘lı yılların baĢında çağdaĢ Türk sanatı için, özellikle sergileme geleneği açısından kırılma noktası diyebileceğimiz bir süreçte yeni yaklaĢımların ve oluĢumların nüvesini oluĢturmuĢtur. Kortun, kimi zaman küratör, kimi zaman galerici, kimi zaman ise yönetici kimliğiyle yurt içinde ve yurt dıĢında birçok projeye imza atmıĢ ve birçok sergi gerçekleĢtirmiĢtir.

5. 2. 1. Küratör’ün Misyonu Üzerine GörüĢleri ve Küratöryal ÇalıĢmaları

Vasıf Kortun, küratörlük olgusunun Türk sanat ortamında tartıĢılmaya baĢladığı 1980‘li yılların sonlarından itibaren, küratöryal etkinlikleri, sergileme anlayıĢı, sanatçı ve kavram seçimi, küratörlük ve Türk sanat ortamı üzerine getirdiği eleĢtiriler, gerçekleĢtirdiği projeler, uluslararası sergi giriĢimleri ve çalıĢmaları açısından önemli bir yere sahiptir. Kortun‘un gerçekleĢtirdiği sergiler, kültürel bir dönüĢümü tetikleyecek niteliklere sahip bir kavramsal örüntüyü içinde barındırmaktadır. Görsel ve algısal

86 Vasıf Kortun, 1958 yılında Ġstanbul‘da doğmuĢ bir küratördür. Robert Kolejini bitirdikten sonra Boğaziçi Üniversitesi Tarih Bölümü‘ndeki eğitimini yarıda keserek, 1980 yılında Amerika‘ya gitmiĢtir. Amerika‘da Winston-Salem Wake Forest Üniversitesi‘nde Sanat Tarihi eğitimi almıĢ, 1985 yılında New York Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi‘nde yüksek lisansını tamamlamıĢtır. Hunter Collage‘da derler vermiĢ, Metroplitan Museum of Art‘ta çalıĢmıĢtır.

178

bütünlüğü tam anlamıyla yadsımasa da, özünde zihinsel bir tasarımın ayrıntılarını barındıran, tarihi tıpkı bir ayraç gibi kullanan sergileri, çağdaĢ Türk sanatında uygulanabilir eleĢtirel söylemlerin üretilebileceği bir ortamı da hazırlayan ve besleyen önemli etmenler olmuĢtur. Vasıf Kortun‘un küratörlük anlayıĢını ―Anı/Bellek‖ sergileri üzerinden değerlendiren Deniz ġengel, ―Hafıza-Yı BeĢer Ya Da ―Anı Bellek‖ Sergisi Dizisi‖ yazısında Ģunları yazmıĢtır: ―Küratör iyi/kötü, güzel/çirkin gibi teknik, ahlaki veya estetik yargılarda bulunmadan, kendi görsel beğenisini ve kuramsal tercihini ölçüt olarak kulanmadan bir söylem alanının adını koyup görsel haritasını çıkarır. Sergi mekanı küratörün o alanı ve o yapıtları olumladığı veya değerlendirdiği yer değil, sanatçıların kendi farklı sesleriyle ortadaki soru üzerine düĢündükleri sahnedir‖ (ġengel, 1992, s.150). Kortun‘a göre küratörün görevleri arasında sanatsal süreci izlemesi ve önemsemesi temel kriterler arasındadır. Küratörün olması gereken yaklaĢımını Ģu cümlelerle ifade etmiĢtir: ―Hem bir vizyonu olması lazım. Hem de yapılanı bir araya getirip yeniden anlamlandırarak göstermesi, hatırlatması. ĠĢlerin yüzeyine, düzeyine, yanındaki iĢlerle nasıl konuĢtuğuna, toplu olarak verdiği fikirlere‖ (ÇağdaĢ, 1992). Prensip olarak, daha çok yurt içinde Türk sergileri yapmayı hedefleyen Kortun, yurtdıĢında Türk sergileri yapmamaya özen gösteren bir küratör olmasına rağmen, genellikle bu konuda en çok baĢvurulan kiĢilerden biri olmuĢtur (www.anibellek.org). Vasıf Kortun, yurt içinde ve dıĢında birçok sergi gerçekleĢtirmiĢtir. 1989 yılında Türkiye‘ye döndükten sonra, II. Uluslararası Ġstanbul Bienali‘nde XVI. yüzyıl Mimari Eserler Sergisi koordinatörlüğünü yapmıĢtır. 1992 yılında III. Uluslararası Ġstanbul Bienali Ģef küratörlüğünü ve yöneticiliğini üstlenmiĢtir. 1990-1992 yılları arasında Bilkent Üniversitesi Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi Grafik Bölümü‘nde hocalık yapmıĢtır. 1992 ve 1993 yıllarında gerçekleĢtirdiği Anı / Bellek Sergileri‘nin ardından 1994 yılında tekrar Amerika‘ya dönmüĢtür. 1994-1997 yılları arasında New York Bard College‘da ―Center for Curatorial Studies‖in kurucu direktörlüğünü üstlenmiĢtir. Bu merkezde çeĢitli projeler gerçekleĢtiren Kortun, Kara Walker, Nedko Solakov, Boris Michailov gibi sanatçıların ilk müze sergilerini yapmıĢtır. Kortun, 1997 yılında Amerika‘dan Türkiye‘ye döndükten hemen sonra bir dizi proje gerçekleĢtirmiĢtir. Bunlardan ilki, 1997 yılında Tünel‘de kurulan Ġstanbul Güncel Sanat

179

Projesi‘dir.87 (Ġstanbul Contemporary Art Project) (ICAP). Bu kapsamda Tünel‘de bir kütüphane, tartıĢma platformu ve bir arĢiv oluĢturulmuĢtur. 1994 ve 1998 Sao Paolo Bienalleri‘nin, 2003 Tiran Bienali‘nin ve Albisola 2. Seramik Bienali‘nin küratörlüklerini yapmıĢtır. Kortun, ayrıca, 2008 Taipei Bienali‘nin eĢ küratörlüğünü üstlenmiĢtir88 (www.taipeibiennial.org). 2003 yılındaki Venedik Bienal‘inde, 2004‘teki Gwangju Bienal‘inde ve 2005 yılında düzenlenen 26. Ljubljana Bienal‘inde jüri üyeliği yapmıĢtır. 2005‘te ise, 9. Ġstanbul Bienali‘nin eĢ küratörlüğünü yapmıĢtır. 2011 Venedik Bienali‘nde BirleĢik Arap Emirlikleri Pavyonu‘nun küratörlüğünü yapmıĢtır. Vasıf Kortun, bu mega sergilerin dıĢında, Türkiye‘de ve yurtdıĢında küratörlüğünü gerçekleĢtirdiği birçok sergiye imza atmıĢtır.

5. 2. 2. Yayınlar ve Editöryal ÇalıĢmalar

Vasıf Kortun, Mars, NU, Flash Art, Art Asia Pacific, Art Journal, New Art Examiner, Contemporary, Crudelia, Art Fan gibi birçok dergide yazıları yayımlanmıĢtır. Ayrıca, Broadsheet Magazine ve Contemporary Practices Art Journal adlı dergilerin editörlüğünü yapmaktadır. Kortun, birçok sergi kataloğuna yazılarıyla destek vermiĢtir. Bu sergiler arasında, 24. Sao Paolo Bienali, II. Johannesburg Bienali, Manifesta 2, 48. Venedik Bienali, 6. Istanbul Bienali gibi sergi ve bienaller sayılabilir. Ayrıca, ancak dört sayı çıkartılmıĢ olan ―Resmi GörüĢ Güncel Sanat Seçkisi‖ dergisini de çıkartmıĢtır.

Erden Kosova ile birlikte kaleme aldığı ―Jahresring 51: Szene Türkei: Abseits aber Tor‖ adlı kitabı 2005 yılında Almanca olarak yayımlanmıĢtır.89 (Jahresring 51,2005). Ayrıca,

87 Kortun,―Güncel Sanat Projesi‖nin ilk oluĢum adımları öncelikle düĢünce bazında New York‘da Bard College‘da çalıĢırken oluĢmuĢtur. Türkiye‘ye döndükten sonra projesine destek vermesi için ABD‘deki beli kurumlarla ve kiĢilerle iletiĢime geçmiĢ ve çeĢitli dergi ve kitapların getirilmesini sağlamıĢtır. Daha sonraki geliĢim evrelerinin tamamlanması ile ―Ġstanbul Güncel Sanat Projesi‖ hayata geçirilmiĢtir.

88 2008 Taipei Bienali‘nin eĢ küratörlerinden biri de Manray Hsu‘dur.

89―Jahresring 51: Szene Türkei: Abseits aber Tor‖ adlı kitap yılda bir kez çıkan Jahresring kitap dizinin daveti üzerine ortaya çıkmıĢtır. Kitapta, Türkiye‘deki güncel sanat ortamı üzerine Vasıf Kortun‘un ve Erden Kosova‘nın tartıĢmalarından ve yazıĢmalardan oluĢmuĢtur. Dizinin editörü Brigitte Oetker, yayımcısı ise Walther König‘dir. Kitabın çeviri için gönderilmiĢ Türkçe metinleri kitap olarak basılmak yerine, orijinal halleriyle http://offsaytamagol.blogspot.com

180

Phaidon Press tarafından basılan ―Fresh Cream: 10 Curators 100 Artists‖90 adlı kitaptaki on küratörden biridir. Kortun, ―Words of Wisdom: A Curator‘s Vade Mecum on Contemporary Art‖91 ve ayrıca, editörlüğünü Carolee Thea‘nın yaptığı ―Foci: Interwievs With Ten Curators‖92 adlı kitaptaki yazar küratörlerden biridir.

Ġngiltere, Amerika BirleĢik Devletleri, Finlandiya, Kanada, Danimarka, Fransa, Mısır, Ġspanya, Ġtalya gibi birçok ülkede konferanslar vermiĢ ve workshoplar gerçekleĢtirmiĢtir (http//www.apexart.com/exhibitions/kortun.php.). Örneğin, 2009 yılında, ―The Experimental

adresinde okurlarına sunulmuĢtur. Metinler dönem dökümanları olarak paylaĢıma sunulmuĢtur. Dökümanların altında bibliyografya vermek yerine, referans metinler ve görsel malzemeler eklenmiĢtir. Ayrıca, kitabı desteklediği düĢünülen bloglarda bağlantıya eklenmiĢtir. Kitabın birinci bölümü, ―mekan‖; ikinci bölümü ―cinsiyet‖; üçüncü bölümü,‖ siyaset‖; dördüncü bölümü, ―göç‖; beĢinci bölümü ise, ―açılımlar‖ adlı alt baĢlıklardan oluĢmuĢtur.

90 ―Fresh Cream: 10 Curators 100 Artists‖, on küratör, on yazar ve yüz sanatçının bir araya getirildiği bir seçkidir. Kitaba katkıda bulunan küratörler: Iwona Blazwick, Amada Cruz, Vasıf Kortun, Maria Lind, Viktor Misiano, Gerardo Mosquera, Olu Oguibe, Apinan Poshyananda, Octavio Zaya. Yazarlar arasında, Zigmunt Bauman, Liam Gillick, Elizabeth Grosz, Marina Warner gibi isimler bulunurken, sanatçılar arasında da Kutluğ Ataman, Janet Cardiff gibi sanatçılar bulunmaktadır. Sanatçının iĢlerinden bir seçkinin yanı sıra, sanatçının tavrını tanımlayan kısa bir küratör metnive sanatçının biyografisinin sunulduğu kitapta, sanatçılar alfabetik sıraya göre sunulmuĢtur.

91 Carin Kuoni‘nin editörlüğünü yaptığı ―Words of Wisdom: A Curator‘s Vade Mecum on Contemporary Art‖ ICI (Independent Curators International) tarafından yayımlanan ve dünyanın farklı bölgelerinden altmıĢbir küratöre yöneltilen 12 ayrı sorunun cevapları Ģeklinde kaleme alınmıĢ bir kitaptır. ―Küratörün sorumluğu nedir?‖, ―Bugün ne tip sergiler yapılmalı?‖ gibi sorularla baĢlayan kitap, her bir küratörün kendi açısından cevapladığı ve kendi baĢlığını belirlediği makaleler Ģeklinde tasarlanmıĢtır. Rene Block, Davis Elliott, Hou Hanru, Yuko Hasegava, Jerome Sans, Herald Szeemann, Hans-Ulrich Obrist gibi küratörlerin bulunduğu kitapta, Vasıf Kortun, ―Whatever I Say Fades Faster Than the Pages of the Book You Are Holding‖ baĢlıklı yazısıyla kiataba katkıda bulunmuĢtur. Metne eĢlik eden görsel Kortun‘un küratörlüğünü yaptığı, Galetae Galeri‘deki 1999 tarihli ―Karma Sergi‖ den bir enstelasyondur. (Bkn. ―Words of Wisdom ACurator‘s Vade Mecum on Contemporary Art‖)

92―Foci: Interwievs With Ten Curators‖ ÇağdaĢ sanat alanında çalıĢmıĢ, uluslararasında ün yapmıĢ on küratörle yapılan söyleĢinin biraraya getirldiği bir kitaptır. SöyleĢi yapılan küratörler Ģu isimlerden oluĢmaktadır: Kasper Koenig, Rosa Martinez, Hou Hanru, Harald Szeemann, Vasif Kortun, Maria Hlavajova, Hans Ulrich Obrist, Dan Cameron, Yuko Hasegawa and Barbara London

181

5. 2. 3. Kurumlarla ĠliĢkisi, Yönetsel YaklaĢımı ve ArĢiv OluĢturma Süreci

Vasıf Kortun, 2001‘de Ġstanbul‘da Proje 4L Güncel Sanatlar Müzesi ve Platform Garanti ÇağdaĢ Sanatlar Merkezi‘nin kurucu direktörlüklerini yapmıĢtır. 2001-2003 yılları arasında ise, Proje4L Ġstanbul Güncel Sanat Müzesi‘nin kurucu yönetmeni olarak görev almıĢtır, ancak, 2003‘de iki kurumu birden yönetmeyi uygun bulmamıĢ ve Proje 4L‘den ayrılmıĢtır. Platform Garanti‘deki görevini devam ettirirken, kurumu 2011‘de SALT adıyla yeniden yapılandırmıĢ ve iki farklı binada hizmete açmıĢtır. Kortun Ģu anda, 2011 yılında faaliyet göstermeye baĢlayan sanat kurumu SALT‘ın AraĢtırma ve Programlar direktörlüğünü yapmaktadır. Aynı zamanda, ICOM (The International Council of Museums / Uluslararası Müzeler Konseyi) bünyesinde faaliyet gösteren CIMAM (International Committee of ICOM for Museums and Collections / ICOM‘un Uluslararası Modern Sanat Müzeleri ve Koleksiyonları Komitesi) yönetim kurulu üyeliğine 2010-2013 dönemi için seçilmiĢtir. Ayrıca, Foundations for Arts Initiatives‘in Yönetim Kurulu‘nda bulunmaktadır.

Vasıf Kortun, 1994-1997 yılları arasında New York Bard College‘da ―Center for Curatorial Studies‖in kurucu direktörlüğünü üstlenmiĢtir. Tate Modern, Abu Dhabi Guggenheim, Museum of Modern Art, Walker Art, Artists Pension Trust Dubai, Kore‘deki The Gyeonggi Creation Center ve VanAbbe Museum gibi bazı müze ve sanat kurumlarının danıĢmanlığını ve koleksiyon danıĢmanlığını yapmıĢtır. Ayrıca, 2002 yılı The Querini Stampalia Foundation-Furla‖ nın sanat ödülleri için jüri üyesi olarak seçilmiĢtir (http//www.apexart.com/exhibitions/kortun.php.). Kortun, 2011 Tate Turner Prize seçim komitesinde de yer almıĢtır.

Vasıf Kortun, 2000‘li yıllarla birlikte sanatta kurumsallaĢmanın arttığını belirtmiĢ ve kurumlaĢmanın gerekliliğini Ģöyle ifade etmiĢtir: ―Sanatçıların kurumlara ihtiyaçları var, bazı iĢleri gerçekleĢtirmek için mekân ve fon gerekiyor. ĠĢlerini paylaĢmak için izleyiciler lazım ve sonuçta bunların tartıĢılması, yazılması, üzerine düĢünülmesi lazım. Üç Ģey olmadan hakiki anlamda sağlıklı bir sanat ortamı olmuyor. ġu anda bu ortama sahip miyiz? Değiliz. … Kortun bizde henüz bir kurumsallaĢmanın olamadığını da ifade etmiĢtir. (Küpçüoğlu, 2011).

182

5. 2. 3. 1. Ġstanbul Güncel Sanat Projesi

1990‘lı yılların önemli oluĢumları arasında yer alan Ġstanbul Güncel Sanat Projesi (Ġstanbul Contemporary Art Project) (ICAP), Vasıf Kortun‘un Tünel‘de kurduğu bir arĢiv, kütüphane ve tartıĢma platformundan oluĢmaktadır. 1997 yılında kurulan merkez, güncel sanat seminerleri için bir mekan oluĢturmuĢ, aynı zamanda genç sanatçılar için yurtdıĢı projelerde yer alabilme imkanı tanıyan bir platform oluĢturmuĢtur. ICAP daha sonraki yıllarda Resmi GörüĢ, art-ist Güncel Sanat Dergisi, Oda Projesi, Tabela Sergileri, Internet Sergileri gibi oluĢumlara zemin hazırlamıĢtır.

5. 2. 3. 2. Proje 4L Güncel Sanat Müzesi

Görsel 95: Proje 4L Güncel Sanat Müzesi, Ġstanbul

Proje 4L Türkiye‘nin ilk güncel sanat müzesisidir. Proje 4L, küratörlüğünü Vasıf Kortun‘un yaptığı ―YerleĢmek‖ sergisiyle 2001 yılının Eylül ayında izleyicilere kapılarını açmıĢtır. Müzenin kuruluĢundaki en önemli hedeflerden biri, çağdaĢ sanatın

183

toplumun farklı kesimlerine ulaĢtırılmasıdır. Proje 4L konumu açısından önemli bir yere sahiptir. Ön cephesi Ġstanbul‘un yeni finans ve iĢ merkezi olan Büyükdere Caddesine, arka cephesi ise Gültepe‘ye bakmaktadır. Özel Ģirket ofislerinin yer aldığı bir plazanın giriĢ katında bulunan Proje 4L, bir bakıma,toplumsal ve ekonomik olarak birbirinden kopuk bu iki bölgeyi sanata ayrılmıĢ kamusal bir mekanda biraraya getirmiĢtir. Proje4L, aynı zamanda, sanatçı, küratör ve sanat camiasından kiĢilerin konferans ve söyleĢilerinin yanı sıra rehberli sergi turlarının düzenlendiği eğitici bir alan oluĢturmaktır. Ayrıca, küratörlük programları ve öğrenciler için atölye çalıĢmaları müzenin amaçları arasında yer almaktadır.

5. 2. 3. 3. Platform Garanti Güncel Sanat Merkezi

Platform Garanti Güncel Sanat Merkezi, 2001 yılında Ġstiklal Caddesi‘nde Vasıf Kortun tarafından Osmanlı Bankası desteğiyle ―Platform‖ adıyla açılmıĢtır. Osmanlı Bankası ve Garanti Bankası‘nın birleĢmesi sonucu ―Platform Garanti‖ adını almıĢtır. Platform, kar amacı gütmeyen bir merkez olarak hayata geçirilmiĢtir. Sergiler dıĢında çeĢitli konferans ve etkinliklerin de düzenlendiği bir sanat merkezidir. Güncel sanat kütüphanesi ve sanatçı arĢivlerinin yanı sıra, uluslararası ―Ġstanbul Misafirleri Programı‖ adlı bir sanatçı programının uygulandığı kurumdur. 2007 yılının sonunda Platform Garanti sergi programına ara vermiĢtir. Tüm birikimleri ve altyapısı Garanti Galeri ve Osmanlı Bankası ArĢiv AraĢtırma Merkezi ile birlikte SALT‘ın bünyesinde birleĢmiĢtir (Garanti, n.d).

184

Görsel 96: Platform Garanti Güncel Sanat Merkezi

Görsel 97: Platform Garanti Güncel Sanat Merkezi Ġçi

Platform, sergi alanını bir kütüphane formunda yeniden tasarlamıĢtır. Sanatçı dosyalarından, sergi kataloglarından, süreli yayınlardan, monografilerden, sanat ve

185

felsefeye dair kitaplardan oluĢmuĢ bir güncel sanat arĢivi ve kütüphanesi kurmuĢtur. 2007 yılında kütüphane Açık kütüphane adıyla halka açılmıĢtır. Aynı arĢiv ve kütüphane daha sonra SALT‘In bünyesinde hizmet vermeye devam etmektedir.

5. 2. 3. 4. SALT

Platform Garanti ÇağdaĢ Sanat Merkezi, Garanti bünyesindeki üç kurumdan biridir. Garanti Bankası, kültür kurumlarını tek bir çatı altında yapılandırmayı hedeflemiĢtir. Bunların dıĢında Osmanlı Bankası ArĢiv AraĢtırma Merkezi (OBAAM), ona bağlı Osmanlı Bankası Müzesi ve Garanti Galeri bulunmaktadır. Bu kurumlar birbirine bağlanarak ve ―iki bina- bir program‖ esasına göre yeniden yapılandırılarak tüm iĢlevleri özerk tek bir kurum üzerinden gerçekleĢtirilmeye baĢlanmıĢtır. (Garanti, n.d.).

SALT, deneysel düĢünceye, paylaĢıma ve araĢtırma üzerine yapılanmıĢ disiplinlerarası bir kurum olarak tanımlanabilmektedir. Bu anlamda SALT, ―dikte etmeyerek, ezberbozarak, deneyim üzerinden ilerleyerek, kurduğu diyalog ile merak, tartıĢma, heyecan ve öğrenme isteği uyandırmayı …. Ve kendi sesini dinleyerek büyüyen bir kurum olmayı‖ amaçlamaktadır ( Salt Hakkında 10 ġey, 2011).

Vasıf Kortun, Platform Garanti ÇağdaĢ Sanat Merkezinin ardından SALT‘ın duruĢunu Ģu cümlelerle ifade etmektedir: ―SALT bu kurumların hem birikimine sahip, hem de birikimini devam ettiriyor, hem de yeni bir kurum olarak disiplinlerarası bir yaklaĢımla değerlendiriyor. Bir sanat merkezi gibi hareket etmiyor‖ (Küpçüoğlu, 2011). SALT, bir yandan sergi, konferans ve çeĢitli etkinliklere ev sahipliği yaparken, sadece kendi içinde devinim gösteren içine kapanık bir kurum olmak yerine, güncel sanat, toplumsal ve iktisadi tarih, mimarlık, Ģehircilik ve tasarım gibi baĢlıkları da bir araya getiren, disiplinlerarası projelerin yürütülmesinde de katılımcılara destek vermektedir (Salt Hakkında 10 ġey, 2011). SALT‘ın hedefleri arasında sivil toplum örgütlerinden, deneysel proje üretenlere kadar geniĢleyebilecek disiplinlerarası ve sıra dıĢı bir anlayıĢla yenilikçi düĢünceler üretmek vardır (http//www.garanti.com.tr/garanti hakkinda). Kortun SALT‘ın amacını Ģu cümlelerle özetlemiĢtir: ―Daha çok sorularla konulara baĢlayan, sadece bugünle

186

uğraĢmayan, geçmiĢin soruları ve bugüne dair yarattığı etkiler ve bugün yeniden düĢündürdüğü sorularla uğraĢacak. Ayrıca deneysel bir bakıĢla dünyaya bakacak. Medya temelli alıĢtığımız biçimde sergilerle devam etmek yerine, konuya değiĢik ve çeĢitli perspektiflerden bakarak değerlendirecek‖ (Küpçüoğlu, 2011). SALT‘ın amaçları arasında kültüre ait çeĢitli kritik noktaları değerlendirmek ve öğrenmeye ve tartıĢmaya açık bir ortam yaratarak, deneysel ve araĢtırmaya yönelik yenilikçi programlar geliĢtirmek vardır. Salt AraĢtırma, disiplinlerarası bir yaklaĢımla hareket ederek farklı bilgi kaynaklarından beslenmektedir. Farklı disiplinlerin ortak noktalarının tespiti ve ayrıldıkları noktaların tespiti yeni düĢünce pratiklerinin oluĢmasındaki olanakları tetikleyecek bir atmosfer yaratmaktadır. Sabit bir tarih anlayıĢının, malzeme üzerinden okumaların ve geleneksel metodların ötesinde, daha geniĢ bir dağarcık üzerinden farklı bir bakıĢı önermektedir93 (Garanti, n.d.). SALT‘ın amaçları arasında, ücretsiz olarak iĢleyen ‗Yorumlama Programı‘ aracılığıyla, okullar, toplumsal kurumlar ve sivil toplum kuruluĢlarıyla iĢbirliği yaparak sürdürülebilir ortaklıklar geliĢtirmek vardır. ‗Yorumlama Programı‘ dahilinde, SALT bünyesinde, liseler ve gençlik birlikleri, için, her sergiye eĢlik edecek çeĢitli tartıĢma konuları, etkinlikler ve eğitsel kaynaklar üzerinde duran çevirimiçi müfredat (yorumlama) rehberleri oluĢturulmuĢtur. ÇeĢitli sergi turları, film gösterimleri ve sanatçı bazlı projelerle gençlerle iletiĢim kurmayı hedeflemektedir.

93 SALT, sadece arĢiv oluĢturan, sadece sergi yapan, toplantı düzenleyen ve sadece kitap yayımlayan bir kurum ya da salt bir araĢtırma merkezi olmadığı için bir logosu da bulunmamaktadır. Onun yerine sadece kuruma özgü bir yazı karakteri bulunmaktadır.‖Kraliçe‖ adlı dinamik bir yazı karakterinin kullanıldığı harflerin, periyodik olarak farklı tasarımcılar tarafından tekrar tekrar yorumlanması planlanmaktadır (Garanti,n.d.).

187

Görsel 98: SALT, Karaköy, Ġstanbul, 2012.

SALT‘ın etkinlikleri, biri 9 Nisan 2011‘de açılan SALT Beyoğlu (daha önceden Platform Garanti‘nin bulunduğu eski Siniossoglou Apartmanı) ve 22 Kasım 2011‘de açılan SALT Galata (Eski Osmanlı Binası) adlı altında iki tarihi binada faaliyet göstermektedir.94 Kortun‘a göre tek bir program üzerinden hareket eden bu iki binanın tek bir kuruma bağlı olmasından dolayı çok büyük farklılıklar göstermemektedir. Ancak, ―Orası aynı zamanda bizim beynimiz olacak‖ (Küpçüoğlu, 2011) diye nitelendirdiği SALT Galata‘nın mekânsal kurgusu, çok katmanlı bir programa ev sahipliği yapacak nitelikte hazırlanmıĢ, hem kütüphane ve arĢiv araĢtırma imkanlarının çok olduğu bir mekan olarak tasarlanmıĢtır.95

94 Ocak 2010‘da baĢlayan restorasyon projesi, Garanti Bankası‘nın sahip olduğu 19. yüzyıla ait 2 binanın yeniden iĢlevlendirilmesini kapsıyor. Mimari tasarım, Garanti Kültür‘ün misyon ve iĢlevleri doğrultusunda, yapıların ana karakterini oluĢturan orijinal temel öğeler korunarak geliĢtirilmiĢtir. SALT Galata, 19. Yüzyılda Alexandre Vallaury‘nin tasarladığı ön ve arka cephelerde kullanılan neoklasik ve oryantalist mimari üsluplarıyla Ģehrin benzersiz yapılardan biri olan eski Osmanlı binasıdır. Bu bina, sergi, konferans alanları ve kamuya açık bilgi ve belge kaynaklarının yanı sıra, Osmanlı Bankası Müzesi‘ne de ev sahipliği yapmaktadır. (http://saltonline.org).

95 SALT kütüphanesi ve arĢivi, özellikle yakın döneme ait sanat, mimarlık, tasarım, Ģehircilik, toplumsal ve ekonomik tarihe odaklı kamuya açık bir Ģekilde hizmet vermektedir (http://saltonline.org).

188

SALT Galata, bir oditoryumdan ve workshop alanlarının bulunduğu ve Osmanlı Bankası Müzesi‘nin yeniden tasarlanarak izleyiciyle tekrar buluĢtuğu bir mekandır. SALT Galata, Kortun‘a göre, tıpkı bir akademi ya da bir okul gibi iĢleyen kapsamlı bir alan olarak karĢımıza çıkmakatadır (Küpçüoğlu, 2011). SALT Beyoğlu ise, bulunduğu yer itibarıyla da sergilerin ve hızlı çalıĢmaların daha seri ve ivmesi daha yüksek bir alandır. SALT Beyoğlu, Hüseyin Bahri Alptekin‘in ‗Ben Bir Stüdyo Sanatçısı Değilim‘ adlı sergisi ve ‗Laboratuvar‘ temalı iĢlerini bir araya getiren sanatçılardan oluĢan iki sergiyle açılıĢını yapmıĢtır.

SALT,96 oluĢturduğu özgün söylem, duruĢu, Türk sanat sahnesindeki önemli bir boĢluğu da dolduran bir mekan olarak yeni bir görüĢ ve dil sunmaktadır.

5. 2. 4. Vasıf Kortun’un Sanatçı Seçimi ve Kavrama BakıĢı

Vasıf Kortun, çağdaĢ Türk sanatında, yurtiçinde ve yurtdıĢında gerçekleĢtirlen önemli sergilere ve projelere imza atmıĢ, küratörlük olgusunun yerleĢmesinde ve olgunlaĢmasında önemli bir rol oynamıĢtır. Özellikle 1990‘lı yılların baĢında, Beral Madra ve Ali Akay gibi küratörlerle baĢlayan süreçte, Vasıf Kortun, önmeli bir kırılmanın önde gelen aktörlerinden biri olmuĢtur. Kendisiyle yapılan kiĢisel bir söyleĢide, ‗90‘lı yıllarda yapılan iĢlerin belki bir kırılma noktası oluĢturmaktan çok, o döneme göre, cesaret gerektiren iĢler ve projeler olduğunu belirtmiĢtir.‘ (Vasıf Kortun‘la 27 Ekim 2012 tarihinde yapılan kiĢisel söyleĢi).

Vasıf Kortun, herhangi bir sergi için sanatçı seçiminde önemli olan Ģeyin, sanatçıya derdini anlatmak olduğunu, küratörün aklındaki sorunsalın, gitmek istediği yerin, merak ettiği noktaların sanatçıyla paylaĢılması ve sorduğu soruların cevabını bulmayı umduğu

96 SALT‘ın kurumsal kimlik sistemi New York‘lu ajans Project Projects imzalıdır. SALT‘ın yazı karakteri, kurumsal yazıĢmalarda kullanılmak üzere tasarlanmıĢ olan, Berlin menĢeli bir grafik tasarım bürosuna ait olan ―Kraliçe‖dir. SALT‘ın bir logosu yoktur. Devinimsiz bir logo kullanmak yerine, her yıl tasarımcılar tarafından görsel ve kavramsal müdahalelerde bulunulması düĢünülmektedir.

189

sanatçıyla bu anlamda uzlaĢmasının önemli olduğunu belirtmiĢtir. Kortun ayrıca kavramın da sanatçı iĢlerinden ortaya çıktığını belirtmiĢtir. ―Ne sanatçı küratöre hizmet vermek durumunda, ne onun istediği türde, ne onun istediği yönde bir iĢ yapmak durumunda... … Ġki taraf da risk alıyor. Sanatçı ben böyle bir iĢ yapacağım de ama, garanti vermemek durumundasınız. Sen bu iĢi yap, çok güzel ama, bu sergide değil diyebilmelisiniz. Yoksa, serginin kalitesi düĢüyor…‖ (BaĢarır, 2004, s.46).

Vasıf Kortun, yan yana gelen iĢlerin birbiriye nasıl konuĢtuğuna, mekanla bir dil oluĢturmasının, dolayısıyla sanatçıların birbirini tamamlamsının sanatçı seçimindeki kriteri belirleyen önemli etmenlerden biri olduğunu düĢünmektedir. Örneğin, Anı/ Bellek 1 sergisinde, üç ayrı odak ve sanatçı bir araya getirilmiĢtir. Üç erkek üç kadın sanatçıdan oluĢan sergide, Selda Asal, Michael Morris ve Hüseyin Alptekin, diğeri ise, Halil Akdeniz, Ġpek Aksüngür Duben ve Gülsün Karmustafa‘dır. YerleĢim olarak iĢler birbirini takip eder Ģekilde düzenlenmiĢlerdir. Küratör tarafından kurulan iĢler arasındaki iliĢki, serginin inĢasında önemli bir sorgulama alanı oluĢturmaktadır. Yine benzer olarak, üç bölümden ve onlara eklemlen üç ayrı çaıĢmadan oluĢan ―Karma Resim Sergisi‖ nde de birbirine karĢılık gelen, birbiriyle çarpıĢan iĢler ve bu iĢlere farklı açılardan bakan, çevreleyen, yorumlayan üçüncül okumalar yapan sanatçılar bir araya getirilmiĢtir.

Vasıf Kortun, Türk sanatçılar kadar, yabancı sanatçılarla da çalıĢmıĢ, Türk ve yabancı sanatçıların bir araya geldiği birçok sergi gerçekleĢtirmiĢtir. Örneğin, Phil Collins gibi, bazı yabancı sanatçıları birden fazla sergisinde görmek mümkün olmuĢtur. Daha çok genç sanatçılar ve adı daha az duyulmuĢ sanatçılara sergilerinde çokça yer vermesinin yanı sıra, yine Hüseyin Alptekin, Serkan Özkaya, Aydan Murtezaoğlu, Halil Akdeniz gibi sanatçılarla birden çok projede buluĢtuğu belirtilebilmektedir.

Genellikle belli bir kavram üzerinden sergilerini kuran ve Ģekillendiren Vasıf Kortun, örneğin ―Genç Sanat 3‖ adlı sergide belli bir kavram önermekten uzak durmuĢtur. Hem sanatçı sayısının çokluğu, hem de serginin anlamı gereği, yeni ve deneysel iĢlerle kendini gösterme imkanı sunan ve yeni ifade biçimleriyle kendilerini daha özgürce aktaran sanatçıların katıldığı bu sergide, belli bir temaya sıkıĢtırılmıĢ çalıĢmalardan uzak durmaya çalıĢmıĢtır.

190

Vasıf Kortun, belli bir kavram etrafında ĢekillenmiĢ Türkiye‘deki ilk sergiyi Anı/Bellek sergileri ile yapmıĢtır. ―Gelenek‖, ―toplumsal tarih‖, ―kültür‖, ―bellek‖, ―kimlik‖ (yerel kimlikler, cinsiyet), ‗ulus tasviri üzerinden kültür açılımı‘ve ‗kiĢisel mitolojiler‘gibi kavramlar üzerinden birçok sergi gerçekleĢtirmiĢtir.

5. 2. 5. Küresel Küratöryal Söylem Ġçinde Vasıf Kortun’un Yeri

Vasıf Kortun Türkiye‘de sergi yapmaya baĢladığı andan itibaren, genel anlamda ele aldığı kavramlar ve sanatçı seçimi üzerinden değerlendirilmiĢ ve ve eleĢtirilmiĢtir. Oysa Kortun‘un küratöryal pratiklerini göz önünde bulundurduğumuzda, küratörün sadece sergi yapan, sanatçı seçen ve serginin konseptine uygun iĢleri kompoze eden salt bir organizatörden öte, local sınırlar içinde eriyen bir sanat anlayıĢını dıĢlayıp, daha global bir yaklaĢıma yönelmesi olmuĢtur. Ayrıca, Kortun, sergileriyle çeĢitli kamusal alan ve diğer farklı temsil alanlarını iĢaret etmiĢtir. 1993 yılında Amerika‘ya gitmeye karar veren Kortun, bunun sebebi olarak, yeni beslenme kaynaklarına ihtiyaç duymasını göstermiĢtir ve Amerika‘ya gitmesinin sebeplerini açıklarken, Türk sanat ortamının yarıĢma ortamından çok uzak olmasının, birkaç kiĢinin sözünün geçtiği bir camiasının bulunmasını göstermiĢtir. Küresel küratöryal söylem içinde değerlendirildiğinde Vasıf Kortun, yurtdıĢında daha düzeyli ve övgü dolu yaklaĢımlarla karĢılaĢmıĢtır. Özellikle New York‘taki deneysel bir kurum olan Center for Curatorial Studies Museum‘da gerçekleĢtirdiği sergilerle dikkat çekmiĢtir. Dünya çapında dolaĢımda olan ve çoğu kurumdan bağımsız olarak çalıĢan küratörler göz önünde bulundurulduğunda, Vasıf Kortun bu küratörlerle kendini belli noktalarda aynı yerde konumlandırmaktadır. Farklı sergileme anlayıĢları ve bakıĢ açılarına rağmen birbirlerinden haberdar bir küratörler ağının ve tartıĢmaların içinde bulunmaktadır. Öte yandan, kendini dünya çapındaki yarıĢın dıĢında bulmaktadır. Özellikle Center for Curatorial Studies‘de çok önemli deneyimler yaĢadığını ifade etmiĢtir. 1993 sonundan 1997'ye kadar, Center for Curatorial Studies'de sektörden çok farklı kiĢilerle karĢılaĢma imkanı olduğunu belirtmiĢtir ve Ģunları eklemiĢtir: Slavoj Zijek'ten, Catherine David'e, Jan Hoet'ten Paolo Herkenhoff'a kadar çok kiĢi ile 15-20 kiĢilik dar ve yoğun gruplar içinde konuĢmalar, workshoplar yaptık. Bu toplantılar benim yeniden ögrenmem için çok önemliydi. (Ġleri, 2003).

191

SALT‘ın açılıĢı çeĢitli uluslararası dergilerde yer almıĢtır. Ġstanbul‘un 19. yüzyılın kozmopolit bir kenti olmaktan çıkıp, Osmanlı Ġmparatorluğu‘nun silinip giden kalıntılarının bir parçası haline gelmiĢken, SALT ile birlikte kültürel bir yeniden doğuĢu yaĢamakta olduğu ifade edilmiĢtir. SALT Beyoğlu ve SALT Karaköy‘ün 2011‘deki açılıĢı, Ġstanbul‘un uluslararası sanat ortamındaki yavaĢ yavaĢ yeĢeren rolüne son dönemde hız kazandıran mekanlar olmuĢtur. Kortun, Ġstanbul‘un Ģu andaki kültürel üretim safhası için ―bu bir devrim değil, bu bir düzeltme‖ Ģeklinde ifade etmiĢtir (http//www.nytimes/slideshow/ 2012/ 02/12). Kortun‘a göre, yeni açılan devasa kurumlar ve uluslararası sergiler, Beyoğlu – Galata aksındaki kültürel hizmetlerin yoğunlaĢması ve sanat haberlerinin medyada yoğun yer almasına koĢut olarak, Ġstanbul dünya kenti kimliğine yeniden bürünmektedir. 97

5. 2. 6. EleĢtirel Küratörlükten Pasif Küratörlüğe

Osmanlı Bankası Müzesi, Platform Garanti Güncel Sanat Merkezi ve Garanti Galeri‘nin özerk bir kurum olarak yeniden yapılanmasıyla oluĢan SALT, Vasıf Kortun‘un küratörlük anlayıĢında önemli değiĢikliklerin oluĢmasına neden olmuĢtur. SALT‘taki yapılanma, Kortun‘un arĢivci ve yönetici kiĢiliğini ön plana çıkartmıĢtır. Türk sanatını Türk izleyicisiyle buluĢturan bir mekan olmanın yanı sıra SALT, uluslararası diyalogların gerçekleĢtiği ve uluslararası sanat ortamının Türk izleyicisi ve sanatçısıyla buluĢtuğu bir nokta olmuĢtur. SALT‘ın yapılanmasındaki gizin altında Kortun‘un Ġstanbulda‘ki yoğun sanatsal hizipçiliğin bir nevi panzehiri olabilecek bir tasarının yattığı söylenebilir. Kortun, sergi yapımcılığından kayarak, SALT‘ı daha çok eyleme geçmiĢ bir düĢünce tankı olarak tasarlamıĢ ve yeni tartıĢma ve etkileĢim formlarının denendiği iĢbirlikçi bir etkileĢim ortamı hazırlayan bir mekana dönüĢtürmüĢtür (Salt Shaker, Art Forum, 2011.)

97 Osmanlı Bankası Müzesi‘nin Voyvoda Caddesi Toplantıları kapsamında düzenlediği Ġstanbul SöyleĢileri, Vasıf Kortun‘un ―GeçmiĢe Doğru, Ġstanbul‘da Güncel Sanat Sektörü‖ baĢlıklı konuĢması yer almıĢtır. 14 Nisan 2010 ÇarĢamba günü saat 18:30‘da ĠTÜ TaĢkıĢla binasında gerçekleĢtirilen söyleĢide, Ġstanbul‘daki güncel sanat sektörü ele alınmıĢtır.

192

5. 2. 7. Vasıf Kortun’un Yaptığı Sergiler Üzerinden Bir Değerlendirme

Küratörlük olgusunun Türk sanat ortamına yeni yeni girdiği ve konu üzerine tartıĢmaların ve eleĢtirilerin henüz çok erken safhada olduğu 1990‘lı yılların baĢında düzenlenen Anı / Bellek sergileri Vasıf Kortun‘un gerçekleĢtirdiği Türkiye‘deki ilk küratörlü sergilerden olmuĢtur. Anı/Bellek Sergileri, Cumhuriyet tarihinin sanata iliĢkin kimi kabullerini sorunsallaĢtırmıĢtır. Vasıf Kortun Anı/Bellek sergileriyle yaĢadığı coğrafyanın bellek olgusunu sorunsallaĢtırmıĢ ve sanatçı-bellek iliĢkisini gündeme getirmiĢtir. Kortun, ayrıca, ―Anı/Bellek‖ sergileri ile, Türkiye‘de düzenlenen sergilerde pek yapılmadığını düĢündüğü, kavramın rotasını izleyen, sorunsallaĢtıran ve önermelere açık bir sergi yapmayı hedeflemiĢtir. Deniz ġengel Anı Bellek 1 sergisini, ―Bu bir karma sergi değil. Yani, aynı galeri tarafından temsil edilmeden baĢka hiçbir ortak özelliği, ortak duyumu, tekniği ve kavrayıĢı olmayan sanatçıları yan yana getiren, Türkiye‘ye özgü o tuhaf sergilerden değil.‖ Ģeklinde tanımlamıĢtır (ġengel, 1992, s.150). Anı/Bellek sergilerinin önemini ġener Özmen Ģu cümlelerle ifade etmiĢtir: ―Küratörlüğünü Vasıf Kortun‘un yaptığı Anı/Bellek 1 (1991-92), Anı-Bellek 2/Elli Numara (1993) sergileri, Türkiye‘de modern-sonrası üretimin ‗alan ve piyasa‘ paylaĢımını didiklerken, 95 kuĢağı sanatçıları da bu unsurların gerici-milliyetçi dönüĢümleriyle hesaplaĢmak zorunda kaldı‖ (Özmen, 2007, ) Ali Akay‘a göre, Anı- Bellek sergilerinde, anı-bellek teması çerçevesinde sanat ve siyaset arasındaki bağları irdeleyen bir yaklaĢım sözkonusudur. Bu sergilerde, anı ve bellek temalarının ayrımı üzerinde durulmuĢ ve serginin odak noktasını ―belleğin toplumsal olanla ilintisi‖ oluĢturmuĢtur (Akay, 2007, s.54).

Anı/Bellek 1 sergisinin oluĢumunu destekleyen ve biçimlendiren bir dizi sorunsal Vasıf Kortun‘un serginin mekanizmasını iĢleten bir ana belleğe dönüĢtürmesini sağlamıĢtır. Serigilerin oluĢumu öncesinde, Ģimdiye kadar gerçekleĢtirilmiĢ sergiler ve Türk sanatı üzerine genel bir tarihsel değerlendirme yapmıĢtır. Bu değerlendirmeye göre, Türk resminde, gerek ‗uluslararası‘ gerekse ‗gelenek kökenli‘ bir yaklaĢımla iĢler gerçekleĢtiren ve özde uzlaĢmaz oldukları düĢünülen sanatçıların aslında ―görsel montajlama‖ üzerine kurulu iĢler ürettiklerini saptamıĢtır. Kavramsal bir sorunsal üzerine kurulmayan bu iĢler, belli bir tema etrafında yapılanmaktan ziyade, ―görsel aktarma ve çevirme biçimiyle‖ ortaya çıkmıĢlardır (Kortun, 1993a). Kortun‘a göre,

193

Ġslam‘daki temsil yasağı ve insan figürünün temsili konuları Türkiye‘de sanatın en önemli sorunlarından biri gibi algılanmasına rağmen, asıl sorun, bedenin sosyal alandaki sunuluĢudur. Bedenin algılanıĢında etken olan toplumsal unsurlar, onun bizzat temsilinde de etken olmuĢlardır. Resimdeki beden, gerçeğin tıpatıp aynı temsili olmasa da, Türkiye‘deki sanatsal algı ve bedenin yeniden sunumu sorunu, figürün bireyselleĢemeden, herhangi bir durumun ya da Ģeyin sembolü haline gelmiĢlerdir. Kortun beden ve gövde kavramların yanlıĢ algılandığını, konu olduğu sergilerde haklı yerini bulamadığını ifade etmiĢtir. Kortun, ‗beden‘in Türk sanatındaki algılanıĢını Ģu cümlelerle ifade etmiĢtir:―Kendi geçmiĢine, anıları silinmiĢ bir Ģekilde, yeni bir alfabeyle, kimi zaman arkeolojik kazıyla yollanmak zorunda kalan, resmî tarih yazımları içinde boğulan, alternatif tarihlerin içinden kendini okuyamayan, Ģizofrenik bir yapılanma, coğrafi arada- deredelik ve konumsuzlaĢan kültürler içindeydik.‖ (Kortun, 1993a). Benzeri yaklaĢımların Bulgaristan gibi, resmî sosyalist devletlerde de olduğuna dikkat çekmiĢ ve sözlerine Ģöyle devam etmiĢtir: ―Bu ise zoraki bir modernizmin, belleğini sıfır noktasından kurma çabasının sonucuydu. Bir ―kimlik‖ krizine tekabül edebilecek olan arada-derelik olgusu da, kurulan ve öğretilen resmî ve spekülatif belleğe karĢı direniĢ alanıydı (Kortun, 1993a).

Deniz ġengel‘e göre, bu bir grup sergisi değildir. Felsefi bir araĢtırma üzerine temellenmiĢ, küratörün, ortaya attığı sorunsalın varsayımlarını ve sorularını açıklayabilecek ve kavramları temellendirebilecek bir konumda olduğunu belirtmiĢtir (ġengel, 1992, s.150).

194

Görsel 99: Gülsün Karamustafa, Sınırları Geçerken Bizim Için Önemli Olanları Çocuk Yeleklerinin Ġçine Dikerek Gizliyorduk, 1991

9-30 Aralık 1991 tarihleri arasında düzenlenen Anı/Bellek 1 sergisi ile, yaĢadığımız coğrafyaya dair paradoksal bir olgu ele alınmıĢtır. Vasıf Kortun, bellek kavramını ele almadan önce, ‗gelenek‘ kavramı üzerinden bir sergi yapmayı düĢünmüĢtür. Ancak, kavram olarak ‗geleneğin‘ çok kullanılmıĢ, bir bakıma tüketilmiĢ bir kavram olmasından dolayı, bu kavramı kullanmaktan vazgeçmiĢtir. Daha sonra geleneği içinde barındıran baĢka bir kavram olan ‗gövde‘ kavramı ve sosyal alanda bedenin tezahürü üzerinde durmuĢtur. Ancak, Kortun, henüz düĢünme aĢamasındaki bu sergiyi gerçekleĢtirmeden Urart Sanat Galerisi‘nde ‗Gövdeler‘ adında bir sergi yapılmıĢtır. Kortun bu sergi için ―Ġsmi dıĢında hiçbir toparlayıcı, düĢünsel yönü yoktu. Ama isim de kullanılmıĢ oldu.‖ Ģeklinde bir ifade kullanmıĢtır ( ÇağdaĢ, 1992).

Bu sergi, derin bir geçmiĢe sahip olan bir ülkenin kendi belleğine sahip çıkamaması ya da bilinçli olarak hafıza silinmelerine boyun eğmesini gündeme getirilmiĢtir. Kortun, özellikle yaĢadığımız bu coğrafyada anı ve belleğin çok önemli bir yere sahip olduğunu vurgulamıĢtır. Çünkü, burası kat kat kültür, tarih, arkeoloji ve derin yaĢantılar üzerine konumlanmıĢtır. Özellikle Ġstanbul, derin yaĢantıların izini taĢıyan

195

bir kenttir (ÇağdaĢ, 1992). Kortun, bu sergisinde hem Türkiye Cumhuriyeti ile birlikte oluĢan resmi ve meĢrulaĢtırılmıĢ bellekler ve tarihlere iĢaret etmek istemiĢ, hem de kiĢisel belleklerin dıĢavurumunu tartmak istemiĢtir. ―Anı/Bellek 1‖98 sergisi bir tema etrafında gerçekleĢtirilmiĢ ilk sergi olması açısından da Türk sanatında büyük bir öneme sahiptir. Kortun, bu sergilerle, Türkiye‘de birçok iĢin bir araya getirildiği grup sergilerinin belli bir kavram üzerinden hareket etmemesinden dolayı hak ettiği yeri bulamamasını fark etmiĢ ve bunun üzerine satıĢ hedeflemeyen, promosyona dayanmayan bir sergi yapmayı amaçlamıĢtır (ÇağdaĢ, 1992).

Anı/Bellek I sergisinde, özellikle kimlik sorunu üzerinde durulmuĢ ve bedenin kamusal alandaki tezahürü ve sunuluĢu ve bunun sonuçları tartıĢılmıĢtır. Vasıf Kortun‘un serginin inĢası esnasındaki küratöryal yaklaĢımı Ģimdiye kadar düzenlenmiĢ grup sergilerinden farklı olmuĢtur. Sergideki yapıtlar geliĢigüzel bir araya getirilmemiĢ, iĢlerin görsel bir uyumdan öte, belli bir söylem alanı oluĢturması planlanmıĢtır. Küratör, sergiye katılacak sanatçıları önceden belirlemiĢtir. 99 Kortun, sanatçı seçiminde özellikle daha önceden bu konu üzerine kafa yoran ve iĢler gerçekleĢtirmiĢ olan sanatçıları tercih etmiĢtir. Sergiye katılması beklenen sanatçılardan bu konu üzerinden iĢler gerçekleĢtirmesi beklenmiĢtir (ÇağdaĢ, 1992).

Akay‘a göre, sergi, ―Nasıl bir bellek elde edebiliriz?‖ sorusunu akla getirmektedir‖. (Akay, 1992, s.9). Akay‘a göre, sanatçılar yeni bir bellek arayıĢında, eski belleklerin saf dıĢı bırakılıp, yenisinin kurulmasını değil, eski belleğe dair kimi unsuraları günümüze yeniden taĢıyarak bir ters okuma geliĢtirmiĢlerdir. Çünkü ―resmi bir tarih anlayıĢının bize verdiği bu yeni bellek eskinin çarpıtılması ve yeni bir tarih yazılıĢı ile mümkünleĢir‖ (Akay, 1992, s.9). Sergide, Gülsün Karamustafa, 1991 tarihli ―Sınırları Geçerken Bizim Ġçin Önemli Olanları ÇocukYeleklerinin Ġçine Dikerek Gizliyorduk‖ adlı çalıĢmasında da olduğu gibi ―belleğin‖ gelenekle iliĢkisi, geleneğin geçmiĢle iliĢkisi, ―anı‖ denen Ģeyin ise, hatırlamayla olduğu kadar unutmayla da olan bağını irdelenmiĢtir. ġengel‘e göre,

98 Sergi broĢürünün kapağına Abdülmecit Efendi‘nin bilinmeyen, daha önce görülmemiĢ bir resiminin fotoğrafı basılmıĢtır (www.anibellek.org).

99 Kortun‘un sergi öncesi belirlediği sanatçı isimlerinden sadece bir tanesi değiĢmiĢtir. Belirlediği diğer sanatçılar sergiye katılmıĢlardır.

196

―…geçmiĢin Ģimdi de var olmasının koĢulları araĢtırıldıktan sonra ―gelenek‖ adlı bir kategori üzerinde düĢünülebilir. Yani, gelenek müze ve arĢivlerde bulunan malzeme değildir. Bir bakıma o malzemenin kültürüdür. Ondan da önce, o malzemenin kültürüyle Ģimdi arasındaki uazaklığın açtığı sorunlardır. ―Gelenek‖ bu sorunların ta kendisidir: Yani, beleğin muhafaza ederken, yok olmaya direnirken kendini saklaması; onu açma ve kavrama çabasına da direnmesidir.‖ (ġengel, 1992. S.151). Saydam yeleklerin içindeki anı-metinlerin okunması neredeyse olanaksızdır. Zamanın belleğe inceden inceye dokunuĢu anıları silikleĢtiren bir tortuya dönüĢümü, ana kavramın bir alt okuması olarak Karamustafa‘nın bu iĢinde sorunsallaĢtırılmıĢtır. ġengel‘e göre, Karamustafa‘nın bu çalıĢması belleğin farklı bir açıdan algılanmasını sağlatır nitelikte bir okuma önermektedir. Zamanın yıpratıcılığına, sınırları geçerken uğradığı zedelenmelere karĢı direncini ve bugüne ulaĢırken geçirdiği tüm yolculukların hırpalanmalarına dayanarak elinde kalanları geleceğe aktarması konu edilmiĢtir. Selda Asal, Türkiye‘ye özgü alfabe değiĢikliği üzerinden tarihsel olgularla yola çıkarak, okunmaz bir alfabe ortaya koymuĢtur. ġengel Ģöyle ifade etmiĢtir: Asal‘ın çalıĢması, ―Cumhuriyet kuĢaklarının ―gelenek‖ adını verdikleri bir konununtarihsel olarak terimlendirilmiĢ bir ―gelenek‖ sorunu olmaktan çok, belleğin epistemolojik sorunsalı olabileceğini düĢündürüyor.‖ (ġengel, 1992, s.151.) Karamustafa sergideki bu iĢiyle, Ali Akay‘a göre ―yeni bir ―episteme‖ içine girmekte olduğumuzu vurgulamak‖ istemiĢtir (Akay, 1992, s.9). Hüseyin Alptekin ve Michael Morris, mitoloji, fizik, felsefe ile ilgili olan iĢleri (Sabun Zımpara) bedenin toplumsal alanda sunuluĢuyla mahremiyet arasındaki iliĢkiyi sorunsallaĢtırmıĢtır. Ġpek Aksüngür Duben, yapıtında kutsal kitabın yaslandığı rahleyi ele almıĢtır. Ezbere dayalı bir bellek yerleĢmesini sorunsallaĢtırır.

197

Görsel 100: Halil Akdeniz, Anı Bellek I, 1991.

Öte yandan, Halil Akdeniz, tarihi bellek üzerinden hareketle, Ġyon Uygarlığı ile 20.yüzyıl arasındaki geçiĢliliğe değinmek istemiĢtir. Sanatçılar, Anı/ Bellek 1 sergisinde kolektif bellekler ve kiĢisel belleklerin yeniden yorumunu çalıĢmalarıyla aktarmıĢlardır. 1993 yılında, Vasıf Kortun küratörlüğünde düzenlenen ve Anı/Bellek I sergisinin bir devamı olarak tasarlanan Akaretler 50 numaralı binada düzenlenen, Anı/Bellek 2 50 Numara Sergisi, Atatürk portresi, kara tahta gibi Cumhuriyet mitlerini ele almıĢtır. Sergi afiĢinin üzerine, Demokrat Partililerce, 14 Mayıs Demokrasi Bayramı‘nda partinin afiĢi asılması nedeniyle, sergi, bizzat sergiyi düzenleyenler ve sanatçıları tarafından planlandığı tarihten önce kapanmıĢtır.

50 Numara, serginin adına ve bu adla aldığı ironik tavra da göndeme yapmak üzere seçilmiĢtir. Elli Numara serginin gerçekleĢtirildiği binanın kapı numarası olmakla birlikte, izleyicinin sergiye giriĢini sağlayan ana noktadır. Öte yandan, kapı numaralarının sürekli değiĢtirildiği ve numaraların pek de önem arz etmediği, yerleĢik normların göçebe genlere yenik düĢtüğü Ġstanbul gibi bir kentte, sergi adına bir kapı numarası eklemek kültürel bir ironiyi doğal olarak içinde barındırmaktadır.

198

Görsel 101: Anı Bellek 2 Elli Numara Sergi Kataloğu

Görsel 102: Akaretler 50 Numara, ―Anı/Bellek 2 50 Numara Sergisi‖ mekanı

199

Görsel 103: Aydan Murtezaoğlu, ―Karatahta‖, 1993

Görsel 104: Emre Zeytinoglu, ―Devletin Belleği‖, 1993

1992 yılında gerçekleĢtirilen 3. Uluslararası Ġstanbul Bienali, diğer iki Bienal‘den100 farklı olarak ulusal pavyonlar Ģeklinde bir sergileme modeli uygulamıĢtır.101

100 Beral Madra küratörlüğünü yaptığı ilk iki Bienal‘de hem milli Bienal modelini, hem de Rene Block‘un tercih ettiği gibi karma bir model anlayıĢı birlikte kullanılmıĢtır.

101 Körfez SavaĢı nedeniyle 3. Ġstanbul Bienal‘i üç yıl sonra gerçekleĢtirilebilmiĢtir (Yardımcı, 2005, s. 16).

200

Küratörlüğünü Vasıf Kortun‘un yaptığı bu etkinlikte sanatçı seçimi ülke küratörlerine bırakılmıĢtır. Bienal‘in kavramsal açılımı ‗Kültürel Farklılıkların Yeniden Üretimi‘ olarak belirlenmiĢtir. Sergi Haliç‘teki Feshane‘de102, tek bir mekana toplanmıĢtır. bienal‘e 15 farklı ülkeden 70‘in üzerinde sanatçı katılmıĢtır. Bu yılki bienal‘de bienel‘e katılan Türk sanatçılarının sayısının diğer ülke sanatçılarıyla eĢitlenmesi uygun görülmüĢtür.

EvrenselleĢmenin ve yerelleĢmenin bir bileĢkesi olarak kültürel farklılıklar sanatçıların ve sergi yapımcılarının dikkatini çeken bir konu olmuĢtur. Kültürel farklılığın tema olarak belirlendiği bienal‘in sorunsallaĢtırdığı kavramları Vasıf Kortun söyle ifade etmiĢtir: ―Bu kent, kültürel farklılığın üretiminin belki de her kentten önce gelen ev sahibi…. Kültürel farklılaĢmanın iyiden iyiye ortaya çıkarılması bu serginin tek ilgi alanı değil. Aynı dünyadayız ve onunla yaĢama biçimlerimiz farklı. Bu anlamda, kültürel farklılık hemen anlaĢılmayan ya da dile dökülemeyen bir ekstra, bilmeden beliren bir aykırılık, bir uygunsuzluk olarak da düĢünülebilir (Kortun, 1991b, s.61).

Kortun‘a göre Ġstanbul, megapol ile megalopol olma arasında gidip gelen değiĢken bir kent dokusuna sahiptir. Aslında kültürel farklılıklar kavramıyla kastedilen Ġstanbul kenti gibidir. Vasıf kortun bienal kataloğu için yazdığı ‗Mekan Ruhu Olarak Ġstanbul‘ adlı yazısında megalopol kavramını Ġstanbul kentiyle iliĢkilendirerek Ģöyle açımlamıĢtır:

Magalopol, Grekçe ‗büyük kent‘ anlamına gelmektedir ve kentin biçimsel büyüklüğünden çok, tinsel yapısına vurgu yapmaktadır. Eski metinlerde megalopolis ‗aĢkın‘ demektir ve Atina ve Troia‘yı betimlemektedir. ‗Büyük kent‘ anlamında değil, ‗aĢkın, eĢsiz kent‘ anlamında kullanılmaktadır. Kortun‘a göre, ―Megalopol‘ün geçmiĢi olsa da bunun, ne bizzat bir mekanın geçmiĢine ait olması gereklidir, ne de tarihi süreklilik sonucu, evrimselliğe dayanan bir geliĢme içinde kenti megalopelleĢtirme erkindedir. Megalopolün kaynağı bir evrimde değil, bir ursprung, bir ‗sıçramada‘ yatar. Ġstanbul‘un megolopelleĢmesinin yöntemi budur‖ (Kortun, 1992, s.209).

Vasıf Kortun, bu bienal‘in ana amacının, Türkiye‘yi köĢede kalmıĢ, suskun ve bıkkın tavrından çıkarıp, uluslararası platformda diğer ülkeler kadar önemli bir yere getirmek olduğunu belirtmiĢtir ( Kortun, 1993a).

102 Feshane restore edilerek EczacıbaĢı tarafından Ġstanbul Sanat Müzesi‘ne dönüĢtürülmüĢtür.

201

Bu sergi için ve bu tema üzerinden her ülke belirli bir yaratıcı kavram geliĢtirmiĢtir. Örneğin, Kanadalı 7‘ler Grubu ‗Kanadalıyız ama Kanada değiliz‘ esprisiyle, Ruslar ‗BaĢyapıt‘ temasının iĢlendiği 10 ayrı iĢle, Bulgarlar post-kominizm dönemini açımlayan çalıĢmalarla, Rumenler, ‗Osmanlı Etkisi‘ teması ile bu bienal‘de kendi kültürlerinin görsel bir dökümünü izleyicilerle paylaĢmıĢlardır. Ayrıca, Bienal süresince gerçekleĢtirilmiĢ olan enstalasyonlar, önceden hazırlanmıĢ olan resimlerin yanında sergilere ayrı bir canlılık katmıĢtır.

Türk sanatçılar da kavrama farklı açılımlar getirmiĢlerdir. Örneğin Gülsün Karamustafa, metalden yapılmıĢ sepetlere çeĢitli renklerdeki yorganları yerleĢtirdiği ‗Mistik Nakliye‘ adlı çalıĢmasıyla göç olgusuna gönderme yapmıĢtır. Öte yandan, Hale Tenger, fonda 3‘lü maymunları kullandığı dev bir Türkiye bayrağı yapmıĢtır. Sanatçı, çalıĢmasıyla bireyleri, toplumu ve devleti ilgilendiren bir soruna tepkisizliğe değinmek istemiĢtir. Hakan Onur, yaptığı yerleĢtirme ile yozlaĢma, ikiyüzlülük ve iktidar hırsına dikkat çekmek istemiĢtir. Canan Tolon doğadan aldığı malzemelerle gerçekleĢtirdiği iĢinde ekolojik dengeyi sorunsallaĢtırmıĢtır.

Vasıf Kortun 3. Ġstanbul Bienal‘ine katılan sanatçıları seçerken çok fazla tüketilmiĢ, yüzleri eskimiĢ sanatçılar seçmemeye çalıĢtıklarını vurgulamıĢtır. Kortun, ―ġimdiye kadar gerek müzik gerek diğer dallarda hep ünlü, asıl vurucu iĢini 20 yıl evvel yapmıĢ, tüketime hazır ya da çoktan tüketilmiĢ sanatçılar çağrılmıĢ. Oysa biz risk alarak, bu alıĢkanlığı kırıp gelecekte parlayacak, çağın nabzını tutan genç insanlar seçip dinamizm ve heyecan yaratmak istedik‖ (Günyüz, 1992).

202

Görsel 105: Gülsün Karamustafa, ―Mistik Nakliye‖

Görsel 106: Jan Fabre, Schelde, 1989

203

Görsel 107: Canan Tolon, ―Manzara 3‖.

Ġronik bir isim olarak Vasıf Kortun tarafından ortaya atılan ―Karma Resim Sergisi‖, sıradan bir sergi anlayıĢının dıĢına çıkarak, üç bölümden oluĢan sergiye katılan altı sanatçının ikiĢer gruplar halinde çalıĢmasını planlanmıĢtır. Sergi alanını tıpkı bir laboratuar gibi algılamıĢtır. (ÖktülmüĢ, 1999). Kortun, serginin iĢleyiĢini Ģu cümlelerle ifade etmiĢtir: ―Ġlk baĢtan itibaren serginin kendisi bir müdahale alanı olarak ortaya konuldu. Benim beklentim de zaten izolasyon içinde oluĢan çalıĢmalar değildi. ĠĢlerin birbirine karĢılık vermesiydi önemli olan. (AliçavuĢoğlu, 18 Ocak 1999, Cumhuriyet)

Plastik Sanatlar Derneği Ankara ġubesi tarafından gerçekleĢtirilen ―Genç Sanat 3‖ sergisi, Ankara ÇağdaĢ Sanatlar Merkezi‘nde Vasıf Kortun küratörlüğünde gerçekleĢtirilmiĢtir. Bu sergide sanatçılar video, performans, enstalasyon, fotoğraf, desen gibi farklı malzemelerle üretilmiĢ iĢlerle izleyicinin karĢısına çıkmıĢtır.103

103 Sergi açılıĢında, Elif Kalpak ve Esra Ersen birer performans ve Zafer Aracagök bir müzik performansı gerçekleĢtirmiĢtir. (Anonim, 2000, s.1, Cumhuriyet).

204

Dulcinea‘da gerçekleĢtirilen, ―Ġzleyenin Ġtirafları‖ adlı serginin ismi Kortun tarafından, değiĢime uğramıĢ bir kahramanın yaĢamıĢ olduğu kötülükleri kıĢkırtıcı bir dürtüyle anlattığı kitaptan ödünç alınmıĢtır. Küratör, serginin amacını Ģu cümlelerle anlatmıĢtır: ―Arzunun harekete geçmesi, bakıĢın yarattığı gerginlik, röntgencinin bir tuzağın sonunda kendini avının yerinde bulması ve bir çeĢit kültürel aktivite olarak ‗itiraf‘ gibi kavramları gözler önüne serme giriĢimi.‖ (Anonim, 28 Kasım 2000, Yeni Binyıl).

Görsel 108: Aydan Murtezaoğlu, ―Ġsimsiz‖, ―Ġzleyenin Ġtirafları‖ Sergisi, 2000.

Platform Güncel Sanat Merkezinde Vasıf Kortun‘un Erden Kosova ile birlikte düzenlediği ―Spekülasyonlar‖ sergisi, AyĢe Erkmen, Vahit Tuna ve Erzen Shkololli‘nin iĢlerinden oluĢmaktadır. Kortun, bu sergide özellikle ulusal kimliklerin, küresel düzen içerisinde bir yandan oluĢturulurken, bir yandan nasıl dejenere edildiği ve yıpratıldığı üzerine odaklanmıĢtır.

Kortun, ―gelenek‖,‖bellek‖, geleneğin bireyle çatıĢması, kütürün bireye ve sanata akseden yönüyle ele alınması Ģeklinde baĢlayan kavramlar zinciri, ―kimlik‖ temasına yönelmiĢtir. Küratör, ―Spekülasyonlar‖ sergisinde olduğu gibi, ―kimlik‖ sorunsalı üzerinden ―yerel kimlikler‖, kimliğin ifĢası, küresel kimlik arayıĢaları, sınırların

205

ötesindeki kimliklere uzanan alt baĢlıklara bakan sergiler gerçekleĢtirmeye devam etmiĢtir.

Görsel 109: Vahit Tuna, ―Avrupa Avrupa Duy Sesimizi‖, ―Spekülasyonlar‖ Sergisi‖,2001

9. Uluslararası Ġstanbul Bienali'nin baĢlığı sadece "Ġstanbul". Charles Esche ve Vasıf Kortun'un, asistan küratörler Esra Sarıgedik ve November Paynter104 ile birlikte küratörlüğünü üstlendikleri bienal, hem kentsel mekâna, hem de bu kentin dünya için taĢıdığı anlamın imgesel gücüne iĢaret ediyor. Bienal; "Ġstanbul"un bir metafor, bir öngörü, yaĢanan bir gerçeklik ve bir esin kaynağı olarak anlatacağı öykülerin, zengin bir tarihin ve sınırsız olanaklar evreninin kapılarını aralamayı amaçlamıĢtır.

104 November Paynter, Bartlett School of Architecture / Mimari Tasarım Bölümü'nden mezun olan November Paynter Londra Royal College of Art'ta ÇağdaĢ Sanat Küratörlüğü üzerine master yapmıĢtır.

206

Sergi yapısı gereği, sanatçı seçiminde küratörler, sanatçılardan tanıtım dosyaları yerine, doğrudan bienalin kavramsal çerçevesi ile ilgiliproje önerileri sunmalarını istemiĢlerdir. Bienal, tarihi anıtlar yerine kentteki gündelik hayatla daha çok ortak noktası bulunan Beyoğlu ve Galata mahallelerindeki alanları tercih etmiĢtir. Sergi mekânları bir apartman binası, eski bir gümrük deposu, zamanında tütün deposu olarak kullanılan bir bina, bir sanat galerisi, bir mağaza, bir tiyatro ve bir ofis binasından oluĢmuĢtur. Her yapı, iĢlerin ihtiyacına göre çok farklı mekânlar sunmuĢtur. Bienal, küratöryal yaklaĢım açısından bir nevi çok seslilik önerirken, aynı anda hem Ġstanbul‘da hem de Hollanda‘nın Van Abbemuseum‘da eĢzamanlı olarak gerçekleĢmesi de Ģimdiye kadar yapılmıĢ bienaller içinde bir ilki oluĢturmuĢtur. Eindhoven sergisi, Ġstanbul Bienali paralelinde bir tür retrospektif sergi niteliğinde ve bazı sanatçıları bienalle ortak, bazı sanatçıları ise bienal tarihinden seçmiĢtir (Altuğ, 2004, s.36). Bienal kapsamında gerçekleĢtirilen ―Konumlandırmalar‖ programında ―Misafirperverlik Alanı‖ önemli bir yere sahiptir. Antrepo 5 binasının 2. Katını ―Misafirperverlik Alanı‖ oluĢturmaktadır. Bienalin kentle kurduğu iliĢkinin ana damarların dan birini oluĢturan ―Misafirperverlik Alanı‘nın kapsamında iki sergi yer almıĢtır. Bunlardan ilki küratörlüğünü Halil Altındere‘nin yaptığı ―Serbest VuruĢ‖105 sergisi, diğeri ise, Hafriyat grubunun ―Proce: Ġmalat Hatası‖ adı altındaki sergidir. Bu sergiler, Türkiye‘deki çağdaĢ sanat üretiminin muhtelif yanlarını göstermektedirler.

105 Serbest VuruĢ‖, bienal süresince politik sesleri Ġstanbul'da duyulur kılacak yeni bir alan yaratmayı hedefliyor. Sergiye 34 sanatçı katılmıĢtır. Sergide yer alan sanatçılar: Songül Boyraz, Erkan Özgen, Nurullah Görhan, Ferhat Özgür, Hatice Güleryüz, Ahmet Öğüt, Hüseyin Karabey, Belmin Söylemez, Demet Yoruç, Merve Berkman, Cengiz Tekin, GülĢah Kılıç, NeĢe Çoğal, Erinç Seymen, Murat Tosyalı, Ramazan Bayrakoğlu, Gülsün Karamustafa, Canan ġenol, Vahit Tuna, Bashir Borlakov, Özlem Günyol, Selim Birsel, Hakan Onur, Taner Ceylan, Mustafa Kunt, Berat IĢık, Fatma Çiftçi, Burak Delier, Köken Ergun, Ġnci Eviner, Hunera Berxwedani, Nejat Satı, Sefer MemiĢoğlu, Osman Bingöl‘dür (www.iksv.org).

207

Normalizasyon/MakulleĢme sergisi, 2005 yılında Platform Garanti Güncel Sanat Merkezi‘nde gerçekleĢtirilmiĢtir. Küratörlüğünü Vasıf Kortun ve November Paynter yapmıĢtır. European Cultural Foundation‘ın aynı adlı program çerçevesinde düzenlenen serginin üçüncü ayağını oluĢturmaktadır.

―YerleĢmek‖ sergisi,106 Proje 4L tarafından Ġstanbul Güncel Sanat Müzesi‘nde gerçekleĢtirilmiĢtir. Sergi, kentleĢmenin getirdiği sorunlar üzerine odaklanmıĢ, kentleĢmenin getirdiği değiĢikliklerin geleneksel yaĢam biçimlerinde oluĢturduğu etkilere değinmiĢtir. (―YerleĢmek‖, 2001). Serginin ana yaklaĢımı, hem göç olgusu, hem yerleĢememek, hem de geleneklerin sürdürülmesi sorunları üzerinedir (YerleĢmek, 2001).

106 YerleĢmek sergisi kapsamında bir sunum ve müzik performansı da gerçekleĢtirilmiĢtir. Orhan Esen‘in hazırladığı, Taksim'den Taksim'e ―Ehliyetsiz Performans ―baĢlıklı sunumda, . Esen, aynı gün içinde Ġstanbul'a özgü, özel binek otomobil hariç olmak üzere çok sayıdaki değisik araç ile Taksim'den yola çıkıp tekrar aynı noktaya geri dönerek gerçeklestirmeyi denemiĢtir. Bu performans, Proje4L - Istanbul Güncel Sanat Müzesi'nden sunulmuĢtur Sunum, 4 Kasım'da yapılan bu performansın kayıtları ve belgeleri temelinde, özgün bir formatta bir araya gelmiĢtir. Performans, Ġstanbul‘a ve ulaĢım konusuna, sadece gündelik bir sorun üzerinden değil, kültürel ve tarihsel zenginlik açısından bakmayı hedeflemiĢtir. (Anonim, 2001, Hürriyet)

208

5. 3. BĠR KÜRATÖR: ALĠ AKAY

Ali Akay107,sosyolog, yazar ve sanat eleĢtirmeni ve küratördür.. ÇağdaĢ sanat alanında da küratörlük ve yazarlık yapmaktadır. Akay, sosyoloji, siyaset, sanat ve felsefenin bileĢkesiyle oluĢturduğu birikimlerini ve görüĢlerini sergiler yaparak hem küratörlük üzerinden uygulamıĢ, hem de katalog ve kitap yazarlığıyla bu düĢünceleri geniĢ kitlelere yaymıĢtır.

5. 3. 1. Ali Akay’ın ÇağdaĢ Türk Sanatının GeliĢiminde Oynadığı Rol

1990 yılında Paris‘ten Türkiye‘ye dönerek Ġstanbul‘da çalıĢmalarına devam etmiĢtir. Ali Akay, 80‘lerin yorucu darbe yıllarından silkelenmeye çalıĢan o dönem Türkiye‘sinde sanat alanında Deleuze, Guattari gibi felesefecilerin kitaplarını Fransızca‘dan Türkçe‘ye çevirerek önemli bir boĢluğu doldurmuĢtur. Bu dönemde Akay‘ın çeviri kitapları özellikle post-yapısalcı düĢüncenin Türkiye‘de daha iyi anlaĢılmasına neden olmuĢtur. Çevirdiği bu kitaplar, hem sanatçılar, hem de yavaĢ yavaĢ dünyanın güncel sanat serüvenine eklemlenmeye çalıĢan Türk sanatı için önemli bir beslenme kaynağı olmuĢtur. Çeviri kitapların dıĢında, Avrupa‘nın önde gelen sanatçılarının yolunun Ġstanbul‘dan geçmesine vesile olmuĢ, Türk sanatçıların da uluslararası platforma girmesinde etkili olmuĢtur.

Özellikle 90‘lı yılların ilk yarısında düzenlediği -1995 yılında düzenlediği ―Devlet - Sefalet, ġiddet‖ sergisi gibi- sergiler çağdaĢ Türk sanatına önemli bir ivme kazandırmıĢtır.

107 Ali Akay, 1990 yılına kadar Paris‘te okumuĢ ve çalıĢmıĢtır. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi‘nde Sosyoloji Bölümü öğretim üyesidir. Ayrıca, Paris‘te Sanat Tarihi Enstitüsü‘nde (INHA), Berlin‘de Humboldt Üniversitesi‘nde Sanat Tarihi Bölümü‘nde ve Paris VIII Üniversitesinde Antropoloji Bölümü‘nde misafir profesörlük yapmıĢtır. 2004- 2007 yılları arasında, Ġstanbul Modern‘in ve 2003-2012 yılları arasında ise, Akbank Sanat Galerisi‘nin küratörlüklerini yapmıĢtır. 2011‘den beri ġekerbank Açıkekran Galerisi‘nin kürtaörlüğünü yapmaktadır. ÇeĢitli ülkelerdeki galerilerde ve müzelerde sergiler yapmıĢ, konferanslar vermiĢtir. Toplumbilim dergisinin 1992-2012 arasında kurucusudur. 2013‘te Teorik BakıĢ Dergisi‘ni kurmuĢtur. Ayrıca, kitap ve yerli ve yabancı dergilerde yayınlanmıĢ birçok makalesi bulunmaktadır. Akay Ģu anda, Mayıs 2011‘de açılan ġekerbank‘ın ―Açıkekran‖ yeni medya platformunun yöteticiliğini ve küratörlüğünü yapmaktadır. (Ali Akay, 2015).

209

5. 3. 1. 1. Yazar Olarak Ali Akay

Ali Akay, birçok kitaba imza atmıĢtır. ―Gilles Deleuze‘de Toplum ve Denetim‖, ―Ġstanbul‘da Rock Hayatı‖, ―Kapitalizm ve Pop Kültür‖, ―Kavramın Sınırlarında‖, ―Kıvrımlar‖, ―Konu-m-lar‖, ―Michel Foucauld‘da Ġktidar ve Direnme Odakları‖, ―Minör Politika‖, ―Oğuz Atay‘a Armağan‖, ―Placing Turkey on The Map of Europe‖, ―Postmodern Görüntü‖, ―Postmodernizm‖, ―Postmodernizmin ABCsi‖, ―Sanat Tarihi SıradıĢı Bir Disiplin‖, ―Sanatın Durumları‖, ―Sanatın Sosyolojik Gözü‖ adlı kitapları yazmıĢtır. Ayrıca, ―Toplumbilim‖ dergilerinin birçoğunda Akay‘ın makalaleri yayınlanmıĢtır.

5. 3. 1. 2. Ali Akay‘ın Küratöryal ÇalıĢmaları ve Düzenlediği Sergiler

Ali Akay, genellikle müze ve banka galerisi gibi kurumların bünyesinde sergiler açmıĢ ve bu sergilerin küratörlüklerini yapmıĢtır. 2004- 2007 yılları arasında, Ġstanbul Modern‘in sergilerini gerçekleĢtirmiĢ, 2003-2012 yılları arasında ise, Akbank Sanat Galerisi‘nin küratörlüklerini yapmıĢtır. Ali Akay daha sonra, ġekerbank‘a ait olan Levent‘teki Açıkekran Sanat Galerisi‘deki sergilerini yapmaya baĢlamıĢtır ve mekanın açıldığı ilk günden bu yana halen bu kurumun açtığı sergilerin küratörlüklerini yapmaya devam etmektedir Ali Akay‘ın küratörlüğünü yaptığı, Açıkekran Sanat Galerisi‘ndeki ilk sergi, ―Portrelerin Halleri‖ adı altında açılmıĢtır.

5. 3. 1. 3. Bir ‗Yeni Medya Platformu‖: Açıkekran

80‘li yıllarda ilk banka galerisini Ankara‘da açan ġekerbenk, kurumsal bir sosyal sorumluluk projesi olarak Açıkekran Sanat Galerisi‘ni 2011 yılında hayata geçirmiĢtir. (Anonim, 2016, http://www.sekerbank.com.tr/hakkimizda/haberler).

Açıkekran, Banka‘nın TeĢvikiye Ģubesindeki galerisinde sergilenen eserleri diğer Ģubelerde de eĢzamanlı olarak göstermeyi hedeflemiĢtir. Dolayısıyla, Akay‘ın da ifade ettiği gibi, galerideki her sergiden seçilen bir video, ġekerbank‘ın farklı Ģubelerinde vitrinlere kurulmuĢ ve özellikle tasarlanmıĢ iki taraflı televizyon monitörleri aracılığıyla

210

içeriye bakan yüzü banka müĢterilerine ve dıĢarıya bakan yüzü ise 24 saat boyunca kesintiye uğramaksızın sokaktan geçenlere ulaĢabilmektedir. 2011 yılında gerçekleĢtirilen 5 sergi ve bu sergilere katılan 20 sanatçının videolarından oluĢan seçkiye ―ArĢiv‖ adı verilmiĢtir. Öte yandan, 2012-2013 arasında yapılan bu çalıĢmaya ―Ekoloji‖ adı verilmiĢtir. (Artun, 2012b).

Açıkekran‘da sergiler sadece ―yeni medya‖ ile sınırlandırılmıĢtır. Akay, bunun sebebinin Türkiye‘de video sanatının görünürlüğünün dünya geneline göre daha kısıtlı olmasından kaynaklandığını ve böyle bir öne çıkarmaya ihtiyaç olduğu üzerinde durmuĢtur. (Artun, 2012b).

5. 3. 1. 4. Ali Akay‘ın Sergilerinde Kavram

Ali Akay‘ın küratörlüğünü üstlendiği sergilerin kavramlarında öne çıkan olguların özellikle sosyolojik temalar olduğu ifade edilebilir. Bu doğrultuda, toplumsal paradigmalar, geçiĢlilikler ve öne çıkıĢların sergilerin baĢlığına ve kavramına etki ettiği söylenebilmektedir. Dolayısıyla, ―küreselleĢme, moda, kimlik, demokrasi, risk, merkez- periferi, devlet, kent/mega kent, materyalizm‖ gibi kavramların Akay‘ın sergilerinin genel çehresini belirleyen konseptleri oluĢturduğu söylenebilmektedir.

Ali Akay‘ın üzerinde durduğu kavramlardan biri de, ―doğa‖ ve ―ekoloji‖olgusudur. Bu temalar üzerine ilk kez, 1998 yılında Floransa‘da ―Ekoloji ve Periferi‖ temalı bir sergi, 2005‘te ise Akbank Sanatta ―Doğayla BulaĢmak‖ adlı sergiyi gerçekleĢtirmiĢtir. Ayrıca 2012‘de ―Ekoloji II‖ baĢlığıyla, Açıkekran‘da bu kavramla bağıntılı bir sergi gerçekleĢtirmiĢtir.

5. 3. 1. 5. Ali Akay‘ın Küratörlüğünde Sergilere Genel Bir BakıĢ

Ali Akay‘ın küratörlüklerine baktığımızda, banka galerisi ve müzelerin düzenlediği genellikle sanatçı sayısının yoğun olmadığı sergi küratörlükleri tablosuyla karĢılaĢmaktayız. Sergilerinde Seza Paker, Emre Zeytinoğlu gibi belli sanatçı isimlerine

211

sıklıkla rastlanabilmektedir. Özellikle Seza Paker, 90‘lardan bu yana, kiĢisel sergiler dıĢında, neredeyse tüm karma sergilerde karĢımıza çıkan bir isim olmuĢtur.

Görsel 110. ―KüreselleĢme‖, Emre Zeytinoğlu, Devlet-Sefalet-ġiddet, 1995.

1990 yılında Türkiye‘ye gelen Akay‘ın Ġstanbul‘da ilk gerçekleĢtirdiği sergi, ―KüreselleĢme /Devlet- Sefalet- ġiddet‖ sergisidir. Gülsün Karamustafa, Emre/ MüĢerref Zeytinoğlu, Bülent ġangar, Michael Morris, Hüseyin Alptekin‘in katılımıyla 1995 yılında açılan ―KüreselleĢme /Devlet- Sefalet- ġiddet‖ sergisi, çağdaĢ Türk sanatında önemli bir iz bırakan sergilerden biridir. Sergi, 80 sonrası Türkiye‘nin toplumsal açılımına genel bir değerlendirme yapar niteliktedir ve devletin kiĢilere ve kiĢilerin kiĢilere uyguladığı Ģiddeti sorunsallaĢtırmıĢtır. Öte yandan 1996 yılında ―Azınlık‖; 1998‘de sanayileĢme sonrası dünyanın ekolojik dengesindeki bozulmaya bir gönderme yapmak isteyen, ―Ekoloji ve Periferi‖; 1999 yılında düzenlediği ve geçici olanla, kalıcı olanın kesiĢme noktalarının tartıĢıldığı “Sanat ve Modaları‖; gizli olanı,

212

mahremi ve görme iliĢkilerinin ele alındığı, “Giz ve Açıklık‖; ‗risk toplumu‘ kavramının ele alındığı ―Riskli Gölgeler‖ sergileri 90‘lı yıllara damgasını vuran sergiler olmuĢtur.

Görsel 111: Mounir Fatmi, 2011―Megalopoller‖ Sergisi, Akbank Sanat Galerisi

2000‘lere gelindiğinde Ali Akay, ―GeçiĢlilik‖, ―Sefahat‖, ―Arada‖, ―Gelecek Demokrasi‖, ―Dilin Gücü1‖ ve ―Dilin Gücü2 ―, ―Doğayla BuluĢmak‖ ve ―Tekinsiz‖ gibi önemli sergilere imza atmıĢtır.

213

Görsel 112: ―SınırdıĢılıklar Üzerine‖ sergi afiĢi, 2016.

2010 yılından sonra ise, ―Megalopoller‖, ―Transit‖; AyĢe Erkmen, Füsun Onur ve Seza Paker‘in katıldığı ―Sürekli ÇeĢitlemeler‖; bozulan ekolojik dengeye vurgu yapan ―Ekoloji II‖; ―Zaman Kapsülü‖, ―Terminal‖; ―doğa‖ ile ―plastik‖in, kendi içinde oluĢturduğu dengeyi ve devamında yaĢamla kurduğu iliĢkinin vurgulandığı ―Doğanın Plastikliği‖, ―Materyalizm‖; ―Büyük ġehir Gerçekleri‖ ve ―Küçük Algılamalar‖ gibi sergilerin küratörlüklerini üstlenmiĢtir.

214

SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME

―ÇağdaĢ Türk Sanatında Küratörlük Olgusu ve Öne Çıkan Küratörler‖ adlı tez, öncelikle, küratörün, kelime olarak ilk kullanıldığı dönemden çağdaĢ sanat dünyasındaki günümüz küratörüne dönüĢümünü irdelemiĢ ve bu süreçte geçirdiği aĢamaları kronolojiyi gözeterek ele almıĢ ve değerlendirmiĢtir. Öte yandan, Türkiye‘de 1990‘lı yıllarda görünürlük kazanan küratörün geliĢim çizgisi de birçok faktör göz önünde bulundurularak yine kronolojik bir değerlendirmeyle ele alınmıĢ ve öne çıkan küratörler üzerinden bu geliĢim tarihi somutluk kazandırılmıĢtır. Bu anlamda tez, tarihsel bir örüntü içinde bir geliĢim çizgisi yakalamıĢtır.

Türkiye‘de, sanatçıya nefes aldıran dıĢa açılma politikaları ve akademinin kurumsal yaptırımının gevĢemesiyle 1990‘lı yıllar Türk sanatı açısından da bir kırılma dönemi olarak nitelendirilebilmektedir. Türk sanatçısının geleneksel malzeme, üslup ya da medya dıĢında alternatif üretimler yapmasına uygun koĢulları sağlayan 1990‘lı yıllarda Türkiye‘de ―Anı Bellek‖ sergisiyle ilk kez adını duyuran ve Ġstanbul Bienali ile görünürlük kazanan küratör, sergilerin oluĢumuna yeni bir soluk getirmiĢ, dolayısıyla, Ģimdiye kadar uluslararası sergileme olanakları kısıtlı olan bir sanat ortamına küresel sanat pazarının bir halkası olması yolunda atılımlar getirmiĢtir. Kısacası, Türkiye‘de 90‘larla birlikte, küreselleĢme olgusunun yeni aktörlerinden biri olan küratör, artık Türk sanatçısının da hayatına girmiĢtir.

Küratörün Türkiye‘de baĢlayan tarihini açımlayan üç unsur göze çarpmaktadır. Ġlki, küratörün varlığını kabullenmekte zorlanan ama artık aslında onsuz da yapamayan bir sanat ortamı; ikincisi, küratörün gerçek ediminin farkında olan, ancak küreselleĢmenin piyasaya sürdüğü sihirli bir ilaç olan küratörün yan etkilerinden korkan sanatçılar, diğeri ise, her Ģeyi gören ancak ―Ģimdi‖ye odaklanan kurumlardır. 90‘lardan günümüze değin küratörün Türkiye‘deki süreci özellikle ilk on yılında oldukça sancılı olmuĢtur. Küratörün kendini kabul ettirmeye çalıĢtığı bu sancılı dönemde belki de ilk darbeleri alan kiĢiler Beral Madra ve Vasıf Kortun olmuĢtur. Ali Akay‘ın bu sürece bir sonraki aĢamada dahil olduğu söylenebilmektedir.

215

Batı ile eĢzamanlı bir diyalektik geliĢtirilemediği için Türkiye‘de küratörlük tepeden inme bir olguya dönüĢmüĢtür. Bu tartıĢmaların zemininde yer alan ve doğrudan terimin kendine getirilen eleĢtiriler bu süreci zaman kaybına uğratmıĢtır. Anglo Saxon kökenli bir kelime olan ―küratör‖ yerine yeni öneriler getirilmiĢ, ancak terim bizzat bunu öneren kiĢiler tarafından da kullanılmaya devam etmiĢtir. Öte yandan, küratörün varlığına ve sanatçı seçimine getirilen eleĢtiriler sağlıklı bir zemin üzerinde ilerlememiĢ, kiĢisel atıflar sanata ya da sanatçıya bir katkı sağlayamamıĢtır. Örneğin, Bedri Baykam, ―Koyun Platformu- Küratöryal ġizofreni‖ sergisi ile küratörü çobana benzetmiĢ ve yarattığı Ģizofreniye dikkat çekmek istemiĢ ve seçtiği bir grup sanatçı ile, kendi seçtiği bir alanda bu sergiyi gerçekleĢtirmiĢtir. Dolayısıyla aslında, Baykam da bu serginin küratörü rolünü üstlenmiĢtir.

Batı‘da ortaçağdaki ―curare‖nin yani rahibin müzeye oradan da çağdaĢ sanat sergilerine sıçramasıyla günümüzdeki iĢlevine bürünen küratörün, Türkiye‘deki süreci bu geliĢim çizgisine tekabül etmemektedir. Küratör, Türkiye‘de, Ġstanbul Bienali‘nin baĢlaması ile çağdaĢ sanatın gündemine oturmuĢtur. Oysa, henüz ısınma turları bile yapmamıĢtır. Bu tepeden inmelik bir nevi hazımsızlık yaratır. Tıpkı modernizmi tam olarak hazmedemeyen Türkiye‘nin, onun sonunu getiren postmodernizme kucak açması gibi. ĠĢin gerçeği, postmodernizme kucak açan Türkiye, nedense küratör denen bu davetsiz misafire ilk aĢamada hoĢ geldin diyememiĢtir. Bu süreci anlamakta zorluk çekmek, belki, modernizmi kat etmiĢ Batılı bir sanatçı ya da izleyici ya da belki de kuramcı için oldukça tuhaf gelebilmektedir. Zira, tarihsel belleklerinde adım adım geliĢen, damıtılmıĢ bir olgunun en rafine halini deneyimlemektedirler. Aydınlanma felsefesinin pratiğe dönüĢüp, insan aklının eleĢtirisinden geçtikten sonra, modernist tavra dönüĢümünün de yine toplumsal belleklerinde yer etmesi gibi. Örneğin, modernizmi tepeden tırnağa yaĢamıĢ bir Fransız sanatçının, postmodernizmi algılama süreci, modernist öğretiyle tepetaklak bir iliĢki kurmuĢ bir Türk sanatçının algılama süreciyle aynı değildir. Öyle ki, Türk sanatçı, modernizmle olan iliĢkisini henüz tam anlamıyla yaĢayıp, sonlandıramadan, modernizmi tamamen karĢısına alan yeni bir iliĢkiye baĢlamasını salık veren bir sistemin ağları arasında takılı kalmıĢtır. Ağlar arasında takılı kalan bazı sanatçıların imdadına ise küratör denen henüz muğlak kiĢi yetiĢmiĢtir.

216

Öte yandan, 90‘larla baĢlayan ve tüm bu dönemi özetleyen ve kritize eden bu süreç öncesinde, ayrıca, Türkiye‘de küratöryal sergilere imza atmıĢ sergi organizatörlerinden bahsetmemek oldukça haksızlık olacaktır. ġeker Ahmed PaĢa, Osman Hamdi Bey ve Fazıl Ahmed PaĢa ya da Galatasaray Sergileri‘ni düzenleyen asker sanatçılar gibi sanatçı kökenli ya da devlet erkanından bazı kiĢilerin o dönem sergilerine küratörlük yaptığı rahatlıkla söylenebilmektedir. Bu sergi düzenleyicileri ―küratör‖ gibi havalı bir adla taçlandırılmıĢ olamasalar da kimileri sergi organizatörü, kimileri sergi komiseri, kimileri ise hiçbir görev tanımı yapılmadan sanat tarihinde yerlerini almıĢlardır. Osmanlı küratörleri olarak adlandırabileceğimiz bu sergi yapımcıları da tıpkı bugünün küratörü gibi, sergiyi düzenlemiĢler, sanatçıları bir araya getirmiĢler, etkinliği baĢtan sona organize etmiĢler, kitap ya da katalog çıkarmıĢlar, izleyiciyi takip etmiĢler, basında kendilerinden ve sergiden bahsettirmiĢler ve mekanı belirlemiĢlerdir. Kısacası, bir küratörün üstlendiği tüm süreci o dönemin imkanları dahilinde yerine getirmiĢlerdir. Öyle ki, bugün yaptıkları iĢten dolayı onlara küratör derdik. 19. yüzyıl Osmanlı dönemi küratörünün, küreselleĢmenin yeni bir kimlik olarak öne sürdüğü küratörden en büyük farkı belki de Osmanlı dönemi küratörünün salt sergi üzerinden bir diyalektik geliĢtirmesi ve belki de sadece sarayın imtihan ettiği bir sürece tabi kalmıĢ olabileceği gerçeği ile yüzleĢmesidir. Oysa, 20. ve 21. yüzyıl küratörü ana bir Ģartele bağlı, çok kollu bir mekanizma gibidir. Kollardan birinin iĢlevsizliği tüm mekanizmanın iĢlevsizliği demektir. Böyle bir oluĢum, dolayısıyla, onu sanatın merkezine oturtmuĢtur. Küratör, tam da Foucault‘nun söz ettiği ―Müellifin Ölümü‖ne tanıklık etmiĢtir. Ana eksende hareket eden kollar belli sanatçıları yukarı çekmiĢtir. Küratörün seçtiği sanatçı, küresel sanat piyasasının bir parçası olmaya hak kazanmıĢ ve yapıtları dolaĢıma girmiĢtir. Ne var ki, küratörün sanatçı seçimi her daim tartıĢma konusu olmuĢtur. DolaĢıma sokamadığı ya da bu sürece dahil etmek istemediği sanatçı, ne yazık ki, küratöryal tartıĢmaların alt-öykülerini oluĢturmuĢtur. Öyle ki, küratörle kuramadığı iliĢki, sanatçı için zamanla travmatik bir fantezi haline gelmiĢtir. ġu yadsınamaz bir gerçektir ki, her küratörün çalıĢmayı tercih ettiği, kendine yakın bulduğu sanatçılar vardır. Bu sadece Türkiye‘de değil tüm dünyada böyledir. Carolyn Christov Bakargiev‘in, Pistoletto‘yu, William Kentridge‘i sevip sergilerine taĢıdığı bilinen bir gerçektir. Ayrıca, Beral Madra‘nın Serhat Kiraz‘ı, Vasıf Kortun‘un Halil Altındere‘yi, Ali Akay‘ın Seza Paker‘i neredeyse tüm sergilerine ve her konsepte uydurmasını

217

görebilmek için bu tezin ekler bölümündeki ―sergiler‖ kısmına bakmak yeterli olacaktır. Sanatçı seçimi, küratörün en hassaslıkla üzerinde durması gereken bir konudur. Geçtiğimiz yıl ondördüncüsü yapılan Ġstanbul Bienali dahil olmak üzere tüm Ġstanbul Bienali sergilerinin sanatçı seçimleri biraz Ģaibeli görünmektedir. Özellikle, yabancı küratörlerin dil bilmemeleri, kentte az zaman geçirmeleri, sanatçı belirleme kısmını zorlaĢtırmaktadır. Ayrıca, bienallerde sanatçı dosyalarının iyi bir Ģekilde incelenmemesi, sanatçılarla küratörün sağlıklı bir diyalog geliĢtirememesi, sanatçı atölyelerinin üretim süreçlerini gözlemleme açısından ziyaret edilmemesi, klasik bienal sanatçılarından küratörün bir türlü vazgeçememesi küratöryal edimin bu önemli aĢamasını zan altında bırakmaktadır.

Aslında, sergi yapma fikri, küratörün geliĢtirdiği bir olgu değildir. Sergiyi küratöryal sergi yapan Ģey özde bir dizi aĢama gibi görünmektedir. Sergiyi daha görünür kılma, doğru kararlar alma, sergi içeriğini ve konseptini belirleme, konsepte karĢılık gelen yapıtlar üzerinden sanatçı seçme, sanatçı üretimlerini belli bir çerçeve içinde algılama, sanatçı fikirlerini bütünleyici editöryal bir yapı çalıĢması yapma gibi unsurlar, küratörün bütünleĢik bir kavram olarak sergiyle kurduğu öz-iliĢkidir. Ancak, 1969‘da Szeeman‘la baĢalayan bağımsız küratör anlayıĢıyla, küratör sadece ‗sergi yapan‘ olmaktan çıkıp, bir ‗auteur‘e dönüĢmüĢtür. Yani, sergi, küratörün eseri haline gelmiĢtir, dolayısıyla bir yapıt olarak sergiyi ortaya koyan küratör de artık adeta bir tasarımcı, bir sanatçıdır.

Öte yandan, Szeeman‘la baĢlayan bağımsız küratör devri, küratöre düĢünsel anlamda bir rahatlama getirmesine rağmen, küratörün bağımsız çalıĢabilme koĢullarının ne derece imkanlı olduğu sorusunu kafalardan silememektedir.

Kurumlarla iliĢkisi olan küratörlerin durumuna baktığımızda ise, çoğu zaman kurum küratörü ön plana çıkarmaktadır. Gerek sanatçı ve eser seçiminde, gerek temayı belirlemede özerk ve güçlü olan küratör kurum trafından destekleniyor görünmektedir. Genel anlamda, bir küratörün kendi ifade özgürlüğünü sonuna kadar kullanabilmesinin sınırlarını, kurumlarla iliĢkisi ve bir kuruma olan bağlılığı, öte yandan sermaye ve piyasayla ile geliĢtirdiği iliĢkiler ağı belirlemektedir. Örneğin, herhangi bir kuruma bağlı olarak çalıĢan bir küratörün, bağlı bulunduğu kurumun ideolojisinden ve sermaye iliĢkilerinden bağımsız bir düĢünsel zeminde hareket edebildiğini varsaymak neredeyse

218

imkansızdır. ġu da unutulmamalıdır ki, küratör de kurumun uyguladığı baskı altındadır ve çoğu zaman ilk tepkileri alandır.. Bu durumda kurum küratörü, ya istifa etmek durumunda kalmıĢ ya da kurumun hedeflediği sermaye ideolojilerine ve kurumun çıkarlarına bağlı bir bakıĢ açısı ve yapılanma geliĢtirmek zorunda kalmıĢtır. Dolayısıyla, kültür endüstrisinin içinde kendine yaĢam alanı bulmaya çalıĢan küratörün hem çok yönlü çalıĢma kollarının olması, gittikçe ticarileĢen güncel sanat ortamının içinde baĢ rol oynaması ve sanat kurumlarının da tıpkı sermaye Ģirketleri gibi yol alması ve öte yandan kurumsal performans değerlendirmelerinin bazı dıĢ etkenlere bağlı olması gibi kimi etmenler ve sorunsallar küratörün farklı stratejik arayıĢlar içine girmesi ve yeni tutumlar geliĢtirmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. Aslında küratörün bu anlamdaki en özgün görevi sanatçıyı tanıması ve verimli sanatçı ile verimli bir diyalog geliĢtirebilmesidir. Küratörlük, teknik bir iĢ olmanın ötesinde, felsefesi olan entelektüel bir iĢtir. Kavramlara yönelik iĢler üreten sanatçının yapıtını en etkili Ģekilde gösterime sunmanın yollarını aramalıdır.

Çoğu bağımsız küratör, sonuçta yine bir kuruma bağımlı olarak çalıĢmaktadır. Dolayısıyla o kurumun küresel hedeflerine, sanatın sürekli metalaĢmasına etki eden unsurlara, mevcut siyasal yaptırımın ve koĢulların etkisine maruz kalmaktadır. Sanatçı ve eser seçimi gibi en temel kriterleri belirleme de bile bağımsız olamayan küratör belki de asıl iktidar değildir.

Sergiler açısından küratör önemlidir, gereklidir ve ciddi bir iĢ yapmaktadır. Bir serginin oluĢumuna ve Ģekillenmesine katkıda bulunabilecek, sanatçıyı bir sürü bürokratik ve zaman alıcı iĢlerden kurtaracak, serginin ve sanatçının kalıcılığına katkıda bulunan imzaları atabilecek bir organizatör her daim var olacaktır. Son dönemde, Batı‘da yapılan sergilerde sergi yapımcısı için ―küratör‖ teriminin kullanımından bir kaçınma olduğu göze çarpmaktadır. Aynı durum son birkaç yılda Türkiye‘de de gözlemlenebilmektedir. Vasıf Kortun artık SALT‘ta düzenlediği ya da baĢka küratörlere düzenlettiği sergilere küratör imzası atmamakta ya da attırmamaktadır. Diğer yakın bir örnek Carolyn Kristov Bakargiev üzerinden verilebilmektedir. Bakargiev, ‗star küratör‘ diyebileceğimiz küratörlerden biri olmasına rağmen, küratörlük olgusuna yaklaĢımı son zamanlarda bu imajı doğrulayacak nitelikte değildir. Öyle ki, 14. Ġstanbul Bienali‘nde kendini ―küratör‖ olarak değil, ―sergi düzenleyicisi‖ olarak atfetmiĢtir. Bakargiev, ayrıca, 13.

219

Documenta‘da olduğu gibi, 14. Ġstanbul Bienali‘nde de, küratörlük tahtına tek baĢına oturmaktan kaçınmıĢ ve bir ekiple çalıĢtığını sık sık dile getirmiĢtir. Ancak, küratör adı altında ya da değil, bir organizatör eĢliğinde yapılan tüm bu etkinlikler küratöryal pratiklerdir.

Öyle görünüyor ki, küratörün ―Son AkĢam Yemeği‖ hiçbir zaman olmayacak. Sistem küratörden sıkılıp, onu kutsamayı yavaĢ yavaĢ bıraktığı Ģu son dönemde bile küratör, gizliden gizliye ya da yeni isimlerle aynı Ģeyi yapmaya ve kendi zaman kütüphanesine yepyeni sergileri, donanımlı isimleri ve yeni sanatçıları eklemeye devam edecektir. Küresel sistem, Ģimdiden küratörün yerine geçebilecek ama özde aynı Ģeyi yapacak olan yeni aktörler aramaktadır. Öte yandan, sanat tarihi de bu yeni nesil küratörler için belleğinde yer açmaya çoktan hazırdır…

220

KAYNAKÇA

A.Word.A.Day. 2015. EriĢim adresi: http://wordsmith.org/words/curates_egg.html,

EriĢim tarihi: 8 ġubat

About Bard. EriĢim adresi: http//www.bard.edu./ccs/visit/about-ccs-bard, EriĢim tarihi: Eylül 2014.

Acar, B. (2007). ―Kent, Kültür Endüstrisi ve Küratör‖. Rh+ Sanat: Plastik Sanatlar

Dergisi, Sayı: 45:42-48. Kasım 2007.

Acar, S. (2016). Bienal Sanat Ġçin midir Yoksa Toplum Yumurtadan mı Çıkar.

Çanakkale Matbuat. EriĢim tarihi: 15 Eylül 2016, EriĢim adresi: http://www.canakkalematbuat.com/?Syf=22&Mkl=887314&pt.

Ada, S. (2005). ―Sanat Kente BulaĢtı‖. Radikal Gazetesi. 8 Ekim 2005.

AkardaĢ, C. (2010). ―Adanın Sorunu Çözümsüzlük‖, Radikal Gazetesi. 20 Haziran

2010.

Akay, A. (1992). Bugün Yeni Bir Bellek Edinmek Ne Demektir, Hürriyet Gösteri, sayı.

135, s. 5-6, ġubat 1992.

Akay, A. (1996a). ―1990‘ların Sanat Ortamı‖, Toplumbilim, Sayı: 4.

Akay, A. (1996b). 21. Yüzyılın EĢiğinde. Toplumbilim, 4.

Akay, A. (1996c). Sanat ve Modaları. Arredamento Mimarlık, 19, 30-31.

Akay, A. (1998a). ―Sanatın YaĢama Tercümesi: 5. Uluslararası Ġstanbul Bienali‘nin

Sanatçılardan Önce Bir Küratör Bienali Olduğunu Belirtmekte Pek sakınca Yok‖, Ġstanbul, Sayı: 24: 66-71.

221

Akay, A. (1998b, 15 Ağustos). Bir Post-hümanizma. Milliyet Sanat, 438, 40-44.

Akay, A. (1998c, 15 Aralık). Sanatın Ütopyaları. Milliyet Sanat, 446, 29-30.

Akay, A. (1999, Ekim). Giz ve Açıklık. Arredamento Mimarlık, 18, 32.

Akay, A. (2000a, Nisan). Riskli Gölgeler. Milliyet Sanat, 477, 28-29.

Akay, A. (2000b, Ağustos). GeçiĢlilik. Milliyet Sanat, 485, 42-43.

Akay, A. (2001a, ġubat). Ġlahi Komedya. Arredamento Dekorasyon, 100+33, 40-41.

Akay, A. (2001b, Mayıs- Haziran). Modernizm Postmodernizm KüreselleĢme. Hürriyet

Gösteri, 228, 62-65.

Akay, A. (2001c, 13 Ağustos). Yönünü Yitiren Plato. Radikal Gazetesi.

Akay, A. (2001d). Devlet Himayesinden SerbestleĢmeye Plastik Sanatlar. Modern

Türk: 20. Yüzyılın Ġkinci Yarısında Türk Sanatı sergi kataloğu, 2001. Ġstanbul: Ġstanbul Sanat Müzesi Vakfı. 2001.

Akay, A. (2001e, Aralık). Ġstanbul‘da Sanatsal ġenlik, Hürriyet Gösteri, 8-11.

Akay, A. (2002). Küratörlük Bugün Bir Meslek Olarak Durmaktadır KarĢımızda, Sanat

Dünyamız, 82, 81-85.

Akay, A. (2004, Nisan-Mayıs). Minör OluĢ ve Diyarbakır Dilin Gücü Sergisi. Hürriyet

Gösteri, 258, 38-39.

Akay, A. (2007a, Eylül-Ekim-Kasım). Diyarbakır‘da Bir Sergi: Dilin Gücü. Hürriyet

Gösteri, 291, 28-31.

Akay, A. (2007b). 1990‘ların Sanat Ortamı. H. Altındere, S. Evren. (Ed.), User’s

Manual Contemporary Art inTurkey, 52-63.

222

Akın, E. (2001, 23 Haziran). Venedik‘te Itırlı Bahçe. Hürriyet Gazetesi.

Akman, K. (2005, Mayıs). Ġlk Gece Hakkı Sanatçıların Olmalı!... . Rh + Sanat: Plastik

Sanatlar Dergisi, 18, 17-19.

Aksel, E. (2001, 17 Eylül). Küratörün Evrimi Üzerine. Radikal Gazetesi.

Aksoy, M. (2003, Kasım). Sanat Kıyımına Artık Son Verilmeli. Cumhuriyet Gazetesi.

AkĢin, Sina. Boratov, Korkut. IĢıklı, Alparslan. ÜĢür, ĠĢaya. Oyan,Oğuz.

(2009, ġubat). 11 Eylül ve Yansımaları. 2013. EriĢim adresi: http// www.mulkiyedergi.org/index.php?option. EriĢim tarihi: Ocak,

Aktan, C., ġen, H. (1999). GoballeĢme, Ekonomik Kriz ve Türkiye. Ankara: TOSYÖV.

Aktuğ, E. (2007, 11 Eylül). Bu Sergi Çok TartıĢılacak. Radikal Gazetesi.

Aktuğ, E. (2015, 6 Nisan). Hasan Bülent Kahraman: Sanatta Embriyon Evresindeyiz!.

Hürriyet Kelebek Eki, 06 Nisan 2015.

Alev Alatlı‘dan Küratörlere: Papaz Gibiler. (2016, Mayıs). EriĢim adresi:

http://www.sanatatak.com/view/Alev-Alatlidan-Kuratorlere-Papaz-gibiler/2926 EriĢim tarihi: Temmuz 2016

Ali Akay. (2015). EriĢim adresi: http://www.iletisim.com.tr/kisi/ali-akay. AliçavuĢoğlu, E. (1998, 14 Ekim). Acı ve Haz Aynı Sergide. Cumhuriyet Gazetesi.

AliçavuĢoğlu, E. (1998, 21 Kasım). Sanat Gündelik YaĢama KarıĢtı. Cumhuriyet

Gazetesi.

AliçavuĢoğlu, E. (1999, Ocak). Birbirine KarĢılık Veren ĠĢler, Cumhuriye Gazetesi.

Alptekin H., Morris, M. (1992, ġubat). Tabula Zımpara. Hürriyet Gösteri, 135, 5-6.

Alexander, E.P. (1983). Museum Masters: Their Museums and Their Influence.

Tennessee: The American Association for State and Local History.

223

Altuğ, E. (2000, 5 Kasım). Tuvalden Geçen DerviĢ. Radikal Gazetesi.

Altuğ, E. (2001a, 23 Ekim). Bienalden Dünyaya ĠniĢ. Radikal Gazetesi.

Altuğ, E. (2001b, 16 Aralık). Sanat Eseri Sahibini Arıyor. Radikal Gazetesi.

Altuğ, E. (2002a, 27 Mart). Mektepteki Sefahat. Radikal Gazetesi.

Altuğ, E. (2002b, 20 Temmuz). DüĢler ve ÇeliĢkilerin Bienali. Radikal Gazetesi.

Altuğ, E. (2002c, 25 Temmuz). Venedik, DüĢler, ÇeliĢkiler. Milliyet Gazetesi Kültür ve

Sanat Eki.

Altuğ, E. (2002d, 23 Eylül). Özel Bir Türk Sanat Tarihi. Radikal Gazetesi.

Altuğ, E. (2002e, 16 Aralık). Sanat Eseri Sahibini Arıyor. Radikal Gazetesi.

Altuğ, E. (2003a, 6 Mayıs). Proje 4L Vites DeğiĢtiriyor. Radikal Gazetesi.

Altuğ, E. (2003b, 19 Mayıs). Ġki Arada Bir Derede Kimlikler. Radikal Gazetesi.

Altuğ, E. (2003c, 15 Haziran). Venedik Sanatı Ağırlıyor. Radikal Gazetesi.

Altuğ, E. (2003d, 10 Temmuz). Dünyaya Kıllanan 20 Tuval. Radikal Gazetesi.

Altuğ, E. (2003e, Ekim). Ġki Sanatçı + Bir Bienal. Milliyet Sanat, 535, 46-48.

Altuğ, E. (2003f, Kasım). Bienal ve Ġnsan Olmak. Milliyet Sanat, 536, 34-35.

Altuğ, E. (2003g, 23 ġubat). Küratörlük Onunla BaĢladı. Radikal Gazetesi.

Altuğ, E. (2004a, 23 ġubat). Ve Küratörler Geri Çekiliyor. Radikal Gazetesi.

Altuğ, E. (2004b, 7 Nisan). Bildik Pera KarmaĢası. Radikal Gazetesi.

Altuğ, E. (2004c, Aralık). Bienal‘e Avrupai ĠĢ Atölyesi. Milliyet Sanat, 549, 36-37.

Altuğ, E. (2005a, ġubat). ġehre Sızan Anlamların Gece ġarkısı. Milliyet Sanat, 551, 44-

45.

224

Altuğ, E. (2005b, Haziran). Bir Küratörün ĠĢ Gezisinden Notlar. Milliyet Sanat, 555, 64-

65.

Altuğ, E. (2005c, Eylül). Sana Dün Bir Temadan Baktım, Aziz Ġstanbul. Milliyet Sanat,

558, 15-17.

Altuğ, E. (2006a, Ocak). Bildik Sanat Tarihimize Modern Okuma Alternatifleri.

Hürriyet Gösteri, 277, 14-18.

Altuğ, E. (2006b, Ekim). Haydi! Güncel Sanatın Ġthal Malları Bunlar… . Hürriyet

Gösteri, 284, 24-27.

Altuğ, E. (2006c). Gerçekliğin Kurusıkı Mermileriyle Bir Ütopya ve Disütopya

Tatbikatı: 9B. Sanat Dünyamız, 97, 144-165.

Altuğ, E. (2013, 20 Ağustos). Sanat Yazarları ve Küratörleri Ġstanbul Bienali‘nin

Kentsel Kamusal Alanlardan Çekilme Kararını Yorumladı: Kamusal Alan Kavramıyla BağdaĢmadı. Cumhuriyet Gazetesi.

American Association of Museums Curcom.

EriĢim adresi:http//www.curcom.org/pdf/code ethics2009.pdf. EriĢim tarihi: Mart 2014.

Amman, J-C. (2001). Some Suggessions for Beginning Curators. C. Kuoni. (Ed.), Word

of Visdom A Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Andas, S. (2007). Editing As Metaphor. S. Rand, S., H. Kouris, H. Cautionary Tales:

Critical Curating. (Ed.), New York: Apexart.

225

Artun, A. (2006). Sanat Müzeleri 1. Ġstanbul: ĠletiĢim Yayıncılık.

Antmen, A. (1998, 31 Mart). Günümüz Sanatının Penceresinden Manzaralar.

Cumhuriyet Gazetesi.

Antmen, A. (2001). Küratörün Ne Olduğunu Neden TartıĢıyoruz?, Sanat Dünyamız, Sayı: 81: 101-105, Güz 2001.

Antmen, A. (2005a). Baykam‘ın Uzun SavaĢı, Radikal Gazetesi. 5 Ocak 2005.

Antmen, A. (2005b, ġubat). TartıĢılan Küratörlük mü?. Milliyet Sanat, 551, 36-37.

Antmen, A. (2005c). Günümüz Küratörleri. Radikal Gazetesi , 20 Temmuz 2005.

Antmen, A. (2005d). Golsüz Bir Serbest VuruĢ. Radikal Gazetesi. 21 Eylül 2005.

Aras, F. (2004, Mart). Ġstanbul‘da Bir Müze. Artist, 3/17, 62.

Archer, M.

(2006). Art Since 1960. London: Thames and Hudson.

Arıkonmaz, G.P. (2010, 31 Temmuz). Ġstanbul‘un ġifresi Bu Otelde. Habertürk.

Arslan, T. (2007, Eylül). Merkezden Uzaklara Doğru Çin Ġyimserliği. Milliyet Sanat,

582: 16-19.

Artcologne. EriĢim adresi: http://www.artcologne.com/en/artcologne/diemesse. EriĢim

tarihi: ġubat 2015.

Artun, A. (2011). ÇağdaĢ Sanatın Örgütlenmesi, Ġstanbul: ĠletiĢim Yayınları.

Artun, A. (2012a, 24 Mayıs). SALT‘ta Bir Gün. Skopbülten. EriĢim adresi:

http://www.e-skop.com/skopbulten/saltta-bir-gun/756. EriĢim tarihi: Mart 2014.

Artun, A. (2012b, 17 Temmuz). Su Kaynaklarının Kamusal Sanat Ekranı Fonunda

226

ÖzelleĢtirilmesi. Skopbülten. EriĢim adresi: http://www.e- skop.com/skopbulten/su-kaynaklarinin-kamusal-sanat-ekrani-fonunda- ozellestirilmesi/. EriĢim tarihi: 8. Ekim 2014.

Artun, A. (2013,13 Nisan). Bienal Protestosu. Skopbülten.

http://www.e-skop.com/skopbulten/bienal-protestosu/1234. EriĢim tarihi: ġubat 2014.

Artun, A. (2013, 25 Ekim). Anne Ben Hıyar mıyım?. Skopbülten.

EriĢim adresi: http://www.e-skop.com/skopbulten. EriĢim tarihi: Mart 2014.

Artun, A. (2014, 15 Ekim). Mardin Bienali Neden Bir Karnaval Olmasın?. Skopbülten.

EriĢim adresi: http://www.e-skop.com/skopbulten/mardin-bienali-neden-bir- karnaval-olmasin/2151. EriĢim tarihi: Ocak 2016.

Artun, A. (2014). Etnik Köken-sanat-Kimlik Siyaseti I. Skopbülten, 18 Ekim 2014.

EriĢim adresi: http://www.e-skop.com/skopbulten/. EriĢim tarihi: Ekim 2015).

Artun, A. (2014, 19 Ekim). Etnik Köken-sanat-Kimlik Siyaseti II. Skopbülten.

EriĢim adres.: http://www.e-skop.com/skopbulten/ . EriĢim tarihi: Mart 2015.

Artun, A. (2015, 6 Haziran) Mardin Bienali‘nde Varla Yok Arasında. Skopbülten.

EriĢim adresi: http://www.e-skop.com/skopbulten/ . EriĢim tarihi: ġubat 2016.

Arrhenius, S. (2007). Independed Curating Within Institutions Without Walls. S. Rand,

H. Kouris (Ed.), Cautionary Tales: Critical Curating. New York: Apexart.

Aslan, V. (2004, Eylül). Küratörüm Çok YaĢa. Milliyet Sanat, 546, 49.

Atagök, T. (2005, Kasım-Aralık). Bir Kez Daha Venedik Bienali. Cey Sanat. 7,24-30.

Atakan, N. (1997, Temmuz-Ağustos). Gözlem, Tutku ve Öyküsellik Olarak Sanat.

Arredamento Dekorasyon, 94:140-144, Temmuz- Ağustos 1997.

227

Atakan, N. (2008). Sanatta Alternatif ArayıĢlar. Ġstanbul: Karakalem Kitabevi.

Atasoy, R. (2007a, Eylül). Ġmkansız Değil Çok Da Gerekli: 10. Bienal Nar Gibi

Bereketli. Miliyet Sanat. 582,7-1

Atasoy, R. (2007b). Kendi Yurdunda Gurbetliğin Tuvaldeki Belgecisi. Milliyet Sanat.

584,42-43. Kasım 2007.

Atmaca, E. (2005, 1 Aralık). KomĢu‖ Ġstanbul‘dan Diyarbakır‘a TaĢındı. Radikal

Gazetesi.

Atmaca, E. (2007a, 10 Haziran). Türkiye‘nin Venedik Tarihçesi, Radikal Gazetesi.

Atmaca, E. (2007b, 4 Eylül) ―Sanatın KurtuluĢ Yolu Sivil Alan Yaratmak‖, Radikal

Gazetesi.

Atmaca, E. (2007c, Aralık). Cihat Burak Hakkında HerĢey. Milliyet Sanat. Sayı: 585,

46-47.

AvĢar, M. (2009, 31 Ağustos). Bienal Heyecanı Galerileri de Sardı. Radikal Gazetesi.

Aydın, S. (2012, 20 Ekim). Sinopale ve Anadolu Bienallerii Hürriyet Gazetesi, 15

Aydoğan, B. (2005, Mart). Bir Küratörün Nesi Var Ġki Küratörün Sesi Var. Rh +

Sanat: Plastik Sanatlar Dergisi, 16, 22-23.

Aygündüz, F. (2005, 18 Haziran). Sahte Olmadığını Ġspatlamak Bizim Sorumluluğumuz

Değil. Milliyet Gazetesi.

Aytulu, G. (2010, 29 Aralık). 1990‘lar: Suikastler, Koalisyonlar ve Pop Furyası. Radikal

Gazetesi.

Babias, M. (1995). Top Kapı Secret, 4. Uluslararası Ġstanbul Bienali, (10 Kasım- 10

Aralık 1995) sergi kataloğu (Özel Baskı Portföyü). Ġstanbul: Ġstanbul Kültür ve

228

Sanat Vakfı Yayını, 35- 47.

Baere d. B. (2001). The Curator as a Beginning, Not an End.. Carin Kuoni (Ed.), Words

of Visdom A Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Bağcıoğlu, N. (2010, 7 Kasım). Blind Dates Project. Art Unlimited, 2010.

Bağcıoğlu, N. (2011, Kasım). Deviation (Sapma). Art Unlimited.

Bard College. EriĢim adresi: http://www.bard.edu/ccs/ . EriĢim tarihi: Nisan 2014.

Basualdo, C. (2001). Figures of the Future. C. Kuoni (Ed.), Words of Visdom A

Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

BaĢak ġenova, 2016. EriĢim adresi: http://basaksenova.com/CV.html. EriĢim tarihi:

2016.

BaĢarır, G. (2004a, ġubat). 8. Bienalin Ardından. Artist, 2, 46-48, ġubat.

BaĢarır, G. (2004b, Temmuz, Ağustos). Küratörün Misyonu. Artist, 7/21, 44-48.

BaĢarır, G. (2005). 9. Ġstanbul Bienaline Çeyrek Kala. Artist, 08/59, 76-77.

Batur, E. (2002, KıĢ). Hariçten Bir ‗Küratör‘ Gazeli. Sanat Dünyamız, 82, 69-71.

Bay, Y. (2005, Eylül). Misafirperverlik Alanı‘nı Gençler Kapattı. Milliyet Sanat, 558,

18-19.

Bay, Y. (2006, Kasım). Egonun BeĢ Kırılma Hali. Milliyet Sanat, 572, 48-49. Kasım.

Baykal, E. (2011). Mücadele Ġçin Alan. Ġkinci Sergi, sergi kataloğu, Ġstanbul

Baykam, B. (1996, Haziran). Türk Resim Piyasası ve ÇağdaĢ Sanatımız. Toplumbilim,

4, 101-105.

Baykam, B. (2001). ―Küratör hu ar yu?‖, Skala, 5:7-12, Eylül 2001.

229

Baykam, B. (2003, 24 Kasım). KüreselleĢmenin Öteki Yüzü. Cumhuriyet Gazetesi.

Baykam, B. (2004, 26 Aralık). Sürüden Ayrılma Zamanı. Cumhuriyet Gazetesi.

Baykam, B. (2005, Ekim). Eurovision Kavgalarından DanıĢıklı DövüĢ Günlerine. RH+

Sanat: Plastik Sanatlar Dergisi, 22:36-37.

Baysar, Z. (2006, Haziran). Sanatta DeğiĢen Dinamikler Merkez-Çevre ĠliĢkisi.

Hürriyet Gösteri, 281, 34-37.

Bek, G. (2000). Bienal Etkinlikleri ve Türk Sanat Ortamındaki Etkileri. Yükseklisans

tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.

Bek, G. (2002). ÇağdaĢ Türk Sanatında Bir Sergi OluĢumu ve Sanat Ortamına Etkileri:

Bienaller. Sanat Yazıları, 9, 41-57.

Berlin Secession. EriĢim adresi: http://www. kettererkunst.com/dict/berlin-

secession.shtml. EriĢim

tarihi: Mayıs 2015)

Beldan, Y. N. (2012) dOCUMENTA 13: Küratöryal YaklaĢım ve Disiplinlerarası Bir

Praksis. Arredamento Mimarlık, 124-127.

Beldan, Y. N. (2015). Yerel Bir Deneyim Alanı Olarak Sinopale‘nin Uluslararası

Varlığı. Sanat Gerçeklik ve Paradoks Uluslararası Sanat Sempozyumu, 641- 654.

Bereketli, E. (2011, 9 Nisan). Küratör Devri Kapandı Salt Açıldı. Taraf Gazetesi.

Bienalin Yıldızlarından Biri Hüseyin Çağlayan. (2005, 12 Haziran). Milliyet Gazetesi.

Bildirici, F. (2010, 29 Ağustos). Sanatta Dinamizmi Kadınlar Yaratıyor: Beral Madra,

Hürriyet Gazetesi, 21.

Birbirine KarĢılık Veren ĠĢler. (1999, 18 Ocak). Cumhuriyet Gazetesi.

230

Block, R. (2001). Never Play Sorcere‘s Apprentice. C. Kuoni (Ed.), Words of Visdom A

Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Bos, S. (2001). Answers for Words of Visdom A Curator‘s Vade Mecum. C.

Kuoni (Ed.), Words of Visdom A Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Bozdemir, B. (1997, ġubat). Man Ray‘in Ġcatları. Milliyet Gazetesi,

EriĢim adresi: http://www.milliyet.com.tr/1997/12/20/sanat/man.html. EriĢim tarihi: 2013.

Bradley, J. (2003). International Exhibitions. M. Townsend (Ed.), Diverging Curatorial

Practices Beyond The Box. Toronto. Banff Centre Press.

Breitwieser, S. (2001). A Carrier and a Calling among Entertainment, Market and

Science. C. Kuoni (Ed.), Words of Visdom A Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

British Museum. EriĢim adresi: www.britishmuseum.org/about_us/the-museums-

story/general_history.aspx. . EriĢim tarihi: Haziran 2014.

Bugay, B. (2005, ġubat). Bedri Baykam‘la ―Koyun Platformu‖ Üzerine… . Sanat

Çevresi. 316: 26-31.

Boyacı, M. (2009, Mart). ÇağdaĢ Türk Sanatında Küratörlük Olgusu: Beral Madra.

Yükseklisans Tezi. Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü.

Cameron, D. (2001). Why Curate?. . C. Kuoni (Ed.), Words of Visdom A Curator’s

Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

231

Carrier, D. (2007). S. Rand, H. Kouris (Ed.), Why Curators Matter. Cautionary Tales:

Critical Curating. New York: Apexart.

Charlesworth, JJ. (2007). Curating Doubt‖. J.Rugg, M. Sedgwick (Ed.), Issues In

Curating Contemporary Art And Performance. Chicago: Intellect Books.

Colombo, P. (1999). Tutku ve Dalga. 6. Uluslararası Ġstanbul Bienali, (17 Eylül-30

Ekim) sergi kataloğu. Ġstanbul: Ġstanbul Kültür ve Sanat Vakfı.

Colombo, P. (1999, Eylül, Ekim). Sanatçıların Seçiminde Büyük Teorik Yapıtlardan

Ziyade KiĢisel ve ġiirsel Anlatımları Yeğledim. Hürriyet Gösteri, 213, 26-29.

Cook, S. (2003). Toward A Theory of The Practice of Curating New Media Art. M.

Townsend (Ed.), Diverging Curatorial Practices Beyond The Box. Toronto: Banff Centre Press.

Cooke, L. (2001). Memoranda -Three Quotations. C. Kuoni (Ed.), Words of Visdom A

Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Cooke, L. (2006). In Lieu of Higher Ground. (Ed, P. Marincola). What Makes A Great

Exhibition. Philadelphia: Philadelphia Exhibitions Initiative.

Cooking With Concepts. (1998, 14 Kasım). Turkish Daily News.

Corral, d. M. (2001). My Own Shared Credo. C. Kuoni (Ed.), Words of Visdom A

Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International

Curating Seminars. EriĢim adresi: http//www.eaf.asn.au/curatingseminars.html. EriĢim tarihi: 5 Agustos 2014.

232

Curiger, B. (2001). A Plea for Intellectual Speculation. C. Kuoni (Ed.), Words of

Visdom A Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Çağ, B. (2001, Ocak-ġubat). Sanatçıların Ġlahi Komedya Yorumu. Hürriyet

Gösteri. 225.

Çağ, B. (2004a, ġubat). Sanatçının Sır dökümü Hayalet Çizgi Sergisi. Hürriyet Gösteri.

256, 36-39.

Çağ, B. (2004b, Haziran). HerĢeye Rağmen Unutulmayan Kuzgun Acar. Hürriyet

Gösteri. 259, 14-18.

ÇağdaĢ, H. (1992, ġubat). Anı Bellek Sergisinin Ardından: Bellek – Anı – Kimlik ve

Sanatçı, Gösteri, 135.

ÇağdaĢ, H. (1992b, Nisan). ÇağdaĢ Sanat Türkiye ile Yunanistan‘ı BuluĢturdu. Hürriyet

Gösteri, 137.

ÇağdaĢ, H. (1993, Eylül). ÇağdaĢ Sanatın Nabzı Venedik‘te Atıyordu. Hürriyet Gösteri,

154.

ÇağdaĢ, H. (1999, Kasım). Sanat ve Bilimin KesiĢtiği Sergiler. Hürriyet Gösteri, 214,

34-37.

ÇağdaĢ, H. (2000, Ocak-ġubat). ÇağdaĢ Sanatın Merkezi Borusan Sanat Galerisi.

Hürriyet Gösteri, 216, 30-35.

ÇağdaĢ, H. (2004, Haziran). Sanatçılar Kitle Kültürünün Yarattığı Yanılsamayı

Sorguluyor, Hürriyet Gösteri, 259.

ÇağdaĢ Sanat Enstitüsüne Doğru. (1992, ġubat). Anons Dergisi, s.6-7.

233

Çağlayan‘ın ÇalıĢmaları Venedik Bienali‘nde. (2005, 9 Mayıs). Hürriyet Gazetesi.

Çalıkoğlu, L. (1998a, 15 Nisan). KüreselleĢmeyi Kim Kontrol Ediyor?. Milliyet Sanat,

430.

Çalıkoğlu, L. (1998b, Temmuz). Kerteriz‖ ya da Kertiliriz. Milliyet Sanat, 435, 43.

Çalıkoğlu, L. (1998c, 15 Aralık). Sao Paolo Bienali: Samba mı, Bienal mi?. Milliyet

Sanat, 446, 34-35.

Çalıkoğlu, L. (2000, 4 Mayıs). Paris Ekolü Hareketi Ġstanbul‘da. Cumhuriyet Gazetesi.

Çalıkoğlu, L. (2001a). Kimliğin Bulgulanması, ÇağdaĢ Olma Ġsteği. Modern Türk: 20.

Yüzyılın Ġkinci Yarısında Türk Sanatı Sergi Kataloğu. Ġstanbul: Ġstanbul Sanat

Müzesi Vakfı.

Çalıkoğlu, L. (2001b, Mart). Üslubunuza Takıldım DüĢebilir miyim?, Hürriyet Gösteri,

226, 76-78.

Çalıkoğlu, L. (2001c, Ekim-Kasım). Ġstanbul‘dan Önce Tiran. Hürriyet Gösteri, 232, 30-32.

Çalıkoğlu, L. (2002a, Ocak). Sanat Zamanın Ruhunu Temsil Ediyor/ Edebiliyor mu?,

Hürriyet Gösteri, 234, 68-73.

Çalıkoğlu, L. (2002b, Ekim). YaĢadığımız Tehlikelere Sanatçı BakıĢı. Hürriyet

Gösteri, 242, 60-61.

Çalıkoğlu, L. (2003a, Eylül). Mikro Alternatif Bienal. Milliyet Sanat, 534, 18-22.

Çalıkoğlu, L. (2003b, Kasım). Zıtlıklarla Örülü Bienal. Milliyet Sanat, 536, 36-38.

Çalıkoğlu, L. (2004a, Mart). Kadın ve Sfenks. Milliyet Sanat, 540, 52-53.

Çalıkoğlu, L. (2004b, Ağustos). Sanat Ġçin Yeni Öneriler. Milliyet Sanat, 545, 60-61.

234

Çalıkoğlu, L. (2005a, Mart). Yeni Can Sıkıntımız: Küratörlük. Rh + Sanat: Plastik

Sanatlar Dergisi, 16, 12-19.

Çalıkoğlu, L. (2005b, Ağustos). Odaklar Ġstanbul‘a Yöneldi, Milliyet Sanat, 557, 22-23.

Çalıkoğlu, L. (2005c, Ekim). Yönlerden Azade Bir Bienal. Milliyet Sanat, 559, 14-15.

Çalıkoğlu, L. (2006, Ağustos). 25 Yıllık Bir Olay, Milliyet Sanat, 569, 50-51.

Çalıkoğlu, L. (2007, Aralık). Olağan ve Ötesi. Milliyet Sanat, 585,51.

Çalıkoğlu, L. (2008). 90‘lı Yıllarda ÇağdaĢ Sanat: Kırlma- Gerilim- Çoğulculuk.

L. Çalıkoğlu. (Haz.), 90’lı Yıllarda Türkiye’de ÇağdaĢ Sanat, Ġstanbul:YKY.

Çakır, C. (2006) Fuarların DoğuĢu ve Türk Fuarcılık Tarihine Genel Bir BakıĢ, E.

Erken. (Haz.), Ġktisat, Tarih ve Zihniyet Dünyamız, Ġstanbul:MÜSĠAD, 2006.

Çelik, Z. (2005). ġarkın SergileniĢi-19. Yüzyıl Dünya Fuarlarında Ġslam Mimarisi,

Ġstanbul: Tarih Vakfı.

Çellek, T. (2005, Mart). Küratör, Organizatör, Sergi Komiseri ve Asprin. Sanat Çevresi,

317,118.

Çorbacıoğlu, S. (2011a, 17 Eylül).Kadın Sanatçılar Güldestesi. Cumhuriyet Gazetesi.

Çorbacıoğlu, S. (2011b, 2 Kasım).Görünenin Ötesinde Sanat. Cumhuriyet Gazetesi.

Dada. EriĢim adresi:https://www.dadart.com/dadaism/dada/022-dada-berlin.html.

EriĢim tarihi: 7 Mart 2014).

Dastarlı, E. (2005, Ekim). Sanatın Ġzini Sürmek. Rh + Sanat: Plastik Sanatlar Dergisi,

22,32-33.

Diamond, S. (2003). Silicon to Carbon. M. Townsend, M. (Ed.), Diverging Curatorial

Practices Beyond The Box. Toronto: Banff Centre Press.

235

Dictionary Reverso French, EriĢim adresi:

http://dictionary.reverso.net/french-english/conservateur. EriĢim tarihi: Nisan 2017.

Dictionary Reverso French, EriĢim adresi:

http://dictionary.reverso.net/german-english/Kuratorinnen. EriĢim tarihi: Nisan 2017.

Dietz, S. (2001). Curating New Media. C. Kuoni. (Ed.), Words of Visdom A Curator’s

Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Documenta Archive. EriĢim adresi:

http://documentaarchiv.stadt.kassel.de/miniwebs/documentaarchiv_e08191/inde x.html. EriĢim tarihi: Mart 2014.

Dorsett, C. (2007). Exhibitions and Their Prerequisites. J. Rugg, J., M. Sedgwick, M.

(Ed.), Issues In Curating Contemporary Art And Performance. Chicago: Intellect Books.

EczacıbaĢı, N. (1987). Neden Ġstanbul ÇağdaĢ Sanat Sergileri ?. Uluslararası Ġstanbul

ÇağdaĢ Sanat Sergileri. sergi kataloğu, (25 Eylül-15 Kasım 1987). Ġstanbul: Ġstanbul Kültür ve Sanat Vakfı Yayını.

Edson, G. (1995). International Directory of Museum Training: Programs and

Practices, Routledge, London.

Ellialtı, D. (2005, Kasım- Aralık). Küratörlük, Art&Life, 13, 30-31.

Elkatip, D. (1998, 15 Ekim). Plastik Sanatlar Tarihine BakıĢ. Milliyet Sanat, 442, 9-11.

Elkatip, D. (1998, 21 Kasım). Özel Bir Gün Ġçin, Milliyet Gazetesi.

236

Elvan, N. (2006, 26 ġubat). DönüĢen Kadın Ġmgesi. Radikal Gazetesi.

Elliott, D. (2001). Making Sense of Things. C. Kuoni. (Ed.), Words of Visdom A

Curator’d Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Enwezor, O., Müller, M. (1999). Küratör‖ Neyin Nesidir?. Sanat Dünyamız, 74, 113-

117

Erbil, G. (2003, 16 Kasım). Küratörler Gerçek Sanatçılardan Uzak. Cumhuriyet

Gazetesi.

Erdemci, F. (1999, Eylül-Ekim). Ġstabul Bienali yerleĢmiĢ ve KurumsallaĢmıĢ Bir

Etkinlik. Hürriyet Gösteri, 213, 29-30.

Erciyes, C. (2007, 10 Haziran). Türkiye Ġçin ġikayet Edecek Bir ġey Yok. Radikal

Gazetesi.

Erciyes, C. (2011, 4 Haziran). Venedik‘in Suyu Artık daha Temiz, Radikal Gazetesi.

Erciyes, C. (2011, 16 Eylül). Ġsim Vermesi Zor Bir Bienal. Radikal Gazetesi.

Erciyes, C. (2012, 4 ġubat). Galata‘daki Anı/Bellek Sarayı. Radikal Gazetesi.

Erciyes, C. (2013, 12 Eylül). Bienalin Ġstiklal Caddesi Temsilcileri. Radikal Gazetesi.

Erciyes, C. (2014, 7 Ağustos). 2015 Ġçin Kulağımız ve Gözümüz Sarkis‘te. Radikal

Gazetesi.

Erciyes, C. (2014, 9 Ekim). Evdeki Dantaller ĠĢe Yaradı, Radikal Gazetesi.

Erciyes, C. (2014, 8 Ekim). Çanakkale‘nin Ġtirazı Var. Radikal Gazetesi.

Erciyes, C. (2014, 16 Ekim). Bienal Ġçin Mutlu Son. Radikal Gazetesi.

Erciyes, C. (2015, 11 Mayıs). Ölüme KarĢı YaĢam: Türkiye Pavyonu Soluk Alıp

237

Veriyor. Radikal Gazetesi.

Erciyes, C. (2015, 11 Temmuz). Ġzleyicinin Solunum Problemleri ve Ġstanbul Bienalleri.

Radikal Gazetesi.

Erciyes, C. (2015, 30 Ekim). Kente ve DüĢüncelere AdanmıĢ Bir Bienal. Radikal

Gazetesi.

Ergüney, Y.D., Kara P. N. (2015). Ondokuzuncu Yüzyıl Dünya Fuarlarında Osmanlı

Temsiliyeti. EriĢim adresi: http://www.journalagent.com/megaron/pdfs/MEGARON-14238-ARTICLE- ERGUNEY.pdf. EriĢim tarihi: Mart 2016.

Ergüven, M. , Baykam, B. , Ġhtiyar,T., Güleryüz, M. , Erol, T. (2005, 2 Kasım). Panel

Fuar & Bienal. Rh + Sanat: Plastik Sanatlar Dergisi, 23, 36.

Eroğlu, Ö. (1997). 5. Uluslararası Ġstanbul Bienali. Hürriyet Gösteri, 201, 49-53.

Eroğlu, Ö. (2001, 18 Ekim). Küratör- Sanatçı iliĢkisi Açısından Bienal. Cumhuriyet

Gazetesi Bölüm 2 Eki.

Erol, T. (2005, ġubat). Küratörlük ve CemaatleĢme. Rh + Sanat: Plastik Sanatlar

Dergisi, 15, 13.

Ertuğ, H. (2003, Eylül- Ekim). Küratör Düello Bekliyor. Türkiye’de Sanat, 60, 34-35.

Ertürk, Ġ.(2007). Kültür Endüstrileri ve Yeni Kültür Devrimi. Sanat Dünyamız, 101,

13-17.

Erzen, J. N.

(1997, Aralık). 5. Uluslararası Ġstanbul Bienali. Arredamento Dekorasyon, 98, 136-137.

Exhibitions- Kortun. EriĢim adresi: http//www.apexart.com/exhibitions/kortun.php.

238

EriĢim tarihi: Aralık 2015.

Exhibition Records. EriĢim adresi:

http://www.moma.org/learn/reasorces/archives/EAD/Infoexhibitionrecords. EriĢim tarihi: 17 Eylül 2013.

Evren, S. (1997, Aralık). Microsoft Bienal. Arredamento Dekorasyon, 98, 143.

Eyigün, S. (2007a, Eylül-Ekim-Kasım). Bienal Kentsel Olgulara ve Mimari Gerçekliğe

Odaklandı. Hürriyet Gösteri, 291, 19-23.

Eyigün, S (2007b, Eylül-Ekim Kasım). Mekanlar Sanatçılar Projeler. Hürriyet Gösteri, 291, 24-32.

Fairbrother, T. (2001). Going Forward, Looking Back. W C. Kuoni. (Ed.), Words of

Visdom A Curator’d Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Farver, J. (2001). Reflections. C. Kuoni. (Ed.), Words of Visdom A Curator’d Vade

Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International

Fereli, M. (1999, Eylül-Ekim). Ġstanbul Bienali Bizim Dünyada Deprem DıĢında

Güzelliklerle de Anılmamızı Sağlayacak. Hürriyet Gösteri, 213, 23-25.

Ferguson, B. (1992). Küratörlük Yöntemi/Küratörlük KonuĢmaları: Müze KonuĢma

Edimleri. G. Karamustafa, D. ġengel) (Ed.), Bilgi Olarak Sanat Olgu Olarak Sanatçı, Ġstanbul, Plastik Sanatlar Derneği Yazı Dizisi, 1992: 31-48.

First International Dada Affair. EriĢim adresi:

http://www.historychannel.com.au/this-day-in-history/first-international-dada- fair-opens-in-berlin. EriĢim tarihi: Ocak 2014.

Fleck, R. (1999, Ekim). 90‘lı Yıllarda Sanat. Arredamento Mimarlık, 100+18 :120.

Fleck, R. (2001). A Visual Medium. C. Kuoni. (Ed.). Words of Visdom A Curator’s

239

Vade Mecum on Contemporary Art, New York: Independed Curator‘s International.

Flood, R. (2001). Negatives to Remember. C. Kuoni. (Ed.), Words of Visdom A

Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art New York, Independed Curator‘s International.

Forbes; A. (2014). H ans Ulrich Obrist and Klaus Biesenbach Bring 14 Rooms to Art

Basel. EriĢim adresi: https://news.artnet.com/market/hans-ulrich-obrist-and- klaus-biesenbach-bring-14-rooms-to-art-basel-8564, EriĢim tarihi: Eylül 2013.

Fowle, K.(2007). Who Cares? Understanding The Role of The Curator Today?. S.

Rand, S., H. Kouris, H. (Ed.), Cautionary Tales: Critical Curating (Kindle Version). New York: Apexart. EriĢim adresi: www.amazon.com

Fraser, A. (2003). A Museum Is Not A Business. It Is Run In A Businesslike Fashion.

M. Townsend. (Ed.), Diverging Curatorial Practices Beyond The Box. Toronto: Banff Centre Press.

Frye Art (Jewish) Museum. EriĢim adresi: http://fryemuseum.org/munich_interview

EriĢim tarihi: ġubat 2014).

Gahtan, M. (2014). Giorgio Vasari and the Birth of the Museum. England : Ashgate Publishing.

Galeride Koyun Sürüsü Var. Radikal Gazetesi. 26 Aralık 2004.

Garanti Hakkında. EriĢim adresi: http://www.garanti.com.tr/garanti_hakkinda. EriĢim

tarihi: Ekim 2013.

Garrels, G. (2001). Thoughts on Exhibitions. C. Kuoni. (Ed.), Words of Visdom A

Curator’d Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

240

Geleneksel Yapılarda ÇağdaĢ Sanat. (1987, 25 Eylül). Cumhuriyet Gazetesi.

Graham, B., Cook, S. (2010). Rethinking Curating. London: The MIT Press.

Greenville, B. (2003). Ping. M. Townsend, M. (Ed.), Diverging Curatorial Practices

Beyond The Box. Toronto: Banff Centre Press.

Gezgin. Ü. (2005). Bedri Baykam‘ın Ġftiharla Sunduğu Küratoryal ġizofreninin

Ameliyat Masasında Koyun Platformu. Sanat Çevresi, 316, 32-35.

Giddens. A. (2008). Sosyoloji. Ġstanbul: Kırmızı Yayınları

Golden, T. (2001). Mama Said….. C. Kuoni. (Ed.), Words of Visdom A Curator’d Vade

Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Gören, A. K. (1999). Türkiye’de Galericiliğin Üç Dönemi. Artist 9. Ġstanbul Sanat

Fuarı Kataloğu.

Gören, A. K. (2005, ġubat). Küratörlük Kavramı. Sanat Çevresi. 316, 40-41.

Groys, B. (1995). Toplamak ve Toplanılmak. 4. Uluslararası Ġstanbul Bienali, (5 Ekim-9

Kasım 1995) Kataloğu, Ġstanbul: Ġstanbul Kültür ve Sanat Vakfı Yayını : 53-55.

Groys, B. (2007). The Curator As Iconoclast.. S. Rand, H. Kouris (Ed.), Cautionary

Tales: Critical Curating. New York: Apexart.

Guggenheim Foundation History. EriĢim adresi:

http://guggenheim.org/guggenheim-foundation/history. EriĢim tarihi: 28 Mayıs 2015.

Gün, A. (1987). Uluslararası Ġstanbul ÇağdaĢ Sanat Sergilerinin Gerekliliği.

Uluslararası Ġstanbul ÇağdaĢ Sanat Sergileri, (25 Eylül-15 Kasım) sergi kataloğu, Ġstanbul: Ġstanbul Kültür ve Sanat Vakfı Yayını.

Günyaz, A. (1999, Eylül). Bienal ve Fuar… Neye Yararlar Neye Yaramalılar?. Genç

241

Sanat, 6, 18-25.

Gürel, H. N. (1999, Mart). Ġskorpit Çorbası… . Gençsanat, 55, 8-11.

Gürel, H. N. (2001). ġablon Kimlikler, ġablon Koleksiyonlar, Modern Türk: 20.

Yüzyılın Ġkinci Yarısında Türk Sanatı Sergi Kataloğu, Ġstanbul: Ġstanbul Sanat Müzesi Vakfı.

Gürel, Z. (2001, Kasım-Aralık). Korkuya SavaĢ Açmak, Türkiye’de Sanat, 51, 30-31,

Hansen, F. D. (2001). Notes to a Young Curator. C. Kuoni. (Ed.), Words of Visdom A

Curator’d Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Hansen, S. (2012). The Ġstanbul Art-Boom Bubble. EriĢim adresi:

http//www.nytimes/2012. EriĢim tarihi: 2 Temmuz 2015).

Harald Szeemann. EriĢim adresi: http://en.wikipedia.org/wiki/Harald_Szeemann. EriĢim

tarihi: 13 Ocak 2015).

Hanru, H. (2001). Thoughts on Curating. C. Kuoni. (Ed.), Words of Visdom A Curator’s

Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Hasegawa, Y. (2001). Artin (a New) Context. C. Kuoni. (Ed.), Words of Visdom A

Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art, New York: Independed Curator‘s International.

Harvey, D. (1997). Postmodernliğin Durumu, S. Savran. (Çev.), Ġstanbul: Metis

Yayınları

Heinich, N., Pollak M. (2001). Müze Küratöründen sergi Auteur‘üne Özgün Bir Konum

Ġcat Etmek, Sanat Dünyamız, 81,107-114.

Hızlan, D. (2004, 16 Eylül). Türk ve Yunan Sanatçılar Aya Ġrini‘de BuluĢuyor.

242

Hürriyet Gazetesi.

Hızlan, D. (2007). Sanatçılarımız Avrupa‘da. Hürriyet Gösteri, 290, 18-20.

Hickney, D. (2007). Beau Monde, Upon Reflection.. S.Rand, H.Kouris. (Ed.),

Cautionary Tales: Critical Curating, New York: Apexart.

Higgins, C. (2012). ArtReview's Power 100 List Reveals Art-World Battle For

Supremacy. EriĢim adresi: http://www.guardian.uk.co.uk/artanddesign/2012/. EriĢim tarihi: Ekim 2012.

Historical Periods, EriĢim adresi:

http//www.architecture.com/HowWeBuiltBritain/HistaricalPeriods/Victorian. EriĢim tarihi: Mart 2013.

Hlavajova, M. (2001). Vade Mecum? I Wonder?. C. Kuoni. (Ed.), Words of Visdom A

Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Hobbs, R. (2001). If Works of Art Are Considered Scores, Their Performances Are

Exhibitions. C. Kuoni. (Ed.), Words of Visdom A Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Hoffmann, J. 2004, The Art of Curating and the Curating of Art. EriĢim adresi:

http://www.theutopiandisplay.com/platform/the-art-of-curating-and-the- curating-of-art. EriĢim tarihi: ġubat 2014.

Hoffman.J. ;Pedrosa, A.(2011). Belleğe Çağrı. Ġstanbul’u Hatırlamak. Ġstanbul Kültür

ve Sanat Vakfı: Ġstanbul. 2011.

Hylton, R. (2007). Thoughts On Curating. J.Rugg, M. Sedgwick, M. (Ed.), Issues In

Curating Contemporary Art And Performance, Chicago: Intellect Books.

Huyssen, Andreas. (2006). Bellek Yitiminden KaçıĢ: Kitle ĠletiĢim Aracı Olarak Müze.

243

A. Artun. (Ed.), Sanat Müzeleri 2 Müze ve EleĢtirel DüĢünce, Ġstanbul: ĠletiĢim

Yayınları.

In Charleston. EriĢim adresi: http//www.maryjanejacob.org/ IN_CHARLESTON.html. EriĢim tarihi: Ekim 2014. Independent Curators International. EriĢim adresi: http://curatorsintl.org/about. EriĢim

tarihi: ġubat 2015.

Hüseyin Çağlayan Venedik Bienali‘nde. (2005, 10 Mayıs). EriĢim tarihi: Ocak 2014,

EriĢim adresi: http://www.cnnturk.com/2005/kultur.sanat/diger/05/10/huseyin.caglayan.venedi k.bienalinde/94615.0/index.

Ġhtiyar, T. (2005, ġubat). Bedri Baykam Yanıtlıyor: Özellikle Son Venedik

Bienali‘nden Sonra Dünyada Küratörlük TartıĢmaları Hızla Büyüdü. Rh +

Sanat: Plastik Sanatlar Dergisi, 15, 20-25.

Ġleri, C. (2002). Vasıf Kortun: ―Küratörün Sergiye Getirebileceği Tek ġey Ġklimdir‖.

Sanat Dünyamız, 82, 73-80.

Ġleri, C. (2003). EriĢim adresi: http//v3.arkitera.com/v1/diyalog/vasifkortun, EriĢim tarihi: ġubat 2003. Ġnatçı, Ü. (2002, Mart). Küratörlük, Skala, 11: 56.

Ġstanbul Modern Sanatçı ve Zamanına Göre Yenilendi. (2015, 8 Ağustos). Radikal

Gazetesi.

Jacob, M. J. (2001). A Recipe for Exhibitions. C. Kuoni. (Ed.). Words of Visdom A

Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Jahresring 51.(2005). EriĢim adresi:

244

http://offsaytamagol. blogspot.com2007_06_01_archive.html). EriĢim tarihi: 2014.

Jameson, F. (2011). Postmodernizm ya da Geç kapitalizmin Kültürel Mantığı. A.Gölcü.

(Çev.), Ġstanbul: Nirengi Yayınevi.

Jaukkuri, M. (2001). Curating. C. Kuoni. (Ed.),. Words of Visdom A Curator’s Vade

Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Judd, T. (2009). SavaĢ Sonrası-1945 Sonrası Avrupa Tarihi, D. ġendil. (Çev.), YKY:

Ġstanbul.

Kahraman, E. (1996, Ocak-ġubat ). Bir Sanat DavranıĢı Olarak 4. Uluslararası Ġstanbul

Bienali ya da Merkezi Hiçbir Yer Olmayan Bir Pusula Karikatürü. Türkiye’de Sanat, 22, 59-61.

Kahraman, E. (2001, Kasım-Aralık). 7. Uluslararası Ġstanbul Bienali Küratörü Yuko

Hasegawa‘nın Küratörlük ―Ego‖su ya da Plastik Sanatlarda Post Modernizmin Kırılma Noktası. Türkiye’de Sanat, 51,22-29.

Kahraman, E. (2005a, Ocak-ġubat). Goya Kimin Küratörü? Cey Sanat. 265, 68.

Kahraman, E. (2005b,Mart-Nisan). Bir KüreselleĢme Enstrümanı Olarak Küratörlük

(Bölüm I). Cey Sanat, 3, 28-32.

Kahraman, E. (2005c, Mayıs-Haziran). Bir KüreselleĢme Enstrümanı Olarak

Küratörlük. (Bölüm II). Cey Sanat, 4:22-31.

Kahraman, E. (2005d, Temmuz-Ağustos ). Masum Olan-Kalan Küratörler Aranıyor.

(Bölüm I). Cey Sanat. 5, 30-37. 2005.

245

Kahraman, E. (2005e, Eylül-Ekim). Masum Olan-Kalan Küratörler Aranıyor. (Bölüm

II). Cey Sanat, 6, 24-32. 2005.

Kahraman, E. (2006a, Mart-Nisan). KüreselleĢmeci Güncel Sanat: Güncel Olanın

Dayanılmaz Hafifliği ya da Angaje Özerklik-ler. (Bölüm I). Cey Sanat. 9,12-17.

Kahraman, E. (2006b, Mayıs-Ağustos). KüreselleĢmeci Güncel Sanat: Güncel Olanın

Dayanılmaz Hafifliği (Bölüm I). Cey Sanat, 10,26-38.

Kahraman, H. B.

(1987). ―Hamam Sergisi‘nin DüĢündürdükleri‖, Sanat Olayı, sayı. 66. S. 52-56, 1987.

Kahraman, H. B. (2001a, 6 Eylül). Kayyumlar Cenneti, Radikal Gazetesi.

Kahraman, H. B. (2001b). Türkiye’de Kültürel Söylem Kurguları: KopuĢtan

Eklemlenmeye ve Geleneksizliğin Geleneği. Modern Türk: 20. Yüzyılın Ġkinci Yarısında Türk Sanatı. sergi kataloğu. 2001. Ġstanbul: Ġstanbul Sanat Müzesi Vakfı.

Kahraman, H. B. (2003, 1 Mayıs). Sanatta ben yaptım oldu. Radikal Gazetesi.

Kahraman, H. B. (2012, 22 Nisan ). 1980‘li Yıllar Çağ Atlayan Türkiye. Sabah

Gazetesi,

Kalinovska, M.

(2001). A Reflection. Words of Visdom A Curator‘s Vade Mecum on Contemporary

Art. C. Kuoni. (Ed.), Words of Visdom A Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art, New York: Independed Curator‘s International.

Kapur. G. (2007). Curating: In The Public Sphere. S. Rand, S., H. Kouris. (Ed.),

Cautionary Tales: Critical Curating (Kindle Version). New York: Apexart. EriĢim adresi: www.amazon.com.

246

Katyal, A. (2003). A River, Not A Road. Publishing in The Arts. M. Townsend. (Ed.),

Diverging Curatorial Practices Beyond The Box. Toronto: Banff Centre Press.

Kavramlar Yeterince TartıĢılmıyor.(2001, 11 Ekim). Cumhuriyet Gazetesi.

Keller, M. A.

(2001). Sentences on Being a Curator of Contemporary Art. C. Kuoni. (Ed.), Words of

Visdom A Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art, New York: Independed Curator‘s International.

Kerrar, M. (2001, 4 Haziran). Ölümün Estetiği Üzerine DüĢünmek. Cumhuriyet

Gazetesi.

Kılıç, A. (2004, 31 Aralık). Küratör Çoban Ressamlar Koyun TartıĢması Büyüdü.

EriĢim adresi: www.zaman.com .tr. EriĢim tarihi: 23 Nisan 2015).

Kınaytürk, H. (1989). ―2. Ġstanbul Bienali‘ne Gölge DüĢüren Negatif Puanlar‖, Sanat

Çevresi, Sayı: 132. Ekim

Kınaytürk, H. (2001). ―Yoksa Siz Hala Babaannenizden Kalma ―Küratör‖leri mi

Kullanıyorsunuz?‖. Sanat Çevresi. Sayı:278: 31. Aralık

Kongar, E. (2005). ĠĢ ve Ġstihsal‘e Bugün Bakmak. Sanat Dünyamız, 94, 49-64.

Korkmaz, P. (2004). 1990-2000 Yılları Arasında Ġstanbul’da Yapılan Küratörlü

Sergiler.Yükseklisans Tezi.

Korkut, G. (2005, 16Ocak). Küratör-Ressam Kavgasında Ġkinci Raund. Sabah Gazetesi.

Korkut, G., Güven, N. (2004, 26Aralık). Sanatçılardan Küratörlere Tepki. Sabah

Gazetesi.

247

Kortun, V. (1991a, Aralık). 1992 Ġstanbul Bienali‘ne Doğru 1. Hürriyet Gösteri, 133,

66-68.

Kortun, V. (1991b, Mayıs). 1992 Ġstanbul Bienali‘ne Doğru. Hürriyet Gösteri, 138, 78-

79.

Kortun, V.(1991c). Anı /Bellek Sergi BroĢürü, 1991.

Kortun, V. (1992). Mekan Ruhu Olarak Ġstanbul. 3. Uluslararası Ġstanbul Bienali 17

Eylül/ 30 Ekim 1992. sergi katoloğu. Ġstanbul: Ġstanbul Kültür ve Sanat Vakfı, 209-213.

Kortun, V. (1993a). Anı/Bellek 1, 1993. EriĢim adresi: http://www.anibellek.org. EriĢim

tarihi: 7 Mart 2013.

Kortun, V. (1993b). Elli Numara/ Anı Bellek 2. 1993. EriĢim adresi:

http://www.anibellek.org . EriĢim tarihi: 7 Mart 2013.

Kortun, V. (2001). Whatever I say Fades Faster than the Pages of the Book You Are

Holding. C. Kuoni. (Ed.), Words of Visdom A Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art, New York: Independed Curator‘s International.

Kortun, V. (2002). Küratörün Sergiye Getirebileceği Tek ġey Bir Ġklimdir, Sanat

Dünyamız, 82, 73-80.

Kotik, C. (2001). A Few Droplets of Wisdom. C.Kuoni (Ed.), Words of Visdom A

Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Kritikler. EriĢim adresi: http://www.bedribaykam.com/bb/kritikler.html. EriĢim tarihi: Temmuz 2013 Kuoni, C. (2001). Introduction. C. Kuoni (Ed.), Words of Wisdom A Curator’s Vade

Mecum on Contemporary Art, New York:ICI.

248

Kuspit, D. (2006). Sanatın Sonu. Y. Tezgiden (Çev.), Ġstanbul: Metis Yayınları.

KuyaĢ, N. (1997). Beyoğlu YaĢarsa Ġstanbul YaĢar. Milliyet Gazetesi. EriĢim adresi:

http://www.milliyet.com.tr/1997/10/18/entel/borusan.html. EriĢim tarihi: ġubat 2014.

Küpçüoğlu, H. (2011, 10 Mayıs). Sanatçıların Kurumlara Ġhtiyacı Var, Habertürk.

Lee, Y. C. (2007). Curating In A Global Age. Rand, S., Kouris, H. (Ed.), Cautionary

Tales: Critical Curating. New York: Apexart.

Lind, M. (2001). Selected Notes in a Network of Thoughts on Curating. Words of

Visdom A Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. (ed. Carin Kuoni). New York: Independed Curator‘s International.

Lippard, R. L.(2001). Other Walls. Words of Visdom A Curator’s Vade Mecum on

Contemporary Art. (ed. Carin Kuoni). New York: Independed Curator‘s International.

(2009). ―Curating By Numbers‖, Tate Papers,12

EriĢim adresi: https://tr.scribd.com/document/131866815/Curating-by-Numbers- . Lucy-Lippard-s-Tate-Talk EriĢim tarihi:Mart 2014.

Liska, S. (2014, 16 ġubat). It Is Very Interesting To Look At a Space Where Artists Are

Chosen By Artists. EriĢim adresi: https://viennacontemporarymag.com/2014/02/16/sylvie-liska-secession/. EriĢim tarihi: (Haziran, 2016).

Lucie-Smith, Edward..(1999). Art Today. Phaidon Press, Eylül 1999.

Madra, B.(1981). ―Yeni Bir Müze Yapısı‖, Sanat Çevresi, Sayı.32, Haziran

Madra, B. (1982,Ocak) Güncel Sanat üstüne Gözlem ve Yorumlar. Sanat Çevresi, 39.

249

Madra, B. (1983a). ―Günümüz Türk Resminin Temel Sorunları.‖, Sanat Çevresi, Sayı.52, ġubat 1983.

Madra, B. (1983b). ―Uluslararası Sanat ve Kültür Olaylarının DüĢündürdükleri‖, Sanat Çevresi, Sayı.55, Mayıs

Madra, B.(1985a). ―Güncel Sanat Ortamı Üstüne‖, Hürriyet Gösteri, Sayı:56, Temmuz

Madra, B. (1985b). ―13. Ġstanbul Festivali‘nde Türk Görsel Sanatı Sergilerine Genel BakıĢ‖, Sanat Çevresi, Sayı: 81, Temmuz

Madra, B. (1986a). ―Uluslararası mı Avrupa-Asya Bienali‖, Kalın, Sayı:2, Mayıs- Haziran

Madra, B. (1986b). Resmimizde Gençler. Hürriyet Gösteri, Sayı: 69, Ağustos

Madra, B. (1986c). Sanat-Kitle ĠliĢkisi Üstüne DüĢünceler. Kalın. 3, Kasım-Aralık

Madra, B. (1987a, Mayıs). ―Türk Resminde ModernleĢme Süreci‖, Hürriyet Gösteri,

78.

Madra, B. (1987b, Temmuz). Günümüz Sanatçıları ve Öncü Türk Sanatı Sergileri.

Hürriyet Gösteri, 80

Madra, B. (1987c). Geleneksel yapılarda ÇağdaĢ Sanat. Hürriyet Gösteri, 83, Ekim.

Madra, B. (1988a). ―Sanat Siyaset Evliliği ve Bedri Baykam Sergisi‖, Hürriyet Gösteri.

92, Temmuz

Madra, B. (1988b). ―Bugünkü Resim Borsası Resim Sanatına Nasıl Yön Veriyor?

Gergedan, 19, Eylül.

Madra, B. (1989a) ―2. Ġstanbul Bienali‘ne Katılacak Olan Daniel Buren Ġstanbul‘da

Mekan Aradı: istanbul‘u Mesken Tuttu‖. Cumhuriyet Gazetesi, 16 Ocak

Madra, B. (1989b). ―80‘li Yıllarda ÇağdaĢ Sanat‖, Hürriyet Gösteri Özel Eki, Sayı: 100, Mart

250

Madra, B.(1989c). ―Figür Ötesi‖, Figür Ötesi Kataloğu, Ġstanbul: Galeri BM Yayınları,

Madra, B. (1989d). ―Bienal: Uluslararsı Bienal‘e Katılacak Olan Jannis Kounellis

Ġstanbul‘daydı‖: Kimliğini Koruyan Sanatçı‖, Cumhuriyet Gazetesi, 7 Eylül

Madra, B. (1989e). ―II. Uluslararsı Ġstanbul Sanat Bienali, Arredamento Dekorasyon,

Sayı.10, Kasım

Madra, B. (1989f). ―Seksenli Yılların Sanatı I‖ Hürriyet Gösteri, Sayı: 108, Kasım

Madra, B. (1989g, Kasım). ―2. Uluslararası Ġstanbul Bienali Ardından Bir Gözlem. Yapı.

Madra, B. (1989h). ―Bienal Sonrası Aykırı DüĢünceler‖, Arredamento Dekorasyon.

Saı:11, Aralık

Madra, B. (1989ı). ―Seksenli Yılların Sanatı-2‖, Hürriyet Gösteri, Sayı:109, Aralık

Madra, B. (1989i). Beral Madra: YurtdıĢından Gelen Ġnsan Bana ―Sen Küratörsün‖

Diyor, Benim Ülkemdeki Ġnsan Kabul Etmiyor. Antik ve Dekor, 4, 111-112.

Madra, B. (1990a, Ocak). ―ÇağdaĢ Sanatta Ġpuçlarını Yakaladık‖, Hürriyet Gösteri,

110.

Madra, B. (1990b). ―Seksenli Yılların Sanatı -3‖, Hürriyet Gösteri, sayı 110, Ocak

Madra, B. (1990c, Mart). Plastik Sanatlar ÇağdaĢ mı?‖, Hürriyet Gösteri, 112.

Madra, B.(1990d). Sanatsal DönüĢümlerin DeğiĢimi‖, Hürriyet Gösteri, sayı 113, Nisan

Madra, B. (1990e). ―30 Yıldır Ġlk Kez Vitrinde: Türkiye, Kemal Önsoy, Mithat ġen‘in

Yapıtlarıyla Venedik Bienali‘nde‖, Cumhuriyet Gazetesi, 23 Haziran.

Madra, B. (1990f, 1 Temmuz). ―Akdeniz‘de Yirmi Gün ÇağdaĢ Sanat‖, Hürriyet Pazar

Express, 24.

251

Madra, B. (1990g). Ġstanbul‘a ÇağdaĢ Sanat Müzesi: Bugünkü Sanat Ortamımızda Bu

Tür Bir Müze Kurmak Zor. Hürriyet Gösteri, 118, Eylül

Madra, B. (1990h). ―ÇağdaĢ Sanatla UğraĢanlar‖, Hürriyet Gösteri, Sayı: 119, Ekim.

Madra, B. (1990ı). ―Gündemde Görkemli Sergiler ve Müzayedeler Var‖. Arredamento

Dekorasyon, Sayı: 20, Kasım

Madra, B. (1990i). ―Mitolojik Girit‘e 2000 Yılının Akdeniz Kültür Kimliği.

Arredamento Dekorasyon, sayı: 20, Kasım

Madra, B. (1990j). ―Avrupa Birliği‘nin Kültür Kimliği‖, Hürriyet Gösteri, 114.

Madra, B. (1990k). ―Yeni Akdeniz Kimliği Tarihsel Açıdan Akdeniz Ġnsanı‖,

EriĢim adresi: http://www.beralmadra.net/exhibitions/2nd-minos-beach-art- symposium-crete/ EriĢim tarihi: (Kasım 2013).

Madra, B. (1990l). ―Girit Minos Beach Oteli çağdaĢ Sanat Koleksiyonu‖, Arradamento

Dekorasyon, Aralık.

Madra, B. (1991a). ―Mekan-EĢya-Nesne‘ye KarĢı YerleĢtirme: Enstalasyon‖, Arkitekt,

sayı: 8:17-22.

Madra, B. (1991b). ―8 sanatçı 8 ĠĢ Sergisi: BaĢka Boyutlarda Sanat‖, Hürriyet Gösteri,

sayı:122, Ocak

Madra, B. (1991c). ―Sanatçılarımızda Modern ve Modern Sonrası Eğilimler‖, Hürriyet

Gösteri, 123, ġubat.

Madra, B. (1991d, Mayıs). ―Dimitri Alithinos: Sanat EleĢtirmeni Papazın Yerine Geçti‖,

Arredamento Dekorasyon, 132-133.

Madra, B. (1991e). ―Modern‘den Postmodern‘e-1‖, Hürriyet Gösteri, sayı 125, Nisan

252

Madra, B. (1991f). ―Modern‘den Postmodern‘e-2‖, Hürriyet Gösteri, sayı 126, Mayıs

Madra. (1991g).Sanatçı, Galerici, Koleksiyoncu ĠliĢkileri. Anons Dergisi.

Madra, B (1991h, Haziran). ―Modern‘den Postmodern‘e-3‖, Hürriyet Gösteri, 127.

Madra, B. (1991ı, Haziran). Müzecilik AnlayıĢı ve ÇağdaĢ Sanat Müzesi Üzerine

DüĢünceler. Tasarım.

Madra, B. (1991i). ―ÇağdaĢ Sanat ve Kültür Bakanlığı‖, Cumhuriyet Gazetesi 6 Aralık

Madra, B. (1991j). ―Sarkis: YaĢamdaki Sertliğe Cevap Veremezsek Yaptığımız ĠĢin

Geçerliliği Yoktur‖, Arredamento Dekorasyon, sayı: 31, Kasım

Madra, B. (1991k). ―ÇağdaĢ Sanat Müzesini Kurarken‖, Cumhuriyet Gazetesi, 6 Aralık

Madra, B. (1991l). ―Sanatçı Galerici Koleksiyoncu ĠlĢkileri‖, Anons Dergisi, 1 mayıs

Madra, B.

(1992a). ―On sanatçı On ĠĢ C Segisi Atatürk Kültür Merkezi‘nde: Bu Zamanın Sanatçıları‖, Cumhuriyet Gazetesi, 22 Ocak 1992.

Madra, B. (1992b). ―Plastik Sanatlarda Yol Ayrımı‖, Hürriyet Gösteri, sayı: 134, Ocak

Madra, B. (1992c). ―Modern, Post-modern ve Neo-Modern Kültür Kimliğimiz: 20.

Yüzyıl Kültür Kimliği Bunalımı‖, Cumhuriyet Gazetesi, 8 Mart

Madra, B. (1992d, Mayıs). ―Sanat, Texnh‖, Arredamento Dekorasyon. 37, 154-157.

Madra, B. (1992e). Sanat Texnh. Anons Dergisi, 14, Mayıs-Haziran

Madra, B. (1992f, Temmuz). Sanat Texnh Sergisi ve…. ÇağdaĢ Sanat Süreci.

Ġstanbul, 2.

Madra, B. (1992g). ―Plastik Sanatlar Derneği BaĢkanı Hüsamettin Koçan, Türkiye‘de

Sanat Ortamının Sorunlarını Anlattı: Kültürde Karar Bürokraside Olmamalı‖, Cumhuriyet Gazetesi, 6 Ağustos

253

Madra, B. (1992h). ―Kuzguncuk‘da ÇağdaĢ Mekan ÇağdaĢ Sanat ĠliĢkisi‖, Arredamento

Dekorasyon, Sayı.40, Eylül

Madra, B. (1992ı). ―Sanart 92‘nin Kimlik, Sınırsallık, Mekan‖ Sempozyumu ve

Sergiler: Gençlere Mesaj: GeçmiĢle HesaplaĢ‖, Cumhuriyet Gazetesi, 24 Ekim

Madra, B. (1992i). ―Ġstanbul Bir Kültür BaĢkenti Olmaktan Uzak: Bir Gün, Belki… .

Ġstanbul, sayı:3., Ekim

Madra, B. (1992j). ―Çok Farklı Kültürlerin Barındığı Ġstanbul‘da Bu Yıl Farklılıklar

BaĢlığıyla GerçekleĢtirilen Bienal Bugün Sona Erdi: Fark Göremiyorum, Ya Siz?‖, Cumhuriyet Gazetesi, 29 Kasım

Madra, B. (1992k). ―1992‘nin Sanat Olaylarını Değerlendirirken Sanat AnlayıĢı ve

Kültür Politikası Üzerine: Sanata BakıĢ Açısı Nasıl DeğiĢebilir?‖ Cumhuriyet Gazetesi, 29 Aralık

Madra, B.(1992l). ―ÇağdaĢ Sanat Enstitüsüne Doğru‖, Anons Dergisi, 1 ġubat 1992.

Madra, B. (1993a, 23 Ocak). ―Ġki Uluslararası Sanatçı Sarkis ve Franz Waltner‘ın

Sergileri Arasındaki Benzerlikler: Sınırsız Açılımlı Deneyim Ortamı.

Cumhuriyet Gazetesi.

Madra, B. (1993b, ġubat). ―Mega Kültür Ġçinde Türkiye‘nin Konumu‖, Hürriyet

Gösteri. 100.

Madra, B. (1993c, ġubat). ―Kültürel Konumumuz ve Ġstanbul Bienali‖, Hürriyet

Gösteri.147

Madra, B. (1993d). ―The 45th Venice Biennale and the Turkish Exhibition‖ Turkish

Daily News, 18, 4 Temmuz

Madra, B. (1993e). ―Yüzyıl Boyunca YaĢadıklarımız yaĢamadıklarımız‖, Hürriyet

254

Gösteri, Sayı:153, Ağustos 1993.

Madra, B. (1993f). ―45. Venedik Bienali‖, Arredamento Dekorasyon, Sayı: 51, s.134-

138. Eylül

Madra, B. (1993g). ―Yüzyıl Boyunca YaĢadıklarımız YaĢayamadıklarımız II‖, Hürriyet

Gösteri, Sayı: 154, Eylül

Madra, B. (1993h). ―BuluĢma, Sanat‖, Arredamento Dekorasyon, Sayı:52, s.146-147,

Ekim 1993.

Madra, B. (1993ı). ―Yüzyıl Boyunca YaĢadıklarımız YaĢayamadıklarımız III‖, Hürriyet

Gösteri, Ekim 1993, Sayı: 155, s.100-102.

Madra, B. (1993i). Sanatın Kardinal Noktaları‖, Anons Dergisi, 1 Temmuz,

Madra, B. (1994a). ―Ġstanbul‘un Karizmasına Sahip Çıkacak mıyız?‖ Arredamneto

Dekorasyon, Sayı: 59, Mayıs.

Madra, B. (1994b) ―Ġskele‖, Basın Bülteni, Mayıs.

Madra, B. (1994c). Türkiye Yüzünü Batı‘ya Döndürdü‖, Cumhuriyet Gazetesi, 8 Eylül

Madra, B. (1994d). ―4. Uluslar arası Ġstanbul Bienali‘nin Küratörü Rene Block:

Uluslararası Katılımı Sağlamaya ÇalıĢacağım‖, Cumhuriyet Gazetesi, 11 Ekim.

Madra, B. (1994e). ―Almanya IFA Galerilerinde ―Ġskele‖ ―Orient Express‖ Sergileri‖,

Arredamento Dekorasyon, Sayı: 64, Kasım 1994.

Madra, B. (1995a, 10 ġubat). ―Bedri Baykam‘ın 14 Yıllık ÇağdaĢ Sanat Serüveninin

―Sonuç Bildirgesi‖ Yayımlandı: Maymuna Resim Yapma Hakkı‖, Yeni Yüzyıl Gazetesi.

Madra, B. (1995b). ―Sanat Kimliğini Kim Kurtaracak‖, Yeni Yüzyıl Gazetesi, 15 ġubat

255

Madra, B. (1995c). ―Ġstanbul Görüntüleriyle Kitle Kültürü Açısından Videonun

Önemi…Videonun Öteki Yüzü‖, Yeni Yüzyıl Gazetesi, 25 ġubat

Madra, B. (1995d). ―Sergilere Gitmeden, Sanatçıları Ġzlemeden Resimlere Nasıl Değer

Biçiliyor: Duvar Dekorasyonuna 35 Milyar‖, Yeni Yüzyıl Gazetesi, 1 Mart 1995.

Madra, B. (1995e). ―BudanmıĢ Gövdeler‖, Yeni Yüzyıl Gazetesi,23 Mart 1995.

Madra, B (1995f). ―Xample-Disiplinlerarası Sanat‖, Anons, Sayı: 50. S.16-17, Mayıs,

1995.

Madra, B. (1995g). ― Türkiye Gene Yokları Oynayacak‖, Evrensel Gazetesi, 13

Haziran.

Madra, B. (1995h). ―Sanat Sempozyumu sanat ve Tabular Gar Sergisi‖, Anons, Sayı.51,

Haziran-Temmuz 1995.

Madra, B. (1995ı). Venedik Bienali. Arredamento Dekorasyon. 72, .133-135, Temmuz-

Ağustos.

Madra, B. (1996a). ―Post Peripheral Flux- A Decade of Contemporary Art in Istanbul‖.

Ġstanbul: Literatür Yayın, Mart, 1996.

Madra, B. (1996b, Haziran). Günümüz Sanatı Modern ve Postmodern Üstüne

Yapılanıyor Ama Artık Ġkisi de Değil!. Toplumbilim, 4.

Madra, B. (1997a). ―Modernlikler ve Bellekler‖, Arredamento Dekorasyon, 94,

Temmuz-Ağustos.

Madra, B. (1997b). ―Ġslam Ülkelerinden Venedik Çıkartması: Modernlikler ve

Bellekler‖. Hürriyet Gösteri. Sayı: 200: 58-60. Ağustos-Eylül 1997.

Madra, B.(1997c). ―Foreign Investment/yabancı Yatırım‖, Arredamento Dekorasyon.

256

96: 42-46, Ekim 1997.

Madra, B.(1997d, Ekim-Kasım-Aralık.). Bienaller. YaĢam Dergisi, 14-15.

Madra, B. (1997e, Aralık).―Özelliği Güçlük Olan Ülkedeki Bienal‖, Arredamento

Dekorasyon, 98, 138- 140.

Madra, B. (1997f). ―Gold-X Change Kataloğu‖, BM ÇağdaĢ Sanat Merkezi, Ġstanbul.

Madra, B. (1998a). Kerteriz, Kerteriz Sergi Kataloğu, Ed. Beral Madra, Ġstanbul.

Madra, B. (1998). ―Serhat Kiraz‖, Arredamento Mimarlık, Sayı: 100, Mart 1998.

Madra, B. (1998, Ağustos). Doğunun Farklı Kültürleri Bir Arada. Milliyet Sanat, 3,15.

Madra, B. (1998, Ekim-Kasım-Aralık .). 5. Ġstanbul Bienali. YaĢam Dergisi,

Madra, B.(1999a). ―Guests and Foreigners: Rossini in Turkey‖, sergi kataloğu,

EriĢim adresi:http://www.beralmadra.net/exhibitions/joseph-kosuth-special- installation-guests-and-foreigners-rossini-in-turkey/.

Madra, B. (1999a, Ocak- ġubat-Mart). ―Sanat ve Siyaset‖, YaĢam Dergisi.

Madra, B. (1999b). Yeni Öneriler Yeni Önermeler III Sergi AfiĢi. Ġstanbul, Borusan

Kültür ve Sanat Merkezi.

Madra, B. (2001a, 27 Temmuz). ―Küratörlüğün Sınırı Nedir?‖. Radikal Gazetesi.

Madra, B. (2001b, 1 Ekim). ―Sanat Ġçin Isınma Turu‖. Radikal Gazetesi.

Madra, B. (2001, 11 Aralık). ―Sanat Tarihle YüzleĢiyor‖, Radikal Gazetesi. Kültür

Sanat Eki.

Madra, B. (2002, 9 Mart). Zamanın Ruhu New York‘ta. Radikal Gazetesi.

Madra, B.(2002). ―Müze Meselesi: Dejavu‖, Radikal Gazetesi,17 Nisan 2002.

Madra, B. (2002, 16 Mayıs). ―ġahane Bir Kültür Ortamı‖, Radikal Gazetesi Kültür

257

Sanat Eki.

Madra, B.(2002). ―SavaĢın Yaraları Sarılıyor‖, Radikal Gazetesi, 10 Temmuz 2002.

Madra, B. (2002). ― Türk Resminin Makus Talihi‖, Radikal Gazetesi, 26 Ağustos 2002.

Madra, B. (2002). ―Güncel Sanatı DüĢünen Yok‖, Radikal Gazetesi, 16 Ekim 2002.

Madra, B. (2002). ―ArtĠstanbul‘un Geleceği!...‖, Antik Dekor, Sayı:73, Kasım-Aralık

2002.

Madra, B. (2003a). Ġki Yılda Bir Sanat. Ġstanbul: Norgunk Yayıncılık. 2003.

Madra, B. (2003) ―Diyarbakır Sanat Merkezi‖, Skala, Sayı:22, Nisan 2003.

Madra, B. (2003). ―Bienal de Venedik Gibi Batıyor mu Yoksa?‖, Radikal Gazetesi, 25

Haziran 2003.

Madra, B. (2003). ―Bienale Nazar Değmesin‖, Radikal Gazetesi, 7 Ekim 2003.

Madra, B. (2003). ―AB‘nin Doğusunda Sanat‖, Radikal Gazetesi, 20 Ekim 2003.

Madra, B. (2003). ―Kültür Markası Çağı‖, Radikal Gazetesi Kültür Sanat Eki,31 Aralık 2003.

Madra, B. (2004).―Küratörler Sisteme Teslim‖, Radikal Gazetesi, 17 Nisan 2004.

Madra, B. (2004). ―Sahi Türkiye‘nin Eksiği Proje mi?‖, Radikal Gazetesi, Kültür Sanat Eki, 17 Ağustos 2004.

Madra, B. (2004). ―Aya Ġrini‘de Türk Yunan Modern Sanat BuluĢması‖, Zaman Gazetesi, 21 Eylül 2004.

Madra, B. (2004). ―Kültür Doğu‘ya Kapalı‖, Radikal Gazetesi Kültür Sanat Eki, 29 Ekim 2004.

Madra, B. (2004). ―Bekleme Odasındayız‖, Radikal Gazetesi Kültür Sanat Eki,27 Aralık 2004.

258

Madra, B. (2005). ―Sanatın Ne Önemi Var!‖, Radikal Gazetesi Kültür Sanat Eki, 18 Mart 2005.

Madra, B. (2005). ―Türkiye‘yi Tanıtma Sevdası‖, Radikal Gazetesi Kültür Sanat Eki, 31 Ağustos 2005.

Madra, B. (2005). ―Gayet Yalın Bir Bienal‖ Radikal Gazetesi Kültür Sanat Eki, 25 Kasım 2005.

Madra, B. (2006). ―Sanatta Ġmge Olarak Kadın‖, Radikal Gazetesi Kültür Sanat Eki, 19 Ocak 2006.

Madra, B. (2006). Ġstanbul 2010‘a Doğru Adım Adım. Radikal Gazetesi Kültür Sanat Eki, 4 Mayıs 2016.

Madra, B. (2006). ―Sinop, Küresel sanat haritasına Girdi‖, Radikal Gazetesi Kültür

Sanat Eki, 28 Ağustos 2006.

B. (2006). ―Parçaları BirleĢtiren Medya‖, Radikal Gazetesi Kültür Sanat Eki, 28

Eylül 2006.

Madra, B. (2006). ―Sanatçının Sermayeyle Ġmtihanı‖, Radikal Gazetesi Kültür Sanat

Eki, 27 Ekim 2006.

Madra, B. (2006). ―Türkiye Kendini Sorgulayamıyor‖, Radikal Gazetesi Kültür Sanat

Eki, 28 Aralık 2006.

Madra, B. (2007). ―Bir KarmaĢa Alanı Olarak Görsel Sanat‖. User’s Manual

Contemporary Art in Turkey, (ed. H. Altındere, S. Evren), art-ist, s.28-42.,2007.

Madra, B. (2007). ―2010 Kültür BaĢkenti Macerası‖, Radikal Gazetesi Kültür Sanat Eki,

27 Ocak 2007.

Madra, B. (2007). ―Demokrasiye Göre Kadının Yükselen Değeri‖, Radikal Gazetesi

Kültür Sanat Eki, 19 Mayıs 2007.

259

Madra, B. (2007). ―Türk sanatçılara TeĢekkürler‖, Radikal Gazetesi Kültür Sanat Eki,

18 Haziran 2007.

Madra, B. (2007). ―Bienali TartıĢmak‖, Radikal Gazetesi Kültür Sanat Eki,15 Ekim

2007.

Madra, B. (2008, 16 Mart ). Devletin Ġnatçı Vurdumduymazlığı. Radikal Gazetesi

Kültür Sanat Eki.

Madra, B. (2008). Bir KarĢılaĢma Alanı Olarak Görsel Sanat, H. Altındere, S. Evren.

(Ed.), Kullanma Klavuzu: Türkiye’de Güncel Sanat, Ġstanbul: Artist Production Tasarım ve Yayıncılık.

Madra, B. (2008, 9 Temmuz). Sanatın Bağımsız ĠletiĢim Platformları, Radikal Gazetesi

Kültür Sanat Eki.

Madra, B. (2009). Curriculum Vitae of Beral Madra. EriĢim adresi:

http://www.beralmadra.net/cv/curriculum_vitae/, 2009. EriĢim tarihi: Ocak 2015.

Madra, B.(2009, 10 Haziran ). Kültür Endüstrisi Devletin Önüne Geçmeli. Radikal

Gazetesi Kültür Sanat Eki.

Madra, B. (2009, 21 Haziran). Her Sanatçı Venedik‘e Katılmalı. Radikal Gazetesi

Kültür Sanat Eki.

Madra, B. (2009, 17 Ağustos). Kültür Sanat Ortamımızın Değerbilirliliği. Radikal

Gazetesi Kültür Sanat Eki.

Madra, B. (2009, 19 Eylül). ġizofrenik Bir Karnaval. Radikal Gazetesi Kültür Sanat

Eki.

Madra, B. (2009, 24 Aralık ). Türk Modernizminin BoĢlukları. Radikal Gazetesi Kültür

260

Sanat Eki.

Madra, B. (2010a, 26 Ocak). Tüketicilerin Kontrolündeki Piyasa. Radikal Gazetesi

Kültür Sanat Eki.

Madra, B. (2010b, 16 Mart). Rakamlardan Heyecen Duyanlar. Radikal Gazetesi Kültür

Sanat Eki.

Madra, B. (2010c, 22 Nisan). Portre Üstüne Kaligrafi. Radikal Gazetesi Kültür Sanat

Eki, 26.

Madra, B. (2010d, 10 Haziran). Kültürel Değerle BaĢa Çıkamıyoruz. Radikal Gazetesi.

Madra, B. (2010e, 13 Ağustos ). Post Değil Köhne Modernizm, Radikal Kültür Sanat.

Madra, B. (2010f, 17 Kasım). Bienal KliĢeleri, Birgün Gazetesi. EriĢim adresi:

http://www.beralmadra.net/articles/birgun-gazetesi/bienal-kliseleri/). EriĢim tarihi: Ekim 2014).

Madra, B. (2010g, 3 Aralık). Kent sanat ve Ġsimsiz KliĢeler. Birgün Gazetesi.

Madra, B. (2011a, 18 Ocak). Akp‘nin Sanat Karnesi, Birgün Gazetesi. EriĢim adresi:

Madra, B. (2011b, 8 Aralık). Kapitalizm Krizi KarĢısındaki genel Çaresizliğin Ġkonları,

Birgün Gazetesi.

Madra, B. (2012, 25 Mart). Sanat Piyasanın Ġçinde mi DıĢında mı?. Birgün Gazetesi.

Madra, B. (2012, 10 Aralık). Reviews on 6th and 7th Ġstanbul Biennale. EriĢim adresi:

http://www.beralmadra.net/articles/other-articles/reviews-on-6th-and-7th- istanbul-biennale-19992001/. EriĢim tarihi: Temmuz 2013).

Madra, B. (2013, 28 Temmuz). Venedik Bienali Notları 2: Tüketim ve Katliam Kabusu,

Cumhuriyet Gazetesi.

Madzoski, Vesna. (2016). Küratörlük Koruma ve Kapatmanın Diyalektiği. Ġstanbul:

261

Koç Üniversitesi,.

Manyaslı, N. (1991, 18 Aralık). Anıları ve Belleği Kurcalayanlar, Cumhuriyet Gazetesi.

Mardin Bienali. EriĢim adresi: http://www.mardinbienali.org/2014/turkce/bienal. EriĢim

tarihi: Ocak, 2016).

Mari, Bartomeu. (2001). How and Why. C. Kuoni. (Ed.), Words of Visdom A

Curator’sVade Mecum on Contemporary Art, New York: Independed Curator‘s International.

Martin, J-H. (2001). Untitled. C. Kuoni. (Ed.), Words of Visdom A Curator’sVade Mecum on Contemporary Art, New York: Independed Curator‘s International.

Martin, J-H. (2007). Independed Curatorship. S. Rand, S., H. Kouris. (Ed.), Cautionary

Tales: Critical Curating, New York: Apexart.

Martin, S. (2003). Hurrah For The Irish. M. Townsend. (Ed.), Diverging Curatorial

Practices Beyond The Box, Toronto: Banff Centre Press.

McCllelan, A. (1994). Inventing the Louvre: Art, Politics and the Modern Museum in

Eighteenth Century. Berkely: University of California Press.

Medina, C. (2003). Another Hysterical Attempt to Theorize About Defeat. M.

Townsend. (Ed.), Diverging Curatorial Practices Beyond The Box. Toronto: Banff Centre Press.

Mellado, J.P. (2001). My Work as a Curator. C. Kuoni. (Ed.), Words of Visdom A

Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s

International.

Martinez,R. (1997). YaĢam, Güzellik, Çeviriler/ Aktarımlar ve Diğer Güçlükler Üstüne.

262

5. Uluslar arası Ġstanbul Bienali, (5 Ekim-9 Kasım 1997) Kataloğu,Ġstanbul: Ġstanbul Kültür ve Sanat Vakfı Yayını: 26-31

Martinez,R. (2001). Think it Over. Words of Visdom A Curator’s Vade Mecum on

Contemporary Art. (ed. Carin Kuoni). New York: Independed Curator‘s International.

Misiano, V. (2001). Curator- Moderator. Words of Visdom A Curator’s Vade Mecum

on Contemporary Art. (ed. Carin Kuoni). New York: Independed Curator‘s International.

Morin, F. (2001). ―Resistance and Healing Through Art‖. Words of Visdom A

Curator‘d Vade Mecum on Contemporary Art. (ed. Carin Kuoni). New York: Independed Curator‘s International.

Mosquera, G. (2001). Eye, Mouth and Ear. Words of Visdom A Curator’s Vade Mecum

on Contemporary Art. (ed. Carin Kuoni). New York: Independed Curator‘s International.

Museum Story. EriĢim adresi:

www.britishmuseum.org/about_us/the-museums-story/general_history.aspx., (2015).

Nanjo, F. (2001). ―The Boredom & Excitement of Curating‖. Word of Visdom A

Curator‘d Vade Mecum on Contemporary Art. (ed. Carin Kuoni). New York: Independed Curator‘s International.

Next Documenta Should Be Curated By An Artist, (2004). EriĢim adresi

http://www.e-flux.com/announcements/42770/next-documenta-should-be- curated-by-an-artist/ (2013).

New York School. EriĢim adresi:

http://en.citizendium.org/wiki/New_York_School_abstract_expressionism).

263

Niğbolu, Seda. (2010). Görünmezlik Taktikleri. Art Unlimited, Sayı: 13, Kasım 2011.

Obrist, H-U. (2001). Battery, Kraftwerk, and Laboratory. Words of Visdom A

Curator‘s Vade Mecum on Contemporary Art. (ed. Carin Kuoni). New York: Independed Curator‘s International.

O‘Doherty, Brian. (2000). Inside The White Cube: The Ideology of The Gallery Space.

University of California Press.

Oguibe, O. (2001). The Curator‘s Calling. Words of Visdom A Curator’s Vade Mecum

on Contemporary Art. (ed. Carin Kuoni). New York: Independed Curator‘s International.

O‘Neill. (2007). The Curatorial Turn: From Practice to Discourse. Issues In Curating

Contemporary Art And Performance. (ed. Rugg, J., Sedgwick, M.). Chicago: Intellect Books.

Oral, Zeynep.(2011, 3 Haziran). Türkiye Pavyonu Bugün Açılıyor. Cumhuriyet

Gazetesi.

Orhun, Oktay

(2014). ―Gelecek Kolajdır‖, Ġstanbul Art News, Sayı: 15, Aralık 2014.

Öğünç, Pınar.

(2007). ―Bienallerin En Politiği BaĢlıyor‖, Radikal Gazetesi , 1 Eylül 2007.

ÖktülmüĢ, B. (1998, 22 Kasım). Özel Bir Günün Ġzlenimleri, Radikal Gazetesi.

ÖktülmüĢ, B. (1999, 23 Ocak). Açık Uçlu Bir Sergi. Radikal Gazetesi.

Örer, Bige. (2011). Buradan Nereye Gidiyoruz?. Ġstanbul’u Hatırlamak. Ġstanbul Kültür

ve Sanat Vakfı: Ġstanbul. 2011.

Özcan, Emine. (2006). Kadınlar, Resimler, Öyküler. EriĢim adresi: http//eski.bia.org, 18

264

ġubat 2006.

Özer, Denizhan. (2005, Mart). ―Yılın Hikayesi Yılan Hikayesi‖. Rh + Sanat: Plastik

Sanatlar Dergisi, 16, 20-21.

Öztürk, Rana. (2010, Ocak-ġubat). YerleĢtirme Snatçısı Sarkis‘in Evrenine Bir

Yolculuk: ―Site. Sanat Dünyamız. 114, 9-15.

PektaĢ, Nazlı. (2011).―Görünenin Ardındaki Gerçek‖. 01 Haziran 2011.

Pehlivaner, D.(2011). Curatorial Practise As A New Creativity in Visual Art Since

1960. Yeditepe Üniversitesi, Yükseklisans Tezi, Ġstanbul.

Pelvanoğlu, B. (2004). ―Güncel Sanata Sağlam Stratejiler‖, Milliyet Sanat.

543:52-53, Milliyet Sanat, Haziran 2004.

Pelvanoğlu, B. (2005a). ―Doğayla BuluĢmak‖, Sanat Dünyamız, Sayı: 95: 27-33, Yaz 2005.

Pelvanoğlu, B.

(2005b). ―Denge ve Dengesizlik Bir Arada‖, Milliyet Sanat, Sayı: 560: 34-36, Kasım 2005.

Pelvanoğlu, B. (2006a). KesiĢen Zamanları Okuyabilmek/ Zaman‘ı KesiĢtirebilmek.

Sanat Dünyamız. 98, 28-37.

Pelvanoğlu, B. (2006b). Ressamın Hayatla Ġmajın BuluĢtuğu Anı Görünür Kıldığı Bir

Sergi: Sınır Deneyimleri. Sanat Dünyamız. 97: 177-183.

Pelvanoğlu, B. (2015, 13 Kasım). Bundan 10 Yıl Önce…ÇağdaĢ Sanat Alanı

Dutluk‘tu!. EriĢim adresi: http://kulturservisi.com/p/bundan-10-yil-once-cagdas- sanat-alani-dutluktu.

Pelvanoğlu, B., Akay, A. (2006). ġili‘de Bir Sergi / Bellek ve Hayalgücü. Sanat

265

Dünyamız. 97, 137-142.

Pelvanoğlu, B., Çalıkoğlu, Levent. (2006). Ressamın Hayatla Ġmajın BuluĢtuğu Anı

Görünür Kıldığı Bir Sergi: Sınır Deneyimleri. Sanat Dünyamız. 97, 177-183.

Phoca, S.(2007). ―No Place Like Home: Europe‖. Issues In Curating Contemporary Art

And Performance. (ed. Rugg, J., Sedgwick, M.). Chicago: Intellect Books.

PiĢmanlıklar Hayeller. (2001). EriĢim adresi: http://bianet.org/bianet/kultur/4762- pismanliklar-hayaller-degisen-gokler. EriĢim tarihi: 23 Kasım 2015).

Platform. EriĢim adresi: http://www.theutopiandisplay.com/platform/th. EriĢim Tarihi:

19 Mart2012

Platform‘da Normalizasyon MakulleĢme. (2005, 9 Mart). Hürriyet Gazetesi.

Pobric, Pac. (2014). Artists Call The Shots. The Art Newspaper.

EriĢim adresi: http://old.theartnewspaper.com/articles/Artists-call-the- shots/36500

Polat, M. (2008). Türkiye’de Özel Müzelerde Küratöryal Etkinliğin Ġncelenmesi.

Yükseklisans Tezi.

Polat, Nusret. (2005, ġubat). Ali Akay Ġle Küratörlük Üzerine‖. Genç Sanat. Sayı: 125:

14-17.

Poshyananda, A. (1995). Yeni Dünya Düzensizliği Ġçinde Yeni/ Eski/ DOĞU/

BATI/lılaĢma. 4. Uluslararası Ġstanbul Bienali, (5 Ekim-9 Kasım 1997) Kataloğu. Ġstanbul: Ġstanbul Kültür ve Sanat Vakfı Yayını: 58-60.

Poshyananda, A. (2001). Acrobat, the Chef, the Go-Between, and the Dreamer. Words

of Visdom A Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. (ed. Carin Kuoni). New York: Independed Curator‘s International.

266

Power List. EriĢim adresi: http//www.artlyst.com/ articles/artreview-power-list-100- 2011-revealed. Preiffer, A. Who Wants To Be A Curator? . EriĢim adresi:

:http://www.nytimes.com/2012/10/11/arts/11iht-rartcurating11.html. EriĢim

tarihi:(2014).

Pur, Tamara.

(2003). Farklılık Olmadan Kimlik Olmaz. Milliyet Sanat. 536, 32-33.

Ramirez, M.C. (2001). ―The Creative Curator‖. C. Cuoni. (Ed.). Words of Visdom A

Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. (ed. Carin Kuoni). New York: Independed Curator‘s International.

Rendell, J. (2007). Critical Spatial Practice: Curating, Editing, Writing. J. Rugg; M.

Sedgwick. (Ed.), Issues In Curating Contemporary Art And Performance. Intellect Books.

Rinder, L. (2001). Curatorial Cool. C. Cuoni. (Ed.), Words of Visdom A Curator’s Vade

Mecum on Contemporary Art. (ed. Carin Kuoni). New York: Independed Curator‘s International.

Robertson, J., McDaniel, C. (2010). Themes of Contemporary Art. New York: Oxford

University Press.

Rolling, S. (2003). Contemporary Art Practices and The Museum. M. Townsend. (Ed.),

Diverging Curatorial Practices Beyond The Box. Toronto: Banff Centre Press.

Rosenthal, M. (2001). Leave the Art Alone!. C. Cuoni. (Ed.), Words of Visdom A

Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Sadak, Yalçın. (2005, Ocak). Küratör Ne ĠĢ Yapar?. Artist, 01/52, 46-47.

267

Salon, (Paris), (tarihsiz), https://en.wikipedia.org/wiki/Salon_(Paris).

Salt Hakkında 10 ġey. (2011). Time Out, EriĢim adresi: www.timeoutistanbul.com.

Salt Shaker, Nisan 2011, Art Forum. EriĢim adresi: http//artforum.com/diary/id=27978. EriĢim tarihi: 20 Haziran, 2014). Salvo, D. (2001). Notes on Curating. C. Cuoni. (Ed.), Words of Visdom A Curator’s

Vade Mecum on Contemporary Art). New York: Independed Curator‘s International.

Sanatçı ve Zamanı. Basın Bülteni. (2015, Temmuz). EriĢim adresi:

http://www.istanbulmodern.org/tr/basin/basin-bultenleri/sanatci-ve-zamani_. eriĢim tarihi: Nisan 2016).

Sandler, I. (2001). ―Letter to a Young Curator‖. C. Cuoni. (Ed.), Words of Visdom A

Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Sans, J.

(2001). Exhibition or Ex/position. C. Cuoni. (Ed.), Words of Visdom A Curator‘s Vade

Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Schaffner, I. (2001). Shut Up and Look. C. Cuoni. (Ed.). Words of Visdom A Curator‘s

Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Schimmel, P. (2001). ―Play Favorites‖. C. Cuoni. (Ed.), Words of Visdom A Curator‘s

Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Schubert, K. (2004). Küratörün Yumurtası. (Çev. Rana Smith). Ġstanbul: Ġstanbul Sanat

Müzesi Yayınları Vakfı.

268

Seatle Office of Arts and Cultural Affairs. EriĢim adresi:

http://www.seatle.gov/arts/enews/feb09.html. EriĢim tarihi: (Haziran 2014).

Sel, Su AyĢe.

(2003, Ocak). .Nuhun Gemisinde Sergi. Milliyet Gazetesi.

Siegelaub, S. (2001). Notes Toward a History of Independed Curating, or The Last

Picture Show and the First Independed Curator, C. Cuoni. (Ed.), Word’s of Visdom A Curator’s Vade Mecum of Contemporary Art. NewYork: Independed Curator‘e International.

Sevcikova, J., Sevcik, J. (2001). Morality for Curators. C. Cuoni. (Ed.), Words of

Visdom A Curator‘s Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Sholette, G.(2003). Fidelity, Betrayal, Autonomy. M. Townsend. (Ed.), Diverging

Curatorial Practices Beyond The Box. (ed. Townsend, M.). Toronto: Banff Centre Press.

Smith, R. (1990, 11 Kasım). Unmentionable Art Through The Ages. EriĢim adresi:

ww.nytimes.com/1990/11/11/arts/art-view-unmentionable-art-through-the-ages. EriĢim tarihi: 2012

Sollins, S. (2001). Creating and Curating: ICI. C. Cuoni. (Ed.), Words of Visdom A

Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International

Soysal, A. (1995). Dil ve Yer. 4. Uluslararası Ġstanbul Bienali, (5 Ekim-9 Kasım 1997)

Kataloğu. Ġstanbul: Ġstanbul Kültür ve Sanat Vakfı Yayını, 61-62.

Spanish Dict. EriĢim adresi: http://www.spanishdict.com/translate/curador.

EriĢim tarihi: Nisan 2017.

269

Spector, N.

(2001). ―Subtle Interventions‖. C. Cuoni. (Ed.), Words of Visdom A Curator’s Vade

Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Stallabrass, J. (2009). Sanat A.ġ. (E. Soğancılar, Çev.). Ġstanbul: ĠletiĢim Yayınları.

Storr, R. (2001). ICI- Questions and Answers. C. Cuoni. (Ed.), Words of Visdom A

Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Strauss, D.,L. (2007). The Bias of The World: Curating After Szeemann and Hopps.

S.Rand; h. Kouris, H. (Ed.), Cautionary Tales: Critical Curating. (New York: Apexart

Szeemann. H. (2001). Does Art Need Directors?. C. Cuoni. (Ed.), Words of Visdom A

Curator‘s Vade Mecum on Contemporary Art. New York: Independed Curator‘s International.

Sönmez, A. (2000a, Temmuz). ―Alice olmalı Diktatör Değil!‖, Milliyet Sanat, 532: 51-

55.

Sönmez, A. (2000b). ―2000 Yılında Dünya Sanatı‖, Milliyet Sanat, Sayı: 489: 8-13, 1

Ekim 2000.

Sönmez, A. (2001a).―Vasıf Kortun Onun Bir Misyonu Var‖, Milliyet Sanat, Sayı: 495:

22-24, 1 Ocak 2001.

Sönmez, A. (2001b). ―Sanata KarĢı Meylimiz Fazlaydı‖, Milliyet Sanat, Sayı: 499: 16, 1

Mart 2001.

Sönmez, A. (2002a). ―Yeniden Baktılar‖, Milliyet Sanat, Sayı: 515, ġubat, 2002.

Sönmez, A. (2002b). ―Kültürel DeğiĢiklikler‖, Milliyet Gazetesi, 18 Haziran 2002.

270

Sönmez, A. (2002c). ―Vialli Gibi Bir Küratör‖, Milliyet Gazetesi Kültür&Sanat Eki, 11

Temmuz 2002.

Sönmez, A. (2003). ―Ġsteyen Gider Ġsteyen Godot‘u Bekler‖, Milliyet Sanat, Sayı: 533:

58-59, Ağustos 2003.

Sönmez, A. (2004).― Sıra Avangardları Pazarlamaya Geldi‖, Milliyet Sanat, Sayı: 554:

50-51, Temmuz 2004.

Sönmez, A. (2005a). ―DiĢi Özgürlük Çağrısı‖, Milliyet Sanat, Sayı: 556: 54-58,

Temmuz 2005.

Sönmez, A. (2005b). ―Hem Evsahibi Hem Misafir‖, Milliyet Sanat, Sayı: 558: 20-21,

Eylül 2005.

Sönmez, A. (2005c). ―Ġstanbul Calling‖, Milliyet Sanat, Sayı: 559: 7-10, Ekim 2005.

Sönmez, A. (2006). ―Cumbadan Rumbaya‖, http//sanatmilliyet.com.tr, ( Mart 2006).

Sönmez, A. (2008). ―BaĢkentten Güncel Sanat Manzaraları‖, Radikal Gazetesi, 24

Kasım 2008.

Sönmez, A. (2015). ― Shakespeareyen Bir Krallık: 14. Ġstanbul Bienali‖ Sanatatak, 6

Eylül 2015.

Sönmez, A. (2015). ―Bir Bienal Değerlendirmesi de Benden‖, Sanatatak, 21 Kasım

2015.

Sönmez, N. (1994). ―Bir GiriĢim Olarak Ġskele Sergileri‖

, http://www.beralmadra.net/exhibitions/iskele-turkische-kunst-heute/

Sönmez, N. (1997a). ―Avrupa‘da ÇağdaĢ Sanat Sergileri Maratonu ve Sorgulanamayan

271

Kavramlar‖, Arredamento Dekorasyon, Sayı: 94: 124-130, Temmuz-Ağustos 1997.

Sönmez, N. (1997b). ―Varılan Konum, EleĢtiri ve Geleceğe Yönelik Açılımlar.

Arredamento Dekoarsyon,Sayı: 98: 141-142, Aralık 1997.

Stallabrass, J. (2009). Sanat A.ġ. (E. Soğancılar, Çev.). Ġstanbul: ĠletiĢim Yayınları.

Staniszwewski, M.A. (1998). The Power of Display: A History of Exhibition

Installations at the Museum of Modern Art (E-book version). EriĢim adresi: https://v7dkph4.files.wordpress.com/2017/04//power-display-history-exhibition- installations-pdf-f53b3621b.pdf.

ġahiner,R. (2007).―Küresel Ekonomi ve Sanat‖, Güncel Sanat vs. e-zini, Sayı: 3. 2007.

http//www.ebenzin.com/sayi3/1.asp) (Aralık 2011).

ġahiner,R. (2008). Sanatta Postmodern Kırılmalar Ya Da Modernin Yapıbozumu.

Ġstanbul: Yeni Ġnsan Yayınevi. 2008.

ġanlıera, Z. (2006). ―Ana-Oğul 60 Yıl Sonra KavuĢtu‖, Radikal Gazetesi, 17 Mayıs

2006.

ġengel, D. (1992, ġubat). Hafıza-Yı BeĢer Ya Da Anı Bellek Sergi Dizisi, Arredamento

Dekorasyon, 34, s.150-151.

ġenova, B. (2013). ―Dijital DüĢünceli Sorgulama-Türkiye‘de Dijital Kültür. EriĢim

adresi: http://www.goethe.de/ins/tr/lp/prj/art/med/bgt/trk/trindex.htm#top.

EriĢim tarihi: 2014.

Short, John R., Carrie Breitbach, Steven Buckman & Jamey Essex. (2000).

From World Cities o Gateway Cities: Extendind The Boundiries of

Globalization Theory. City, 4, No: 3

272

Tamer, M. (2003, 5 Ekim). Sanatta Enstelasyon Neden Moda? Artık Küratörler de

Sanat Yapıyor. Ismarlama Sanata Kısmen de Olsa Geri DönüĢ mü Var?. Milliyet Gazetesi.

Tansuğ, S.(1987). Geleneksel Yapılarda ÇağdaĢ Sanat. 1.Uluslararası Ġstanbul ÇağdaĢ

Sanat Sergileri, (25 Eylül-15 Kasım) Kataloğu. Ġstanbul: Ġstanbul Kültür ve

Sanat Vakfı Yayını.

Tansuğ, S.( (1991) ÇağdaĢ Türk Sanatı. Remzi Kitabevi: Ġstanbul.

Tansuğ, S. (1989a). Aya Ġrini’de Yeni Yorum Katkılarıyla. 2.Uluslararası Ġstanbul

ÇağdaĢ Sanat Sergileri, (25 Eylül- 31 Ekim) K Ġstanbul: Ġstanbul Kültür ve Sanat Vakfı Yayını.

Tansuğ, S. (1989b). ―80‘li Yıllarda Türk Resmi‖. EriĢim tarihi:

http://www.sanalmuze.org/paneller/bienal/0204.htm. EriĢim Tarihi: 27 Mart 2014.

Tansuğ, S. (1994, 3 Kasım). ―Ġskeleye Balta OlmuĢ Ala TavĢan Palamar‖. Genç Sanat,

Tansuğ, S. (1996. Bienal Bağlamında Bir Onur Süreci. Genç Sanat, 17, Ocak: 12-14

TaĢçıyan, Alin. (2011). ―Türkiye- Almanya: Ortak Kültür ve Kültür Ortaklığı.

EriĢim tarihi: www.stargazete.com, 1 Kasım 2011.

Thea, C. (2009). On Curating: Interviews With Ten International Curators, New York:

Distributed Art Publishers.

Tezcan, Gülcan. (2011). Bienalimiz Var Da Küratörümüz Yok Mu?. EriĢim adresi:

www.stargazete.com. EriĢim adresi: 2014.

Tezcan, Gülcan. The Art and Science of Curation. EriĢim adresi:

http://www.crassh.cam.ac.uk/blog/post/the-art-and-science-of-curation

273

Townsand, M. (2003). The Troubles With Curating. M. Townsend. (Ed.), Diverging

Curatorial Practices Beyond The Box. (ed. Townsend, M.). Toronto: Banff Centre Press.

Trezzi, N. (2010). ―The Art of Curating‖ Flash Art, Sayı: 271, Mart-Nisan 2010. EriĢim

adresi: http://www.flashartonline.com/article/the-art-of-curating/ .

Tucker, M. (2001). Become a Great Curator in Six Simple Steps. (C. Kuoni). (Ed.),

Words of Visdom A Curator’s Vade Mecum on Contemporary Art. (ed. Carin Kuoni). New York: Independed Curator‘s International.

Uluslararası Bienallere Türkiye Katılımı. EriĢim adresi:

https://graphcommons.com/graphs/4b59f010-dd53-4f38-9b69-8aa634bcb398?sel. EriĢim tarihi: 2016. I. Uluslararası Ġstanbul ÇağdaĢ Sanat Sergileri, (1987). (25 Eylül-15 Kasım) sergi

kataloğu. Ġstanbul: Ġstanbul Kültür ve Sanat Vakfı Yayını.

Universes in Universe. EriĢim adresi:

http://universesuniverse.org/eng/bien/venice_biennale. EriĢim tarihi: ġubat 2015..

Uslu, S. S.(2010) Pera Sergileri-Pera Ressamları 1844-1916, 2010, Ġstanbul, Norgunk

Yayıncılık.

Uyar, T. (1992). ―Edebiyat ve Bellek‖, Hürriyet Gösteri. 135, 5-6, ġubat 1992.

Üner, P., Çalıkoğlu, L. (2007). Melez Anlatılar Sergisinde Sanatçılar Tarihi

Sorguluyor. Hürriyet Gösteri, 291:80-83, Eylül-Ekim-Kasım.

Üner, P. (2009). Kültürel Diyaloğun Derin Olanı. Radikal Gazetesi l, 16 Kasım 2009.

Üster, C. 2001, 20 Temmuz). Itırlı Bir BuluĢma, Radikal Gazetesi.

Vanderlinden, B.(2001). ―Asking the Right Questions‖. Words of Visdom A Curator’s

274

Vade Mecum on Contemporary Art. (ed. Carin Kuoni). New York: Independed Curator‘s International.

Venice Biennale History. EriĢim adresi:

http://www.labiennale.org/en/biennale/history/vb1.html. EriĢim tarihi: ġubat 2014.

Wallace,2014,

EriĢimadresi:http://www.artspace.com/magazine/art_101/art_market/10_exhibiti ons_that_have_changed_the_course_of_contemporary_art. EriĢim tarihi: 2016.

Waldek, S. (2016). Discover NYC‘s Most Instagrammable Art Installation- MoMA

PS1‘s Rockaway! EriĢim adresi: http://www.architecturaldigest.com/story/art- installation-moma-ps1s-rockaway EriĢim tarihi: 2016.

Wells, L. (2007). ―Curatorial Strategy As Critical Intervention: The Genesis of Facing

East. J. Rugg; M. Sedgwick. (Ed.), Issues In Curating Contemporary Art And Performance. Chicago: Intellect Books.

White, P. (2007). ―Thoughts on Exhibition Publishing. (M. Townsend). (Ed.),

Diverging Curatorial Practices Beyond The Box. (ed. Townsend, M.). Toronto: Banff Centre Press.

Who is Who,.EriĢim adresi:

http://www.turkishculture.org/whoiswho/visual-arts/vasif-kortun. EriĢim tarihi: (2015).

Wu, Chin-Tao. (2005). Kültürün ÖzelleĢtirilmesi: 1980’ler Sonrasında ġirketlerin Sanat

Müdahalesi. (Çev. Esin Soğancılar), Ġstanbul: ĠletiĢim Yayınları.

Yalçın, D. (2009a, 30 Nisan). Türk Pavyonunda Atlamalar. Radikal Gazetesi.

Yalçın, D. (2009b, 15 Kasım) Beklentileri Tersine Çıkardı. Radikal Gazetesi .

275

Yalçın, D. (2010, 30 Mart). Gelenekle HeasplaĢmak Hala Tabu. Radikal Gazetesi.

Yaman, Yasa Zeynep. (2011, Kasım). Suretin Sireti- Bir Koleksiyonu Ziyaret. Suretin

Sireti Sergi Kataloğu, Pera Müzesi Yayınları.

Yardımcı, S. (2005). Kentsel DeğiĢim ve Festivalizm: KüreselleĢen Ġstanbul’da Bienal.

Ġstanbul: ĠletiĢim Yayınları.

Yazıcı, Didem. (2010, 28 Nisan). Balat‘tan Ġnternetin Ġçine Seyahat. Radikal Gazetesi.

Yazıcı, M. (2005a, 5 Nisan). Ġkinci Durak Ġstanbul. Radikal Gazetesi 5 Nisan 2005

Yazıcı, M. (2005, 11 Haziran). Venedik‘te Bir Türk. Radikal Gazetesi, 11 Haziran

2005.

Yazıcı, M. (2006, 17 Ocak). ModernleĢmenin Tarihi. Radikal Kültür Sanat Eki, 17

Ocak 2006.

YerleĢmek, (2001). sergi kataloğu. Ġstanbul.

YirmibeĢ, S.R. (2000a, 15 Mart). ―Gölgenin Etkisinde Yürüyenler‖. Cumhuriyet

Gazetesi .

YirmibeĢ, S.R. (2000b, 22 Temmuz). ―Ġkiz Kiliseler Ġle ‗GeçiĢlilik‖, Cumhuriyet

Gazetesi.

Yörük, A. (2008). KüreselleĢmenin Toplumsal ve Kültürel Boyutlarının Uluslararası

Ġstanbul Küratörlerinin Kavramsal Çerçeve ve Temalarına Etkisi. Yükseklisans Tezi.

Yörüker, S. (2005). ―Bir Bilanço Sergisi‖. Genç Sanat, Sayı:128:34-37. Mayıs 2005.

Yüksel. N. (2005, 10 Mart). Önüm Arkam Sağım Solum Sobe Küratör Nerede?‖, Rh + Sanat: Plastik Sanatlar Dergisi,16.

276

Zabel, I. (2001). Making Art Visible. Words of Visdom A Curator’s Vade Mecum on

Contemporary Art. (ed. Carin Kuoni). New York: Independed Curator‘s International.

Zelevansky, L. (2006). From Inside the Museum: Some Thoughts on the Issue of

Institutional Critique. Institutional Critique and After. (ed. J.C. Welchman). Zurich: JHP/Ringier.

Zeytinoğlu, E. (1996). ―Karaköy Limanı‘nda Bekleyen hangi Kamyondu?.

Toplumbilim, Sayı: 4, Haziran.

Zeytinoğlu, E. (2005). Egemen Sistem Ġyidir, Küratörler Kötü (Ama Tümü De Kötü

Değil). Genç Sanat, 125,18-19.

277

EK. 1. MADRA’NIN KÜRATÖRLÜĞÜNÜ YAPTIĞI SERGĠLERĠN KRONOLOJĠK DĠZĠNĠ

Sergi Adı: I. Uluslararası ÇağdaĢ Sanat Sergileri

Sergi Mekanı ve Tarihi: Aya Ġrini Müzesi, Ayasofya Hamamı (Mimar Sinan Hamamı), Askeri Müze, Ġstanbul Resim ve Heykel Müzesi (Hareket KöĢkü)

25 Eylül-15 Kasım 1987.

Sanatçılar: Erol AkyavaĢ, Jean-Michel Alberola, Richard Baquie, Bedri Baykam, Jean Pierre Bertrand, David Bolduc, Handan Börüteçene, Saim Bugay, Sheila Butler, Philippe Cazal, Philippe Cognee, Robert Combas, Eric Dalbis, Burhan Doğançay, Tadeuz Dominik, Gürdal Duyar, Philippe Favier, Bernard Frize, Candeğer Furtun, Atilla Galatalı, Ali Teoman Germaner, Oliver Girling, Betty Goodwin, Mehmet Güleryüz, Mehmet Gün, Güngör Güner, Meriç Hızal, Lynn Hughes, Fabrice Hybert, Ergin Ġnan, Marek Jaromski, Shelag Keeley, Oscar Kokoschka, Melike Abasıyanık Kurtiç, Denis Laget, Ange Leccia, Marcus Lupertz, Robert Malaval, Monika Malmalkowska, François Morellet, Füsun Onur, Michalengelo Pistoletto, Ed Radford, Arnulf Rainer, Slawomir Ratajski, Chris Reed,

Sergi Adı: Figür Ötesi

Sergi Mekanı ve Tarihi: Polat ĠnĢaat/ Maçka/ Yeni Binadaki Mağaza, 30 Eylül-31 Ekim 1987.

Sanatçılar: Ġsmet Doğan, Rafet Ekiz, Yavuz Tanyeli, Fuat Acaroğlu, Hüseyin Ertunç, Haluk Gedik, Murat Morava, Ġlhan ġen, Mustafa Yıldırım, Murat Sinkil, Esad Tekand.

Sergi Adı: Akdeniz Ülkeleri ÇağdaĢ Sanat Sergisi, Expo Arte

Sergi Mekanı ve Tarihi: Bari, 16-20 Mart 1989.

278

Sanatçılar: Bedri Baykam, Handan Börüteçene, Erdağ Aksel, Hale Arpacıoğlu, Serhat Kiraz, Selma Gürbüz, ġenol Yorozlu, Esat Tekand, Mehmet Gün

Sergi Adı: 2. Uluslararası Ġstanbul Bienali

Sergi Mekanı ve Tarihi: Aya Ġrini, Basın Müzesi, Süleymaniye Kültür Merkezi, Hareket KöĢkü, Mimar Sinan Resim Heykel Müzesi, Mimar Sinan Üniversitesi Resim Heykel Müzesi Kitaplığı, Askeri Müze, Atatürk Kültür Merkezi, Yıldız Üniversitesi.

25 Eylül- 31 Ekim 1989.

Sanatçılar: Alberto Abate, Erdağ Aksel, Erol AkyavaĢ, Alfonso Albacete, Carlos Alcolea, Luca Alinari, Dimitri Alithinos, Gustavo Adolfo Almarcha, Mustafa AltıntaĢ, Cesar Fernandez Arias, Santiago Arranz, Attersee, Aulo, Ina Barfuss, Luciano Bartolini, Dis Berlin, Carlo Bertocci, Werner Boeschi, Jose Manuel Broto, Daniel Buren, Patricio Cabrera, Luigi Campanelli, Miguel Angel Campano, Piero Pizzi Cannella, Bruno Ceccobelli, Peter Chevalier, Victoria Civera, Danil, Evgeniya Demnievska, Metin Deniz, Gianni Dessi, NeĢe Erdok, AyĢe Erkmen, Erol Eti, Mario Fallani, Xose Frexanes, Lino Frongia, Patricia Gadea, Miguel Galanda, Giuseppe Gallo, Paola Gandolfi, Walter Gatti, Ulrich Görlich, Alejandro Görnemann, Alfonso Gortazar, Xavier Grau, Sebastiano Guerrera, Mehmet Güleryüz, Mehmet Gün, Paolo Iacchetti, Gülsün Karamustafa, Serhat Kiraz

Sergi Adı: 44.Venedik Bienali

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġtalya Pavyonu, Venedik, 23 Mayıs-30 Eylül 1990.

Sanatçılar: Mithat ġen, Kemal Önsoy

Sergi Adı: ―New Mediterranian Cultural Identity‖, Minos Beach Art Symposium‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Mamidakis Oteli Parkı, Girit, 10 Haziran-31 Ekim 1990

279

Sanatçılar: Handan Börüteçene, Serhat Kiraz108

Sergi Adı: ―Europe Unknown‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Palace Sztuki ve Wavel Arena, Krakow, Polonya, 22 Mayıs- 30 Haziran 1991.

Sanatçılar: Selim Birsel (Beral Madra); Hale Tenger (Vasıf Kortun)

Sergi Adı: 10 Sanatçı 10 ĠĢ: C Sergisi

Sergi Mekanı ve Tarihi: AKM Sergi Salonu,Ġstanbul. / 7 Ocak-8 ġubat 1992.

Sanatçılar: Knut Bayer (Berlin), Canan Beykal (Ġstanbul), Selim Birsel (Grenoble), Cengiz Çekil (Ġzmir), Osman (Paris), AyĢe Erkmen (Ġstanbul), Serhat Kiraz (Ġstanbul), Füsun Onur (Ġstanbul), Ġsmail Saray (Londra), Adem Yılmaz (Köln).

Sergi Adı: Sanat Texnh

Sergi Mekanı ve Tarihi: Resim Heykel Müzesi ġeker Ahmed PaĢa Salonu, Müze Bahçesi, Hareket KöĢkü, Ġstanbul, Yunanistan, 25 Mart-18 Nisan 1992.

Sanatçılar: Canan Beykal, Selim Birsel, AyĢe Erkmen, Serhat Kiraz, Füsun Onur, Osman Dinç, Ġsmail Saray

Sergi Adı: 45. Venedik Bienali

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġtalyan Pavyonu, Venedik, 13 Haziran-10 Ekim 1993.

108 Sergiye katılan diğer sanatçılar: Alexıou, Antonakos, Brossa, Catania, Espaliu, Fogli, Giparakis, Muselia, Papasyrou, Perejaume, Pisani, Sevilla, Sosa, Tanimanides, Theodoulos http://www.beralmadra.net/exhibitions/2nd-minos-beach-art-symposium-crete/

280

Sanatçılar: Serhat Kiraz, Erdağ Aksel, Adem Yılmaz, Jarg Geismar

Sergi Adı: ―Enciting Differences‖ Arte Fiera‘94

Sergi Mekanı ve Tarihi: Bologna, 28-31 Ocak 1994.

Sanatçılar: Erdağ Aksel, Handan Börütecene, Ġnci Eviner, Ahmet Öktem, Serhat Kiraz, Teoman Madra

Sergi Adı: Ġskele- Turkische Kunst Heute Sergisi (Ġskele Günümüz Türk Sanatı Sergisi)

Sergi Mekanı ve Tarihi: IFA Galerileri, Berlin, 19 Mayıs-9 Ekim 1994.

Sanatçılar: AyĢe Erkmen, Sehat Kiraz, Gülsün Karamustafa, Füsun Onur, Hale Tenger, Osman Dinç, Adem Yılmaz, Selim Birsel ve Handan Börüteçene

Sergi Adı: Orient Express

Sergi Mekanı ve Tarihi: Yıldız Sarayı Silahhane, Ġstanbul, 10 Mayıs-10 Haziran 1994;

Künstlerhaus Bethanien, Berlin, 30 Ağustos-25 Eylül 1994.

Sanatçılar: Serhat Kiraz, Ġnci Eviner, Erkan Özdilek, Ahmet Öktem, Raffael Rheinsberg

Sergi Adı: Livart

Sergi Mekanı ve Tarihi: Art Junction Sanat Fuarı, Cannes, 1-7 Haziran 1994.

Sanatçılar: Bedri Baykam

281

Sergi Adı: Xample-Interdiciplinary Art

Sergi Mekanı ve Tarihi: AKM, Ġstanbul, 4-22 Nisan 1995.

Sanatçılar: Claduia Blancha, Onur Eroğlu, Frank Fiedler, Norbert Grossmann, Micahel Harenberg, Nikolaus Heyduck, Serhat Kiraz, Charles Neuweger, Kadri Özayten

Gösteriler: Zafer Aracagök, Hüseyin Katırcıoğlu, Teoman Madra, Angela Melitopoulos, Sabri Özaydın, Aydın Teker, ZEN

Sergi Adı: “Concrete Visions‖ Interdiciplinary Art

Sergi Mekanı ve Tarihi: Anarat Hıgutyun Okulu, Ġstanbul, 9 Kasım-9Aralık 1995.

Sanatçılar:

Sergi Adı: Dialogues-The Lost Idea of the Order of Things

(Diyaloglar- ġeylerin Düzenine Ait YitirilmiĢ DüĢünce

Sergi Mekanı ve Tarihi: AKM, Habitat II, Ġstanbul, 6-29 Haziran 1996; Kunstpalast im Ehrenhof, Düsseldorf- 30 Ağustos- 26 Eylül 1996.

Sanatçılar: Rahmi Aksungur, Erdağ Aksel, Elvan Alpay, Selim Birsel, Sehat Kiraz, Osman Dinç, Ergül Özkutan, Kadri Özayten, Ġskender Yediler, Adem Yılmaz, Esra Ersen

Sergi Adı: ―ArtfocusII: From Both Sides of Mediterranean Sea‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Bat Yam Gallery, Ġsrail, Kasım 1996

Sanatçılar: Selim Birsel, Aydan Mürtezaoğlu

282

Sergi Adı: 47. Venedik Bienali: ―Bellekler ve Modernlikler-Ġslam Ülkelerinden Yeni Sanat Yapıtları‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Zenobio Institut, Venedik, 14 Haziran-9 Kasım 1997.

Sanatçılar: Serhat Kiraz, Ġnci Eviner

Sergi Adı: Gold X Change ―Gold For Everybody/Altın Borsası ―Herkes Ġçin Altın‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: BM ÇağdaĢ Sanat Merkezi, Ġstanbul, 2 Ekim-1 Kasım 1997.

Sanatçılar: Foreign Investment: Tischler Wood, Brigitte Jurack, Claudia Wegener, Renate Wolman, Sermin Sherif

Sergi Adı: ―Aynı‘lık Ayrı‘lık: Gelenekten Postmoderne Sanat Yapıtlarına Bir BakıĢ‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Kültür ve Sanat Merkezi, Ġstanbul, 30 Ekim-22 Kasım 1997.

Sanatçılar: Erol AkyavaĢ, Selda Asal, Hülya Botasun, Burhan Doğançay, Alev Ebuzziya, Ġnci Eviner, Altan Gürman, Komet, Murat Morova, Mubin Orhon, Kemal Önsoy, Mithat ġen, Ömer Uluç

Sergi Adı: ―Man Ray‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 15 Aralık-15 Ocak 1998.

Sanatçılar: Man Ray

Sergi Adı: Çocuklar ve Gençler Ġçin Çoğaltmalar

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 22 Ocak-20 ġubat 1998.

283

Sanatçılar: Selda Asal, Yılmaz Aysan, Alparslan Baloğlu, Hülya Botasun, Handan Börüteçene, Tayfun ErdoğmuĢ, Nilüfer Ergin, Ġnci Eviner, Serhat Kiraz, Ahmet Öktem, Lerzan Özer Yeltan

Sergi Adı: ―Manzara‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 9 Mart-30 Nisan 1998

Sanatçılar: Altan Gürman, Nur Koçak, Serhat Kiraz, Bedri Baykam, Mustafa Pancar, Önder Ergün, Antonio Cosentino, Güven Ġncirlioğlu, Angela Melitopoulos

Sergi Adı: ―Kerteriz‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Atatürk Kültür Merkezi, Ġstanbul, 10 Haziran-3 Temmuz 1998.

Sanatçılar: Renate Aller (Almanya), Selda Asal (Türkiye), Sean Blem, Thomas Büsch (Almanya), Smader Dreyfus, Denizhan Özer, Sermin Sherif, Alexia Wright

“Yeni Öneriler Yeni Önermeler”

Sergi Adı: ―Yeni Öneriler Yeni Önermeler 1‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 15 Temmuz-15 Ağustos 1998.

Sanatçılar: Canan Ģenol, Ünsal Bahtiyar, Simge Uygur, Gürdal Yücel

284

Sergi Adı: ―Yeni Öneriler Yeni Önermeler 2‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: : Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 20 Ağustos-19 Eylül 1998.

Sanatçılar: Deniz Akaydın, BaĢir Barkalov, ġeyda Cesur, ġükran Mertcan

Sergi Adı: ―Yeni Öneriler Yeni Önermeler 3‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: : Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 5-31 Temmuz 1999.

Sanatçılar: BarıĢ Atilla, Serhat Akavcı, Emek Can TülüĢ, Erdem Karavit

Sergi Adı: ―Yeni Öneriler Yeni Önermeler 4‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: : Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 4-28 Ağustos 1999.

Sanatçılar: Ebru Alpagut, Tümay Günaydın, Gökay Sarıöz

Sergi Adı: ―Yeni Öneriler Yeni Önermeler 5‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 6 Temmuz- 9 Eylül 2000.

Sanatçılar: Ebru Dinçel, Gözdem Yıldırım, Mukadder ġimĢek, Olcay Dursun, ġükran Pala, Faith Sungurtekin

Sergi Adı: Ġstanbul in Berlin109

Sergi Mekanı ve Tarihi: Künstlerhaus Bethanien, Berlin, 28 Ağustos-10 Ekim 1998.

109 Ġstanbul in Berlin sergisine katılan sanatçılar, Berlin Senatosu bursu ile Ġstanbul‘a gelmiĢlerdir. Ġstanbul‘da gerçekleĢtirilen etkinlikler, Berlin‘deki etkinlikler kapsamında açılmıĢtır. Sergi, Ġstanbul‘a gelen 24 Berlinli sanatçının Ġstanbul‘la ilgili gözlem, deneyim ve bakıĢ açılarını yansıtan çalıĢmalardan oluĢmuĢtur

285

Sanatçılar: Knut Bayer, Hanna Frenzel, Michael Bause, Thomas Büsch, Lilli Engel, Nelly Rau Haering, Bettina Hoffman, Katherina Hofmann, Thomas Hornemann, Werner Klotz, Simone Kornfeld, Suzanne Lauterbach, Christa Mayer, Elke Nord, Oliver Oefelein, Lothar M. Peter, Jörg Reckhenrich, Stiletto, Wolfgang Stiller, Sabine Vogel, Gisela Weimann, Birgit maria Wolf, Georg Zey

Sergi Adı: ―Labirent‘de Yolculuk: Ġstanbul‘dan Genç Sanatçılarla Bir Sergi‖ (Reise durch das Labyrinth)110

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ausstellungsraum, Pozzo Pozozza, Berlin; 2-8 Eylül 1998.

Sanatçılar: Canan ġenol, Deniz Akaydın, Özgül Arslan, ġebnem BaĢar, ġeyda Cesur, Selim Çatkın, Ebru Erel, Necla Kahyaoğlu, Ali Kocakaya, Nalan Kumlalı, Fatma korkut, Gürdal Yücel, ġükran Mertcan

Sergi Adı: ―Bellekten Modernliğe: Ġslam Dünyasından ÇağdaĢ Sanat Sergisi111

Sergi Mekanı ve Tarihi: Dolmabahçe Kültür Merkezi, Ġstanbul, 6-30 Ekim 1998

Sanatçılar: Ġnci Eviner, Serhat Kiraz

“Ġstanbul GidiĢ-DönüĢ / Batı Metropollerinde YaĢayan Türk Sanatçılar”112

110 ―Labirent‘de Yolculuk‖ sergisi, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi‘nden 1998 yılında mezun olan genç sanatçıların düzenlediği bir sergidir. Sergide, fotoğraf, video, resim, enstalasyon ve performanslar yer almıĢtır. Sergide, Ġstanbul ve Berlin arasındaki iliĢkiler irdelenmiĢtir.

111 ―Bellekten Modernliğe‖, Rockefeller KuruluĢu tarafından, 1995 yılından beri düzenli olarak gerçekleĢtirilen sergi ve panellerdir. Sergilerin amacı, Ġslam ülkeleri arasındaki kültürel iletiĢimi geliĢtirmektir. Sergiler, bir küratöryal grup tarafından organize edilmektedir. Bu sergilerin ilk mekanı 1997 yılında 47. Venedik Bienali‘nde Zenobio Enstitüsü‘nde olmuĢtur.

286

Sergi Adı: ―Ġstanbul GidiĢ-DönüĢ‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 4 Kasım-12 Aralık 1998.

Sanatçılar: ġükran Moral, Cem Aydoğan, Fatih Aydoğdu, ergin ÇavuĢoğlu, Melek Mazıcı

Sergi Adı: ―Ġstanbul GidiĢ-DönüĢ‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 12 Kasım-11 Aralık 1999.

Sanatçılar: Osman Dinç, Ahmet Oran, Azade Köker, ġükran Aziz

Sergi Adı: ―Ġstanbul GidiĢ-DönüĢ‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 6 Ekim 2000-2 Aralık 2000

Sanatçılar: Barbara Baran, Zafer Baran, Ġpek Duben, Canan Tolon

Sergi Adı: ―Çevreler Ġçin Çoğaltmalar‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 17 Aralık 1998-30 Ocak 1999

Sanatçılar: Erdağ Aksel, Ergin ÇavuĢoğlu, Melih Görgün, Selma Gürbüz, Günseli Kato, Güven Ġncirlioğlu, Bilge Friedlander, Melike Abasıyanık Kurtiç, Özlem Tarı

112 ―Ġstanbul GidiĢ-DönüĢ‖ sergilerinin küratörlüğünü Beral Madra yapmıĢtır. Sergiler, 1998, 1999 ve 2000 yıllarında, farklı ülkelerde yaĢayan Türk sanatçıları Ġstanbul‘da bir araya getirmek amacıyla gerçekleĢtirilmiĢtir. Sergilerin ana kavramını ―göç‖, ―sürgünlük‖ terimleri oluĢturmaktadır.

287

Sergi Adı: “Fluxus”113

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 29 Ocak-20 Mart 1999

Sanatçılar: Nam June Paik, Emmet Williams, Joe Jones, Milan Knizak, Laas Abendorth, Robert Watts, Dick Higgins, Bici Hendrics, All Hansen, Wolf Vostell, Robert Filliou, Fhilip Corner

Sergi Adı: ―Where Are You From?‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: BM ÇağdaĢ Sanat Merkezi, Istanbul, 9 Mart-10 Nisan 1999.

Sanatçılar: Sermin Sherif, Denizhan Özer, Zineb Sedir 114

Sergi Adı: Konuklar ve Yabancılar: Rossini Türkiye‘de115

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul; 26 Eylül-28 Ekim 1999.

Sanatçılar: Joseph Kosuth

113 Sergi, 1998 yılında yaĢamını yitiren Fluxus sanatçısı Volf Vostell‘in galericisi Ġnge Baecker‘in Koleksiyonundan derlenmiĢtir. Sergi Fluxus akımının önde gelen sanatçılarını Ġstanbul‘da sergilemiĢtir (Anonim 1999b).

114 ―Where Are You From‖ sergisi, T-Union grubu kurucuları Shermin Sherif ve Denizhan Özer‘in, Cezayir kökenli sanatçı Zineb Sedira ile Ġstanbul‘da gerçekleĢtirdikleri bir sergidir. Sanatçılar, ―göç‖ olgusu üzerine çalıĢmıĢlardır.

115 ―Konuklar ve Yabancılar‖ sergisi, Beral Madra tarafından organize edilmiĢtir. Joseph Kosuth‘un Türkiye‘deki ilk sergisi olması nedeniyle, sergi ayrıca bir önem taĢımaktadır. Sanatçının bu proje için seçtiği metinlerin kendine has bir ussallığı vardır, ancak yerleĢtirme farklı tarihsel gerçelere gönderme yapmaktadır (Madra, 1999a).

288

“Akdeniz Metaforları” (“Mediterranean Metaphores”)116

Sergi Adı: ―Akdeniz Metaforları I- Mısır‘dan ÇağdaĢ Sanat‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 5 Nisan-8 Mayıs 1999.

Sanatçılar: Mona Marzouk, Mohamed Fathi Abo El Naga, Rehab El Sadek

Sergi Adı: ―Akdeniz Metaforları II- Lübnan‘dan ÇağdaĢ Sanat‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 4 ġubat-15 Mart 2000.

Sanatçılar: Nelly Chemaly, walid Raad, Marwan Rechmaoui, Walid Sadek, Jihad Touma, Mohamad Soueid, Rita Awn, Mahmoud hojeij, Rania Stephan, Arkam Zaatari

Sergi Adı: ―Akdeniz Metaforları III- Gerçek Olmayacak Kadar Güzel‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 14 Aralık 2000-31 Ocak 2001

Sanatçılar: Paolo Ravalico Scerri, Giovanni Rizzoli, Maurizio Pellegrin, Enzo Apruzzese

116 ―Akdeniz Metaforları‖ sergileri, Akdenizli sanatçıların, kendi ülkelerine arasındaki iliĢkileri sanat yoluyla yeniden tartıĢmak amacıyla Beral Madra küratörlüğünde gerçekleĢtirilmiĢtir.

289

Sergi Adı: ―Evil Eye-True Gaze‖ (―Kem Göz Has BakıĢ‖)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Pamukbank Fotoğraf Galerisi, Istanbul, Eylül 1999

Sanatçılar: Cem Akkan, Selda Asal, Ergin çavuĢoğlu, Ġnci Eviner, Ahmet Elhan, Nazif

Sergi Adı: ―Rune Mields‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Westdeutsche Landesbank, Ġstanbul, Ekim 1999- Mart 2000

Sanatçılar: Rune Mields

Sergi Adı: ―Multiplies for Body and Soul‖ ( ―Ruh ve Beden Ġçin Çoğaltmalar‖)117

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 17 Aralık-22 Ocak 2000

Sanatçılar: Behiç Ak, Erdağ Aksel, Ani Çelik Arevyan, Selda Asal, Gökhan Avcıoğlu, Elif Ayiter, Yılmaz Aysan, AyĢe Birsel, Selim Birsel, Canan Bozbağ, Naz Böke, Ali Cindoruk, Clio, Selçuk Demirel, Osman Dinç, Ġsmet Doğan, Alev Ebuzziya, Ġnci Eviner, Hakan Ezer, Genco Gülan, Cengiz Kabaoğlu, Gülsün Karamustafa, Serhat Kiraz, Komet, Defne Koz, Murat Morova, Koray Özgen, Beril Özgen, Aziz Sarıyer, Nevzat Sayın, ReĢit Soley, Hale Tenger, Canan Tolon

Sergi Adı: ―Death Keeps Me Awake‖ ( ―Ölüm Beni Uyanık Tutuyor: Joseph Beuys‖)118

117 Küratörlüğünü Beral Madra‘nın yaptığı, ―Ruh ve Beden Ġçin Çoğaltmalar‖ sergisi, ünlü mimarlar, tasarımcılar, illüstratörler ve Ģairler tarafından tasarlanmıĢtır ve tasarımcılar Ela Cindoruk ve Nazan Pak tarafından uygulamaları yapılmıĢ olan tasarımlardan oluĢmuĢtur. Sanatçılardan takı tasarımlarında malzeme olarak altın ve gümüĢ kullanmaları istenmiĢtir, ancak, sanatçıların seçtiği farklı malzeme ve teknikler de sergide yer almıĢtır.

290

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Bilgi Üniversitesi, Taksim Kampüsü Bilgi Atölye 111, Ġstanbul, 25 Mart-20 Nisan 2000

Sanatçılar: Ruprecht Dreher, Maria Fisahn, Adolphe Lechtenberg, Julia Lohmann, Ġnge Mahn, Fernard Roda, Rudiger Tschibbi Wich

Sergi Adı: ―Joseph Beuys- Desenler, Nesneler, Baskılar‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 30 Mart-6 Mayıs 2000

Sanatçılar: Joseph Beuys

Sergi Adı: “Erol AkyavaĢ Retrospektifi”

Sergi Mekanı ve Tarihi: Dolmabahçe Kültür Merkezi, 5-30 Kasım 2000/ Bilgi Atölye 111, Ġstanbul, 7 Kasım-9 Ocak 2001

Sanatçılar: Erol AkyavaĢ

Sergi Adı: ―Veritas Omnia Vincit‖ (―Hakikat Her ġeyin Üstesinden Gelir‖) Bir Labirent Sergisi‖119

118 Ġstanbul‘da Beuys sergilerinin ilki olan ―Ölüm Beni Uyanık Tutuyor‖, Cineplex Odeon‘un katkılarıyla ve Beral Madra‘nın küratörlüğüyle gerçekleĢtirilmiĢtir. Bu sergiye Beuys‘un öğrencisi olmuĢ ve Almanya‘nın uluslararası sanat ortamında etkin bir rol almasını sağlayan Ruprecht Dreher, Maria Fisahn, Adolphe Lechtenberg, Julia Lohmann, Ġnge Mahn, Fernard Roda, Rudiger Tschibbi Wich adlı sanatçılar katılmıĢlardır (Anonim, 2000a; Anonim 2000b). Sergiye adını veren ―Ölüm Beni Uyanık Tutuyor‖, Beuys‘a ait ünlü bir sözdür. Sergi Beuys‘ait desenler ve heykellerden oluĢmaktadır. (Anonim, 2000c)

119 ―Veritas Omnia Vincit‖ (―Hakikat Her ġeyin Üstesinden Gelir‖) sergisi, ―Ġnsan Hakları 2000‖ çerçevesinde düzenlenen etkinliklerden biridir. Küratörlüğünü Beral Madra‘nın yaptığı sergiye 24 sanatçı katılmıĢtır.

291

Sergi Mekanı ve Tarihi: TÜYAP TepebaĢı Alt kat Salonu, Ġstanbul, 9-12 Aralık 2000

Sanatçılar: Bedri Baykam, Hakan Akçura, Özgül Arslan, Gülru Atak, Handan Börüteçene, Elif Çelebi, Ġpek Duben, Ahmet Elhan, Tayfun ErdoğmuĢ, Esra Ersen, Melih Görgün, Mehmet Güleryüz, Güven Ġncirlioğlu, Balkan Naci Ġslimyeli, Sıtkı Kösemen, Murat Morova, Ahmet Öktem, Hakan Onur, ġeyma Reisoğlu, Emre Zeytinoğlu, Gürdal Yüce

Sergi Adı: ―Allday / Everyday 1‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Westdeutsche Landesbank, Ġstanbul, ġubat- Ağustos 2001.

Sanatçılar: Özgül Arslan, Inken Böje, Tatjana Doll, Esra Ersen, Martina Kissenbeck, Saskia Niehaus, Mürüvvet Türkyılma, Jost Wischewski

Sergi Adı: ―Allday / Everyday 2‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Westdeutsche Landesbank, Ġstanbul, ġubat- Ağustos 2001

Sanatçılar: Mehmed Erdener, Günnur Özsoy, Saldo Bernd Glaser, Marcus haiser, Antje Menikheim, Bettina Meyer, Kruno Stipesevic, Gonca Sezer

Sergi Adı: ―Perfumed Garden‖ (―Itırlı Bahçe‖) 49. Venedik Bienali

Sergi Mekanı ve Tarihi: Nuovo Icona, venedik, 10 Haziran-4 Kasım 2001

Sanatçılar: Murat Morova, Ahmet Öktem, Sermin Sherif, Xurban Collective, (Güven Ġncirlioğlu, Hakan Topal), Butch Morris

292

Sergi Adı: ―In Image We Trust I‖ (―Ġmaja Güveniyoruz I‖) (―21. Günümüz Sanatçıları Ġstanbul Sergisi‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: AKM, Ġstanbul, 25 Ekim-10 Kasım 2001

Sanatçılar: Zeynep Ağartan, YeĢim Ağaoğlu, Tuncay Atal, Burcu Arısoy, Gülsen Bal, Ragıp Basmazölmez, Bengisu Bayrak, BaĢir Borlakov, Hülya Bozbıyık, Ortodoxia Constantinou, Burak Delier, IĢıl Döneray, Andrej DreĢkovich, Cem Ege, Memed Erdener, Gül Ilgaz, Katerina Kana, Cemile Kaptan, Yasemin Kaya, Soydan KuĢ, Sefer MemiĢoğlu, Betül Merkan, Ercan Molla, Mahir Özel, Mehmet Özen, AyĢe Burcu Özbakır, Ferhat Özgür, Çağrı Saray, Gonca Sezer, Ebru Sözen, Yuen Sun, Simurg BaĢak ġimĢek, Zeynep Tokatlı, Sencer Vardarman, Ergun Yıldız

Sergi Adı: ―In Image We Trust II‖ ―Ġmaja Güveniyoruz 2‖ (21. Günümüz Sanatçıları Ġstanbul Sergisi‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Diyarbakır Sanat Merkezi, Diyarbakır, 20 Ekim-15 Aralık 2002

Sanatçılar: YeĢim Ağaoğlu, Zeynep Ağartan, Fatih Balcı, ġinasi GüneĢ, Yasemin Özcan Kaya, Gonca Sezer özellikle bu sergi için üretildi. Ragıp Basmazölmez, Cem Ece, Gül Ilgaz, Cemile Kaptan, Ercan Molla, Mehmet Özen, Çağrı Saray, Ergün Yıldız

Sergi Adı: ―Sheshow‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: ATA Center for Contemporary Arts, Sofya, Bulgaristan, 8 Mart 2002.

Sanatçılar: YeĢim Ağaoğlu, Özgül Arslan, Handan Börüteçene, Elif Çelebi, Ġnci Eviner, Gül Ilgaz, Neriman Polat, Ani Setyan, Sermin Sherif, Gonca Sezer

293

Sergi Adı: ―Password: Ġstanbul/ġifre: Ġstanbul‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Westdeutsche Landesbank, Ġstanbul; Haziran-Ekim 2002;

Diyarbakır Sanat Merkezi,Diyarbakır, 31 Ocak-6 Mart 2003.

Sanatçılar: Burak Delier, Fatih Balcı, Mustafa Pancar, Hakan Gürsoytrak, Murat Gök, Berat IĢık, Cüneyt Kurt, Cartin Otto, Fatih Sungurtekin

Sergi Adı: ―Video Havuzu‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Lütfi Kırdar Uluslararası Sergi Salonu, Ġstanbul: 24-29 Eylül 2002.

Sanatçılar: Antonio Riello, Paolo Ravalico Scerri, Mariateresa Sartori, Jerome Symons, ġeyda Cesur, Elif Çelebi, ġinasi GüneĢ, Ethem Özgüven, Ahmet Öğüt, Neriman Polat, Canan ġenol, Kemal Tufan

Sergi Adı: ―Kendi Portresi‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul: 12 Aralık 2002- 8 ġubat 2003

Sanatçılar: Dunica Dakic, ġeyda Cesur, Ina Wudtke, Ethem Özgüven, Luchezar Bojadjiev, Maria Botinelli Montandon, Aslı Erdoğan

Sergi Adı: ―Register the Distance I‖ (―Uzaklığı Belgele I‖)120

120 ―Register the Distance I‖ sergisi, Los Angeles izleyicisine Türk çağdaĢ sanatından bazı örnekleri sunmuĢtur. Beral Madra küratörlüğünde gerçekleĢtirilen sergide, ġeyda Cesur, kendi bedeni ve portresinin taramalarından oluĢan on bir çalıĢma ile katılmıĢtır. Damla Hacıoğlu, insanın doğa ile kurduğu iliĢkiyi kritize eden ve seramikten ürettiği büyük bir ayçiçeği ve arkasındaki çorak Toprak görüntüsünü sunmuĢtur. Xurban.net ise Ġstanbul‘un güncel mimari dokusunun yarattığı kaosun fotoğraflarını Los Angeles‘a taĢımıĢtır. (Anonim 2003a

294

Sergi Mekanı ve Tarihi: Crazyspace Galerisi, Santa Monica/ Los Angeles; 3-24 Mayıs 2003

Sanatçılar: Xurban.net, ġeyda Cesur, Damla Hacıoğlu

Sergi Adı: ―Register the Distance II‖ (―Uzaklığı Belgele II‖)121

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi; 25 Mart-28 Mayıs 2005

Sanatçılar: Gül Çağın, Martin Durazo, Arzu Arda KoĢar, Zafer MintaĢ, Ntopia Yoshua Okon, Max Presneill, Brad Spence, ChriĢ Tallon, Emrah Yücel

Sergi Adı: ―In Limbo‖ 50. Venedik Bienali

Sergi Mekanı ve Tarihi: Arsenale Venedik, 15 Haziran-2 Kasım 2003.

Sanatçılar: Nuri Bilge Ceylan, Neriman Polat, Ergin ÇavuĢoğlu, Gül Ilgaz, Nazif Topçuoğlu

Sergi Adı: ―Sfenks Seni Yiyip Yutacak‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: KarĢı Sanat ÇalıĢmaları, Ġstanbul, 15 Mart-7 Nisan 2004

Sanatçılar: YeĢim Ağaoğlu, Özgül Arslan, Elif Çelebi, Gül Ilgaz, Cemile Kaptan, Nadezda Oleg lyahova, Alla Georgieva, Fakhriya Mammedova, Tina La Porta, Ani setyan, Sermin Sherif, Gonca Sezer, Kumi Ymashita, Amel Kenawy

121 Ġlki, 2003 yılının mayıs ayında Los Angeles'taki Crazyspace Galerisi'nde 'Ġstanbul-Los Angeles: Uzaklığı Belgele I' baĢlığıyla açılan serginin ikincisi, ―Register the Distance II‖ adı altında Ġstanbul‘da Borusan Sanat Galerisi‘nde açılmıĢtır. ―Register the Distance II‖ sergisinin küratörlüğünü Beral Madra yapmıĢtır. Sergi, Los Angeles'ta yaĢayan Türk ve ABD'li sanatçıların resim, fotoğraf, video, yerleĢtirme ve performanslarını bir araya getirmiĢtir (Yazıcı, 2005a).

295

Sergi Adı: ―Ölüm KarĢı Yakada‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Oratoria di San Ludovico Kilisesi, Venedik; 18 Haziran-18 Temmuz 2004.

Sanatçılar: Melih Görgün

Sergi Adı: ―Bir Bilanço-80‘li Yıllarda Türkiye‘de Sanat Üretimi‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: KarĢı Sanat ÇalıĢmaları, Ġstanbul, 8 Nisan-31 Mayıs 2005.

Sanatçılar:

Sergi Adı: ―Adalet Tüketimi‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Diyarbakır Sanat Merkezi, Diyarbakır; 1-31 Mayıs 2005.

Sanatçılar: Ali Aksakal, Ruben Arevshatian, Maha Abu Ayyash, Evrensel Belgin, Andrej Derkovic, Heba Farid, Orkhan Huseinov, Lamia Joreige, Panayiotis Michael, Oliver Mussovik, Behrang Samadzadegan, Zehra ġonya, Ġliko Zautashvili

Sergi Adı: ―Absent Presence‖ (―Olmayan var Olma‖) 51. Venedik Bienali

Sergi Mekanı ve Tarihi: Levi Vakfı, Venedik, 12 Haziran- 6 Kasım 2005

Sanatçılar: Hüseyin Çağlayan

Sergi Adı: ―Bellek Dolu/BoĢ‖

296

Sergi Mekanı ve Tarihi: Lubliana Kalesi, Slovenya, Eylül, 2005.

Sanatçılar: Gül Ilgaz ve diğer sanatçılar

Sergi Adı: ―ġey‖, Sinopale 1/Uluslararası Sinop Bienali

Sergi Mekanı ve Tarihi: Tarihi Cezaevi, Sinop kalesi, Sinop Arkeoloji Müzesi, Pervane Medresesi ve Ģehrin içindeki birçok mekan, Sinop; 15 Ağustos-3Eylül 2006

Sanatçılar: Nezaket Ekici, Handan Börüteçene, Roza El Hassan, Monali Meher, Antonio Riello, Ġpek Duben, Nobuho Nagasava, Monochrom, Emre Koyuncuoğlu, Ferhat Özgür, Mohac Yücel, Tamas Oszwald, Eric van Hove, Andre van Bergen, Yael Davids, Juliane Stiegele, Murteza Fidan, Lerzan Özer, Orgacom, Techne, Alparslan Baloğlu, Nadia Tsulukidze, Sophia Tabatadze, Suna Suner, Walter Bergmoser, Jurgen Hefele, Marc Rees, Neil Davies, Canan Beykal, Tobial Hering, Gue Schmidt, Umut Suduak, UlaĢ eryavuz, Selen BaĢer, Buket Uygur

Sergi Adı: ―Neighbours in Dialogue‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Feshane-I Amire, Ġstanbul, 10-31 Mart 2007

Sanatçılar: Andrej djerkovic, Steve Sabella, Dilek Winchester, x-urban.net, Wafaa Yasin, Lamia Joreige, Vahram Aghasyan, Khaled Hafez, Farhad Moshiri, Shalva Khakhanashvili, Sanan Aleskerov

Sergi Adı: ―Unfinished‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: BM Suma çağdaĢ Sanat Galerisi, Ġstanbul; 3 Eylül-3 Kasım 2007

Sanatçılar: Volkan Arslan, Melih Görgün, Ergin ÇavuĢoğlu, Nilbar GüreĢ, Serhat Kiraz, Parastou Forouhar, Ulrike Mohr, Ahmet Öktem, Sermin Sheriff, Dilek Winchester

297

Sergi Adı: ―Sınırlar-Yörüngeler‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Siemens sanat Merkezi, Ġstanbul; 2-25 Ağustos 2007

Sanatçılar: Semih Delil, Serkan Demir, Erdal Duman, Irmak Canevi, Gökçe Er, Hatice Karadağ, Burak Kuyucaklı, Elif Öner

Sergi Adı: ―Atmosfer 41. Paralel ġehir‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Siemens Sanat, Ġstanbul; 5 Eylül-20 Ekim 2007

Sanatçılar: Oleg Timchenko, Mamuka Japharidze, Ira Kurmaeva, Koka Ramishvili, Maya Sumbadze, Niko Tsetskhladze, Guram Tsibakhashvili, Guela Tsuladze, Ġliko Zautashvili

Sergi Adı: ―ġeylerin Yeni Düzeni‖, Sinopale 2/Uluslararası Sinop Bienali

Sergi Mekanı ve Tarihi: Tarihi Sinop Hapishanesi, Eski Otel 117, Eski Tekel Binası; 16 Ağustos-5 Eylül 2008

Sanatçılar: Atılkunst, Nezaket Ekici, Collabor.at, Maria Cosmes Roman, Dejan Kaludjerovic, Aspaslan Karaaslan, Renan Koen, Burçak Konukman, Roza El Hassan, Metahaven, Monali Meher, Carlos Pina, Roland Stratmann, Rob Sweere, Adrien Tirtiaux, Julie Upmeyer & Ina Stockem, Marielle Videler, Johannes Voal

Sergi Adı: ―Ayaklarımın Altında Cenneti Değil, Dünyayı Ġstiyorum‖122

122 Sergiye, Gül Ilgaz‘ın ‗Mücadele adlı fotoğraf çalıĢması ile katılmıĢtır. Ilgaz‘ın Athena tapınağındaki bir kabartmadan bir kadın fotoğrafı montajladığı çalıĢması, aynı zamanda ‗Ġstanbul Next Wave‘ etkinliğinin genel afiĢinde ve katalog kapağında kullanılmıĢtır. Akademie der Künste‘nin kafe bölümündeki duvarlarda ise Atılkunst sanatçı grubunun ‗Hatasız Kunst Olmaz‘ gibi afiĢleri görülmektedir. Performans sanatçısı Nezaket Ekici ise iki yıl önce Ayasofya Müzesi‘nde yapmak isteyip izin alamadığı, geçen Nisan ayında Almanya‘da bir müzede tavandan baĢaĢağı sarkarak gerçekleĢtirdiği performansının videosuyla sergiye katılmıĢtır Aynı zamanda Ģair olan YeĢim Ağaoğlu‘nun üzerinde Ģiirler yazılı buruĢturulup atılmıĢ kağıtlardan

298

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akademie der Künste, Berlin; 2009

Sanatçılar: YeĢim Ağaoğlu, Gülçin Aksoy, Nancy Atakan, Atılkunst (Gülçin Aksoy, Yasemin Nur Toksoy, Gözde Ġlkin), Nazan Azeri, Ġpek Duben, Nezaket Ekici, Gül Ilgaz, Gözde Ġlkin, Cemile Kaptan, ġükran Moral, Neriman Polat, Necla Rüzgar, Gülay Semercioğlu, Nalan Yırtmaç.

Sergi Adı: ―Making Interstitches‖, 53. Venedik Bienali, Orta Asya Pavyonu123

Sergi Mekanı ve Tarihi: 4 Haziran-22 Kasım 2009

Sanatçılar: Ermek Jaenisch, Jamshed Kholikov, Oksana Shatalova, Anzor Salidjanov, Yelena Vorobyeva &Viktor Vorobyev.

Sergi Adı: ―Password: Ġstanbul124

oluĢan yerleĢtirme ile sergiye katılmıĢtır, ġükran Moral, ―Galatasaray Hamamı‖ videosu ile Gülçin Aksoy ise, ―Burma Bilezik‖adlı yerleĢtirmesi ile sergiye katılmıĢtır. (Dilay, 2009b).

123 Beral Madra‘nın küratörlüğünü, Nazira Alymbaeva‘nın yardımcı küratörlüğünü üstlendiği ―Making Intertitches‖ sergisi, 53. Venedik Bienali‘nde yer almıĢtır. Madra, Kırgızistan, Özbekistan, Tacekistan ve Kazakistan‘ın dahil olduğu Orta Asya ülkelerinin bulunduğu pavyonu yönetmiĢtir.

124 "ġifre/Password: Ġstanbul" baĢlıklı serginin küratörü Beral Madra‘dır. Bir proje olarak baĢlatılan sergiye 26 sanatçı 265 eser ile katılmıĢtır. Ana konsepti Ġstanbul olan sergide videoart, heykel, resim, fotoğraf, enstalasyon gibi farklı disiplinlerdeki çağdaĢ sanat yapıtları yer almıĢtır. Tüm iĢler otelin giriĢinden baĢlayarak her köĢesine yayılmıĢtır. Bu projede, iç mimar, küratör ve sanatçılar sürekli bir koordinasyonu halinde çalıĢmıĢ ve hangi çalıĢmanın nereye yerleĢtirileceği belirlenmiĢtir. Bazen mekanın yorumlanmasıyla iĢler üretilirken, bazen de seçilen eserlere göre mimariye müdahaleler yapılmıĢ "ġifre/Password: Ġstanbul" adlı kitapla da belgelenenmiĢtir (Arıkonmaz, 2010).

Kemal Tufan, bahçedeki "Kalyon" adlı taĢ heykeliyle, Murat Morova, "Tahammül Mülkü" ve Günnur Özsoy keçeleri ile lobide yerini almıĢtır YeĢim Ağaoğlu bilgisayar çiplerini minyatür kentlere dönüĢtürdüğü çip kentiyle bir çalıĢma gerçekleĢtirmiĢ, Sinan Niyazioğlu ise, odalardan görünen manzarayı yorumlayarak duvarlara

299

Sergi Mekanı ve Tarihi: Point Otel, Gayrettepe, Ekim 2008-Nisan 2010

Sanatçılar: YeĢim Ağaoğlu, Gülçin Aksoy, Volkan Aslan, Okan Bayülgen, Nuri Bilge Ceylan, Nejat Çınar, Melih Görgün, Hakan Gürsoytrak, Gül Ilgaz, Bengü Karaduman, Esen Karol, Serhat Kiraz, Sıtkı Kösemen, Pablo Martinez Muniz, Murat Morova, Sinan Niyazioğlu, Kadri Özayten, Ardan özmanoğlu, Günnur Özsoy, Gülay Semercioğlu, Nihal Yüzsever, Kemal Tufan, BaĢak Ürkmez, Mohaç Yüce

Sergi Adı: ―Gizli Anlar Kayıp Ġzler‖ Sinopale 3/Uluslararası Sinop Bienali

Sergi Mekanı ve Tarihi: Tarihi Sinop Hapishanesi, Pervane Medresesi El Sanatları ÇarĢısı, Dr Rıza Nur Ġl halk Kütüphanesi, Lonca Kapısı, Ülgen Kotra Evi, 14 Ağustos-4 Eylül 2010

Sanatçılar: Joel Adrianomearisoa, The Virtual Museum of Avant-garde, Ziya Azazi, Ayhan& Bahar EnĢici, Maria Ikonomopoulou, Hülya KarakaĢ, Ludwig Kittinger, Georg Klein, Renan Koen, Sıtkı Kösemen, Ronan McCrea, Els vanden Meersch, Anne Metzen, Daniele Pezzi, Mali Weil Performance Project, Masa Project, Maria Papadimitriu, Seyit Saatçi, Jelena Vasiliev, Rhona Byrne, Declan Clarke, IĢıl Eğrikavuk, Gülsün Karamustafa, Sean Lynch, Fiona Marron, Bea McMahon, Ferhat Özgür, Sarah Pierce, Tayfun SerttaĢ

Sergi Adı: ―Gölgenin Bilgeliği: BozulmuĢ Bilgi Çağında Sanat‖, Sinopale 4/Uluslararası Sinop Bienali125

taĢımıĢtır. fotoğraf sanatçısı Sıtkı Kösemen ise, "Beklemek" adlı ile videosu asansörlerde sürekli gösterimdedir.

125 ―Gölgenin Bilgeliği: BozulmuĢ Bilgi Çağında Sanat baĢlıklı 4. Uluslararası Sinop Bienali‘nin curator takınımda baĢta Beral Madra olmak üzere, Aslı Çetinkaya, Elke Falat, IĢın Önol,

300

Sergi Mekanı ve Tarihi: Tarihi Sinop Cezaevi, Sinop Kent Kütüphanesi, Sinop Kent Merkezi, ġehir merkezindeki farklı mekanlar; 1 Ağustos-12 Eylül 2012

Sanatçılar:Francis Alys, Alpin Arda Bağcık, Brigitta Bodenauer, Francesco Bertele & Eddie Spanier, Amelie Brisson-Darveau, Evelina Domnich&Dmitry Gelfand, Quynh Dong, Monika Drozynska, Karen Geyer, Shilpa Gupta, Andreas Haider, Berglind Hlynsdottir, Ashley Hunt, Ġnsel Ġnal, Volakan Kaplan& Erdem ġentürk, Petra Elena Köhle& Nicolas Vermot Petit Outheinin, Cat Tuong, Bernd Oppl, Sümer Sayın, Liddy Scheffknecht, Özlem Sulak, Riikka Tauriainen, Hande Varsat, Stefanie Wuschhitz

Sergi Adı: ―Kugular ve KarĢı DuruĢlar‖(―Fictions and Dissentions‖), 3. Çanakkale Bienali

Sergi Mekanı ve Tarihi: Eski Otogar ve Deposu, Korfmann Kütüphanesi, Eski Ermeni Kilisesi, Çanakkale Devlet Güzel Sanatlar Galerisi,: 28 Eylül-3 Kasım 2012

Sanatçılar:YeĢim Ağaoğlu, Murat Akagündüz, Nikita Alexeev, Melih Apa, Artık ĠĢler Video Kolektif, Fikret Atay, Bobbie, Mehmet Ali Boran, Braco Dimitriyevich, barıĢ Eviz, Jakob Gautel, Nadi Güler, Ġnsel Ġnal, Hakan Kırdar, Serhat Kiraz, Komet, Kalliopi Lemos, Love Difference& Artway of Thinking, Moataz Nasr, Mustafa Okan, Ali Ġbrahim Öcal, Ferhat Özgür, Neriman Polat, Ulrike Rosenbach, Çağrı Saray, Marwan Sahmarani, Ani satyan, Julian Stallabrass, Ayhan TaĢkıran, Sevil Tunaboylu, Yeni Anıt, Sencer Vardarman, Nalan Yırtmaç, Pınar Yolaçan

Sergi Adı: ―SavaĢın Sonunu Yalnızca Ölüler Görür‖ 4. Çanakkale Bienali

Sergi Mekanı ve Tarihi: Bienal Ana mekanı DOĞTAġ, Korfmann Kütüphanesi, Mahal Sanat, Eski Ermeni Kilisesi, DGSG, Yalı Hanı, Erkan Yavuz Deneysel Sanat Atölyesi; 27 Eylül-2 Kasım 2014

Dimitrina Sevova, Janet Kaplan, Sean Kelly, Associazione E (Francesco Ragazzi & Francesco Urbano), Jacqueline Heerema ve Ana Riaboshenko bulunmaktadır

301

Sanatçılar: Gülçin Aksoy (Ġstanbul), Maja Bajevic (Paris–Sarajevo), Nigol Bezjian (Beyrut), Bashir Borlakov (Ġstanbul), Songül Boyraz (Viena), Harold De Bree (The Hague), Klaus vom Bruch (Berlin–Munih), Ergin ÇavuĢoglu (London–Ġstanbul), Ersan Deveci (Ġzmir), Nezaket Ekici (Berlin–Ġstanbul), Reha Erdem (Istanbul), (AyĢe Erkmen (Berlin–Ġstanbul), Aladdin Garunov (Moscow), Douglas Gordon (London), Murat Gök (T. Melih Görgün (Ġstanbul), Güven Ġncirlioglu (Ġzmir), IRWIN (Ljubljana), Khaled Jarrar (Ramallah), Grigor Khachatryan (Yerevan), Anne Kodura (Berlin), Sıtkı Kösemen (Ġstanbul), Raziye Kubat (Istanbul), Radenko Milak (Belgrad), Jehane Noujaim (Boston), Pınar Örenci (Ġstanbul), Ahmet Öktem (Ġstanbul), Marilena Preda Sanc (BükreĢ), Antonio Riello (Milan–London), Anri Sala (Paris), Hans Schabus (Viena), Tunca SubaĢı (Ġstanbul), Erdal Sezer (Canakkale), Panos Tsagaris (New York- Atina), Astrid Walsh (Dublin), Viron Vert (Berlin–Istanbul), Akram Zaatari

302

EK 2. VASIF KORTUN’UN KÜRATÖRLÜĞÜNÜ YAPTIĞI SERGĠLERĠN KRONOLOJĠK DĠZĠNĠ

Sergi Adı: Anı / Bellek 1 Sergisi

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Büyük ġehir Belediyesi, Taksim Sanat Galerisi, 9- 30 Aralık 1991 Sanatçılar: : Selda Asal, Micheal Morris, Hüseyin Alptekin, Halil Akdeniz, Ġpek Aksüngür Duben, Gülsüm Karamustafa

Sergi Adı: Anı- Bellek II 50 Numara Sergisi Sergi Mekanı ve Tarih: Akaretler 50 Numara

Sanatçılar: Emre Zeytinoğlu, Bülent ġangar, Aydan Murtezaoğlu, Ġsmet Doğan, Taner Ceylan, Lerzan Özer, Vahap AvĢar, Güven Ġncirlioğlu, Eliza Proctor

Sergi Adı: 3. Uluslararası Ġstanbul Bienali

Sergi mekanı ve Tarihi: Feshane Binası, 16 Ekim-30 Kasım 1992

Sanatçılar: Matta Wagnest, Richard Höck, Manfred Erjautz, Heimo Zobernig, Jan Fabre, Lyuben Kostov, Nedko Solakov, Georgi Rouzhev, Eleanor Bond, Colin Campbell, ShawnaDempsey, Jana Sterbak, Joanne Tod, Jin-me Yoon, Catherine Coolins, Christian Boltanski, Jean Michel Othoniel Absalon Seymour Likely, Willem Sanders Sonja Oudendijk, Joseph Semah, Daniel Sack, Neta Ziv, Zvika Kantor

Sergi Adı: ―Karma Resim Sergisi‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Galetea Sanat Galerisi, 1999

303

Sanatçılar: Hakan Onur, Vahit Tuna, Canan ġenol, Halil Altındere, Serkan Özkaya, Selim Birsel, Neriman Polat, Gülçin Aksoy ve Aydan Murtezaoğlu

Sergi Adı: Genç Sanat 3

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ankara ÇağdaĢ Sanatlar Merkezi, 20 Ekim- 19 Kasım 2000

Sanatçılar: Ozan Adam, Fatma Binnaz Akman, Gülçin Aksoy, Can Altay, Halil Altındere, Zafer Aracagök, Cem Arık, Nancy Atakan, Yasemin AtaĢ, Nezihe AteĢ, Bülent BaĢ, UlaĢ Bedük, Osman Doğu Bingöl, Elif Çelebi, Murat Çelik, Serkan Demir, Esra Ersen, Extramücadele, Cem Gencer, Murat Gök, ġinasi GüneĢ, imam Xurban.net, Elif Kalpak, Ömer Ali Kazma, Sıtkı Kösemen, AyĢe Sertaç KuĢdoğan, Aydan Murtezaoğlu, Oda- bir sergi mekanı, Lütfi Özden, Birol Özer, Serkan Özkaya, Beril Özkoçak, ġener Özmen, ġükriye Sarı, GüneĢ SavaĢ, Eser Selen, Canan ġenol, Koray Tarhan, Vahit Tuna, Alper UlaĢ, Sencer Vardarman, Seçil Yersel, Lale Yılmaz, Erdem yücel, Kutluğ Gürelli.

Sergi Adı: Ġzleyenin Ġtirafları

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ducinea ÇağdaĢ Sanatçılar Ġçin Özgür Mekan, 1 Aralık 2000- 19 Ocak 2001

Sanatçılar: Vanessa Beecroft, Noritoshi Hirokawa, Donald Moffet, Aydan Murtezaoğlu, Serkan Özkaya,Tadasu Takamine ve Maciej Toporowicz

Sergi Adı: Spekülasyonlar

Sergi Mekanı ve Tarihi: Platform Garanti Güncel Sanat Merkezi, 2002

Sanatçılar: AyĢe Erkmen, Vahit Tuna, Erzen Shkololli

Sergi Adı: Undesire

Sergi Mekanı ve Tarihi: Apex Art, 18 Nisan-17 Mayıs 2003

Sanatçılar: Fikret Atay, Phil Collins, Ġnci Eviner, Dan Perjovsch

304

Sergi Adı: 9. Uluslararası Ġstanbul Bienali

Sergi Mekanı ve Tarihi: Deniz Palas Apartmanı, Garanti Binası, Antrepo No 5, Tütün Deposu, Bilsar Binası, Platform Garanti Güncel Sanat Merkezi, Gariabaldi Binası, Yolda, 16 Eylül- 30 Ekim 2005.

Sanatçılar: Hüseyin Alptekin, Pawel Althamer, Halil Altındere, Yochai Avrahami, Yael Bartana, Otto Berchem, Johanna Billing, Michael Blum, Daniel Bozhkov, Pavel Büchler, Phil Collins, Smadar Dreyfus, Lukas Duvenhögger, Maria Eichhorn, Gardar Eide Einarsson, Hala Elkoussy, Jon Mikel Euba, Cerith Wyn Evans, Jakup Ferri, Flying City, Luca Frei, Erik Göngrich, Gruppo A12, Daniel Guzman, Hatice Güleryüz, IRWIN, Chris Johanson, Y.Z Kami, Karl-Heinz Klopf, Servet Koçyiğit, Yaron Leshem, David Malikovic, Oda Projesi, Paulina Olowska, Slke Otto-Knapp, Serkan Özkaya, Ahmet Öğüt, ġener Özmen, Dan Perjovschi,Ola Pehrson, Khalil Rabah, Mario Rizzi, RUANGRUPA, Solmaz Shahbazi, Wael Shawky, Ahlam Shibli, Sean Snyder, Nedko Solakov, SUPERFLEX, Jens Haning, Pilvi Takala, Tintin Wulia, Alexander Ugay, Roman Maskalev, Axel John Wieder, Jesko Fezer

Sergi Adı: Normalizasyon /MakulleĢme

Sergi Mekanı ve Tarihi: 10 Mart -23 Nisan 2005 Sanatçılar: Yael Bartana, Mark Leckey, Aydan Murtezaoğlu, Phil Collins, Roman Ondak, Solmaz Shahbazi, Jalal Toufic, Wael Shawky, Haluk Akakçe, Can Altay, Yetkin BaĢarır, Osman Bozkurt, Cevdet Erek, Köken Ergun, Esra Ersen, Leyla Gediz, Hatice Güleryüz, Gülsün Karamustafa, Erkan Özgen, ġener Özmen, Neriman Polat, Bülent ġangar, Seçil Yersel

Sergi Adı: YerleĢmek

Sergi Mekanı ve Tarih: Ġstanbul Güncel Sanat Müzesi,

Sanatçılar: Hüseyin Alptekin, Can Altay, Halil Altındere, Tina Carlsson, Esra Ersen, Erik Göngrich, Hakan Gürsoytrak, Gülsün Karamustafa, Aydan Murtezaoğlu ve Bülent ġangar

305

EK 3. ALĠ AKAY’IN KÜRATÖRLÜĞÜNÜ YAPTIĞI SERGĠLERĠN KRONOLOJĠK DĠZĠNĠ

Sergi Adı: KüreselleĢme (Devlet- Sefalet- ġiddet)

Sergi Mekanı ve Tarihi: 1995

Katılan Sanatçılar: Gülsün Karamustafa, Emre/ MüĢerref Zeytinoğlu, Bülent ġangar, Michael Morris, Hüseyin Alptekin

Sergi Adı: Azınlık Sergisi

Sergi Mekanı ve Tarihi: Mağusa, 1996

Katılan Sanatçılar: Emre Zeytinoğlu, MüĢerref Zeytinoğlu, ġeyma R. Nalça, Akın Nalça, Nilüfer Ergin, Hüseyin B. Alptekin

Sergi Adı: Üç KuĢak Cumhuriyet

Sergi Mekanı ve Tarihi: Darphane, Ġstanbul, 1998

Katılan Sanatçılar: Erdağ Aksel

Sergi Adı: Ekoloji ve Periferi

Sergi Mekanı ve Tarihi: Floransa, Ġtalya, Temmuz 1998

Katılan Sanatçılar: Ġnci Eviner, Emre Zeytinoğlu, Hüseyin Bahri Alptekin, MüĢerref Zeytinoğlu, Nilüfer Ergin, ġeyma Reisoğlu Nalça, Tayfun ErdoğmuĢ

Sergi Adı: ―Sanat ve Modaları‖

306

Sergi Mekanı ve Tarihi: Urart Sanat Galerisi, Ġstanbul, Ağustos 1999

Katılan Sanatçılar: Ahmet Eltan, MüĢerref Zeytinoğlu, Suzy Hug Levy, Hakan Onur, Esad Tekand, Emre Zeytinoğlu, Hüseyin Bahri Alptekin, Bahiç Ak

Sergi Adı: ―Giz ve Açıklık‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul, 1999

Katılan Sanatçılar: Seza Paker

Sergi Adı: Riskli Gölgeler

Sergi Mekanı ve Tarihi: Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Galerisi, Ġstanbul, Mart 2000

Katılan Sanatçılar: Kezban Arca Batıbeki, Bedri Baykam, Elif Çelebi, Tayfun ErdoğmuĢ, Nilüfer Ergin, Selma Gürbüz, ġeyma Reisoğlu Nalca, Argun OkumuĢoğlu, Hakan Onur, Seza Paker

Sergi Adı: ―GeçiĢlilik‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġkiz Kiliseler, Magosa, LefkoĢa, Kıbrıs, Temmuz, 2000

Katılan Sanatçılar: (Türkiye) Ömer Uluç, Seza Paker, Emre Zeytinoğlu, Tayfun ErdoğmuĢ, Hakan Onur; (Kıbrıs) inci Kansu, Emel Samioğlu, Filiz Ankaç, Kemal Ankaç, Ümit Ġnatçı

307

Sergi Adı: ―Ġlahi Komedya‖126

Sergi Mekanı ve Tarihi: Urart Sanat Galerisi, Ġstanbul, ġubat 2001

Katılan Sanatçılar: Vahit Tuna, Elif Çelebi, Esra Ersen, Neriman Polat, Seza Paker, Mürüvvet Türkyılmaz,

Sergi Adı: ―ĠĢin BaĢı; Çizime Farklı YaklaĢımlar‖127

Sergi Mekanı ve Tarihi: Kasa Galeri, 2001

Katılan Sanatçılar: Seza Paker

Sergi Adı: ―Sefahat‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Marmara Güzel Sanatlar Fakültesi, Ġstanbul, Mart-Nisan, 2002

Katılan Sanatçılar: Alev Çağlar, Elif Çelebi, Tayfun ErdoğmuĢ, Fuat Erman, Mürteza Fidan, Can Onat, Seza Peker, Emre Zeytinoğlu, Orhan Cem Çetin, Canan Beykal, Ġnci Eviner, Melih Görgün, Genco Gülan, Ferhat Özgür, Rüçhan ġahinoğlu, Nafiz Topçuoğlu

126 Sergi, Dante‘nin ―Ġlahi Komedya‖sından yola çıkarak hazırlanmıĢtır. Akay, Dante‘nin kitabındaki cennet, cehennem ve araftaki karakterlerin, Türkiye‘nin karakterlerinin bir izdüĢümü niteliğinde görmüĢtür. Dolayısıyla, popüler kültürü, Rönesans‘ın önemli yapıtlarından biriyle özdeĢleĢtirmiĢtir.

127 ―ĠĢin BaĢı; Çizime Farklı YaklaĢımlar‖ sergisi, Sabancı Üniversitesi Kasa Galeri‘de Ali Akay küratörlüğünde gerçekleĢtirilmiĢtir. Sergi, Kasa Galeri'de, iki yıldır gerçekleĢtirilen "Çizime Farklı YaklaĢımlar" baĢlıklı sergiler dizisinin beĢinci serisinde yer almıĢtır. Paker, sergide daha önce kullandığı malzemelerden ve sorunlardan yola çıkarak, neredeyse yarım asırlık bir zaman dilimi içinde geliĢen ütopik hareketlerin, günümüzde aldığı görüntüsünü sorguladığı çalıĢmalarını sergilemiĢtir. (http://kasagaleri.sabanciuniv.edu/tr/portfolio-)

308

Sergi Adı: ―Arada‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Proje 4L, Ġstanbul, Nisan-haziran 2003

Katılan Sanatçılar: Chiara Gallerani, Seza Paker, Brad Mehldau, Charles Edmond Henry, Anabelle Habaut, David Michael Clark, François Courbe, Agnes Pezeu-Villan

Sergi Adı: ―Gelecek Demokrasi‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Kültür ve Sanat Merkezi, Ġstanbul, 10 Eylül-18 Ekim 2003

Katılan Sanatçılar: Altan Bal, Cem Gencer, Claude Leon, Gamze Toksoy, Seza Paker, Susa Kleinberg, ġener Özmen

Sergi Adı: ―Dilin Gücü‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Keçiburcu, Diyarbakır, Aralık 2003

Katılan Sanatçılar: Abdo, Ahmet Öğüt, Berat IĢık, Cengiz Tekin, Cüneyt Kurt, Erkan Özgen, Ferhat Özgür, Fikret Atay, Leyla Gediz, Melih Apa, Elif Çelebi, Osman Doğu Bingöl, Seher Kurt, Serkan Özkaya, ġener Özmen, Volkan Demir

Sergi Adı: Dilin Gücü 2: Minör OluĢ

Sergi Mekanı ve Tarihi: Keçiburcu, Diyarbakır, Mart 2004

Katılan Sanatçılar: Abdo, Selda Asal, Volkan Demir, Cem Gencer, Nurullah Görhan, Murat Gök, Erkan Özgen, ġener Özmen, Berat IĢık, Ani Setyan, Cengiz Tekin, Murat Tosyalı, Emre Zeytinoğlu

309

Sergi Adı: ―Hayalet Çizgi‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Kültür ve Sanat Merkezi, Ġstanbul, ġubat 2004

Katılan Sanatçılar: Serkan Özkaya, AyĢe Erkmen, Leyla Gediz, Seza Paker, Ahmet Öğüt, Yusuf Taktak, Selim Birsel, Gökçe Süvari, Fatma Tülin Öztürk, ġener Özmen, Tayfun ErdoğmuĢ, Elif Çelebi, Ġnci Eviner

Sergi Adı: ―KesiĢen Zamanlar‖

(EĢ Küratörler: HaĢim Nur Gürel, Levent Çalıkoğlu)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern, 2004

Katılan Sanatçılar: ġeker Ahmet Ali PaĢa, Hoca Ali Rıza, Mahmut Cuda, Nurullah Berk, Haluk Akakçe, Ömer KaleĢi, Mehmet Güleryüz, Fikret Mualla, Hamit Görele, Muhsin Kut, Namık Ġsmail, Ömer Uluç, Nuri Ġyem, Burhan Doğançay, Eren Eyüboğlu, Mığırdiç Givaniyan, Ġsmet Doğan, NeĢ'e Erdok, Komet, Alaettin Aksoy, Utku Varlık, Burhan Uygur, Nevhiz Tanyeli ve diğerleri.

Sergi Adı: ―Gözlem / Yorum/ ÇeĢitlilik‖

(EĢ Küratörler: Levent Çalıkoğlu, HaĢim Nur Gürel)

Sergi Mekanı ve Tarihi: ―Ġstanbul Modern, Aralık 2004‖

Katılan Sanatçılar: Kalıcı Koleksiyon Sergisi

Sergi Adı: ―Atık: Yapıbozum- Yenidenyapım‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Diyarbakır Sanat Merkezi, 7-19 Ocak 2005

Katılan Sanatçılar: Volkan Demir

310

Sergi Adı: ―Doğayla BuluĢmak‖

(EĢ Küratör: Levent Çalıkoğlu)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Kültür ve Sanat Merkezi, Ġstanbul, 9 ġubat-19 Mart 2005

Katılan Sanatçılar: Ergin ÇavuĢoğlu, AyĢe Erkmen, Ġnci Eviner, Seza Paker, Canan Tolon

Sergi Adı: Fikret Mualla Retrospektifi

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern, 15 Nisan-31 Temmuz 2005

Katılan Sanatçılar: Fikret Mualla

Sergi Adı: ―Tekinsiz‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Kültür Sanat Merkezi, Ġstanbul, 2005

Katılan Sanatçılar: Ġnci Eviner, Seza Paker, ġener Özmen, Cengiz Tekin, Serkan Özkaya

Sergi Adı: ―Gilles Deleuze Ġçin‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat Merkezi, 30 Mart- 6 Mayıs 2006

Katılan Sanatçılar: Gilles Deleuze‘a ait belgeler sergilenmiĢtir

Sergi Adı: ―Hep Aynı ġarkı‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat, 13 Mayıs- 10 Haziran 2009

311

Katılan Sanatçılar: Ayse Erkmen, Seza Paker, Leyla Gediz, Brice Dellsperger, Wang Du

Sergi Adı: ―Transit‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Passage de Retz, Paris, 28 Mart-24 Nisan 2010

Katılan Sanatçılar: Ahmet Öğüt, Seza Paker, Brice Dellsperger, Claude Clausky, Nasan Tur, Wang Du

Sergi Adı: ―Megalopoller‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat, 26 Ocak- 19 Mart 2011

Katılan Sanatçılar: Mounir Fatmi

Sergi Adı: ―Sürekli ÇeĢitlemeler‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat, 18 Mayıs 2011 - 18 Haziran 2011

Katılan Sanatçılar: AyĢe Erkmen, Füsun Onur ve Seza Paker

Sergi Adı: Sovereign Art Foundation-Avrupa Sanat Ödülü Sergisi

Sergi Mekanı ve Tarihi: 2011, Hasköy Ġplik Fabrikası

Katılan Sanatçılar:

312

Sergi Adı: ―Zaman Kapsülü‖128

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat, 15 Eylül-28 Kasım 2011

Katılan Sanatçılar: Bruno Serralongue

Sergi Adı: ―Sapma‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Lütfi Kırdar Uluslarası Kongre ve Sergi Salonu, 24-27 Kasım 2011

Katılan Sanatçılar: Claude Lévêque

Sergi Adı: ―Solo Snow- Works of Michael Snow

(EĢ Küratör: Louise Déry)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat, 18 Ocak- 25 ġubat 2012

Katılan Sanatçılar: Michael Snow

Sergi Adı: ―Terminal‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: CerModern, 27 ġubat-23 Nisan 2012

Katılan Sanatçılar: Peter Zimmerman, Hermann Nitch, Jan Fabre, Tony Cragg, Wim Delvoye, Cem DinlenmiĢ, (Gülin & Emre Dökmeci Koleksiyonu)

Sergi Adı: ―Ekoloji II‖

128 Küratörlüğünü Ali Akay‘ın yaptığı sergide, Bruno Serralongue'un fotoğraflarına yer verilmiĢtir. Serralongue‘nın fotoğrafları belgesel niteliğini taĢımalarına rağmen, kendi öznel bakıĢını da yansıtmaktadır

313

Sergi Mekanı ve Tarihi: ġekerbank Açıkekran Yeni Medya Sanatları Galerisi, 06 Temmuz- 31 Ağustos 2012

Katılan Sanatçılar: Elif Çelebi (video seçki)

Sergi Adı: ―BirleĢmeyen Filmler 1972-2012‖

(EĢ Küratör: Marie Muracciole)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat, 12 Eylül- 31 Ekim 2012

Katılan Sanatçılar: Allan Sekula

Sergi Adı: ―Doğanın Plastikliği‖129

Sergi Mekanı ve Tarihi: Açıkekran, 11 Haziran 2012

Sanatçılar: Eelco Brand

Sergi Adı: ArĢiv IV: ―NSK Pasaport Sahipleri‖130

Sergi Mekanı ve Tarihi: Açıkekran; 2013

129 Küratörlüğünü Prof. Dr. Ali Akay‘ın üstlendiği sergide, Alman video sanatçısı Eelco Brand, videolarında doğayı plastik bir form olarak ele almıĢtır. Sanatçı, ―doğa‖ ile ―plastik‖in, kendi içinde oluĢturduğu dengeyi ve devamında yaĢamla kurduğu iliĢkiyi vurgulamıĢtır

130 Küratörlüğünü Ali Akay‘ın yaptığı, ―NSK Pasaport Sahipleri‖ adlı video çalıĢmalarında, hayali bir ülke olarak belirlenen ―NSK-Neue Slowenische Kunst‖ adına düzenlenen pasaportlarla baĢka ülkelere giren sanatçıların karĢılaĢtıkları olaylar ve fikirler, masalsı bir kurguyla anlatılmıĢtır. Eserler, Saraybosna‘da Bosnalılarla, Londra‘da Afrikalılarla, Taipei‘de Çinlilerle, Berlin‘de ise Almanlarla hayali ülke olan ―NSK vatandaĢı‖ olmak üzerine kurgulanmıĢtır.

314

Sanatçılar: Sloven sanatçı grubu; Dusan Mandic, Miran Mohar, Andrej Savski ile Roman Uranjek ve Borut Vogelnik tarafından, Amerikalı ve Danimarkalı sanatçı grubuyla birlikte gerçekleĢtirilmiĢtir.

Sergi Adı: ―Büyük ġehir Gerçekleri‖131

Sergi Mekanı ve Tarihi: Açıkekran, 9 ġubat-30 Mart 2013

Sanatçılar: Ozan Adam

Sergi Adı: ―Bedensel Sınırlar‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Açıkekran, 1 Temmuz-28 Ağustos 2013

Sanatçılar: Sibel Kocakaya ve Christelle Familiari

Sergi Adı: "Sanatçının Prekerliği/Precarity of The Artist"

Sergi Mekanı ve Tarihi: 11 Eylül-2 Kasım 2013

Sanatçılar: Olga Kisseleva

"Sanatçının Prekerliği‖ sergisi 13. Ġstanbul Bienali paralel etkinlikleri çerçevesinde Açıkekran‘da izleyiciyle buluĢmuĢtur.

131 Ali Akay‘ın küratörlüğünde gerçekleĢen sergide, Ozan Adam‘ın çalıĢması sergilenmiĢtir. Sergi, dünya megapollerinden yola çıkarak büyük Ģehirlerde yaĢanan sorunlara vurgu yapmak istemiĢtir. Sanatçı yapıtlarında, kendi karakteristik özellikleri olan Ģehirlerin sorunlarının birbirlerine tıpatıp benzerliğini ortaya koymuĢtur..

315

Sergi Adı: ―Materyalizm‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Açıkekran, 22 Ocak- 8 Mart 2014

Sanatçılar: Mohamed Bouroussia

Sergi Adı: ―Seyahat Etmek ve YaĢamak‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Açıkekran, 16 Nisan-15 Haziran 2014

Sanatçılar: AyĢe Erkmen

Sergi Adı: ―Çizgiler ve KaçıĢlar‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Açıkekran -12 Eylül 2014

Sanatçılar: Seza Paker, Haluk Akakçe, Ali Emir Tapan, Christelle Familiari

Sergi Adı: ―Küçük Algılamalar‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Açıkekran, -14 Mart 2015

Sanatçılar: Ozan Bayraktar

Sergi Adı: ―Algı Varlığına Yolculuk‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Açıkekran, -30 Mayıs 2015

Sanatçılar: Kıvılcım Harika Seydim

316

Sergi Adı: ―KimliksizleĢme ve DönüĢme‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Açıkekran, 2 Eylül-10 Ekim 2015

Sanatçılar: Ulay

Sergi Adı: ―SınırdıĢılıklar Üzerine‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Açıkekran, 28 Aralık 2015- 13 ġubat 2016

Sanatçılar: Ursula Biemann

Sergi Adı: ―Portrelerin Halleri‖132

Sergi Mekanı ve Tarihi: ġekerbenk Açıkekran Sanat Galerisi; 24 ġubat- 16 Nisan 2016

Sanatçılar: ġükriye Dikmen, Yusuf Taktak, Seza pPaker, Taner Ceylan, Leyla Gediz

132 Küratörlüğünü Ali Akay‘ın üstlendiği ve ġekerbank‘ın Levent‘teki genel müdürlük binasında açılan ġekerbank Açıkekran-Levent‘teki ilk sergi ―Portrelerin Halleri‖dir. Sergi, farklı dönemlerden sanatçıların portre ve otoportrelerini ele almıĢtır.

317

EK 4. KATALOG: 1900-2015 YILLARI ARASINDA TÜRK KÜRATÖRLERĠN ORGANĠZE ETTĠKLERĠ SERGĠLERĠN KRONOLOJĠK DĠZĠNĠ

ALĠ AKAY

Sergi Adı: KüreselleĢme (Devlet- Sefalet- ġiddet)

Sergi Mekanı ve Tarihi: 1995

Katılan Sanatçılar: Gülsün Karamustafa, Emre/ MüĢerref Zeytinoğlu, Bülent ġangar, Michael Morris, Hüseyin Alptekin

Sergi Adı: Azınlık Sergisi

Sergi Mekanı ve Tarihi: 1996

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Üç KuĢak Cumhuriyet

Sergi Mekanı ve Tarihi: Darphane, Ġstanbul, 1998

Katılan Sanatçılar: Erdağ Aksel

Sergi Adı: Ekoloji ve Periferi

Sergi Mekanı ve Tarihi: Floransa, Ġtalya, Temmuz 1998

Katılan Sanatçılar: Ġnci Eviner, Emre Zeytinoğlu, Hüseyin Bahri Alptekin, MüĢerref Zeytinoğlu, Nilüfer Ergin, ġeyma Reisoğlu Nalça, Tayfun ErdoğmuĢ

318

Sergi Adı: Sanat ve Modaları

Sergi Mekanı ve Tarihi: Urart Sanat Galerisi, Ġstanbul, Ağustos 1999

Katılan Sanatçılar: Ahmet Eltan, MüĢerref Zeytinoğlu, Suzy Hug Levy, Hakan Onur, Esad Tekand, Emre Zeytinoğlu, Hüseyin Bahri Alptekin, Bahiç Ak

Sergi Adı: Giz ve Açıklık

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul, 1999

Katılan Sanatçılar: Seza Paker

Sergi Adı: Riskli Gölgeler

Sergi Mekanı ve Tarihi: Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Galerisi, Ġstanbul, Mart 2000

Katılan Sanatçılar: Kezban Arca Batıbeki, Bedri Baykam, Elif Çelebi, Tayfun ErdoğmuĢ, Nilüfer Ergin, Selma Gürbüz, ġeyma Reisoğlu Nalca, Argun OkumuĢoğlu, Hakan Onur, Seza Paker

Sergi Adı: GeçiĢlilik

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġkiz Kiliseler, Magosa, LefkoĢa, Kıbrıs, Temmuz, 2000

Katılan Sanatçılar: (Türkiye) Ömer Uluç, Seza Paker, Emre Zeytinoğlu, Tayfun ErdoğmuĢ, Hakan Onur; (Kıbrıs) inci Kansu, Emel Samioğlu, Filiz Ankaç, Kemal Ankaç, Ümit Ġnatçı

Sergi Adı: Ġlahi Komedya

Sergi Mekanı ve Tarihi: Urart Sanat Galerisi, Ġstanbul, ġubat 2001

319

Katılan Sanatçılar: Vahit Tuna, Elif Çelebi, Esra Ersen, Neriman Polat, Seza Paker, Mürüvvet Türkyılmaz,

Sergi Adı: ĠĢin BaĢı; Çizime Farklı YaklaĢımlar

Sergi Mekanı ve Tarihi: Kasa Galeri, 2001

Katılan Sanatçılar: Seza Paker

Sergi Adı: Sefahat

Sergi Mekanı ve Tarihi: Marmara Güzel Sanatlar Fakültesi, Ġstanbul, Mart-Nisan, 2002

Sergi Adı: Arada

Sergi Mekanı ve Tarihi: Proje 4L, Ġstanbul, Nisan-haziran 2003

Katılan Sanatçılar: Chiara Gallerani, Seza Paker, Brad Mehldau, Charles Edmond Henry, Anabelle Habaut, David Michael Clark, François Courbe, Agnes Pezeu-Villan

Sergi Adı: Gelecek Demokrasi

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Kültür ve Sanat Merkezi, Ġstanbul, 10 Eylül-18 Ekim 2003

320

Katılan Sanatçılar: Altan Bal, Cem Gencer, Claude Leon, Gamze Toksoy, Seza Paker, Susa Kleinberg, ġener Özmen

Sergi Adı: Dilin Gücü

Sergi Mekanı ve Tarihi: Keçiburcu, Diyarbakır, Aralık 2003

Sergi Adı: Dilin Gücü 2: Minör OluĢ

Sergi Mekanı ve Tarihi: Keçiburcu, Diyarbakır, Mart 2004

Katılan Sanatçılar: Abdo, Selda Asal, Volkan Demir, Cem Gencer, Nurullah Görhan, Murat Gök, Erkan Özgen, ġener Özmen, Berat IĢık, Ani Setyan, Cengiz Tekin, Murat Tosyalı, Emre Zeytinoğlu

Sergi Adı: Hayalet Çizgi

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Kültür ve Sanat Merkezi, Ġstanbul, ġubat 2004

Sergi Adı: KesiĢen Zamanlar

(EĢ Küratörler: HaĢim Nur Gürel, Levent Çalıkoğlu)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern, 2004

321

Sergi Adı: Gözlem / Yorum/ ÇeĢitlilik

(EĢ Küratörler: Levent Çalıkoğlu, HaĢim Nur Gürel)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern, Aralık 2004

Katılan Sanatçılar: Kalıcı Koleksiyon Sergisi

Sergi Adı: Atık: Yapıbozum- Yenidenyapım

Sergi Mekanı ve Tarihi: Diyarbakır Sanat Merkezi, 7-19 Ocak 2005

Katılan Sanatçılar: Volkan Demir

Sergi Adı: Doğayla BuluĢmak

(EĢ Küratör: Levent Çalıkoğlu)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Kültür ve Sanat Merkezi, Ġstanbul, 9 ġubat-19 Mart 2005

Katılan Sanatçılar: Ergin ÇavuĢoğlu, AyĢe Erkmen, Ġnci Eviner, Seza Paker, Canan Tolon

Sergi Adı: Fikret Mualla Retrospektifi

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern, 15 Nisan-31 Temmuz 2005

322

Katılan Sanatçılar: Fikret Mualla

Sergi Adı: Tekinsiz

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Kültür Sanat Merkezi, Ġstanbul, 2005

Katılan Sanatçılar: Ġnci Eviner, Seza Paker, ġener Özmen, Cengiz Tekin, Serkan Özkaya

Sergi Adı: ―Gilles Deleuze Ġçin‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat Merkezi, 30 Mart- 6 Mayıs 2006

Katılan Sanatçılar: Gilles Deleuze‘a ait belgeler sergilenmiĢtir.

Sergi Adı: ―Hep Aynı ġarkı‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat, 13 Mayıs- 10 Haziran 2009

Katılan Sanatçılar: Ayse Erkmen, Seza Paker, Leyla Gediz, Brice Dellsperger, Wang Du

Sergi Adı: ―Transit‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Passage de Retz, Paris, 28 Mart-24 Nisan 2010

Katılan Sanatçılar: Ahmet Öğüt, Seza Paker, Brice Dellsperger, Claude Clausky, Nasan Tur, Wang Du

323

Sergi Adı: ―Megalopoller‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat, 26 Ocak- 19 Mart 2011

Katılan Sanatçılar: Mounir Fatmi

Sergi Adı: Sürekli ÇeĢitlemeler

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat, 18 Mayıs 2011 - 18 Haziran 2011

Katılan Sanatçılar: AyĢe Erkmen, Füsun Onur ve Seza Paker

Sergi Adı: Sovereign Art Foundation-Avrupa Sanat Ödülü Sergisi

Sergi Mekanı ve Tarihi: 2011, Hasköy Ġplik Fabrikası

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Zaman Kapsülü

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat, 15 Eylül-28 Kasım 2011

Katılan Sanatçılar: Bruno Serralongue

Sergi Adı: ―Sapma‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Lütfi Kırdar Uluslarası Kongre ve Sergi Salonu, 24-27 Kasım 2011

Katılan Sanatçılar: Claude Lévêque

324

Sergi Adı: ―Solo Snow- Works of Michael Snow

(EĢ Küratör: Louise Déry)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat, 18 Ocak- 25 ġubat 2012

Katılan Sanatçılar: Michael Snow

Sergi Adı: ―Terminal‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: CerModern, 27 ġubat-23 Nisan 2012

Katılan Sanatçılar: Peter Zimmerman, Hermann Nitch, Jan Fabre, Tony Cragg, Wim Delvoye, Cem DinlenmiĢ, (Gülin & Emre Dökmeci Koleksiyonu).

Sergi Adı: ―Ekoloji II‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: ġekerbank Açıkekran Yeni Medya Sanatları Galerisi, 06 Temmuz- 31 Ağustos 2012

Katılan Sanatçılar: Elif Çelebi (video seçki)

Sergi Adı: ―BirleĢmeyen Filmler 1972-2012‖

(EĢ Küratör: Marie Muracciole)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat, 12 Eylül- 31 Ekim 2012

Katılan Sanatçılar: Allan Sekula

Sergi Adı: KimliksizleĢme ve DönüĢme: Ulay‘ın Erken Dönem Eserleri

Sergi Mekanı ve Tarihi: ġekerbank Açıkekran Yeni Medya Sanatları Galerisi, 03-10 Ekim 2015

325

Katılan Sanatçılar: Ulay

Sergi Adı: ―Küçük Algılamalar‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: ġekerbank Açıkekran Yeni Medya Sanatları Galerisi, 27 Ocak- 14 Mart 2015.

Katılan Sanatçılar: Kerem Ozan Bayraktar

Sergi Adı: ―SınıraĢırılıklar Üzerine‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: ġekerbank Açıkekran Yeni Medya Sanatları Galerisi, 28 Aralık 2015- 13 ġubat 2016

Katılan Sanatçılar: Ursula Biemann

Ahu ANTMEN

Sergi Adı: Uluslararası Tiran Bienali ―KaçıĢ‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: (Türkiye Küratörlüğü), Arnavutluk, 15 Eylül- 15 Ekim, 2001

Katılan Sanatçılar: Ferhat Özgür, Canan Beykal, melih Görgün, Denizhan Özer, Rüçhan ġahinoğlu

Sergi Adı: Koridor

Sergi Mekanı ve Tarihi: Marmara Güzel Sanatlar Fakültesi, Ġstanbul, 2002

Katılan Sanatçılar: Canan Beykal, Handan Börüteçene, O. Cem Çetin, Ġnci Eviner, Mira Friedlaender, Melih Görgün, Genco Gülen, Ferhat Özgür, Rüçhan ġahinoğlu, Nazif Topçuoğlu

326

Sergi Adı: Beuys ve Öğrencileri-Deutsche Bank Koleksiyonu'ndan Seçmeler'

11. Uluslar arası Ġstanbul Bienali Paralel Etkinliği

(EĢ Küratör: Friedhelm Hütte)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Sakıp Sabancı Müzesi, Ġstanbul, 9 Eylül-1 Kasım 2009

Katılan Sanatçılar: Joseph Beuys, Peter Angermann, Lothar Baumgarten,WalterDahn, Felix Droese, imi dese, Jorg Immendorff, AnselmKiefer, Imi Knoebel, Inge Mahn, UirichMeister, Meuser, Blinky Palermo, Katharina Sieverding, Norbert Tadeusz

Sergi Adı: ―Ġkinci Göz: Türkiye‘den Kadın Fotoğrafçılar Sergisi‖

EĢ Küratör: Laleper Aytek

Sergi Mekanı ve Tarihi: Sismanoglio Megaro, 29 Kasım 2013- 5 Ocak 2014

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: ―Üryan, Çıplak, Nü‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Pera Müzesi, 25 Kasım-7 ġubat 2016

Katılan Sanatçılar: Osman Hamdi, Süleyman Seyyid Bey, Halil PaĢa, Ġbrahim Çallı, Faik Ġzer, Bedri Rahmi Eyüboğlu, Fikret Mualla, Yüksel Arslan ve diğerleri. (ÇeĢitli dönemlerden 44 sanatçıya ait 150‘ye yakın yapıt sergilenmiĢtir.)

327

Arzu YAYINTAġ

Sergi Adı: Ġki Soluk Arası DayanıĢama

Sergi Mekanı ve Tarihi: Zapata Moda,

Katılan Sanatçılar: Arzu YayıntaĢ, AyĢecan Kurtay, Azra Deniz Okyay, Balca Ergener, Beyza Boynudelik, CANAN, Çiğdem Yılmaz, Didem Ünlü, Elif Varol Ergen, Ekin Saçlıoğlu, Fulya Çetin, Gözde Ġlkin, Gülçin Aksoy, GüneĢ Terkol, H. Berrin Simavlıoğlu,

Arzu YAYINTAġ ve Neriman POLAT

Sergi Adı: Ġflah Olmaz

Sergi Mekanı ve Tarihi: Nazım Hikmet Kültürevi, Bursa.; 11 ġubat 2016

Katılan Sanatçılar: YeĢim Ağaoğlu, Gizem Aksu, Sena BaĢöz, Deniz Bilgin, Banu Birecikligil, CANAN; Fulya Çetin, Elif Varol Ergen, Nurcan Gündoğan, Gülsün Karamustafa, AyĢgül Özmen, Neriman Polat, Necla Rüzgar, Aydın Teker, Sevin Tunaboylu, Arzu YayıntaĢ, Zulal, Nalan Yırtmaç

BaĢak ġENOVA

Sergi Adı: Haunted By Detail

(EĢ Küratörler: Mai Abu ElDahab, Francesco Bernardelli, Nikola Dietrich, Edit Molnár, Natasa Petresin)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Stichting De Appel , Amsterdam, 2002

328

Katılan Sanatçılar: Erick Beltrán, Emese Benczúr, David Claerbout, Karl Holmqvist, Koo Jeong-a, Leopold Kessler, Rivane Neuenschwander , Anri Sala, ScanneR, Sean Snyder, Marco Vaglieri, Barbara Visser, Akram Zaatari, Tarek Zaki.

Sergi Adı: Contemporary Plastic

Sergi Mekanı ve Tarihi: Marres, Maastricht, 2003

Katılan Sanatçılar: Revolutions on Request (ROR)

Sergi Adı: ―Ġstanbul, Daydreaming in Quarantine‖

(EĢ Küratör: Erden Kosova)

Sergi Mekanı ve Tarihi: < rotor > Gallery, Graz, 2003

Katılan Sanatçılar: 2/5 BZ, Esat Basak, Memed Erdener, Hatice Güleryüz, Aydan Mürtezaoglu, Nalan Yirtmac, Zen Group

Sergi Adı: Glassights (EĢ Küratör: Francesco Bernardelli)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Apartman Projesi, Ġstanbul, 2003

Katılan Sanatçılar: Chiara Pirito, Delphine Bedel, Ceren Oykut, Erhan Muratoglu, and Ali Demirel.

Sergi Adı: Walking Ġstanbul

Sergi Mekanı ve Tarihi: Digital Art Lab, Holon, 2003 - 2004

Katılan Sanatçılar: Nermin Er, Memed Erdener, 2/5 BZ, Aydan Murtezaoglu, Bulent Sangar, Kemal Aratan ZeN

329

Sergi Adı: 23. Günümüz Sanatçıları Sergisi (EĢ Küratörler: Eyal Danon, and Anton Lederer)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul, Diyarbakır, 2004

Katılan Sanatçılar: Batur Sönmez, Zeren Göktan, Serap Doğan, Lebriz Rona, Özgür Özlem Sulak, Evrensel Belgin, Pınar YoldaĢ, Bengisu Bayrak, Ahmet Albayrak, Sali Saliji, Berna Ġpek, Fatma Çiftçi, Berat IĢık, Ali Ekber Kumtepe, Ceren Oykut, Simge Göksoy, Banu Taylan, and Can Türkinan

Sergi Adı: Telecity (EĢ Küratör: Marcus Graf)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Siemens Sanat, Istanbul, 2005

Katılan Sanatçılar: Ceren Oykut, Selda Asal, Techne, Gülriz Buberoglu, Bilgi University, VCD Track 04, Engin Gerçek, Güray Güvenç, Can Pekdemir, Ilke Alp Kiziltan, Ilker Canikligil, Nermin Er, Erhan Muratoglu, Aylin Güngör, Sadi Güran, Deniz Cuylan, Ertug Uçar, Simge Göksoy, Evrensel Belgin, Can Türkinan, Hatice Güleryüz, ToFu and Serap Dogan.

Sergi Adı: Bilincin Koma Hali (Conscious in Coma) / Reality-Check

(EĢ Küratörler: Elena Veljanovska (Makedonya), Stefan Rusu (Moldavya), Nat Muller (Hollanda),Vera-Maria Glahn (Almanya), BaĢak ġenova (Türkiye), Jack Persekian (Filistin), Clare Davies (Mısır), Christine Tohme (Lübnan), ve Amirali Ghassemi (Ġran).

Sergi Mekanı ve Tarihi: Goethe-Institut, Ġstanbul, 23 Kasım 2006 PerĢembe ~ 25 Kasım 2006,

Katılan Sanatçılar: Bengisu Bayrak, Carlo Crovato, Yane Calovski & FOS, Erhan Muratoğlu, BaĢak Kaptan & Erik Stein, Bengü Karaduman

330

Sergi Adı: Rejection Episodes

Sergi Mekanı ve Tarihi: Vooruit and De Centrale, Gent, 2006

Katılan Sanatçılar: Hatice Güleryüz, Erhan Muratoglu, Arzu Ozkal, Orkan Telhan, Köken Ergun, Extramücadele, Yesim Agaoglu, Zekiye Sarikartal, Ali Taptik, Bengisu Bayrak, Banu Cennetoglu, Ali Cabbar, Osman Bozkurt, Ceren Oykut, Sunipeyk, Nermin Er

Sergi Adı: Under.Ctrl

Sergi Mekanı ve Tarihi: Forum Stadtpark, Graz, 2006

Katılan Sanatçılar: Nooshin Farhid, Hristina Ivanoska, Effie - Amir, Zhou Hongxiang, Ran Slavin, Anabala, Sala Manca, Ligna, Erhan Muratoglu, Michael Zinganel, Pragmatic Sanction, Vuk Cosic, Nicole Pruckermayr - IOhannes zmölnig Yane Calovski, FOS, and Igor Stromajer - Brane Zorman. Yael Bartana, Erhan Muratoglu, Ruti Sela - Maayan Amir, Can Turkinan - Özlem Sulak, and Hatice Guleryuz.

Sergi Adı: IĢık, Aydınlanma ve Elektrik

Sergi Mekanı ve Tarihi: Santralistanbul, 01 September – 30 November 2007

Katılan Sanatçılar: Carlo Crovato, Cynthia Zaven, Adham Hafez, Ceren Oykut, Cevdet Erek,Collective Position (Rémy Rivoire, Renaud Vercey and Bruno Voillot), Marseille, Borut Savski, and Marko A. Kovačič

Sergi Adı: Kayıtsız (Unrecorded)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat Merkezi, Ġstanbul, 2008

331

Katılan Sanatçılar: Kati London, Thomas Duc, Laila El-Haddad, Dan Phiffer, Mushon Zer-Aviv, Daniel Garcia Andujar, Zhou Hongxiang, Banu Cennetoglu, Negar Tahsil, Kate Armstrong, and Ali Taptık.

Sergi Adı: 53. Uluslararası Venedik Bienali,‖Lapses‖

(Yardımcı Küratör: Nazlı Gürlek)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Türkiye Ulusal Pavyonu, Arsenale, Venedik, 2009

Katılan Sanatçılar: Banu Cennetoglu and Ahmet Ögüt

Sergi Adı: Eclipst Voices

Sergi Mekanı ve Tarihi: Open Space, Viena, 10 Mart- 2 Nisan 2010

Sanatçılar: Sala Manca, Erhan Muratoglu

Sergi Adı: ―Postkapital ArĢiv 1989-2001‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: 21 Nisan- 27 Haziran 2010

Sanatçılar: Daniel Garcia Andujar, Iris Dressler, BaĢak ġenova, Özgür Uçkan, Oliver Ressler, Orton Akıncı ve Erhan Muratoğlu

Sergi Adı: Huzursuz Gölge,

Sergi Mekanı ve Tarihi: Yapı Kredi Kazım TaĢkent Sanat Galerisi, 07 Nisan- 02 Mayıs 2010

Katılan Sanatçılar:Ali Cabbar

332

Sergi Adı: Postcapital

Sergi Mekanı ve Tarihi: Balat Opal, Ġstanbul, 2010

Katılan Sanatçılar: Daniel Garcia Anduja

Sergi Adı: Extracted Objects

Sergi Mekanı ve Tarihi: CDA Projects, Ġstanbul, 2011

Katılan Sanatçılar: Ġpek Duben

Sergi adı: The 30th Contemporary Artists‘ Exhibition

(EĢ Küratörler: Fulya Erdemci, Arzu YayıntaĢ)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat Merkezi, Ġstanbul, 2011

Katılan Sanatçılar: Ilgen Arzik, Mehmet Ali Boran, Ali Bozan, Baran Çaginli, Mehmet Fahraci, Onur Gökmen, Hayal Incedogan, Engin Konuklu, Can Kurucu, Ekin Onat, and Birol Özer

Sergi Adı: Ping Pong

Sergi Mekanı ve Tarihi: Zilberman Gallery, Ġstanbul, 2011

Katılan Sanatçılar: Adel Abidin

Sergi Adı: Softborders (EĢ Küratör: Elena Veljanovska)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Campus São Paulo, São Paulo, 2011,

333

Katılan Sanatçılar: Not an Alternative, Mushon Zer-Aviv and Laila El-Haddad, Burak Arikan, Michelle Teran, Annemie Maes, Sara Schnadt, and Yael Kanarek

Sergi Adı: Uncovered

(EĢ Küratör: Pavlina Paraskevaidou )

Sergi Mekanı ve Tarihi: Kykkos Manastırı (tampon bölge), Kıbrıs, 23 September – 23 October 2011.

Katılan Sanatçılar: Vicky Pericleous, Erhan Öze, Andreas Savva, Socratis Socratous, Demetris Taliotis, Constantinos Taliotis, Orestis Lambrou, Özge Ertanın, Oya Silbery. Zehra Sonya, Görkem Müniroglu, Emre Yazgin

Sergi Adı: ―White‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: CDA-Projects, Ġstanbul 2012

Katılan Sanatçılar: Alban Muja, Aya Ben Ron, Ceren Oykut, Luchezar Boyadjiev, Gözde Ġlken, Erik Göngrich, Ġlgen Arzık, Maria Loizidou and Yane Calovski.

Sergi Adı: ―Red Paasage‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Yapı Kredi sanat Merkezi, Ġstanbul, 2012

Katılan Sanatçılar: Ali Cabbar

Sergi Adı: ―Aftermath‖ (HesaplaĢma)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat Merkezi, Ġstanbul, 14 Mart 2012

334

Katılan Sanatçılar: Adel Abidin, Almagul Menlibayeva, Ayman Yossri Daydban, Bahar Behbahani, Ceren Oykut, Constantinos Taliotis, Ipek Duben, Özgül Ezgin, Rheim Alkadhi and Yane Calovski

Sergi Adı: ―The Move‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Arter, Ġstanbul, 2012

Katılan Sanatçılar: Adel Abidin, Rosa Barba and Runa Islam

Sergi Adı: ―The Translation‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Cabaret Voltaire, Zurich, 2013

Katılan Sanatçılar: Chto Delat

Sergi Adı: ―Beyon Reasoning‖ Sergi Mekanı ve Tarihi: Goethe Institut, Ankara, 2013

Katılan Sanatçılar: Panayiotis Goubouros

Sergi Adı: ―The Jerusalem Show VII‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: 24 Ekim-7 Kasım 2014

Katılan Sanatçılar: Adel Abidin (Irak/Finlandiya), Bashar Alhroub (Filistin), Benji Boyadgian (Filistin), Ceren Oykut (Türkiye), Cevdet Erek (Türkiye), Conor McGrady (Ġrlanda), Gülsün Karamustafa (Türkiye), Hera BüyüktaĢçıyan (Türkiye), Hiraki Sawa (Ġngiltere/Japonya), Jesper Just (Danimarka, ABD), Jonathan Loppin (Fransa), Jumana Manna (Filistin), Majd Abdel Hamid (Filistin), Noor Abuarafeh (Filistin), Paul Davens

335

(Hollanda), Pekka Nittyvirta (Finlandiya), Raqs Media Collective (Hindistan), Rula Halawani (Filistin), Sille Storihle (Norveç/Almanya), Tom Nicholson (Avustralya), Uries Orlow (Ġsviçre / Ġngiltere), Zehra ġonya (Kıbrıs),

Sergi Adı: ―Spinning On An Axis. Yane Calovski and Benji Boyadgian‖ (EĢ Küratör: Stephane Ackermann )

(Ana sergi küratörü: Mario Mauroner Contemporary Art, Viena

Sergi Mekanı ve Tarihi: Mario Mauroner Contemporary Art, 2 Ekim- 22 Kasım 2014

Katılan Sanatçılar: Yane Calovski & Benji Boyadgian

Sergi Adı: Stepping Over the Borders

Sergi Mekanı ve Tarihi: Nicosia, Cyprus, 2015

Katılan Sanatçılar: Tuhkanen Timo, Benji Boyadgian, Nika Autor, Ovidiu Anton,

Christina Georgiou, Nurtane Karagil, Abdullah Denizhan and Marinos Houtris.

Sergi Adı: ―Line‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: 2 Ekim- 2 Kasım 2015

Katılan Sanatçılar: Ali Cherri, Almagul Menlibayeva, Benji Boyadgian, Ceren Oykut, Maria Loizidou, Oya Silbery. (Birinci sergi)

Henrik Lund Jørgense, Fatma Bucak, Ibro Hasanović, Hera BüyüktaĢçıyan, Emre Ekinci, Christina Georgiou, Oya Akın (Ġkinci sergi)

Sergi Adı: ―We are all in this alone‖.

Sergi Mekanı ve Tarihi: (56. Uluslararası Venedik Bienali, Makedonya Cumhuriyeti Pavyonu) 2015

336

Katılan Sanatçılar: Hristina Ivanoska and Yane Calovski

Sergi Adı: ―Contaminated Zones‖

(EĢ Küratör: Branko Franceshi)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Museum of Fine Arts (Galerija Umjetnina) 12 Aralık 2015- 7 Ocak 2016

Katılan Sanatçılar: Jasper Nordahl

Beral Madra

Sergi Adı: 1. Uluslararası ÇağdaĢ Sanat Sergileri (1. Uluslararası Ġstanbul Bienali)

(Geleneksel Yapılarda ÇağdaĢ Sanat)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ayasofya Hamamı, 25 Eylül-15 Kasım 1987)

Katılan Sanatçılar: Sarkis, Bedri Baykam, Mehmet Gün, Mehmet Güleryüz, Ömer Uluç, ġenol Yorozlu

Sergi Adı: Figür Ötesi

Sergi Mekanı ve Tarihi: Polat ĠnĢaat, Maçka Yeni Binadaki Mağaza, Ġstanbul, 30 Eylül-31 Ekim 1987

Katılan Sanatçılar: Fuat Acaroğlu, Ġsmet Doğan, Rafet Ekiz, Hüseyin Ertunç, Haluk Gedik, Murat Morova, Murat Sinkil, Ġlhan ġen, Yavuz Tanyeli, Esat Tekand, Mustafa Yıldırım

337

Sergi Adı: Akdeniz Ülkeleri ÇağdaĢ Sanat Sergisi, Expo Arte, (Mediterraneo per l‘Arte Contemporanea)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Bari, 16-20 Mart 1989

Katılan Sanatçılar: Erdağ Aksel, Hale Arpacıoğlu, Handan Börüteçene, Bedri Baykam, Mehmet Gün, Selma Gürbüz, Serhat Kiraz, Esad Tekand, ġenol Yorozlu

Sergi Adı: 2. Uluslararası Ġstanbul Bienali

(―Geleneksel Yapılarda ÇağdaĢ Sanat‖ ve ―Geleneksel Çevrede ÇağdaĢ Sanat)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Süleymeniye Ġmareti, 25 Eylül-31 Ekim 1989

Katılan Sanatçılar: Richard Long, Daniel Buren, Jannis Kounellis,m Sol LeWitt, Mehmet Aksoy, Erol AkyavaĢ, NeĢ‘e Erdok, Serhat Kiraz, Ömer Uluç, Anne-Patrick Poirier

Sergi Adı: 44. Venedik Bienali

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġtalyan Pavyonu, Venedik, 23 Mayıs-30 Eylül 1990

Katılan Sanatçılar: Mithat ġen, Kemal Önsoy

Sergi Adı: Minos Beach Art Symposium

Sergi Mekanı ve Tarihi: Mamidakis Oteli Parkı, Girit, 10 Haziran-31 Ekim 1990

Katılan Sanatçılar: Handan Börüteçene, Serhat Kiraz

Sergi Adı: Europe Unknown

(Yardımcı Küratör: Vasıf Kortun)

338

Sergi Mekanı ve Tarihi: Palac Sztuki ve Wavel sport Arena, Krakow, Polonya, 22 Mayıs-30 Haziran 1991

Katılan Sanatçılar: Selim Birsel (Beral Madra), Hale Tenger (Vasıf Kortun)

Sergi Adı: 10 Sanatçı 10 ĠĢ:C Sergisi

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul/ AKM Sergi Salonu, 7 Ocak / 8 ġubat 1992

Katılan Sanatçılar: Knut Bayer, Canan Beykal, Selim Birsel, Cengiz Çekil, Osman, AyĢe Erkmen ,Serhat Kiraz Füsun Onur, Ġsmail Saray, Adem Yılmaz

Sergi Adı: Sanat Texnh

Sergi Mekanı ve Tarihi: MSÜ Resim ve Heykel Müzesi, 25 Mart-18 Nisan 1992

Katılan Sanatçılar: Canan Beykal, Selim Birsel, AyĢe Erkmen, Serhat Kiraz, Füsun Onur, Ġsmail Saray

Sergi Adı: 45. Venedik Bienali

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġtalyan Pavyonu, Venedik, 13 Haziran-10 Ekim 1993

Katılan Sanatçılar: Serhat Kiraz, Erdağ Aksel, Adem Yılmaz, Jarg Geimar

Sergi Adı: BuluĢma: Sanat

Sergi Mekanı ve Tarihi: MSÜ Resim ve Heykel Müzesi, Ġstanbul, 5-30 Ekim 1993.

Katılan Sanatçılar: Fatih Aydoğdu, Handan Börüteçene, Serhat Kiraz, Ahmet Öktem, Erkan Özdilek, Adem Yılmaz

339

Sergi Adı: Enticing Differences

Sergi Mekanı ve Tarihi: Bologna, Ġtalya, 28-31 Ocak 1994

Katılan Sanatçılar: Erdağ Aksel, Handan Börüteçene, Ġnci Eviner, Serhat Kiraz, Ahmet Öktem, Teoman Madra

Sergi Adı: Ġskele- Turkische Kunst Heute Sergisi

Sergi Mekanı ve Tarihi: DıĢ Hizmetler Enstitüsü, Berlin, Stutgart, Mayıs-Ekim 1994

Katılan Sanatçılar: AyĢe Erkmen, Gülsün Karamustafa, Serhat Kiraz, Füsun Onur, Hale Tenger, Adem Yılmaz, Osman Dinç, Selim Birsel, Handan Börüteçene

Sergi Adı: Orient Express

Sergi Mekanı ve Tarihi: Yıldız Sarayı Silahhane, Ġstanbul, 10 Mayıs-10 Haziran 1994; Künstlerhaus Bethanien, Berlin, 30 Ağustos- 25 Eylül 1994

Katılan Sanatçılar: Serhat Kiraz, Ġnci Eviner, Ahmet Öktem, Erkan Özdilek, Raffael Rheinsberg

Sergi Adı: Livart

Sergi Mekanı ve Tarihi: Art Junction Sanat Fuarı, Cannes, 1-7 Haziran 1994

Katılan Sanatçılar: Bedri Baykam

Sergi Adı: Finlandiya‘dan Detaylar

Sergi Mekanı ve Tarihi: BM ÇağdaĢ Sanat Merkezi, Ġstanbul, 1-21 Ekim 1994

Katılan Sanatçılar: Ann Sundholm, Juoni Kujansuu, Göran Torrkulla, Kimmo Ojaniemi, Mikko Paakola, Marjatta Oja, Hasan Fuat Sarı

340

Sergi Adı: Ġstanbul Lanscapes

Sergi Mekanı ve Tarihi: BM ÇağdaĢ Sanat Merkezi, Ġstanbul, ġubat 1995

Katılan Sanatçılar: Mehmet AteĢ, Bülent BaĢ, Ġrena Baykal, Derya Erkenci, Onur Eroğlu, Oğuz Ġçöz, Tülay Kocatürk, Teoman Madra, Alexi Petride, Cumhur Radyocu, Ümit Özsoy

Sergi Adı: Xample- Disiplinlerarası Sanat

Sergi Mekanı ve Tarihi: Atatürk Kültür Merkezi, Ġstanbul, 4-22 Nisan 1995

Katılan Sanatçılar: Michael Harenberg, Onur Eroğlu, Norbert Grossman, Frank Fiedler, Claduia Blacha, Nikolaus Heyduck, Serhat Kiraz, Charles Neuweger, Egon Kurth, Angela Melitopoulos

Sergi Adı: Concrete Visions/ Somut Öngörüler

Sergi Mekanı ve Tarihi: Anarat Hıgutyun Okulu, Ġstanbul, 9 Kasım- 9 Aralık 1995

Katılan Sanatçılar: Nevzat Sayın, Rahmi Aksungur, Onur Eroğlu, Dikmen Seymen, Selim Eyüboğlu, Kadri Özayten, Serhat Kiraz, Ahmet Öktem, Oruç Aruoba

Sergi Adı: Diyaloglar- Ģeylerin düzenine Ait YitirilmiĢ DüĢünce

Sergi Mekanı ve Tarihi: Atatürk Kültür Merkezi, Habitat II, Ġstanbul, 6-29 Haziran 1996; Kunstpalast im Ehrenhof, Düsseldorf- 30 Ağustos-26 Eylül 1996

Katılan Sanatçılar: Erdağ Aksel, Rahmi Aksungur, Elvan Alpay, Selim Birsel, Serhat Kiraz, Osman Dinç, Ergül Özkutan, Kadri Özayten, Ġskender Yediler, Adem Yılmaz, Esra Ersen

341

Sergi Adı: From Both Sides of Mediterranean Sea

Sergi Mekanı ve Tarihi: Bat-Yam Museum, Ġsrail, Kasım 1996

Katılan Sanatçılar: Selim Birsel, Aydan Mürtezaoğlu

Sergi Adı: 47. Venedik Bienali (Bellekler ve Modernlikler- Ġslam Ülkelerinden Yeni Sanat Yapıtları)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Zenobio Intitut, Venedik, 14 Haziran- 9 Kasım 1997

Katılan Sanatçılar: Serhat Kiraz, Ġnci Eviner

Sergi Adı: Gold X Change- Gold For Everybody / Altın Borsası / Herkes Ġçin Altın

Sergi Mekanı ve Tarihi: BM ÇağdaĢ Sanat Merkezi, Ġstanbul, 2 Ekim-1 Kasım 1997

Katılan Sanatçılar: Foreign Investment, Tischler Wood, Brigitte Junarck, Claudia Wegener, Renate Wolman, Sermin Sherif

Sergi Adı: Aynı‘lık Ayrı‘lık- Gelenekten Postmodern Sanat Yapıtlarına Bir BakıĢ

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Kültür ve Sanat Merkezi, Ġstanbul, 30 Ekim-22 Kasım 1997

Katılan Sanatçılar: Mithat ġen, Selda Asal, Ömer Uluç, Erol AkyavaĢ, Hülya Botasun, Burhan Doğançay, Alez Ebuzziya, Ġnci Eviner, Altan Gürman, Komet, Murat Morova, Mübin Orhon, Kemal Önsoy

Sergi Adı: Man Ray

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 15 Aralık 1997-15 Ocak 1998

342

Katılan Sanatçılar: Man Ray

Sergi Adı: Çocuklar ve Gençler Ġçin Çoğaltmalar

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 22 Ocak-20 ġubat 1998

Katılan Sanatçılar: Selda Asal, Yılmaz Aysan, Alparslan Baloğlu, Hülya Botasun, Handan Börüteçene, Tayfun ErdoğmuĢ, Nilüfer Ergin, Ġnci Eviner, Serhat Kiraz, Ahmet Öktem, Lerzan Özel Yertan

Sergi Adı: Manzara

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 9 Mart- 30 Nisan 1998

Katılan Sanatçılar: Altan Gürman, Nur Koçak, Serhat Kiraz, Bedri Baykam, Mustafa Pancar, Önder Ergün, Antonio Cosentino, Güven Ġncirlioğlu, Angela Melitopoulos

Sergi Adı: Kerteriz

Sergi Mekanı ve Tarihi: Atatürk Kültür Merkezi, Ġstanbul, 14 Haziran- 3 Temmuz 1998

Katılan Sanatçılar: T-Union Üyeleri, Renate Aller, Sean Blem, Denizhan Özer, Sermin Sherif, Alexa Wrigt, Selda Asal, Thomas Büsh

Sergi Adı: Yeni Öneriler Yeni Önermeler 1

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 15 Temmuz-15 Ağustos 1998

Katılan Sanatçılar: Ünsal Bahtiyar, Canan ġenol, Simge Uygur, Gürdal Yücel

343

Sergi Adı: Yeni Öneriler Yeni Önermeler 2

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 20 Ağustos-19 Eylül 1998

Katılan Sanatçılar: Deniz Akaydın, BaĢir Barkalov, ġeyda Cesur, ġükran Mertcan

Sergi Adı: Ġstanbul in Berlin

Sergi Mekanı ve Tarihi: Künstlerhaus Bethanien, Berlin, 28 Ağustos-18 Ekim 1998

Katılan Sanatçılar: Berlin Senatosu Bursu ile Ġstanbul‘a gelen 24 sanatçı:

Sergi Adı: Labirent‘de Yolculuk: Ġstanbul‘dab Genç Sanatçılarla Bir Sergi

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ausstellungsraum, Pozzo Pozozza, Berlin, 2-8 Eylül 1998

Katılan Sanatçılar: Deniz akaydın, Özgül Arslan, ġebnem BaĢar, ġeyda Cesur, Selim Çatkın, Ebru Erel, Necla Kahyaoğlu, Ali Kocakaya, Nalan Kumlalı, Fatma Korkut, ġükran Mertcan, Canan ġenol, Gürdal Yücel

Sergi Adı: Konuklar ve Yabancılar- Rossini Türkiye‘de

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 26 Eylül-28 Ekim 1998

Katılan Sanatçılar: Joseph Kosuth

Sergi Adı: Bellekler ve Modernlikler- Ġslam Ülkelerinden Yeni Sanat Yapıtları

Sergi Mekanı ve Tarihi: Dolmabahçe Kültür Merkezi, Ġstanbul, 6-30 Ekim 1998

Katılan Sanatçılar: Serhat Kiraz, Ġnci Eviner

344

Sergi Adı: Ġstanbul: GidiĢ-DönüĢ 1

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Kültür ve Sanat Merkezi, Ġstanbul, 4 Kasım-12 Aralık 1998

Katılan Sanatçılar: Fatih Aydoğdu, Cem Aydoğan, Ergin ÇavuĢoğlu, Melek Mazıcı, ġükran Moral

Sergi Adı: Ġstanbul: GidiĢ-DönüĢ 2

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Kültür ve Sanat Merkezi, Ġstanbul, 12 Kasım-11 Aralık 1999

Katılan Sanatçılar: Osman Dinç, Ahmet Oran, Azade Köker, ġükran Aziz

Sergi Adı: Yeni Öneriler Yeni Önermeler 3

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 5-31 Temmuz 1999

Katılan Sanatçılar: BarıĢ Atilla, Serhat Akavcı, Emek Can TülüĢ, Erdem Karavit

Sergi Adı: Yeni Öneriler Yeni Önermeler 4

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 4-28 Ağustos 1999

Katılan Sanatçılar: Ebru Alpagut, Tümay Günaydın, Gökay Sarıöz

Sergi Adı: Ġstanbul GidiĢ- DönüĢ II

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Kültür ve Sanat Merkezi, Ġstanbul, 12 Kasım-11 Aralık 1999

345

Katılan Sanatçılar: Osman Dinç, Azade Köker, Ahmet Oran, ġükran Aziz

Sergi Adı: Çevreler Ġçin Çoğaltmalar

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 17 Aralık 1998- 30 Ocak 1999

Katılan Sanatçılar: Erdağ Aksel, Ergin ÇavuĢoğlu, Melih Görgün, Selma Gürbüz, Günseli Kato, Güven Ġncirlioğlu, Bilge Friedlander, Melike Abasıyanık Kurtiç, Özlem Tarı

Sergi Adı: Fluxus

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 29 Ocak- 20 Mart 1999

Katılan Sanatçılar: Nam June Paik, Emmet Williams, Joe Jones, Milan Knizak, Laas Abendorth, Robert Watts, Dick Higgins, Bici Hendricks, All Hansen, Wolf Vostell, Robert Filliou, Philip Corner

Sergi Adı: Where Are You From?

Sergi Mekanı ve Tarihi: BM ÇağdaĢ Sanat Merkezi, Ġstanbul, 9 Mart- 10 Nisan 1999

Katılan Sanatçılar: Sermin Sherif, Denizhan Özer, Zineb Sedira

Sergi Adı: Akdeniz Metaforları I- Mısır‘dan ÇağdaĢ Sanat

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Kültür ve Sanat Merkezi, Ġstanbul, 5 Nisan- 8 Mayıs 1999

Katılan Sanatçılar: Mona Marzouk, Mohammed Fathi Abo El Naga, Rehab Sadek

346

Sergi Adı: Kem Göz/ Has BakıĢ

Sergi Mekanı ve Tarihi: Pamukbank Fotoğraf Galerisi, Ġstanbul, Eylül 1999

Katılan Sanatçılar: Cem Akkan, Selda Asal, Ergin ÇavuĢoğlu, Ġnci Eviner, Ahmet Elhan

Sergi Adı: Rune Mields: Sonsuz ve Tek

Sergi Mekanı ve Tarihi: Westdeutsche Landesbank, Ġstanbul, Kasım 1999- Mart 2000

Katılan Sanatçılar: Rune Mields

Sergi Adı: Ruh ve Beden Ġçin Çoğaltmalar

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 17 Aralık 1999- 22 Ocak 2000

Katılan Sanatçılar: Behiç Ak, Erdağ Aksel, Ani Çelik Areyvan, Selda Asal, Gökhan Avcıoğlu, Elif Ayiter, Yılmaz Aysan, AyĢe Birsel, Selim Birsel, Canan Bozbağ, Naz Böke, Ali Cindoruk, Clio, Selçuk Demirel, Osman Dinç, Ġsmet Doğan, Alev Ebuzziya, Ġnci Eviner, Hakan Ezer, Genco Gülan, Cengiz Kabaoğlu, Gülsün Karamustafa, Serhat Kiraz, Komet, Defne Koz, Murat Morova, Koray-Beril Özgen, Aziz Sarıyar, Nevzat Sayın, ReĢit Soley, Hale Tenger, Canan Tolon

Sergi Adı: Akdeniz Metaforları II- Lübnan‘dan ÇağdaĢ Sanat

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Kültür ve Sanat Merkezi, Ġstanbul, 4 ġubat- 15 Mart 2000

347

Katılan Sanatçılar: Nelly Chemaly, Walid Raad, Marwan Rechmaoui, Walid Sadek, Jihad Touma, Mohamad Soueid, Rita Awn, Mahmoud Hojeij, Rania stephan, Arkam Zaatari

Sergi Adı: ―Ölüm Beni Uyanık Tutuyor‖ Joseph Beuys

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Taksim Kampüsü Bilgi Atölye 111, Ġstanbul, 25 Mart- 20 Nisan 2000

Katılan Sanatçılar: Ruprecht Dreher, Maria Fisahn, Adolphe Lechtenberg, Julia Lohmann, Ġnge Mahn, Fernard Roda, Rudiger Tschibbi Wich

Sergi Adı: Joseph Beuys-Desenler, Nesneler, Baskılar

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, 30 Mart- 6 Mayıs 2000

Katılan Sanatçılar: Joseph Beuys

Sergi Adı: Ġstanbul: GidiĢ-DönüĢ 3

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Kültür ve Sanat Merkezi, Ġstanbul, 6 Ekim- 2 Aralık 2000

Katılan Sanatçılar: Barbara Baran, Zafer Baran, Ġpek Duben, Canan Tolon

Sergi Adı: Akdeniz Metaforları

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 14 Aralık-31 Ocak 2000

Katılan Sanatçılar: Enzo Apruzzese, Maurizio Pellegrin, Giovanni Rizzoli, Paolo Ravalico

348

Sergi Adı: Yeni Öneriler Yeni Önermeler 5

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 6 Temmuz-9 Eylül 2000

Katılan Sanatçılar: Gözdem Yıldırım, Ebru Dinçel, Mukadder ġimĢek, Olcay Dursun, ġükran Pala, Fatih Sungurtekin

Sergi Adı: Akdeniz Metaforları III- ―Gerçek Olmayacak Kadar Güzel‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Kültür ve Sanat Merkezi, Ġstanbul, 14 Aralık-31 Ocak 2001

Katılan Sanatçılar: Paolo Ravalico Scerri , Giovanni Rizzoli, Maurizio Pellegrin, Enzo Apruzzese

Sergi Adı: 49. Venedik Bienali- Perfumed Garden / Itırlı bahçe

Sergi Mekanı ve Tarihi: Nuovo Icona, Venedik, 10 Haziran- 4 Kasım 2001

Katılan Sanatçılar: Murat Morova, Ahmet Öktem, Sermin Sherif, X-Urban.net, Butch Morris

Sergi Adı: Ruh ve Beden için Çoğaltmalar

Sergi Mekanı ve Tarihi: Galeri Nev, Ġstanbul, 2002

Katılan Sanatçılar: Erdağ Aksel,

Sergi Adı: Ġstanbul GidiĢ- DönüĢ III

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Kültür ve Sanat Merkezi, Ġstanbul, 6 Ekim-2 Aralık 2000

Katılan Sanatçılar: Zafer Baran, Ġpek Duben, Canan Tolon

349

Sergi Adı: ―21. Günümüz Sanatçıları Ġstanbul Sergisi: Ġmaja Güveniyoruz‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Atatürk Kültür Merkezi, 25 Ekim-10 Kasım 2001

Katılan Sanatçılar: Zeynep Ağartan, YeĢim Ağaoğlu, Tuncay Murat Atal, Burcu Arısoy, Gülsen Bal, Ragıp Basmazölmez, Bengisu Bayrak, BaĢir Borlakov, Hülya Bozbıyık, Ordoxia Constatinou, Burak Delier, IĢıl Döneray, Andrej DreĢkovihch, Cem Ece, Memed Erdener, Gül Ilgaz, Katerina Kana, Cemile Kaptan, Yasemin Özcan Kaya, Soydan KuĢ, Sefer MemiĢoğlu, Betül Merkan, Ercan Molla, Mahir Özel, Mehmet Özen, AyĢe Burcu Özbakır, Ferhat Özgür, Çağrı Saray, Gonca Sezer, Ebru Sözen, Yuen Shung, Simurg Tiyatro, BaĢak ġimĢek, Zeynep Burcu Tokatlı, Sencer Vardarman, ergun Yıldız

Sergi Adı: Sheshow

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ata Center for Contemporary Arts, Sofya, 8 Mart 2002

Katılan Sanatçılar: YeĢim Ağaoğlu, Özgül Arslan, Handan Börüteçene, Elif Çelebi, Ġnci Eviner, Gül Ilgaz, Neriman Polat, Ani Setyan, Sermin Sherif, Gonca Sezer

Sergi Adı: Video Havuzu

Sergi Mekanı ve Tarihi: Art Uluslararası ÇağdaĢ Sanat BuluĢması, Ġstanbul, 24-29 Eylül 2002

Katılan Sanatçılar: Antonio Riello, Paolo Ravalico Scerri, Mariateresa Sartori (Ġtalya); Jerome Symos(Hollanda); ġeyda Cesur, Elif Çelebi, ġinasi GüneĢ, Ethem Özgüven, Ahmet Öğüt, Neriman Polat, Canan ġenol, Kemal Tufan

Sergi Adı: ―Uzaklığı Belgele-I‖

350

Sergi Mekanı ve Tarihi: Los Angeles, Santa Monica, 3-24 Mayıs 2003

Katılan Sanatçılar: ġeyda Cesur, Damla Hacaloğlu, Xurban Collective

Sergi Adı: ―Kendi Portresi‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi, Ġstanbul, 12 Aralık-8 ġubat 2003

Katılan Sanatçılar: Luchezar Boyadjiev, ġeyda Cesur, Dania Dakic, Aslı Erdoğan, Mario Bottinelli Montandın, Ethem Ergüven, Ina Wudtke

Sergi Adı: ―ġifre: Ġstanbul‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul, WestLB, 31 Ocak - 6 Mart 2003

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: ―50. Venedik Bienali- In Limbo‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Arsenale, Venedik, 15 Haziran-2 Kasım 2003

Katılan Sanatçılar: Nuri Bilge Ceylan, Neriman Polat, Ergin ÇavuĢoğlu, Gül Ilgaz, Nazif Topçuoğlu

Sergi Adı: ―Sfenks Seni Yiyip Yutacak‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: KarĢı Sanat Galerisi, Ġstanbul, 15 Mart- 7 Nisan 2004

Katılan Sanatçılar: YeĢim Ağaoğlu, Özgül Arslan, Elif Çelebi, Alla Gorogieva, Gül Ilgaz, Cemile Kaptan, Amel Kennawy, Nadezna Oleg Lyahova, Fakhriyya Mammadova, Neriman Polat, Tina La Porta, Ani Setyan, Sermin Sherif, Gonca Sezer, Kumi Yamashita

351

Sergi Adı: ―Uzaklığı Belgele II‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Kültür ve Sanat, Ġstanbul, 25 mart-28 Mayıs 2005

Katılan Sanatçılar: Gül Çağın, Martin Durazo, Arzu Arda KoĢar, Zafer MintaĢ, Ntopia, Yashua Okon, Max Presneill, Brad Spence, Chris Tallon, Emrah Yücel

Sergi Adı: ―51. Venedik Bienali- Olmayan Var Olma‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Levi Vakfı, Venedik, 12 Haziran-6 Kasım 2005

Katılan Sanatçılar: Hüseyin Çağlayan

Sergi Adı: ―ġey ―

(EĢ Küratörler: Melih Görgün, Vittorio Urbani)

Sergi Mekanı ve Tarihi: 1. Uluslararası Sinop Bienali, Eski Otel, Eski Tekel Binası, Tarihi Sinop Hapishanesi, Pervane Pazarı, Etnografya Müzesi, ġehir Merkezi, Sinop, 2006

Katılan Sanatçılar: Alparslan Baloğlu, Walter Bergmosser, Andre van Bergen, Canan Beykal, Handan Börüteçene, Yael Davis, Ġpek Duben, Ekmel Ertan, Mürteza Fidan, Roza El Hassan, Jürgen Hefele, Eric van Hove, Aylin Kalem, Emre Koyuncuoğlu, Monali Meher, Monohrom, Nobuho Nagasawa, Tamas Oszwald, Orgacom, Kerem Onur, Murat Özelmas, Lerzan Özer, Ferhat Özgür, Marc Rees&Neil Davis, Antonio Riollo, Gue Smidth, Juliane Stiegele, Suna Suner, Burcu Yağcıoğlu, Ece Kalabak, Nazar Sigaher

Sergi Adı: ―Unfinished / BitmemiĢ‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: BM ÇağdaĢ Sanat Galerisi, Ġstanbul, 3 Eylül-3 Kasım 2007

352

Katılan Sanatçılar: Volkan Arslan, Ergin ÇavuĢoğlu, Melih Görgün, Parastou Forouhar, Nilbar GüreĢ, Serhat Kiraz, Ulrike Mohr, Ahmet Öktem, Sermin Sherif, Dilek Winchester

Sergi Adı: ―41. Paralel‖

(EĢ Küratör: Magda Guruli) 10. Uluslararası Ġstanbul Bienali Paralel Etkinliği

Sergi Mekanı ve Tarihi: 5 Eylül-20 Ekim, 2007

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı:‖ Sınırlar- Yörüngeler‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Siemens Sanat Merkezi, Ġstanbul, 2-25 Ağustos 2007

Katılan Sanatçılar: Irmak Canevi, Semih Delil, Serkan Demir, Erdal Duman, Gökçe Er, Hatice Karadağ, Burak Kuyucaklı, Elif Öner

Sergi Adı: ġeylerin Yeni Düzeni (EĢ Küratör: Melih Görgün, Vittorio Urbani, Stephan Smidth Wulffen, Nezaket Ekici, Monali Meher, Mürteza Fidan, Emre Koyuncuoğlu, Umut Suduak

Sergi Mekanı ve Tarihi: 2. Uluslararası Sinop Bienali, Sinop, 16 Ağustos- 5 Eylül 2008

Katılan Sanatçılar: Atılkunst, collabor.at, Maria Cosmes Roman, Nezaket Ekici, Dejan Kaludjerovic, Alparslan Karaaslan, Renan Koen, Burçak Konukman, Roza El Hassan, Metahaven, Monali Meher, Carlos Pina, Roland Stradmann, Rob Sweere, Adrien Tirtiaux, Julie Upmayer, Ina Stockem, Johannes Vogl

Sergi Adı: Ġstanbul Diptikleri: ÇağdaĢ Görsel ve Sözel DuruĢlar´´

353

Sergi Mekanı ve Tarihi: Brüksel Ġstanbul Merkezi, Brüksel, 2008

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: ―Dünyalar Kurmak‖

(Venedik Bienali Orta Asya Pavyonu Küratörü)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Pallazzo Molin, Venedik, 2009

Katılan Sanatçılar: (Kırgısiztan) Ermek Jaenisch, (Tacekistan) Jamshed kaholikov, (Kazakistan) Oksana Shatalov, Yelena Vrobyeva, Viktor Vorobyev (Özbekistan) Anzor Salidjanov

Sergi Adı: ―Ġstanbul Next Wave. EĢzamanlιlιk-KoĢutluk-KarĢιtlιk‖

(EĢ Küratör: Çetin Güzelhan)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Berlin, 2009

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: ―Gizli Anılar Kayıp Ġzler‖

(EĢ Küratörler: Melih Görgün, Vittorio Urbani, Nike Baetzner, Rana Öztürk, Branko Franceshi, Vaari Claffey, Hande Sağlam)

Sergi Mekanı ve Tarihi: 3. Uluslar arası Sinop Bienali, Tarihi Sinop Hapishanesi, Pervane Pazarı, Halk Kütüphanesi, Lonca Kapısı, Ülgen, Sinop, 14 Ağustos- 4 Eylül 2010

354

Metzen, Daniele Pezzi, Mali Weil Performance Project, Masa Projesi, Maria Papadimitriu, Seyit Saatçi, Jelena Vasilyev, Rhona Byrne, Declan Clarke, IĢıl Eğrikavuk, Gülsün Karamustafa, Sean Lynch, Fiona Marron, Bea McMahon, Ferhat Özgür, Sarah Pierce, Tayfun SerttaĢ

Sergi Adı: "Kavramsal Bir Miras | Öncü YerleĢtirmeler"

Sergi Mekanı ve Tarihi: Artam Global Art, Ġstanbul, 15 Eylül- 7 Ekim 2011

Katılan Sanatçılar: Erdağ Aksel, Canan Beykal, Selim Birsel, AyĢe Erkmen, Ahmet Öktem ve Serhat Kiraz

Sergi Adı: ―Cityscale/ ġehir Ölçeği‖

(DanıĢman Küratör: Beral Madra, Cornelia Osswald Hoffmann; Küratörler: Françoise Heitsch, Deniz ErbaĢ

Sergi Mekanı ve Tarihi: Simens Sanat, Ġstanbul, 10 Eylül 2011

Katılan Sanatçılar: Gülçin Aksoy, AtılKunst, Annegret Bleisteiner, Klaus vom Bruch, Carlotta Brunetti, Department für öffentliche Erscheinungen, Deniz Gül, Julia Lohmann, Suat Öğüt, Hülya Özdemir, Susanne Pittroff, Michaela Rotsch, Robert Stumpf, Yeni Anıt

Sergi Adı: ―Anteprima‖ (12. Ġstanbul Bienali Paralel Etkinliği) (EĢ Küratör: Maria Rosa Sossai )

Sergi Mekanı ve Tarihi: Casa d'Italia Tiyatro Salonu, 20 Eylül 2011

Katılan Sanatçılar: Ra Di Martino, Suat Ögüt, Margherita Morgantin, Ferhat Özgür, Sabrina Mezzaqui, Neriman Polat

355

Sergi Adı: ―Relational of Baku‖ (54. Venedik Bienali, Azerbaycan Ulusal Pavyonu)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Venedik, 2011

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: ―2. Uluslararası Çanakkale Bienali‖ ―Kurgular, Gerçekler, DönüĢümler‖ Sergi Mekanı ve Tarihi: FevzipaĢa Mahallesi Metruk Mekanlar, Çanakkale Deniz Müzesi, Belediye Eski Deposu (Otogar içi), Halk Bahçesi Su Deposu, Kordon Marina, Kordon Marina Çekek Yeri, Eski Ermeni Kilisesi, Erkan Yavuz Deneysel Sanat Atölyesi, Yazar ve Sanatçı Evi, Korfmann Kütüphanesi, Eski Er Hamamı, ÇOMÜ Kültür Evi, Eylül - Ekim 2010

Katılan Sanatçılar: Acm (FR), Ali Dolanbay (DE), Ali Kılıç (TR), Ali Umut Ergin (FR), Alina Gavrielatos (CA), Ahmet Sipahioğlu (TR), Anna Jakupovich (DE), Anna Maria Pinaka (GR), Ardan Özmenoğlu (TR), Argun OkumuĢoğlu (TR), Arman Tadevosyan (AM), Ayda Su Nuroğlu (FR), Bruce Allan (UK), Caner Karakas (TR), Cengiz Uğur (TR), Ceren Selmanpakoglu (TR), Coline Mangold (FR), Deborah Metherell (UK), Dilara Akay (TR), Elvan Erdin (UK), Evren Sungur (TR), Ġlico Zautashvili (GE), Jesse Gagliardi (IT), Joachim Seinfeld (DE), Jun'ichiro ishii (JP), Kai Bornhoeft (DE), Francois Dereaux (FR), Gabriel Adams (USA), Gül Ilgaz (TR), Hakan Onur (TR), Haydar Özay (TR), Herve Szydlowski (FR), Holger John (DE), Hülya Toksöz (TR), ibrahim Koç (TR), Ilham Tibet (TR), Istanbul Dans Tiyatrosu (TR), Lionel Loetscher (FR), Lisa Benson (NZ), Lorand Revault (FR), Marek Schovanek (CZ), Roger Guaus (ES), Simone Zaugg (SZ), Selahattin Yıldırım (TR), Onay Akbas (Painting), Onur Demirbasa (TR), Özgür Korkmazgil (TR), Park Byoung (KR), Paul Eachus (UK), Pet 05 (TR), Pfelder (DE), Resul Aytemur (TR), Rıfat ġahiner (TR), Sinasi GüneĢ (TR), Suat Anar (TR), Stella Capes (UK), Sylvia Lüdtke (DE), Tita Bonatsou (GR), Tolga Tuzun (TR), Turan Aksoy (TR), Ugurcan Akyüz (TR), Umut Germeç (TR), Victoria Rance (UK), Maria Hinze (DE), Maria Dimitriou (GR), Maslen&Mehra (UK), Meryem

356

Denizkıran (TR), Minerva Cubbasa (RO), Mustafa Horasan (TR), Nick Morley (UK), YeĢim Sahin (TR), Zeynep Bingol Ciftci (TR), Zory Shahrakhi (IR),

Sergi Adı: ―3. Uluslararası Çanakkale Bienali‖

(Kavramsal Çerçeve: ―Kurgular ve KarĢı DuruĢlar‖

(Yardımcı Küratörler: Fırat Arapoğlu ve Seyhan Boztepe)

Sergi Mekanı ve Tarihi: 28 Eylül-3 Kasım 2012

Katılan Sanatçılar: Bashir Borlakov, Songül Boyraz, Harold De Bree, Klaus vom Bruch, Ergin ÇavuĢoğlu, Ersan Deveci, Nezaket Ekici, Reha Erdem, AyĢe Erkmen, Aladdin Garunov, Douglas Gordon, Murat Gök, Melih Görgün, Güven Ġnciroğlu, Khaled Jarrar, Grigor Khachatryan, Anne Kodura, Sıtkı Kösemen, IRWIN, Raziye Kubat, Radenko Milak, Jehane Noujaim, Pınar Öğrenci, Ahmet Öktem, Antonio Riollo, Anri Sala, Marilena Preda Sanc, Hans Schabus, Tunca SubaĢı, Panos Tsagaris, Astrid Walsh, Akram Zaatari

Sergi Adı: ―Collecting The Images of the Sensible Contemporary Art Works From Turkey‘s Collectors‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: ArtAthina, 15-18 Mayıs 2014

Katılan Sanatçılar: Nilbar GüreĢ, Canan, Necla Rüzgar (Fazlı Özcan Koleksiyonu), Ardan Özmenoğlu (Popka Art Koleksiyonu), Nilbar GüreĢ, Nil Yalter (Tansa Mermerci Koleksiyonu), Sarah Lucas, Nezaket Ekici, Cindy Sherman (Elgiz sanat Koleksiyonu), Leyla Gediz (Füsun EczacıbaĢı Koleksiyonu), Julian (Olgaç Artam Koleksiyonu)

Sergi Adı: 4. Uluslararası Çanakkale Bienali

(Kavramsal Çerçeve: ―SavaĢın Sonunu Yalnızca Ölüler Görür‖)

357

Sergi Mekanı ve Tarihi: DoğtaĢ (Bienal ana mekanı), Korfmann Kütüphanesi, Mahal Sanat, Erkan Yavuz Deneysel Sanat Atölyesi, Yalı Hanı, 27 Eylül- 2 Kasım 2014

Katılan Sanatçılar: Gülçin Aksoy (Istanbul), Maja Bajevic (Paris–Sarajevo), Nigol Bezjian (Beirut), Bashir Borlakov (Istanbul), Songül Boyraz (Vienna), Harold De Bree (The Hague), Klaus vom Bruch (Berlin–Munich), Ergin ÇavuĢoglu (London–Istanbul), Ersan Deveci (Izmir), Nezaket Ekici (Berlin–Istanbul), Reha Erdem (Istanbul), (AyĢe Erkmen (Berlin–Istanbul), Aladdin Garunov (Moscow), Douglas Gordon (London), Murat Gök (T. Melih Görgün (Istanbul), Güven Ġncirlioglu (Izmir), IRWIN (Ljubljana), Khaled Jarrar (Ramallah), Grigor Khachatryan (Yerevan), (Anne Kodura (Berlin), Sıtkı Kösemen (Istanbul), Raziye Kubat (Istanbul), Radenko Milak (Belgrade), Jehane Noujaim (Boston), Pınar Örenci (Istanbul), Ahmet Öktem (Istanbul), Marilena Preda Sanc (Bucharest), Antonio Riello (Milan–London–Asiago), Anri Sala (Paris), Hans Schabus (Vienna), Tunca SubaĢı (Istanbul), Erdal Sezer (Canakkale), Panos Tsagaris (New York-Athens), Astrid Walsh (Dublin), Viron Vert (Berlin–Istanbul), Akram Zaatari (Beirut)

Billur Tansel

Sergi Adı: Alter Ego

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akademililer Sanat Merkezi, 8 Nisan- 8 Mayıs 2011

Katılan Sanatçılar: Mustafa Karasu, ġerif Karasu

Sergi Adı: YabancılaĢma / BaĢkalaĢma

Sergi Mekanı ve Tarihi: Proje 4 L/ Elgiz ÇağdaĢ Sanat Müzesi, 22 Ocak- 3 Mayıs 2013

Katılan Sanatçılar: Orhun Erdenli, Yüce Karacagil

358

Sergi Adı: YabancılaĢma /AynılaĢma

Sergi Mekanı ve Tarihi: Proje 4 L/ Elgiz ÇağdaĢ Sanat Müzesi, 2014

Katılan Sanatçılar:

Burcu Pelvanoğlu

Sergi Adı: Kaotik Metamorfoz

Sergi Mekanı ve Tarihi: Proje 4 L/ Elgiz ÇağdaĢ Sanat Müzesi, 2010

Katılan Sanatçılar: Can Aytekin, Elif Çelebi, Çınar Eslek, Murat Germen, Genco Gülan, Gözde Ġlkin, Bahar Oganer, Ġrfan Önürmen, Ferhat Özgür, Ekin Saçlıoğlu

Sergi Adı: Hayal ve Hakikat (EĢ Küratörler: Fatmagül Berktay, Levent Çalıkoğlu, Zeynep Ġnankur) Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern, Ġstanbul, 16 Eylül 2011 – 22 Ocak 2012

Katılan Sanatçılar: Mihri MüĢfik, Melek Celal Sofu, Belkıs Mustafa, Güzin Duran, Nazlı Ecevit, Fahrelnissa Zeid, Aliye Berger, Bedia Güleryüz, Sabiha RüĢtü Bozcalı, Nermin Faruki, Sabiha Ziya BengütaĢ, Hale Asaf, Maide Arel, ġükriye Dikmen, Eren Eyüboğlu, Semiha Berksoy, Füreya, Frumet TektaĢ, Zerrin BölükbaĢı, Leyla Gamsız, Naile Akıncı, Tiraje Dikmen, Bilge Civelekoğlu Friedlaender, Bilge Alkor, Candeğer Furtun, Tülay Tura Börtecene, Alev Ebüzziya Siesbye, Füsun Onur, Nil Yalter, Tomur Atagök, NeĢ‘e Erdok, Ġpek Duben, Nur Koçak, Nevhiz, Seyhun Topuz, Meriç Hızal, Nancy Atakan, Gülsün Karamustafa, Canan Beykal, AyĢe Erkmen, Azade Köker, Fatma Tülin, Hale Arpacıoğlu, Canan Tolon, Ġnci Eviner, Kezban Arca Batıbeki, Handan Börüteçene, Canan Dağdelen, Hale Tenger, Selda Asal, Selma Gürbüz, Aydan Murtezaoğlu, Gül Ilgaz, ġükran Moral, Arzu BaĢaran, Gülay Semercioğlu, Mürüvvet

359

Türkyılmaz, Neriman Polat, Canan, Nezaket Ekici, Esra Ersen, Ebru Özseçen, Elif Çelebi, Leyla Gediz, Bengü Karaduman, Aslı Sungu, Ġnci Furni, Nilbar GüreĢ, Seda Hepsev, Ceren Oykut, Ekin Saçlıoğlu, Gözde Ġlkin, GüneĢ Terkol, Atılkunst

Çetin Güzelhan

Sergi Adı: Cennet Değil, Toprak Ayağımın Altında

(EĢ Küratör: Beral Madra)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akademie Der Künste, Berlin, Almanya

Katılan Sanatçılar: Neriman Polat,

Sergi Adı: Ġstanbul Modern Berlin

(EĢ Küratör: Levent Çalıkoğlu)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Martin Gropius Bau Müzesi, 12.11.2009 - 17.01.2010,

Katılan Sanatçılar: Ġbrahim Çallı, Sarkis, Zeki Kocamemi, Hale Tenger, Nejat Melih Devrim, Gülsün Karamustafa, Feyhaman Duran, Hale Asaf , Selim Turan, Burhan Doğançay, Erol AkyavaĢ, Özdemir Altan ve Ömer Uluç, Mehmet Güleryüz, Komet, Balkan Naci Ġslimyeli bireyin Ergin Ġnan, Yusuf Taktak, Bedri Baykam , (Nil Yalter, Ġnci Eviner, Mustafa Pancar, Bubi, Canan Tolon, Haluk Akakçe, Ġrfan Önürmen, ġener Özmen ve Erkan Özgen, AyĢe Erkmen, Taner Ceylan, Leyla Gediz, Pınar Yolaçan (59 sanatçı, 66 eser)

Sergi Adı: Ġstanbul Next Wave. EĢzamanlιlιk-KoĢutluk-KarĢιtlιk

360

(EĢ Küratör: Beral Madra)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akademie der Künste, Pariser Platz, 12.11.2009 - 03.01.2010,

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Fiktion Okzident

(EĢ Küratör: Johannes Odenthal, Emre Zeytinoğlu)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Tophane-i Amire‘de, 14 Aralık 2011- 29 ġubat 2012

Katılan Sanatçılar: Nurseren Tor, Ferhat Özgür, Vahit Tuna, Ġrfan Önürmen, Altan Çelem, Esad Tekand, ġener Özmen, Cengiz Tekin, Nezaket Ekici, Timur Çelik, Neco Çelik, Ali Kepenek, banu Birecikligil, Kınay Olcytu, Denizhan Özer, Sedat Mehter

Defne Ayas

Sergi Adı: Blind Dates Project

(EĢ Küratör: Neery Melkonian)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Pratt Manhattan Gallery, Kasım 2010-ġubat 2011.

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: ―Respiro‖, 56. Uluslararası Venedik Bienali, Türkiye Pavyonu, Arsenale Sale D‘Armi

Sergi Mekanı ve Tarihi: 9 Mayıs-22Kasım 2015

Katılan Sanatçılar: Sarkis

361

Deniz ErbaĢ

Sergi Adı: Allah Korkusu

Sergi Mekanı ve Tarihi: 10 kasım 2007

Katılan Sanatçılar: Hafriyat

Sergi Adı: Ġstanbul Üzerine Olasılıklar, Sezgiler, Kurgular

Sergi Mekanı ve Tarihi: Eylül 2008

Katılan Sanatçılar: Ali Taptık,

Sergi Adı: Kent ve ÇatıĢma

(EĢ Küratör: Irmak Arkman)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Kıbrıs, 18 Eylül - 18 Ekim 2008

Katılan Sanatçılar: : Neriman Polat, Özgür Erkök, Bengisu Bayrak, Gülçin Aksoy, Yasemin Özcan Kaya, Engin Gereç, Levent Çelik, Ethem Özgüven, Lokman DoğmuĢ, Özge Yılmaz, Suat Ögüt, Serdar Kökçeoğlu, Deniz Kader, Dilara Kurtoğlu, BarıĢ Doğrusöz, Atıl AltaĢ

Sergi Adı: Cityscale / ġehir Ölçeği

(DanıĢman Küratör: Beral Madra; EĢ Küratör: Françoise Heitsch

Sergi Mekanı ve Tarihi: 14 Eylül-13 Kasım 2011

Katılan Sanatçılar: Gülçin Aksoy, Atılkunst, Annegret Bleisteiner, Klaus vom Bruch, Carlotta Brunetti, Department für Öffentliche Erscheinnungen, Deniz Gül, Julia Lohmann, Suat Öğüt, Hülya Özdemir, Susanne Pittroff, Michaela Rotsch, Robert Stumpf, Yeni Anıt

362

Denizhan Özer

Sergi Adı: Uluslararası Troia Festivali, ―GeçmiĢ Zaman DüĢleri‖,

(EĢ Küratör: Seyhan Boztepe)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Korfmann Kütüphanesi, 2006

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Yalnızım Ama

(11. Uluslararası Ġstanbul Bienali Paralel Etkinliği)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Daire Sanat, 4 Eylül-3 Ekim 2009

Katılan Sanatçılar: Ardan Özmenoğlu, Arman Tadevosyan, Burçin Erdi, Carolyn Thompson, Daphna Talmor, Deniz Ünal, Gül Ġlgaz, Pavel Kim ve Recep Akar

Sergi Adı: ―Geçmis Tükendi, Simdi Faturayi Öde‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Daire Sanat, Istanbul, 2009

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Genç Ustalar Usta Gençler

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul, 2010

Katılan Sanatçılar:

363

Sergi Adı: Yüz Yüze Diyaloglar

Sergi Mekanı ve Tarihi: Tüyap Sanat Fuarı, Beylikdüzü, Ġstanbul

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Doğanın Çağrısı

Sergi Mekanı ve Tarihi: Kare Sanat Galerisi, 25 Ekim-26 Kasım 2011

Katılan Sanatçılar: Tomur Atagök

Sergi Adı: KarĢıt Söylemler, DeğiĢken Gerçekler

Sergi Mekanı ve Tarihi: Kare Sanat Galerisi, 15 Eylül-22 Ekim 2011

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Dikkat Kadın

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ekavart Galeri, 29 Kasım 2011-15 Ocak 2012

Katılan Sanatçılar: Ahmet Sarı, Ardan özmenoğlu, Bennu Gerede, Beyza Boynudelik, Burcu Orhon, Bülent Demirağ, Ceren Selmanpakoğlu, Füruzan ġimĢek, Hande Varsat, Gül Ilgaz, Leyla Emadi, Mustafa Horasan, Nazan Azeri, Özgür Korkmazgil, Pınar YeĢilsda, Selahaddin Yıldırım, Sena BaĢöz, Özlem Gök, Sevinç Çiftçi, Yıldız Doyran

Sergi Adı: ―Zamanın Yüzü‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Galeri Merhart, 14 Mart- 12 Nisan 2013

364

Katılan Sanatçılar: Ekin Onat, Aslı Özok, Pemra Aksoy, Deniz Pireci, Leyla Emadi, Burcu Orhon

Derya Yücel

Sergi Adı: Sahibinden Manzaralı

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ortaköy, Ġstanbul, 2007

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: TaĢınabilir Sanat: Ġsim-ġehir

Sergi Mekanı ve Tarihi: Simens Sanat, 2008

Katılan Sanatçılar

Döne Otyam

Sergi Adı: Mardin Bienali

Sergi Mekanı ve Tarihi: 4 Haziran- 5 Temmuz 2010

Katılan Sanatçılar:

Ekrem Yalçındağ

Sergi Adı: Operation Room

(11. Uluslararası Ġstanbul Bienali Paralel Etkinliği)

365

Sergi Mekanı ve Tarihi: Amerikan Hastanesi Sanat Galerisi, Ġstanbul, 9 Eylül-31 Ekim 2009

Katılan Sanatçılar: Peter Kogler

Emre Zeytinoğlu

Sergi Adı: Adada Bir Yaz

Sergi Mekanı ve Tarihi: Simens Sanat, 17 Şubat - 14 Nisan 2010,

Katılan Sanatçılar: Stella Angelidou, Ani Setyan, Simge Uygur ve Hasan Zeybek

Sergi Adı: DönüĢ;Suçsuz Nostalji

Sergi Mekanı ve Tarihi: Galeri Mars, Ġstanbul, 2011

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Fiktion Okzident

(EĢ Küratör: Çetin Güzelhan, Johannes Odenthal,)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Tophane-i Amire‘de, 14 Aralık 2011- 29 ġubat 2012

366

Emre Baykal

Sergi Adı: ―Mahrem‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Santralistanbul, 2007

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: ―Engellemeler‖ / ―Obstructions‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Yapı Kredi Kâzım TaĢkent Sanat Galerisi, Ġstanbul, 25 Aralık 2009 - 30 Ocak 2010,

Katılan Sanatçılar: Ali Kazma

Sergi Adı: ―Görünmezlik Taktikleri‖

(EĢ Küratör: Daniela Zyman)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Tanas, Berlin, 09.14.2010 — 01.15.2011

Katılan Sanatçılar: Ġnci Eviner, Nasan Tur, Cevdet Erek, Sarkis, Kutluğ Ataman

Sergi Adı: Ġkinci Sergi

Sergi Mekanı ve Tarihi: Arter, 27 ġubat 2011

Katılan Sanatçılar: AyĢe Erkmen, Aydan Murtezaoğlu, Halil Altındere, Volkan Aslan, Vahap AvĢar, Banu Cennetoğlu, Ġnci Furni

Engin Özendes

Sergi Adı: Kimsin Sen?

367

Sergi Mekanı ve Tarihi:, Ġstanbul Modern, 2007

Katılan Sanatçılar: Ahmet Polat

Sergi Adı: Köprü 6

Sergi Mekanı ve Tarihi: 6 Eylül 2007- 3 ġubat 2008, Ġstanbul Modern

Katılan Sanatçılar: (Fotograf Sanatçıları) Ahmet Elhan, Murat Germen, Cemal Emden, Orhan Cem Çetin, Merih Akoğul, Ömer Orhun

Esra AliçavuĢoğlu

Sergi Adı: Anı ve Süraklilik

EĢ Küratör: Hüma Kabakçı

Sergi Mekanı ve Tarihi: Pera Müzesi, 24 ġubat-1 Mayıs 2016

Katılan Sanatçılar: Mübin Orhon, Aliye Berger, Sabri Berkel, Max Ernest, David Hocney

Fatmagül Berktay

Sergi Adı: ―Hayal ve Hakikat‖

(EĢ Küratörler: Levent Çalıkoğlu, Zeynep Ġnankur, Burcu Pelvanoğlu)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern, 16 Eylül 2011 – 22 Ocak 2012

Katılan Sanatçılar: Mihri MüĢfik, Melek Celal Sofu, Belkıs Mustafa, Güzin Duran, Nazlı Ecevit, Fahrelnissa Zeid, Aliye Berger, Bedia Güleryüz, Sabiha RüĢtü Bozcalı,

368

Nermin Faruki, Sabiha Ziya BengütaĢ, Hale Asaf, Maide Arel, ġükriye Dikmen, Eren Eyüboğlu, Semiha Berksoy, Füreya, Frumet TektaĢ, Zerrin BölükbaĢı, Leyla Gamsız, Naile Akıncı, Tiraje Dikmen, Bilge Civelekoğlu Friedlaender, Bilge Alkor, Candeğer Furtun, Tülay Tura Börtecene, Alev Ebüzziya Siesbye, Füsun Onur, Nil Yalter, Tomur Atagök, NeĢ‘e Erdok, Ġpek Duben, Nur Koçak, Nevhiz, Seyhun Topuz, Meriç Hızal, Nancy Atakan, Gülsün Karamustafa, Canan Beykal, AyĢe Erkmen, Azade Köker, Fatma Tülin, Hale Arpacıoğlu, Canan Tolon, Ġnci Eviner, Kezban Arca Batıbeki, Handan Börüteçene, Canan Dağdelen, Hale Tenger, Selda Asal, Selma Gürbüz, Aydan Murtezaoğlu, Gül Ilgaz, ġükran Moral, Arzu BaĢaran, Gülay Semercioğlu, Mürüvvet Türkyılmaz, Neriman Polat, Canan, Nezaket Ekici, Esra Ersen, Ebru Özseçen, Elif Çelebi, Leyla Gediz, Bengü Karaduman, Aslı Sungu, Ġnci Furni, Nilbar GüreĢ, Seda Hepsev, Ceren Oykut, Ekin Saçlıoğlu, Gözde Ġlkin, GüneĢ Terkol, Atılkunst

FatoĢ Üstek

Sergi Adı: ―Bu Evrene Ek Bir Evren‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: x-ist, 30 Ocak 2014

Katılan Sanatçılar: Fatih Alkan, Heman Chong, Ceren Oykut, Wouter Venema, Ekin Saçlıoğlu, Manuela Ribadeneira

Sergi Adı: ―Le jardin de la spéculation cosmique‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: 18 Ekim-19 Kasım 2012, Galerist

Katılan Sanatçılar: Haluk Akakçe, Hussein Chalayan, Arik Levy, Serkan Özkaya &George Legendre, Ali Emir Tapan, Evren Tekinoktay, Elif Uras, Nil Yalter

369

Ferhat Özgür

Sergi Adı: Söz-Masal; KarmaĢık Anlatılar: Farklı noktalardan bir video geçidi‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Hacettepe Üniversitesi, Hacettepe Sanat Müzesi,25 Kasım 2008-5 Ocak 2009

Katılan Sanatçılar: Halil Altındere, Yael Bartana, Marie-Laure Cazin, Tracey Emin, AyĢe Erkmen, Aernout Mik, Ferhat Özgür, ġener Özmen, Adrian Paci, Ansi Sala, Erzeh Shkololli ve Silke Witzsch

Sergi Adı: Kim Ne Derse Desin Sen O Değilsin

Sergi Mekanı ve Tarihi: Galeri Artist, Ankara, Nisan- 8 Mayıs 2010

Katılan Sanatçılar: Aslı IĢıksal, Havva ġanal, Alper Sağın, Nurtane Karagil, Kazım ġimĢek, Onur Bakar

Fırat ARAPOĞLU

Sergi Adı: Müze Ġçinde Bir Müze

Sergi Mekanı ve Tarihi: Proje 4L Elgiz ÇağdaĢ Sanat Merkezi, Nisan 2012

Katılan Sanatçılar: Ali Ġbrahim Öcal, Alper Ġnce, anti-pop, Çağrı Saray, Eda Gecikmez, Elif Öner, Hülya Özdemir, Ġnsel Ġnal, Mehmet Çeper, Orhan Cem Çetin, Özlem ġimĢek, Rafet Arslan

Fulya Erdemci

370

Sergi Adı: ―Between the Waterfonts‖ /‖Rıhtımlar Arasında‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ron Mandos,Las Palmas, Roterdam, Holland, 2002

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Ġstanbul Yaya Sergileri 1

Sergi Mekanı ve Tarihi: NiĢantaĢı, 2002

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Organize Ġhtilah/ Organized Conflict

Sergi Mekanı ve Tarihi: Proje 4L, Kasım 2003

Katılan Sanatçılar: Haluk Akakçe, Sami Baydar, Leyla Gediz, Yalçın Karayağız, Aydan Murtezaoğlu, Füsun Onur, Kemal Önsoy, Bülent ġangar, Canan Tolon, Elif Uras, Ufuk Üsterman, Lucas Duwenhögger

Sergi Adı: Ġstanbul Yaya Sergileri 2: Tünel – Karaköy

(EĢ Küratör: Emre Baykal)

Sergi Mekanı ve Tarihi: 2005

Katılan Sanatçılar: Haluk Akakçe (Türkiye), Loris Cecchini (Ġtalya), Ingar Dragset (Norveç) ve Michael Elmgreen (Danimarka), AyĢe Erkmen (Türkiye), Carmela Gross (Brezilya), Ömer Ali Kazma (Türkiye), John Körmeling (Hollanda), Callum Morton (Avustralya), Kemal Önsoy (Türkiye), Ebru Özseçen (Türkiye), Karin Sander (Almanya), Eve Sussman (Amerika), Fuat ġahinler - Murat ġahinler - Ayten BaĢdemir ve Yakup Çetinkaya (Türkiye), Canan Tolon (Türkiye), Hale Tenger (Türkiye) ve Auke De Vries (Hollanda).

371

Sergi Adı: ―ĠSKORPĠT‖: Ġstanbul'dan Güncel Sanat

(EĢ Küratör: Rene Block)

Sergi Mekanı ve Tarihi: 1998

Katılan Sanatçılar: Hüseyin Bahri Alptekin, Halil Altındere, Kutluğ Ataman, AyĢe Erkmen, Gülsün Karamustafa, Aydan Murtezaoğlu, Füsun Onur, Serkan Özkaya, Ebru Özseçen, Neriman Polat, Bülent ġangar, Sarkis, Hale Tenger, Ġskender Yediler.

Sergi Adı: “PiĢmanlıklar, Hayaller ve DeğiĢen Gökler‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: KarĢı Sanat ÇalıĢmaları, Ġstanbul, 2001

Katılan Sanatçılar: Haluk Akakçe, Berkant Aksoy, Kutluğ Ataman, Sami Baydar, Erim Bayrı, Lukas Duwenhögger, Aydan Murtezaoğlu, Füsun Onur, Ebru Özseçen, Ahmet Soysal, Murat ġahinler ve Mürüvvet Türkyılmaz

Sergi Adı: ―Rıhtımlar Arasında‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Rotterdam / Ġstanbul, 2003

Katılan Sanatçılar: Selim Birsel, Manuel Çıtak, Devrim Erbil, Aydan Murtezaoğlu, Füsun Onur, Neriman Polat, Fuat ve Murat ġahinler, Ahmet Soysal, Hale Tenger ve Ömer Uluç

Sergi Adı: ―Ġstanbul Modern‘e Doğru‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern, 12 Aralık 2004 - 10 Ocak 2005

Katılan Sanatçılar:

372

Sergi Adı: ―Modern ve Ötesi‖

(EĢ Küratörler: Semra Germaner, Zeynep Rona)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Santralistanbul, Eylül 2007

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: ―Günümüz Sanatçıları Ġstanbul Sergisi‖

(EĢ Küratörler: BaĢak ġenova ve Arzu YayıntaĢ)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat, 6- 30 Temmuz, 2011

Katılan Sanatçılar: Ġlgen Arzık, Mehmet Ali Boran, Ali Bozan, Baran Çağınlı, Mehmet Fahracı, Onur Gökmen, Hayal Ġncedoğan, Engin Konuklu, Can Kurucu, Birol Özer ve Ekin Onat von Merhart

Sergi Adı: ―54. Venedik Bienali‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Türkiye Ulusal Pavyonu, Arsenale, Venedik, 2011

Katılan Sanatçılar: AyĢe Erkmen

Genco Gülan

Sergi Adı: Jön Türk

Sergi Mekanı ve Tarihi: 2000

Katılan Sanatçılar:

373

Gülsen Bal

Sergi Adı: Göçmen Yansımalar

Sergi Mekanı ve Tarihi: Eski Tütün Deposu, Bandırma, 2002

Katılan Sanatçılar: Gülsen Bal, Elena Cologni, Selçuk GürıĢık, Michalis Kokkoliadis, Charles Kriel, Sohelia Namini, Denizhan Özer, Ferhat Özgür, Peter Towseve Bora Türkkan

Sergi Adı: Kısa ve Keskin

Sergi Mekanı ve Tarihi: 21 Ocak 2003, Gallery 291, Londra

Katılan Sanatçılar: Gülsen Bal, Canan ġenol, Servet Koçyiğit, Ferhat Özgür, Antonio Sassu&Group Sinestetico, Ilias Marmaras ve Dimitris Dokatzis, Maya Bontzou, Elena Cologni, Verina Gfader, Mass Inc., Alma Tischler, Alex Spyropoulos, Karl Ingar, Foreign Investement, Kyros Kyprianou&Simon Hollington, Charles Kriel

Sergi Adı: Nerede Olsaydı Orada Olacağım

Sergi Mekanı ve Tarihi: Keçiburcu, Diyarbakır, 24 Eylül – 7 Ekim 2005

Katılan Sanatçılar: Cengiz Tekin, Charles Kriel, Dilek Winchester, Elena Cologni, Genco Gülan, Gülsen Bal, Kypros Kyprianou & Simon Hollington, Michalis Kokkoliadis ve Turan Aksoy

Sergi Adı: Sürekliliğin Sınırları,

Sergi Mekanı ve Tarihi: KarĢı Sanat ÇalıĢmaları, Ġstanbul, 22 Haziran- 15 Temmuz

374

Katılan Sanatçılar: Cengiz Tekin, Dilek Winchester, Elena Cologni, Genco Gülan, Karl Ingar Roys, Nasan Tur, Shezad Dawood, Sophia Kosmaoglou ve Turan Aksoy

Sergi Adı: No Ifs, No Buts (EĢ Küratör: Walter Seid)

Sergi Mekanı ve Tarihi: DEPO, 1 Aralık 2010 - 9 Ocak 2011

Katılan Sanatçılar: Nevin Aladağ, Zbyněk Baladrán, Ursula Biemann, Esra Ersen, Marina Gržinić / Aina Šmid, Siniša Ilić, Daniel Knorr, Aglaia Konrad, Marco Poloni, Nada Prlja, Santiago Sierra

Haldun Dostoğlu

Sergi Adı: Günyüzü

Sergi Mekanı ve Tarihi: Proje 4L Ġstanbul Güncel Sanat Müzesi, 2002

Katılan Sanatçılar: Çağa Resim Koleksiyonu Sanatçıları

Sergi Adı: Seramik Evreni

Sergi Mekanı ve Tarihi: Türk ve Ġslam Eserleri Müzesi, 17 Eylül-4 Kasım 2002

Katılan Sanatçılar: Alev Ebuzziya

Sergi Adı: Fahrelnissa Zeid & Nejad Devrim: GökkuĢağında Ġki KuĢak

375

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern, Ġstanbul, 2006

Katılan Sanatçılar: Fahrelnissa Zeid, Nejad Devrim

Sergi Adı: Erol AkyavaĢ Retrospektifi (EĢ Küratör: Beral Madra)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Galeri Nev, Ġstanbul, 09.12.2005-07.01 2006

Katılan Sanatçılar: Erol AkyavaĢ

Sergi Adı: Kırık Manifestolar (EĢ Küratör: Nazlı Gürlek)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Nesrin Esirtgen Koleksiyonu, Beyoğlu, Ġstanbul, 2011

Katılan Sanatçılar: Ġnci Eviner,

Halil Altındere

Sergi Adı: Kötüyüm ve Gurur Duyuyorum‘

Sergi Mekanı ve Tarihi: 2002

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Plajın Altında Kaldırım TaĢları (Yardımcı Küratör)

(Küratör: Vasıf Kortun)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Proje 4L Ġstanbul Güncel Sanat Müzesi

376

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Serbest VuruĢ

(9. Uluslar arası Ġstanbul Bienali Paralel Etkinliği)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Antrepo 5, Ġstanbul, 2005

Katılan Sanatçılar: Gülsün Karamustafa, Hakan Onur, Selim Birsel, Canan ġenol, Vahit Tuna, ġener Özmen, Fatma Çiftçi, Osman Bingöl, Ahmet Öğüt

Sergi Adı: Gerçekçi Ol Ġmkansızı Talep Et

Sergi Mekanı ve Tarihi: 2007

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Seni Öldüreceğim Ġçin Çok Üzgünüm

Sergi Mekanı ve Tarihi: Proje4L- Ġstanbul Güncel Sanat Müzesi, 2003

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Fikirler Suça DönüĢünce

Sergi Mekanı ve Tarihi: DEPO, 1 Eylül 2010 - 10 Ekim 2010

377

Katılan Sanatçılar: Gülçin Aksoy, Nevin Aladağ, Hüseyin Alptekin, Anti-pop, Burak Arıkan, Caner Aslan, Volkan Aslan, Atılkunst, Vahap AvĢar, Tufan Baltalar, Ramazan Bayrakoğlu, Bashir Borlakov, Canan, Aslı ÇavuĢoğlu, Burak Delier, Mehmet Dere, Ersan Deveci, Nazım Hikmet DikbaĢ, Elçin Ekinci, Gökçe Erhan, Ġnci Furni, Murat Gök, Deniz Gül, Özlem Günyol & Mustafa Kunt, Nilbar GüreĢ, Altan Gürman, Hakan Gürsoytrak, Hazavuzu, iç mihrak, Gözde Ġlkin, Berat IĢık, Gülsün Karamustafa, Ali Kazma, Levent Kunt, Can Kurucu, Ali Miharbi, Ahmet Öğüt, Suat Öğüt, Serkan Özkaya, ġener Özmen, Ġz Öztat, Nejat Satı, Erinç Seymen, Cengiz Tekin, Ġrem Tok, Nasan Tur, Nalan Yırtmaç

Hasan Bülent Kahraman

Sergi Adı: ―Beyaz Tohumlayıcılar‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat, 23 Kasım- 31 Aralık 2011

Katılan Sanatçılar: Johan Tahon

Sergi Adı: ―Çoğulcu-ġiirsel-Ġronik‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: The Sofa Hotel, 10 Eylül- 10 Ekim 2013

Katılan Sanatçılar: Ali Ġbrahim Öcal, ansen, Ardan Özmenoğlu, Duygu Süzen, Ebru DöĢekçi, Ercan Akın, Erinç Seymen, Fırat Neziroğlu, Fulden Aran, Güçlü Öztekin, Gülay Semircioğlu, Murat Pulat, Nejat Satı, Sabire Susuz, Sinan DemirtaĢ, Seçkin Pirim, Volkan Diyaroğlu, YaĢam ġaĢmazer

Sergi Adı: ―Yalnız ve Kalabalık‖

378

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat, 23 Kasım- 31 Aralık 2011

Katılan Sanatçılar: Johan Tahon

Sergi Adı: ―Özerk ve Çok Güzel‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat, 8 Ocak – 1 Mart 2014

Katılan Sanatçılar: Haluk Akakçe, Erdağ Aksel, Ansen, Ramazan Bayrakoğlu, Hussein Chalayan, Ersan Deveci, Osman Dinç, Ahmet Elhan, Ġnci Furni, Murat Germen, Seydi Murat Koç, ġükran Moral, Ferhat Özgür, Ardan Özmenoğlu, Seçkin Pirim, Gülay Semercioğlu, YaĢam ġaĢmazer, Serkan Taycan, Nazif Topçuoğlu ve Vahit Tuna

Sergi Adı: ―Louise Bourgeois: Dünyadan Büyük‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat, 31 Ağustos- 1 Eylül 2015

Katılan Sanatçılar: Louise Bourgeois

Sergi Adı: ―Gizli/dir Görüntü‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Galeri KHAS, 7 Ocak- 6 Mart 2016

Katılan Sanatçılar: Erhun ġerbetçi (fotograf sergisi)

379

HaĢim Nur Gürel

Sergi Adı: KesiĢen Zamanlar

(EĢ Küratörler:Ali Akay, Levent Çalıkoğlu)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern, 2004

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Gözlem / Yorum/ ÇeĢitlilik

(EĢ Küratörler:Ali Akay, HaĢim Nur Gürel)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern, Aralık 2004

Katılan Sanatçılar: Kalıcı Koleksiyon Sergisi

Sergi Adı: Fikret Mualla Retrospektifi

(EĢ Küratörler: Levent Çalıkoğlu, Ali Akay)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern, 2005

Katılan Sanatçılar: Fikret Mualla

Hüma Kabakçı

Sergi Adı: Anı ve Süreklilik: Hüma Kabakçı Koleksiyonu‘ndan Bie Seçki

(EĢ Küratör: Esra AliçavuĢoğlu)

380

Sergi Mekanı ve Tarihi: Pera Müzesi, 24 ġubat- 1 Mayıs 2016

Katılan Sanatçılar: Aliye Berkel, Sabri Berkel, Mübin Orhon, Sarkis, Canan Tolon, Damien Hirst ve diğer sanatçılar

Hüsnü Dokak

Sergi Adı: Ten Rengi

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ege Üniversitesi, AKM, Ġzmir, 2011

Katılan Sanatçılar: Aslı IĢıksal, Aysel Alver, Aysel Gözübüyük, Belma Ersu, Cevahir Özdoğan, Erdal Duman, Esra Sağlık, Fırat Engin, Funda Susamoğlu, Havva Altun, M. Ali Uysal, Necla Rüzgar, Ozan Bilginer, Seçkin Aydın, ġefik Özcan, Serap Emmungil, Serkan Demir, Tanzer Arığ ve Ümmühan Yörük

Sergi Adı: Kendine Dikkat Et

Sergi Mekanı ve Tarihi: Amed Sanat Galerisi, Diyarbakır, 10 Ocak-01 ġubat 2011

Katılan Sanatçılar: Bahar DemirtaĢ, BarıĢ Seyitvan, Erdal Duman, Fırat Bingöl, Mehmet Öğüt, Samet Aydın, Hüsnü Dokak, Seçkin Aydın, Walid Siti, ġefik Özcan

Ġsmet Doğan

Sergi Adı: Acayip-Tuhaf-Yamuk-Bozuk-Yabancı

Sergi Mekanı ve Tarihi: Daire Sanat, Ġstanbul, 2008

Katılan Sanatçılar: Ġbrahim Tokaslan, Deniz Üster, Ali Ekber Kumtepe, Berke Soyuer ve Halil Ġldeniz

381

Levent Çalıkoğlu

Sergi Adı: Aykırı ĠĢler

(EĢ Küratör: HaĢim Nur Gürel)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul, 2001

Katılan Sanatçılar: Erol AkyavaĢ, Ferruh BaĢağa, Bedri Baykam, Erim Bayrı, Sabri Berkel, Cihat Burak, Altan Çelem, Nejad Devrim, Ġsmet Doğan, Mehemet Güleryüz, Mustafa Horasan, Komet, Temür Köran, Ġrfan Önürmen, Mustafa Pancar, Nevhiz Tanyeli, Yavuz Tanyeli, Ġsmail Türemen, Ömer Uluç, Adnan Varınca, Utku Varlık, Turgut Zaim

Sergi Adı: Aykırı ĠĢler

Sergi Mekanı ve Tarihi: Galerist, Ġstanbul, 2001

Katılan Sanatçılar: Erim Bayrı

Sergi Adı: Tehlikeli ġeyler

Sergi Mekanı ve Tarihi: KarĢı Sanat ÇalıĢmaları, 2002

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: KesiĢen Zamanlar

(EĢ Küratörler: HaĢim Nur Gürel, Ali Akay)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern, 2004

382

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Sıkıntı ve GökkuĢağı

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Kültür ve Sanat Merkezi, Ġstanbul, 2004

Katılan Sanatçılar: Ali Demirel, Günnur Özsoy, Nalan Yırtmaç, Seçkin Pirim, Mustafa Horasan, Vedat Ozan, Denizhan Özer, Tufan Baltalar, Ömer Orhun, Serkan Ağırgöl, Murat Gülbay, Ceren Oykut, Kutu Projesi

Sergi Adı: Hayalet Çizgi

(EĢ Küratörler: Ali Akay)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul, 2004

Katılan Sanatçılar: Serkan Özkaya, Leyla Gediz, AyĢe Erkmen, Ġnci Eviner, Tülin Öztürk, Tayfun ErdoğmuĢ, Yusuf Taktak, Elif Çelebi, Seza Paker, ġener Özmen, Ahmet Öğüt, Gökçe Suvari, Selim Birsel

Sergi Adı: Melez Anlatılar

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern, 2004

Katılan Sanatçılar: Temür Köran, Mustafa Pancar, Antonio Cosentino, Murat Akagündüz, Ġrafan Önürmen, Altan Çelem

Sergi Adı: Gözlem / Yorum/ ÇeĢitlilik

(EĢ Küratörler:Ali Akay, HaĢim Nur Gürel)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern, Aralık 2004

Katılan Sanatçılar: Kalıcı Koleksiyon Sergisi

383

Sergi Adı: Doğayla BuluĢmak

(EĢ Küratör: Ali Akay)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Kültür ve Sanat Merkezi, Ġstanbul, 9 ġubat-19 Mart 2005

Katılan Sanatçılar: Ergin ÇavuĢoğlu, AyĢe Erkmen, Ġnci Eviner, Seza Paker, Canan Tolon

Sergi Adı: Hırsız Kent

Sergi Mekanı ve Tarihi: 2005

Katılan Sanatçılar: Ali Demirel, Ceren Oykut, Kerem Atay, Beste Erener, Nermin Er, Mustafa Horasan, Mehmet Ġrdel, ġehnaz Layıel, Ethem Özgüven, Zeyno Pekünlü, Evrim Temir, Sencer Vardarman, Derya Yılmaz, Ekin Saçlıoğlu

Sergi Adı: Heykel Bahçesi Yeni Alımlar

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern, 30 Temmuz-5 Eylül 2005

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Sınır Deneyimleri

Sergi Mekanı ve Tarihi: 2006

Katılan Sanatçılar:

384

Sergi Adı: KesiĢen Zamanlar

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akbank Sanat Galerisi, 2007

Katılan Sanatçılar: Denizhan Özer, IĢıl Eğrikavuk, Harold Offeh, Ġrfan Önürmen

Sergi Adı: Cihat Burak Retrospektifi

Sergi Mekanı ve Tarihi: 13 Aralık 2007-06 Nisan 2008, Ġstanbul Modern

Katılan Sanatçılar: Cihat Burak

Sergi Adı: Site

(11. Uluslararası Ġstanbul Bienali Paralel Etkinliği)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern, 11 Eylül 2009-10 Ocak 2010

Katılan Sanatçılar: Sarkis

Sergi Adı: Kayıp Cennet

(EĢ Küratör: Paolo Colombo)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern, 2011

Katılan Sanatçılar: Doug Aitgen, Kiki Smith, Bill Viola, Pae White, Francis Alys, Katherina Athanasopoulou, Jim Campell, Ergin ÇavuĢoğlu, DesertMed, Shaun Gladwell, Emre Hüner, Nina Katchadourian, Ali Kazma, Leich Khorramian, guy Maddin, rivane Neunschwander, Ulrike Ottinger, tony Oursler, Qui Anxiong, Pipilotti Rist, Charles Sandison

385

Sergi Adı: Hayal ve Hakikat

(EĢ Küratörler: Fatmagül Berktay, Zeynep Ġnankur, Burcu Pelvanoğlu

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern, 16 Eylül 2011 – 22 Ocak 2012

Sergi Adı: Yeni Yapıtlar Yeni Ufuklar

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern

Katılan Sanatçılar:

Leyla Gediz

Sergi Adı: Hava BoĢluğu

386

Sergi Mekanı ve Tarihi: Galerist, 2006

Katılan Sanatçılar: Tufan Baltalar

Sergi Adı: Sobe

Sergi Mekanı ve Tarihi: Bilsar Binası, Ġstanbul, 2007

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Air Pocket

Sergi Mekanı ve Tarihi: Galerist, Ġstanbul, 2007

Katılan Sanatçılar:

Marcus Graf

Sergi Adı: Stratejiler No.1: Çizgi & Boya

Sergi Mekanı ve Tarihi: 2004

Katılan Sanatçılar: Gözde Ġlkin, Gülnur Atmaca, Alper Akçay, Erim Bikkul, Berna Ġpek, Turan Aksoy, Recep Keçeli

Sergi Adı: Off Space

Sergi Mekanı ve Tarihi: Siemens Art Center, Ġstanbul, Mart 2005

Katılan Sanatçılar:

387

Sergi Adı: Güzel

Sergi Mekanı ve Tarihi: Simens sanat, 2006

Katılan Sanatçılar: Arzu Gündüz, Genco Gülan

Sergi Adı: Açık Oyun Alanı

Sergi Mekanı ve Tarihi: 2007

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: ―Gecegezenler‖ (10. Ġstanbul Bienali kapsamında gerçekleĢtirilen proje.)

(EĢ Küratörler: Övül DurmuĢoğlu, Borga Kantürk, Pelin Uran, Adnan Yıldız

Sergi Mekanı ve Tarihi: Kentin 25 farklı noktası, 6 Eylül 2007

Katılan Sanatçılar: 100‘ü aĢkın video projesi

Sergi Adı: Hayatta Kalma Stratejileri

Sergi Mekanı ve Tarihi: Kıbrıs, 18 Eylül - 18 Ekim 2008

Katılan Sanatçılar: Kerem Ozan Bayraktar, Luca Bolognesi, Ulu Braun Alexej Tchernyi, Genco Gülan, Nina Lassila, Nika Oblak, Primoz Novak, Erik Olofsen, Ferhat Özgür, Rudolf Reiber, Avelino Sala, Larissa Sasour, Michael Vogel

Sergi Adı: ―Geçici Rahatsızlık‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: 6 Kasım-31 Kasım 2009

388

Katılan Sanatçılar: Turan Aksoy, Volkan Aslan, Nancy Atakan, Kerem Ozan Bayraktar, Orhan Cem Çetin, Genco Gülan, Okay Karadayılar, Ali Taptık, Gamze Özer, Ġrem Tok ve Mehmet Ali Uysal

Sergi Adı: Ġlhan Koman: Hulda Festivali

Sergi Mekanı ve Tarihi: 22 Eylül-31 Ekim 2010

Katılan Sanatçılar: Abidin Dino, Aykut Köksal, Gökçetin Kanra ve Burcu BeĢlioğlu‘nun metinleri ile Oktay Rıfat

Sergi Adı: Rejenarasyon 2011

Sergi Mekanı ve Tarihi: 2011

Katılan Sanatçılar: Deniz Güvensoy

Sergi Adı: Bilgi Dizisi 3: Üretim

Sergi Mekanı ve Tarihi: Plato Sanat, 27 Nisan- 6 Haziran, 2011

Katılan Sanatçılar: Erdem Ergaz, Matthias Maenner, Sümer Sayın, Greg Wolff

Sergi Adı: Bilgi Dizisi 2: PaylaĢım

Sergi Mekanı ve Tarihi: Plato Sanat, 22 Haziran- 14 Eylül, 2011

Katılan Sanatçılar: Atılkunst, Jenny Eichler, Engin Gerçek, Ardan Özmenoğlu

389

Sergi Adı: Bilgi Dizisi 3: Bellek

Sergi Mekanı ve Tarihi: Plato Sanat, 28 Eylül -20 Kasım 2011

Katılan Sanatçılar: Özlem Sulak, Genco Gülan

Sergi Adı: ―Gerçeklik ġimdi‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Plato Sanat, 16 Mayıs- 30 Haziran 2012

Katılan Sanatçılar: Onur Gülfidan, Seydi Murat Koç, Mehmet Yılmaz, Ahmet Duru

Sergi Adı: ―Ne Harika Bir Dünya‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Plato Sanat, 20 Eylül-4 Ekim 2012

Katılan Sanatçılar: Inguna Gremzde, AyĢegül KarakaĢ, Melike Kılıç, Ali Ġbrahim Öcal, Yağız Özgen

Sergi Adı: ―Simulasyon Krizi‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Plato Sanat, 22 ġubat- 8 Nisan 2012

Katılan Sanatçılar: Kerem Ozan Bayraktar, Orhun Erdenli

Sergi Adı: ―Balat?‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Plato Sanat, 26 Haziran-29 Eylül 2013

Katılan Sanatçılar: Elif Süsler, Felix De La Concha

390

Sergi Adı: ―Portfolyo Serisi I ‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Plato Sanat, 20 Aralık 2013

Katılan Sanatçılar: Orhan Cem Çetin

Sergi Adı: ―Portfolyo Serisi II‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Plato Sanat, 3 Nisan- 12 Mayıs 2013

Katılan Sanatçılar: ġakir Gökçebağ

Sergi Adı: ―Portfolyo Serisi III‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Plato Sanat, 2014

Katılan Sanatçılar: Seçkin Pirim

Sergi Adı: ―Yüzler‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: 42 Maslak Art!Space, 11 Haziran- 01 Eylül 2014

Katılan Sanatçılar: Alphan EĢeli, Ara Güler, Arhan Kayar, Arslan Sükan, AyĢegül Dinçkök, Ayten Alpün, Bennu Gerede, Bige Yalın, Burak ErtaĢ, CandaĢ Arın, Cem Boyner, Cihan Alpgiray, Çağan Irmak, Çiler Geçici, Deniz Akel, Deniz Özgün, Derin Sarıyer, Emrah Yücel, Emre Doğru, Emre Güven, Ertuğrul Özkök, Koray Birand, Koray Erkaya, Koray Parlak, Lal Dedeoğlu, Levent Özçelik, Mehmet Günyeli, Mehmet Turgut, Merve Hasman, Murad Küçük, Murat Daltaban, Murat Tabanlıoğlu, Mustafa

391

Koç, Mustafa Seven, Nihat OdabaĢı, Özlem Avcıoğlu, Sedef Delen, Selman Bilal, Serdar Bilgili, Serdar Erener, Serhat Hayri, Serkan ġedele, Sıtkı Kösemen, Sinan Çetin, ġebnem Çapa, Tamer Yılmaz, Ümit Savacı, Zekai Demir, Zeynel Abidin Ağgül, Zeynep Özyılmazel.

Sergi Adı: ―Gelecek Kolajdır‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Plato Sanat, 5 Kasım-20 Aralık 2014

Katılan Sanatçılar: Bora Akıncıtürk, Deniz Ayral, Özge Enginöz, Buğra Erol, Mustafa Horasan, Seydi Murat Koç, Lara Ögel, Damla Özdemir ve Arda Yalkın

Sergi Adı: ―Performan Belleği‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Plato Sanat, 10 Haziran- 13 Eylül 2015

Katılan Sanatçılar: Burak Delier, Nezahet Ekici, Didem Erk, Genco Gülan, Erdal Ġnci, Hacer Kıroğlu, Burçak Konukman, Ferhat Özgür

Sergi Adı: ―Performans Belleği‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Plato Sanat, 10 Haziran - 13 Eylül 2015

Katılan Sanatçılar: Burak Delier, Nezahet Ekici, Didem Erk, Genco Gülan, Erdal Ġnci, Hacer Kıroğlu, Burçak Konukman, Ferhat Özgür

Sergi Adı: ―Neo-Neon‖

392

Sergi Mekanı ve Tarihi: Plato Sanat, 19 ġubat-19 Nisan 2015

Katılan Sanatçılar: Zafer AkĢit, M. Sefa Çakır, Tuğçe Çubukoğlu, Fırat Engin, ġifa Girinci, Ardan Özmeoğlu, Ali Emir Tapan, Anıl TaĢezen, Mehmet Ali Uysal, Saliha Yılmaz

Sergi Adı: ―On‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: 12 Ağustos 2015-12 Mayıs 2016

Katılan Sanatçılar: Ahmet Albayrak, Ahmet Doğu Ġpek, Ali Kazma, Alp Sime, Altan Gürman, Ahmet Aydın Atmaca, Borga Kantürk, Burçak Bingöl, Çağrı Saray, Erdal Duman, Erdoğan Zümrütoğlu, Ferit ÖzĢen, Ferruh BaĢağa, Gülay Semercioğlu, Gülsün Karamustafa, Güngör Taner, Günnur Özsoy, Mustafa horasan, Hüsamettin Koçan, Hüseyin Çağlayan, Koray AriĢ, Murat Morova,Murat Sezer, Mürteza Fidan, Osman Dinç, Özlem Süer, Ragıp Basmazölmez, Sabrina Fresko, Seçkin Pirim, Selahattin Yıldırım, Selim Birsel, Seyhun Topuz, ġakir Gökçebağ, Tunca.

Sergi Adı: ―Ölü Doğa‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Plato Sanat, 21 Ocak-6 Mart 2016

Katılan Sanatçılar: Burçak Bingöl, Serkan Demir, Elif Boyner, Ġsmet Doğan, Orhun Erdenli, Melike Kılıç, Komet, Ilgın Seymen, Ekrem Yalçındağ

Melih Görgün

Sergi Adı: On The Way

Sergi Mekanı ve Tarihi: 10. Asya Sanat Bienali, Ülke küratörü, Dakka-BangladeĢ

393

Katılan Sanatçılar: Ferhat Özgür,

Sergi Adı: ġey

(EĢ Küratörler: Beral Madra, Vittorio Urbani)

Sergi Mekanı ve Tarihi: 1. Uluslararası Sinop Bienali, Eski Otel, Eski Tekel Binası, Tarihi Sinop Hapishanesi, Pervane Pazarı, Etnografya Müzesi, ġehir Merkezi, Sinop, 2006

Sergi Adı: ġeylerin Yeni Düzeni (EĢ Küratörler: Beral Madra, Vittorio Urbani, Stephan Smidth Wulffen, Nezaket Ekici, Monali Meher, Mürteza Fidan, Emre Koyuncuoğlu, Umut Suduak

Sergi Mekanı ve Tarihi: 2. Uluslararası Sinop Bienali, Sinop,(Eski Tekel Binası, Eski Otel) 16 Ağustos, 5 Eylül 2008

Sergi Adı: Gizli Anılar Kayıp Ġzler

394

(EĢ Küratörler: Beral Madra, Vittorio Urbani, Nike Baetzner, Rana Öztürk, Branko Franceshi, Vaari Claffey, Hande Sağlam)

Sergi Mekanı ve Tarihi: 3. Uluslar arası Sinop Bienali, Tarihi Sinop Hapishanesi, Pervane Pazarı, Halk Kütüphanesi, Lonca Kapısı, Ülgen, Sinop, 14 Ağustos- 4 Eylül 2010

Katılan Sanatçılar: Joel Andrianomearisoa, The Virtual Museum of Avant-garde, Ziya Azazi, Ayhan&Bahar EnĢici, Maria Ikonomopoulou, Hülya KarakaĢ, Ludwig Kittinger, Georg Klein, Renan Koen, Sıtkı Kösemen, Ronan McCrea, Els VandenMeersch, Anne Metzen, Daniele Pezzi, Mali Weil Performance Project, Masa Projesi, Maria Papadimitriu, Seyit Saatçi, Jelena Vasilyev, Rhona Byrne, Declan Clarke, IĢıl Eğrikavuk, Gülsün Karamustafa, Sean Lynch, Fiona Marron, Bea McMahon, Ferhat Özgür, Sarah Pierce, Tayfun SerttaĢ

Sergi Adı: Olağandan Sonra: ġimdiki Zaman

(EĢ Küratör: Mürteza Fidan)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Simens Sanat, 2007.

Katılan Sanatçılar: Ali Hassoun, ġenay Kazlova

Sergi Adı: 'Viatico: Yolluk'

(11. Uluslararası Ġstanbul Bienali Paralel Etkinliği)

(EĢ Küratör: Vittorio Urbani)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Simens Sanat, 12 Eylül-15 Kasım 2009

Katılan Sanatçılar: Elisabetta Benassi, Letizia Cariello ve Delfina Marcello

Sergi Adı: Ham Haller

395

(EĢ Küratör: Mürteza Fidan)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Simens Sanat, 2010

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Uyku ve Gölge

(EĢ Küratör: Mürteza Fidan)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Simens Sanat, Ġstanbul, 2011,

Katılan Sanatçılar: Neriman Polat,

Mürteza Fidan

Sergi Adı: Olağandan Sonra: ġimdiki Zaman

(EĢ Küratör:Melih Görgün)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Simens Sanat, 2007.

Katılan Sanatçılar: Ali Hassoun, ġenay Kazlova

Sergi Adı: Ham Haller

(EĢ Küratör:Melih Görgün )

Sergi Mekanı ve Tarihi: Simens Sanat, 2010

Katılan Sanatçılar:

Necmi Sönmez

396

Sergi Adı: Sesler, Geceyle Büyüyenler

Sergi Mekanı ve Tarihi: Borusan Sanat Galerisi

Katılan Sanatçılar: Özlem Günyol, Bülent Evren, Helmut Dick, Markus Keibel

Sergi Adı: Durumun Sorgulanması: Ġkinci Segi

Sergi Mekanı ve Tarihi: ArtCenter, Ġstanbul, 2011

Katılan Sanatçılar: Elif Öner, Gökçe Suvari, Sibel Diker, Engin Beyaz, Ġlke Yılmaz, Nejat Satı, Evrim Kavcar, Zeynep Beler, Burçak Konukman, Burak Delier

Sergi Adı: Elgiz 10 Ġstanbul

Sergi Mekanı ve Tarihi: Proje 4 L / Elgiz ÇağdaĢ Sanat Müzesi, 17 Eylül 2011- 12 Mart 2012

Katılan Sanatçılar: (Elgiz Koleksiyonu) Gavin Turk, Lale delibaĢ, Burak Bedenlier, Nejat Satı, Ġskender Yediler, Darren Almond, doug Aitken, Louise Bourgeois, Adnan Çoker, Ergin ÇavuĢoğlu, Burhan Doğançay, Nejat Devrim, Tracy Emin, Eric Fischl, Jan Fabre, Gilbert&George, Murat Germen, Günter Förg, Nan Goldin, Barbara Kruger, Elke Krystufek, Azade Köker, Mustafa Kunt, Sol Le Witt, Bjarne Melgaard, Jonathan Meese, Paul McCharty, Sarah Morris, Mateo Mate, Frank Nitsche, Abdurrahman Öztoprak, Markus Oehlen, Ferhat Özgür, Jorge Pardo, Robert Rauschenberg, Gerhard Richter, Lisa Ruyter, Thomas Struth, David Tremblett, Johannes Wohnseifer, Tim White Sobiesky, Fahrel-Nissa Zeids

397

Nuran Terzioğlu

Sergi Adı: Ezop Dostları

Sergi Mekanı ve Tarihi: Galeri Apel, 2002

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Daha Çok Rüzgar- Türkiye‘den Dört ÇağdaĢ Sanatçı

Sergi Mekanı ve Tarihi: Yokohama Portside Galeri, Japonya, 2004

Katılan Sanatçılar: Selma Gürbüz

Sergi Adı:Dereden Tepeden

Sergi Mekanı ve Tarihi: Galeri Apel, Ġstanbul, 2004

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Newroz- Yenigün- Nevruz

Sergi Mekanı ve Tarihi: Diyarbakır BüyükĢehir Belediyesi Konuekevi ve DSM, 20 Mart- 10 Nisan 2005

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: KomĢu

Sergi Mekanı ve Tarihi: Diyarbakır Sanat Merkezi, 2005

398

Katılan Sanatçılar: Azade Göker, Piyale Madra, Engin Akın ve Zeynep Signoret, ġakir Gökçebağı, Lerzan Özer, Maria Sezer, Sümbül Eren, Yücel Kale, Aslımay Altay, Erhan ġermet ve Emre Senan

Sergi Adı: Zamanın Lale Hali

Sergi Mekanı ve Tarihi: Darphane-i Amire, 8-28 Nisan 2006

Katılan Sanatçılar: Engin Akın, Gülsün Karamustafa, Henny Van Leewen, Kurucu Koçanoğlu, Lerzan Özer, Maria Sezer, Suzy Hug Levy, Yıldız Sermet, Thecla Renders

Sergi Adı: Benim Adım Apel

Sergi Mekanı ve Tarihi: Fransız Kültür Merkezi, 19.09.2008-10.10.2008

Katılan Sanatçılar: Ġdil Akbostancı, Engin Akın, Mehmet Aksoy, Aslımay Altay, Cem Aydoğan, Yasemin Aslan Bakıri, Aydan Baktır, Arzu BaĢaran, Filiz BaĢaran, Ramazan Bayrakoğlu, Erica Beard, Selim Birsel, Juan Botella Lucas, Bayram Candan, Sakine Çil, Canan Dağdelen, Sümbül Eren, ġakir Gökçebağ, Can Göknil, Selma Gürbüz, Güler Güngör, Esra Carus Gülaydın, ġirin Ġskit, Balkan Naci Ġslimyeli Yücel Kale, Ayfer Kalsın, Gülsün Karamustafa, Kurucu Koçanoğlu, Azade Köker Raziye Kubat, Nermin Kura, Henny van Leeuwen, Suzy Hug Levy, Nancy Lunsford, Lerzan Özer, Canan Pak, Leyla Sakpınar, Nevzat Sayın, Tuğrul Selçuk Emre Senan, Maria Sezer, Zeynep Perinçek Signoret, Rüçhan ġahinoğlu, Yıldız ġermet, Nurseren Tor, Esma Paçal Turam, Fatma Tülin, Bahadır Yıldız

Sergi Adı: Rüzgar ArayıĢta- Japonya‘dan Üç ÇağdaĢ Sanatçı

Sergi Mekanı ve Tarihi: Galeri Apel, 2011

Katılan Sanatçılar: Vatanabe YoĢiaki, Nakase Koji, EsaĢi Tomoko

399

Sergi Adı: Beraber ve Solo ġarkılar

Sergi Mekanı ve Tarihi: Galeri Apel, 15/09/2011 - 22/10/2011

Katılan Sanatçılar: Sena Arcak, Cem Aydoğan, Aydan Baktır, Bayram Candan, ġakir Gökçebağ, Can Göknil, Aslımay Altay Göney, Güler Güngör, BarıĢ Koçanoğlu, Kurucu Koçanoğlu, Sevil Koçanoğlu, Suzy Hug Levy, Emre Senan, Maria Sezer, Zeynep Perinçek Signoret, Elif Süsler, Yıldız ġermet, Esma Paçal Turam, Hande Varsat ve Y. Bahadır Yıldız

Övül DurmuĢoğlu

Sergi Adı: ―Denize Açılmak Gerek‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Cda Projects (Mısır Apartmanı) 11 Ocak-2 ġubat 2013

Katılan Sanatçılar: Borga Kantürk, Bureau of Melodramatic Research, Leidy Churchman, Maria Loboda, Rossella Biscotti, Susanne Kriemann, Yasemin Özcan ve University of Muri

Sergi Adı: ―Sesim Silahımdır‖

Sergi Mekanı ve Tarihi: Kasa Galeri, 2010

Katılan Sanatçılar: Caner Aslan, Dineo Bopape

Öznur Güzel Karasu

Sergi Adı: Tekinsiz Oyunlar

400

Sergi Mekanı ve Tarihi: Pg Art Gallery, 13 Eylül-28 Ekim 2011

Katılan Sanatçılar:

Semra Germaner

Sergi Adı: Modern ve Ötesi

(EĢ Küratörler: Fulya Erdemci, Zeynep Rona)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Santralistanbul, Eylül 2007

Katılan Sanatçılar:

Serra Özhan

Sergi Adı: Ġade-i Ziyaret

Sergi Mekanı ve Tarihi: DEPO, 22 Kasım 2009 - 31 Aralık 2009 2009 - 31 Aralık 2009

Katılan Sanatçılar: Endam Acar, Selda Asal, Volkan Aslan, Fatma Çiftçi, Zeren Göktan, Deniz Gül, Gözde Ġlkin, Ceren Oykut, Gökçe Süvari, Sophia Tabatadze, Nadia Tsulukidze, Sona Abgaryan, Tsomak Oga, Ali Hasanov ve Shahab Fotouhi

Sevil Dolmacı

Sergi Adı: 'Deneme I: Bağ-lam-sız'

Sergi Mekanı ve Tarihi: Piramid Sanat, 14 Eylül 2009

Katılan Sanatçılar: Çağlar Uzun, Ece Akay, Esra Sağlık, Seval ġener, Serkan Sökmen, Umut ġumnu

401

Sevil Binat

Sergi Adı: Kadın BaĢımıza

Sergi Mekanı ve Tarihi: 2005

Katılan Sanatçılar: NeĢ‘e Erdok, Fatma Tülin, Gülsün Karamustafa, Kezban Arca Batıbeki, Figen Cebe, Seda Hepsev, Ayça Tüylüoğlu, AyĢen Urfalıoğlu

Sergi Adı: Ego Kırılmaları

Sergi Mekanı ve Tarihi: C.A.M Galeri, 2 Kasım-5 ralık 2006.

Katılan Sanatçılar: Ali Cabbar, Ahmet Elhan, Murat Morava, Peter Hristof, Rona Pondick

Vasıf Kortun

Sergi Adı: ―Genç Ressamlar KuĢağı I

(EĢ Küratör: YahĢi Baraz)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Atatürk Kültür Merkezi, Ġstanbul, 1989

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Eski ve Yeni Gençlerin Bahar Sergisi

Sergi Mekanı ve Tarihi: Sadberk Hanım Müzesi, Ġstanbul, 1990

Katılan Sanatçılar:

402

Sergi Adı: Anı Bellek I

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul BüyükĢehir Belediyesi, Taksim Güzel Sanatlar Galerisi, 9 Aralık 1991- 6 Ocak 1992

Katılan Sanatçılar: Hüseyin Alptekin-Michael Morris, Gülsün Karamustafa, Selda Asal, Halil Akdeniz, Ġpek Aksüğür Duben

Sergi Adı: 3. Uluslar arası Ġstanbul Bienali

Sergi Mekanı ve Tarihi: Feshane, Haliç, Ġstanbul, 1992

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Anı Bellek II

Sergi Mekanı ve Tarihi: Akaretler, 50 Numara, (Fausto Zonaro‘nun evi), 4-25 Mayıs 1993

Katılan Sanatçılar: Vahap AvĢar, Taner Ceylan, Ġsmet Doğan, Güven Ġncirlioğlu, Aydan Murtezaoğlu, Lerzan Özer, Eliza Proctor, Bülent ġangar, Emre Zeytinoğlu

Sergi Adı: 3. Uluslararası Ġstanbul Bienali

Sergi Mekanı ve Tarihi: Katılan Sanatçılar:

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Sergilendi

Sergi Mekanı ve Tarihi: Bard College‘daki Center for Curatorial Studies, 1994

403

Katılan Sanatçılar: Tony Cragg, Thomas Struth, Julian Opie, Jannis Kounellis, Robert Mapplethorpe

Sergi Adı: Kant‘ın Portresi

(22. Uluslararası Sao Paolo Bienali Kavram: Desteğin Ortadan KalkıĢı), Türkiye Pavyonu Küratörü

Sergi Mekanı ve Tarihi: Sao Paolo, 1994

Katılan Sanatçılar: Hale Tenger

Sergi Adı: 24. Uluslararası Sao Paolo Bienali

(24. Uluslararası Sao Paolo Bienali Türkiye Pavyonu Küratörü)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Sao Paolo, 1998

Katılan Sanatçılar: Hüseyin B. Alptekin, Halil Altındere ve Bülent ġangar katılmıĢtır. Alptekin

Sergi Adı: Özel Bir Gün

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Güncel Sanat Projesi Mekanı, Ġstanbul, 1998

Katılan Sanatçılar: Hakan Onur, Murat Morova, Ġsmet Doğan

Sergi Adı: Karma Resim Sergisi

Sergi Mekanı ve Tarihi: Galetea Sanat Galerisi, Ġstanbul, 1999

Katılan Sanatçılar: Hakan Onur, Neriman Polat, Halil Altındere, Serkan Özkaya, Vahit Tuna, Selim Birsel, Hakan Onur, Canan ġenol, Aydan Murtezaoğlu, Gülçin Aksoy

404

Sergi Adı: Hiçbir Yerden

Sergi Mekanı ve Tarihi: Hollanda, 1999

Katılan Sanatçılar: Halil Altındere, Bülent ġangar, Hakan Günsoytrak, Hale Tenger, Canan ġenol, Ebru Özseçen, Neriman Polat ve Vahit Tuna

Sergi Adı: Ankara‘da Genç Sanat Sergileri

Sergi Mekanı ve Tarihi: 20 Ekim-19 Kasım 2000

Katılan Sanatçılar: Can Altay, Halil Altındere, ġener Özmen, Ömer Ali Kazma, Serkan Özkaya, Ozan Adam, Gülçin Aksoy, Zafer Aracagök, Cem Arık, Nancy Atakan, Yasemin AtaĢ, Nezihe AteĢ, Bülent baĢ, UlaĢ Bedük, Osman Doğu Bingöl, Elif Çelebi, Murat Çelik, Serkan Demir, Esra Ersen, Extramücadele, Cem Gencer, Murat Gök, ġinasi GüneĢ, X-Urban net, Elif Kalpak, Sıtkı Kösemen, Aydan Murtezaoğlu, Lütfi Özden, Birol Özer, Beril Özkoçak, ġükriye Sarı, GüneĢ SavaĢ, Eser Selen, Canan ġenol, Koray Tarhan, Vahit Tuna, Alper UlaĢ, Sencer Vardarman, Seçil Yersel, Lale Yılmaz, Erdem Yücel, Kutluğ Gürelli

Sergi Adı: Yeniden Bakmak

Sergi Mekanı ve Tarihi: 2002

Katılan Sanatçılar: ġener Özmen, Nancy Atakan, Borga Kantürk, Hakan Onur, Serkan Özkaya, Gülçin Aksoy

Sergi Adı: Geçen KıĢ Yaza Hiç Gelmedi

Sergi Mekanı ve Tarihi: Platform Garanti Güncel Sanat Merkezi, İstanbul, 2004

Katılan Sanatçılar:

405

Sergi Adı: Ġstanbul (9. Uluslararası Ġstanbul Bienali) ―Ġstanbul‖

(EĢ Küratör: Charles Esche)

Sergi Mekanı ve Tarihi: 16 Eylül - 30 Ekim 2005

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: 52. Venedik Bienali, Don‘t Complain / ġikayet Etme

Sergi Mekanı ve Tarihi: Arsenale, Venedik, 2007

Katılan Sanatçılar: Hüseyin Bahri Alptekin

Sergi Adı: Taipei Bienali

(EĢ Küratör: Manray Hsu)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Taipei Güzel Sanatlar Müzesi, Tayvan, 13 Eylül-4 Ocak 2008

Katılan Sanatçılar: (24 ülkeden 36 sanatçı) (Türkiye) Nevin Aladağ, Burak Delier ve Nasan Tur

Sergi Adı: Son ġeyler

Sergi Mekanı ve Tarihi: Westfälischer Kunstverein, Münster, Almanya, 2008

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: Cengiz Çekil Retrospektifi

Sergi Mekanı ve Tarihi: Rampa, Ġstanbul, Mayıs- Temmuz 2010

Katılan Sanatçılar: Cengiz Çekil

406

Sergi Adı: 54. Venedik Bienali

(BirleĢik Arap Emirlikleri Ulusal Pavyonu Küratörü)

Sergi Mekanı ve Tarihi:

Katılan Sanatçılar:

YahĢi Baraz

Sergi Adı: 3-A

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ekavart Galeri, 2009

Katılan Sanatçılar: Haluk Özden

Zeynep Ġnankur

Sergi Adı: Hayal ve Hakikat

(EĢ Küratörler: Fatmagül Berktay, Levent Çalıkoğlu, Burcu Pelvanoğlu

Sergi Mekanı ve Tarihi: Ġstanbul Modern, 16 Eylül 2011 – 22 Ocak 2012

407

Tülin, Hale Arpacıoğlu, Canan Tolon, Ġnci Eviner, Kezban Arca Batıbeki, Handan Börüteçene, Canan Dağdelen, Hale Tenger, Selda Asal, Selma Gürbüz, Aydan Murtezaoğlu, Gül Ilgaz, ġükran Moral, Arzu BaĢaran, Gülay Semercioğlu, Mürüvvet Türkyılmaz, Neriman Polat, Canan, Nezaket Ekici, Esra Ersen, Ebru Özseçen, Elif Çelebi, Leyla Gediz, Bengü Karaduman, Aslı Sungu, Ġnci Furni, Nilbar GüreĢ, Seda Hepsev, Ceren Oykut, Ekin Saçlıoğlu, Gözde Ġlkin, GüneĢ Terkol, Atılkunst

Zeynep Yasa Yaman

Sergi Adı: Çok Kültürlü Kimlik: Kültürel Miras, Sanat ve Ġmge

Sergi Mekanı ve Tarihi: Çankaya Belediyesi ÇağdaĢ Sanatlar Merkezi, Ankara, Nisan 2005

Katılan Sanatçılar:

Sergi Adı: "Kadınlar, Resimler, Öyküler-ModernleĢme Sürecindeki Türk Resminde Kadın Ġmgesinin DönüĢümü"

Sergi Mekanı ve Tarihi: Pera Müzesi, 31 Ocak 2006 - 09 Nisan 2006

Sanatçılar: ġehzade Abdülmecid, Tevfik Fikret, Ġbrahim Çallı, Namık Ġsmail, Ġzzet Ziya, Ġbrahim Çallı, Namık Ġsmail ve Ömer Adil,

Sergi Adı: Küçük Kara Balığı (EĢ Küratör: Antonis Danos)

Sergi Mekanı ve Tarihi: Sanat Limanı (Antrepo 5), Ġstanbul, Tophane, 19 Haziran - 19 Temmuz 2010

408

Sanatçılar: Serhat SelıĢık- DoğuĢ Bozkurt, Mustafa Erkan, Zehra ġonya, Özgül Ezgin, Grup 102, Klitsa Antoniou, Vicky Pericleous, Tatiana Ferahian, Katarina Attalidou, Melita Couta, Yiannos Ecokomou, Adi Atassi, Andreas Savva, Yioula Xatzigeorgiou, Nikos Kouroussis, Lia Lapithi

Sergi Adı: Suretin Sireti: Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Sanat Koleksiyonu‘ndan Bir Seçki

Sergi Mekanı ve Tarihi: Pera Müzesi, Ġstanbul, 02.11.2011- 31.12.2011

Sanatçılar: Abidin Dino, Adnan Çoker, Alaettin Aksoy, Bedri Baykam, Bedri Rahmi Eyüboğlu, Burhan Doğançay, Burhan Uygur, Canan Tolon, Devrim Erbil, Ergin Ġnan, Erol AkyavaĢ, Fikret Mualla, Hakkı Anlı, Halil Akdeniz, Kemal Önsoy, Komet (Gürkan CoĢkun), Mehmet Güleryüz, Mithat ġen, Mübin Orhon, Nejad Devrim, NeĢ‘e Erdok, Orhan Peker, Osman Dinç, Ömer Uluç, Özdemir Altan, Sabri Berkel, Selim Turan, Selma Gürbüz, Serdar Arat, Serhat Kiraz, ġükrü Aysan, Tiraje Dikmen, Turan Erol, Utku Varlık, Yüksel Arslan, Zeki Faik Ġzer