JEZIK I PREVOĐENJE ARAPSKE NARODNE PRIČE (Uz Knjigu Iračkih Narodnih Priča Ribareva Kći)
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
JEZIK I PREVOĐENJE ARAPSKE NARODNE PRIČE (uz knjigu iračkih narodnih priča Ribareva kći) Jezik je izvorni razum. Kada je prva knjiga ovog maglovitog zbornika u nastajanju izišla iz štampe, pod smelim naslovom Antologija arapske narodne priče („Vreme knjige“, Beograd 1994), ni izdavač ni ja nismo mogli znati da li će se ikada pojaviti nastavak. Imao sam vrlo malo sakupljenog drugog materijala. Niko od naših orijentalista nije, ni tada ni kasnije, pokazao volju da se pridruži ili da uputi na nove izvore. Reč antologija u na- slovu jedva da je imala pokrića: izbor se sastojao od celovitog prevoda jednog, Litma- novog (Enno Littmann, 1875–1958) naučnog projekta s početka veka. Sve su priče bi- le ispričane istim ustima i zapisane istom rukom izvesnog Selima Džaanine (Salīm Ğaʻnīna), na istom varijetetu jednog arapskog dijalekta – onom iz Jerusalima, dana- šnje izraelske prestonice. Jezici se nikad nisu previše osvrtali na političke granice me- đu državama. Ovaj varijetet i danas pripada, kao što je uvek pripadao, grupi arapskih govornih idioma koje uslovno možemo nazvati zbirnim imenom sirijski dijalekt ili le- vantinski arapski. Pomenuta knjiga donela je, tako, sirijske, ili, bliže, palestinske arapske narodne priče. Sada, kad izlazi ova knjiga, koja donosi sličan kvantum arapskih priča, izabra- nih između stotinak autentičnih priča koje sam sabrao u Iraku tokom 1995. i 1996. go- dine, i kad je u povoju već i deo s pričama zapisanim na govorima Arabijskog poluo- strva, može se s više prava govoriti o antologiji, ili zborniku, i dalje kao o otvorenom projektu čiji kraj nije na vidiku.1 Arapske priče u Litmanovoj zbirci ispričane su ujednačenim jezikom, stilom i izrazom. Sintaksa je jednolika, gramatika i leksika tog jezika su konzistentne. Možda velika zasluga za to pripada Litmanovim umešnim objašnjenjima i preciznim uput- stvima kazivaču–zapisivaču. Delimično je to posledica retuša rukom velikog orijenta- liste. Lako je zapaziti i da je zlatousti Džanina, mada pismen čovek provincijskog ju- ga Osmanskog carstva na prelomu XIX i XX veka, očuvao živopisan i nepatvoren na- rodni izraz. Govorio je, i pisao, tečnim i lako kultivisanim sirijsko–palestinskim dija- lektom urbanog tipa, sa stilskim obeležjima pitomijeg levantinskog mentaliteta. Slučaj sa zbirkom iračkih priča, prevedenih s različnih govornih idioma irač- kog dijalekta,2 umnogome se razlikuje. 1 Utoliko bolje. Područje je široko – od juga Turske i zapadnih krajeva Irana, preko Jemena, Egipta i Sudana i severom Afrike do Atlantskog okeana, pa se u projekat ovog zbornika malih antologija može uključiti svaki naš arabista koji mari za arapsku narodnu priču. 2 Literatura o pojmovno–terminološkim aspektima sličnih podela bogata je i dostupna. Za svrhe ovog teksta biće dovoljna uprošćena klasifikacija: polazeći od pojma idiolekta kao skupa svih jezičkih sred- stava u ličnom repertoaru pojedinačnog predstavnika nekog jezika, a idioma kao konkretnog lingvistič- kog komunikacijskog sistema bilo određene demografske grupe, bilo s određenom funkcijom, pisani arapski nazivaćemo još i književnim idiomom, i standardnim arapskim jezikom; govornim dijalektom zvaćemo grupu srodnih govornih idioma, a govornim varijetetom ili govorom – svaki pojedini takav idiom. Izraz kolokvijalni jezik bliži je pretposlednjem, a termin vernakular poslednjem. Književni arap- ski jezik čeka novu normativizaciju, ali je, uz manje razlike, svearapski. Govorni dijalekti vezani su za geografska područja s dužom zajedničkom istorijom i otuda srodnom govornojezičkom slikom, ali nji- hovi nazivi uglavnom ne odgovaraju nazivima današnjih arapskih država, jer se u svakoj govori više od 1 ARAPSKI JEZIK, ILI O JEDRENJU NASUPROT VETRU U svetu nauke o jeziku često se govori o složenoj i među velikim svetskim je- zicima jedinstvenoj arapskoj sociolingvističkoj situaciji. Pokazalo se da logična tvrd- nja da Arapi govore i pišu arapski sadrži bezbroj kontroverzi.3 Ona je istinita utoliko što pojam jezika podrazumeva različitost od drugih idioma istog ranga, a arapski jeste zaseban jezik. Postojanje arapskih govornih dijalekata, samo po sebi, nije ništa naroči- to i svi su oni arapski, jer pojam dijalekta podrazumeva sličnost s drugim idiomima istog ranga.4 Problem, dakle, nije u tome što Arapi u raznim krajevima govore done- kle različito (mada te razlike kadšto dostižu, pa i premašuju, razlike među genetski i tipološki srodnim, ali zasebnim jezicima, kakvi su, primerice, slovenski jezici)5, još manje u tome što u svim zemljama pišu na jedinstven način, već što među tim jezič- kim podsistemima, tako različitim i u glasovnom domenu, i u rečniku, i u načinu tvor- be reči, i u rečeničnoj strukturi, nema funkcionalnog poklapanja. Dok govorni oblici služe samo za usmenu komunikaciju, književni služi samo za čitanje i pisanje. Pojava nosi naziv diglosija.6 Diglosija je, najšire gledano, univerzalna pojava, jer potiče iz dugotrajne i slo- žene interakcije čoveka – homo gramaticus-a – sa stvarnošću. U lingvističkom smislu, svaki prirodni jezik jeste dijasistem i po tome je nekonkretan, jer se, s razloga od ko- jih su mnogi ekstralingvistički, tokom vekova razgranao u grupe i nizove raznovrsnih, više ili manje bliskih idioma, dijalekata i sociolekata, od kojih svaki ima svoj vokabu- lar, sopstvenu strukturu i svoj poseban kod u jezičkoj realizaciji. Pojedini idiomi ima- ju i svoje zasebne funkcije. Sporazumljivost između govornih predstavnika nekog je- zika utoliko je veća ukoliko je posmatrani nivo niži. Najveća je, kod funkcionalnih sti- lova, u okviru datog stila, a načelno – u nivou lokalnog govora koji pripada nekom di- jednog dijalekta; treći se vezuju za pokrajine i/ili uže kulturno–demografske celine te otuda mahom za imena gradskih centara (bagdadski, mosulski, kairski itd.). Pri tome, razlika između severnoiračkog i bagdadskog govora, recimo, u izvesnim aspektima generisanja i transformisanja jezika veća je od razli- ke između južnoiračkog i nekih govornih varijeteta poluostrvskog dijalekta. 3 Glavna obeležja neobičnog stanja u jeziku Arapa opisana su širokim potezima i u pogovoru već po- menutoj knjizi palestinskih (jerusalimskih) narodnih priča. Ovaj ogled – a više „radionički izveštaj“ – nosi isti naslov kao i taj prethodni, jer predstavlja, koliko i ovaj izbor priča prema onome, nastavak ob- rade jedne suštinski iste teme, uz istovetan pristup. Ponavljanja će se svesti na nužnu meru. 4 Lingvistički gledano, dijalekti nisu samo međusobno ravnopravni, nego su ravnopravni i s jezicima. Možemo čak reći da je ma koji standardni jezik samo specifičan dijalekt datog jezika. Sociolingvisti se šale, pa kažu da je jezik, zapravo, dijalekt koji je politički uspeo, a dijalekt – jezik koji je izgubio bitku. Ili: jezik je dijalekt koji ima vojsku i mornaricu. Ali misle ozbiljno. 5 Kao polazna ilustracija može poslužiti stav iz jedne cenjene gramatike arapskog jezika: „The spoken Arabic of countries as mutually remote as Iraq, the Sudan, Morocco, can be described as dialects rather than separate languages (...) and are seldom mutually completely unintelligible.“ (J. A. Haywood and H. M. Nahmad, A New Arabic Grammar of the Written Language, London 1970, 496). 6 Važno je ne mešati diglosiju s bilingvizmom. Obe reči u osnovi znače dvojezičnost. Drugom se služi- mo kad označavamo spontano usvajanje dva različita jezika u detinjstvu i naporedno korišćenje drugog jezika u nekoj jezičkoj zajednici. Ukrštanja su moguća tamo gde su istovremeno prisutne obe pojave, što je upravo slučaj u nekim delovima arapskog sveta. Naša orijentalistika dala je više zanimljivih pri- loga izučavanju te oblasti. To su, pre svega, doktorske disertacije Srđana Jankovića – Diglosija u sa- vremenom arapskom – na materijalima književnog arapskog i egipatskog kolokvijalnog arapskog, Sa- rajevo 1975, i Darka Tanaskovića – Arapski jezik u savremenom Tunisu – diglosija i bilingvizam, Beo- grad 1982, gde se navodi i pravo bogatstvo relevantne literature, zatim, neobjavljeni ali uzorni magi- starski rad Dragane Kujović pod naslovom Asimilacija kolokvijalizama u leksici savremenog arapskog književnog jezika. 2 jalektu datog jezika. Narodne priče žive samo u konkretnom jeziku – na ovim govorima. Prepozna- vanje je uzajamno: priče se prepoznaju u tim govorima i govori u tim pričama. Jezik je jedini jasnovidac čovekove misterije kojom se bave narodne priče. Andersen, Braća Grim, Vajld i mnogi drugi cenili su ih toliko da su stvarali svoje priče po tom uzoru, relativno uspešno koristeći tkivo i okvir „visokog“, književnog/standardnog jezika. Arapski jezički standard (al-ʻarabiyya al-fuṣḥă) vrlo je star za uobičajene evropske pojmove. Neuverljivo zvuči tvrdnja da je nastao zarad govorne komunikaci- je, jer mu je jedno od osnovnih obeležja jaka literarna pretenzija, što zadire duboko u domen funkcije. Zahvaljujući moćnim klasičnim gramatičarskim školama, njegovi predstandardni oblici nisu nam nepoznati, ali su i trenutak standardizacije, i njen on- dašnji domašaj obavijeni ideološkom pomrčinom.7 Zadivljujuća struktura arapskog jezika učinila ga je, bar za protekli milenijum i po, neprikladnim za usvajanje u funkciji govornog jezika. Ne možemo tvrditi da on taj visoki cilj neće nikada postići. Da bi ga postigao, nije dovoljno da se nastoji na- metnuti eventualnim osvajanjem područja masovne jezičke kulture (što ni na koji na- čin ne bi moglo biti skoro), već bi se u tom procesu morao i te kako prilagođavati. Spremnost za takav proces on do sada nije pokazao u većoj meri. Neki misle da je ne- ma već po svojoj biti. Artificijelan kakav se, po svojoj naddijalekatskoj i mnogodijale-