Anno 15 Distribuzione gratuita in: Mensile di attualità e cultura italo-albanese Albania, Australia, Numero 2 Belgio, Canada, Germania, Direttore editoriale: Hasan Aliaj Grecia, Francia, Italia, Aprile 2017 Stati Uniti e Svizera San Dana è un santo martire originario della città di Valona, in Albania Di Antonio Biasco a se in patria pare difficile poter rintracciare riferimenti Malla sua storia e al suo culto, questi si rivelano ben vivi e radicati sull’altra sponda del Canale d’Otranto, in Salento. Qui un piccolo paese, poco più di duecento abitanti, è dedicato al Santo di Valona. Come una missione da adempiere: essere testimone e custode DODONA della memoria del Santo. Il nome del paesino è quello del Di Leonida Ndrenika manza nell’età primitiva; Fu conside- Santo, che ne è anche il protettore. Al rato negli ultimi tempi come uno dei Santo sono intitolati la parrocchia, la ittà dell’Epiro, famosa per il tre oracoli più insigni, da noverarsi chiesa, un altare, la piazza del paese. Csuo oracolo di Giove; Una delle con gli altri due più venerati, quello Il 16 gennaio il Santo è ricordato con sedi dei Pelasgi, e quindi il Giove di Delfo e quello di Giove Ammone l’annuale festa patronale, celebrata dodoneo era divinità pelasgica, il nella Libia (2). sempre con grande devozione cui miracolo aveva somma rino- (segue a pagina 8) e ripetuta in estate, nella prima San Dana domenica d’agosto, con un più ricco programma civile. La festa, preceduta • Acquaformosa - Firmosa (CS) da una novena di preparazione, dopo la celebrazione della messa solenne Lettera dalla Diaspora • San Benedetto Ullano - Shën Benedhiti (CS) con panegirico sulla vita del Santo, Onorevole Sig. Edi Rama, Primo Ministro della Repubblica di Albania • Caraffa di Catanzaro - Garafa (CZ) culmina con la processione della statua Onorevole Sig. Dritan Leli, Sindaco della Città di Valona di San Dana per le vie del paese, con (segue a pagina 17) Noi immigrati Albanesi originari della città di Valona, considerandoci da sempre la partecipazione delle autorità civili parte integrante della nostra città, anche se attualmente non viviamo lì, ma che e religiose. Il corteo è accompagnato Në këtë numër do të lexoni: dalla banda musicale e si conclude con in nessun modo ci siamo mai distaccati dalle nostre radici, dal luogo dove siamo lo spettacolo dei fuochi pirotecnici. nati e cresciuti, restando sempre attivi e legati nel nostro spirito, fisicamente e mentalmente, desideriamo esprimere un nostro parere che ha a che fare con il Gjuha e Orakullit të Dodonës ishte ilirishtja Etimologji: Emathia L’edizione estiva della festa si - Mathedoni - Maqedoni-a Ilirët e (pa)harruar Aventura evropiane arricchisce della presenza delle santo “San Dana” (DANATO) originario della nostra bella città Valona. luminarie, con la loro gioiosa atmosfera (segue a pagina 3) që i shndërroi shqiptarët në grekë Ciceroni, një azilant politik në di luci e colori, e di uno spettacolo di brigjet shqiptare Albanopoli, historia e qytetit të Albanëve, e shkuara musica leggera che allieta la serata, San Dana e dintorni in una ricerca di Antonio Biasco dhe e tashmja Kronika e eksodeve dhe vendbanimet arbëreshe në nella piazza del paese, fino ad oltre la mezzanotte. L’occasione della festa vede Shenjtori nga Vlora, një fshat me emrin prej tij në Itali Itali 1272-1278 Dyzet shekuj të Sicilisë pellazge – Trinakria Gratë anche il rientro e la partecipazione dei katoliket të Shkodrës ishin femrat e para shqiptare që luajtën në teatër tanti concittadini emigrati in varie località Shën Danakti është një shenjt martir me origjinë nga Apolonia e Jonit Një dhelpër zbuloi qytetin antik të Apolonisë del nord Italia o all’estero. Thethi, parajsa mbi tokë… Trekëndëshi i lidhjes natyrore pellazg- (segue a pagina 12) qyteti i Vlorës, në Shqipëri (segue a pagina 12,13) ilir-arbër Enigma e prijësit shqiptar, për të cilin historia nuk ka asnjë rresht Flasim albanese apo parliamo italisht? Albanopoli, Albania: la terra degli antichi Illiri historia e qytetit të Albanëve, e shkuara dhe e tashmja Pse ky bust u vodh në 1997? Të injoruar, por jo të dorëzuar Parisi, pikëtakimi i Di Sandro Caranzano shkrimtarëve dhe artistëve shqiptarë Prof. Em. Dr. Pavli Haxhillazi një prej leksikografëve më të shquar shqiptarë Krenarë dhe qaramanë Pirro, re dell’Epiro utti conoscono il nome di Pirro, proverbiale per il valore Familja Sulkuqi, një shembull i rrallë i kulturës elbasanase Tdelle imprese condotte ma anche per l’inconcludenza delle molteplici vittorie conquistate sul campo. Pirro apparteneva alla tribù dei Molossi, una popolazione parlante un dialetto greco (reputato barbaro e incomprensibile dagli ateniesi del tempo di Pericle), che diede vita ad un regno consistente a NJË LEGJENDË NGA partire dal V sec a.C. nella ragione a cavallo tra l’Albania meridionale e l’Epiro greco. I Molossi riconoscevano nel ÇAMËRIA-THESPROTIA proprio lignaggio un’origine troiana, riconducendo la nascita del loro capostipite, Molosso, all’unione tra Neottolemo (il Nga Fahri DAHRI figlio di Achille) e Andromaca (la vedova di Ettore); secondo la tradizione, dopo una serie di peripezie, i due avevano fissato ë jug, matanë kufirit me Sh- la propria residenza proprio nella cittadina di Butrinto (nel sud Nqipërinë, ndodhet një krahinë dell’attuale Albania). Questa versione del mito, non altrove e cila në lashtësi quhej Thesproti, attestata, fu probabilmente elaborata a tavolino in età classica ndërsa në mesjetë e deri vonë quhet su impulso dai sovrani molossi, che desideravano accrescere Pirro, re dell’Epiro Çamëri. Ajo laget nga perëndimi il proprio prestigio. Il racconto venne ripreso da Euripide prej Detit Jon, nga veriu rrethohet nell’Andromaca, e il celebre drammaturgo fu invitato nella Plutarco – nelle Vite parallele – fornisce molti particolari me malet e Konispolit, nga lindja città di Passaron per sovrintendere alla messa in scena della gustosi su Pirro, un generale che guidava i soldati indossando mbrohet me malet e Sulit, dhe nga tragedia. La dinastia dei Molossi viene anche detta «eacide», il caratteristico elmo ornato da due corna di capra. Bandito jugu mbyllet me Gjirin e Artës. Kjo sulla base del fatto che i suoi sovrani si reputavano discendenti dalla patria in gioventù, Pirro era andato a cercare fortuna krahinë ështe vendlindja ime. dal progenitore di Achille, Eaco. presso importanti eserciti ellenistici. (segue a pagina 6) (Lexoni në faqen 24)

cmyk Antichità Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 2 Gjuha e Orakullit të Dodonës ishte ilirishtja Nga Dr. Nelson R. Çabej

Orakulli i Dodonës

Orakulli natyror i Dodonës, i përfaqësuar nga një lis i lashtë, ka ekzistuar që nga mijëv- jeçari II p.e.s. Ai përmëndet për herë të parë në shekullin VIII në Iliadë, ku Homeri flet për një Dodonë pellazgjike. Historiani britanik N.G.L. Hammond (1907-2001), autori i librit më të njohur për Epirin, thotë: “Si një qendër e jetës baritore, nga tradita dhe pozicioni, Dodona ishte tërheqëse për grupet ba- ritore që shtriheshin deri në malin Skardus (rraf- shlarta e Sharrit në Kosovë)…Dodona ishte një qendër fetare dhe orakullare kryesisht për fiset e veriut dhe vetëm nga gjysma e dytë e shekullit VII p.e.s. ajo filloi të tërhiqte fiset jugore…”. Do të ishte e tepërt të shpjegohej se fiset ve- riore që vizitonin fillimisht Dodonën ishin ilire, ndërsa ato jugore që filluan ta vizitonin më vonë, ishin fise greke. Pas shekullit VII p.e.s. orakulli i famshëm epirot u përfshi edhe në trashëgiminë fetare të grekëve të lashtë. Më vonë, me pushti- min romak të Epirit e të Ballkanit, Dodonau bë pjesë integrale e besimit romak. Madje Ciceroni tregon se Senati i Romës . “Për çështje me rëndësi të madhe, gjithnjë mer- rte këshillat e orakullit të Delfit ose të Jupiter Hammonit ose të Dodonës”. Midis shekujve II dhe IV të erës sonë, roma- kët aty bënë ndërtime të shumta, duke përfshirë kthimin e teatrit të Dodonës në arenë, ndërsa një bashkësi (koinon) vendase epirote ngriti dhe një shtatore të Livias, gruas së perandorit ro- mak August. Vendosja e shtatores në afërsi të drejtpërdrejtë me lisin orakullar është parë si tregues i besueshëm se adhurimi i lisit orakullar epirot, qysh në shekullin I p.e.s., ishte bërë kult perandorak në Romë. Është e vërtetë se grekët e quanin atë Homeri dhe Hesiodi. Lisi orakul- thuhet se etolët nuk përfillën ligjet e luftës Sipas Strabonit, fillimisht në orakull shër- e lashtë, pas shekullit VII p.e.s., filluan t’i bënin lar i Dodonës, ishte një ndërbotë ku kufizohe- e të paqes, por në të dyja rastet vepruan benin priftërinj dhe të paktën pas shekul- dhurata orakullit të Dodonës, por të dhënat shin dhe shkriheshin në një të vetme tokësorja, në kundërshtim me zakonet dhe parimet e lit IV, ata u zëvëndësuan nga priftëresha. arkeologjike tregojnë se dhuratat nga ilirët në “Nëna Tokë” e ilirëve e simbolizuar në rrënjët njerëzimit”. Priftërinjtë e orakullit quheshin tomoroura/ veri të Epirit për atë orakull nuk kanë munguar. e lisit, me perëndinë e tyre më të lartë qiello- Por epirotët dhe Filipi V i Maqedonisë e tomouroi (τομούρους). Këtë fjalë Strabo- Ndër dhuruesit e famshëm ilirë të orakullit re, me “Zeusin” iliro-epirot, emri original i të rindërtuan shpejt Dodonën dhe mbreti maqe- ni e përktheu në greqisht “tomarofilakë” është mbreti i taulantëve, Glauku. Një dhuratë cilit, Dei paturos, fatmirësisht, është përjetësu- don, i mbështetur nga forca ilire, u hakmor (τομαροφύλακας), që do të thotë “roje të To- tjetër e mirënjohur ka ardhur nga një territor ar në Leksikon-in e leksikografit më të madh të kundër grekëve për shkatërrimin e Dodonës dhe morit”, por ai lë hapur edhe mundësinë që më i largët ilir, nga vendi i ardianëve. Ky është lashtësisë, Hesikut të Aleksandrisë. Në Dodonë Diumit (një tjetër qendër fetare në Maqedoni), ajo të përkthehet edhe si themistë (θέμιστας) një fragment i një mbrojtëseje të këmbës me kjo vajzë mbretërore kaone, kjo nënë Terezë e duke plaçkitur dhe shkatërruar Thermiumin, “të urtë, orakullarë”. mbishkrimin “ia kushton zotit” (ος ανεθηκε Διι Lashtësisë ilire, do të kalonte tërë jetën e saj. qytetin më të rëndësishëm të etolëve grekë. Py- Fjalët greke filakas (φύλακας) dhe them- Ναιωι), që ia dhuronte orakullit Gangrius Ar- Aty ajo do të bëhej e famshme edhe si profe- etja retorike, që ata shkruan në muret e qytetit istë (θέμιστας), nuk mund të lidhen kurrsesi diai, i cili mendohet të jetë një prej parardhësve te dhe historianët e lashtë grekë thonë se ajo Thermium ishte vargu i famshëm të Samus-it: “E me rrënjën epirote -our/ur. Për të dy përkthimet të mbretit ilir, Agron. parashikoi edhe e pushtimin e Azisë së Vogël shikon se ku goditi rrufeja hyjnore?” tregon se vetëm shqipja ofron shpjegime bindëse. To- Dhurata i janë bërë orakullit edhe nga Pirua (Anadoll) nga keltët dhe shkatërrimet e mëdha ata shkuan atje si misionarë të orakullit të Dodo- morouroi, “ruajtës të Tomorit” është një emër i Epirit dhe Aleksandri I, vëllai i Olimpias. Ky i që do të sillte ai pushtim. nës, që ishte simbol i Deipaturos-it, perëndisë i përbërë, në të cilin elementi i parë, emri i fundit, sipas gojdhënës, u këshillua me orakullin “Pastaj ngushticën e Helespontit* do kalojnë iliro-epirote të rrufesë. Ne nuk mund të jemi malit Tomarus/Tmarus, lidhet me një rrënjën para nisjes së tij në një fushatë në Itali, por nuk Hordhitë gale duke kënduar dhe jashtë rendit, absolutisht të sigurt për shkakun e vërtetë të ilire *tem ‘i errët’ dhe shqipen tym, që e kanë e mori parasysh paralajmërimin orakullar për Azinë do të rrafshojnë, por më keq do pësojnë rrënimit të qendrave të huaja fetare, të Dodonës burimin në rrënjën indoeuropiane *tem ‘i vdekjen e tij. Dhurata për orakullin e Dodonës Ata që rrojnë në brigjet e detit” dhe të Diumit, nga grekët, që shquheshin për errët’, kurse përbërësi i dytë our/-ur-, mund nuk vinin vetëm nga Greqia, Iliria, Traka e Ma- *(ngushtica e Dardaneleve – N.R.Ç.) respektin dhe kujdesin që tregonin për orakujt e të shpjegohet bindshëm me foljen shqipe ru- qedonia, por edhe nga rajone të largëta të pe- Deri këtu çdo gjë shkoi mbarë. Por në një tyre. Por është shprehur mendimi se shkaku më aj që ka dalë nga një formë e hershme shq- randorisë, siç është rasti i “mbretit” Zeniketes, kohë kur Dodona, ishte hapur si një qendër i thellë i kësaj urrejtjeje dhe lufte etniko-fetare ipe *uronio. Edhe në përkthimin e dytë që jep që kishte ardhur nga Anadolli për t’u konsultuar fetare ndëretnike, që vizitohej nga pelegrinë ndaj Dodonës ishte përpjekja e Fenisit, bijës së Straboni themistë (θέμιστας) ‘i urtë’, përsëri me orakullin e Dodonës7. grekë, ilirë, maqedonë, trakë etj., kur kulti i mbretit të kaonëve për të kthyer në Dodonë ad- elementi i dytë our/-ur-, do të shpjegohej fare Në shekujt e fundit p.e.s., Dodonaishte shn- Nënës Tokë, Diones, kishte rënë si një grua e hurimin e “Tokës Nënë”. mirë me fjalën shqip i urtë (i mënçur, i ditur, dëruar një orakull ndëretnik i iliro-epirotëve, dytë të Zeusit (veç Herës) ose konkubinë loka- inteligjent), që ka dalë nga një rrënjë më e maqedonasve, grekëve, trako-kimerianëve, ro- le e një Zeusi bigamist (jo Zeusi pellazg/epirot), Ç’gjuhë flitej në orakullin e hershme shqipe *-ur- . makëve, anatolianëve dhe popujve të tjerë ve- priftëresha kaone fillon të himnizojë Dheun, Dodonës? Sipas Strabonit “Në gjuhën e mollosëve dhe riorë, që grekët e lashtë i quanin hiperboreanë. “Tokën Nënë” të të parëve të saj: thesprotëve (dy nga tre fiset e medha të Epirit Kështu, përfshirja e Dodonës dhe orakullit të saj “Zeusi ishte esht’ e do të jetë, o i madhi Para se të hetojmë se ç’gjuhë flitej në Dodonë, – N.R.Ç.) gratë plaka quhen “peliai” dhe bur- në strukturën e besimit grek dhe atë romak nuk Zeus le të kujtojmë se Straboni ka folur për gjuhë të rat pleq – “pelioi”. Dhe mundet që Peleia- e ndryshoi aspak karakterin epirot të Dodonës Por Toka na jep prodhime, ndaj Tokës fiseve epirote (thesprotë e mollosë) dhe Plutarku det e përfolura aq shumë nuk ishin zogj, por si një orakull natyror, siç nuk ndryshoi dot edhe t’i thurrim himne”. për gjuhë vendi të mollosëve, pohime që prerazi tre plakat që mirreshin me tempullin”. Këtu karakterin e besimit iliro-epirot. Provë madho- Ajo i këndoi Nënës Tokë, Diones, jo si grua përjashtojnë mundësinë që epirotët të kenë folur ai me një vështrim shumë depërtues ka pr- re e kësaj është mbijetesa e panteonit iliro-epi- e dytë e Zeusit, madje as si e njëvlefshme me greqisht. Historiani i madh grek i Lashtësisë, ovuar se emri greqisht peleiades ‘pëllumba’, rot, duke përfshirë perëndinë më të madhe të të, por si eprore ndaj tij. Në këngën e saj mun- Tukididi (460-400 p.e.s.) tregon se si pjesa e fisit që përdorej për priftëreshat, ka dalë nga emri tij, Deipaturos. gonin edhe Demetra, perëndia greke e prod- epirot të amfilokëve që u lidh me kolonistët grekë epirot peliai ‘plaka’, që rrjedh nga një for- himit bujqësor dhe pjellorisë edhe bija që ajo të Ambrakisë mësoi greqisht, ndërkohë që pjesa më e rindërtuar ilire *pela me prapashtesën Një vajzë kaone bëhet profete pati me Zeusin, Persefoni, perëndesha greke e tjetër mbeti barbare. Veç këtyre, në Leksikon-in shqipe –ak. Ky duket një rast tipik i veprimit në Dodonë nëntokës. e Hesikut, dhe në burime të tjera, dalin disa fjalë të dukurisë së mirënjohur të etimologjizimit epirote që janë shpjeguar vetëm me shqipen, popullor (Volksetymologie), ku fjalës së huaj Në vitin 280 p.e.s., mbretit të kaonëve (stërg- Pse e rrënuan grekët Dodonën të tilla si barden (βαρδiν) ‘me barrë, shtatzë- “të pakuptimtë” epirote peliai (plaka) grekët i jyshëve të lebërve të sotëm) i lindi një vajzë që i dhe tempujt e orakullit në’, brokalietai (μπροκαλιέται)‘bryleket’(të “dhanë kuptim”, duke transformuar në fjalën vunë emrin Fenis/Fena. Kjo del nga një njoftim bërtitura femijësh ose kafshësh), dak- e ngjashme greqisht peleiades ‘pëllumba’. Kur i gjeografit dhe historianit grek të lashtësisë, Mbi këto e sipër, mbi Dodonë u mblodhën sa (δάξα)‘det’, dei ‘god’, dramis (δράμιξ) ‘drom- shihen në tërësi dëshmitë e autorëve grekë Pausanias (110-180 të erës sonë). Kur u rrit, befas retë e zeza të një gjëme të madhe. Këng- cë’, gnosco (γνώσκω) ‘njoh’, grabātus ‘shtrat, se në Epir flitej një gjuhë e huaj, se vetëm vajza e mbretit vendosi t’ia kushtojë jetën e ët për Tokën pushuan. Në vitin 219 p.e.s. një krevat’, kaston (κάστον) ‘kashtë’, mal ‘mal’, m me shqipen shpjegohen emrat që njohim nga saj besimit të të parëve. Kufiri i mbretërisë të ushtri e madhe e etolëve grekë e komanduar anu (μaνυ) ‘small’, peliai/pelioi (πέλιος/πελία) epirotishtja, se priftëreshat në Dodonë flisnin të jatit, ishte vetëm një ditë rrugë kaluar larg nga gjenerali Dorimakus u sul drejt qytetit. Në ‘plak, plakë’, etj. një gjuhë të huaj e jo greqisht, se emrat peli- Dodonës, njerës prej qendrave më të mëdha të përshkrimin e historianit të lashtë grek, Polibit Herodoti (484-425 p.e.s.) na thotë sa s’ka më aia të priftëreshave dhe tomoruroi të prift- “komunikimit njerëzor me perënditë” në botën (200-118 p.e.s.): shkoqur; se priftëreshat e orakullit të Dodonës ërinjve shpjegohen vetëm me shqipen, ato na mesdhetare. Dëshira e zjarrtë e vajzës së mbre- “Pasi arriti në Dodonë ai dogji kolon- ato flisnin një gjuhë të huaj për grekët dhe kon- shpien, përtej çdo dyshimi të arsyeshëm, në tit kaon u plotësua. Ajo shkoi në Dodonë për të adat, shkatërroi dhuratat e shënjta, dhe sideroheshin si përkthyese të profecive orakul- përfundimin se gjuha që përdorej në orakullin punuar si priftëreshë e orakullit “pellazgjik”, siç ndërtesat e shënjta, kështu që mund të lare. e Dodonës ishte ilirishtja.

pagina 3 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Etimologia Etimologji: Emathia - Mathedoni - Maqedoni-a Nga Mili Butka

EDHESA_EMA/THEA

bretëria e Maqedonisë, – shkruajnë Paur- Mson dhe Cayx, – ia detyron origjinën e saj një kolonie Pellazgësh të dëbuar nga Hestiotida (krahinë në Thesali – Argosi i lashtë) prej Kad- menëve, rreth vitit 1302 p.e.s. Ata u vendosën në Pind nën emrin Maqedonas dhe u shtrinë deri në Ematia”. Pra, Maqedonët antikë ishin me etni Pellazge, ashtu siç ishin edhe Ilirët, Thrakët, Epirotët, Etruskët, Trojanët, Mikena- sit…, etj. Të gjitha këto fise e popuj kishin të njëjtën rrënjë, etni, gjuhë, kulturë dhe të njëjtin gjak – ishin Pellazgë. Mbretëria e parë e Ma- qedonisë u formua aty rreh vitit 796 para erës sonë (p.e.s.), e drejtuar nga mbreti Karan. Maqedonasit nuk ishin grekë. Demosteni (filozof grek) i cilësonte ata si ”barbarë”, do- së vet Zeusit, e cila e ushqeu me “tamlin” e saj methënë jo grek, dhe po ashtu, përpara tij Zeusin fshehur atje në Kretë, në malin e “Atit edhe Homeri shkruan se maqedonët shkuan – Ida”. Pra më se e qartë, kjo fjalë ky emërt- në ndihmë të Trojës së rrethuar nga Grekët. fronin për vete, ndërsa Karani vendosi të ikte duan ta lidhin emrin “Edhesa” me fjalën e im i takon gjuhës shqipe: E’ma Thea; E‘mathia Emri Maqedoni, siç shkruajnë edhe historio- larg që të gjente një vend tjetër për të sunduar, lashtë, “Αχ = ujë” pellazge gjithashtu, por të – ‘Maχedoni; Machedoni – Maqedoni. (Mathe- grafët grekë, vjen nga fjala “Emathia”, që ka por më parë shkoi të konsultohej me orakullin përvetësuar nga grekët si shumë fjalë të tjera donia) Ema = ëma, m’ëma ashtu si ende sot në qenë emër i krahinës ku është formuar shteti i e Delfit. “Mbretërinë tënde ta ngresh atje ku të apo krejt dialekte si ajo “dorike”, “joniane” gjuhën shqipe: Ëma = Mëm’- Mëma. Maqedonisë antike, me simbolin kombëtar: Dielli shohësh të prehet një kope dhishë”. “mikeniane” etj të cilat vetëm greke nuk janë, Zoti të birin e Jovanit, pra Aleksandrin, në Bibël me 16 rreze. Krahinat Pas shumë ditësh duke pretenduar se vend i Dhive – Edhesa, e quan cjap, Pirroja dhe Skënderbeu në kapelet e e maqedonisë së lashtë udhëtimi arriti në një quhet ashtu për shkak të burimeve dhe ujrave tyre vunë kokën e Dhisë kjo nuk është rastësi. ishin: Pieria, Elime, vend të bleruar, ku të shumta aty … E sigurisht pa përjashtuar sinonimin; (i/e ma- Emathia, Eordea, Ore- pa një kope dhishë. Veçse harojnë po këta studiues se lumi “Bar- the), i madh – Zot. Vini re simbolin e Zeusit sia, Botiea, Lyncestia, Aty ai ndërtoi qytetin, dhar” –Βαρδάρης; Вардар Vardari i sotëm – tek kjo monedhë, jo ashtu pa kuptim ndodhet Almopia, Pellagania, e tij të cilin e emëroi është quajtur, edhe; Axiós (Greek: Αξιός) duke aty, maqedonasit – “qiellorë” (diellor’) – “bijë” Halkidikia, Bizalti, Sin- në kujtim të shenjës e lidhur përsëri emërtimin e ketij lumi të Bar- të Tij. tiku, Odomantiku dhe “Dhisë” të derguar dhë – Bardhar sërish me rrënjën e vetquajtur Mbreti Karan Edonidi. nga zoti, që nga ajo të tyren: “Αχ”. Emri Caranus është padyshim i lidhur shu- Mbreti i parë i Ma- kohë, ajo ishte në za- Edhesa quhet “Edhesa” – ku qëndron kjo më ngushtë me më arkaiken në dialektin dorik qedonëve ishte Karani, konin e vënë në krye rrënjë; “Αχ = ujë”? Sigurisht dimë se Dhia në “karanos = krye”, kryetar – prijës (sundimtar). i biri i mbretit të Ar- të ushtrisë së tij për të gjuhën e sotme greke huazuar prej arvanitasve Kjo sigurisht që është e mundur për të iden- gut, Timenit. Timeni udhëhequr atë në fu- quhet (γιδα) gida – Aegae; këtu ndoshta kemi tifikuar këto dy fjalë, pasi ato rrjedhin nga e bashkë me Kresfontin shëbeteja, ai e quajti nje lidhje të kësaj rrënje – fjalë “Αχ” – por njëjta rrënjë “kara” (Kr) do të thotë kreu, pra dhe Aristodimon, ishin këtë vënd “Edesa” Aegida = Dhi, Dhia e malit Amalthea dhe udhëheqës, mjeshtër mbretërore. Fjala “koira- tre prijësit e Dorëve, që nga rrethinat e The- emrin e Aegae (Dhi). Pra e shkruar nga shumë Jo Ujë. Pamë më sipër se edhe historiografët nos” tashmë kishte kuptimin e sundimtarit apo salisë kaluan në Moré, ku vendosën pushtetin. autorë të lashtë e të rinjë, studiues, historianë e grekë, shkruajnë se fjala “Emathia”, që ka mbretit në Homeri (15). Kështu, në dialektin Meseninë e mori Kresfonti, Spartën Aristodimo gjuhëtarë, emri “Edhesa” do të thotë Dhi – E’ qenë emër i krahinës nga ku është formuar dorik fjala “karanos”, nga kuptimi i saj si një ndërsa Argun Timeni. Pasi vdiq Timeni, të bijtë dhisë, vend i Dhisë; “Edhesa” Ka përpjekje si emri i Maqedonisë antike. Ëmathia – a nuk është epitet (udhëheqës, sundimtar) dhe si një sub- u grindën për fronin. Fedoni ia doli të marrë përherë nga tendecioze studiues grekë të cilët ky emri i Mëmës Dhi – Amalthea –“mëmës” stantive (mbret). Letra nga diaspora Lettera dalla Diaspora I nderuar Z. Edi Rama, Kryeminstër i i këtij biri të Aulonës antike (Vlora e sotme) Onorevole Sig. Edi Rama, Primo (Vlora di oggi) e dalla considerazione avuta Republikës së Shqipërisë dhe nga vlerësimi maksimal i Selisë së Ministro della Repubblica di Albania dalla “Santa Sede”, oltre che dalla Chiesa I nderuar Z. Dritan Leli, Kryetar i Shenjtë të Vatikanit si dhe te Kishes se Lindjes: Onorevole Sig. Dritan Leli, Sindaco della d’Oriente, come discendenti di questo Bashkisë së Rrethit Vlorë duke e proklamuar “SHENJT”, mendojmë si Città di Valona colosso che sacrificò la sua vita nella difesa pasardhës të këtij kolosi, që sakrifikoi jetën e Noi immigrati Albanesi originari della della chiesa da parte dei suoi persecutori, Ne, emigrantët me origjinë nga Vlora, duke tij në mbrojtje të sakrilegjeve të kishës nga città di Valona, considerandoci da sempre desideriamo che gli vengano tributati dei e konsideruar veten si pjesë e qytetit tonë, saraçenët, dëshirojmë që t’i bëhen vlerësimet parte integrante della nostra città, anche se giusti riconoscimenti. Siamo certi che non solo pavarësisht se aktualisht nuk jetojmë aty, por e merituara. Jemi të bindur se jo vetëm Vlora, attualmente non viviamo lì, ma che in nessun Valona ma tutta l’Albania sarà privilegiata nel asnjëherë nuk jemi shkëputur nga trungu ku por gjithë Shqipëria do të jetë e privilegjuar modo ci siamo mai distaccati dalle nostre rispetto che va riservato a questo martire dei jemi lindur e rritur, gjithmonë kemi qenë në respektin që duhet t’i bëhet këtij martiri të radici, dal luogo dove siamo nati e cresciuti, primi secoli del Cristianesimo. Per questo noi aktiv e të lidhur shpirtërisht, fizikisht e shekujve te pare te Kristianizmit. Për këtë ne restando sempre attivi e legati nel nostro spirito, chiediamo che: mendërisht me të, dëshirojmë t’u shprehim kërkojmë që: fisicamente e mentalmente, desideriamo a) Il Lungo Mare di Valona prenda il nome një mendim, që ka të bëjë me të Shenjtin a) Lungo Mare (Shëtitorja buzë detit) të esprimere un nostro parere che ha a che fare di “San Dana” (Danato); “San Dana” (DANATO), me origjinë nga marrë emrin “San Dana” (Danato). con il santo “San Dana” (DANATO) originario b) In riva al mare, venga collocato un Suo Vlora jonë e bukur. b) Buzë detit, në këtë shëtitore të vendoset della nostra bella città Valona. Busto; Nga hulmutime e shkrime të autorëve busti i tij. In alcuni articoli di scrittori Valonesi come: c) Di festeggiare almeno due volte l’anno, vlonjatë si: Laureta Petoshati, Gezim Llojdia, c) Të festohet dy herë në vit: më 16 Janar Laureta Petoshati, Gezim Llojdia, Genti Gaba il 16 Gennaio come festa religiosa, e il 16 Genti Gaba etj., të autorëve të huaj si: - festa fetare, më 16 Gusht - festa qytetare për ecc… e di autori stranieri come: Antonio Biasco, Agosto festa patronale in onore di questo Antonio Biasco, Monsignor Vincenzo Rosafio, nder të këtij Shenjti. Monsignor Vincenzo Rosafio, Monsignor Santo. Monsignor Giuseppe Ruotolo, aktualisht Ju takon Ju, Z. Kryeministër si dhe Giuseppe Ruotolo già vescovo della diocesi Adesso spetta a Voi, Sig. Primo Ministro e Vescovo, Costantinos Despotis (Giannina) e institucioneve të këtij qyteti, që këtij biri Ugento - Santa Maria di Leuca, Costantinos alle istituzioni di questa città fare in modo che a nga shënimet e vyera, që ndodhen në “Librin të Vlorës, të abadonuar prej shekuj, por i Despotis (Giannina) e altro., in alcuni appunti questo figlio di Valona, nell’oblio da secoli, ma e të shenjtëve të Vatikanit” i vitit 1643, nderuar madhërishem nga Vatikani e Kisha preziosi che si trovano nel “libro dei Santi venerato dalla Chiesa di Costantinopoli e dal mbi këtë figurë të shquar fetare ne fillim te e Kostadinopolit, duke e shënuar në Altarin del Vaticano” dell’anno 1643, su questa nota Vaticano, che lo hanno collocato nell’altare dei Kristianizmit “San Dana” (DANATO), është e të SHENJTËVE, si dhe nga qyteza e vogël figura cristiana degli inizi del Cristianesimo Santi, e anche dalla piccola città di Lecce che shprehur qartë origjina e tij nga Aulona në Leçe, që ka po këtë emër, ta vlerësoni e “San Dana” (Danato), si attesta in modo chiaro porta il suo nome, di riconoscerlo e onorarlo, (Valona, Vlora) e Ilirisë antike. Duke u bazuar nderoni, duke e pagëzuar me emrin e tij la sua origine di Aulona (Valona, Vlora) antica battezzando con il suo nome il Lungo Mare di nga këto hulmutime ne shprehemi soleminisht shëtitoren buzë detit, Vlorë. città Illirica. Sulla base di queste scritture, noi Valona. Questo omaggio aiuterà la nostra città se jemi krenarë, por edhe të privilegjuar që Ky vlerësim do të ndihmojë qytetin jo vetëm vogliamo esprimere solennemente il sentimento non solo culturalmente e storicamente, ma qyteti ynë ka një Bir të Shenjtë. kulturalisht e historikisht, por do të zhvillojë di orgoglio e privilegio del fatto che la nostra contribuirà anche nella crescita del turismo e turzimin dhe do të rrisë ekonominë e qytetit. Città ci ha dato un santo. dell’economia della città. I nderuar Z. Edi Rama. Jemi të bindur se pas këtij akti mirënjohes Onorevole Sig. Edi Rama, Siamo certi che con questo atto di I nderuar Z. Dritan Leli “San Dana” do të jetë i qetë atje ku prehet, Onorevole Sig. Dritan Leli, riconoscenza, San Dana sarà contento nel Ky fakt historik, emocionues, do të jetë sepse pas shume shekujsh harrese më në fund questo fatto storico, emozionante, sarà di luogo dove riposa in pace, perché dopo secoli një ndihmës jo vetëm për historiografinë do të ndodhet në gjirin e ngrohtë të qytetit të aiuto non solo per la storiografia Albanese di dimenticanza finalmente sarà accolto nel shqiptare (e cila e ka të domosdoshme të tij të lindjes Aulonës së Ilirisë, që e deshte aq (la quale ha necessità di essere rivista), ma seno della sua città natale, Aulona dell’Illiria, rishikohet), por njëkohësisht do të hedhë shumë! contemporaneamente farà luce sulle radici che lo amava tanto. dritë me baza shkencore mbi rrënjët e këtij Ju dërgojmë urimet më të mira, duke di questa città Illirica, sulla autoctonia della Vi facciamo i nostri migliori auguri, qyteti të Ilirisë, të autoknisë e të besimit të shpresuar që zërin tonë ta merrni në sua fede cristiana. Partendo dall’atto eroico e sperando che la nostra voce venga presa tij fetar. Nisur nga akti heroik e domethënës konsideratë! significativo di questo figlio di Aulona antica in considerazione. Storia Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 4

Nga Moikom ZEQO shtes me thrakishten. Teoria e tretë është ajo e sintezës, që formulohet më afër dhe më prek- ë pafundme janë librat që janë shkruar për Ilirët e (pa)harruar shëm së vërtetës së formimi i gjuhës shqipe lidhet ilirët. Dëshmi të autorëve antikë i përm- jo vetëm më ilirishten por dhe me një dimension Tendin përherë ilirët. Populli i madh i ilirëve thrakas. sëbashku me thrakasit, sipas Herodotit, përbëjnë Teoria e sintezës qe ajo që i kushtoi kujdes te popujt më të mëdhenj të lashtësisë pas hindue- veçantë kolosi i gjuhësisë shqiptare Eqrem Çabej. sve. Burimet kronikore përvijojnë historira të Nuk është vendi përe të rreshtuar argumentet e ndërthurura dhe sinkretike për ilirët në epokat një diturie universale, që i reflekton dhe i skalit e motshmërisë.Të tërë historianët seriozë të përjetë Çabej i pavdekshëm. Argumenti i gjoja një botës nuk mtojnë t’i shmangin ilirët nga historia golle, boshllëku, i mospërmendjes së emrit të sh- e qytetërimeve të njerëzimit. Ekzistenca e ilirëve qiptarëve nga shek.II i erës sonë, kur Ptolemeu i është një ekzistencë e patjetërsueshme dhe e pa- Aleksandrisë, shënon qytetin Albanopolis si kërt- dyshimtë. Ilirologu më i madh, prof.Stipçeviç ka hizën, epiqendër të albanëve dhe deri në shek botuar një vepër fundamentale, të quajtur “Bi- XI, kur kronistët bizantinë Ataliati dhe Ana Kom- bliographia Ilyrica”. Shfletimi i kësaj vepre nuk nena, i përmendin përsëri këta albanë nuk është është thjesht një trill kurioziteti. Ata që se kanë një argument fatal. Dijetari Johan Thumanni ka parë këtë vepër mund të flasin për Hënën por që shkruar më 1774 për shqiptarët “në historinë e s’kanë shkelur asnjëherë në sipërfaqen e Hënës. tyre nuk kam gjetur ndonjë gjurmë të një emigra- Çudira të tilla gazmore dhe të trishtueshme janë cioni të mëpastajmë, gjuha e tyre na ka dhënë të pafundme. Pa i studjuar ilirët mundet ose ti mi- të tilla dëshmi për fatin e popullit, që unë nuk tizosh, ose ti përbuzësh., por asnjëherë me siguri Mohimi i ilirëve tani është diçka nga Jokli, Majeri dhe sidomos nga Eqrem Çabej, mund të mos njoh tek ky popull, fqinjët e lashtë të nuk mund t’i kuptosh. e lidhin ilirishten me shqipen. S’mund të thuhet grekërve dhe nënshtetasit e Romës së vjetër. Po Qëllimi im nuk është për të vërtetuar atë që e pamundur. Çështja më e vështirë që ky studim është i përfunduar, por s’mund të të dyja këto më kallxojnë ilirët”. Kretschmeri ka nuk ka nevojë të vërtetohet: ekzistencën e ilirëve. dhe më delikate, për pasojë akoma thuhet që ky studim është një problematikë e thënë “mendimi që gjuha shqipe paraqet fazën Si hulumtues dhe arkeolog i kam kushtuar një gjallë dhe e patjetërsueshme. Në rrafshin histo- më të re të ilirishtes së vjetër, ose si shprehet me pjesë të madhe të jetës sime njohjes dhe kuptimit dhe më e rëndësishme është çështja rik arkeologjia shqiptare ka zbuluar të dhëna jo të matur, Gustav Majeri të një dialekti ilir, është të çështjes së ilirëve në histori. Kjo çështje është e birësisë së shqiptarëve prej ilirëve. vetëm për jetën paraqytetare ilire, ose protourba- në bazë të të gjithë situacionit aq afër mendjes, sa e trifishtë. Së pari është çështje e ballafaqimit dhe ne, por ka folur konkretisht për qytetin ilir si kon- duhej njeriu të sillte arsye shumë të rënda për ta kriticizmit serioz dhe akribik të burimeve të au- Një ekuacion i tillë, që përfshin cept organizativ dhe politik, si dhe për historinë hedhur poshtë, sepse shqiptarët banojnë atje, ku torëve antikë për Ilirinë dhe ilirët, së dyti, është dëshmitë kronikore, glosat dhe politike të shtetit ilir, i cili përfundon në vitin 168 në kohë të vjetër rronin popujt ilirë”. çështja e glosave, toponimeve dhe antroponime- p.e.sonë kur mundet mbreti Genti nga romakët. Kjo do të thotë që ilirët jo vetëm kanë jetuar në ve, që janë pasaportizuar si të qytetërimit dhe të faktet arkeologjike është ravizuar Është gjetur varri monumental i mbretit Gent, që brigjet bregdetare, por edhe shqiptarët rrjedhi- gjuhës ilire, së treti, është bota e rizbuluar, e zh- qartë në studime serioze ruhet në Gubio të Italisë ende dhe sot. Ky varr misht i kanë viset e tyre autoktone brigjet bregde- veshur nga lëvozhgat e paemërsisë ndërmjet arke- është një monument, që nuk mund të ç’bëhet, tare. Kjo vërtetohet edhe nga dëshmitë e topono- ologjisë së monumenteve dhe të dhënave jashtëz- as të shpiket dhe as të mohohet. Është e vërtetë mastikës shqiptare që sipas Çabejt janë zhvilluar akonisht të pasura dhe interesante të qytetërimit pabesueshme çështjen vërtetë të diskutueshme që mohimi i ilirëve tani është diçka e pamundur. sipas ligjeve të fonetikës shqipe, gjë që vërteton ilir. Në këtë trinitet tejet shkencor dhe diturak për të prejardhjes së shqiptarëve edhe nga ilirët. Çështja më e vështirë dhe më delikate, për pasojë pikërisht vijimësinë. Elementët paraindevropianë fat të mirë, dy shekujt e fundit shkencëtarë nga Është një meritë e pamohueshme e arkeologëve akoma dhe më e rëndësishme është çështja e në shqip nuk mund të flasin për një ardhje të më seriozët dhe më autoritativë të Evropës dhe të shqiptarë, që me zbulimet e tyre dhanë një birësisë së shqiptarëve prej ilirëve. Një ekuacion vonë të shqiptarëve. Autoktonia e shqiptarëve botës kanë bërë disa struktura mendore dhe sin- ndihmesë të jashtëzakonshme për këtë çështje. i tillë, që përfshin dëshmitë kronikore, glosat vërtetohet dhe nga huazimet e vjetra greke, krye- teza të palëkundura që do të formonin disiplinën Sintezat e historianëve shqiptarë për fat të keq dhe faktet arkeologjike është ravizuar qartë në sisht dorike ose të ashtuquajturit dorizëm ilir. E e padiskutueshme të ilirologjisë, disiplinë kryeso- nuk janë në nivel të kënaqshëm, përshkrimet studime serioze. njëjta pikë reference e pashlyeshme lidhet dhe re për shkencat e gjenezave, kthjellëzimeve dhe inventarizuese kërkojnë akoma mëndje të Gjeneza e shqiptarëve duke filluar nga arbërit me huazimet e latinishtes, tepër të hershme, ma- historisë së qytetërimeve të popujve të botës. fuqishme të kulturës së sintezës. e hershëm është e vërtetë që kërkon studime të dje edhe në një çështje kolosale siç është ajo e Ilirologjia është përuruar nga shkencëtarë të Megjithatë, miku dhe kolegu im i vjetër Ne- reja dhe më të thelluara dhe sidomos shumë di- terminologjisë së krishtërimit të hershëm te sh- huaj të cilët nuk kishin stimulime politike, as ritan Ceka e ka botuar librin e tij “Ilirët”, ku siplinore. Të gjitha arritjet madhore të shkencës, qiptarët duke filluar nga shek. I pas Krishtit. kompleksin e apologjive false. Këta shkencëtarë metodikisht dhe qartë bën publike urbi et orbi flasin qartë që populli shqiptar është autokton Shtresëzimi i huazimeve dalmate, spanjolle, fillimisht u nisën nga glosat ilire dhe gjetën një jo vetëm botën ilire, por dhe etnogjenezën e sh- në viset e veta për shkak të vijimësisë historike, italiane, anzhuine, që vijnë nga Evropa Perënd- përputhje jo të rastësishme me të dhënat kro- qiptarëve edhe prej ilirëve. Zbulimi kryesor më i që është gjeografike dhe gjuhësore, si dhe kultu- imore janë gjithashtu të vijueshme në kohë dhe nikore të autorëve antikë për Ilirinë dhe ilirët. madh arkeologjik në Shqipëri në shek. rologjike dhe shpirtërore. Teoritë e prejardhjes hapësirë dhe vërtetojnë gjithashtu autoktoninë. Kjo ndërthurje bëhej një shtrat gjeografikisht të XX lidhet me kulturën prehisto- së shqiptarëve janë të shumta dhe nga Çuditërisht këtë gjë e vërtetojnë në një kah tjetër përcaktuar dhe të saktë. Kriticimi i tyre qe do- rike nga më të vjetrat në Evropë optika të ndryshme. Politikat dhe huazimet sllave madje dhe ato turke. Teoria methënës dhe të nisur nga një krahasueshmëri në pellgun e Fushës së Korçës, antishqiptare kanë krijuar for- e huazimeve lidhet jo vetëm me qënien e konta- rigoroze ata përftonin jo vetëm një vizion por por edhe në pika të tjera gjeo- mula të prejardhjes së shqip- kteve, por edhe të mosshkëputjes së vendbanimit edhe një histori konkrete, të pafallsifikueshme grafike të Shqipërisë. Për herë tarëve që nga Kaukazi, nga Ve- të shqiptarëve nga vetë shqiptarët, me ngjarjet e dhe aspak të shpikur të ilirëve në histori. Kjo gjë të parë, përmes një materiali, riu i Evropës, nga Azia e Vogël, mëdha të lëvizjeve nga Perëndimi dhe Lindja. nuk mund të vihet në dyshim nga askush, kurr- për fat të keq, pjesërisht të madje dhe nga Irlanda, ndoshta Një temë më vete është marrëdhëniet e shqipes sesi “revolucionet publicistike” të komplekseve të botuar, ne mësojmë për prei- dhe nga planeti Mars. me rumanishten, ku elementet latine me shqipen ç’mitizimeve për hir të ekzibicionizmave vetiakë lirët e epokës së neolitit dhe Ka teori bizare, që shqiptarët dhe rumanishten lidhen edhe me elementet jola- nuk kanë të bëjë fare me të vërtetën shkenco- të eneolitit, për protoilirët i bën të prejardhur nga Arabia, tine në këto dy gjuhë. Të përbashkëtat midis tyre re. Fakti që monopoli i ilirologjisë zotërohej nga e epokës së bronzit dhe të akoma më qesharake janë teoritë krijuan teorinë e substratit, teori e cila u ndoq nga dijetarë të huaj nuk qe fatal, sepse konkretisht hekurit dhe për përmendjen e amalgamës, sipas të cilave sh- shumë dijetarë por këtu është harruar vërejtja në shek.XX edhe dijetarët shqiptarë kryesisht në historike të ilirëve. Herodoti qiptarët janë një popull pa iden- shumë e rëndësishme e Çabejt, që teoria e sub- rrafshin gjuhësor, por edhe atë arkeologjik si të dhe Tukididi, Aristoteli dhe titet, por një hibrid popujsh të stratit nuk ka karakter përfundimtar se kjo do të thuash zbuluan një botë, që konsiderohej e hum- Hekateu, Skylaksi etj., janë ndryshëm dhe të rastësishëm, një parakuptonte eleminimin e njërës nga gjuhët. Të bur, duke konkretizuar të vërtetat e mëdha të një tepër konkretë në të dhënat metaforë kolonizimesh të ndërt- dalim tashmë tek ajo që është më vendimtare, historie të pamohueshme. e tyre historike për ilirët. hurura dhe të alambikuara nga tril- jo tek huazimet leksikore por tek sintaksa tepër Çështja e ilirëve nuk i ka shpëtuar mëtimeve Prehistoria në kronologjinë li i fatit dhe paradokset e historisë. konservative dhe e veçantë e gjuhës shqipe. të ndryshme, madje dhe të skajshme. Ka patur e së cilës ka një meritë të Dikur një kryeministër i Serbisë, i Arkeologjikisht mund të them që e shtuquajtu- edhe mohime ekleziastike të ilirëve për t’i padiskutuar dijetari i madh, arke- quajtur Gjeorgjeviç shkroi një libër ra kulturë e Komanit ose e arbërve të hershëm në quajtur edhe një popull fantazmagorik. Po këto ologu emblematik dhe i papërsëritshëm, miku ku i quan shqiptarët në mënyrë pezho- shek.V-VII pas Krishtit, vërteton materialisht gji- qenë përpjekje liliputësh, karakteristikë kjo, im Frano Prendi, jo vetëm që riformuloi idenë rative “Evgjitët e Evropës, një racë kreole, bar- thashtu procesin e vijimësisë të autoktonisë dhe e amatorëve delirantë, me prapavija politike e gjenezës, por u bë baza e birësisë (filiacionit) barësh të paditur dhe pa kulturë, pa gjuhë dhe të etnogjenezës së shqiptarëve. Teoria e Vajgan- shumë të qarta. Gjithashtu ka patur përpjekje të popullsisë vendase në procesin e saj të zhvil- letërsi, pa dinjitet dhe të kriminalizuar në ind”. dit është tepër e njohur. Të gjitha pikat e kësaj te- për ti ngulitur ilirëve kompleksin frojdian të limit nga preilirët te protoilirët dhe te vetë ilirët. Ka teori që duke mohuar rëndshëm autoktoninë orie u morren në konsideratë dhe u studjuan se- inferioritetit, simetrikisht edhe të kundërtën, Nuk kam ndërmend këtu të skicoj ato gjëra që e shqiptarë i bëjnë ata ardhacakë kryesisht në riozisht nga Eqrem Çabej. Këtu qëndron një nga kompleksin absurd të madhështisë së kotë. Të tashmë janë bërë pronë e paluajtshme e pronës shek.XII dhe për rrjedhim përvetësues të trojeve vlerat më kolosale të shkencëtarit tonë, i cili me shumta janë librat vendimtarë për ilirët. intelektuale shkencore. të “të tjerëve”. Akademikët serbë kanë krijuar fakte dhe logjikë të pamohueshme tregoi vijimës- Një nga librat më autoritarë është ai i dijetarit Asnjë dijetar dhe asnjë shkencëtar serioz nuk kështu me këtë tezë një delir kinse të frikshëm, inë e shqiptarëve në trojet tona duke përfshirë J.Willkes. i quajtur “The Yllirians”, botuar në bën më akrobacira apo shakara, ata nuk venë në por dhe me një absurd qesharak. edhe disa fjalë kryesore të leksikut detar siç është Oxford më 1992. Ai që s’e ka lexuar këtë libër dyshim ekzistencën e ilirëve, por bëjnë saktësisht Për fat të mirë shkenca serioze i është shman- fjala det, fjala anije(që vjen nga fjala enë) dhe nuk mund ta bëjë përgjegjës autorin e librit, se studimin e tyre të thukët. Është e vërtetë që në vi- gur politizimeve të neveritshme dhe antishqipta- terminologji të tjeraa vendase. Të vesh në dyshim për ç’arsye për shkak të injorancës tipologjike tet 30 të shek.XX i mirënjohuri Hans Krahe bëri re. Origjina e shqiptarëve ka disa teori që duhen autoktoninë e shqiptarëve, do të thotë të bëhesh nuk ka arritur ta lexojë këtë libër. Një nga arkeo- një tejlakim me teorinë e tij të panilirizmit, gjë që marrë parasysh. Këto teori nisen nga kushti krye- personazh humoristik i Erazmit të Roterdamit. logët më të mëdhenj në botë Theodor Mommsen u kapërcye shumë shpejt. Por studimi i fiseve të sor formuluar së pari nga vepra prej pionieri e Një paskuil të fëlliqur shkroi një farë Kapllan në korpusin e tij madhështor të mbishkrimeve në shumta të popullit kontinental të ilirëve është një Franc Boppit, se gjuha shqipe është një gjuhë in- Resuli, padyshim duke i bërë jehonë tezave sho- rrafsh evropian është pioner themelvënës i iliro- proces hulumtues me të papritura nga më të çud- devropiane, me përbërës autoktonë të tejlashtë, viniste serbe. Publicitika e ditës për autoktoninë logjisë. Librat e Mommsenit zënë një bibliotekë, itshmet. Studimet nuk kufizohen vetëm për ilirët madje me disa përbërës paraevropianë, fakt ky e shqiptarëve mund të jetë interesante për bujë e cila është më e rëndë se faqet e tabloidëve. ballkanikë ose të Gadishullit ilirik, por flitet edhe tepër i rëndësishëm. Shqipja si gjuhë indevropia- mediatike, por është pëllcitëse si fishekzjarrët e Publicistika nuk është e barabartë me shkencën. për ilirët e Gadishullit Apenin, konkretisht dhe ne është çelësi dhe kodi i rikthimit në histori drejt kualitetit më të rëndomtë. Secili mund të thotë: Mediatizmi me shpejtësi të pabesuar i artikujve për kulturën materiale madje dhe shkrimore të gjenezës. Problemi i burimit të gjuhës shqipe li- Ilirët? Ç’janë këta ilirë? Ç’duan ilirët më shqip- është njëkohësisht edhe një liri për të dërdëllitur ilirëve mesapë,pa harruar edhe ata japigë. Kor- dhet me një numër çështjesh të tjera të mëdha. tarët? Ç’janë këta shqiptarë? Ilirët, ah këta nga- apo një kiç kulture që s’ka asnjë lidhje me serio- pusi i mbishkrimeve mesape sipas studiuesit të Dy teori kryesore janë të rëndësishme. Një teori tërrestarë! Shqiptarët, ah këta të marrë! Heshtja zitetin shkencor. Është meritë e jashtëzakonshme madh Karlo De Simone, lidhet edhe me substan- lidhet me analogjitë gjuhësore iliro-shqiptare dhe e akademikëve tanë të nderuar e arkeologëve dhe e filologut gjenial Eqrem Çabej, i cili duke u cën e gjuhës ilire, kështu miti që ilirët nuk kanë tregon se shqiptarët burojnë prej ilirëve. Teoria e historianëve është turpi i tyre. E vërteta është mbështetur në shkollën gjermane të ilirologjisë shkruar gjuhën e tyre, të paktën duhet revizio- tjetër merr në konsideratë afëritë e thrakishtes përtej vetvetes, përtej të gjithë atyre, që e kup- shtroi si askush dhe argumentoi me një dituri të nuar. Studimi i glosave ilire në mënyrë të veçantë me shqipen, pa mohuar dhe afëritë e vetë iliri- tojnë, apo nuk e kuptojnë të vërtetën. pagina 5 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Antichità Aventura evropiane që i shndërroi shqiptarët në grekë Nga Prof. Doc. Elene Kocaqi Greqia ka qenë tepër e ashpër në zhdukjen e gjurmëve të diversitetit etnik dhe sugjeron se ur Greqia mori pavaresinë, u perball me përpjekjet e dëshperuara të saj, duke përfshirë krizën e identitetit; jemi shqiptarë apo monopolin e shtetit grek për të kaluarën klasike Ksiç thoshte Evropa, jemi grekë. Kështu, (të cilën e kanë të përbashkët të gjthë popujt me pas një beteje 10-vjeçare nëse do te vendosej origjinë evropiane )mund të shpjegohen me fa- gjuha shqipe apo greqishtja, nga fuqitë e mëdha ktin se grekët sot janë një përzierje sllavësh, tur- u vendos kjo e fundit dhe filloi të krijohej miti qish, grekësh, bullgarësh, shqiptarësh, vllahësh, i grekëve. Fanariotët, kisha dhe fuqitë e mëdha izraelitësh dhe gipsesh. Dhe është normale të nisën propagandën që të bënin grekë shqiptarët këtë reagime të tilla, kur njerëzve të atij vendi dhe etnitë e tjera. Ideali Helen u eksportua nga u mësohet të jetojnë në botën e ideve, jo në atë jashtë me mbështetjen e brëndshme të klerit or- realen. Ata duan të relizojnë idealizmin platonik todoks. Duhet vënë në dukje se fanariotët nuk që të jenë një komb perfekt, siç mund të shpje- ishin grekë siç propagandohet,por kane qene gohet nga filozofia e Platonit. Pra, si komb ata nje shtrese intelektuale nga etnitë e ndryshme nuk janë e nuk jetojnë në botën reale, por në atë që përdornin gjuhën e Kishës Ortodokse për perfekte, të programuar nga ideologët helenë arsimin e tyre, pasi ata ishin të krishterë orto- idealë. Duke qenë në botën ideale, sigurisht që doksë. Ishte pikerisht kjo shtresë multietnike, kanë ksenofobi nga ‘’inferiorët’’e botës reale. por me kulturë, nëse do ta quaja helene, që u Kjo ka nxitur një urrejtje shumë të madhe ndaj bë bërthama ideologjike e helenizmit që do të shqiptarëve, pasi realisht, me këmbë në tokë janë asimilonte më pas etnitë e ndryshme që bano- shqiptarë, dhe idealisht, me kembë në ajër janë nin në të ashtuquajturën “Greqi”. çdokush, nga cilado etni, i bardhë apo i zi qoftë, përgjigjej nostalgjisë evropiane për restaurimin helenë. Që të kuptojmë mirë si lindi nacionalizmi Në librin Bonoparti dhe grekët autorja thote mund të jetë Helen, sepse i pëlqen kultura filohe- e qyteterimit para të krishterë helen’’. grek, duhet të kuptojmë si lindi ky komb. Sipas se fanariotët ishin ndermjetës midis turqve dhe leniste.Termi Helen përdoret për të gjithë ata Sipas G.Boërsock;’’Helenizmi është një ide Renanit, kombi është një shpirt, një parim shpir- grekëve të Moresë dhe Romelisë. Bashkë me që refuzojne etninë e tyre dhe marrin ate false moderne që reflekton format moderne të domi- tëror. Njeriu nuk i përket gjuhës dhe racës së tij. klerin ata formuan një qeveri dhe konservuan helene. Por ata duhet të mbajnë vetëm këtë të nimit kulturor’’. Ajo që përbën një komb nuk është i foluri i së te grekët një unitet kombëtar.Të pavarur ata u fundit. Grekët modern kanë braktisur realitetin William St. Clair,te That Greece Might Still Be njejtës gjuhë, as të qenit një racë. Te njerezimi ka ngjajne patricëve romakë me klientët e tyre, pa- dhe jetojnë në botën ideale. Kjo është ideologjia e Free thote se grekët modernë kishin një mundë- diçka më superiore se gjuha, është dëshira. Kës- varesisht magjisë së tyre të madhe të dhuratave parë që ka krijuar një komb në historinë botërore. si të zbulonin se cilët ishin dhe të vendosnin se htu, kombi grek është formuar duke u nisur nga të përbashketa. Lavdia qe lidh fanariotët me ma- Misha Glenny thotë se vite përpara, konceptii si do ta quanin veten dhe vendin e tyre të vogël. një dëshirë e perbashkët ideale, jo nga bashkimi lesorët e Rumelisë dhe me injorantët bashkatdhe- shtetit grek (I cili ishte një produkt i politikës së Bota e jashtme kishte vendosur për ta. Ata do të etnik. Pra, kombi është sipas tij një imagjinatë, tarë të tyre të Moresë, ishte feja. Në një dokument fuqive të mëdha, me qëllim që të destabilizonin quheshin grekë dhe vendi i tyre, Greqi. Ndërsa një idealizëm, por jo një gjuhë, gjak dhe racë e të ministrit të jashtëm te Greqise, Kumunderos,të osmanët) nuk ka ekzistuar kurrë.’’Grekët nuk David Holdeni e perkufizon filohelenizmin si përbashket. Kjo është një teori koloniale dhe shfa- vitit 1881, derguar mbretërisë gjermane për e dinin cilët ishin’’. Sipas antropologut Roger një dashuri, një ënderr që i sheh Greqine dhe rosëse për kombet e tjera dhe gjen vend për popujt ndihmë, ndër të tjera thuhet se’’edhe pas pesëd- Just, shume nga ‘’grekët’’e shekullit XIX që greket jo si një vend aktual me njerëz realë, e shtypur. Sipas Antoni Smithit, kombi bazohet në hjetë vitesh të shteti të pavarur grek, një pjesë e sapo kishin fituar pavaresinë nga Turqia, jo por si simbol të përfeksionit imagjinar. Evropa, pasardhës të përbashkët në të njëjtin grup etnik madhe e popullsisë në More, që është shumë e vetëm nuk e quanin veten helenë (ata e mësuan si Hellasi, ishte një ideal i përgjithshëm, një dhe në kulturë të përbashkët. Smithi vë në dukje njejësishme etnikisht, nuk heq dorë prej qenësisë këtë titull më vonë nga intelektualët nacionali- simbol i superioritetit kulturor. Evropa kishte se, për vërtetimin e lidhjes midis grekëve të rinj së saj shqiptare’’. Më tej ai vëren se ‘’edhe në stë), por as që flisnin greqisht, por në gjuhën nevojë për një të shkuar fisnike evropiane, një dhe artyre të vjetër, sfida për historianët është të vetë Athinën, ashtu si në More(Peloponez), mbi shqipe, vllahe dhe sllave. Për Vamik Volkanin; burim për ndriçimin e saj, që e gjeti te Greqia, provojnë në mënyrë bindëse marrdheniet kulturo- 70.000 vetë flasin shqip, pa ditur asnjë fjalë gre- ’’Levizja e grekëve për të ndërtuar një iden- një Greqi që krijoi vetë. Ky është një fenomen re etnike të mëparshme me ato të kombit modern. qisht’’.,duke pohuar më tej se ‘’është fjala për titet kombëtar, përmban një element unik që ideologjik që do të trajtojmë, një koncept binjak Pra nuk ka pasur kurrë një komb grek, atë e një etni homogjene, që njihet si i tille së paku nga nuk ndahet nga të tjerët, mbeshtetje e jashtme Hellas-Evropë. Ata siguruan aventurën politike krijuan fuqitë e mëdha në bashkpunim me fa- dhjetë shekuj, në këtë hapesirë të lartpërmendur. dhe madje presion për një lloj identiteti speci- me ekskluzive të shekullit XIX, aventurë e cila nariotët dhe kishën ortodokse në shekullin XIX Helen është një person që ndan idealet e kul- fik. Britanikët, francezët dhe rusët kërkonin që çoi mijra jetë nën kontrollin e një komb- shteti Shkëputur nga libri,” Planet për zhdukjen e turës antike të epokës klasike, qe do të thotë se identiteti i grekëve modernë të ishte Helen, që ti që s’ka ekzistuar kurrë si shtet Sovran. shqiptarëve”.

(Continua da pagina 1) Albania: la terra degli antichi Illiri sormontata da un teatro in miniatura che poteva ospitare un numero molto ridotto di persone. Dopo alcune valorose prove campali, il all’autorità del sovrano del regno molosso, il cui piattaforma naturale sui cui sorgeva l’antica città, Sembra naturale collegare questa singolare celeberrimo Demetrio Poliorcete (uno dei baricentro si trovava presso la colonia corinzia di l’archeologo N. Ceka mise in luce una singolare sistemazione architettonica ai banchetti e alle successori di Alessandro) lo aveva inviato in Egitto Ambracia (promossa da Pirro a rango di capitale) necropoli reale edificata nel corso del IV sec sacre rappresentazioni che venivano inscenate alla corte dei Tolomei in qualità di ostaggio, una e nella vicina Passaron (la città ubicata nei pressi a.C., quando la regione era controllata dalla in occasione della commemorazioni funebri, posizione che gli offrì interessanti opportunità. dell’attuale Ioannina in cui i sovrani giuravano tribù dei Dessareti, un gruppo sulla cui identità onore normalmente riservato a personaggi di alto Entrato nelle grazie del sovrano egiziano Tolomeo fedeltà alle leggi e venivano insediati presso il etnica (greca? illirica? greco-illirica?) ancora si lignaggio. I, Pirro ebbe infatti il privilegio di sposare famoso tempio di Zeus Areios). discute: una situazione da manuale, tipica di un Antigone, figlia di primo letto della regina d’Egitto I Molossi dominavano anche il celeberrimo territorio di confine. Dimostrando un notevole Berenice. Nel 297 a.C. il comandante molosso santuario oracolare di Dodòna dove i sacerdoti, spirito pratico, le tombe furono ricavate nella Illiri, pirati e grandi bevitori fece ritorno in Epiro in compagnia della giovane secondo una tradizione antichissima, emettevano parete rocciosa dell’antica cava da cui erano state La citazione degli Illiri nella attuale regione sposa e si impossessò della corona a seguito della responsi interpretando lo stormire delle foglie prelevate le pietre necessarie per edificare la cinta albanese è frequente negli autori greci e latini, morte di suo cugino Neottolemo, sul quale correva mosse dal vento di una quercia sacra a Zeus. della cittadella superiore. Cinque tombe allineate mentre appare più evanescente dal punto di voce che fosse stato avvelenato. Nel rispetto di lungo una falesia rocciosa mostrano un’architettura vista archeologico in considerazione del fatto una qual vena tragica che accompagnò Pirro per Il mistero di Monunois e di maggior prestigio e una combinazione eclettica che l’urbanistica, l’architettura e le innovazioni tutta la sua tormentata esistenza, la principessa l’acropoli di Selça di motivi architettonici veramente peculiari. La introdotte prima dalle colonie greche, in seguito egiziana morì solo due anni più tardi. Pirro volle prima presenta una camera scavata nella roccia da Roma, lasciarono tracce sensibili nel paesaggio eternare il nome della giovane intitolandole la città Gli alleati italici di Pirro e gli stessi romani con due bancali laterali destinati ad ospitare i urbano e rurale. Al contempo, l’epigrafia (nella che si stava apprestando a fondare: Antigonea. rimasero piuttosto sconcertati dall’imponente defunti. I capitelli ionici della facciata e molti quale ricorrono spesso nomi indigeni), la cultura Quest’ultima fu pianificata a settecento metri esercito messo in campo dal condottiero epirota, elementi decorativi sono una palese citazione delle materiale, l’esistenza di diverse rocche fortificate di quota, nel cuore della valle del fiume Drino dalla fulmineità delle sue vittorie ma anche dalle famose tombe macedoni di Verghina e di Pidna lasciano intendere come le popolazioni illiriche (strategica via di comunicazione tra Epiro e Illiria), sue improvvise ritirate, che ispirarono il celebre (in particolare di quella del padre di Alessandro, dell’età del Ferro controllassero ampie porzioni appollaiata in una bella posizione panoramica modo di dire «vittoria di Pirro». Quando Pirro si Filippo II) ma ricordano anche le tombe rupestri di del territorio (per lo più a nord del fiume Vjosë). sui colli che oggi sovrastano l’affascinante città imbarcò per l’Italia per sfidare Roma, lo scacchiere Canosa di Puglia, ubicate sull’altro lato del canale Tali comunità edificarono centri protourbani medievale di Girokastra. Antigonea è il simbolo politico mediterraneo era piuttosto agitato e d’Otranto. come Scutari, sede reale dell’ultimo grande regno stesso della presenza del più famoso condottiero instabile, soprattutto a causa delle ambizioni Una seconda tomba fu realizzata su due illirico che si scontrò con l’imperialismo di Roma. molosso in Albania ed è anche il più importante militari dei successori di Alessandro: i diàdochi. livelli: quello superiore presenta un finto portico Le informazioni che ci sono giunte sul carattere sito archeologico eacide del paese. Preoccupato di un potenziale attacco dei Macedoni semicircolare concluso da una camera e decorato e la civiltà degli antichi illiri sono piuttosto L’impianto urbano rispetta la tradizione delle in sua assenza, Pirro sembra aver stipulato con rilievi rappresentanti uno scudo circolare e frammentarie e limitate, sicuramente filtrate dalla città greche con isolati rettangolari di 51 x 102 un’alleanza con gli Illiri e, nello specifico, con il un elmo; l’ambiente inferiore fu invece destinato mentalità e dall’opinione degli scrittori romani e m attraversati, in senso est-ovest, da una grande re Monunios, il cui nome compare sulle dracme a camera funeraria vera e propria, e dotato di due greci che le hanno tramandate. strada che si sviluppa per novecento metri. La in cui viene appellato, per l’appunto, basileùs. splendidi sarcofagi di stile ellenistico a forma di I romani – che avevano conosciuto il mondo pianificazione urbana fu studiata a tavolino Un centro che avrebbe potuto essere controllato letto funebre. illirico attraverso l’Adriatico – rimasero colpiti dalla creando tre quartieri contigui: l’acropoli che da Monunios è il sito archeologico ubicato presso Il Museo di Tirana raccoglie il ricco corredo loro proverbiale abilità di marinai e dalle veloci ospitava anche i comandi militari, uno spazio l’attuale villaggio di Selça nel comune di Poshtme, scoperto nel 1972 nella camera inferiore, navi caratterizzate da una doppia fila di rematori, abitativo comprendente l’agorà, e un ulteriore non lontano dal confine con l’attuale Repubblica composto da armi, vasi, gioielli, una maglia in le famose liburne. Gli indizi sulla talassocrazia quartiere lasciato parzialmente libero in previsione di Macedonia (FYROM). Selça sorge nel cuore ferro e un elmo da guerriero. La foggia dei reperti illirica non mancano: gli illiri giunsero a Corfù dell’arrivo di nuovi cittadini dalla campagna. Il della vallata drenata del fiume Shkumbin, su una – tipici del III sec a.C. – porta ad escludere che prima dei Corinzi (nel IX sec. a.C.) e visitarono centro diventò ben presto uno dei più popolati collina pianeggiante situata ad oltre mille metri di la deposizione sia contemporanea alla costruzione diversi santuari greci dell’Egeo, lasciandovi della regione, proponendosi come un polo di altitudine. Quella che può sembrare una location della tomba; evidentemente l’ambiente fu iscrizioni e donativi per celebrare le loro imprese. riferimento per il commercio e l’artigianato di decentrata e fuori mano, assume un aspetto del reimpiegato per dare sepoltura ad un personaggio Nell’antichità, commercio e pirateria non erano qualità. Antigoneia non fu ovviamente l’unica tutto differente se consideriamo che la valle era di alto lignaggio, forse un aristocratico della cerchia disgiunti, e gli Illiri si conquistarono sul campo grande città eacide. Le città caone di Butrinto e attraversata da un’importante strada di origine di quel Monunios che aveva sognato la creazione il titolo di pirati per eccellenza. «La gente illirica Fenice che avevano goduto di un notevole grado di preistorica (un ramo laterale della futura via di un potente regno illirico esteso fino al lago di era selvaggia e la pirateria era una cosa normale» indipendenza, dopo essere entrate a far parte della Egnatia) diretta verso la fertilissima pianura di Ochrid. Nelle immediate vicinanze si trova una (Strabone VII, 5); «i Liburni, altra gente illirica, Lega Epirota (una confederazione di città greche Coriza, a breve distanza dal confine greco. terza tomba scavata nella roccia che rappresenta che rapinavano il mare Ionio e le isole con le loro della Grecia nord-occidentale) vennero sottoposte Negli anni Settanta, proprio alla base della un unicum: la piccola camera sepolcrale è, infatti, (segue a pagina 10) Storia Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 6 Ciceroni, një azilant politik në brigjet shqiptare Nga Luan Rama midis Çezarit dhe Pompeut po bëhej gjithnjë e më e madhe dhe midis të dyve, Ciceroni zgjo- shtë e habitshme të mendosh sot që në dhi Pompeun. Madje ai shkoi dhe u bashkua brigjet e Adriatikut, Durrësi dhe Apolonia me Pompeun në Epir, kohë kur ka parë përsëri Ëkanë qenë né kohën e Antikitetit vende ku Butrintin, Orikumin, Apoloninë dhe Durrachiu- strehoheshin të përndjekurit e Romës së kohës min, ku do të bëhej dhe beteja e gjatë midis së Republikës, por dhe të kohës së imperatorisë. legjioneve të Çezarit dhe Pompeut, luftë e cila Këta ishin politikanë, por ndonjëherë dhe do të mbaronte me fitoren e Çezarit në Farsa- fetarë, njerëz të Kishës, si në kohën e fillimeve le të Maqedonisë. Pas kësaj beteje, Ciceroni u të Kristianizmit dhe luftës që i bënte Republika rikthye në Romë dhe filloi përsëri luftën e tij romake kristianëve të parë në Romës, çka qytetare në fushën politike. njihet në historinë ilirike dhe me vrasjen e disa kristianëve romakë, në Durrës, (Durrachium), Korbat e Apolonit bashkë me Shenjt Astin, peshkopin e parë të Durrachium, të cilët u vranë sepse ishin ithtarë Në vitin 44 p.e.s. shumë gjëra kishin ndry- të Jezu Krishtit. Por pa dyshim, një nga azilantët shuar në jetën politike të Romës. Edhe pse ai më të njohur të kësaj apoke antike ishte Ciceroni, luftoi gjer në fund të jetës së tij për të mbrojtur (Marcus Tullius Cicero, 106-43 p.e.s.), një prej “Erdha në Durrachium sepse është apo në mesin e janarit të vitit 57. «Kam letrën e ekuilibrin e brëndshëm politik të Republikës personaliteteve më në zë të kohës së vet, senator vëllait tim Quintus, – i shkruante ai gruas së tij, nga grindjet e mëdha që zhvilloheshin midis dhe orator i madh, ku ndër katër figurat më të një qytet i lirë, pasi këtu njerëzit – i cili më njofton për vendimin e Senatit, (për Brutus, Cassius, Marc Antonios, (Mark Antoni) shquara të Romës republikane, krahas Çezarit, janë të përkushtuar ndaj meje…“ kërkesën që ai të kthehej në Romë), por unë do dhe konsujve të tjerë, ai nuk arriti ta shman- Pompeut dhe Cassius, ishte dhe Ciceroni. Por Ciceroni pres që ligjet t’i propozohen popullit. Nëse do të gte zemërimin e kundërshtarëve të tij politikë. përse Ciceroni kërkoi strehë në brigjet shqiptare ketë kundërshtim, më mirë të mohoj jetën time, Siç shkruan dhe në veprën e tij Filipikët, «Mark dhe çfarë ndodhi me të? rrezikshëm. Durrachium atëherë ishte një nga sesa të kthehem në atdhé. Ndërsa ti nxitohu të Antonio është një i çmendur, një i korruptuar Ciceroni ishte një figurë e madhe humaniste portet që mbahej nga ushtria romake. Rrugës në vish». Në mesin e janarit ai i shkruante konsullit dhe akoma më i keq se Çezari. Antoni kërkon të dhe ndër të parët autorë antikë që ka përdor- det ai i shkroi një letër gruas së tij, duke i tre- Matellus, duke i kërkuar mbështetje për kthimin fillojë një gjakderdhje të re». Vrasja e Çezarit në ur fjalën «humanitas». Eshtë ai që fliste me aq guar për dhimbjen e madhe që po e linte, duke e tij dhe duke e falenderuar për fjalët e tij në 15 mars të atij viti ishte kulmi i kaosit në Romë. forcë në tribunat publike apo në librat e tij për ikur në udhë të panjohura. Kur po afrohej drejt Senat, ku e ka mbështetur fuqimisht. Oktav, nipi i Çezarit dhe trashëgimtari i tij, i cili vlerat e një shoqërie të Epirit, ai morri vesh se Në fillim të shkurtit të vitit 57, në kujtimet e studionte në atë kohë në akademinë ushtarake të ndërtuar mbi «demos»-in Claudius ia kishte ndaluar tij ai shkruante se është duke u përgatitur për tu Apolonisë, u kthye me nxitim në Romë. Ciceroni grek, pra modelin grek të qëndrimin në Buthrote, kthyer. Ishte kthimi nga një ekzil i pasigurt për i kërkoi që të bashkohej me të në luftën kundër demokracisë, për vlerat (Butrint). jetën e tij. Edhe pse Senati ishte shprehur se Mark Antoni, por Oktavi nuk guxoi. Pikërisht më themelore të njeriut si Atëherë e vetmja zgji- ishte për kthimin e tij, përsëri u desh disa muaj këtë vit, duke e parë si një kundërshtar të rre- «drejtësi», (Institia), «mo- dhje ishte të shkonte së derisa të vendosej ligjërisht. Dhe ligji u shpall në zikshëm, Mark Antoni dhe besniku i tij Lepide, derim», tolerancë, (Tem- pari në Durrachium, që ditët e para të gushtit. Ndërkohë Senati kishte dërguan ushtarët e tij që ta kapnin. Tashmë perantia) apo «kurajo» në atë kohë konsiderohej filluar të mbështeste Pompeun. Më 4 gusht të emri i Ciceronit ishte në listat e njerëzve që qytetare, (Fortitudo). Kur si një nga portet më të atij viti më së fundi ai morri anijen. Në portin e duhej të ekzekutoheshin. Kur ushtarët shkuan ta Brutus ishte me trupat e tij njohura tregëtare, apo si Durrachiumit ai u përcoll gjithë fanfara, broho- arrestonin, tregojnë se atë e kishin gjetur duke në Durrachium, Në vitin «Taverna e Adriatikut» siç rima dhe nderime të mëdha nga guvernatori i u larguar me shpejtësi nëpër një pyll për t’iu 63 p.e.s. ai mori vesh se e konsideronte Catulle. qytetit si dhe ushtarakët e lartë. Të gjithë broho- afruar detit dhe për të gjetur atje ndonjë ani- në Romë, Ciceroni ishte Madje Durrachium ishte risnin mbojtësin e ligjit dhe të lirisë. Një ditë më je. Ndoshta për ta çuar drejt brigjeve ilirike, në shpallur konsull dhe i gëz- qyteti që kishte më shumë vonë Ciceroni mbërriti në Brindizi. Në të gjitha Durrachium, ku ende kishte miqtë e tij. Në fakt, uar i dërgonte një letër më prostituta se në gjithë por- qytetet që kaloi, rrugës së kthimit për në Romë, para se të largohej, Ciceroni kishte shkuar më 15 maj, ku i shkruante: «E tet e tjera të Mesdheut. Si- ai u prit me një triumf dhe entusiazëm të madh. parë në shtëpinë e tij në Gaeta, që ishte bosh. kisha mbaruar letrën kur gurisht, çështja ishte nëse Më 4 shtator ai hyri triumfalisht në Romë… Kronistët thonë se atë natë, mbi vilë fluturonin mora vesh se ti do të zgji- duhej të qëndronte në Por vila e tij në Palatin ishte shkatërruar nga korbat. Madje një korb kishte hyrë dhe kishte dheshe konsull. Atëherë, Durrachium apo të shkon- kundërshtarët politikë. Po kështu dhe vilat në shkuar në krevatin e tij, duke e goditur me sqep, më duhet të mendoj idenë te në thellësi drejt Sela- Tusculum dhe Formia ishin braktisur plotësisht. por plaku i lodhur flinte. Me sa duket korbat e një Republike legjitime, nikut, ku kishte njerëz të Shumë vite më vonë, Ciceroni do të kthehej ishin të dërguarat e Apollonit, që kërkonin t’i një «rem publicam in- besuar, mes të cilëve Cy- sërish në Durrachium, ku do të qëndrojë për vinin në ndihmë Ciceronit, ta zgjonin që ai të stam» të mbështetur në forcat e veta». zique dhe guvernatorin romak Plaucius. Ndërk- ikte sa më shpejt. Të Edhe pse ky lajm nuk ishte i vërtetë, por një ohë në Romë, luftrat midis klaneve të ndryshme nesërmen, miqtë e tij fjalë që qarkullonte në rrethet politike, kjo tregon- politike e ushtarake po ashpërsoheshin gjithnjë e e morën dhe po iknin. te se Ciceroni kishte një famë të madhe dhe shu- më shumë. Disa kërkonin që Ciceroni të kthehej, Ndërkohë ushtarët më komandantë të legjioneve romake ishin gati ta të tjerë që të kapej dhe të ndëshkohej. Më 9 kor- kishin mbërritur në mbështesnin atë. Fjalimet e tij kundër korrupsio- rik të atij viti, Pompeu organizoi një mbledhje të vilën bosh dhe kishin nit të politikanëve dhe demagogjisë së populistit Senatit në Capitol, në Tempullin e Jupiterit, duke pyetur për të. Njëri Cantilia e bënë atë një nga figurat më popullore, i dhënë hapur Ciceronit titullin «shpëtimtar i At- nga banorët, dhe aq sa dhe konsujt më të fuqishëm si Çezar, etj, ki- dheut», çka tregonte qartë përçarjen dhe antago- pikërisht Filologes, shin frikë nga fjalimet e Ciceronit. Jo më kot atë e nizmin midis Çezarit dhe Pompeut që jo vonë do që Ciceroni vite më kishin quajtur «Pater patriae» (“Baba i atdheut”). të çonte drejt luftës midis tyre. parë i kishte dhënë Madje konsulli i gjithpushtetshëm Çezar filloi ta Ciceroni vendosi të largohej nga Selaniku ku mësime, u kishte shohë me dyshim dhe si një kundërshtar të fortë, ndjehej i pasigurtë për jetën e tij dhe të rikthehej treguar rrugën nga meqë me kurajon që e karakterizonte, ai dinte t’i përsëri në Durrachium, në këtë qytet të ngrohtë kishte ikur Ciceroni. bënte për vete fisnikët dhe shefat ushtarakë. Disa me amfiteatrin e tij të madh, me banjot, mozaikët Dhe ja, duke nxituar herë në Senat, Ciceroni kishte dalë hapur kundër e bukur dhe plot gjallëri: qytetarë, skllevër, le- drejt brigjeve, ata politikës së Cezarit, i cili për ta bërë për vete, i gjionarë, tregëtarë nga shumë anë të Mesdheut. panë Ciceronin që po kishte propozuar më parë ta dërgonte «legat», pra Ardhja e Ciceronit ishte padyshim një ngjarje e priste anijen. Më së ambasador, përfaqësues të Republikës, por Cice- madhe në qytet. Të gjithë kishin dëshirë ta dëg- fundi atë e kapën dhe roni nuk e kishte pranuar. Ai nuk mund të bënte jonin atë lidhur mbi ligjet, shtetin, detyrat qyte- pak kohë, meqë ai përgatitej të udhëtonte larg menjëherë i prenë kompromis meqë nuk kishte një etje të madhe tare, etj, edhe pse ai tashmë tregohej i rezer- Romës, duke marrë drejt Butrintit, Prevezës e kokën, të cilën ia dërguan në Romë të fuqish- për pushtet. Kjo ishte dhe arësyeja që gjëndja e vuar. Më 25 nëntor, ai i shkroi një letër mikut më pas drejt Thalës dhe Lindjes së Afërme. Në mit Mark Antoni. Ishte 7 dhjetor i vitit 43 p.e.s. tij në vitin 58, p.e.s. u rëndua dhe qëndrimi i të tij Atticus, në Romë, ku i shprehte se ishte këtë kohë janë shkruar dhe përshtypjet e tij mbi dhe Herennius, i preu kokën dhe duart. mëtejshëm në Romë u bë i rrezikshëm. Çezari tepër i trishtuar dhe se «banorët e Durrachiu- Apoloninë e Ilirisë, të cilën ai e konsideronte si Brutus, i cili kishte lënë Durrachiumin, ishte kishte filluar ta izolonte tashmë. Kur Ciceroni la mit janë shumë të devotshëm ndaj meje». Po një «Magna urbs et gravis», (“Qytet i madh dhe ngjitur drejt Italisë së veriut, pastaj kishte mar- Romën për të shkuar në shtëpinë e tij në periferi atë ditë, një letër tjetër ai ia dërgoi gruas së tij hijerëndë”). Pas kthimit të tij nga nga Azia e shuar në tokat e galëve e më pas kishte zbri- të kryeqytetit romak, ai e gjeti shtëpinë e tij të Terentia dhe vajzës së tij Tullia, duke u shkruar vogël, ku ishte caktuar prokonsull në Cilici, në tur drejt Romës. Ai ishte shpallur imperator, bastisur dhe pa njerëz. Koha e përndjekjes ki- se i vjen keq që ato po vuajnë për shkak të tij, vitin 51 p.e.s. dhe disa betejave që komandoi, por Ciceroni tashmë kishte vdekur. Koka dhe shte filluar. Atëherë ai jetonte atje me gruan e tij «por nuk duhet rënë në dëshpërim»… «Erdha në i ndihmuar dhe nga vëllai i tij Quintes, përveç duart e tij ishin ekspozuar nga njerëzit e Mark Terentia. Durrachium, – u shkruante ai, – sepse është një jetës politike si senator dhe orator i famshëm, Antonit në «rostrum», në tribunën popullore Duke parandjerë se njerëzit e Çezarit mund qytet i lirë, pasi këtu njerëzit janë të përkushtuar gjatë disa viteve ai iu kushtua shkrimit të librave të Romës. Ata kapën dhe birin e tij si dhe ta kapnin dhe ta vrisnin në ndonjë pusi, ai ven- ndaj meje. Por nëse do të ndihem keq, në një të tij, De Republica, (Republika), De Oratore, vëllain Quintes, të cilët i vranë gjithashtu. dosi të largohej menjëherë. Kështu, i vetëm, vend kaq të rrahur, do të iki gjetiu». Një ditë (Mbi oratorinë), De Lois, (Ligjet), De officis, Kohë më pas, Plutarku shkroi librin Jeta e duke u ndarë me gruan e tij të dashur, fshehu- më vonë, ai morri tri letra që i kishte dërguar (Detyrat), çka ishte trashëgimi më i madh që Ciceronit, ku do të bënte të njohur jetën dhe razi, ai morri rrugën e njohur drejt jugut, “Via javë më parë gruaja e tij. «Aristocrite më solli ai i la njerëzimit. Në këtë kohë, i tërhequr disi, veprimtarinë politike e humaniste të një prej Apia”, dhe u nis në drejtim të Brindizit, ku u tri letra që pothuaj i lava me lotët që derdha», ai shkruante dhe u jepte këshilla të tjerëve: «Ju gjigandëve që nxorri Roma antike, atë të Ci- strehua në shtëpinë e një mikut të tij, Laenius shkruan ai. «Natë e ditë kam para sysh pamjen këshilloj të bëni siç bëj unë. Mos u dukni tepër, ceronit, autorit të veprave të mirënjohura të Flaccus, në pritje të një anije, që ta çonte në tuaj në zi… Nëse ndodhem në Durrachium, edhe pse mund të flitet shumë rreth jush. Meqë antikitetit romak. Sigurisht, në veprën e tij Siqeli, por rrugës, duke marrë vesh se atje nuk kjo për arsye se këtu mund të informohem më zërat tanë nuk dëgjohen në Senat dhe në Fo- De Fato, (Mbi Fatin), ai nuk e kishte para- ishte i mirëpritur nga guvernatori romak, ndaloi shpejt se çfarë ndodh atje. Këtu jam i sigurt, rum, ne e dimë mësimin e të urtëve të kohës së shikuar fatin e tij, as atë që do t’i prisnin dhe u kthye drejt brigjeve të Ilirisë, drejt Durra- pasi ky qytet, më parë, më ka patur mbrojtës vjetër. Pra ne duhet t’i shërbejmë atdheut me kokën dhe duart e tij për t’i ekspozuar pastaj chium-it. Ishte data 29 prill e vitit 58 p.e.s.dhe të tij.» Ciceroni vazhdoi tu shkruajë letra dhe shkrimet tona, duke u përqëndruar në çështjet në Forum, para qytetarëve të Romës. Gjenitë nëpër det atij iu desh të bënte një udhëtim të në 10 dhjetor, e më pas në gjysmën e dhjetorit e etikës dhe të ligjit kushtetues». Por kur kriza kishin shpesh një fat tragjik… pagina 7 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Antichità Albanopoli, historia e qytetit të Albanëve, e shkuara dhe e tashmja Nga Bajram Peçi me gjasa e folur në formën Sgurdhesh, shqiptimi i emërit të sotëm Zgërdhesh bëhet më i plotë. rkeologu, shkrimtari e publicisti Moikom Kështu merr kuptim edhe etimologjia e fjalës së Zeqo po jep përmes publikimeve të tij fshatit, ndërsa Zgërdheshi për shqipfolësit nuk Anë shtypin e përditshëm një ndihmesë të shpjegon tjetër përpos një shtrembërim fytyre vyer në çështjet e kulturës kombëtare e atë të me dhëmbët jashtë. Studiues dhe arkeologë trashëgimisë kulturore. Një e tillë u botua këto pranojnë se mund të mos ketë patur qytet me ditë në Shqiptarja.com në formën e intervistës, emër Alban, se mund edhe të ketë pasur qytet ku mes të tjerash, vendosur nën vështrimin kri- me emrin Alban, por kurrësesi Albanopolis. tik, ngrihet me shqetësim të dukshëm gjëndja e Gjeografia e Ptolomeut u shkrua në gjuhën dhe arkeologjisë shqiptare. Për të mos humbur në kulturën helenike dhe shkruesit e saj, në këtë përsiatjet që do vijojnë le ta themi që në krye rast Ptolomeu, i helenizoi emërtimet. Kështu se udha që të shpie në më të mirin arsyetim ngjau të ketë ndodhur me gjithë hartat e kësaj është kthimi i kokës mbrapa për të parë në të gjeografie, përderisa dhe qyteti Parse i persëve shkuarën tonë, pasojat e të cilës ende i vuajmë. të lashtë edhe sot gjendet në harta me emrin I pari tipar që ndesh, padyshim fatkeq për sh- grek Persepolis. Qytetin që i takonte fisit Alba- qiptarët, është hapësira boshe shumë shekullo- noi, ai e emërtoi Albanopoli – Qyteti i Albanëve. re e historisë tonë të mesjetës së hershme. Do Hahn shkruan se gërmadhat e Albanopolit kërkonte shumë kohë e vend në gazetë për të gjenden në qytezën apo rrënojat që ai i quan shpjeguar psenë, por do mjaftonte të dinim se të vendosi qytetin e Albanëve te rrënojat afër përpos Zgërdheshit, tre vendbanime të tjera: Shkurteshë (Udhëtime nëpër viset e Drinit e pas rulit pesë shekullor otoman, që shtypi çdo katundishtes Zgërdhesh, në këmbët jugore të Elbasanin (Skampis), Persqopin dhe rrënojat te Vardarit-botime Geer 2001, përkthyes Pjetër kujtesë kombëtare, shfarosi çdo gjë të shkruar qytetit të Krujës, ka qënë diplomati, konsull pe- Kalaja e Tiranës. Askund nuk kam hasur ndon- Radiqi). “Hylli i Dritës” shkruan në vitin 1943 nga të parët dhe deri në grahmën e fundit të randorak e mbretëror i Austrisë në Greqinë Lin- jë studim për këto vendbanime me shpjegime se gjënden në lagjen Kakariqe të Zgërdheshit. vdekjes nuk ja lejoi kombit shkrimin shqip, për dore, J. G. von Hahn. Ishte vetë J.G von Hahn bindëse e që përmbushin normat për t’u bërë të Në vend të këtyre dy emrave referues sot të kuptuar e shpjeguar shumë faqe të bardha të ai që nxiti dyshimin mbi vendndodhjen. Nëntë besueshme se mund të jenë qyteti i Albanëve. atje ndesh vetëm emrin e fshatit Halilaj, por historisë tonë. Duke lexuar këto ditë një libërth vjet pas botimit “Studime shqiptare”, Hahn vjen Me keqardhje dua të vë në dukje se nuk kam dhe një krua me emrin Alban, që siç ndodh shkruar prej J. G. von Hahn për fjalorin pellaz- në Shqipëri dhe hyn për herë të parë në bren- gjetur gjithashtu ndonjë reference dokumen- rëndom tek ne, as ëshë përfillur si argument për gjik, i përkthyer e botuar në vitin 1910 prej dja- dësinë e tokave pas Durrësit. Përshkon prej an- tare apo citim, siç i ndeshim për Albanopolin praninë e një emri në këmbët e atyre rrënojave loshit 24 vjeçar, Eqerem bej Vlorës, ndesh në dej rrugën në drejtim të Ndroqit, Ura e Beshirit, ngjitur me Krujën, qofshin ato të hasura si mite që po orvatemi të shpjegojmë se i përkasin parathënje pezmin e tij për ndodhjen në errës- Tiranë e niset drejt veriut. Hahn, pa e njohur e legjenda. Pra, janë thjesht hamendje. Për- qytetit Alban. Kërkimet e para i bënë shkarazi irë, prapambetjes në lëmë të gjuhës e shkrimit brendinë e tokave, me përfytyrim të paqartë për caktimi i Hahn-it nuk besoj se është lëkundur austriakët dhe italianët, që rilevuan sistemin dhe nivelit të ulët të qytetërimit, ndonëse kombi zonat e brendëshme, kish supozuar më parë se ndopak nga këto sjellje hipotezash, pavarësisht fortifikues, me muret karakteristike rrethuese të të cilit i përket ndodhet fizikisht mes vendeve me Albanopoli duhej të përkonte me Arbanën (Ar- këmbënguljes të përkrahësve të versioneve të ndërtuar me blloqe gurësh kuadratikë shumë të qytetërim të lashtë e të përparuar. Është gjuha bonën), një fshat ky në bregun e majtë të lumit tjera se “Hahn ka gabuar”, sa kohë prej tyre mëdhenj. Kohë pas kohe këta gurë janë marrë dhe shkrimi që shfaq më mirë se çdo gjë tjetër Erzen, në rrjedhën poshtë Petrelës. Siç ai vetë nuk i janë sjellë shkencës së arkeologjisë argu- dhe muret rrethues e ngrehinat e brendëshme nivelin mendor e atë të ruajtjes e përcjelljes së rrëfen te “Udhëtim nëpër viset e Drinit e Varda- mente bindëse. kanë ardhur duke u pakësuar. Në vitet pas ideve e prej gjëndjes së saj, deri një shekull rit-1863”, dyshimi që i rrinte pezull merr formë. Luftës së II Botërore, filluan intensivisht gërm- përpara, vjen dhe mungesave e dokumenteve Në Arbanë s’gjen e s’sheh kurrfarë rrënojash të Një heshtje e gjatë që e fshiu ime në vendet prehistorike dhe antike, të cilat u dhe dorëshkrimeve për vise e troje, fise të lashta. Heq dorë nga sa kish supozuar më parë, qytezën nga kujtesa ndërmorën udhëhequr nga kërkesa për të ndih- moçme, qyteza të lashtësisë e gjithçka tjetër që pranon se “...në anën tjetër unë nuk qeshë në muar në përcaktimin e etnogjenezës. Ky project ka humbur në mugëtirën e kohërve të shkuara. gjendje të përcaktoj saktësisht në Shqipërinë e Historia e Albanopolit në dokumenta s’është përfshiu dhe Zgërdheshin. Në vitin 1950 atje Te mungesa e gjuhës së shkruar dhe karakteri sotme Albaninë dhe kryeqyetin e saj Albanopo- përpos se ajo ç’na ka lënë gjeografi aleksandrin. punoi në ekip arkeologu i njohur Selim Islami, i ashpër e armiqësor i pushtimit turk ndodhet lin, të përmendur nga Ptolomeu” dhe pasi merr libri III, Ptolemaei, Geographia, kap.12, “Vendi prej të cilit vijnë të vetmet lëndë arkeologjike çelësi i krejt mjerimit të historisë tonë ende të dieni më të qarta për rrënojat e Zgërdheshit që zë Maqedonia”, 20. Në tokën e Albanëve (Al- artefaktesh dhe pranimin e tij në mënyrë të pashpjeguar, ndaj nuk do habitesha që jo gja- shprehet se “...dëshiroj t’u rekomandoj pasar- banoi), Albanopolis, 46.0, 41.0 5’, e shoqëruar kushtëzuar se kemi të bëjmë me qytetin e Al- shtë qytete ilire por dhe gjashtëmbëdhjetë të dhësve të mi, që për këtë qëllim të studiojnë në kjo me hartën që përmban bregun Jonian me banëve. Dhjetë hektarët ku shtrihet qyteza an- tilla të ishin ende të papërcaktuara si vendn- mënyrë të hollësishme rrënojat e qytetit antik të shkrimet për vendbanimet, ku dallohet dhe emri tike janë sot pothuaj të papërshkueshme nga dodhje, s’kemi as pse habitemi dhe as pse të Shkurteshës, të cilat ndodhen 1 orë e gjysëm i qytezës që Ptolemeu e ka përdorur në shumë- shkurret e pyllëzimi dhe nuk mendoj se janë të turpërohemi për arkeologjinë tonë. Historia gërmuara, përfundim të cilin e nxjerr ngase e në jug të Krujës ...Këto mbetje i afrohen shumë sin gjinore (gr. Ἀλβανῶν). Është ky rresht e kjo përbëhet nga letra e shkresa. “E shkruara qënd- më tepër të dhënave të Ptolomeut mbi Alba- hartë gjithë ajo çka kemi ditur për Albanopolin, kam përshkuar dy herë në këmbë në gjatësinë ron-fjalët i merr era!”-shpreheshin latinët. nopolin”. Dijetarit të shquar dhe veprës së tij, pra, që ekziston dhe që ndodhet në këto gjerësi veri-jug e gjerësinë lindje-përëndim. Ekspedita “Studime Shqiptare”, të botuar në vitin 1854 i gjeografike ptolemjane, që s’është e thënë të e S.Islamit nxorri në dritë muret rrethues, (diku Qyteti i “humbur” i Albanëve referohen për çështjen edhe Kamilo Prashniker përputhen me shtrirjen e kordinatave të sotme. thuhet 70 metra, diku tjetër përmenden 90 me- (Arbërve) e Arnold Shober, dy studiues që kryen për llo- Vetëm kaq dimë për këtë vendbanim të her- tra, por me sy të lirë shihet se janë shumë e gari të Perandorisë Austro-Hungareze “Kërkime shëm ilir, për të cilin historiani Pëllumb Xhufi shumë më tepër) disa shkallare e pak rrënoja Hulumtimet për lashtësinë dhe ato çka janë arkeologjike në Shqipëri dhe Mal të Zi” e që te “Arbëria mesjetare”, beson se ndodhej në ndërtimesh. Më në thellësi, siç është gërmuar shkruar për ne është e njohur se mbështeten në vitin 1916 e vizituan dhe skicuan shtrirjen e vendbanimin e fisit Parthin. Nga po ky studi- në Butrint, Apoloni e Bylis, ka pak gjasa të jenë kryesisht në arkivat e dokumentet e fqinjëve rrënojave në Zgërdhesh. Por ata bien një emër ues mësojmë se emërtimi Alban (Alb=i bardhë) bërë. Nga ajo periudhë askush më ska shkelur grekë, romakëve e bizantinëve dhe më pas sl- të ri që ka hamendësuar për vendndodhjen e është rrjedhojë e përkthimit të emrit Parthin (të me ndonjë site arkeologjik në Albanopoli, pra lavët, ndaj dhe qytezës së lashtësisë ilire, Alba- Albanopolit, Dezdevizes, dhe përmendin veprën Bardhët) që mbante fisi ilir. Shtrirja gjeografike mbetet i paeksploruar. Edhe kështu si Albano- nopolit, mëdyshja e stepja i ka qëndruar pranë ku flitet: Geogr. anc. de Macedoine S. 228. Ja e këtij fisi përkon me atë të Albanëve dhënë poli është sot, ndjehesh se gjëndesh në gjurmët parreshtur. E mirëkuptoj të nderuarin Moikom çfarë kanë shkruar ata: ‘’Kruja ndodhet në atë nga Ptolemeu, e që e gjejmë të rishkruar në e një qytetërimi të lashtë të Mesdheut e ke përp- pse e fut në mesin e të panjohurave, por nuk jam zonë së cilës që në lashtësi i ishte ngjitur emri që shek. XI nga Ana Komnena, e bija e perandorit ara një vlerë e pasuri të madhe të trashëgimisë i një mendje me të se mungesa e një qëndrimi të sot mban i gjithë vendi. Ptolemeu (HI 12, 17) bizantin, Aleksi I, e cila, në historinë e saj të kulturore të vendit tonë. prerë për qenësinë fizike të tij përbën dështim të vendos në zonën malore në juglindje të Lissos, njohur shkruante se popullsia që ndodhet pas arkeologjisë tonë. Dyshimet që kanë shoqëruar fisin ilir të shqiptarëve me qytetin e tyre Albano- Durrësit, (atje ku Ptolomeu vendoste Albanët) Albanopoli dhe Kruja në vëndndodhjen e Albanopolit nuk përcaktohen polis. Emri Albanopolis i mbeti edhe dioqezës e quante veten “Arbanez”. Kanë kaluar kështu dokumentet kishtare vetëm nga arkeologjia dhe s’mund të jesh dakort mesjetare-greke Arbanum (Albanon) e cila deri afërsisht dhjetë shekuj që emri i tij të gjendet me thënjen se kjo përbën dështim të arkeologji- në shekullin e 13-të pranohet të jetë e njëjtë me i përmendur në një kronikë të kohës. Po në Të ishte vallë vetëm intuita që e bënte J.G. së. Në gjysmën e parë të shek. XIX, kohë kur dioqezën e Krujës. Dezdevizes (Geogr. Anc. Fa- këtë shekull, kronisti i Kostandinopojës, i qua- von Hahn të këshillonte pasardhësit që të mer- ende vetëdija dhe ndërgjegja kombëtare ishin qja 228) donte ta identifikonte Krujën me Alba- jtur Mikael Ataliates, përdor emërtimet albanos reshin me rrënojat e Zgërdheshit për të gjetur në formim e sipër, kjo racë e kjo njollë e bardhë nopolis-in e Ptolemeus pa patur prova”. (Kruja dhe Arbanites si pjesëmarrës në vitin 1043 në Albanoplin? Në të vërtetë ky studiues i shquar gjeografike në Europë, kish tërhequr vëmendjen liegt in der Landschaft, an der schon seit dem kryengritjen e strategut të Durrësit, Gjergj Ma- kish filluar të besonte se kish rënë plotësisht në e studiuesve të historisë, të filologëve e lingui- Altertum der heutige Name des ganzen Landes niakës. Në fund të shek. XII, një document i gjurmë, pasi ishte njohur me të dhënat nga ki- stëve, të antropologëve e të etnografëve, madje haftet. In das Bergland südöstlich von Lissos zhupanit të madh serb, Stefan Nemanja, flet sha katolike, të cilat, siç shkruan, shërbyen si dhe të gjeologëve e piktorëve peisazhist. Ishin verlegt Ptolemaeus HI 12, 17 den illyrischen për “dy Pilotët në Raban” (Pulti i Epërm dhe i “pikëmbështetje të sigurta”. Ai njihet me kro- ata që shkruan të parët, që vunë piketa e përc- Stamm der Albaner mit ihrem Vorort Albanopo- Ulët). Siç shihet, të dhënat janë kaq të vagullta nikat që kryepeshkopi i Tivarit, monsinjor Karl aktuan grupin gjuhësor që flisnim, lidhjet e kës- lis. Der Name Albanopolis ist auch ëeithin dem sa interpretimi i tyre dhe hapësirës arbëre nuk Pooten, kish mbajtur në vazhdim të veprës së aj gjuhe me trakishten e ilirishten e që s’kishte mittelalterlich-griechischen Bistum Arbanum ka kaluar pa dyshime e debate. “Emëri i fisit Farlatit, “Ilyricum Sacrum”, për historinë e asnjë lidhje filacioni me greqishten. I ndoqën (Albanon) verblieben, das bis ins dreizehnte ilir Albanoi dhe qytetit Albanopolis humbi në kishës shqiptare. Hirësia e tij kish kërkuar në gjurmët e këtij kombi e kësaj gjuhe deri në ori- Jahrhundert als mit dem von Kruja identisch periudhën e të ashtuquajturave shekuj të errët, dokumentet e kishës dhe kish gjetur se Episco- gjinën ilire dhe shkelën në shumicën e rrënojave angenommen ëird^^). Dezdevizes (Geogr. anc. të migrimit sllav në hapësirën arbëre...”-shkru- patus Arbanensis i dikurshëm kufizohej me pe- të Ilirisë së Jugut, ku kishin lulëzuar qytete e de Macedoine S. 228) ëollte daher Kruja mit an O.J.Schmitt në “Arbëria venedike”. Atje ku shkopatën e Krujës, pasi në rastet kur posti i qytetërime. Një prej tyre ka qenë pareshtur në dem Albanopolis des Ptolemaeus identifizieren, afërsisht në hartë Ptolomeu vendos Albanopo- klerikut mbetej bosh, administrimi i saj merrej qëndër të vëmendjes, jo se ishte më i madhi, as ohne tatsächliche Anhalts- punkte dafür zu ha- lin, të vetmet rrënoja të lashta që gjenden janë përsipër nga ana e peshkopit të Arbanos (Al- se kishte famë historike apo pse kish lulëzuar ben. Ëien 1919).Të gjithë ata arkeologë e studi- ato që ndodhen në afërsi të fshatit Zgërdhesh, banos). “A mund të provohet eventualisht emri ekonomikisht, por se i kish dhënë emrin kombit, ues që janë marrë me Albanopolin, edhe kur nga ku morën dhe emrin. Kohërave më pas, Arbanum në dioqezën tuaj?”. Kjo ishte pyetja gjuhës, trevës e më pas shtetit. Ishte Albanopoli. pranojnë apriori si vendbanim Zgërdheshin, me pasi qyteza e lashtë e braktisur si vendbanim që Monsinjor Karl Poten i drejtoi kryepeshkopit të drejtë vendosin brenda hapësirave të kllapave dhe e rrënuar ka humbur identitet, ka të ng- të Durrësit. Monsinjor D’Ambrozio u përgjigj: Po orvatem të shpjegoj ato çka një pikëpyetje [(?)] që përdoret sipas rregullave jarë që emrin e fshatit Zgërdhesh ta marrë nga Edhe sot e kësaj dite e gjithë fusha bregdetare dimë për qytetin e Albanëve: të pikësimit për të shprehur mosbesim për vër- gurët e spikatur kuadratikë, të njejtë në teknikë që shtrihet mes derdhjes së lumenjve Mat dhe tetësinë e asaj që është thënë përpara. Hamend- ndërtimi si të mureve të jashtëm të Lisusit apo Erzen, krahas luginës së Tiranës, quhet prej Të gjithë pranojnë se i pari që hamendëson jet e vendndodhjes kanë përfshirë, me studime, Persqopit. E shkruar nga Hahn si Shkurteshë, banorëve të atyshëm Arbëni. Më tej, J.G von Storia Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 8 Di Leonida Ndrenika ai suoi tempi, si serve dell’espressione non oracoleggia più il Lebete (fj gr... Or, IV, p. 127). ittà dell’Epiro, famosa per il suo oraco- La maniera di emettere gli oracoli era varia a lo di Giove; Una delle sedi dei Pelasgi, e seconda dei tempi diversi. Il modo più antico fu Cquindi il Giove dodoneo era divinità pela- per certo quello dei suoni la merce degli alberi, sgica, il cui miracolo aveva somma rinomanza di cui abbiamo accennato, e Servio avverte che nell’età primitiva; Fu considerato negli ultimi appié della sacra quercia sprizzava una fontana, tempi come uno dei tre oracoli più insigni, da il mormorio delle cui acque era profetico, e noverarsi con gli altri due più venerati, quello veniva interpretato dalle sacerdotesse, (ad Virg, di Delfo e quello di Giove Ammone nella Libia aen., III, 466); sembra però che alcune volte (2). L’ antichità di Dodona ci viene attestata da s’indovinasse il volere del nume col giuoco delle parecchi passi di Omero nella Iliade ( II, 748, sorti. (Cic. De Div. I, 34). XVI, 233) e nell’Odissea (XIV, 327, XXI Sulla stabilità dello oracolo di Dodona le 296). opinioni sono varie. Ultimamente cogli scavi del Si crede che vi fossero due luoghi col me- signor Carapano, deputato di Arta, si è trovata desimo nome; l’uno in Perrebea (Perrhoebia) vicino Janina; ciò fa supporre che la città di in Tessaglia vicino all’Olimpo, e l altro in Te- Dodona è dove è edificata Janina stessa. sprozia (Epiro); Quella che visitò Ulisse per Lord Byron nel pellegrinaggio di Aroldo consultare la quercia oracolifera di Giove, è la scrive, su Dodona e seguenti versi. epirotica: Ulisse dopo il commiato preso dal Re Dodona! - Or dove son le tue vetuste di Tesprozia si avviò a Dodona. I selli o Helli, Foreste, e la profetica sorgente descrittici da Omero come interpreti di Giove E l’oracolo divino! E da che valle da piedi non lavati, dormienti sulla nuda terra, L‘eco moveva usa a ridir gli arcani sembrano essere stati una tribù venendo chia- Del saturnio responsi! O qual dell’ara mati da Pindaro Helli e la regione circostante DODONA La quercia di Dodona Sacra al’rettore del tuono, vestigio resta! detta Hellopia, descritta da Esiodo come paese Tutto, ahi! tutto disparve! – E si querela fertile, di ricchi pascoli, in cui era posto Dodona essendovi stretta connessione tra Tebe e Dodo- era l’albero più antico insieme col salice fj gr... L’uomo tuttora che disprezzi il frale (3). na. (Pind, Frag., pag., 571; Strab., IX p. 402) di Giunone in Samo (Paus. VIII 23 par.5). Nodo onde a vita effimera è congiunto! Aristotele c’indica l’Ellade primitiva nelle in Eschilo e Sofloche che parlano dell’oracolo Santuario, tripodi, alberi, e Lebeti loquaci. Cessa, incessante, ormai! Co’numi stessi parti limitrofe a Dodona e all’ Achelloo, aggiun- con la massima riverenza (Aesch., Prom., 829, Con tutta la celebrità dell’oracolo dodoneo non Pari hai destino, - che più pretendi! – ai gendo però, che questo fiume cangiò sovente il Soph. Trach., 1146); ed in Cicerone che osser- possediamo descrizione alcuna del suo tempio. marmi suo corso, aggiunta necessaria, perché l’Ache- va come gli Spartani, in affari di gran momento Ed infatti l’edificio stesso viene menzionato Sopravviver vorresti, e alla robusta loo non scorre presso Dodona. Asserisce inoltre fossero avvezzi a chieder consiglio degli oracoli prima da Polibio nel racconto della distruzione Querce antica, se i popoli, e gl’stessi che il diluvio di Deucalione avvenne in questo o di Delfo, o di Dodona, o di Giove Amnone da parte degli Etoli. Mondi l’estate inesorabile inghiotte! (1) territorio abitato allora dai Selli e da genti che (Cic., De div. I, 43). Sembra che gli Ateniesi Dalle parole presso Dodona possiamo allora si dicevano(fjal greke)..., ma poscia Helle- pure abbiano consultato spesso Dodona, il che argomentare che il Santuario non stesse entro Eschilo la colloca Dodona sulla pianura ni (4), senza citare gli autori su cui si appoggia, fecero probabilmente per la diffidenza della il recinto della città, e sembra che occupasse molossa ) Prom. 829) mentre afferma cosa contraria all’opinione dei Delfica Pizia nella guerra peloponnesiaca; si di- un area considerevole, avendo parecchi altri (Ma poscia ti recasti ala Molossa pianura, Greci, i quali associavano Deucalione, Ellade ceva quindi che avessero ricevuto il comando fabbricati oltre alla casa Santa od al tempio nei dintorni dell’eccelsa Dodona, ov’è la sede ed Elleni col distretto tessalico fra i monti Otri del nume Dodoneo di fondare una colonia in proprio del Nume: Lo storico Demone, oracoleggiante del Tesprozio Giove) (Ottirys, oggi Gura) et Oeta (oggi Katavotra) (5). Sicilia (Paus. VIII, 11 pag.12) -Demostene cita autore dell’Attide (Athis) o storia dell’Attica, che vuol dire che Dodona stesse nei confini Noi diamo ragione però all’ Aristotile, il qua- parecchi oracoli di Dodona (De fals. Leg., p. e coetanea del famoso Filocaro, jeroscopo in delle due regioni. le, per farsi intendere che tutto ciò che hanno 436, in Mid. P. 531); e Senofonte raccoman- Atene nel 306 av. C., autore pure di una storia Press’a poco tutti gli scrittori sono dello i Greci è Epirotico di origine, e cioè pelasgico, da agli Ateniesi di chiedere consiglio a Dodona dell’Attica, attesta che il tempio ora mentovato stesso avviso. Forse anche sul Tomor è stato ha avuto anche la cavalleria dei suoi avi Pelasgi, (De vect. 6. Par. 2). era circondato di tripodi portanti caldaie, poste un oracolo, ma evidentemente gli scrittori nonché la tolleranza dei medesimi, ed ha fatto Sotto i re Molossi, discendenti da Neoptolomeo cosi da vicino le une alle altre, che al tocco di confondono nel menzionare la Dodona sul la traduzione approssimativa del nome pelasgico figlio di Achille i quali estesero il loro dominio una sola le vibrazioni si propagavano e tutte Tomor. (Straboni. VII, p. 328; Callim, Hymn. scrivendo(fjal greke).... . Noi gia abbiamo spie- a tutto l’Epiro, Dodona crebbe di bel nuovo quante e ne usciva strepitoso fragore (1). Pare In Cer. 52; Steph, B., s. V. T... Hesych., s. V. gato questa parola secondo il nostro punto di in importanza, come si può arguire dalle che i Beozii, mandavano dei tripodi in dono; T... Eustath., ad Ad. XIV, 327, XVI, 403), e vista. La parola ellenica(fjal grek) .... letteral- medaglie dei re Molossi che hanno sovente Strabone, X p. 402. Teopompo soggiunge (Plin., IV, 1) che vi erano mente significa vecchi. le teste di Giove e Dione ed anche del solo Fra gli oggetti notevoli erano a Dodona due cento fontane appiè dello stesso Tomaro. Tomor In quanto alla parola Hellenes (Elleni), dato Giove entro una ghirlanda di quercia. Non si colonne, su una delle quali stava un bronzeo deriva dall’alb. Te (al) miri-t ( Buono). Te mirit che loro erano pastori di paese fertile, come ac- deve dimenticare che nel 219 av. C. Dodona fu paiolo, e sull’altra, la statua di un ragazzo = Al Buono (Dio), cioè al Dio perfetto, al nume cennammo, può derivare: a) da alb. ke (it: ha. colpita da un infortunio, da cui mai più si riebbe avente in mano un bronzeo staffile, dedicatovi perfetto E fj gr..... ); Oracolo dedicato al Giove, gr…) e lope (it: vacche gr….(1); b) dalla parola per opera degli Etoli capitanati da Dorimaco, dal Corciresi; al soffiare del vento lo scudiscio perfetto Dio). L’etimologia della parola Dodona alb. shkelqenjes (it: brillanti, lucenti, gr….), for- in guerra coi Macedoni, i quali devastarono l’ percuoteva la caldaia da cui usciva un forte deriva dal fragore dei lebeti che era strepitoso se perché brillava la loro armatura nelle guerre Epiro e rasero al suolo il tempio del Nume. rumore; e siccome Dodona era all’aperto volto, o della caldaia il rumore. du dune, du dun, du come dice Omero, accennando che le loro lu- (Polyb.,IV, 67). Strabone nel descrivere la ciò accadeva costantemente, e quindi nacque dun e cosi è fatto Dodona = (fj Gr. ...). Ma centi armature erano come specchi ai raggi del distruzione dell’Epiro, cita anche l’oracolo che il proverbio del paiolo dodoneo e dello staffile queste parole di rumore solamente nella lingua sole e portavano confusione negli avversari. era venuto meno (VII, p. 327); ma dopo si Corcirese (2). pelasgica o albanese hanno la loro naturalezza Per noi dunque non esiste nome autoctono per rialzò, e Pausania menzionò il tempio e la santa Sembra essere stato questo uno dei mezzi viva; in altre lingue simili parole si trasformano la nazione greca. Essendo di origine pelasgica in quercia come oggetti dell’ attenzione (Paus. I, di consultare il Nume e quindi San Gregorio o pochissimo tracce rimangono raramente dalla prevalenza, coscientemente hanno accettato la 17, 6), sopraggiungendo che la quercia dodonea Nazianzeno, ricordando il silenzio dello oracolo loro originaria provenienza. loro origine e dopo che il pelasgo Aristotile ha tradotto il nome dal Pelasgico in finnico - elleno. Si diceva che il nome Dodoneo risiedesse nel tronco di una quercia, che in greco si diceva ..... Dyzet shekuj të Sicilisë (fagus, faggio), ma sovente anche … (quercus, robur, quercia , rovere), ed era propriamente shtrenjtë. E keni lexuar sa e sa herë se si na Në kohën e Romakëve quhej “Trinacrium“ l’eschio (oesculos od esclulus) ghiandifero, nel- konsiderojnë serbët, grekët dhe turqit. Zhvilli- me kuptim të “yllit“ me tre rremba. Në ba- la cui cavità fu collocata probabilmente la sua met ekonomike të këtyre tre popujve pushtues senin Mesdhetar gjendet edhe termi “triske- statua nelle più remote età e fu dapprima il suo të tokave tona, e kanë “ bindur “ botën “ që lion“, që daton nga shek i tetë pr.Kr. (“Sicilian unico tempio, giusta le frasi degli antichi (fjal ne jemi një popull i ardhur rishtas këndej pari, Culture:The Folklore,Legends& Traditions: greke...,tempio nel fusto della quercia (2); fjal që ne jemi pranuar nga këta të cekurit më lartë Trinacria.” Sicilian Culture: The Folklore, greke...mandò a Dodona ed alla quercia, sede si për “mëshirë “, vetëm për të mbijetuar falë Legends & Traditions: Trinacria. ;Radicini, di Pelasgi (3). “zemërgjerësisë “ së tyre. Ninni. “The Trinacria: History and Mythology Il nome rivelava i suoi voleri dai rami dell’al- Lundrimi me lundërzën e vogël që e kemi | The Symbol of the Hellenic Nature of Sicily | bero, forse mediante il rumoreggiar del vento, (tani për tani) na mundëson që të futemi nëpër Article by Ninni Radicini.” The Trinacria: His- i cui sussurri dovevano essere interpretati dai oqeanet më të thella, dhe për kundër valëve tory and Mythology ,) sacerdoti, e perciò sovente trovansi mentovate le të më mëdha mu si Uliksi ta gjejmë vetveten Unë nuk i bindem këtij spjegimi, sepse querce parlanti di Dodona, dicendosi anche nel në lashtësinë kohore, aty ku e kishim vendin. kemi edhe tjera burime . singolare per esempio: fj gr..(le loquaci quer- Përderisa Uliksi duhej të mashtrohej me buku- Shikoni këtë spjegim: Triskelion ishte sim- ce Aesch., Prom. 832); fj gr..(della multilingue rinë dhe zërin melodik të nuseve të detit (si- boli i vjetër i Sicilisë nga koha e Magna Gre- quercia. Soph., Trach, 1168. Id. Hom, AdXIV, renave), neve sot mundohen të na mashtrojnë cia (The triskelion is an ancient symbol of Sic- 327). Ai tempi di Erodoto e Sofocle gli oracoli ndryshe, me metoda tjera. Jo, edhe ne do të ily, with the head of the Gorgon, whose hair venivano interpretati da tre donne vecchie, dette “lidhemi “ për vetveten si Odiseu dhe të ecim are snakes, from which radiate three legs bent Peleiadi o Pelee, (propriamente colombe); era drejtë “Itakës “ sonë, pa u joshur nga mashtri- at the knee. The symbol dates back to when fama che le colombe avessero recato il comando met, kërcimet dhe mallkimet e atyre që duan Sicily was part of Magna Graecia, the colonial di fondare ivi l’oracolo; Erodoto dà il nome di Nga Fahri Xharra të na shohin ndryshe. Sot, me ju së bashku extension of Greece beyond the Aegean) tre sacerdotesse e viene citato da Strabone (VII jam në Sicili (të Italisë moderne), dhe aty do Ju thotë diçka Magna Grecia? Fragm.2) e da Pausania (X. XII paragr.10). Kultura Kombëtare, ti gjejmë disa rrënjë tona të vjetra dyzet shekuj Plini vjetër e spjegon si “forma trekëndore Con tutta la cresciuta importanza di Delfo, la Pellazget aty ku flitej pellazgjishtja dikur, por do ta përs- e ujdhesës me emrin Trinacrion Greek tri- Dodona continuò a godere grande rinomanza undrimi nëpër historinë tonë të lashtë të hkruajmë edhe rrugën detare të Odiseut. (three) dhe akra (end, limb ) Pra, tri kënde! E anche fino agli ultimi tempi. Ne abbiamo le Lbegaton shpirtin, të rritë krenarinë dhe Sigurisht që keni dëgjuar për Trinakrinë ose kemi edhe këte: “Odiseu dhe grupi i tij ishin prove in Creso, il quale, regnando dal 559 547 të jep guxim t’i vërsulesh së ardhmes me një edhe Trinakinë? të porositur që mos të kalojnë afër Trinakri- a. C. mandò a consultare l’oracolo (Herod.,I, vetëbesim që je emër e jo numër. E kaluara Fjala “Trinakria” do të thotë trekëndësh dhe as ( Odysseus and his crew arrive at Thrinacia 46); in Pindaro, vissuto nel 500 a. C., che com- e jonë herë e mohuar , herë e vjedhur e herë i referohet formës gjeografike trekëndore të after passing Scylla and Charybdis. Odysseus pone un poema in onore del nume dodoneo, e heshtur krijon një huti e cila na kushton Sicilisë. ishullit më të madh në Detin Mesdhe. has been warned by both Circe and the shade pagina 9 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Monografi Kronika e eksodeve dhe vendbanimet arbëreshe në Itali 1272-1278 Nga Prof. Dr. Lutfi Alia

1470 – 1477: Gjatë vitit 1470, drejt brigjeve Pulieze u dynd një valë tjetër refugjatësh albanezë, të cilët u pritën nga Geronimo Sansaverino, princi i Bi- signano, i cili i sistemoi në pronat e tij, pasi në vitet 1410-1451, ishin çpopulluar gati tërësisht nga vdekjet masive, të shkaktuara nga epidemia e murtajës, por dhe nga vdekjet nga zia e bukes, si pasojë e thatësirës në ato vite, që i dëmtoi rëndë prodhimet bujqësore dhe blegtorale. Në pritjen dhe sistemimin e këtij fluksi refugjatësh, u impenjua dukesha Irina Kastrioti, stërmbesa e Skenderbeut, dukesha e San Pietro dhe Ga- latina, e cila ishte e martuar me Antonio San- saverino, i biri i Princit Geronimo Sansaverino të Bisignano. Në vitet 1467 – 1471, refugjatët albanezë u sistemuan në brigjet e Koriliano të Vittorio Carpacci: Bazorilievi “Rrethimi i Shkodres”, i vendosur në fasadën e Kalabria Citra, troje pothuaj të çpopulluara, shkollës të Albanezëve, në rrugicën Piovan në Shen Mauricio – Venecia. ndërsa në këmbët e Shillës, albanezët u ven- dosën në San Demetrio (Shen Mitri), Makia, Shen Kozmai, Shen Sofia e Epirit, Vakaricio, 1478 – 1479: Venedikut. Në Venecia, shkodranët gjetën një 1482 – 1492: Shen Giorgio – Albaneze dhe Spezzano Alba- Gjatë këtyre dy viteve ranë Kruja dhe Shko- mjedis të favorshëm, për të shprehur kulturën Familje albanezësh nga Çamëria dhe Himara, neze, qendër banimi, që shtrihet pranë lumit dra, dy qendrat e rezistencës heroike antiturke. arbërore, që i lejoi të integrohen denjësisht në zbarkuan në Salento dhe në Siçili. Ata që u ven- Krati. Në vitin 1471, familjet albaneze të siste- Ushtria otomane, pasi i pushtoi këto dy qytete, rinashimenton italiane dhe europiane, ndër të dosën në Salento, përballuan sulmet dhe repra- muara në San Demetrio Korone të provincës vrau me dhjetramijëra banorë të pafajshëm dhe cilët u shquan humanistët Gjon Gazulli, Pal Ga- zaljet e ushtrisë turke, që vazhdonin te sulmonin së Kozences, fituan të drejtën e pronësisë të për këtë fakt, histriografia shqiptare ende nuk zulli, Andrea Gazulli, Mikel Marullo, Marin Bar- qytetet bregdetare të Puljas. Në këto rrethana, një trojeve dhe të shtëpive. Ky sukses u arrit për po pronocohet, për të treguar përmasat e këtij letti, Nikolla Tomeo, Mikele Artisti etj. Në këtë pjesë e albanezëve u detyruan të ikin e të shkojnë merita te murgut arbëresh Paolo Greko, i cili gjenocidi të popullit tonë. Jo vetëm vranë shume grup albanezësh të shquar, bënin pjesë piktorët në Siçili. Pas një udhëtimi të gjatë, arrijtën në ko- më 3 nëntor 1471 i kërkoi noterit De Angelis, njerëz, por morën robër një pjesë të konsiderue- dhe skulptorët Andrea Aleksi, Viktor Karpaçi, munën Monreal ku u pritën nga ipeshkëvi Imzot të hartonte aktet e regjistrimit të albanezëve dhe shme banorësh, që i dërguan skllevër në Turqi. Mark Bazati etj, të të njohur në historinë e artit, Nikolao Trullenki, i cili u dha refugjateve feudet dhënien e tapive të pronësisë të tokave, që do Pasi pushtuan Krujën (1478), ushtria osmane i si krijuesit e shkollës albaneze të pikturës. e Merco (Merko) dhe Daydingli në Palermo. Në të kultivonin. San Demetrio është një ndër qen- masakroi të gjithë luftarët dhe banorët, që ishin vitet 1482 – 1483 bëri dimër i egër, kështu hi- drat kulturore më të rëndësishme të komunitetit në kështjellën e Krujës dhe shumë pak nga ata 1480: marjotët dhe çamët, që ishin vendosur në shpatet arbëresh, që ka ruajtur gjuhën albaneze, ritin që i shpëtuan reprazaljeve, si dhe një pjesë e Në vitin 1480, Sulltan Mehmetit II – Fatihu, e malit Pizzuta (Picuta), u detyruan të zbresin po- ortodoks, kostumet, doket e origjinës dhe tradi- vogël e ushtarëve milanezë, napolitanë dhe arti- urdhëroi sulmin kundër Romës. Me 281 anije, shtë në luginë dhe në pllajat, ku ndërtuan shtëpitë tat patriotike. Në periudhen e sundimit te Ferdi- lierët gjermanë, me shumë vështirësi, arrijtën në dhjetra mijëra ushtarë turq zbarkuan në loka- dhe themeluan komunën e famëshme Piana degli nandit IV Borbon, në komunën e San Demetrio Kepin e Rodonit, ku i hypën anijeve veneciane litetin Roka të Otrantos, ku banonin dhe nje Albanesi. Disa familje të tjera, të fisnikëve Janni u hap “Kolegji Italo-Albanez i Sant’Adriano” dhe zbarkuan në brigjet italiane. Në vitin 1479 grup familjesh albaneze. Hordhitë turke sul- Barbati, Gjergj Gulemi, Janni Skirò, Janni Man- (1732-1794), institucion i rëndësishëm fetar e ra dhe Shkodra, bastioni i fundit i rezistencës muan me egërsi, vranë, dogjën e shkatërruan kaluzi, Tomaso Thani, Gjon Borshi, Mateo Masa, kulturor, i konsideruar fari i identitetit albanez. kundër hordhive osmane. Më 25 janar 1479, në gjithëçka që gjenin përpara. Pas një rezisten- Teodor Dragoti, Gjergj Barleci, Jani Thaminiti Në vitin 1524, me urdhër të mbretit Karlit V, në Stamboll u nënshkrua paqa Turko-Venedikase ce të mundueshme, 400 ushtarët dhe banorët dhe familjet Muzaka, Mansi dhe Mazi, u shpërn- San Demetrio u sistemua një grup refugjatësh dhe nga kjo marreveshje, mbrojtësit e Shkodrës e Roko u strehuan në keshtjellën e Otrantos danë në feudet Bronto, Mezzojuso, Sant’Angelo arvanitas, që erdhën nga Korone e Mores. Në fituan të drejtën të largoheshin me armët dhe pa- dhe nuk pranuan t’i dorëzohen pashait turk. dhe San Mikele. (Raffaele P. A. Patitario: Casati fraksionin Macchia Albanese (Makia – Maqa) të suritë e tyre. Rreth 2500 luftëtarët dhe banorët, Pas dy javë luftimesh, artileria turke i shembi albanesi in Calabria e Sicilia. Rivista Storica Cala- San Demetrio, u lind Jeronim De Rada, figura që i shpëtuan masakrave të ushtrisë otomane, muret, e pushtoi keshtjellën dhe i masakroi të brese: N.S. X-XI 1989 -1990 NN 1-4). më e shquar e kulturës dhe e patriotizmit ar- hypen në anijet veneciane, që ishin ankoruar gjithë banorët arbëreshë dhe italianë. Me 28 Avancimi i hordhive turke vazhdonte pan- bëresh, shkrimtari e publicisti në përmasa euro- në lumin e Bunës dhe emigruan në Venecia. gusht 1480, barbarët turq i prenë kokat 813 dërprerje, duke pushtuar territore të gjera të piane, themeluesi i letërsisë moderne albaneze. Mbrojtja heroike e Shkodres, eshte perjetesuar robërve. Skeletet e martirëve të masakrës të Greqisë, ndër ato shumë vendbanime arvanita- Në kodrinat në veri perëndim të Bisigano, në në shumë kronika e në një varg veprash letra- Otrantos, ruhen në katedralen Santa Maria An- se. Në 1470 pushtuan ishullin Negroponte, më vitin 1471 refugjatët albanezë u vendosën ne re, ndër të cilat mbishquhet Marin Barletti me nunziata të Otrantos. 1472 Vonizza, më 1479 dy fortesat Zarnata e komunën San Sofia D’Epiro. Nga 77 shtëpi që veprën “Rrethimi i Shkodrës”, piktori Vittorio Maina, më 1479 Navarino dhe Lepanto. Rënia kishte në vitin e themelimit, me pas u bashkuan Karpaçi, me bazorilievin “Rrethimi i Shkodrës”, 1481: e këtyre qyteteve u shoqërua me emigrime ma- dhe banorët e fshatit Pedilati, kesisoj në vitin i vendosur në fasadën e shkollës së pikturës Eksodi masiv, i organizuar nga Princi Gjon sive të arvanitasve dhe grekëve drejt Italisë. (C. 1543 u zgjerua me 96 shtëpi. Në këtë komunë Shen Maria e Albanezëve, si dhe Paolo Verone- Kastrioti, në bashkëpunim me Republikën e Ciampi: Le sedi dei greci arvaniti. Rivista Geo- u vendosën albanezë nga fiset fisnike Mirako, si me afreskun “Qendresa e Shkodrës”, që ndo- Venecias. Me mijëra albanezë, pas një lundrimi grafica Italiana: XCII. 2, Giugno 1985). Baffa-Trashi, Damesi, Beçi, Bujari etj. dhet në Sallën e Këshillit të Madh të Dozhëve të të gjatë e të mundueshëm, zbarkuan në Napoli. (vazhdon ne numrin e ardhshem)

jo vetëm Trinakria por edhe shumë nga poe- ma e Virgjilit (1) Trioakria rrjedh nga gjuha pellazge – Trinakria pellasgo-shqiptare Tre-kokat (tre-krerët), pra Trine=tre, kria = kreu=koka, kështu e thёnё e dove Cerere saziò gli nga banorët e lashtë Pellasg për figurën e saj uomini col primo pane trekëndëshe dhe tre promontoret (cepat), Pe- (4). La mia mente, sciol- lorus, Pachynus, and Lilybæum Më poshtë i ta d’ogni Iegge di spazio kemi edhe spjegimet tjera për fjale pellazge që e di tempo, ritorna a tuoi kuptohen drejt vetë nëpërmjet të gjuhës sonë të monti aerei (5), alle bel- lashtë, gjuhës së Perëndive . le colline (6), alle beate (2) Pra appeluar si ishulli i diellit. (3) Saturni valli (7), ai simbolici mbasi i ka prerë organet gjenitale tё atin e tij pelle- Uranit, hodhi dhe e fshehu në Sicili drapërin. Virgjili pra këndon: (4) Egjyptianёt i thanë qё Cereri e gjeti përdor- “Pёrshёndetje, tokё e imin e bukës kur ishte në Egjypt; lumtur, që etërit e mi Athinasit dhe Sicilianёt mbёshtesin se thirrёn Trianakria (1), ti shpikjen e përdorimit tё grurit dhe Elbit i kishte që ushqeve nё fushat e fillimet në Sicili nga Cerere i lindur atje; dhe tua pjellore qetë e diel- se ishulli i është Kushtuar (shёnjtёruar) asaj, lit (2), ku Saturni fshehu siç e shohim nga monedhat antike Sikule. (5) drapërin e tij të artë (3), Malet Erei, të quajtur kështu nga fjala Pelasgo- burimin misterioz të shqiptare Er ose të erës, për të cilat akoma qytetit, dhe ku Çerere i pёrcaktuar me erëra tё forta, janë malet më të ngopi njerëzit me bukën famshme të Siçilis nё lashtësi pёrafёrsisht me of Tiresias to avoid Thrinacia, but his men beg e parë (4). Mendja ime, e tretur nga çdo Ligj Alunzio sot i shkatёrruar: ku pёrmbi gjendet him to let them stop and rest.) Por, Oh Muze i hapësirës dhe e kohës, kthehet në malet tua Kalaja Siciliane, le tё trajtojmë (këndojnë) për argu- qiellor (tё lartë) (5), tek kodrat e bukura (6), në E Shёn Filadelfo, ose vëllai i mirë. (Fazel- mente pak në nivel më të lartë ! VIRGILIO: luginat e bekuara (7), të simboliket. lo) (6) Bucheri nga Pellazgjikja- shqip korre- BUCOLICHE (ECLOGA IV): “Salve, feli- spondon me bukur, ose mё saktё me Bukuria. pellasgo-shqiptare Tre-kokat (tre-krerët), pra ce terra, che gli avi miei appellarono Triana- Të shkojmë më tutje, libri e Sot Bagaria, pranë Palermos, quajtur dikur nё Trine=tre, kria = kreu=koka, kështu e thёnё cria(1), tu che nutristi ne’ tuoi ubertosi campi spjegon të vërtetën . lashtёsi dhe Lito-bello. (7) Vallevelima, nga nga banorët e lashtë Pellasg për figurën e saj i bovi del sole (2), dove Saturno nascose la etëm me gjuhën shipe si trashëguese e Pellazgjikja - shqip do të thotë Valle e Bekuar. trekëndëshe dhe tre promontoret (cepat), Pe- sua falce d’oro (3), misteriosa sorgente di città, Vvetme e pellazgjishtes mund të spjegohet Edhe një herë: “(1) Trionakria rrjedh nga gjuha lorus, Pachynus, and Lilybæum“. Cultura Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 10 Nga Besi Bekteshi

ë shumë nga pikëpyetjet e di- tëve të sotme, nga shumë dra- Nma të mëdha të femrës shqip- tare pikërisht sot, nga një tragjedi e ditëve të sotme ku burri qëllon dhe vret gruan, më vjen imazhi i jashtëzak- onshëm i femrës së parë të vërtetë të emancipuar në Shqipëri. Shëmbullit unikal të guximit qytetar. Kush mund të ishte ajo, dhe ku mund të ishte një femër e tillë. E para, vërtetësisht mund të ishte në një qytet, ku kishte shfaqje reale publike e dyta, duhet të ishte një vënd ku kishte relacione të larta si letrare, politike dhe mundësis- ht diplomatike, e ky ishte vetëm qyteti i madh, më i madh i Shqipërisë ose Shkodra e viteve 1910-1930. Po pra, unë po flas në një kohë “boom-i” artistik në qytetin libe- ral dhe konservator njëkohësisht që ishte Shkodra. Që nga viti 1911 dhe sidomos në vitin 1912, Kolë Idro- meno, sajon një salon ku mund të Gratë katoliket të Shkodrës ishin femrat projektoheshin diapozitiva të “kalue- shëm” me shpjetësi në një klub të or- ganizuar i cili u mbyll më vonë. Ishin shfaqjet e para të filmit, dhe në vitin e para shqiptare që luajtën në teatër 1912, Idromeno që është dhe “lin- dësi” i filmit në Shqipëri, kinemasë të dilte në skenë. Jo, në asnjë mënyrë Kakariqi. Sot akoma nuk dihet mirë e Z. Çurçisë, Adelajdja e F. Loros, Shkodrën. Në fund, të gjitha bashkë, së parë dhe xhirimeve të para, bën dhe në Shkodrën moderne. As në la- kush ishte ajo femër, (normaloisht që Marta e Mati Logorecit, Nusha e Shuk luanin një valle patriotike e titulluar një kontratë për shfaqje filmi, kontra- gjet Gjuhadol dhe Sarreq, por në vitin të interesuarit e dinin) ajo grua, vajzë Gjokës, Despina e Joakin Kokosheviç, “Rrnoftë Shypnia” ku nxënëset e si- të qiraje nga një austriak, dhe shfaq 1919, ndodh një diçka e madhe për apo e shoqa e kujt ishte apo ishte një Nineja e Tom Naraçit. Shikohet qartë përpërmndura, jepnin performancën tashmë rregullisht në zonën katolike Shkodrën dhe Shqipërinë. Duke pasur beqareshë. Por gjithsesi deri në atë dhe mirë, se nga kush familje ishin e fundit. Ishin pinjolle të familjeve pa- të Shkodrës ose shtëpinë e tij filmat Arkivin e Muzeut në dispozicion dhe kohë dhe pak më vonë, rolet e fem- dhe se kush ishte dhe do të vazhdonte triotike dhe kështu duheshin mbyllur e parë në Shqipëri. Ishin momentet me ndihmën e një miku të Arkivit dhe rave luheshin nga meshkujt të veshur si trashëgimi artistike dhe kulturore shfaqjet në atë kohë. e para të filmit, dhe padyshim aty pikërisht zotit Gjon Stefa i cili pasuroi pikërisht si femër në teatër. Bëri bujë në Shkodër. Ishte diçka që nuk mund të përs- ka pasur dhe gra që shikonin , por arkivin me postera të tjerë të kohës, se spektatorët ( të ftuarit) e kuptuan se Por kryevepër ishte drama “E Tra- ëritej, dhe që tregon në mënyrë të mbas viteve 1913, mbas ardhjes së arrij të rikonceptoj dhe dëshmoj qar- tashmë femra ishte qartësisht femër, dhëtuemja”. Ishte një dramë me pesë jashtëzakonshme nivelin e madh të Internacionalit, Shkodra u bë qyteti të, se kush ishin dhe femrat e para dhe biles disa thanë jashtë në qytet akte e luajtur me vetëm femra në qytetarisë shkodrane, dhe të lagjeve më i lirë dhe diplamatik, por edhe shqiptare, që çanë orientalizmin dhe sepse u bë si barcoletë se ajo ishte një Shkodër. Posteri kishte shtylla anash kulturore të saj. Ishte tendenca për kulturor, jo vetëm në tokat shqipta- prambetjen e madhe, duke luajtur nga Italia, apo nga Beogradi, por këto me fytyra gruaje, dhe normalisht të modernizëm, qytetërim europian dhe re por dhe rajon, sepse konsullatat krahas burrave në shfaqe të hapura ishin vetëm gojët që nuk mbyllen në gjithë po merrnin vesh se aty luhesh patriotizëm njëkohësisht. Ato janë e shumta dhe të huajt e shumtë në në Shkodër. Është pra viti 1919 dhe Shkodër. pjesa kryesore dhe e përgjithshme vajzat dhe gratë e para të çmontimit qarkullim, impononin dhe moderniz- nga Kol Gurakuqi i frymëzuar nga një Gjithsesi vimë në vitet 1921 dhe nga pikërisht femrat. Në dramën e të mentalitetit oriental, dhe ishin vaj- min real të kohës dhe shkëmbimet e shfaqe kinematografike të pikërisht 1922 në Shkodër, dhe tashmë janë jashtëzakonshme “E Tradhëtuemja” za të njerezve të jashtëzakonshëm të litaraturës, fillimet e sportit dhe tea- Idromenos, vihet në skenë një “dramë vite guximi për teatrot dhe shoqëritë, luanin: Markeza e Sh. Justit nga Tina kulturës shkodrane. Unë po i bëj një trit të parë real. dashtnore” e shoqërisë “Vëllazënija” e padyshim kulmi është shfaqa gjim- e Gjon Ashikut, Ema nga Angjelina homazh të vogël, pikërisht këtij brezi, Kjo gjë prej kohe në Shkodër, si- e quajtur “Erminja e Vorfën”. Ishte nastikore “Katër Caqet Temelore” e e Mark Temalit, Marija nga Lezina e që luajti rolin e madh të shkëputjes domos mbas viteve 1860. Pra ishte madhështore kjo gjë dhe luajtën në gjitha nga femra. Imagjinoni femrat Pashko Cefës, Elvira nga Adelajdja e së parë nga mbyllja mbas “kafazeve vëndi fertil dhe mundësisht me talent “dramën dashtnore” ose dramën e që jo vetëm luajnë, por bëjnë ush- Pjetër Lekës, Lena nga Kristina e Zef dhe penxhereve” të femrës shkodrane sidomos në lagjet Gjuhadol dhe Sar- dashurisë Kol Mjeda, Lin Deda, Kel trime gjimnastikore në vitin 1922!! Gjonej, një shërbëtore nga Katrina e dhe shqiptare dhe dalja e barabartë req, brënda zejtarëve dhe zanatlinjve, Feta, Junuz Buliqi, Ali Borshi, Omer Zyrtarisht kjo gjë. Por akoma më Ndrekë Çefës, një rojtare burgu nga me burrin në publik. Ishin vërtetë për të filluar dhe rrugën e madhe të Ruzhdi dhe Muhamed Reçi. Dakort, shumë drama “E Tradhtuemja”. Në Ida e Kel Kodhelit dhe një zonjë, e femrat e para të teatrit dhe pjesëve të artit dhe sidomos teatrit. Aty ishte por në rolin e Erminjes luajti dhe lojën e gjimnastikës, kanë luajtur luajtur nga Metilda e Kol Kakarriqit. para artistike dhe kulturore në Shqi- tendenca për të marrë pjesë gjërësisht një femër, jo në të gjitha shfaqet dhe femrat, vajzat e para në Shqipëri dhe Zyrtarisht, me dokumenta, me lojë përi. Ishin vërtetë hapa të mëdhenj në dhe femra e emancipuar. Ajo femër, pa ju nxjerrë emri në afishe në vitin emrat janë dhënë kështu: Adelajdja reale, në shfaqje të drejtpërdrejtë. Me këtë drejtim. Po dhe ishin pikërisht në e cila tashmë mësonte edhe gjuhë të 1919, por luajti ama një fëmër. Po e K. Muzhanit, Kjara e Ejell Koliqit, fytyrë të zbuluar e tekst të jashtëzak- Shkodër. Nuk janë përmëndur shumë huaja, i kishte ikur, ose tentonte t’i ashtu në një natë shfaqeje luajti sërish Karitina e Ejëll Koliqit, Margerita onshëm, ishin fermrat e para të guxim- dhe nuk janë njohur, sepse pak është ikte otomanizmit dhe kishte marrë një femër, në rolin e pikërisht femrës e Sh. Koliqit, Kristina e Zef Gjonej, shme, familjaret e para të njerëzve të kujdesur që ato të përmënden rea- rrugën perendimore të civilizimit. Nga ose të Madalenës së shoqes së Viktor Pina e Zef Gjonej, Nikolina e Kel lartë të kulturës dhe artit në Shkodër, lisht. Por emrat e tyre kanë mbetur viti 1914 dhe deri në vitin 1919, as Paolit. Kishte dhe shoqërim orkes- Kodhelit, Domenika Tedeskini, Gizela që po bënin edhe gruan, por kryesi- në një poster të jashtëzakonshëm të që bëhej fjalë se një fëmër të mund tral drame, dhe dirigjent ishte Luigj Tedeskini, Viktorja e Z. Jakut, Roza sht vajzën nxënëse që po nderonte nëntë dekadave më parë.

(Continua da pagina 5) Albania: la terra degli antichi Illiri monete riportano l’immagine della tipica galea, veloce e maneggevole. navi veloci e leggere, donde ancor oggi i Romani fermentazione del miele, difficile da distinguere che lo sperone roccioso stretto tra i fiumi Kiri e Nel 229 a.C., i frequenti attacchi alle navi italiche chiamano liburne le biremi leggere e rapide» dal vino invecchiato – scrive Aristotele –. I poveri, Bruna ospitava, un tempo, la cittadella illirica e il diedero spunto a Roma per dichiarare guerra agli (Appiano, 3). invece, si accontentavano invece della sabaia, palazzo reale; la città vera e propria si sviluppava, Ardiei. Teuta fu inizialmente costretta a negoziare Filippo V di Macedonia aveva grande stima dei ottenuta con orzo fermentato e normalmente invece, nell’area pianeggiante alla base della una tregua con i romani che ne approfittarono per cantieri navali illirici e ordinò loro ben cento navi alternata con la parabija, una bevanda non alcolica. collina, che è oggetto di una attività di indagine stabilire degli avamposti a Durazzo e ad Apollonia. da guerra. Da molti indizi risulta chiaro che gli illiri furono archeomagnetica preventiva. Il personaggio più Gli Illiri si trovano costretti ad una difficile Data la relativa facilità di navigazione del Canale precocemente influenzati dalla cultura della vicina conosciuto dell’epopea illirica fu una donna, la scelta di campo: da un lato i Romani, dall’altro d’Otranto, non c’è poi da stupirsi che i mitografi Grecia, da cui presero in prestito usanze, status regina Teuta. Il fatto di trovare una donna al vertice i Macedoni; malauguratamente, optarono per greci e romani (Strabone, Festo e Antonio Liberale) symbols e modelli organizzativi. Di particolare della vita politica di una comunità non è poi così quest’ultimi, trovandosi in gravissime difficoltà accennino al contributo di gruppi di illiri alla importanza fu, senza dubbio, l’introduzione della isolato (basti pensare a Boudicca presso i Britanni soprattutto dopo la clamorosa sconfitta subita da genesi delle popolazioni dei Dauni, dei Peucezi e scrittura, avvenuta a partire dal IV sec a.C. in o alla stessa Cleopatra d’Egitto), ed è un tratto Filippo V di Macedonia nel 168 a.C. a Pidna. dei Messapi in Puglia. concomitanza con il diffondersi dell’amore per il culturale che gli illiri condividevano, ad esempio, Incassata questa vittoria, l’anno seguente, Le fonti riportano anche alcuni particolari dello teatro e di uno stile di vita più “internazionale”. con i vicini celti. Eliano e Varrone insistono nel le legioni romane si presentarono alle porte di stile di vita delle classi più ricche, talora fedelmente Si conoscono diverse iscrizioni e tutte composte in tratteggiare figure di donne illiriche piuttosto Passaron (la capitale dei Molossi) con l’ordine talora con spirito polemico o denigratorio. In lingua greca; nella vita quotidiana veniva invece mascoline: intente a tosare la lana, a tagliare la di saccheggiare le città: soldati e cavalieri generale sembra che gli aristocratici avessero una utilizzato l’illirico, idioma indoeuropeo distinto da legna, a riparare il tetto di casa e a condurre i ricevettero come bottino rispettivamente duecento certa predilezione per il vino. Ateneo di Naucrati quello greco come pure dal celtico, dal latino e dal cavalli alle fonte prendendosi cura, al contempo, e quattrocento denari, mentre le mura cittadine (uno scrittore alessandrino del II-III sec a.C.) è germanico. dei figli. Eliano aggiunge che, in presenza di ospiti vennero rase al suolo e centocinquantamila ricco di particolari: «Gli illiri mangiano seduti» – e stranieri, esse banchettavano sedute a fianco degli persone furono vendute sul mercato degli schiavi. dunque non sdraiati sulla kline alla moda greca – uomini ed erano solite brindare con tutti gli altri. L’epopea di Teuta, l’ultima Nel 167 a.C. tutte le città comprese tra il fiume «e bevono smodatamente al punto che sono soliti Donne di lignaggio regale avevano poi la regina degli Illiri Drinos e Aoos (la cosiddetta Atintania) ricevettero stringere la cintura per scongiurare l’accrescersi possibilità di salire al trono alla morte del marito l’ordine di attaccare e saccheggiare le città illiriche del ventre». Teopompo (IV sec d.C.) conferma: Gli abanesi riconoscono nella città di Scutari il ereditando i beni famigliari, cosa impossibile alle che avevano appoggiato Perseo di Macedonia; «Gli aristocratici illirici ogni giorno fanno festa, simbolo dell’indipendenza illirica ed il luogo in greche e alle romane dell’epoca. furono risparmiate solo quelle che avevano aiutato bevono e si ubriacano». Attorno a Durazzo era cui si consumarono gli ultimi atti della resistenza Teuta si trovò nella difficile condizione di gestire i Romani. piuttosto rinomato un vino chiamato basilisca delle fiere popolazioni indigene all’avanzata della la fase di espansionismo romano nel Mediterraneo Lucio Anicio Gallo celebrò il trionfo nella (alcuni pensano che fosse l’antenato del Bordeaux), potenza romana. Oggi Scutari è una città moderna nel periodo delle guerre contro Cartagine. Nel III capitale: davanti al carro del pretore vittorioso anche soprannominato «il nemico della testa»; e vitale, dominata scenograficamente dalla sagoma sec a.C., la tribù illirica settentrionale degli Ardiei fu fatto sfilare l’ultimo re illirico, Genzio con la nella stessa zona il popolo dei Taulanti produceva del castello di Rozafa. Tracce di mura poligonali aveva stabilito la capitale a Scutari (Shkodra). Gli moglie e i figli, suo fratello Caravanzios e altri idromele, una bevanda forte e dolce ottenuta dalla incorporate nella fortezza medievale confermano Ardiei, erano abili navigatori e, non a caso, le loro (segue a pagina 15) pagina 11 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Antichità nga Ilirjan Gjika Themelimi ër Apoloninë janë botuar një sërë librash Përpara themelimit të kolonisë së Apolonisë, historikë me autorë emra të njohur të ar- tregtarët grekë ishin shfaqur në brigjet e Ilirisë, Pkeologjisë shqiptare të cilët mbajnë përg- duke krijuar kontakte shkëmbimi me fiset Ilire. jithësisht titullin ‘’Apolonia e Ilirisë’’. Ndërkohë Apolonia e Jonit Këto pika kontakti të quajtura “emporiume” i që ne ndryshe mund ta quajmë qytetin antik shërbenin tregtisë tranzite. Ato ishin ngritur me plot të drejtë si ‘’Apolonia e Jonit’’. Këtë edhe në rajonin midis Semanit dhe Vjosës, përg- emërtim e mbështesim tek dëshmitë historike jatë grykëderdhjeve të këtyre lumenjve (Neritan të së kaluarës. Duke i renditur faktet një e nga Ceka. Ilirët. Tirane 2001. fq.50). Funksionimi i një, fillimisht e nisim me njoftimin se gjatë an- tyre krijoi mundësinë e ngritjes të një ngulimi të tikitetit, vija ndarëse midis deteve të Jonit dhe përhershëm tregtar, i cili do të bënte këmbimin Adriatikut ndodhej pranë Epidamnit (Durrës- e mallrave midis tregut grek dhe atij ilir. it), ndryshe nga përcaktimi i sotëm, i cili si vijë Korkyra dhe Korinti kishin kontradita midis ndarëse midis dy deteve merr atë që ndodhet tyre, sepse nisën të rivalizonin njëra-tjetrën li- midis kepit të Gjuhëzës në gadishullin e Kara- dhur me kontrollin e kolonive, përgjatë Jonit dhe burunit dhe Otrantos në Itali. Po kështu, autorët Adriatikut lindor. Megjithatë për themelimin e antikë si Herodoti, Pausania, Lukiani, Aristoteli, Apolonisë, këto dy polise u treguan partnerë me Vib Sekuestri, Foti dhe Theofrasti e quanin këtë qëllim që të ushtronin të drejtat koloniale (Alek- qytet, “Apolonia e Jonit”. Ndërsa Klaud Eliani sandra Mano. Aspekte të kolonizimit helen në përdorte për këtë qëllim termin “Në pellgun e Ilirinë e jugut. Iliria 2. Tiranë 1984. Fq 3-22). Jonit”. Po kështu Dion Kasi e quante kanalin e Një hipotezë tjetër që ekziston për themelimin e sotëm të Otrantos ngushtica e Jonit, kurse Plini qytetit është se, Apolonia mund të jetë ngritur thoshte se “në detin Jon tremijë hapa larg Orikut nga kolonistë të ardhur nga Epidamni, të cilët gjendet ishulli i Sazanit”. Në vijim të këtij ar- e njihnin vendin dhe e përcaktuan saktë vendo- gumenti apoloniatët këtë emërtim ja rezervonin dhjen e kolonisë së re (Histori e Shqipërisë. U vetë qytetit të tyre. Jo pa qëllim, mbishkrimi i rritja demografike që përfshiu gjithë Greqinë ishin të pavarura. SH T. Vëll I.Tiranë 1959. Fq 67). Sipas Strabo- monumentit që ata ngritën në qytetin Olimpia të krijoi probleme mbipopullimi dhe vështirësi je- nit, ngulimi u ngrit 60 stade greke ose 9 km nga Peloponezit, për nder të fitores mbi amantët e tese. Kjo gjë solli prishjen e raportit midis pro- Mitologjia deti, dhe, 10 stade apo 1.5 km larg bregut verior Thronit të cilin na e jep Pausania, theksonte se: dhimit bujqësor dhe rritjes së popullsisë. Duke Apoloni ishte njëri prej 12 perëndive të Olim- te Vjosës, nëe një varg kodrash pranë bregut. “Këtu gjendemi si dhuratë e Apolonisë, ndërt- patur një reliev kryesisht kodrinor-malor, Gre- pit, i cili kish lindur ashtu si e motra, Artemisa, Kolonistët e parë që u vendosën ishin korintas, uar pranë Jonit nga Apoloni flokëgjatë”. qia kishte fare pak toka bujqësore, të cilat nuk nga martesa e Zeusit me Latonën (Todi Dhama. të cilët mund të ishin të përndjekur politikë nga mund të përballonin me prodhimet e tyre, ne- Fjalor i Mitologjisë. Tiranë 1987. Fq 36-37). Ai tirani Periandër në vitet 627-585 (Plutarku. De vojat jetike të një popullsie që shtohej vazhdimi- lindi në ishullin e Delosit sepse e ëma ndiqej nga Apolonia sera num.vind.7). Ata nuk ishin veçse 200 vetë “Qysh nga viti 2006, Apolonia kjo qendër sht nga pikpamja demografike. Gjithashtu mund zemërimi i perëndeshës Hera, e cila kishte dërg- dhe drejtoheshin nga oikisti Gylak (Stefanus Bi- arkeologjike e Shqipërisë funksionon si park të themi se, specializimi i bujqësisë greke drejt uar për ta vrarë atë përbindëshin Piton. Pasi lin- zantus. De Urbibus et Populis. 110). Të dhëna arkeologjik kombëtar dhe është i hapur për t’u kultivimit të frutikulturës, vreshtarisë dhe ullinj- djes së tij, Zeusi i dhuroi Apolonit të vogël një të tjera të marra prej autorëve antikë si: Plutar- vizituar nga turistë vendas dhe të huaj. Ndërk- ve, që favorizohej edhe nga karakteri i terrenit karrocë që tërhiqej nga mjelmat me të cilat ai ku dhe Stefan Bizantini theksojnë se, përpara ohë që, çdo verë aty zhvillohen ekspedita ar- bënte të nevojshme importimin e drithërave të do të udhëtonte vazhdimisht. Pasi u rrit dhe u themelimit të Apolonisë në këtë vend ekzistonte keologjike, të cilat së bashku me muzeun dhe bukës. Por një problem tjetër i mprehtë ekono- edukua ne Olimp, ai u nis drejt dragoit Piton për një vendbanim i ilirëve taulantë. Kjo gjë vërt- manastirin mesjetar krijojnë të gjitha kushtet që, mik ishte dhe sigurimi i lëndëve të para minera- tu hakmarrë ndaj përndjekjeve që i kish bërë etohet edhe nga materiali arkeologjik i gjetur, i në këtë “qytet antik” të zhvillohet një turizëm le, aq të nevojshme për zejtarinë, ashtu siç ishte dikur të ëmës. Këtë përbindësh të tmerrshëm cili dëshmon se ky vendbanim ekzistonte qysh i mirëfilltë kulturor dhe historik, ku karakterin edhe zotërimi i tregjeve për tregtimin e tyre. Apoloni e vrau në malin Parnas. Ndërkohë që nga periudha e bronzit të vonë (Neritan Ceka. shlodhës të të cilit ja shton edhe natyra e bukur Ndërkohë që problemeve të karakterit ekono- jetën e tij të mëvonshme do ta pasonin aventura Myzafer Korkuti. Arkeologjia. Tiranë 1993. fq e peisazhit përreth. E çdonjëri prej atyre që vjen mik i shtoheshin edhe ato që buronin nga poli- të shumta. Ndër to mund të përmendim vrasjen e 135). Objektet e zbuluara këtu si: enë qeramike, këtu për herë të parë, ose për të disajtën herë, tika. Të rrëzuar nga pushteti, grupe të ndryshme viganëve Olt dhe Efialt, të cilët kërcënuan Olim- sopata dytehëshe dhe heshta hekuri janë tipike nuk mund t’i shkojë mendja sesi kanë qenë mo- të polisit shikonin si të vetmen mënyrë për t’i pin, selinë e Zeusit dhe të perëndive të tjera. të kulturës Ilire. Kolonistët e parë u vendosën numentet e Apolonisë atëherë kur kazma e ar- shpëtuar hakmarrjeve dhe persekutimeve nga Një tjetër vrasje që Apoloni kreu ishte edhe ajo në këtë vend me marrëveshje me Ilirët, sepse keologut nuk kishte nisur të trokiste në tokë. E grupet rivale, largimin nga atdheu. Kështu rreth e satirit Marsian nga Frigia, i cili i shpalli garë krerët taulantë ishin të interesuar për zhvillimin ndodhur vetëm 10 km në perëndim të qytetit të vitit 775 p.k, kishte nisur krijimi i pikave tregta- Apolonit se cili do t’i binte me bukur flautit. Pas e këmbimit me tregtarët grekë. Pas përvojës po- Fierit, në Apoloni mund të shkosh shumë lehtë. re, të cilat më vonë u shndërruan në ngulime konkursit muzat ja dhanë fitoren Apolonit, i cili zitive të kolonisë së parë Epidamnit, që ishte një Vetëm 10-15 minuta udhëtim me makinë nga ky të këtyre emigrantëve, që më vonë u quajtën sipas kushtit të garës i ropi Marsianit lëkurën. shembull i mirë bashkëpunimi ata i lejuan Ko- qytet përmes Myzeqesë së vogël dhe të shfaqen koloni (Edëin Jacques. Shqiptarët. SH B Kartë e Të shumta ishin edhe historitë e dashurive të tij, rintit dhe Korkyrës të ngrinin edhe këtë koloni të përpara një varg kodrash në kurriz të të cilave Pendë. Tirane 1998. fq.108). siç ishin ato me nimfat: Dafina, Klita, Kasandra dytë në territorin që banohej prej tyre, përgjatë gjendet qyteti antik. Pikërisht këtu ndodhet “mi- Duke qenë një popull lundërtar, grekët ngar- dhe Klarida. Këto martesa zemëruan Zeusin i bregdetit nga Vjosa në Durrës. niera” më e pasur dhe më e madhe arkeologjike kuan në anijet e tyre atë pjesë të inventarit të cili i inatosur e goditi me rrufe Asklepin, djalin e Ndërkohë që, një grup i dytë të ardhurish e Shqipërisë, e cila ruan në vetvete një të njëq- duhur të mjeteve dhe plaçkave dhe u nisën për Apolonit dhe Klaridës. vërshoi në Apoloni nga Korkyra, Kikusi, Dy- indën e asaj që është zbuluar deri më sot”. t’u vendosur në ato vende të përshtatshme që Në shenjë hakmarrje ndaj të atit dhe perënd- sponti si dhe vetë Korinti. Emigrantët nga Kiku- Ndërkohë mund të themi se Apolonia antike, kishin përcaktuar. Kontigjenti i tyre përbëhej ive Apoloni vrau ciklopët dhe për këtë veprim si dhe Dysponti erdhën këtu pas shkatërrimit të që jetoi për 11 shekuj midis viteve 620 p.k dhe nga: emigrantë ekonomikë, disidentë politikë, ai u dëbua nga Olimpi. Gjatë qëndrimit në tokë, qyteteve të tyre nga Polisi i Elidës (Straboni. Lib 479 ishte një qytet shtet që lindi si produkt i të dëbuar, aventurierë dhe njerëz të të gjitha midis njerëzve ai kreu shumë veprimtari të do- VIII. 3). Kolonët grekë të aftë për punime irriga- proçesit të kolonizimit të madh grek të shekujve kategorive (Edëin Jacques. Shqiptarët. fq.109). bishme, ku u kujdes për kopetë e dhënve të cioni ndërmorrën projekte për kanalizimin dhe VIII-VI p.k, në brigjet e Ilirisë, të cilat banohe- Përgjatë detit Mesdhe kolonizimi u krye në tre mbretit të Thesalisë Admetit, ndërtoi muret e bonifikimin e fushës. Nëpërmjet kësaj ndërm- shin nga bashkësia fisnore e taulantëve. Stefan drejtime si në perëndim, ku u përfshi Italia, qytetit të Trojës dhe lidhi miqësi me perëndinë arrje ata e bënë vendin të banueshëm duke Bizantini një prej autorëve antikë thotë se: ajo Siçilia dhe Franca e jugut, Ballkani perëndimor tjetër: Hermesin, me të cilin kreu shumë aven- krijuar një qytet të mirëfilltë që në fillimet e tij ishte qyteti më i madh dhe më i rëndësishëm nga dhe verilindja përgjatë deteve të Zi dhe Marma- tura. Pasi përfundoi dënimin Apoloni u rikthye numëronte rreth 10 000 banorë (Neritan Ceka. të 30-të kolonitë greke, që u themeluan përgjatë ra. Drejtimi i katërt ishte ai i jug-lindjes si në në Olimp pranë hyjnive të tjera, duke nisur të Apolonia e Ilirisë. Shtëpia Botuese 8 Nëntori. bregdetit të Mesdheut, me emrin e perëndisë Siri, Feniki, Azi e Vogël dhe Egjipt. Kolonitë ushtronte funksionet e tij si perëndi e dritës, Tiranë 1982. fq.133). Kolonistët grekë sollën me Apolon (Stephani Byzantini De Urbibus et Po- lindën në bregdet si porte detare në territore poezisë, muzikës, oratorisë, profecisë, mbrojtës vete edhe institucionet, gjuhën, besimin, traditat pulis. 110). Me kalimin e kohës Apolonia do të përgjithësisht të mbrojtura natyrore (Shaban i qyteteve, kolonive dhe udhëtarëve. Kulti i dhe kulturën e tyre. Kjo gjë përcaktoi edhe mo- shndërrohet në një qytet “të madh dhe rënd- Dervishi. Greqia e lashtë. Fq. 74). Kolonizimi Apolonit nderohej në një sërë orakujsh, ku më delin politik të Apolonisë që nisi funksionimin ësishëm” siç e quante me të drejtë oratori dhe në brigjet e Ilirisë u bë në konflikt me Liburnët, i famshmi ishte ai i Delfit. Ndërkohë në botën si polis, i cili përbëhej nga qyteti dhe territori politikani romak në vitin 43 p.k Ciceroni (Cice- të cilët i shihnin grekët si konkurentë tregtarë antike ekzistonin shumë forma të bestytnive dhe përreth. Ai ishte një shtet sovran dhe kishte të ronis in Marcum Antonium Philippicae. XVI). për zotërimin e Adriatikut (Aleksandra Mano. imagjinatës njerëzore, të cilat kishin krijuar një drejtën e zhvillimit të marrëdhënieve me jashtë Në hapësirën e saj do të veprojnë personazhe Aspekte të kolonizimit Helen në Ilirinë e jugut. tjetër përfytyrim ndaj ngjarjeve të së kaluarës. si dhe të bënte luftra në mënyrë të pavarur. të famshëm të historisë antike si Glaukia, Pir- Iliria 2, Tiranë 1984. Fq 3-22). Në atë periudhë ishte bërë traditë që shumë po- Tradita e themelimit të kolonive përmbante rua i Epirit, mbretërit Kasandër dhe Filipi i V-të Fillimisht kolonitë, u krijuan nga iniciativa pri- lise, qytete dhe koloni, tja dedikonin themelimin si rregull që ato të quheshin me emrin e një Maqedonisë, apo strategët dhe shtetarët romakë vate e atyre grupeve të caktuara, të cilat ishin më e tyre personazheve të mitologjisë. Këtë traditë perëndie kulti ose të oikistit, drejtuesit të kolo- si Jul Çezari, Pompeu, Mark Antoni, Oktavian të prekurat nga proceset shoqërore. Më pas ky e gjejmë jo vetëm në kolonitë greke të bregdetit, nistëve të parë. Mbi këtë ide ekziston hipoteza Augusti, etj. Nga Apolonia niste dega jugore e proçes u drejtua nga vetë poliset, duke krijuar por edhe në qytetet Ilire. Kështu, lidhur me këtë se emri i parë i këtij qyteti ka qenë Gylakea, i rrugës Egnatia, e cila ishte arteria më e rëndësi- edhe strukturat përkatëse që drejtoheshin nga dukuri, Apollodori, një tjetër autor i antikitetit cili më vonë do të zëvendësohet nga emri Apo- shme rrugore që lidhte perëndimin me lindjen. nëpunës të caktuar të quajtur “oikistë” (Shaban na citon një legjendë apoloniate, ku sipas së lonia (Stefanus Bizantus. De Urbibus et Populis. Zhvillimi ekonomik, politik dhe kulturor i Apo- Dervishi. Greqia e Lashtë. Fq 74). Okistët orga- cilës: “Pasi vdiq Helefenori në Trojë, populli i 110). Ky ndërrim emrash mund të ketë ndodhur lonisë pasqyrohet nga shkrimet dhe njoftimet e nizonin emigrantët që do të linin “qytetin nënë” tij u zhvendos në gjirin e Jonit, duke u vendosur nga ndikimi që kishte tempulli i Apolonit, që shumë autorëve antikë, nga mund të përmend- (metropolin), për t’i udhëhequr ata drejt koloni- në Apoloninë e Epirit” (Apollodorus. Epitome, ngritën Korintasit për nder të qytetit të origjinës im dëshmitë e Hekateut, Herodotit, Tukiditit, së së re që do të lindte. Ata përcaktonin edhe VI. 15-15b.). së tyre. Skylaksit, Aristotelit, Polibit, Skymnit, Ciceronit, vendin e ngulimit dhe gjithçka që do të duhej Interesante është se nga legjenda apoloniate u Mund të ketë qenë fama e madhe që mori kjo Çezarit, Tit Livit, Plinit, Strabonit, Plutarkut e rreth qytetit të ardhshëm. Kolonizimi nuk ishte ndikuan edhe fqinjët Ilirë, sidomos dy bashkës- faltore, e cila i dha emrin përfundimtar kësaj deri tek Stefan Bizantini, etj. pushtim, por një tip marrëveshje me popullsinë itë kufitare të bylinëve dhe amantëve. Kështu, kolonie. Nuk është çudi se, një dukuri e tillë e vendit ku do të ngrihej ngulimi. Ishte interesi i Stefan Bizantini tek vepra e tij: “Mbi qytetet ndodhi edhe në qytetin simotër të Epidamnit, Kolonizimi kësaj të fundit për artikujt e zejtarisë dhe bujqës- dhe popujt” na njofton se, “Bylisi ishte theme- i cili më vonë u quajt Dyrrah. Ndërsa hipoteza Në shekujt VIII-VI p.k e gjithë Greqia u përf- isë greke si: metalet, qeramikën, vajin, verën, etj., luar nga Neoptolemi i biri i Akilit” (Stefanus Bi- e dytë lidhet me bekimin që morën kolonistët e shi nga një dukuri ekonomike, politike dhe sho- që t’i lejonte grekët për të krijuar ngulimet e tyre. zantus. De Urbibus et Populis. 110 ). Ndërsa parë nga orakulli i Apolonit në Delf, kur shkuan qërore që njihet në histori me emrin “kolonizimi Kolonitë e reja mbajtën kontakte të ngushta me fqinjët amantë që jetonin përgjatë luginës së për të marrë profecinë e tij. Ka gjasa që këtu, i madh Grek” (Shaban Dervishi. Greqia e La- “poliset-nëna” duke ruajtur lidhjet ekonomike, lumit Shushica (Kelydnos), aludonin se, qyteti i atyre t’u jetë sugjeruar që koloninë ta quanin shtë. Tiranë 2001. fq.70). Ky proçes emigrimi politike, kulturore e fetare. Zhvillimi dhe fuqizimi tyre ishte krijuar nga abantët e Eubesë, që ishin me emrin e Apolonit. Ndërkohë që sot rreth 500 përfshiu pothuajse të gjitha shtresat e popullsisë i tyre si polise të reja, solli tendencën e pavarësisë vendosur pas luftës së Trojës. Legjenda të tilla m në perëndim të mureve rrënojë të Apoloni- të poliseve greke, duke nisur nga disa shkaqe ku nga metropoli, gjë që pati si pasojë luftëra civile që fantazonin themelimin nga heronjtë e Trojës, së ruhet emërtimi Magjyle, që mund të të jetë dy ishin më kryesoret, ai ekonomik dhe ai me dhe konflikte ushtarake. Në shumicën e rasteve mbartnin edhe kolonitë e tjera të bregdetit si mbetja e emrit të parë të këtij qyteti, Gylakea. karakter politik. Gjatë viteve 750 pk-550 p.k, kolonitë që u krijuan administroheshin vetë dhe Oriku, Butrinti dhe Foinike (Finiqi). (Vijon numrin e ardhshëm) Storia dei Santi Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 12

Pamja e Gadishullit Karaburun nga qyteti Otranto San Dana è un santo martire originario della città di Valona, in Albania Shën Danakti është një shenjt martir me Di Antonio Biasco sacri e di persecuzione contro i cristiani. Dana cercò rifugio in un luogo sicuro a cinque a se in patria pare difficile poter miglia dalla città di Valona, verso il mare. origjinë nga qyteti i Vlorës, në Shqipëri rintracciare riferimenti alla sua storia e Raggiunto dai pagani, gli fu imposto di sacrificare Mal suo culto, questi si rivelano ben vivi al dio Bacco, “creatore del vino”. Nga Antonio Biasco Me t’u mbërritur nga paganët, i qe kërkuar t’i e radicati sull’altra sponda del Canale d’Otranto, Dana, senza esitazione, fortificato dalla sua flijojë perëndisë Bako, “krijues i pijes së verës”. in Salento. fede, affrontò il sacrificio del martirio come la più or, nëse në atdheun e tij duket se është Danakti, pa hezitim, i forcuar nga besimi i Qui un piccolo paese, poco più di duecento alta forma di testimonianza in Cristo. Il suo corpo e vështirë të gjenden referime të historisë tij, e përballoi flinë e martirizimit si formën më abitanti, è dedicato al Santo di Valona. Come fu atrocemente dilaniato e gettato in mare. së tij dhe të kultit të tij, këto të fundit të lartë të dëshmisë në Krishtin. Trupi i tij qe una missione da adempiere: essere testimone e Dana in Albania è Danakt. In Grecia Danax. P zbulohen mjaft të gjalla dhe të rrënjosura në shqyer dhe hedhur në det. custode della memoria del Santo. In alcune località della Grecia il Santo è venerato bregun tjetër të Kanalit të Otrantos, në Salento. Dana në Shqipëri quhet Danakt. Në Greqi Il nome del paesino è quello del Santo, che come protettore dei lettori e dei chierichetti. Këtu, një vend i vogël, pak më shumë se Danax. Në disa lokalitete të Greqisë Shenjti ne è anche il protettore. Al Santo sono intitolati Nella tradizione salentina il martirio del Santo dyqind banorë, i është dedikuar Shenjtit është i nderuar si pajtor i lektorëve dhe i la parrocchia, la chiesa, un altare, la piazza del viene riportato in ambito locale e attribuito alle të Vlorës. Si një mision për t’u kryer: të jetë ministrantëve. paese. cruente invasioni saracene dei secoli IX – X. dëshmitar dhe rojtar i përkujtimit të Shenjtit. Në traditën salentine, martirizimi i Shenjtit Il 16 gennaio il Santo è ricordato con l’annuale Dana da Valona, approdato in Salento, avrebbe Emri i vendit të vogël është ai i Shenjtit, që gjendet në rrethin lokal dhe i atribuohet festa patronale, celebrata sempre con grande svolto il servizio di diacono presso il celebre është edhe pajtori. Në emër të Shenjtit titullohen pushtimeve saraçine të shekujve IX – X. Danakti devozione e ripetuta in estate, nella prima Santuario di Santa Maria di Leuca. Cercò di domenica d’agosto, con un più ricco programma sfuggire ad un attacco dei Saraceni e mettere in famullia, kisha, një altar, sheshi i vendit. nga Vlora, i zbritur në Salento, ka gjasë se ka civile. La festa, preceduta da una novena di salvo i vasi sacri della chiesa dirigendosi verso Më 16 janar Shenjti përkujtohet me festën zhvilluar shërbimin si diakon tek Shenjtërorja e preparazione, dopo la celebrazione della messa Montesardo, sede allora fortificata. Lungo il vjetore si mbrojtës, e kremtuar gjithnjë me famshme e Shenjtes Maria të Leuka-s. U përpoq solenne con panegirico sulla percorso, Dana fu raggiunto devotshmëri të madhe dhe e përsëritur në verë, t’i shmangej një sulmi të Saraçinëve dhe të vita del Santo, culmina con la ed ucciso dai Saraceni per të dielën e parë të gushtit, me një program më mbrojë enët e shenjta të Kishës duke shkuar në processione della statua di San non aver voluto rinnegare të pasur qytetar. Festa, e paraprirë nga një drejtim të Montesardo-s, që në atë kohë ishte seli Dana per le vie del paese, con Cristo. Nei pressi della località, nëntëditësh me përgatitje, pas kremtimit të e fortifikuar. Gjatë rrugëtimit, Danakti u kap dhe la partecipazione delle autorità in memoria del Santo e del Meshës kremtore me një panegjirik mbi jetën u vra nga Saraçinët që të mos mohojë Krishtin. civili e religiose. Il corteo è suo martirio, sarebbe sorto il e Shenjtit, e arrin kulmin me proçesionin e Pranë atij vendi, në përkujtim të Shenjtit dhe të accompagnato dalla banda piccolo paese che ancora oggi shtatores së Shën Danaktit nëpër udhët e vendit, martirizimit të tij, është ngritur një fshat i vogël musicale e si conclude con lo ne porta il nome. me pjesëmarrjen e autoriteteve civile dhe fetare. që akoma sot mban emrin e tij. spettacolo dei fuochi pirotecnici. Qui il Santo è commemorato Kortezhi shoqërohet nga banda muzikore dhe Këtu Shenjti, përkujtohet si Shenjti i L’edizione estiva della festa si come il Santo dell’Eucarestia, përfundon me spektaklin e fishekzjarreve. Eukaristisë, për faktin se ka flijuar vetveten që të arricchisce della presenza delle per avere offerto il suo sacrificio Organizimi veror i festës pasurohet nga prania shmangë profanimin e osteve të shuguruara. Në luminarie, con la loro gioiosa ad evitare la profanazione delle e dritave, me atmosferën e tyre ndriçuese dhe ikonografinë e vendit ai mban me devotshmëri atmosfera di luci e colori, e sacre particole. Nell’iconografia plot ngjyra, dhe me një spektakël muzike të lehtë enën me ostet e shuguruara. di uno spettacolo di musica locale egli porta devotamente që e gëzon mbrëmjen, në sheshin e vendit, deri Versioni vendas i historisë së Shenjtit përpiqet leggera che allieta la serata, la pisside. pas mesnate. Rasti i festës sjell edhe kthimin kështu të shpjegojë arsyet e kultit dhe të lidhjes nella piazza del paese, fino ad La versione locale della dhe pjesëmarrjen e shumë bashkëqytetarëve së fortë të komunitetit të vogël salentin me oltre la mezzanotte. L’occasione storia del Santo cerca così di emigrantë në lokalitete të ndryshme të veriut të Shenjtin e Vlorës, duke pretenduar se ai është della festa vede anche il rientro spiegare le ragioni del culto e Italisë apo jashtë shtetit. martirizuar në këtë tokë. e la partecipazione dei tanti del forte legame della piccola Ndër banorët e vendit është i përhapur emri Në realitet, është një shenjt i qytetit të Vlorës, e concittadini emigrati in varie comunità salentina con il Santo Dana (Danakt), në nder të Shenjtit pajtor. që i përket Kishës së Lindjes. Prej saj, së bashku località del nord Italia o all’estero. di Valona, rivendicandone il Gjeografikisht, fshati Shën Dana gjendet në me Shqipërinë, varej edhe Salento, territor antik Tra gli abitanti del paese martirio in questa terra. jug të provincës së Leçes, pika më ekstreme e i Perandorisë Bizantine. Dioqezat e Salentos è diffuso il nome Dana, in omaggio al Santo In realtà Dana è un santo della città di Valona, Salentos, e njohur si Kapo di Leuka, ose Finibus vareshin nga Patriarkati i Kostandinopojës. protettore. appartenuto alla Chiesa d’Oriente. Dalla quale, Terrae (Fundi i Botës). Do të kenë qenë disa komunitete me origjinë Geograficamente, il paese di San Dana è insieme all’Albania, dipendeva anche il Salento, Përballë, në bregun tjetër, qyteti i Vlorës! nga Epiri që e kanë sjellë këtu kultin e Shenjtit collocato nel sud della provincia di Lecce, la antico territorio dell’Impero Bizantino. Le Është një pjesë e detit që këtu bëhet akoma tonë. Në kohë të largëta. Kur shkëmbimet mes punta più estrema del Salento, conosciuta come diocesi del Salento dipendevano dal Patriarcato më e ngushtë. Dhe malet Ceraunianë, që në dy brigjeve duket sikur kanë qenë më të dendura Capo di Leuca, o Finibus Terrae. di Costantinopoli.Saranno state delle comunità ditët më të bukura të erës së veriut, ngrihen dhe domethënëse. Di fronte, sull’altra sponda, la città di Valona! originarie dell’Epiro a portare qui il culto del lart me majat e tyre të bardha dhe të fuqishme, Kur “afërsia” mes dy popujve ka munguar, E un tratto di mare che qui si fa ancora più nostro Santo. In tempi lontani. Quando gli scambi përtej detit blu. dhe kanë filluar të kenë përparësi “muret” dhe stretto. E i monti Acrocerauni, che nelle più belle tra le due sponde sembrano essere stati più San Dana (Shën Danakti) është fraksion i mbylljet, duke shtuar ndjenjën e shkëputjes dhe giornate di tramontana svettano alti con le loro intensi e significativi. cime bianche e possenti, oltre l’azzurro del mare. Quando la “vicinanza” tra i due popoli è Komunës së Gagliano del Capo, pak më shumë largimit nga të dyja anët, ka qenë më e vështirë të San Dana è frazione del Comune di Gagliano venuta meno, e a prevalere sono stati i “muri” e se 5000 banorë, pronë e vjetër e familjes mund “të bashkëndahet” një Shenjt i përbashkët, del Capo, poco più di 5000 abitanti, antico feudo le chiusure, aumentando il senso di distacco ed Kastrioti – Skënderbeg, i dhuruar në vitin 1489 të mund të mbahet një vetëdije për një pasuri feje della famiglia Castriota – Scanderbeg, donato nel estraneità in ambo le parti, è stato più difficile Andronika Arianitit, vejushës së trimit Gjergj dhe kulture, që shpesh herë ka bashkuar. 1489 ad Andronica Arianti Comneno, vedova del poter “condividere” un Santo comune, avere Skënderbeut, atë dhe hero i kombit shqiptar. Shën Danakti, vendi i vogël salentin, vazhdon valoroso Giorgio Scanderbeg, padre ed eroe della consapevolezza di un comune patrimonio di fede Danakti i përkiste si lektor Kishës së Vlorës. U akoma edhe sot të përfaqësojë një jehonë të nazione albanese. e di cultura, che ha tante volte unito. përpoq të shpëtojë enët e shenjta të Kishës gjatë një largët të asaj historie antike dhe të lavdishme. Dana apparteneva in qualità di lettore alla San Dana, il piccolo paese salentino, continua persekutimi të dhunshëm në një epokë jo të sigurtë, Dhe, mbi të gjitha, vazhdon të konfirmohet Chiesa di Valona. Cercò di mettere in salvo ancora oggi a rappresentare una lontana eco di e treguar nga disa burime mes fundit të shekullit si dëshmitar besnik dhe rojtar i devotshëm i i vasi sacri della chiesa durante una violenta quella antica e gloriosa storia. E, soprattutto, a III dhe fillimeve të shekullit në vijim si periudha kujtimit të Shenjtit të Vlorës. persecuzione scoppiata in epoca incerta, indicata confermarsi fedele testimone e devoto custode e persekutimeve romake. Disa grupe paganësh, Na takon neve të rizbulojmë historinë tonë. da alcune fonti tra la fine del III sec. e gli inizi della memoria del Santo di Valona. banorë të fshatrave afër, ku më shumë rezistonin Shën Danakti ka qenë dhe është një Shenjt i del successivo, il periodo delle persecuzioni Tocca a noi riscoprire la nostra storia. San besimet idhujtarike, ishin shtyrë deri në qytetin e përbashkët, që mund të bashkojë pavarësisht romane. Alcuni gruppi di pagani, abitanti dei Dana è stato ed è un Santo comune, che può Vlorës me aksione plaçkitjeje të vendeve të shenjta largësive dhe dallimeve. Ai mund të përforcojë villaggi vicini, dove maggiormente resistevano unire al di là delle distanze e delle differenze. dhe me persekutime kundër të të krishterëve. arsyet e ekumenizmit dhe të takimit. Një urë le credenze idolatriche, si erano spinti fin nella Che può rinforzare i motivi di ecumenismo e di Danakti kërkoi strehim në një vend të sigurtë mes dy brigjeve. città di Valona con azioni di saccheggio dei luoghi incontro. Un ponte tra le due sponde. pesë milje larg nga qyteti i Vlorës, drejt detit. (traduzione Nikolin Sh. Lëmezhi)

cmyk pagina 13 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Storia dei Santi Shenjtori nga Vlora, një fshat San Dana e dintorni in una me emrin prej tij në Itali ricerca di Antonio Biasco po rallenta. E la passione fiorisce al massimo. Nga Gezim Llojdia htë ultësirë jugor ideale mes Salentos, me Ta- Quella di Antonio Biasco si chiama San Dana, rantos .Qyteti në jug të provincës, është 69 km suo paese e sua terra. Amore profondo che - an Dana është një emër shenjtori me ori- nga kryeqyteti i saj, lehtësisht të arritshme nga come tutti i sentimenti forti per cose e persone gjinë nga Vlora. Duke kapërcyer mjegullën autostrada 274 dhe ajo e Salento jug të Santa – accende la curiosità di sapere tutto del loro Se hijshme shekullore arrijnë këto koordina- Maria di Leuca. passato recente remoto e remotissimo. Ed ec- ta orientuese. Pikë së pari :Vlora vend i lindjes. Santa Maria di Leuca është zonë mbi kep në colo lì il nostro appassionato intento a frugare Koha lindjes mendohet shekulli i nëntë. Kapërc- të cilën është bazilika dhe fari (me lartësi 48,60 nei reperti nelle ipotesi nelle interpretazioni. imi nga kjo jetë, pra e njohur shqip si Vdekja e metra, dhe vendndodhjen e saj në 102 metra Scava il ricercatore, fiuta e scava nelle pietre konfirmuar në San Dana. Nderuar nga Kisha ka- mbi nivelin e detit është një nga më të rëndësi- nelle incisioni negli affreschi nelle leggende. E tolike Shën mbrojtës Dana. Shenjtori nga Vlora shme të Italisë), ndërsa Marina di Leuca është poi confronta cerca riscontri giunge a conclu- San Dana gëzoi prej kohësh statusin shpirtëror vendosur më poshtë. sioni. E alla fine di tanta fatica che fa? Pren- shenjtor mbrojtës ndërsa emri i tij është në një Legjenda thotë se Santa Maria di Leuca (ose de carta e penna e dà forma e compiutezza a fshatë italian, ende atje qëndron një shtyllë në ndoshta Porto Badisco) ishte ulje e parë e Enea. quei risultati, perché è importante che anche kujtesën e tij. Atëherë ai quhej ose do të jetë Peter Apostulli gli altri sappiano e magari vengano sul posto a u ul këtu, ardhur nga Palestina, ai filloi punën e conoscere l’amato bene, questo San Dana che Legjenda e parë tij të ungjillëzimit, dhe pastaj të shkoi në Romë, propriamente un paese non è. E’ una frazione Jetoi në shekullin e nëntë, një shtetas i Vlorës ku ai themeloi Kishën. Një shkallë e 284 hapa e anche di quelle piccolissime, ma che, quanto (Shqipëri), S. Dana zbriti në Cape Leucasë lidhin bazilikën e portit themelor nga Puglie e a storia, la sa davvero lunga, corredata com’è bashku me disa nga bashkatdhetarët e tij. Ai cila rrethohet nga ujësjellësi. da segni e tracce del passato, tali da dare un shërbeu si dhjak në Mauzoleun e Shën Maria bel contributo all’archeologia del Basso Salen- di Leuca pas një inkursion të maureve, ndërsa Biografia to. Ma l’autore non si limita a parlare di San i afrohet anijet saraçenëve, dhjaku i rimori me Gjatë një sulmi të saraçenëve( Saraçenët ës- Dana, ne inserisce la microstoria in quella più vete arkën e mostrave të monedhave me Euka- htë term që, në kontekstin mesjetar të krishterë, ampia di Vereto, Leuca, il promontorio Japigio ristinë dhe iku në Montesardo, i sigurt dhe të është përdorur për të thirrur myslimanët nga affacciato sui due mari, approdo millenario di mbrojtur. Por, gjatë rrugës deri në 5 km nga Afrika e Veriut, apo edhe nga vendet më të lar- Leuca, në “La Mora” u vra në urrejtje të be- gëta të Mashriq Orientit islamik ) në drejtim të etnie diverse ed esito fascinoso dei loro remoti simit të krishterë. Vendi i martirizimit të tij sot shenjtërores dhe që përmbante Eukaristinë dhe scontri, stratificazioni intrecci fusioni. Il tutto qëndron një pllakë mermeri, e cila është rreth e mbrojti mirë ikën për sigurinë në shtëpinë e dominato dal segno indelebile delle religio- 200 metra nga fshati që mban emrin e tij. Lëv- Montesardo flet legjenda per San Danen. Por, ni, da sempre punta avanzata e formidabile iz i njëjti variant për shërbimin e këtij kleriku pak kilometra nga vendi në qyteti, u godit dhe apripista per la conquista del territorio. Spa- edhe në këtë rast si: Gjatë një persekutimi të u plagosë. Para vdekjes së tij, për të paranda- ventosa la calata mussulmana dell’VIII sec. dhunshme të pagane (shpërthyer në një datë luar përdhosjen e Eukaristisë, megjithatë, kishte su Vereto, tragica la fuga degli abitanti verso të panjohur), Dana (Danacto),u përpoq për të kohë të konsumojnë mbrojtjen e shenjtë. Në l’entroterra fino al loro insediarsi nelle zone shpëtuar mobilie e kishës duke u strehuar në vendin e vrasjes së tij, 200 metra jashtë fshatit più fertili e a distanza di sicurezza dal mare. një vend të sigurt, pesë kilometra nga qyteti në të San Dana, i cili mori emrin prej tij, tani qënd- San Dana nacque dall’incontro fra un gruppo drejtim të detit. Është ndjekur dhe e arritur nga ron një shtyllë në kujtesën e tij. di questi disperati con una delle tante comu- paganët, vendosi të sakrifikojë për të (Dionisi), nità di monaci, germinate dall’ordine che nel si zot i punëdhënësit të verës, haptazi deklaroi Kisha SIV sec. S. Basilio aveva costituito in Oriente. besimin e tij në Krishtin si Ai që krijoi botën dhe Kisha Nëna është i dedikuar për mbrojtës di Bianca Paris Tre secoli dopo, la lotta indetta dall’impera- çdo gjë në botë. E bënë copë e çikë me shpa- Shën Dana. E ndërtuar në shekullin e gja- tore Leone III l’Isaurico contro le immagini ta dhe hidhet në det .Në San Dana (Dioqeza e shtëmbëdhjetë, ka një arkitekturë të thjeshtë, state di fuoco, gente in mare o in acqua sacre per ridurre lo strapotere dei monaci, Leçes, Puglia) shenjtori nga Vlora ,Dana është i ndryshuar ndjeshëm në vitin 1982. Në pjesët dolce, strade deserte: uno scenario so- aveva costretto questi ultimi ad emigrare in nderuar në kishë famullitare, Iliri Shenjtë që të e brendshme ka një kryq latin, ruan si kohë Espeso e al rallentatore, perché anche il massa. Sicchè molti di loro approdarono nel identifikohen me atë të Puglia, përveç emrit (e shekullin XIX. Piktura e konceptimit Papërlyer respiro fa sudare. E in quest’aria rarefatta, Basso Salento e, accolti, dettero vita a nu- pazakontë në perëndim), për festën, e cila bie dhe Saint Lucia, veprat e piktorit Francis Ga- cosa spunta? Un fascicoletto smilzo senza merose comunità. Toccò proprio ai monaci më 16 janar. gliano, Xavier Mercaldi, ka edhe një pikturë te pretese grafiche, ma con un contenuto che basiliani salentini, discendenti da quegli an- Shën Nikollës së Barit dhe statuja e shenjtorit të è una vera chicca, un gelatino alla fragola a tichi monaci orientali, il compito di accogliere Një e vërtetë cilit i është dedikuar. rinfrescar lo spirito. Titolo: San Dana nella i fuggiaschi da Vereto scalzati e dispersi da San Dana i njohur edhe me emrat e San Da- Storia del Capo di Leuca. Autore: Antonio un’altra e più recente fede. Come dire: le reli- natte apo San Dano ( është nga Vlora, mendohet Ngjarjet Biasco. Chi è costui? direbbe don Abbondio. gioni bandiscono, le religioni accolgono. Sono se vitlindja e tij është në shekullin e nëntë) arriti Festivali i Flavors Salento i bie të zhvillohet Uno storico un archeologo un architetto? Nul- quasi sempre loro a mescolare i flussi umani; në Salento, ku ai shërbeu si dhjak në strehën në muajin gusht dhe festivali në kujtim të Shën la del genere. Antonio è un medico. E subito e lo fanno con ferocia o con determinazione SantaMaria di Leuca. Santa Maria di Leuca Dana dëshmorit përkon me datat 16 Janar. uno immagina camice, code di pazienti, oc- o con carità; tutte pulsioni tese al massimo li- (Levich në dialektin Salento) është një fshat i Referenc-Martirologio Romano: A Valona chio all’orologio e tempo in fuga continua. Ma vello perché la loro natura è fra le forze più 1.062 banorë në qytetin të Castrignano Cape, nell’Illirico, nell’odierna Albania, san Danacte, quando di mezzo c’è una di quelle passioni potenti del consorzio umano. Antonio Biasco të krahinën e Leçes. Qytet i njohur turistik, ës- martire. Autore: Raffaele De Simone che stregano cuore e mente, ecco che il tem- nel suo bell’opuscolo sintetizza con chiarezza l’esito della sua ricerca sulla storia di questo lembo di terra che è San Dana. Il lettore lo DANAKSI IL SANTO MARTIRE legge senza fatica e in tal modo aggiunge un NGA VLORA DANA (313) tassello significativo alla propria conoscenza San Dana proveniva da Valona in Epi- della storia locale. Ma l’arricchimento l’ottie- Shën Danaksi e kishte origji- ne anche chi ha modo di ascoltarne un som- nën nga Vlora. Ai ka qenë ro. Gli agiografi non ci informano con ampie notizie relative alla vita ed al suo mario resoconto. Chi scrive ricorderà a lungo Anagnost i kishës së Vlorës martirio. l’incontro concordato tra l’autore dell’opu- dhe Ilirisë. Sipas Sinaksarit të Sappiamo solo che servì presso la Chie- scolo e la rappresentanza del giornale. Siamo Nikodhim Agjioritit, Danaksi sa di Valona con la carica di Lettore e nell’immediata periferia di San Dana. Una ishte ngarkuar me ruajtjen e che traeva in salvo gli oggetti sacri della stradina appena carrabile separa una villetta objekteve të shenjta në kishën Chiesa perché non cadessero nelle mani linda, orlata di oleandri e ficodindia, dall’anti- e Vlorës. Pasi u diktua nga id- degli infedeli che spesso facevano delle ca cripta di Sant’Apollonia (luogo di devozione hujtarët, atë e detyruan që t’u scorribande. Quando essi furono infor- dei monaci basiliani): due epoche a confronto bënte fli idhujve. Pasi nuk pra- mati dell’operato del Santo lo catturarono che – con stacco millenario – si guardano a noi, i prenë kokën me shpatë në e lo torturarono per farsi dare gli oggetti distanza di pochi metri. E in mezzo? In mezzo vitin 313, duke marrë kurorën sacri e per fargli venerare gli idoli. Ma c’è un giovane medico che, indifferente all’afa e martirit. Kisha jonë e përkuj- egli apertamente dichiarò la sua fede per e all’abbaglio del sole, parla illustra precisa, e ton më 16 janar. Cristo. Allora gli infedeli cominciarono a tu senti in quelle parole tutto l’entusiasmo, ma torturarlo. Lo picchiarono e lo ferirono anche l’impegno speso a coltivare un interesse PERLESHORJA col fuoco. tanto distante dal mestiere abituale. Ma dav- Il martirio del Santo è un grande segno vero quell’interesse è così estraneo all’attività E DANAKSIT della potenza di Cristo e ci spinge a dar medica? Ci vuol poco a capire che, al contra- Dëshmori yt o Zot, me vojtje lot prova di perseveranza e pazienza nelle rio, fra le due cose c’è affinità. E che, fra tutti i e mundim, kurorë të ndriçme tentazioni. Col martirio il Santo divenne lavori è proprio quello del medico il più vicino prej teje muarnë, si rogë dhe più splendente del sole perché la luce all’uomo e alla sua storia. Perché il medico – si shpërblim, se me fuqinë del sole non illuminò il suo corpo come il quello davvero motivato – cura gli organi ma tënde, i rrëzuan tiranët, edhe sangue che scendeva dalle ferite. Gli infe- non perde di vista l’uomo nella sua interezza. ata i shtypnë djajtë, e guximt e deli lo decapitarono il 16 gennaio, giorno Quindi non è difficile pensarlo particolarmente të dobët, ata për ne po të luten in cui la Chiesa venera il suo ricordo. curioso della Comunità umana e delle sue o Krisht Perëndi, të shpëtohen (traduzione del professore Francesco G. radici. Proprio come è Antonio Biasco. shpirtet tona. Giannachi) (MARRE NGA GIORNALE 39° PARALELLO)

cmyk Antichità Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 14 Një dhelpër zbuloi qytetin antik të Apolonisë Nga Andrea Llukani, Tiranë grave të gjetura pranë Odeonit. Më tej vijonin vazot e zeza athinase me figurina të kuqe. Në jatë Luftës së Parë Botërore në Pojan vitrinat që pasonin qenë vendosur qeramika, kanë kryer gërmime arkeologët austriakë relievet dhe skulpturat. (M. Haxhimihali, GPrashniker dhe Shober. Të nxitur nga Apolonia, zanafilla e të parit muze të sitit zbulimet e austriakëve, do të qenë francezët arkeologjik në Shqipëri, Studime Muzeologjike, që për 14 vjet me radhë do të gërmonin në Nr, 4, Tiranë 2014, faqe 91). Apoloni. Më 1925 filloi gërmimet Misioni Në një artikull që ka shkruar në Arkeologjik Francez i kryesuar nga Leon Rey. atë kohë Leon Rey ndër të tjera theksonte: Ky i fundit duke u bazuar në shënimet që patën “Mendoni për suprizën e brendshme që do të lënë arkeologët francezë Henri Dome dhe Leon kenë turistët duke vizituar këtë muze. I huaji Hezej nisi vëzhgimet gjatë kodrave përballë do të gjejë në sallën e katit të poshtëm veprat manastirit të Shën Mërisë në Pojan. Një mëngjes e skulpturës, si monumentet e Agonothetëve herët ende pa zbardhur dita Petro, djali i priftit dhe veçanërisht statutet, që dekoronin më parë të manastirit kishte dalë për gjueti. Papritmas Stoan e Apolonisë, ndërsa në katin e sipërm pa një dhelpër, e cila iu zhduk menjëherë nga qeramikën, monedhat dhe sendet prej bronzi të sytë. Ai shkoi tek çadra ku strehoej Misioni zbuluara në Apoloni”. Në përfundim të artikullit Arkeologjik Francez dhe njoftoi Leon Reyn. Rey i informon lexuesit se ky muze nuk kishte Pasi rendën tek vendi ku u zhduk dhelpra thjesht karakter arkeologjik, por edhe historik. zbuluan një vrimë, e cila të shpinte tek kanali Koleksioneve që përmend Rey mësipër, do i ujërave të qytetit antik. Kështu duke gërmuar tu shtoheshin edhe objektet që do të dilnin mur pas muri dhe tempull pas tempulli u zbulua nga gërmimet arkeologjike të mëtejshme të Apolonia. (I. Gjika, Apolonia Troja e ardhshme Apolonisë, si edhe ato që do të zbuloheshin e Leon Reit, Standard 11 prill 2013) në qytetet antike të Amantias dhe Orikut. (S. Kontributi i Leon Reyt dhe i Misionit Adhami, Muzeologjia shqiptare, Gervis,Tiranë Arkeologjik Francez në Shqipëri është mjaft 2001, faqe 32). i vyer. Veprimtaria e misionit pasqyrohet në Fatkeqësisht më 7 prill të vitit 1939 “Muzeu fondin nr. 792, që ruhet në Arkivin Qendror të Arkeologjik dhe historik Zogu I” u përfshi nga Shtetit. Fondi është në frëngjisht dhe përmban bombardimet e luftës së dytë botërore dhe mjaft 77 dosje, të cilat kanë dokumente të shumta relieve, epitafe dhe mbishkrime të ndryshme afatgjata në fushën e gërmimeve arkeologjike në nga objektet arkeologjike u dëmtuan. Drejtori i arkeologjike, rreth 1500 fotografi me pamje gjendeshin në dysheme”. (S. Adhami, Shqipëri. Më 17 maj 1933 Leon Rey ndërtoi muzeut Yzeir Ismaili bëri inventarin e dëmeve, nga gërmimet arkeologjike, 3 kartolina si edhe Muzeologjia shqiptare, Gervis,Tiranë 2001, me shpenzimet e tij, një shtëpi në Pojan të duke i bërë publike në shtypin e kohës. Vetëm një vulë të misionit. Të gjitha këto hedhin dritë faqe 32). Fierit. Skica e shtëpisë u projektua nga arkitekti 18 ditë pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia mbi aktivitetin 16 vjeçar të Misionit Arkeologjik Në shënimet që ka lënë Leon Rey (AQSH, Le Grand. (AQSH, fondi 792, dosja 32). fashiste misioni arkeologjik francez u largua nga Francez në Shqipëri. Materialet e këtij fondi fondi 792, dosja 3) përshkruan me detaje Në shënimet që ka lënë Leon Rey mësojmë Shqipëria. Leon Rey, më 25 prill 1939 i shkroi janë dorëzuar në Arkivin Qendror të Shtetit gërmimet e kryera në Apoloni, gjatë viteve 1930, se objektet arkeologjike të zbuluara gjatë viteve një letër kryetarit të Akademisë së Mbishkrimeve më 13 maj 2004 nga Zhan Gabriel Rey dhe 1931, 1932. Shënimet shoqërohen me fotografi 1933-1935 qenë depozituar në depot e Bashkisë dhe Letrave të Bukura të Francës. Ndër të tjera Geraldine Rey Mutinel. (D. Ziso, Misioni dhe me interpretimin shkencor të materialit së Durrësit si dhe në Muzeun e Tiranës. Leon në letër ai shkruante: “Kam nderin tu njoftoj se Arkeologjik Francez i kryesuar nga Leon Rey në të gjetur gjatë gërmimeve arkeologjike. Gjatë Rey përveç një inventari të hollësishëm në bombardimi i trupave italiane ka shkatërruar dokumente arkivore, Arkivi Shqiptar, Viti 6, Nr. vitit 1925 janë zbuluar dy banesa romake dhe shënimet e tij ka bërë edhe interpretimin pjesërisht muzeun e Vlorës. Çatia është 1-2, Tiranë 2005, faqe 128). portiku bashkë me 17 nishet e tij. Më 1930 u shkencor të objekteve të gjetura. (AQSH, fondi shembur. Si pasojë, vitrinat e sallave të katit Duke hulumtuar nëpër fondin 792, dosja zbulua Buleterioni dhe vendodhja e nekropolit 792, dosja 5). të parë, të cilat mbanin koleksionet e vazove, 1, mësojmë se Misioni Arkeologjik Francez e të Kryegjatës. Në vijim u zbulua odeoni dhe Me objektet e zbuluara nga Misioni figurinave, monedhave dhe objektet prej xhami ka filluar veprimtarinë e tij në Shqipëri më 1 biblioteka. Anëtarët e misionit kanë gërmuar Arkeologjik Francez më 8 tetor të vitit 1936, në janë shqyer e vjedhur”. nëntor të vitit 1923. Ai drejtohej nga arkeologu thellë në rrëzë të kodrës. Gjatë gërmimeve kanë qytetin e Vlorës u ngrit “Muzeu Arkeologjik dhe Leon Rey rezultatet e gërmimeve arkeologjike Leon Rey (1887-1954), sipas marrëveshjes dalë në dritë ndërtesa të paprishura në thellësitë Historik Zogu I”. Muzeu u ngrit në ndërtesën ku përpiqej t’i bënte të njohura edhe në qarqet së nënshkruar ndërmjet Ministrisë së Arsimit 2 deri 7 metra. Sipas Reyt në vitin 1933 është e pati selinë qeveria provizore e Ismail Qemalit shkencore franceze. Me interesimin e tij, më të Francës dhe asaj të Shqipërisë. Misioni gjetur një teatër i madh rreth 20 metra i gjatë me inisiativën e kryetarit të bashkisë së qytetit 1934 në Paris është organizuar një konferencë arkeologjik francez përbëhej nga senatori dhe 15 metra i gjërë. Vendi i orkestrës ishte Ali Asllani. Për çeljen e muzeut u zgjodh data shkencore mbi zbulimet e bëra nga Misioni Justin Godart, Leon Rey, drejtues i ekspeditave prej mermeri dhe i zbukuruar me vija të kuqe. 8 tetor, e cila përkonte me ditëlindjen e mbretit Arkeologjik Francez në Shqipëri. Në fjalën arkeologjike dhe drejtor i gazetës Albania, Pranë teatrit është gjetur një ndërtesë, që i Zogu I. Drejtor i muzeut u caktua arkeologu e hapjes Leon Rey ndër të tjera tha: “Nën Jacques Bourart, nga Fakulteti i Shkencave përkiste vitit 152 pas Krishtit. Me interes është Yzeir Ismaili, i cili e ka drejtuar “Muzeun udhëheqjen e mbretit të ri, që drejton fatin të Parisit, Paul Boyer, profesor në College de një skulpturë rreth 2 metra e gjatë në stilin Arkeologjik dhe Historik Zogu I” në periudhën e kombit, Shqipëria komb i vjetër, por shtet i France, Charles Dielh, nga Fakulteti i Letërsisë arkaik grek dhe e zbukuruar me vija të kuqe. kohore 1936-1939. ri ka ardhur në gradën e një shteti modern”. dhe Pottier, nga Konservatori i Muzeumeve Në vitin 1932 anëtarët e Misionit Arkeologjik Në fjalën e tij në ceremoninë e çeljes së (AQSH, fondi 792, dosja 4). Gjithashtu Leon Kombëtare të Francës. Nga pala shqiptare si Francez zbuluan një ndërtesë të madhe. Duke u muzeut Leon Rey ndër të tjera tha: “Forcat e Rey ka folur mbi punën e Misionit Arkeologjik interlokutor për hartimin e marrëveshjes ka mbështetur në një mbishkrim në të vërtetohet se kombësisë, këto forca spirituale që mbase do Francez në Shqipëri në disa emisione të radios qenë Rexhep Mitrovica. Aktiviteti kryesor i ajo qe ndërtuar prej një prifti, të quajtur Furius ta shpëtojnë botën nga barbaria, rrjedhin dhe “Tour Eifel”. Duke hulumtuar nëpër fondin misionit arkeologjik francez qenë gërmimet në Prokulius. (AQSH, fondi 792, dosja 4). nga stërgjyshërit me të cilët kërkoni të kini 792, dosja 3, gjejmë një sërë artikujsh të botuar Pojan (Apoloni) të Fierit. (L. Rama, Krushq të Arkeologu francez kishte parashikuar plane lidhje, t’i njihni dhe t’i doni. Dashuria ndaj së nga Leon Rey nëpër gazetat francëze, shqiptare, largët, Argeta-LMG, Tiranë 2002, faqe bukurës, dashuria ndaj artit të antikitetit jugosllave etj. Artikulli më interesant është ai 197). nuk adhurohen nga një shumicë vetëm i botuar në Comedia më 2 nëntor 1932 me Misioni Arkeologjik Francez vinte çdo europiane, por nga të gjithë, sa që bota titull: Comment un renard albanais decouvrit les vit në Shqipëri. Ata niseshin në fillim nuk u përket vetëm pasardhësve të vestiges de l’Antique Apollonie “Si një dhelpër të verës nga jugu i Francës, zbarkonin tyre”. Leon Rey ka hartuar planin e shqiptare zbuloi rrënojat e Apolonisë antike”. në Italinë e Veriut, në vijim ndiqnin përgjithshëm të muzeut, planin e sallave (L. Rama, Krushq të largët, Argeta-LMG, bregdetin dalmat, duke kaluar Kroacinë e si edhe mënyrën e vendosjes së objekteve Tiranë 2002, faqe 191). Malin e Zi, mbërrinin në Tiranë dhe prej arkeologjike nëpër stenda. (AQSH, fondi Rezultatet e gërmimeve arkeologjike u botuan aty niseshin për në Apoloni. Ekspeditat 792, dosja 19). nga bashkëpunëtorët e Leon Reyt në gjashtë përfundonin me fillimin e vjeshtës. Në Muzeu i parë arkeologjik u vendos në numra të revistës Albania, revue d’archeologie, vitin 1931 Misionit Arkeologjik Francez qytetin e Vlorës, sepse ky ishte pranë d’historie, d’art et des sciences apliquees en iu bashkua arkeologu Hasan Ceka, i cili Apolonisë dhe turistët mund të vizitonin Albanie et dans les Balkans (Albania, revistw qe caktuar nga Ministria e Arsimit si brenda ditës muzeun dhe sitin arkeologjik. pwr arkeologjinw, historinw, artet dhe shkencat vëzhgues pranë misionit. Hasan Ceka do Ai u krijua me objektet e zbuluara në e aplikuara nw Shqipwri dhe nw Ballkan). të merrte në dorëzim objektet arkeologjike Apoloni dhe kishte parametrat e një Gjithashtu mjaft artikuj janë botuar në Guide që do të zbuloheshin nga gërmimet. muzeu publik. Në të qenë ekspozuar rreth de l’Albanie “Udhërrëfyes për në Shqipëri”, Bashkëpunëtor i ngushtë i Leon Reyt ka 1000 objekte. Në dy sallat e katit të parë në vitin 1930. (A. Pango, S. Kosta, 300 autorë qenë edhe Perikli Ikonomi, i cili zotëronte të ndërtesës qenë vendosur skulpturat të huaj për Shqipërinë, Maluka, Tiranë 2014, mjaft mirë greqishten e vjetër pasi dhe mbishkrimet, ndërsa nëpër sallat e faqe 255). Veprimtaria e Leon Reyt në Shqipëri kishte përfunduar Zosimean e Janinës. tjera vazot, monedhat antike etj. Objektet nuk u mjaftua vetëm me gërmimet arkeologjike Kryepunëtor ka qenë një banor i Pojanit, e ekspozuara qenë vendosur sipas në Apoloni, por edhe me punimet kërkimore- Pilo Samarxhiu, ish emigrant në Sh.B.A. natyrës dhe llojit, duke respektuar rendin shkencore, organizimin e konferencave etj. (I. Gjika, Apolonia Troja e ardhshme e kronologjik. Interesimit të Reyt nuk i kanë shpëtuar edhe Leon Reit, Standard 11 prill 2013) Salla e parë ishte një holl ku tregtoheshin objektet e kultit. Në shënimet e tij përmenden Në muajin prill të vitit 1924 objektet karta-postale dhe fotografi të ndryshme. mjaft manastire të Shqipërisë, ndër të cilët e zbuluara në Pojan u depozituan në një Në vitrinat e para të sallës së dytë, Leon mund të veçonim atë të Shën Vlashit në Durrës, sallë në godinën e Bashkisë së Fierit. Rey kishte vendosur koleksionin e vazove manastirin e Shën Gjon Vladimirit në Elbasan, Leon Rey në relacionet e tij ka shkruar korintase, që kishte zbuluar në nekropolin disa manastire të Dioqezës së Gjirokastrës, për gjendjen e objekteve të zbuluara: e Kryegjatës. Në vijim qenë objektet e manastirin e Pojanit në Fier etj. Pas viteve 90- “Arkat me sendet ishin lënë në një sallë bronzit, statuja e Afërditës në miniaturë të, Bashkia e Fierit duke vlerësuar kontributin të katit të parë dhe me shumë mundime si edhe koleksioni i monedhave antike. Në e tij në fushën e zbulimeve arkeologjike do ta statujat prej mermeri qenë mbështetur pas sallën e tretë qenë vendosur kandilat, që shpallte “Qytetar Nderi”. Gjithashtu një rrugë muri, ndërsa kapitelet, copa arkitektonike, mbanin parfumet dhe vajërat e çmuara të në qytetin e Fierit mban emrin Leon Rey. pagina 15 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Turismo Albania: la terra degli antichi Illiri (Continua da pagina 10) dove i corciresi posero un proprio presidio in età remota. membri dell’élite locale. , Finiva in questo modo la secolare storia All’inizio del IV sec a.C., passata ai Caoni (una Thethi dell’Illiria indipendente ma iniziava un nuova tribù di lingua greca affine ai Tesproti e ai Molossi) fase di stabilità politica e sviluppo economico. Le forse in conseguenza dei contraccolpi politici subiti aree conquistate furono divise tra le neoistituite da Corfù al tempo della guerra del Peloponneso, parajsa mbi tokë… provincie di Macedonia e dell’Illirico. la città si espanse sul versante meridionale della L’archeologia è stata in grado di verificare sul collina e fu protetta da un nuovo circuito di mura. campo la distruzione e l’abbandono di alcuni Entrando in città da sud, una porta rafforzata da Heaven is a place on centri minori come Dimallum, Olympe, Coragus, un cortile interno conduce nell’area del santuario Brysaka, e il trasferimento degli abitanti verso i earth and this place is di Asclepio; il tempio sorge in prossimità di una centri principali. exactly; Thethi, Shalë risorgiva naturale e, come dimostrano le favissae Apollonia, Amathus e Oricum che erano state votive, fu frequentato per secoli dai pellegrini Dukagjin(Shkodër), fedeli a Roma ottennero lo statuto di città «libere ed che vi convergevano per rimettere la propria immuni» mentre altrove furono insediati dei coloni in the heart of the guarigione alla benevolenza del dio della medicina. provenienti dall’Italia. Nonostante la conquista Il teatro costituiva una dependance insostituibile wonderful Albanian romana però, la regione rimase sempre legata dell’adiacente santuario, dal momento che alla cultura greca: i teatri continuavano ad essere Alps. era utilizzato per la messa in scena delle sacre molto frequentati, la gente si ritrovava nell’agorà, rappresentazioni; costruito appoggiando le le antiche magistrature furono rispettate e continuò gradinate alla retrostante collina, poteva contenere l’uso del greco – parlato e scritto – anche se le Parajsa është një sino a 2500 spettatori. In età romana (tra il 16 iscrizioni ufficiali venivano redatte in latino. Solo e il 13 a.C.) la via processionale venne invasa da vend në tokë dhe ku ad Oricum, dove stazionava la flotta romana, si un complesso termale; Gneo Domizio Enobarbo (il vend është pikërisht respirava uno stile di vita particolarmente italico. padre di Nerone), dopo aver fatto abbattere alcune Thethi, Shalë- vecchie costruzioni, finanziò la costruzione di una Apollonia e Butrinto Dukagjin(Shkodër), piazza del foro su cui si affacciava il consueto tempio dedicato alla Triade Capitolina. Ugolini Ad Apollonia, Gaio Ottavio attese agli studi di ne zemër të Alpeve ripulì anche le murature ciclopiche volte verso retorica e, con ogni probabilità, passeggiò per il lago dove si trovano due porte monumentali, të mrekullueshme il centro della città in compagnia di Agrippa, la Porta dei Leoni e la Porta Scea (quest’ultima ammirando le statue esposte nelle ampie stoai Shqiptare. manomessa nel Medioevo) in cui si è voluto ellenistiche dell’agorà. Proprio qui, il futuro riconoscere quella citata da Virgilio. Nel terzo libro Augusto ebbe modo di consultare un indovino che dell’Eneide, infatti, si legge che Enea sbarcato gli vaticinò un destino luminoso; una predizione a Butrinto, attraversa una porta monumentale quanto mai azzeccata visto che, poco tempo dopo, Kisha monumentale e Thethit. Në këtë foto është Kisha Katolike e Shënandoit e ndërtuar në per salire al palazzo, situato sull’acropoli; e nel l’inaspettato assassinio di Giulio Cesare gli aprì la vitin-1892, pranë së cilës Shqiptari i Madh At Shtjefën Gjeçovi (1873-1929) e hapi Shkollën palazzo, dopo aver riabbracciato con commozione strada per la scalata al potere. In età imperiale, Shqipe në vitin 1917. alcuni compagni che pensava dispersi, scopre la cerchia di mura (lunga 4 km) presentava con grande sorpresa che la città è governata dal ampi segni di rifacimento, segno tangibile della figlio di Priamo, Eleno. L’Eneide riporta che il Nga Paulin Z. Zefi kilometra dhe i gjerë 2,5 deri në 3 metra , me tumultuosa storia cittadina. Il muro più antico (VII giovanetto, fatto schiavo da Neottolemo, alla morte një thellësi që varion nga 30 deri në 60 metra. sec a.C.) fu realizzato con blocchi quadrangolari di quest’ultimo si era emancipato, convolando a arku Kombëtar i Thethit është shpallur Në Theth kemi plot 170 shpella karstike , ku di sagoma irregolare, venendo rimodernato, due nozze con la sfortunata Andromaca. si i tillë me vendim të Këshillit te Mini- 10 prej tyre janë të kategorisë ndërkombëtare , secoli più tardi, con una nuova cortina in parte in pietra, in parte in mattoni. In seguito, furono Pstrave Nr.6, me dt.21.11.1966 që përf- apo zona turistike me vlera kurative , ku shpel- Durazzo, “taverna aggiunti ulteriori bastioni quadrangolari, adatti shin një sipërfaqe totale prej 2630 ha, nga të lat më të njohura janë : Shpella e Harapit,ajo e dell’Adriatico” cilët 2.300 hektarë janë me pyje të dendura, Rrathëve,e Qyqes dhe Shpella e Kuqe…Historia ad ospitare catapulte e macchine da getto con cui ku gjenden 50%, e llojeve të bimësisë së Shq- e hershme e Thethit dhe e Shalës është e lidhur resistere agli attacchi dei Molossi e dei Macedoni. L’edificio più monumentale e il simbolo stesso ipërisë, disa prej tyre endemike nga të cilat; ngushtë me Fisin Ilir të Labeatëve , me qendër Gran parte dei monumenti che segnano il dell’occupazione romana dell’antico Epiro, è 120 janë bimë medicinale, 40 lloje janë bimë ne Scodrinon/Shkoder. Përgjat shek.VIII-të kjo paesaggio del parco archeologico di Apollonia l’anfiteatro di Durazzo. Privato dei gradini in ngjyrosëse, 50 lloje janë bimë të egra që kon- zonë bënte pjesë në territorin e Pulatit/Pultit appartengono, però, alla matura età imperiale pietra nel corso del medioevo e sommerso dal sumohen për ushqim dhe një numër shumë i dhe për herë të parë Thethi na shfaqet i do- (I/II sec d.C.): il bouleuterion fatto costruire disordine urbanistico moderno, fu costruito all’età madh lulesh, ku më e vecanta ndër të gjitha kumentuar ne Defterin e regjistrimit te Sanxha- dall’agonotheta Quinto Furio Proculo in onore degli Antonini (nel II sec. d.C.) e inaugurato con del fratello defunto, il piccolo arco di trionfo, la uno spettacolo di giochi gladiatori. Si tratta di una është”Vulfenia e Baldaccit”, e zbuluar nga gjeo- kut të Shkodrës në vitin 1485, pra 4 vite pas biblioteca e soprattutto l’odeion, un piccolo teatro grafi dhe botanisti italian nga Bologna e Italisë, vdekjes së Princit tonë famëmadh LEKA i III-të costruzione notevole, parzialmente appoggiata alla appoggiato alla collina che con i suoi trecento posti collina naturale e in parte edificata su sostruzioni Antonio Baldacci (1867-1950)”. Për sa i për- DUKAGJINI(1410-1481)”dhe specifikohet me a sedere era utilizzato per rappresentazioni teatrali ket Faunës(Botës shtazore), Thethi përfaqëson emrin Fusha, e banuar nga vetëm 7 shtëpi që i in muratura. Con l’asse maggiore di ben o musicali, e forse, anche per assemblee pubbliche. centotrentasei metri e le gradinate alte sino a venti një Mega-Park Zoologjik, duke ofruar kushte të përkisnin fisit të fuqishëm Shale-Dukagjin. Duke Gli edifici sono giustapposti disordinatamente, përsosura për kafshë të tilla si: Ariu i murrmë, qenë se autoritetet e Perandorisë Osmane me metri, l’edificio poteva contenere fino a ventimila senza una pianificazione urbana di ampio respiro, spettatori. Quando fu costruito, Durazzo era una dhia e egër, derri i egër, kaprolli, ujku, dhelpra qendër në Shkodër e kishin të pamundur kon- una cosa caratteristica dei centri provinciali. Illiri e dhe sidomos rreshqebulli, që është një specje trollin e këtij rajoni, fillimisht ata e izoluan plotë- grande città sovrappopolata, un tumultuoso melting coloni greci convivevano protetti dalle mura della pot – come è tipico di tutti i porti – di diverse në rrezik zhdukje, por që fatmirësisht këtu në sisht nga pjesa tjetër e Arbërisë , por ne shek. colonia corcirese, ma ognuno si manteneva fedele Theth jeton një numër shumë i madh i rrëshqe- XVI-të,Thethi si pjesë integrale e Shalës dhe së etnie, lingue e religioni, una città così brulicante alle proprie tradizioni e alla propria cultura, come di vita che Cicerone decise di allontanarsene per bujve. Ndërkaq, përsa u përket shpendëve, këto bashku me Shoshin dhe Pultin,u shkëputën nga è evidente nella necropoli, ove tombe a tumulo di trovare un po’ di quiete. Catullo, con la genialità male të larta dhe pyje kaq të dendura, përfaqë- Shkodra duke u bashkuar administrativisht me tradizione illirica si affiancano a quelle greche. Per che lo contraddistinse, gli appioppò l’epiteto di sojnë habitatin natyror më të përsosur për Shqi- Sanxhakun e Dukagjinit , me qendër në qytetin i ricchi aristocratici romani amanti del lusso e della «taverna dell’Adriatico» in uno dei suoi carmi ponjën e Artë,skifterin,thëllëzen, pëllumbin e e Pejës…Më vonë në fillim të shek.XIX-të, Fisi natura, il punto di riferimento ideale fu soprattutto (Carme 36). Nei pressi del Teatro Aleksander egër, gjelin dhe pulën e egër etj, etj. i Ahcajve nga Thethi,arriti që ta bashkoje këtë il bellissimo tratto di costa compreso tra i Monti Moisiu, a due passi dall’anfiteatro, si trovano Lumi i Thethit , që është dega kryesore e Lu- zonë me Pashallëkun e Bushatllinjve të Shko- Acrocerauni e il Golfo di Ambracia, un luogo i resti delle piccole terme e quelli di una piazza mit të Shalës, së bashku me lumin e Kapresë drës…Përsa i përket qëndreses titanike me Pe- quanto mai congeniale all’otium e all’edificazione ottagonale colonnata: forse un macellum per , shquhen për peshkun e tyre karakteristik , randorinë Osmane dhe luftërave të lavdishme di suntuose residenze. la vendita al minuto del pesce e degli ortaggi, Trofta Pikaloshe dhe Trofta Kryemadhe , apo me forcat serbo-malazeze, Malsorët Dukagjinas Pomponio Attico – intimo amico di Cicerone forse una parte del foro cittadino. È possibile liqeni akullnajor i Terthores , ku gjëndet Tritoni të Thethit ishin pjesë e pandashme e Fisit Shalë – possedeva una grande villa affacciata sul mare che l’aspetto finale di questo spazio pubblico proprio a Butrinto; nella fitta corrispondenza sia dovuto all’intervento di Anastasio (491-518 Alpin,një peshk shumë i vecantë,etj. Pika më e dhe kurrë nuk ju nënshtruan asnjë autoriteti të con il potente oratore e politico romano, Attico ulët e Thethit përkon me shtratin e rrjedhës së huaj , përvec Kanunit të Lekë Dukagjinit dhe d.C.). Questo imperatore bizantino – spesso lascia trasparire il suo trasporto per la bellezza ricordato per la curiosa particolarità di avere un poshtme të Lumit të Thethit, në ekstremin jugor dashurisë së pakushtëzuar ndaj Kishes Katolike, e l’amenità del paesaggio. Ancora oggi, il të këtij Parku Nacional Kombëtar, në kuotën ku në disa fshatra të thella, Besimi Katolik u occhio azzurro e uno nero (era soprannominato, piccolo centro manifesta una bellezza e una per l’appunto, «Dicoro») – era in effetti nativo di 575 metra dhe duke arritur lartësi maksimale në konservua me shumë fanatizëm edhe pse Peran- sensualità del tutto particolari. Collegato al mare Malin Radohima 2568, 3m lartësi mbidetare, doria Osmane i kishte privuar nga cdo kontakt Durazzo. Tra gli atti di benevolenza verso la sua dal canale di Vivàri, si specchia sul lago con un città natale, si deve annoverare un nuovo grande apo mali impresionues i Jezercës që është 2694 me botën e civilizuar , duke e penguar Selinë effetto suggestivo, amplificato da un fenomeno di metra i lartë, i cili përfaqëson pikën më të lartë e Shenjtë që të dërgonte Klerikë Katolikë për circuito murario dotato di torri pentagonali, di subsidenza che fa sì che l’area del teatro e del cui è ancora possibile seguire ampi tratti lungo la në Alpet Shqiptare dhe Bjeshket e Namuna/të gati 150 vite me radhë, pasi këto Fise 100% tempio di Asclepio siano perennemente immersi Bekuara dhe listohet si pika e dytë më e lartë në Arbnore nuk pranonin që t’i nënshtroheshin collina che sormonta il centro storico. All’età di nell’acqua. La riscoperta di Butrinto è legata Giustiniano l’effetto doveva essere impressionante, Shqipëri , pas Malit të Korabit. Në Theth kemi Perandorisë Osmane. Ne Theth, përvec Kishës alla figura dell’archeologo ed esploratore italiano con due grandi cerchia di mura che scendevano rreth 36 burime të mëdha me ujë të kristaltë së Shënandout,kemi një Trashëgimi Historiko- L. Ugolini che vi condusse importanti attività di al mare, sormontate al vertice da un grande dhe temperaturë që varion nga 5-7°C,ku burimi Kulturore shumë të pasur me një numër shumë scavo negli anni Trenta del Novecento. Lavorando fortezza militare. Durazzo fu dunque per secoli më i madh është pikërisht vendi ku buron Lumi të madh Kullash 2-3 apo deri ne 4-kate, të presso il teatro, l’intraprendente archeologo scoprì un importante scalo marittimo, ma la sua fortuna i Shalës në Okol,2.5-3m3 në second nëpërmjet ndërtuara me gurë të latuar dhe cati të pjerrëta diverse statue collassate, tra le quali è d’obbligo non sarebbe stata così grande se non fosse stata të cilit furnizohen 12-Mullinj me ujë dhe një Hi- (model alpin), ku spikasin dy objekte vërtetë im- ricordare la famosa «dea di Butrinto» (in realtà, anche il terminale dpi una importantissima strada drocentral i vogël që siguron energjinë elektrike presionuese, sic janë Kulla e Gjakut dhe Kulla una testa di Apollo che fu scambiata per femminile transbalcanica. I Romani la risistemarono nel II për fshatrat piktoreske të kësaj lugine përral- e Ngujimit. e venne, erroneamente, montata su una statua sec. a.C. in modo esemplare, ribattezzandola lore…Ne Theth, po ashtu , kemi rreth 20 ujëvare “Edhe hana do ta dijë, panneggiata). La cosiddetta dea di Butrinto è uno Egnatia dal nome del proconsole Gaio Egnatio , ku më madhështorja është Ujëvarja e Grunasit Edhe dielli do t’kete pa, dei pezzi più significativi delle raccolte del Museo sotto cui erano stati promossi i lavori. La strada Tirana, dove ha fatto ritorno dopo una complessa si addentrava nelle profonde vallate dei Balcani me lartësi 35metra , e cila është edhe ujëvarja Se për çark ksajë rrokullije, trattativa con il governo italiano conclusasi negli më e lartë në Shqipëri…Pranë kësaj Ujëvareje Si Shqypnija i vend nuk ka!” passando per Elbasani (dove si congiungeva con anni Ottanta. Il nucleo più antico della città greco- un tratto proveniente da Apollonia) per proseguire ndodhet një tjetër mrekulli natyrore , sic është (At.GJERGJ FISHTA) romana sorge all’imbocco di un’ampia laguna Kanioni i Grunasit , me një gjatësi afërsisht 2 Marrë nga Revista Drini (segue a pagina 16) Storia Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 16 Albania: la terra Trekëndëshi i lidhjes degli antichi Illiri (Continua da pagina 15)

per Tessalonica e da qui fino a Costantinopoli. natyrore pellazg-ilir-arbër Una scorciatoia formidabile, che poteva evitare la circumnavigazione dell’intera Grecia. Già Nga Gjon KEKA, Austri nell’Ottocento vennero individuati diversi tratti dell’antico selciato e alcuni ponti romani ër të sjell (gjetë) në dritë nga errësira(fs- lungo il suo tortuoso percorso. La via fu spesso hehtësia) rrënjët e një kombi duhet punë percorsa dagli eserciti: Traiano la restaurò in sistematike dhe e gjatë.Kjo për faktin se preparazione delle guerre daciche e partiche, P e Caracalla mise in conto di percorrerla al kemi të bëjmë me përkundje epokash dhe jo me përkundje vitesh. Dhe kur jemi tek epokat, ritorno dalla campagna d’Oriente, un progetto atëherë sigurishtë se për të gjetur burimin e che fu frustrato dal suo imprevisto assassinio. atyre rrënjëve, atij burimi të ujit që rrjedhë në La via mantenne un ruolo strategico anche nel kohën e sotme duhet ndjek hap pas hapi, gjur- Medioevo; da qui passò, tra gli altri, Teodorico re dei Goti durante la lenta discesa che lo mët (dokumentet arkivore) kronikat, studimet e avrebbe condotto a Ravenna. ndryshme dhe dëshmitë arkeologjike. Kështu që për të shkuar tek burimi, tek rrënjët Alle radici dell’Albania e thella të lashtësisë së kombit tonë duhet bërë moderna: la cultura di Arbër. lidhshmërinë e pellazgo - ilirëve me arbnorët respektivisht më shqiptarët sot. Kjo duke u ba- Nel 1892, il console francese a Scutari, zuar në traditat e papërziera të arbnorëve (sh- Albert Degrand, fece visita ad un sito qiptarëve) me gjak të pastër të Kastriotit nga denominato «castello di Dalmaca», situato pushtues të huaj si ai turk dhe serb.Tradita, a poca distanza dal villaggio di Koman. Gli zakonet, kultura burimore arbnore, identiteti i abitanti del posto gli avevano, infatti, riferito rrënjosur, gjuha janë baza mbi të cilën duhet una leggenda incentrata su una quercia ndërtuar trekëndëshi i lidhjes natyrore nga pel- dalle foglie d’oro e su un misterioso cimitero lazg – ilir – arbër (shqiptar). Duhet nënvizuar në disseminato di cassette di pietra. Giunto sul kuadër të kësaj se civilizimi pellazg është theme- posto, il console ebbe modo di osservare che le li zhvillimit të civilizimit të kontinentit europian, tombe erano raccolte attorno alla parrocchiale nga aty ka lind civilizimi i vlerave të popujve di San Giovanni, in una zona isolata dove, dhe shpërndarja e tyre brenda tij. Ndërsa emri stranamente, non si vedevano tracce di abitato. ilir është i mëvonshëm por që është më tepër I morti erano deposti supini e con il capo volto një emër politikë i kohës, për shkak të lëvizjeve, verso ovest, secondo la tradizione cristiana. megjithkëtë po ata popuj që morën nga shtrati Qualche anno più tardi, l’archeologo tedesco i pellazgishtes civilizimin e tyre u ndërtuan më P. Träger analizzò i corredi comparandoli pas dhe u shfaqën si popull që krijon bashkësinë con quelli medievali della Bosia Erzegovina, politik pra shtetin e tyre dhe kjo nxorri emrtimin riconoscendo nelle fibbie «a doppia gamba», e Gadishullit Ilirik për popujt ilir që shtrihen un qualcosa di peculiare che avrebbe potuto brenda hartës së tyre sipas emërtimit ilir. Kur fornire una chiave di lettura. jemi këtu duhet ditur se arbnorët (shqiptarët) Chi erano, dunque, le genti sepolte nel janë një nga popujt e kësaj harte ilire ama një cimitero di Koman? Si tratta, con ogni nga popujt themeltar, faktorizues sepse rrjedhin probabilità, di contadini/soldati alleati dei ekskluzivisht nga pellazgët, pra janë një nga bizantini nel periodo travagliato dell’alto- rrënjët e mëdha të kësaj peme të këtij kontinen- nuk mund të thotë sot se arbnorët (shqiptarët) përgjigjur me guximin e tyre të madh, me punën medioevo. Gli uomini presentano scarsi ti, kjo mund të lidhet si nga gjuha, emërtimet e janë pjesërisht ilir, pjesërisht pellzag e pjesëris- e tyre hulumtuese dhe me mbështetjen e pakun- gioielli ad eccezione di alcune guarnizioni vendeve, emrave të perëndive etj, por edhe të ht epirot, poashtu askush nuk mund të thotë se dërshtueshme se arbnorët janë pasardhës të di cintura militare; le accette deposte nelle asaj se janë autokton. gjuha e arbnorëve nuk ishte e ilirëve ose pellaz- ilirëve. Vetë studiuesi serioz dhe i njohur Thun- tombe sembrano più adatte alla guerra che Ndërsa pyetjes që shpesh shtrohet dhe është gëve, kur dihet se gjuha arbnore rrjedh eksklu- mann ka nënvizuar se “shqiptarët e sotëm jenë al lavoro, e sono simili a quelle diffuse nella shtruar edhe më parë nga studiues është se a zivisht nga gjuha e lashtë pellazgo-epirote. pasardhës të ilirëve të lashtë” dhe ky mendim tarda antichità. L’uso di raccogliere le ossa janë arbnorët (shqiptarët) autokton?, përgjig- Autorë të shumtë ilirët i konsiderojnë si një është bërë mjaft i zakonshmëm dhe dominant dei familiari ai piedi del defunto è invece jen nga shumë studiues të zellshëm dhe serioz nga popujt më të vjetër të Europës. Dhe kjo deri në ditët tona. Poashtu Thunmann shënon un retaggio della cultura illirica. Per quanto e ka marrë bota se ky popull është autokton si konsiderohet ende edhe sot se popullaritetin, një nga provat e rëndësishme me fjalët e mëpos- riguarda i corredi femminili, spiccano le fibule nga autorët Hahn, Thunmann, Leibnitz, Ippen, gjuhën, traditat, zakonet janë ruajtur vazhdimi- htme: “nuk kam gjetur në historinë e tyre asnjë di derivazione bizantina, le collane in pasta Shuflaj, Stipceviq etj. Autoktoniteti i arbnorëve sht nga arbnorët (shqiptarët). Vetë emri Shqi- gjurmë të emigracionit të mëvonshëm…”, dhe vitrea e gli orecchini. Non si tratta di oggetti është i padiskutueshëm, ka fakte, argumente përi - Arbani tregonë amësinë e këtij populli, me këtë ai më pas shkruan se:”arbnorët (shqip- di grande lusso, perché per la maggior parte dhe dokumente arkivore etnologjike dhe arkeo- lashtësinë e arbnorëve (shqiptarëve). Edhe Pto- tarët) nuk janë sllavë, por se ata janë pasardhës sono in bronzo e raramente in oro o argento. Molti studiosi albanesi sono convinti che le logjike që vërtetojn një gjë të tillë, ata ishin dhe lemeu (Ptol. III, 12-14) këtë emër dhe popullin të ilirëve …” tombe di Koman appartengono alla cultura janë aty, banuan dhe banojn në trevat e tyre, në e konsideron autokton. Ndërsa ai e lidh Albanoi Në anën tjetër edhe Straboni kur flet “për me qytetin e Albanopolis qytet ky Iliri dhe në Durrësin (Dyrrachium) dhe Apolloninë si pjesë Arbër, il ponte di unione tra gli antichi Illiri trojet ku më parë quhej iliri ose më saktësishtë e i moderni albanesi. Il nome di Arbër è aty ku mbizotroj civilizimi pellazgian. Kjo tregon të cilin identifikohet në mënyrë të besueshme te Epirit të cilët i takojn Ilirisë” respketivisht ar- edhe emri i Zeusit brenda tij (Die Helvetischen bërisë (Shqipërisë) janë gjëra të dukshme të fa- curiosamente affine a quello del regno illirico se ilirët e pastër në këtë gadishulli janë arbnorët di Arbanon citato nel II sec d.C. da Tolomeo Kelten…,1840). Me gjuhën e arbnorëve sic e ktuara edhe sot shihen mjaftë mirë se aty ku lindi apo epirotët e lashtë. Dhe këtë e forcon edhe nella sua Geografia e la cui antica capitale, potencova edhe më lartë janë marrë dhe kanë qytetërimi i pellazgo – ilirëve aty sot banojn arb- kjo më tepër kur nënvizohet se:”Shqiptarët janë Albanopolis, è stata identificata presso pasardhës të Epirotëve të lashtë dhe ilirëve të referuar si p.sh; Leibnitz, Lecce, Leake, Hahn, norët (shqiptarët), po ashtu edhe këto emërtime të le rovine di Zgërdhesh, nelle immediate cilët konsiderohet si një popull - Autokton”(Aug. Xylander etj, të cilët në studimet dhe hulum- emrave tregojn arsyen e ekzistëncës së tyre. Por vicinanze della cittadina medievale Kruja. La Masci,1806). timet e tyre nuk janë larguar nga burimi por Straboni fletë edhe për dispozitat gjeografike që distanza cronologica tra la caduta del regno Por duhet ditur se edhe Tribalët e lashtë dhe gjithnjë e më shumë kanë hulumtuar dukue iu tregon për shtrirjen e tokave ilirë në adriatik, po illirico della regina Teuta e le tombe di Koman Dardanët e Ilirës janë pjesë e rëndësishme e asaj afruar atij burimi që do të zbulonte historinë e jo në këtë shtrirje Straboni fletë edhe për shtrirjen rasenta il millennio, e potrebbe insospettire i që u tha më lartë që dëshmon për autoktonin e vetëm të arbnorëve dhe gjuhën e tyre, por edhe gjuhësore të epirotëve - arbnorëve të sotëm. Sido- più smaliziati. Va però osservato che non è del popullit iliro-darda respektivisht arbnor,ndërsa lidhshmërinë e saj me civilizimin e përgjithshme qoftë leximi në vepra të Homerit të Herodotit, por tutto da escludere che elementi della cultura edhe sot ekzstojn emrat si Trikalli dhe Dardi në të kontinentit. Ndërkaq “Shqipëria moderne në edhe të Platonit si dhe të historianëve të vjetër tradizionale siano riusciti a permanere (anche Shqipëri e Kosovë që dëshmojn për kujtesën e Europë përfshin një pjesë të Ilirisë dhe Epirit: si dhe të studiuesve serioz që janë marë mbi la- se diluiti e rielaborati) attraverso lunghi periodi lashtë të popullit arbnor. Dhe sic thotë një kro- popujt sllav janë vendos aty mbi tokën e ilirëve shtësinë e arbnorëve do ta njohim më mirë udhën di acculturazione e sincretismo culturale. È nist këta ishin iliro-epirotët që mbanin gjakun e të lashtë dhe Epirotëve, por janë pikërisht arb- deri të rikthimi i pellazgëve në tryezën e arb- quello che sappiamo essere avvenuto in Gallia përzier me iliritë e që të njëjtët ishin pellazgo norët (shqiptarët) që përfaqësojnë pasardhësit e norëve dhe në tryezën e Europës si familje. Dhe nel II e nel III sec d.C. quando, dopo quasi tre - epirot, popullësi e ndarë në fise edhe nëë atë tyre pellazgo-epirot…”(Giovan B.Pigna,1857)“ do të vërtetohet burimi i origjinës së arborëve si secoli di dominazione romana, le popolazioni kohë sipas gjakut. Fisi që formoj pellazgët e më Lidhjet që shumë antropolog i kanë studiuar tek popull, pra si një nga popujt e lashtë të konti- locali diedero vita ad un vero e proprio pas që kjo u shtri në epirot dhe ilir ishte Pelachi arbnorët(shqiptarët) kanë rezultuar të sakta se nentit europian si pasardhës të pellazgo-ilirëve. revival celtico testimoniato, ad esempio, dal (Pelaki). Megjithatë kemi parë që gjerë më sot Ilirët dhe shqiptarët janë në lidhshmëri si dhe Në lidhje me këtë më duhet të nëvizoj se edhe recupero della Lega come unità di misura o nuk ka dal ndonjë tezë tjetër për ta rrëzuar atë disa fise tjera të gadishullit…”(Archiv für An- Gjergj Kastrioti shpesh në fjalimet e tij nuk e lë dalla edificazione di edifici sacri di planimetria që është thënë nga shumë studiues e që edhe ës- thropologie,1880) pa e përmend origjinën e popullit të tij të lashtë celtica. Parte della mentalità figurativa celto- htë vërtetetuar në mënyrë arkeologjike se Iliria e Prandaj banorët më të vjetër të rajonit të bre- kjo tregon se gjaku arbnor që ai mbajti ishte gjak romana confluì poi a formare il gusto e la vërtetë është arbëria e vërtetë, epirotët e lashtë gdetit Adriatik janë Iliro - arbnorët (shqiptarët). i të parëve të tij pellazgo - ilir dhe ai e dinte mjaft sensibilità del romanico francese nei primi janë arbnorët e lashtë, Dardanët e Lashtë janë Dhe kjo nuk i sjell pasiguri askujt, por tregon të mirë këtë sepse kishte identitetin e tij, kulturën, secoli del medioevo. È dunque possibile che arbnorët e Dardanisë (Kosovës) së lashtë. Pran- vërtetën se në këtë vend kanë banuar më parë zakonte, traditën dhe fliste atë gjuhë amëtare që Arbanon, Arbër e Albania sono le facce della daj sot nuk mund të thotë asnjë studiues edhe ilirët e tash pasardhësit e tyre, lidhshmëri kjo e kishin folur etërit e tij. Prandaj edhe sot shqip- stessa medaglia, e la testimonianza semantica pse ka patur trajtesa të ngjashme të largimit në natyrshme si stërgjyshëve me brezin e ri të ta- tarëve i nevojitet një Gjergj Kastriot për t’i pri në di una continuità culturale millenaria che fa mëyrë te pjesshme të asaj që u tha për iliro – nishëm lidhshmëri jo vetëm biologjike - etnolo- rrugën e drejtë të tyre dhe jo rastësisht shkruante dell’Albania un paese peculiare, soprattutto se arbnorët, por megjithkëtë e vërteta i ka rrënjë e gjike, por edhe tepër e natyrshme. Kështuqë sot Choiseul se ”këta Shqiptarë krenarë thotë ai do consideriamo la profonda slavizzazione che le thella, të gjera, të gjata dhe të shtrira për rreth pyetjes së kush ishin ilirët dhe a janë arbnorët të ishin ende heronj, në qoftë se ata do të kishin regioni circostanti hanno subito nel corso del kontinentit të lashtë Europian. Kështuqë askush pasardhës të tyre? Shkenca dhe studiusit i janë një Skanderberg”. Medioevo. pagina 17 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Tradizione Acquaformosa - Firmosa (CS) CENNI STORICI e origini di Acquaformosa risalgono al sec. XII, for- Lse Con un piccolo nucleo di abitazioni sorte intor- no al convento cistercense di S. Maria del Leuccio. Il paese nacque però con l’arrivo dei profughi albanesi tra il 1476 e il 1478 e si stabilirono nel territorio che il principe di Altomonte aveva donato ai monaci Cistercensi di Santa Maria. Tra i personaggi illustri ricordiamo: Simeone Orazio Capparel- li, poeta estemporaneo.

TRADIZIONI POPOLARI San Benedetto Ullano e feste religiose con il suggestivo rito, hanno un sapore Lparticolare. La festa della Madonna del Monte (Festa e Shën Mërisë së Malit) si svolge la prima e l’ultima domenica - Shën Benedhiti (CS) di luglio con pellegrinaggio della parrocchia di Acquaformo- sa, Lungro, Firmo e paesi circostanti, con canti, danze e le CENNI STORICI donne vestite nei tradizionali costumi albanesi. L’ultima do- ituato ai piedi del colle S.Elia, tra i paesi di origine albanese Caraffa di Catanzaro menica di maggio si festeggia la Madonna della Misericordia. Se il più vicino a Cosenza, da cui dista appena 25km. Il paese E’ consuetudine durante l’Epifania la benedizione dell’acqua ha origine molto antiche e le prime notizie storiche certe risalgono nella Fontana Vecchia (Kroj Pjak). agli ultimi decenni del sec. XII, quando fu feudo dei duchi nor- manni di Montalto, che in quegl’anni vi fondarono un monastero - Garafa (CZ) benedettino, da cui il piccolo borgo prese il nome. L’antico borgo medioevale ebbe un decisivo impulso demografico ed economi- co, con conseguente sviluppo urbanistico, nella seconda metà del sec. XV, quando fu ripopolato da profughi albanesi. Nel 1723 Papa Clemente XII (fam. Corsini) fondò il “Collegio Corsini”, vera e propria struttura universitaria per la formazione del clero italo-albanese. Il paese fu protagonista durante le lotte del risorgimento italiano; molti suoi abitanti presero parte attiva ai moti di Cosenza del 1844 e 1848 pagando con la vita i loro ideali di giustizia e di libertà anche attraverso la partecipazione eroica alla liberazione garibaldma dell’Italia Meridionale. Age- silao Milano con gesto disperato e romantico, attentò nel 1856 alla vita del re borbonico Ferdinando II e finendo sul patibolo a Napoli alla fine dello stesso anno. Tra i personaggi illustri ri- corderemo, Felice Samuele Rodotà, Vescovo; Pietro Pompilio Rodotà, autore dell’opera in tre volumi: ‘’Dell’origine, progresso e stato presente del rito greco in Italia”; Giovanni Mosciaro, eletto deputato al Primo Parlamento Italiano.

CENNI STORICI i chiamava “Arenos”, il borgo di origine medioevale su cui Sfu fondata dai Carafa, dai feudatari derivati da un ramo della famiglia Caracciolo che lo tennero fino al sec. XVI. Fu popolato probabilmente da soldati albanesi, impiegati per la sorveglianza dell’antico itinerario stradale che portava nel Vi- bonese, attraverso la valle del torrente Usito. Secondo fonti attendibili gli albanesi insediati dapprima a Usito e Arenoso si sarebbero successivamente stabiliti nel casale di Caraffa, a seguito del terremoto del 1783.

COSA C’È DA VEDERE. TRADIZIONI POPOLARI l centro abitato si caratterizza per la presenza di piccole anta Domenica, patrona del paese si festeggia il 6 luglio. E’ Istrade, collegate tra di loro da catoi, scalette o ponticelli. A Sconsuetudine durante il Carnevale, indossare da parte dei 1400 m di altitudine, è il Santuario della Madonna del Monte TRADIZIONI POPOLARI giovani, sacchi ripieni di paglia (“rusali”). (XI-XII sec.). Vi si venera una Madonna raffigurata con una ’ tradizione, prima dell’alba della Domenica delle Palme, statua scolpita in pietra tufacea del sec. XVII. Si consiglia di Eandare in giro per le vie del paese a commemorare la re- COSA C’È DA VEDERE vedere la parrocchia di S.Giovanni Battista (sec. XVI) di rito surrezione di Lazzaro, cantando le “Kalimere” (canti augurali). a Chiesa dei Maiorana, dedicata alla Madonna delle greco-bizantino. Conserva un’iconostasi in stile bizantino e tre Per il turista si consiglia di assistere in circostanze particolari alle LGrazie, in piena campagna, e’ una modesta costruzione grandi tavole del senese Marco Pico (sec. XVI), rappresentanti cerimonie liturgiche, ricche di simboli, di significati, di tradizioni eclettica di maestranze locali che presenta alcuni affreschi di l’Assunta e due Santi. Il tempio custodisce anche un coro li- e di suggestivo effetto scenografico. Degli antichi e complessi riti impianto d’epoca tardo-romanica. Al turista si consiglia in par- gneo in croce, il portale centrale in castagno scolpito, con due che si svolgono nel corso della Settimana Santa, oggi, permane ticolari circostanze dì vedere il costume di gala di questa zona aquile bicipiti e svariate statue lignee con reliquari dei sec. la processione degli “Açiomeri” del Giovedi e Venerdi Santo, che che presenta elementi originali orientali. XVII-XVIIJ Anche la chiesetta della Madonna della Concezio- costituisce uno dei momenti più attesi e significativi dell’attuale ne merita una visita. Custodisce affreschi di notevole interesse devozione popolare. La festa della Madonna del Buon Consiglio raffiguranti figure di santi di ispirazione bizantina e un soffitto si festeggia la prima domenica di maggio ed il culto si collega ligneo dipinto del sec. XVIII. Al turista appassionato di musi- all’esodo degli albanesi in Calabria. La vigilia di Natale, la piazza ca può capitare di ascoltare tra i meravigliosi vicoli nelle ore principale diventa il focolare di tutti con l’accensione di un gran notturne, i caratteristici canti polifonici molto sentiti da questa falò. comunità. COSA C’È DA VEDERE ono da ammirare gli splendidi costumi tradizionali che Snelle occasioni di festa vengono portati dagli abitanti di S. Benedetto Ullano. Dopo aver dato un rapido sguardo al paesag- gio, al centro storico con i maestosi portali settecenteschi con stemmi e numerosi archi e archetti che caratterizzano le gjito- nie e consigliabile visitare la cappella della nobile famiglia dei Rodotà dei Coronei, dedicata alla Madonna del Buon Consiglio dei primi decenni del 1770, dove la balaustra dell’altare, chia- ramente latina, contrasta con l’altare quadrato sormontato da quattro colonne tipicamente di stile bizantino; uno sguardo alla urna cineraria di epoca imperiale romana e ad alcune epigrafi. Consigliabile, per i suggestivi aspetti paesaggistici, una breve escursione in montagna tra i castagni, cerri e faggi secolari fino a quota 1000 m a Laghicello. Historiografia Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 18 Enigma e prijësit shqiptar, për të cilin historia nuk ka asnjë rresht Nga Armand Plaka keni? Cila është diferenca? Ata vrasin gjithmonë për një arsye, por kurrë nuk prekin fëmijë apo “Ka mbërritur së fundmi një kryetar fisesh gra. Oh, asnjëherë, në asnjë rast! Ju vrisni gra shqiptare me emrin Shaban Bej Goça. Ka një e fëmijë pa ju dridhur qerpiku. Çfarë është kjo plumb në trup, një plagë akoma të pambyllur përveçse kaçakllëk e kusari?” në njërën këmbë nga një goditje pushke, dy të “Pronat e Shaban Beut janë konfiskuar ndërk- tjera në këmbën tjetër si dhe një çmim prej 7.000 ohë nga qeveria turke. Ai, nga profesioni është paundësh për kokën e tij nga turqit”. inxhinjer ushtarak, arsimuar në Kairo, Egjipt. Flet shumë gjuhë të huaja”. ështu niste në vitin e largët 1906, një Kështu mbyllej artikulli i të përditshmes ame- artikull i gjatë në të përditshmen ameri- rikane në vitin 1906, ndërkohë që vetë emri i Kkane, “The Sun” (shih: The Sun, A Shaban Beut dhe detaje të tjera në lidhje me atë Rebel Chief From Albania in Town, 28 janar çka ai përfaqësonte, na shfaqen edhe në disa të 1906, fq. 7) i cili përtej paraqitjes së përgjith- përditshme të tjera përgjatë viteve 1906-1909, shme të karakterit të shqiptarëve, me materiale duke përfunduar me vitin 1930, ku ai na shfa- që mund të gjendeshin edhe në burime të tjera, qet edhe si koleksionist veprash arti. sjell në vëmendje edhe përpjekjet e një njeriu, i Në fakt, përveç këtyre artikujve të shtypit cili nuk rezulton të jetë përmendur ndonjëherë nga personalitete të fuqishme të kohës në Angli gjithë shqiptarë. Është Tahil Pasha, një shqiptar perëndimor dhe të një albumi me përshtypjet që në historiografinë tonë zyrtare. Bëhet fjalë për (e ndoshta edhe gjetkë në Europë, megjithëse që fle në dhomën e Sulltanit dhe provon kafenë një çift amerikan kishte përftuar gjatë udhëtim- një shqiptar me emrin Shaban Goça (ose edhe artikulli nuk na sjell evidenca konkrete për këtë e tij i pari; një pozicion i rëndësishëm ky. Ferid eve të tij në vitin 1905 në vendet e Europës, Goxha, porse në origjinal në anglisht na përcillet pretendim), siç na sugjerojnë pasazhet e më- Pasha, Kryeministri, është një shqiptar; po ashtu nuk posedojmë asnjë të dhënë mbi prejardhjen, vetëm në formën Gotsha) që kishte qenë oficer poshtme: Negi Pasha, një anëtar i Këshillit të Yilldizit dhe krahinën shqiptare nga ai rridhte, ashtu sikurse i xhenjos në Perandorinë Otomane, arsimuar “Ai vjen në këtë vend për të parë interesin për të Turhan Pasha, kohët e fundit emëruar edhe si edhe asnjë datë lindjeje. në Kajro, e që pronat e pasuritë e të cilit ishin mbështetur masat për arsimimin e popullit të tij. shef i Policisë së Stambollit…” Në këto artikuj theksohet shpesh fakti se ai konfiskuar nga autoritetet e Stambollit. Për më Projekti në fjalë e ka bërë atë që të ndërmarrë disa e quan veten një prijës shqiptar, për kokën e shumë, për kokën e tij ishte vënë në dispozicion udhëtime, duke prekur shumë vende nga konti- të cilit Sulltani kishte vënë në dispozicion jo një shumë e madhe, çka e kishte bërë atë të nenti europian dhe në Angli, ku është pritur dhe vetëm 35.000 dollarë amerikanë ( shih: Alba- jetonte e vepronte vetëm në mërgim. Qysh në ka biseduar me Dukën e Aberdinit, James Bryce, nian Prince Hiding Here Now, The San Fran- fillim të herës duhet thënë se shumëçka bazohet nga Deputetët e Dhomës së Përfaqësuesve, Henry cisco Call, 7 shkurt 1909, fq. 37), por edhe mbi thëniet e vetë personazhit kryesor, rreth të dhe Stephen Gladstone, Peshkopi i Durhamit, një sërë spiunësh, të cilët e gjurmonin atë cilit përqëndrohet edhe artikulli në fjalë, duke Lord Brassey, Lady Frederick Cavendish etj”. edhe në SHBA, duke e detyruar të fshihej e mos i mbuluar ato me asnjë material tjetër his- Rezultatet e arritura, apo ato të pritshme të të mos bënte publike adresën ku banonte. Po torik e arkivor të dorës së parë, çka hedh hije vizitave e misionit të tij, deri në atë çast, na i ashtu, nga po i njëjti burim thuhet se ai ndërk- të mëdha dyshimi mbi rolin, prejardhjen dhe rrëfejnë më së miri paragrafet e mëposht- ohë, përveç tri plagëve që mbante në trupin synimet e vetë këtij personazhi. me: “Komiteti për Ballkanin në Britani ka shpre- e tij, kishte marrë edhe 28 dekorata të ndry- Kjo, sigurisht se është në radhë të parë objekt hur simpatinë e vet të plotë me lëvizjet çlirimtare shme nderi nga vende europiane. Gjithashtu i historianëve, që kanë rastin të nxjerrin në pah shqiptare për t´u shkëputur nga kontrolli turk. mësojmë në detaje edhe ecurinë e proçesit të më shumë rreth këtij personazhi enigmatik, i cili Nëse sistemi arsimor do të ndërtohet, atëherë aplikimit për marrjen e nënshtetësisë amerika- nëse vërtetë ka dashur të japë ato kontribute që besohet në mënyrë konfidenciale se këtë hap do ta ne, në vitin 1907 (shih: Albanian Prince To përmenden në artikujt e gazetave amerikane të pasojë edhe e drejta e votimit. Shaban Beu kërkon Be An American, New York Times, 8 qershor kohës, meriton mirënjohje për atë çka ka bërë. të formohet një komitet për të bashkëpunuar me 1907, fq. 2) . Përsa i përket të ardhmes së Të paktën një gjë është e sigurtë: pavarësisht Komitetin për Ballkanin dhe me një tjetër nga vet, vetë Shaban Bej Goça thoshte: “Tashmë synimeve të tij, nga ato çka ai rrëfen për shq- vendi i tij, për të siguruar nga Sulltani një sistem Shaban Beu po bëj një jetë të tërhequr dhe kam ndërmend iptarët për mediat amerikane të kohës, duket arsimor autonom dhe nëse do jetë e mundshme Gazetari amerikan ironizon të çel një studio në ndonjë qytet të largët në se ai u ka bërë një nder atyre, duke i përcjellë edhe pavarësinë apo autonominë e vendit”. se shqiptaret njihen si popull brendësi të këtij shteti ose të merrem me buj- publikut amerikan një profil krenar e realist të Por cila ishte gjuha dhe argumentat e për- kaçakësh. qësi”. Dhe kjo rezulton të ketë qenë e vërtetë, shqiptarëve e synimeve të tyre. dorura nga ky personazh misterioz për të mbro- sepse emri i tij haset sërish shumë vite më jtur bashkëatdhetarët e vet dhe çështjen e tyre? “Kaçakët shqiptarë – thotë Shaban Beu, me vonë, në bashkëpunime apo kontrata shitjesh Goça: Kam ardhur me Jo fort diplomatik, i thjeshtë, por njëkohësisht një lëvizje pyetëse të supeve. “Po, por ju çfarë të veprave të artit. mision patriotik i zgjuar: “Nëse ju amerikanët – thotë ai, – interesoheni edhe për negrit dhe kafshët, atëherë pse të mos tregoni interes për popujt pellazgjikë? Ju dërgoni Pse ky bust u vodh në 1997? misionarë edhe në Kongo, përse të mos dërgoni Nga Ledio Kanxholli mësues në një vend që ka prodhuar kaq shumë burra të njohur në histori, si: Pirroja, Crispi, shtë shumë interesante që në Skënderbeu, Aleksandri i Madh, Justiniani? Unë Eqytetin e Durrësit ne kemi e dua vendin tim, popullin tim, i cili ka një kurajë disa skulptura që kanë atë që të madhe: njerëz që kanë mirësi dhe që kurrë s´ta quhet veshje ilire. P.sh. Klejtja harrojnë nderin apo një shërbim të kryer. Italia është një bust i cili kishte një dhe Austria vazhdimisht po shfaqen të gatshme të veshje të caktuar ilire që është na ndihmojnë, por ngaqë ata e duan Shqipërinë vënë në dukje edhe nga të huajt, për vete, kështu po e humbasim edhe ne vendin jo vetëm nga shqiptarët, se tonë. Rusia na do, por ne nuk e duam. Ne e duam shqiptarët shpesh kanë prirje të Shqipërinë për shqiptarët. Nëse amerikanët nuk shqiptarizojnë çdo lloj elementi aq janë të vendosur të na ndihmojnë, unë nuk do më tepër të veshjeve. Por veshjet të dëshpërohem; pasi nuk më mungon kurajoja ilire janë të famshme sepse i dhe për sa kohë do ta kem krahun tim të djathtë, përmendin edhe autorët antikë, shpatën, popullin tim, unë nuk do të dorëzohem p.sh. dihet që veshja dalmatika kurrë, kurrë”. Duke folur për verbërinë e çdo kombi dhe ga- është një veshje që e kanë sot bimet përkatëse që ata kanë kryer, Shaban Beu, edhe një pjesë e priftërinjve në duke zgjatur ngadalë dorën e vet mbi shpatullat Vatikan. Por dihet që është një e tij, thotë: veshje ilire, ose veshje të tjera “Unë nuk mund të shoh dot veshët e mi, por për të cilat flasin autorët antikë. mund të shoh ato tuajat”, duke vijuar me prover- Një libër të rëndësishëm ka bërë ba të tjera si: “Është më e lehtë të gënjesh se sa të për këto studiuesja e shquar dëgjosh një gënjeshtër”. Apo dhe: Çfarë mund të shqiptare, e cila nuk jeton më, bëjë një budalla me një këshillë apo një negër me Andromaqi Gjergji. Kështu që një sapun? – “Fjalët janë femërore, kurse bëmat, gjërat janë tepër interesante për Nga artikulli në fjalë mësojmë se ai, kishte mashkullore”. t’i parë edhe në lidhje me ç’kemi shkuar në Perëndim për një mission patriotik, Shaban Beu tregon me krenari zyrtarë të lartë sot. Ose ajo fustanella e madhe siç ishte mbledhja e ndihmave apo hetimi i me origjinë shqiptare që mbajnë poste të rënd- e Kelmendit është tepër antike mundësive se çfarë mund të bënte Perëndimi, ësishme në Turqi dhe Egjipt, duke thënë se të ose veshja e grave mirditase. jo vetëm në këtë drejtim, por edhe për luftën e gjitha këto dëshmojnë se shqiptarët janë të aftë Këto janë elemente të cilat i shqiptarëve për pavarësi. Në përmbushje të mis- të qeverisin vetveten. japin shumë konotacione lidhje ionit të vet, ai deklaron se ishte pritur më parë “Në Turqi, rojat personale të Sulltanit janë të shekujsh dhe mijëvjeçarësh. pagina 19 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Attualità Albanopoli, Flasim albanese apo historia e qytetit të Albanëve, e parliamo italisht? shkuara dhe e Në Ditën ndërkombëtare të Gjuhës Amtare, një përsiatje mbi raportin e përditshëm të gjuhës mëmë dhe emigra- cionit – në rastin tonë, si shqiptarë të Italisë – të gjuhës shqipe dhe, të italishtes, si gjuhë e vendit ku ne jetojmë tashmja

Nga Adela KOLEA tjetër të veçantë: “Nëse një prind shqiptar- unë anglisht, frëngjisht, gjermanisht, spanjisht. sjell shembullin “shqiptar”, pasi ai përkon me Kanë të bëjnë në ruajtjen e shqipes, edhe zgje- uke u nisur paraprakisht prej faktit se ne por, kjo vlen për çdo kombësi të huaj natyri- dhjet që bëjnë në vite familjet emigrante, për ne shqiptarët kemi një prirje te dalluesh- sht - ai vetë, nuk e zotëron siç duhet italishten, t’i kaluar pushimet verore në Shqipëri apo jo, Dme përkundrejt gjuhëve të huaja, sepse a është e drejtë që në shtëpi t’i flasë fëmijës me pasi kjo është një mënyrë e mirë jo vetëm për ndoshta kjo na është injektuar si një mënyrë një italishte të shtrembëruar, të çalë, me një itali- ruajtjen dhe aplikimin e gjuhës por, edhe në për të reaguar ndaj rregullave të hekurta të shte që lë shumë për të dëshiruar?” Unë mendoj ruajtjen e zakoneve shqiptare. censurës, të cilat na ndalonin që të ndiqnim te- pikërisht, se kjo nuk është gjëja e duhur për t’u Nga “poliglotë” pak për pasion – përtej asaj levizionet e huaja, të lexonim libra në gjuhë të zbatuar. Në një farë mënyre, një arsyetim i ngja- që, kjo është një dhunti vetjake fundja – nga huaja, të ndiqnim shtypin dhe të gjitha mjetet shëm me këtë të lartpërmendurin për zgjedhjen e ana tjetër, pak prej nevojshmërisë, emigrantit informuese të huaja, nuk na lejonin që të lar- gjuhës për t’ua folur në familje fëmijëve të huaj - i duhet të përballet edhe me një tjetër duku- goheshim nga vendi ynë, mund të pohojme se: ashtu sikurse më tregojnë miq italianë që janë me ri akoma: jo më me atë të gjuhës standarde të Nga Flora Myftari Me dukurinë e emigracionit në fillimin e viteve origjinë nga Jugu i Italisë - u bëhet këtu në Veri vendit pritës por, edhe me dialektin apo të fo- ’90-të, ne shqiptarët – ashtu sikurse kushdo që lë të Italisë, Emilia-Romagna, nga ana e mësuesve lurën lokale të provincës apo fshatit të huaj ku betjet e qytetit antik Albanopoli gjen- tokën e tij mëmë, për çfarëdo arsyeje – mundëm veriorë, edhe fëmijëve italianë me prejardhje ai jeton. Përveç dialektit pra, në idiolektet, den ndermjet qytetit te Fush- Krujes që t’i jepnim hapësirë pikërisht, jo vetëm asaj aq nga Jugu i vendit të tyre. D.m.th, mësuesit ve- në idioma të ndryshme e në një frazeologji të M të kërkuare “dëshirë për liri”, duke i kapërcyer riorë, i ftojnë prindërit jugorë, që të mos u flasin gjerë, të përbërë prej shumë thëniesh lokale. dhe atij te Krujes, vetem 10 km larg Aero- ata kufinj që na mbanin prej kohësh Mua p.sh, në fillimet e vendosjes portit nacional „Nene Tereza“. Megjithese të izoluar brenda vendit, pa na sime këtu në Itali, në krahinën Emi- ende i pazbuluar dhe studjuar mire, tani atje lejuar që të zbulonim botën që na lia-Romagna, pavarësisht se e njihja duken qarte muret rrethues dhe disa objekte rrethonte por, edhe ngutjes për të italishten standarde që fëmijë, që në te tjere karakteristik. Te dhenat e para te mësuar dhe për të thelluar njohjen Shqipëri - pasi jam rritur në një fa- shkruara per kete qytet gjenden ne vepren e e gjuhëve të reja të huaja. Kjo, duke milje dygjuhëshe italo-shqiptare - më Ptolemeut „Gjeografia“, ne shekullin e dyte qenë diktuar nga nevojshmëria për kanë ndodhur disa situata zbavitëse, te eres tone. Mendohet qe qyeteti ka qene të komunikuar paraprakisht me pothuajse komike mund të them, në kryeqendra e fisit ilir te Albaneve, nga te banorët e vendit të ri që sapo na lidhje me zhargonin dialektor e atë kishte ofruar mikpritjen e për t’u provincial. Kur një zonjë e moshuar cilet rrjedh edhe emri i sotem i shqiptareve. përballur me sfidat e jetës së përd- nga Parma, një fqinjë e imja më pati Sipas studimeve te dijetarit te shquar itshme, në komunikimin përkatës thënë: “Po të përshëndes, sepse tani shqiptar Prof. Selim Islami, qyteti ka lu- ditor për punë, studim etj. Prej po shkoj të mbledh nja dy “mace”! ( lezuar nga mesi i shekullit te IV deri ne këtu, pasi të kapërcehej ky hap, “Gatti”- italisht)” E unë, duke i bërë shekullin e I para eres se re. Ai u nder- d.m.th ai i përballjes së menjëhers- përkthimin fjalë për fjalë, i thashë: tua fillimisht mbi bazen e nje vendbani- hme me gjuhën e re të vendit pri- “Qenkeni e sjellshme që po mblidhke- mi te fortifikuar te fiseve ilire te ketyre tës, prirja e lartpërmendur e sh- ni macet, diçka shumë njerëzore kjo, trevave gjate periudhes protourbane. qiptarëve përkundrejt gjuhëve të nga ana juaj!” Sepse, mendova se ajo huaja, nuk do të rezultonte më e po mblidhte macet e braktisura të rru- Studime e germime te pjeseshme qe njihen, mjaftueshme në të njëjtën mënyrë gëve dhe po u ofronte atyre një strehe. jane bere ne kete qytet qe ne mesin e për të gjithë emigrantët që erdhën “Ah jo, - më pati thënë - “po mbledh shekullit te XIX nga shume dijetar te huaj në Itali, duke konsideruar faktorë macet”, në krahinën tonë do të thotë: nder te cilet austriaku Georg Hahn. Rilevimi si: niveli i arsimimit të tyre, preja- “Po mbledh pluhurat, po pastroj i pare topografik i zones se qytetit eshte bere rdhja e shumë prej tyre nga zona …”, d.m.th thjesht: ”Po bëj punët e ne qershor te vitit 1919 nga arkeolloget au- të thella të Shqipërisë, mosha etj. shtëpisë”. Dhe si kjo shprehje, ka të striake Praschniker e Schober. Një problem domethënës, me tjera pafund. Vecanerisht ata bene rilevimin e sistemit të cilin do të përballeshin fëm- Në Ditën Ndërkombëtare të Gjuhës te fortifikimit dhe studjuan muret karakte- ijët e lindur jashtë Shqipërisë: Amtare, nuk mundem të anashkaloj Në cilën gjuhë duhet t’u fla- një tjetër shqetësim timin aktual: atë ristik rrethues te ndertuar me blloqe guresh sin atyre prindërit në fa- të lidhur me mënyrën e shkujdesur, kuadratik shume te medhenj. Eshte provuar milje? Në rastin tonë, shqip- në të cilën flitet e shkruhet sot shqipja qe ne kohen e lulezimit te tij, Albanopoli tarë të Italisë, a do të ishte e brenda kufijve të Shqipërisë. Vërej me ishte nje nga qytetet me te rendesishme te drejtë që fëmijëve t’u flitej në keqardhje që shqipja - kryesisht me Ilirise dhe qe kishte marrdhenie te fuqish- gjuhën amtare, atë shqipe? përhapjen e gjerë të portaleve online me tregetare me qytete dhe treva te tjera. Apo, rreth moshës 3-vjeçare, mo- dhe të hapësirave të ndryshme sho- Gjate germimeve atje jane zbuluar gjetja shë në të cilën fëmijët përgatiten qërore të komunikimit virtual - shpesh te shumta nder te cilat shume monedha te që të ndjekin kopështin, duke u shkruhet keq, në mënyrë të pasaktë, folur shqip në shtëpi, këta fëmijë me gabime ortografike dhe plot hua- prera ne Dyrrah, Apolloni, Lisus, Korkyre, në kopësht do të hasnin vështirësi me italishten në shtëpi në dialekt fëmijëve të tyre, pasi ata në zime nga gjuhët e tjera. Çështja e huazimeve të Maqedoni etj. Me kalimin e shekujve, per dhe si rrjedhojë, përshtatja e tyre në kopësht e shkollë hasin probleme me italishten standarde. vjetra kryesisht nga arabishtja, turqishtja apo shkak edhe te luftrave e levizjeve te medha më tej ajo në shoqëri, do të rezultonte e vështirë? Dhe kjo vështirësi nga ana e këtyre nxënësve ju- italishtja, të integruar në shqipe, ështe diçka më ne Ballkan e ne tere Europen, Albanopoli Këto kanë qenë disa pyetje reale dhe objektive që gorë me italishten zyrtare, shumëfishohet më te- vete. Ata tashmë janë shkrirë në shqipe, janë e humbi rendesine e tij si qytet por ka lene i kanë drejtuar vetes shumë çifte të reja shqiptare për në kthimin e tyre pas pushimeve verore nga kthyer në pjesë përbërëse të fjalorit të shqipes te incizuara gjurmet e nje qyteterimi te la- në lidhje me çështjen e gjuhës, pyetje, të cilat qytetet e veta përkatëse në Jug të Italisë, aty ku ndër vite - çdo gjuhë ka nevojë për huazime fundja shte qe deshmojne historin e lavdishme te kanë hasur dy lloje reagimesh nga ana e mësues- kanë folur vetëm në dialektet e tyre. - por, ka edhe forma të shumëllojshme huazimesh shqiptareve. Te vizitosh Albanopolin do te ve të shkollave të ciklit të ulët. Si të themi, këto kthehen në probleme gjuhës- nga anglishtja, shkurtime apo shtrembërime kesh mundesi te lexosh pak nga historia e Ka pasur nga ata mësues që atyre u kanë ore dhe çështje komunikimi të përditshëm për gjuhësore që kanë zënë në shqipe vendin që thënë: “ Po mirë, ju nuk u flisni italisht fëmijëve të gjithë ata që nuk janë autoktone në një vend nuk u përket, duke e dëmtuar atë si gjuhë. Shqiperise. Te germosh e te studjosh Alba- në shtëpi? Epo, fëmijëve u duhet folur italisht në të përcaktuar. Fëmijët më tej, duke u rritur, Në këtë kontekst, një rol i rëndësishëm u takon nopolin, me siguri do te gjendesh perpara familje, përndryshe përshtatja e tyre në shkollë projektohen gjithnjë e me tepër drejt mësim- institucioneve përkatëse dhe mediave të cilët, gjurmeve te nje qyteterimi te lashte te Me- do të rezultojë e vështirë…!” Dhe mësues të tjerë it të gjuhës së vendit pritës, në rastin tonë, të me mënyrën sesi shkruajnë e komunikojnë, sdheut. ( Barat) ka patur shume hipoteza per që, përkundrazi, u kanë thënë: “ Bëni mirë që italishtes. Prej këtu, në rastin e martesave të ndikojnë të gjithë popullsinë që ata i ndjek. Albanopolisin vendin nga ku shqiptaret e so- fëmijëve u flisni shqip në shtëpi, në gjuhën tuaj përziera italo-shqiptare, bëhet gjithnjë e më e “Gjuha është një gjurmë, gjurma më e madhe e tem kishin emrin Albane. Disa mendonin se amtare, pasi ata janë të pajisur me aftësinë për vështirë ruajtja e shqipes. Sepse, kjo kthehet gjendjes sonë njerëzore” shkruante Octavio Paz. mos ishte Berati, Elbasani, mendohej edhe t’i dalluar këto dy gjuhë nga njëra-tjetra madje, edhe në një çështje përparësie: se cilës gjuhë Le të bëjmë çmos që secili nga ne, brenda mun- per nje v end midis ketyre dy qyteteve. Sot me një bazë të fortë të shqipes, janë të para- t’i jepet më tepër rëndësi. Për fëmijët shqip- dësive të tij, të përkujdeset për këtë gjurmë, e cila prirë të mësojnë lehtë italishten, të jenë të aftë tarë të brezit të dytë, shqipja po humbet, duke do të niste si diçka e mirëfilltë e thjesht “gjuhës- ka dale dhe teoria e Tiranes, por arkeologet në dygjuhësinë. Bile, kanë prirje të dallueshme praktikuar italishten gjithnjë e më shumë nëpër ore” por, që do të merrte shtrirje në një nivel të mendojne se eshte pikerisht Zgerdheshi afer edhe për të mësuar gjuhë të tjera të huaja!” shkolla dhe në të përditshmen e tyre. Përv- gjerë shoqëror e kulturor, madje shumëgjuhësh e Krujes. Veçse këtu, do të hasej zanafilla e një mekanizmi eç kësaj, gjithnjë nëpër shkolla, ata mësojnë shumë kulturor. Attualità Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 20 Parisi, pikëtakimi i shkrimtarëve dhe artistëve shqiptarë

Të injoruar, por jo të dorëzuar Deklaratë për mediat në përvjetorin e katërt të peticionit për Rrugën e Arbërit Tiranë, 6 shkurt.- Piktori i merituar Zamir Mati, i cili prej vitesh jeton skulptorit maqedonas Basheski. Gjithashtu artistët së bashku vizituan në Paris në një korespondencë të tij për ATSH-në tregon për vizitën e muzeun Orsey dhe muzeun Rodin. nga Gëzim Alpion fundit të autorit të njohur shqiptar Moikom Zeqo në Paris i cili i ftuar Në veprimtarinë tjetër të organizuar nga Albinfos, Albatroy e Ate- Në emër të Grupit të Lobimit Birmingham, Angli nga “Maison d’Albanie” (Shtëpia e Shqipërisë) zhvilloi një sërë taki- lie Blu, ishte ajo e bisedës së tretë të intelektualit Gjergj Leka, fi- mesh me artistë dhë shkrimtarë të cilët prej vitesh jetojnë në Francë. zikant por dhe studjues i historisë së gjuhës shqipe dhe lidhjeve të ë indinjuar nga injorimi sistematik i Dibrës nga shteti Sipas Matit, takimet u hapën me prezantimin e veprimtarisë kri- saj të hershme me qytetërimin europian, takim ky me studime mbi shqiptar, dhe veçanërisht nga premtimet boshe dhe juese të Moikom Zeqos në “Espace, 26, Place Denfert Rochereau” disa elementë që çojnë në një raport të ri midis veprave madhore të Tmashtrimet e qeverive që nga viti 2005, më 18 mars të Parisit 14, ku u prezantua një pjesë e madhe e krijimtarisë së lashtësisë homerike, “Iliada” dhe “Odisea” , etj me gjuhën shqipe, 2013, një grup intelektualësh dibranë në Tiranë dhe jashtë këtij shkrimtari, i cili njëherësh ka prekur disa fusha të krijimtarisë. një konferencë interesante që u përvijua nga diskutimet e shkrimtarit vendit iniciuan peticionin online për Rrugën e Arbërit. Për Siç edhe pohoi shkrimtari Luan Rama në prezantimin e tij,“ ky poet Luan Rama i cili vlerësoi temën e trajtuar e zgjidhjen e enigmave këtë vepër, dibranët po lobojnë pa reshtur që prej një çerek është për Shqipërinë siç ishte Jean Cocteau për Francën, pasi Zeqo gjuhësore e historike në krijimin e poemave homerike dhe gjuhës në shekulli, me shprese se, në demokraci, edhe ata do të jenë të është jo vetëm poet dhe historian, por dhe eseist i njohur, arkeolog, të cilën ato u krijuan, po ashtu e rëndësishme është edhe nxjerrja barabartë mes të barabartëve. studjues arti, pamfletist, romancier, etj. Në fjalën e tij, Rama vuri në në pah e rrënjëve të fjalëve më të vjetra të cilat dëshmohen edhe Peticioni filloi para zgjedhjeve si nismë qytetare. Siç prem- dukje veprimtarinë e tij shumëvjeçare në Shqipëri, botimet e para në në veprën e Gjon Buzukut. Mjekja e njohur me origjinë shqiptare tuam, peticioni ka qëndruar jashtë çdo ndikimi partiak. revistën letraro-artistike “Les Lettres Albanaises”, e vetmja revistë Solange D’Angely përgëzoi referuesin për studimin e paraqitur dhe Në një vend si Shqipëria, ku shteti nuk funksionin norma- në vitet e komunizmit e cila i bënte jehonë letërsisë shqiptare në për këndvështrimin origjinal të saj, dhe vazhdoi se Ajo ka kuptuar lisht dhe ku ‘besnikëria prej skllavi’ ndaj pronarëve të parti- gjuhën franceze. Në fakt, korpusi letrar i Zeqos, përbën një larmi nga vepra e të atit Robert D’Angely porosinë e tij, që çështjen e ve në Tiranë dhe sejmenëve të tyre, që operojnë me efekt- zhanresh, herë-herë novatore, siç e gjuhës shqipe, si një nga gjuhët më të shmërinë e metastazave të kancerit në çdo pjesë të vendit, bën ai tek “Miscellanea” me tri librat vjetra mesdhetare do ta çojnë përp- është shndërruar në ‘parim’, nuk u çuditëm kur të djathtët e tij të fundit “Meduza”, “Meduza e ara vetëm shqiptarët ndërsa përgëzoi na akuzuan që në fillim se ishim ‘vegla’ të së majtës. Nga ana dashuruar mban syze dielli”, “Syzet studiuesin për veprën e tij. Guhëtari tjetër, të majtët, të etur për të kapur me çdo kusht shtetin, e thyera të Meduzës”, shumë prej të i njohur Remzi Përnaska në fjalën nga marsi deri në qershor 2013, e panë të arsyeshme të na cilave u prezantuan në këtë takim, e tij tha: “Është e vështirë të futesh ‘përkrahin’ me shpresë se ishim ‘të tyret’. siç ishin vëllimet e shumta poetike, në problemin historik të gjuhës shqi- Sapo erdhën në pushet, të majtët veshën petkun e arrogan- dhe në veçanti libri për Jeronim De pe sepse ajo kërkon një specializim cës, dhe filluan të na sulmonin si individë dhe si grup, duke Radën i botuar nga autori në 200 e përgatitje të veçantë, por metoda na bërë presion, shpifur dhe akuzuar se synonim t’u merrnim vjetorin e lindjes së tij, ku në mënyrë dhe shtrimi i problemeve prej Gjer- ‘meritat’ për ‘suksesin’ e tyre të ‘garantuar’. Kryeministri Edi analitike ku vlerëson shfaqjen e De gji Lekës është në kritere rigoroze Rama ka refuzuar kategorikisht të pranojë dorëzimin formal Radës në letërsinë shqiptare si të pa- shkencore që lejojnë për një thellim të peticionin që tani ka 11,000 nënshkrues online dhe for- rin romantik dhe pararendës të Rilin- të mëtejshem. Evidentimi i metodës mularë, dhe të ‘ulë veten’ për të filluar një dialog konstruktiv djes Kombëtare shqiptare, një autor krahasuese duhet të na shpjerë në re- me Grupin e Lobimit. Megjithatë, Kryeministri Rama nuk ka që pati jehonën e tij dhe në kuadrin zultate e dëshiruara të cilat në studim lënë rast pa folur me superlativa për rolin pozitiv të shoqërisë europian. janë të dallueshme dhe premtuese.” civile, jo vetëm në disa vende në Perëndim, ku shoqëria civile Siç u tha nga Rama, duhet të veçojmë këtu pikëtakimet me La- Ndërsa doktori i shkencave të historisë dhe gjuhësisë së lashtë vërtet vlerësohet, po edhe në Kinë. Ndërsa sejmenët dibranë martine (dhe vlerësimin e madh të tij), Victor Hugo-it dhe nobelisti Mathieu Aref lauruar në universitetin e Sorbonës theksoi, se studime të Kryeministrit në qeveri dhe parlament, nuk ngurruan të francez Fréderic Mistral, një nga veprat e të cilit “Mireille”, është të tilla shpien më tej studimet e deritanishme për problemin e gjuhës tallen me dibranët përsëri, duke ua uruar rrugën kur nuk një simotër e afërt me veprën “Milosao” të De Radës. Gjatë këtij shqipe si dhe në një nga teoritë të cilat unë i mbroj, atë pellazgjike, ishte siguruar asnjë qindarkë për ndërtimin e saj. takimi, aktorja Iris Sojli recitoi 14 poezi të Zeqos të përkthyera në por edhe të çështjeve homerike çështje të hapura për sjellje të reja të Si Grup Lobimi, ne nuk arritëm të mbajmë premtimin për frëngjisht nga Luan Rama, kryesisht poezi dashurie, ndërsa Zeqo argumentuar shkencërisht.” “Këtu në këtë “Maison d’Albanie” mijra t’i dorëzuar qeverisë peticionin formalisht. Për këtë u kërk- nënshkroi me këtë rast vepra të ndryshme të tij për lexuesit e prani- kilometra larg Atdheut ne dëgjuam një pjesëz të studimeve të shken- ojmë ndjesë të gjithë përkrahësve. Megjithatë, qëllimi ynë shëm. Me këtë rast drejtuesi i “Maison d’Albanie” Gjergji Themeli, cëtarit Gj. Leka me një kjartësi shkencore të sjelljes së shëmbujve, nuk ka qenë dorëzimi formal i peticionit, por këmbëngulja i propozoi Zeqos, një sërë takimesh dhe vizita midis artistëve. Një të argumentave shkencorë të cilat të lejojnë të besosh në çuarjen jonë e vazhdueshme që qeveria shqiptare të mbajë premtimet takim i ngrohtë u zhvillua në Honfleur me piktorin e njohur francez përpara të çështjes historike të gjuhës sonë të vjetër shqipe dhe kjo e saj gjatë fushatës zgjedhore të vitit 2013 të dhëna në Dibër, me origjinë shqiptare Valdet Hamidi, në atelienë – galerinë e tij. Ky çështje mund të eci përpara jo vetëm me punën plot pasion të stu- se ‘ndërtimi i Rrugës së Arbërit është një prioritet’. Ndaj ne takim ishte rast dhe për një shkëmbim mendimesh rreth pikturës dhe diuesve por edhe me mbështetjen institucionale të këtyre studimeve nuk kemi heshtur për mosmbajtjen e këtij premtimi dhe nuk veprimtarisë së pasur të piktorëve shqiptare, të cilët janë të shumtë të rëndësishme të historisë europiane ku gjuha shqipe ka vendin do të heshtim edhe në të ardhmen. Pavarësisht nga rezultati i jo vetëm në Francë por dhe në krejt diasporën shqiptare në Europë e sajë. Këtyre studimeve do ti shërbente edhe ballafaqimi i këtyre zgjedhjeve këtë qershor, ne nuk do të reshtim së lobuari për dhe Amerikë. në debat të specializuar shkencor në auditorë ndërkombëtar” tha Rrugën e Arbërit dhe dinjitetin e nëpërkëmbur të Dibrës. Në Një vizitë dhe takim interesante ishte gjithashtu dhe ajo në atelie- shkrimtari dhe euriditi Moikom Zeqo. Në takimin e punës së këshillit këtë drejtim, peticioni ynë është simbol proteste në emër të rin parizian të piktorit me origjinë shqiptare Omer Kaleshit, i cili prej të miqve të “Maison d’Albanie” ku mori pjesë Ambasadori i Shqi- Shqipërisë së ‘harruar’. 50 vjetësh jeton dhe krijon në Paris, duke krijuar gjithnjë në temën përisë Dritan Tola u diskutua për projektet e ardhëshme kulturore Në këtë përvjetor të katërt, duam të ndajmë me intelektualët e e preferuar ballkanike dhe veçanërisht “Kokat” e tij, të cilat janë e veçanërisht rreth nxjerrjes në pah të lidhjeve historike kulturore në Shqipëri dhe diasporë mësimin e hidhur nga përvoja jonë ekspozuar në disa galeri të rëndësishme në Paris, si dhe në Unesco midis Francës dhe Shqipërisë, e organizimit të mëtejshëm të veprim- lobuese: Mos u mashtroni nga zhurma që bën kjo klasë po- apo në sallën e Bashkisë së Parisit 13-të, etj, Veprave të piktorit O. tarive kulturore. Duke vlerësuar nderin dhe respektin e popullit, e litike se gjoja është e interesuar për dialog me intelektualët. Kaleshit iu janë kushtuar një seri poezish, shkrimesh dhe librash kulturën franceze për heroin tonë kombëtar Gjergj Kastrioti Skënd- Udhëheqësit të radhës nuk i duhen intelektualë atdhetarë e të nga poetë francezë, shqiptarë, maqedonas, turq, etj. Së bashku arti- erbeu u propozua konkretisht të bëhen veprimtari kulturore dhe ho- pakorruptueshëm, por marioneta të arsimuara për t’u hedhur stët vizituan edhe ekspozitën-galeri të piktorit Artur Muharremi dhe mazhe për 610 vjetorin e lindjes në sheshin që mban emrin e tij, në hi syve votuesve në prag zgjedhjesh. morën pjesë në hapjen e ekspozitës në Quartier Latin të Parisit, të Kryeqytetin e Francës, Paris. pagina 21 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Cultura PROF. EM. DR. PAVLI HAXHILLAZI NJË PREJ LEKSIKOGRAFËVE MË TË SHQUAR SHQIPTARË

ontributi i Prof. em. dr. Pavli Haxhillazit në fushën e leksikografisë është vlerësuar Knga instancat më të larta të shtetit shqiptar. Prof. em. dr. Pavli Haxhillazit i është dhënë “Pena e artë” për vitin 2008. Bashkëpunëtori i gazetës “Rrënjët”, Prof. em. dr. Pavli Haxhillazi ka lindur në Elbasan më 7.2.1941. Mësimet e para dhe shkollën e mesme pedagogjike i ka kryer në vendlindje. Studimet e larta i ka përfunduar në Universitetin e Tiranës, në Fakultetin e Historisë e të Filologjisë, në degën e gjuhës e të letërsisë shqipe, në vitet Krenarë dhe qaramanë 1958-1962. Në vjeshtën e vitit 1962 u emërua në Institutin e Historisë e të Gjuhësisë të Universitetit të Tiranës si punonjës shkencor dhe Nga Ndue Ukaj më pas ka vijuar punën në Institutin e Gjuhësisë e të Letërsisë të Akademisë së Shkencave ë këto ditë zagushie, shqiptarët kudo duhet të ruhen nga ata që e ndërrojnë të Shqipërisë, ku ka punuar si leksikolog e identitetin e tyre, sa herë ndërrojnë stinët. Për ta ka një thënie të bukur dhe leksikograf. Pavli Haxhillazi është bashkautor Ndomethënës, shkrimtari Erich Maria Remarque: “Kur është i tredhur, njeriu s’i në disa vepra themelore të gjuhësisë shqiptare: takon më asnjë kombi. Ai bëhet kozmopolit.” 1-Fjalor i gjuhës së sotme shqipe (Tiranë, 1980); “Më sa njoh unë legjendën, zjarrin nuk na kanë dhuruar, por e ka rrëmbyer 2-Fjalor i shqipes së sotme (Tiranë, 1984); Prometheu”, shkruan Erich Maria Remarque te romani “Një natë në Lisbonë”. Me këtë 3-Fjalor i shqipes së sotme (Tiranë, 2002); pohim, shkrimtari e thërret njeriun e arsyeshëm, që të mos pres të mirat nga asnjë 4-Fjalor i shqipes së Plavës e të Gucisë (Tiranë, forcë e jashtme, por t’i kërkojë ato me ngulmë vetë dhe pa konsensuse. Mbi të gjitha, të 2004); 5-Fjalor i gjuhës shqipe (Tiranë, 2006). sakrifikojë, ashtu siç thotë legjenda. “Fjalori i gjuhës shqipe” është vepër Pa dyshim, njerëzimi gjithmonë ka nevojë për një promethe. Për një rrëmbyes të leksikografike, që ruan vlerat kryesore të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, Dr. zjarrit. Për një pishtar drite, që sheh matanë errësirës. Për një udhërrëfyes. fjalorëve të mëparshëm të shqipes. Në këtë Visarion Xhuvanit: Vepra (Tiranë, 2007) dhe Edhe ne kemi nevojë për një prometheu, që na ngroh me zjarrin e shpresës dhe fjalor janë përfshirë shumë fjalë, shprehje e Na flet Visarion Xhuvani. E kam njohur Pavli dashurisë, ne këto vite sfidash e klithmash, kur qenia shqiptare përjeton degdisje. Në kuptime që përdoren sot në gjuhën shqipe Haxhillazin gjatë punës përgatitore të librave kohën kur asaj i janë vërsulë gjithfarë karagjozësh dhe ushqejnë me marrëzi. dhe që nuk gjenden në fjalorët e mëparshëm dhe jam befasuar nga përkushtimi me të cilin Është e ditur që koha nuk ndalet të na pret ne, derisa t’i hapim bebëzat e syve dhe të shpjegues. Lënda e re e pasuruar është nxjerrë punonte. Gjatë bisedave më fliste me respekt kuptojmë realitetin. Përgjatë historisë, ne, shqiptarët, kemi pasë një raport të çuditshëm nga vjelja leksikore e veprave të letërsisë për njeriun që e kishte njohur që në vitet e me kohën, një raport përmbysës. Pikërisht për këtë arsye, është folë për zgjimin e artistike, nga shtypi i përditshëm periodik etj. vegjëlisë, nëpër rrugicat e gurta të lagjes “Kala” vonuar të shqiptarëve. Një zgjim që na kushtoi shumë, dhe pas të cilit, ende mbetëm të “Fjalori i gjuhës shqipe” përmban rreth 48.000 të qytetit të Elbasanit. Kryepeshkopi i parë i përgjumur. fjalë. Hartimi i fjalorit u ndërmor si projekt i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, Dr. As sot nuk na bëhet vonë për asgjë. Prandaj edhe shprehja “ u kënaqem se po bëjmë Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe i Visarion Xhuvani ishte nga njerëzit më të dashur sefa”, është një nga marritë tona. Po, një nga marritë, për çka duhet të turpërohemi. Programit Kombëtar për kërkim dhe zhvillim. për të. Bashkëpunimi ndërmjet Prof. em. dr. Siç ka dëftuar historia jonë, ajo e vjetra dhe reja, ne nga gabimet dhe pësimet, nuk Projekti ka synuar hartimin e një fjalori të Pavli Haxhillazit dhe Nos Xhuvanit janë Vepra mësojmë, por prej njërit pësimi e gabim, përplasemi në tjetrin. tipit të vogël duke përdorur mënyra e mjete (Tiranë, 2007) dhe Na flet Visarion Xhuvani. leksikografike më ekonomike në strukturimin e Këto vepra unikale në llojin e tyre, hedhin dritë Kulturën e punës së përbashkët s’e durojmë, ndaj na pëlqen të rrahim gjoks për zërave leksikografikë dhe duke përdorur format për një nga njerëzit më të shquar të ortodoksisë gjithçka. Vetëkënaqemi. Jetojmë me idenë për ta ledhatuar sedrën tonë, dhe kukurisim të përshtatshëm e me shkronja të vogla. “Fjalori shqiptare. se po bëjmë diçka, ndërkohë që frutet e asaj që thuhet se po bëhet janë minimale. i gjuhës shqipe” u shërben një rrethi shumë më Një bashkëpunim tjetër të frytshëm me Shoqëria e organizuar ushqehet gjithmonë nga një aspiratë e lart, nga një aspiratë për të gjerë përdoruesish. Ai u drejtohet kryesisht Prof. em. dr. Pavli Haxhillazin kam pasur në gjëra të fisme, për lartësim, dhe jo për kotësia. Sepse njeriu, është i krijuar për të sfiduar shtresave shoqërore të nivelit të mesëm arsimor vitin 2013, ku bashkë me koleksionistin dhe të keqen dhe për ta mposhtë atë. dhe kulturor. Ky fjalor është më praktik se studiuesin e pasionuar Shpëtim Sala kemi A po e bëjmë ne këtë? fjalorët e mëparshëm shpjegues të shqipes. përgatitur për botim Fjalorin Italisht-Greqisht- Jo. Hartimi i fjalorit është kryer nga një grup Shqip të Thimi Mitkos. Fjalori është botuar Ne, duhet ta pranojmë një fakt: nuk jemi të zotët të bëjmë politikë. Andaj, sa ma parë leksikografësh të Departamentit të leksikografisë në dy vëllime: në të parin paraqitet Fjalori që e pranojmë këtë fakt, aq më shpejt dalim nga kjo gjendje vendnumëruese, dhe mund e të terminologjisë sipas kësaj ndarjeje pune: bisedimor italisht-greqisht-shqip dhe në të ta kuptojmë ka është rruga për të dalë nga kjo amulli, nga kultura e improvizimeve dhe Jani Thomai ka hartuar shkronjat A, B; Miço dytin jepet transliterimi dhe fjalësi i pjesës në imazhologjisë. Samara shkronjat H, K, M; Pavli Haxhillazi gjuhën shqipe. Fjalori ishte i humbur dhe doli Po ashtu, ne, sa ma parë duhet ta pranojmë, se nuk kemi ide politike. Nuk jemi kreativ, shkronjat C, Ç, I, J, Ll, O, Q, Sh, Z, Zh; Hajri në dritë në sajë të përkushtimit të studiuesit ndaj edhe vërtitemi nëpër rrethet vicioze të përgojimeve politike. Në këtë paaftësi është Shehu shkronjat E, Ë, F, R, Rr, S; Thanas Shpëtim Sala, i cili pas një pune disavjeçare katandisë e tërë shoqëria. Pa përjashtim. Të majtë e të djathtë, kritikë dhe oportunistë Feka shkronjën P; Valter Memisha shkronjat arriti ta botojë këtë vepër të rëndësishme të të pushtetit. Intelektualë dhe gjysmëintelektualë. Po, në këtë kurth është qëmoti edhe D, Dh, Gj, L, N, T, Th, X, Xh, Y; Artan Goga leksikografisë shqiptare. Redaktor shkencor media, dhe ata që u pëlqen të vetëquhen shoqëri civile. Ndaj, duhet gjithmonë të vjen shkronjat U, V. “Fjalori i gjuhës shqipe” është i dy volumeve të fjalorit ka qenë Prof. em. dikush dhe të na tregojë ku e kemi vendin. Po, duhet të vjen dikush dhe të na tregojë vepër e përdorshme nga pedagogët, mësuesit, dr. Pavli Haxhillazi. “Fjalori italisht-greqisht- sesi të çohemi, kur rrëzohemi përtokë, dhe si të ecim, kur jemi në këmbë. Po, sepse për studiuesit, nxënësit, emigrantët si dhe nga shqip” i Thimi Mitkos u hartua për të shërbyer vite të tëra e kemi promovuar angarinë, injorancën, dhe kemi krijuar terren për gjithfarë shkrimtarët, publicistët, përkthyesit dhe nga si mjet afrimi, bashkëpunimi e miqësie midis bashibozukësh. Kemi sajuar autoritete të rreme. Në këtë mënyrë, filozofia e përgojimeve të gjithë ata që meren me gjuhën shqipe ose e shqiptarëve, grekëve dhe italianëve. Ky fjalor dhe e thashethemeve, është bërë normë sjellje. Sa më shumë di të përgojosh, aq më mësojnë atë. ka qenë një mjet i rëndësishëm bashkëpunimi Në vitin 2004, Prof. em. dr. Pavli Haxhillazi kulturor, tregtar dhe shkencor midis popujve. shumë ke terren publik. bashkë me Sulejman Ahmetin, kanë hartuar Fjalori tregjuhësh i Th. Mitkos bart vlera të Kur e sheh si ec botën e përparuar dhe e krahason me këtë kënetishtën tonë, atëherë “Fjalor i shqipes së Plavës dhe të Gucisë”. rëndësishme për njohjen e gjuhës shqipe të shek. përnjëmend e sheh sa krenarë dhe të mjerë që jemi. Po, krenarë, sepse i duartrokasim Fjalori përmban mbi 4 000 fjalë dhe njësi XIX. Gjithashtu kemi të bëjmë me një vepër marrisë. Të mjerë, sepse besojmë në marri. frazeologjike dhe është një ndihmesë e vyer për të një rëndësie të veçantë për leksikografinë e Ndërkohë që bota merret me gjithësi, shpikje nga më të ndryshimet teknologjike, ne shqiptarët që jetojnë jashtë trojeve të Shqipërisë. sotme shqiptare. Fjalori tregjuhësh i Mitkos e ecim me hapa të breshkës kah e nesërmja. Duket sikur jetojmë përgjithmonë në një Prej më shumë se 15 vjetësh Prof. em. dr. jep leksikun e gjuhës shqipe duke u mbështetur mjegull. Në një gjendje apatie. Dhe me çka mburremi: se po bëjmë ujë, autobusë, se Pavli Haxhillazi ka qenë redaktor i redaksisë së në dy grupime kryesore të fjalëve, si fjalët e kemi arritë të mposhtim një kundërshtar, se e kemi gjetë X në këtë aferë, se Y është preh revistës shkencore “Gjuha jonë”, që e botonte ligjërimit të folur popullor, ashtu edhe fjalë të e atij ose këtij shërbimi. Kjo gjuhë publike, ka krijuar veç huti, habi, dhimbje, tmerr, Akademia e Shkencave të Shqipërisë dhe ligjërimit libror të shqipes së vjelur nga botimet mosbesim dhe stagnim të përgjithshëm. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë. “Gjuha e shkuara në gjysmën e dytë të shek. XIX. Po ta analizosh jetën tonë, e cila, nuk udhë hiqet nga asnjë parim politik a kulturor, jonë”, ishte një revistë shkencore e mirëfilltë Redaksia e gazetës “Rrënjët”, ka pasur një atëherë sheh se kategoria e krenarëve, rritet për çdo ditë e ma shumë. Dhe bashkë me dhe e denjë për emrin që mbante. Me një privilegj të madh që ka bashkëpunuar me Prof. ta, rritet edhe kategoria e ayre që vajtojnë, qaramanëve. formim të lartë gjuhësor, veçmas leksikologjik em. dr. Pavli Haxhillazin, duke e vlerësuar Në këto ditë zagushie, shqiptarët kudo duhet të ruhen nga ata që e ndërrojnë identitetin e leksikografik, si edhe me njohjen e përkryer atë si një nga redaktorët më të mirë të saj. e tyre, sa herë ndërrojnë stinët. Për ta ka një thënie të bukur dhe domethënës, shkrimtari të leksikut, kontributi i Prof. em. dr. Pavli Me këtë rast redaksia e gazetës “Rrënjët”, Erich Maria Remarque: “Kur është i tredhur, njeriu s’i takon më asnjë kombi. Ai bëhet Haxhillazit ka qenë shumë i vyer në këtë revistë. ngushëllon familjen e të ndjerit Pavli Haxhillazi. kozmopolit.” Prof. em. dr. Pavli Haxhillazi ka përgatitur si I përjetshëm qoftë kujtimi i tij. Amin. Prandaj, mjaft ma. Nuk ka edhe krenarë edhe qaramanë. bashkautor dy vepra kushtuar Kryepeshkopit të (Redaksia) Cultura Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 22 Familja Sulkuqi, një shembull i rrallë i kulturës elbasanase Të gjithë i njohin si familja e muzikës, me Zeqirin që shkëlqen në skenë dhe Violetën, ndriçuese në pedagogjinë e muzikës

i violinist magjik, ajo pianiste e ta- gjithçka. Unë me ansamblin e qytetit, ndërsa lentuar. U njohën qysh fëmijë, vazh- Violeta në shkollën “Onufri” ku edhe ka arritur Aduan rrugëtimin bashkë me muzikën sukseset e saj. Edhe këtu prej pak kohësh kam dhe sot janë dy profesionistë muzike, me krijuar grupin tim “Egnatia Ensemble”. Një for- dy fëmijë që luajnë po të njëjtat instru- macion muzikor me muzikantë të talentuar, ku mente muzikore. Të gjithë i njohin si fa- do të veçoja Sopot Sericën, një mjeshtër i madh i milja e muzikës, me Zeqirim që shkëlqen muzikës që ka Elbasani dhe gjithë Shqipëria. Ato në skenë dhe Violetën, ndriçuese në peda- çfarë kam luajtur në jetë dua ti mbledh në një gogjinë e muzikës. Familja Sulkuqi, është album. Këtë regjistrim do t’a bëj me grupin tim një fenomen muzikor. pasi kam luajtur në 24 disqe e albume, por nuk kam një përmbledhje të interpretimeve të mia. E kanë provuar suksesin kudo: në Tiranë, ndërsa kryenin Akademinë e Arteve, në Athinë, ku patën epokën e tyre të shkëlqimit, dhe tani Keni një projekt të afërt me grupin tuaj? në Elbasan, ku secili udhëheq rrugëtimin e Një nga projektet tona të ardhshme është zgjedhur, nëpërmjet tingujve të muzikës. Janë regjistrimi i këngëve popullore qytetare. Kemi shembull përkushtimi, artistë në tërë kuptimin tradita dhe muzikë të bukur, por nuk e kemi e fjalës, që gjithmonë ngjallin emocion jo vetëm të dokumentuar. Nuk kemi inçizime të pastra me tingull por edhe me fjalë. Zeqiri është pjesë të këngës popullore qytetare elbasanase. Këng- e ansamblit muzikor, lektor në Akademinë e Ar- ëtarët e deritanishëm janë shumë të nderuar, teve, drejtues i një grupimi muzikor që prej pak por ka nevojë të realizojmë të reja, në një or- kohësh është njohur, dhe ka arritur sukseset e kestrim të plotë që në këtë mënyrë ti ruajmë, para. sepse janë një pasuri për traditën dhe muzikën Violeta ka nxënësit e saj të talentuar në shqiptare. shkollën artistike “Onufri”, dhe qershia mbi tortë është Orenc Graca, që edhe pse i mitur Cilat janë problemet e muzikës sot? ka arritur majat në të gjitha kompeticionet ku Unë dua të flas për Elbasanin, pasi këtu jetoj ka marrë pjesë. Dy fëmijët e tyre ndoqën rru- dhe ushtroj muzikën time. Ne duhet të kemi një gën e prindërve, dhe sot janë të suksesshëm në filarmoni, ku të ketë brenda disa formacione. Greqi, duke arritur majat e interpretimit në vio- Po kështu institucionet lokale duhet të mbës- linë edhe piano si prindërit e tyre. Në familjen htesin specializimin për të rritur nivelin e artit. Sulkuqi arti bashkëjeton mes muzikës dhe poe- Elbasani nuk ka vazhdimësi të dirigjentëve dhe zisë. Iliriana Sulkuqi, si pjesë e familjes, bën që duhet të investohet në këtë drejtim, në mënyrë poezitë të rrjedhin mes tingujve. Për rrugëtimin që të rritet niveli artistik edhe i formacioneve e familjes së muzikës, vështirësitë, sukseset dhe projektet e së ardhmes, flasin të dy, Violeta e muzikore. Zeqiri, duke plotësuar si pjesë të një orkestre njëri-tjetrin në muzikë edhe në jetë. Ju jeni familje e kompletuar instrumen- tistësh tashmë. A keni një plan të përbas- Violeta dhe Zeqir, të gjithë ju njohin si hkët në muzikë? familja e artit. Si nisi ky rrugëtim i përb- Kemi luajtur pjesë bashkë, por të shkëputura, ashkët në jetë dhe muzikë? ndërsa një koncert të përbashkët e kemi në Zeqiri: Unë me Violetën kemi qenë shokë planet tona dhe ndoshta kjo do të ndodhë me shumë të mirë. Njihemi qysh kur ishim fëmijë. rastin e 65 vjetorit të lindjes sonë. Me Violetën Duheshim shumë me njëri-tjetrin. Violeta ishte jemi bashkëmoshatarë dhe ndryshojmë vetëm 2 një vajzë model, një nxënëse shumë e mirë me muaj me njëri-tjetrin. Na e thonë të gjithë për një familje me tradita. Mësonim bashkë dhe të realizuar këtë koncert. Jemi dy piano dhe dy ëndërronim si të bëheshim instrumentistë të violina dhe mendojmë të realizojmë një recital mirë. Ndanim gjithçka por nuk kisha tentuar jubilar. Kjo është dëshira jonë e ardhshme që për më tej. Kur mendova se ajo ishte vajza Si shumë shqiptarë, edhe ju emigruat Në kulmin e këtij suksesi vendosët të shpresojmë ta realizojmë. Muzika është pjesë ideale për të vazhduar jetën, vendosa ti propo- e jetës sonë me të cilën jetojmë dhe marrim e zoj. U lidhëm. Violeta realizoi një diplomë të por arritët të ruanit profesionet e mu- ktheheshit në Shqipëri… zikantëve. Si arritët? Për shkak të problemeve shëndetësore në fa- transmetojmë më të mirën, duke fituar kënaqësi shkëlqyer. U kthyem në Elbasan dhe filluam të shpirtërore. bëjmë jetë koncertale me Jorgjin, Fullanin, Keti Sapo shkuam në Greqi, gjëja e parë që bëmë milje, vendosëm të ktheheshim dhe rifilluam Qosen, instrumentistë si Shpëtim Çaushin,etj. ishte të blenim një piano. Unë mora djalin e bëra violinist, ndërsa Violeta vajzën e bëri Violetës, iu desh të bënte një zgjedhje pianiste. Vajza sot është pedagoge e pianos në Nje karikature ne faqet e të vështirë apo jo? konservatorin e Athinës. Ndërkohë djali violinist Zeqiri: Pas ardhjes në jetë të fëmijës së parë, në Operas së Athinës. Violeta filloi me mësim- shtypit Finlandez viti 1913 Violeta bëri një zgjedhje, duke iu përkushtuar et e pianos, ndërsa unë fillova të kërkoj punë pedagogjisë dhe përkujdesjes së fëmijëve. Ajo dhe u angazhova në klube, ku luaja me violinë. “Mosmarrëveshjet kufitare për Shqipërine”. Kjo mori një pasaportë profesionale me një klasë të Shumë shpejt arrita të kisha grupin më të mirë është diçitura e karikaturës së botuar në janar mrekullueshme pianoje, ku do të ishte e suk- të instrumentistëve, i quajtur “Adriatica”. Ne 1913 në faqet e shtypit finlandez të kohës, në sesshme edhe pas rikthimit nga Greqia. Këtë e atë formacion, luanim pjesë ballkanike nga tra- lidhje me diskutimet pa fund për ravijëzimin e treguan nxënësit e saj, të cilët sot janë në disa ditat, ritmet, karakteret muzikore nga të gjitha vijës kufitare të shtetit të ri shqiptar, menjëherë vende jashtë dhe që luajnë piano. I fundit është vendet e Ballkanit. Kisha në formacion instru- pas shpalljes së pavarësisë nga ana e vetë shqip- Orenc Graca, një talent që është vlerësuar në mentë mjaft të mirë si Akileas Panagulis, etj, tarëve dhe pritjes për njohjen ndërkombëtare, që të gjitha kompeticionet, që ka marrë pjesë deri ndërkohë nga shqiptarët ishte Klement Marku, do të vinte pas konferencës së Londrës, rreth 6 në Rusinë e largët. Ka 20 tituj e vlerësime për që bëri një punë shumë të mirë në përpunimin muaj më vonë. Megjithëse njohja tashmë nuk do interpretimin e tij. Violeta ka qenë dhe një dhe orkestrimin e pjesëve nga ana e profesiona- të vihej më në diskutim e madje edhe forma e bashkudhëtare në të gjitha koncertet e mia, dhe le. Bëmë diskun e parë të titulluar “Zabetas ëith regjimit, sipërfaqja e territorit që do të duhej të këshilltarja ime në çdo sukses apo edhe kur Adriatica”. Ishte një punë voluminoze e kara- zinte shteti më i ri i kontinentit, do të bëhej objekt duhet të korrigjoja diçka. kterit cigan. Megjithëse ishte muzikë instrumen- i pafund debati mes fuqive të mëdha. Sidoqoftë, ata konkluduan në fund me një vendim drastik Violeta: Unë e konsiderova një lloj sakrifice, tale pati një përhapje mjaft të gjerë, sa në çdo pasi dikush duhet të ishte më i lirë nga ne. Kisha makinë kishte një disk tonin. Në atë kohë fillova për të kënaqur kësisoj orekset e fqinjëve veriorë edhe familjarë të sëmurë. U bëra shumë shpejt të merrem me disa pjesë shqiptare të njohura, e jugorë të shqiptarëve, duke hequr atyre shumë me dy fëmijë. Unë sakrifikova. Ishin shumë të të cilat i kam trajtuar me një orkestruese mjaft pjesë vitale të territoreve të tyre, si dhe të drejtën rralla daljet në skenë më pas. Fillova të merrem të njohur si Kora Mikaelian, e cila sot nuk jeton për të jetuar të bashkuar. Karikatura në fjalë e me fëmijët, duke i mësuar një gjuhë të huaj. Aty më. Kora, ishte një vajzë ukrainase që qysh në pasqyron më së miri këtë debat, duke nxjerrë në ndamë edhe detyrat që djali do bëhej violinist moshë të vogël kishte marrë një çek të bardhë pah veçanërisht qytetet apo rajonet (Peja, Shko- dhe vajza pianiste. Fëmijët u rritën me muzikën nga UNESCO për të studiuar kudo në botë. Ajo dra, Janina, Gjakova, Prizreni e Kumanova) që tonë dhe duket sikur u bë pjesë e tyre graduali- bashkëpunoi me ne, dhe ishte ndër bashkëpun- u prekën apo u kërcënuan nga kjo ndarje, e cila sht e nuk e ndjenë imponimin. imet më të frytshme, duke realizuar shumë ka sjellë pasoja të pariparueshme ndër shqiptarët pjesë të suksesshme. edhe sot e kësaj dite. pagina 23 Anno 15 n.2 Aprile 2017 Arte Nga S. Guraziu

“Dirka e krishterë në cirkun e Nerosë”, 1898, është një pikturë e artistit ruso-polak Henryk Siemiradzki. Artisti e paraqet një grua të kri- shterë, duke referuar figurativisht, me mënyrën e vrasjes së grave të krishtera nga Perandori ro- mak Nero, si ri-futje në fuqi e mitit të Dirkasë. Sipas mitologjisë greke, Dirka qe ekzekutuar nga Amfioni dhe Zetusi, duke ia lidhur flokët për brirët e një demi të egërsuar. Si shkas për komentin tim shërbeu piktura e Siemiradzki, dhe e cila pikturë artistikisht lidhet me ekzekuti- min e Amfionit dhe Zetusit mitologjikë, dhe pra për këtë të fundit do mundohem ta “shkapuris” sadopak mitologjinë, t’i them disa fjalë, si formë vështrimi. Mendohej se vdekjen e Dirkasë mitologjike e paraqiste dhe një skulpturë e madhe greke prej mermeri e shek. I, si kopje romake e shek. II, e gjetur në shek. XVI (shih foton ngjitur - skulp- tura ndodhet në Muzeun Arkeologjik Kombëtar në Napoli). Mirëpo sipas ekspertëve, skulptura megjithatë është rikrijuar sipas temës së spekta- kleve në arenat romake, lidhur me persekutimin e të krishterëve, ngjashëm si dhe pikturat e arti- stit Siemiradzki. Edhe piktura “Pishtarët e Nerosë (Të kri- shterët si shandanë)”, e punuar nga artisti dy herë (të dy versionet gjatë 1876-77), e rrah të njëjtën temë, ekzekutimin e të krishterëve nga Perandori Nero (sipas të gjitha gjasave, pas zja- ARTI, HISTORIA, MITOLOGJIA - rrit të njohur të Romës të vitit 64, të cilin zjarr nga disa historianë dyshohet ta ketë “shkaktuar” vetë Nero). Perandori Nero njihet si perandori i parë ro- mak që pati kryer vetëvrasje. Ai sundoi për 14 NDËRLIDHJE DHE (PA)SAKTËSI! vjet, pikërisht në prag të mijëvjeçarit të parë, pas zerosë (imagjinative), në vitet 54-68. Sun- sjellur në Kretë. Në mitologji thuhet se Zeus-va- anise qyteti u emërua fillimisht Kadmeia për ngjashëm si Prometeu e të tjerë, sepse qe dën- dimi i tij është i “lidhur” shpesh me tirani dhe lentiniani e pati mashtruar Europen duke marrë nder të tij. Qyteti u bë i njohur si Teba vetëm uar përjetësisht në humnerën e Tartarit, në me qeverisje të keqe ekonomike, ose shpenzime formën e një demi të bardhë, dhe nga ai... Eu- gjatë sundimit të Amfionit dhe Zetusit, dhe qe burgun e titanëve... burg i tmerrshëm që nga të tepruara. Edhe pse disa historianë modern e ropa pastaj qe nëna e Minotaurit, Radamantosit emëruar “Teba” sipas gruas së këtij të fundit, koha e Kronosit, diku akoma më thellë se Hade- vënë në dyshim besueshmërinë e burimeve të dhe Sarpedonit. Ndërsa dihet, Zeusi ishte vërtet Zetusit (prapë, anise thuhet se Teba qe “sho- si - sipas Platonit Tartari ishte vendi ku shpirtrat lashta sa i përket akteve tiranike të Perandorit “mashtruesi” më i madh i të gjitha kohërave, qëruar” gjithashtu me Zeusin). Ndërsa vajza me gjykoheshin pas vdekjes dhe ku shpirtrat e ligë Nero, megjithatë ai është i njohur për shumë ek- sa e sa princeshat, sa e sa nimfat, sa e sa gratë emrin Teba, pra gruaja e Zetusit, ishte bija e e merrnin dënimin hyjnor. zekutime, duke përfshirë (si spekulim) dhe atë e martuara dhe të lumtura, sa e sa bukuroshet Azopit dhe Metopesë. Amfioni pati qenë dhe mjaft i pafat, pasi pati të vetë nënës së tij, Agripina. i pati mashtruar... padyshim as vetë mitologjia Vetë Amfioni dhe Zetusi ishin bijtë e Zeusit, humbur të gjithë fëmijët. Ai dhe Najoba i ki- Nëna e tij ishte gruaja e katërt e perandorit nuk e “di” saktë : ) rishtas fruta të “dashurisë zeusiane” me buku- shin shtatë djem dhe shtatë vajza. Për fat të keq Klaudius të cilin, po ashtu mjaft burime thonë Kadmusi qe martuar me Harmoninë, bijë e roshen Antiopa, aventura këto derisa Antio- Najoba na ishte një grua mendjemadhe, dhe se, e pati helmuar gruaja e vet, Agripina, nëna Aresit dhe Afërditës - Kjo sipas njërit version, pa ishte ende në Tebë; çunat patën lindur në mitologjia thotë që e pati zemëruar në kulm e Nerosë. Mirëpo as helmimi i Perandorit Klau- Harmonia pra ishte vajza e Aresit (Perëndisë fshehtësi nga bota dhe qenë rritur nga barinjtë perëndeshën Artemisa, e cila i vrau të gjithë dius nga Agripina, as helmimi i kësaj të fundit së Luftës) dhe Afërditës (Perëndeshës së Da- diku në male. fëmijët e saj. Tragjedi jashtëzakonisht e rëndë, nga djali i saj Nero, nuk merren si të konfir- shurisë); por sipas një versioni tjetër Harmonia Në kohën e rinisë së Amfionit dhe Zetusit mbret sepse Amfioni dhe vëllai i tij Zetusi e patën zgje- muara me dëshmi e fakte historiografike - në ishte e bija e vetë Zeus Kryezotit dhe e Elektrasë dhe sundues i Tebës ishte Likusi. Antiopa, sipas ruar qytetin e Kadmusit, të ashtuquajtur Kad- burimet trajtohen më shumë si spekulime. (gruasë së Korintit, përndryshe njëra nga shtatë Homerit ishte bija e perëndisë së lumenjëve, Azo- meja, e patën emëruar sipas emrit të gruasë së Mjaft kronistë të hershëm të krishterë por dhe vajzat e Atlasit dhe Plejonesë). Versione të “mi- pit. Sipas burimeve të tjera ishte vajzë e mbretit Zetusit, Teba dhe i patën ndërtuar shtatë portat jo të krishterë e përshkruajnë Perandorin Nero tologjisë greke” na thonë se Elektra gjithashtu Niktus të Tebës, ose ndoshta dhe bija e dikujt e Tebës. Ndërsa të shtatë portat qenë emëruar si torturues dhe ekzekutues të të krishterëve. qe “mashtruar” nga Zeusi dhe nga lidhja me të tjetër... e Likurgut. Por veç e kemi thënë: e qar- sipas emrave të shtatë vajzave të Amfionit (Klo- Ndjekjen dhe persekutimin e të krishterëve pati ardhur në jetë Dardanusi. të, mitet janë mite... : ) Rëndësi ka që mitologjia risa, Tera, Astinoma, Astikratia, Kiasa, Gigia, ndokush nga autorët e lidhnin me zjarrin e Por pra - desha të sqaroj - jo vetëm Dardanu- e “vërteton” se Antiopa ndodhej në Tebë, dhe Kleodoksa). Nga dhimbja e papërballueshme, Romës, të v. 64. Ndokush tjetër me “super- si, sipas “thashethemeve mitologjike” edhe Har- mbreti Likus së bashku me gruan e tij Dirkanë e pas vdekjes së fëmijëve të dashur, Amfioni qe sticionin e ri dhe të djallëzuar”, krishterimin. monia ishte frut dashurie i aventurave të Zeusit patën trajtuar shumë keq, madje dhe e patën bur- vetëvrarë. Ndonjë tjetër fliste për “hebrenj që trazonin dhe Elektrasë. Sipas një legjende tjetër nga ka- gosur. Ajo duhet të jetë arratisur disi dhe i pati Zetusi, vëllai i Amfionit, qe nderuar duke u Romën me religjionin e ri” dhe që të cilët Pe- zani mitologjik, fjala është për të njëjtën Elektra kërkuar dy djemtë e vet, Amfionin dhe Zetusin. emëruar qyteti sipas emrit të gruas së tij, por ai randori Nero i pati dëbuar nga Roma - e këta e cila konsiderohej “Plejada e humbur”, duke u Pas ribashkimit të dhimbshëm me nënën e tyre, dhe Teba, për dallim nga Amfioni dhe Najoba e të dëbuar “hebrenj” mund të ketë qenë të kri- zhdukur në pikëllimin e madh pas shkatërrimit trimat Amfioni dhe Zetusi e pushtuan Tebën dhe patën vetëm një fëmijë, një djalë të vetëm, i cili shterët e hershëm. Mirëpo gjithandej thuhet se të Trojës. E njëjta Elektra nga Ovidi qe quajtur vranë mbretin Likus dhe gruan e tij Dirka. Sipas po ashtu qe vrarë dhe Zetusi thjesht pati dhënë shkrimet e tilla të kronistëve nuk janë të qarta, “Atlantis”. mitologjisë, Dirka qe ekzekutuar nga ta, duke ia shpirt nga zemër e thyer. historianët modern janë mjaft “skeptikë”. Sidoqoftë le t’i kthehemi dhe për pak Kadmu- lidhur flokët për brirët e një demi të egërsuar. Mirëpo Teba si emër mund t’na ngatërrohet aq *** sit. Më vonë disa prej perëndive e patën ndës- “Demi i Dirkasë” është përmendur dhe nga Plini, lehtë, pasi përmendet disa herë në mitologjinë Të komentosh për gjërat rreth mitologjive hkuar Kadmusin (sepse e pati vrarë drangoin e në “Historia e Natyrës”. greke, dhe nuk lidhet me emrin e një femre të ashtu-kështu është e vështirë - unë madje vitet shenjtë) me dënimin për të jetuar pjesën tjetër Pra duke qenë djem të Zeusit natyrisht që vetme por me disa sosh. Thuhet se, sëpaku tri e fundit jam matur ta propozoj termin “tha- të jetës si një gjarpër. Harmonia e donte burrin Amfioni dhe Zetusi ishin dhe trima, u hakmorën herë, me emrat e tyre Teba janë emëruar qytete shetheme mitologjike”, pse jo, mua si mua më e vet aq shumë sa që s’mund të jetonte pa të, për nënën e tyre, e morën pushtetin dhe sun- të ndryshme. Pra nga “thashethemet mitologjike” duket term fort adekuat dhe i plotkuptimtë : ) ajo u kërkoi perëndive për ta kthyer dhe atë në duan si mbretër “duo” të Tebës. na është e njohur Teba, gruaja e Zetusit, që sapo Në dritën e dëshmive aktualisht në dispozicion, një gjarpër, në mënyrë që të mund të ishin së Gruaja e Amfionit ishte Najoba, e bija e Tan- folëm më lart, bija e Azopit dhe Metopesë; na të dhënat e mitologjisë vërtet nga askush nuk bashku. Perënditë ia plotësuan dëshirën. talit - ky po ashtu bir i Zeusit :) Tantali neve shfaqet po ashtu “Teba” tjetër, vajzë e Prometeut mund të “kurorëzohen” me aq saktësi, mitet Kadmusi pra e themeloi qytetin grek të Tebës, lexuesve sot, gjithmonë na “dhimbset” pakëz, (edhe kjo përmendet si eponim i mundshëm); janë mite... tutje na shfaqet një tjetër “Teba” - vajzë e Zeusit Gjithsesi, nga mitologjia greke dimë pakashu- dhe e Idamesë; tutje na shfaqet “Teba” - vajzë e më kështu: Zeusit dhe e Megaklitesë, tutje na shfaqet “Teba” Themeluesi dhe mbreti i parë i Tebës ishte e radhës - kjo tashmë vajzë e Siliksit dhe e [? - Kadmusi, sipas të cilit qyteti qe quajtur Kadme- mitologjia ende nuk e di], tutje na shfaqet “Teba” ia, e më vonë Teba. Kadmusi për grekët ishte (eponim i Tebës së Egjiptit) - thuhet se kjo mund “heroi” i parë, trim mbi trimat. Qe përmendur të ketë qenë vajza e Nilusit, ose e Proteusit, ose nga Herodi për sjelljen e alfabetit fenikas (phoi- mitologjia “argumenton” ndoshta e Epafusit, ose nikeia grammata), dhe grekët e patën përshtatur ndoshta e Libisë (njëra duhet të jetë - versione të për ta formuar alfabetin e tyre. Herodi vlerës- ndryshme thonë se dhe kjo Teba qe “shoqëruar” onte se Kadmusi jetoi rreth viteve 2000 p.e.s. me Zeusin dhe se ishte nëna e Egjiptit) dhe mba- Kadmusi (ose Kadmosi) ishte një princ fe- se kaq, na mbarojnë Tebat por jo, na shfaqet dhe nikas, djalë i mbretit Agenor dhe mbretëreshës Teba në bregdetin Adriatik (që sot quhet Tivat, Telefasa të Tiros. Ishte vëllai i Europes (emrin d.m.th. rishtas eponim) - për këtë të fundit kës- e së cilës e mbanë kontineti ynë), i Feniksit dhe htu mendon autori Rubin Zemon në artikullin i Siliksit. Kadmusi u dërgua nga prindërit e tij “Historia e Egjiptianëve të Ballkanit” (publikuar për ta kërkuar motrën e vet Europen dhe për në faqen zyrtare të Council of Europe - projekt i ta kthyer rishtas në Tiro, pasi ajo qe rrëmbyer financuar dhe menaxhuar nga Zyra ndërlidhëse nga Zeusi. Europa, pra motra e e Kadmusit, e Komisionit Evropian dhe zbatuar nga Këshilli i si princeshë e re qe rrëmbyer nga Zeusi dhe Evropës). Legenda Anno 15 n.2 Aprile 2017 pagina 24 NJË LEGJENDË NGA ÇAMËRIA-THESPROTIA Nga Fahri DAHRI

ë jug, matanë kufirit me Shqipërinë, ndodhet një krahinë e cila në lashtësi Nquhej Thesproti, ndërsa në mesjetë e deri vonë quhet Çamëri. Ajo laget nga perënd- imi prej Detit Jon, nga veriu rrethohet me malet e Konispolit, nga lindja mbrohet me malet e Sulit, dhe nga jugu mbyllet me Gjirin e Artës. Kjo krahinë ështe vendlindja ime. Për fat të keq, për banorët e krahinës tonë, ishte paracaktuar nji denim i rëndë social, por pavarësisht kësaj, përsëri nënat tona edhe pse larg vatanit, nuk i ndërprenë përrallat, tregi- met, historitë dhe legjendat derisa ne u ma- dhuam, më pas edhe brezi ynë, ato që na i kishin mësuar, filluam tua tregojmë fëmijëve, mbesave dhe nipërve tanë. Dhe këtë here unë po tregoj njërën prej tyre, legjendën “Mandu Zog”.Nënat dhe gjyshet tona, para se të flinim na tregonin përralla, histori të vjetra dhe le- gjenda, të cilat sido që të ishin, nga mënyra si na i tregonin kishin ëmbëlsi dhe ne, fëm- ijët ndjeheshim të sigurtë, kënaqeshim shumë dhe me fantazi fëminore krijonim lloj-lloj përf- ytyrime deri sa na kllapisti gjumi. Dikur, në atë krahinë, kishte ndodhur një gjëmë, e cila vjen në ditët tona si një legjendë. Ishte muaji prill, pranvera erëngrohtë kishte mbrritur dhe dimri i acartë ishte larguar i pez- matuar; ngrohtësia e butë diellore krijoi mun- dësinë që pemët e mbushura plot me gjelbërim të mbuloheshin prej vellove të bardha të lule- ve, erërat sillnin aromën jodizuese të Detit Jon, herë aromën e luleve të pemëve të shumëlojs- hme, herë aromat e përziera të manushaqeve, trëndelinave, të psakave, të çait të malit, të cilat krijonin një armosferë dehëse aromizuese, sa që tek njerëzit dhuronin gjallëri, optimizëm, pavdekesi. Në ato pranverëra “gala”, siç thuhet për ra- stet festive tepër lluksoze dhe të niveleve të lar- ta social-kulturore, fëmijë, të rinj të moshave të ndryshme dilnin dhe loznin, shetisnin, vallzo- nin e këndonin plot shëndet e tejet të gëzuar e të lumtur në lëndinat buzë lumenjëve, në afërsi të pyjeve apo dhe rrëzë kodrave e maleve. Në nji nga ato ditë pranvere, motra Man- du, e cila sapo kishte mbushur të gjashtëmb- ëdhjetat, trup gjatë, flokë të zeza pis (sterrë të zeza) bërë koca (gërsheta), sy bojë qielli, li i madh, vajtimet e saj nuk rreshtnin, aq sa ishte ktlithma e motrës së humbur Mandu. porositur dhe porosit që, kur mbi kokat tona të mori vëllanë e vogël Gjonin dhe si për herë i një mbasmuzgu, Mandu nuk u kthye në shtëpi Të gjithë u bindën, ai zë ishe i motrës Mandu ndjejmë zhurmen fëshfëritëse të krahëve të saj, u drejtuan lëndinës, afër fshatit. Atje u takua si zakonisht. Familjen e kapi trishtimi i dytë. që kërkonte vëllanë e humbur, Gjonin dhe se duhet të përmbahemi, të mos flasim, të mos me të rejat e tjera dhe me plot energji loznin Mandu kishte humbur në errësirën e natës, ajo thirrjet e atij shpendi, shqipronin qartë: “Gjo- e shikojmë dhe as ta lëndojmë, përkundër të e këndonin, pa ndrojtje, pa frikë dhe pa andr- nuk u kthye më. Lutjet dhe dëshirat e saj ishin ooon”, “Gjooon”, “Gjooooon”. Përfundimisht tregohet respekt për ‘të dhe as nuk duhet ta ralla. Vëllai i vogël Gjoni, donte dhe dy muaj plotësuat!. motra Mandu ishte shndërruar në “Zog” dhe përflasim, por hidhërimin e saj ta nderojmë të mbushte 6 vjeç. Ai ishte shumë energjik, e Familja nuk la vend pa e kërkuar Mandunë, po kërkonte e trishtuar të gjente vëllan e vogël dhe ta respektojmë. pandënjur, lëvizte me shpejtësi andej-këndej, shoqet e saj gjithashtu, por ajo nuk u pa më. Gjonin. Ajo mesazhet e përjeteshme i ka dërguar tek lozte me moshatarët pak më tej nga ku ishte Tre netë më pas, në muzgun e mbrëmjes nëpër Motra “Mandu Zog” u bë e pavdekshne, ajo ne me zërin e saj, vajtimin e saj, prandaj asku- ulur motra me shoqet e saj. Mandu, e rrëmb- strehët e shtëpive, banorët e fshatit dëgjuan nji vazhdon të jetë pa pushim në ndjekje të kërk- sh të mos përpiqet ta shikojë, sepse qorr do të yer pas bisedave dhe qendisjeve, nuk e vuri zë tepër të veçantë, zë vajtimi i padëgjuar më imit të vëllait të saj Gjonit, në të gjitha muzgjet mbetet për jetë, askush të mos guxojë apo ta re mungesën e vëllait, deri sa erdhën fëmij- parë. Të befasuar dhe të shqetesuar, banorët u e mbrëmjeve, deri në afërsi të agimeve, pastaj shpjerë ndërmend për ta lënduar apo vrarë, se ët e tjerë dhe i treguan asaj, se dy burra me afruan tek dritaret, tek protat e dyerve dhe po ajo strehohet nuk di se ku dhe kthehet përs- në jetë të jetëve i paralizuar do të mbesë dhe kuaj kishin rrëmbyer Gjonin dhe kishin ikur dëgjonin në erresirën e natës, zërin e vajit mor- ëri në muzgjet e tjera, me shpresën se dikush vdekja e tij tmerr i vërtete do të jetë. në thellësi të pyllit. tor, i cili megjithëse ishte tepër i fuqishëm, nuk nga banorët e rajonit do ti japë ndonji lajm për “Mandua-Zog”, motra e vëllait Gjon, edhe Vajzat dhe fëmijët e tjerë të tmerruar vra- kuptohej nga vinte, sepse ai zë dëgjohej kudo, Gjonin, villain e saj, që aq shumë e donte, deri sot vazhdon kërkimin duke vajtuar muzgjeve të puan drejt fshatit dhe shtëpive të tyre. Lajmi jehoba e zërit kumbonte gjithandej. sa dhe jetën e saj për ‘të, në shpend e shn- hapësirës territoriale të Çamërisë martire. mori dhénë. Burrat dhe djemtë e rritur të fsha- Të thirurat, klithma dhe zëri i fuqishëm dërroi dhe ndër shekuj vazhdon ta kërkoj në Nuk e di nëse vërtet motra Mandu u shndërr- tit rrëmbyen hunjtë, shkopijtë, sopatae sfurqe vajtues lëshonte tinguj tepër të trishtueshëm: territorin e Çamërisë martire dhe pa i humbur ua në shpend, por klithmën vajtuese të saj e si dhe mblodhën gurë për lobetë dhe u nisën “Gjooon”, “Gjooooon”, “Gjoooon” dhe herë- aspak shpresat, ajo beson se do të vijë një ditë, kam dëgjuar deri në moshën 6 vjeç edhe unë, drejt pyllit në disa drejtime. Nëna e Gjonit, gjy- herë dëgjoheshin zhurmat e krahëve të “Zo- apo një vit dhe ajo vëllanë do ta gjejë, do ta pastaj u largova nga vendlindja, por atë klithmë shja dhe Mandua bërtisnin, çirreshin thërrisnin gut”, por “Zogu” nuk dukej, zëri i shpendit shuaj mallin e pashuar. Zërin e saj nga klithmë vajtimi vazhdoj ta sjell edhe sot në mendje. sa zërat e tyre shkonin në kupën e qiellit. herë afrohej, herë largohej. Banorët ishin në këngë do ta shndërrojë, ankthet, brengat Kështu arritëm në përfundim të legjendës Gjëma tashmë kishte ndodhur, kaluan ditë e shumë të shqetësuar, nuk qartëoheshin dot dhe marazin në gezim, lumturi dhe hare do ta çame: ”Mandu-Zog”. muaj, por Gjoni i vogël nuk gjindej. me këtë fenomen të padëgjuar. Koha kalonte, kthejë. Jeta e tyre dhe dashuria, dhimshuria Nga kjo legjendë mësojmë të rrisim re- Mandua qante dhe qante me dëshpërim çdo çdo muzg mbrëmjesh në hapësirën e atij fshati vllazërore do të rinisë aty ku u ndërpre, aty ku spektin, dashurinë dhe dhimshurinë vllazërore, orë e çdo ditë. Dilte muzgjeve të çdo mbrëmjeje oshëtinte thtirrja: Gjoooon, Gjooon, Gjooooon ja ndërprenë katilët, vrastarët, sigurisht më e të përulemi me nderim për ndjenjat e dhimshu- në pritje të kthimit të vëllait të vogël, të ëmbël, dhe mbas çdo oshëtime dëgjoheshin fëshfëritja kujdesëshme, më vigjilente dhe me nji siguri risë së pakufishme të motrave ndaj vëllezërve, të dashur, të bukur, të shkathët, por pritjet nuk e krahëve të shpendit. Kaluan muj dhe shpendi më të madhe. të kujtojmë në vazhdimësi vendlindjen e “Mo- sillnin asnji lajm. Gjoni nuk po kthehej, ishte me thirrjet e tij të trishta, filloi të dëgjohej edhe Deri në atë kohëgjetje-kërkimi, motra Man- trës Mandu” dhe të vëllait të saj “Gjonit”, duke tretur kushedi se ku; motrën e kishte pllakosur në fshatra të tjera. du nëpërmjet vegimeve dhe ëndrrave tek ba- mbajtur gjallë amanetin e të parëve dhe të prin- meraku, ankthi, marazi, e kishte pushtuar mal- Më së fundi banorët e kuptuan. Zëri vajtues, norëve të zonës dhe me zërin e saj vajtues, ka dërve tanë.

cmyk