Pl Issn 0209-0414 Tomaszowskie Towarzystwo Regionalne Tomaszów Lubelski 2014
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
PL ISSN 0209-0414 W roku bieżącym przypada 100. rocznica wybuchu I wojny światowej. „Przygraniczny powiat tomaszowski już w sierpniu 1914 r. stał się terenem działań wojennych. 13 sierpnia granicę rosyjsko-austriacką przekroczyły austro-węgierskie patrole zwiadowcze 4. armii, dowodzonej przez gen. Maurycego Auffenberga, nie napotykając na rosyjski opór, chociaż dochodziło wówczas do licznych potyczek, w rezultacie których Austriacy zajmowali przygraniczne miejscowości. [...] 22 sierpnia do działań na terenie przygranicznych powiatów: tomaszowskiego i zamojskiego, wkroczyły główne siły c. i k. 4. armii. Od 26 sierpnia do 2 września stoczyła ona zwycięską bitwę z siłami 5. armii rosyjskiej dowodzonej przez gen. Pawła Plehwego”. „W powiecie tomaszowskim straty w budynkach wyniosły 31,7% przedwojennej zabudowy, przy czym dotyczyły przede wszystkim wsi. Sam Tomaszów wiele nie ucierpiał. W przeprowadzonym w październiku 1916 r. przez okupacyjne władze austriackie spisie powszechnym ludności widoczne były zarówno straty ludzkie, określane mianem »wyludnienia«, jak i związane z tym zjawiskiem zmiany w jej strukturze etnicznej i wyznaniowej”. Fragmenty artykułu Jana Lewandowskiego Powiat tomaszowski w latach I wojny światowej – zarys problematyki badawczej (strony 73–85) Fotografia na okładce – ulica Lwowska w Tomaszowie w roku 1914 – pochodzi ze zbiorów Muzeum Regionalnego im. Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim. Pokolorowana, jest elementem stałej ekspozycji w Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Tomasza Zamoyskiego w Tomaszowie Lubelskim. TOMASZOWSKIE TOWARZYSTWO REGIONALNE TOMASZÓW LUBELSKI 2014 Rocznik Tomaszowski 3 Spis treści ROCZNIK TOMASZOWSKI 3 1 Spis treści Rocznik Tomaszowski 3 Wydano dzięki pomocy finansowej: Urzędu Miasta w Tomaszowie Lubelskim Urzędu Marszałkowskiego w Lublinie 2 Rocznik Tomaszowski 3 Spis treści Tomaszowskie Towarzystwo Regionalne ROCZNIK TOMASZOWSKI 3 PL ISSN 0209-0414 Tomaszów Lubelski 2014 3 Spis treści Rocznik Tomaszowski 3 WYDAWCA Tomaszowskie Towarzystwo Regionalne im. doktora Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim RADA REDAKCYJNA Andrzej Janeczek, Andrzej Kędziora, Franciszek Leśniak, Jan Lewandowski Hubert Łaszkiewicz, Marek Mądzik, Jacek Zygmunt Sawicki, Marian Surdacki Jan Tęgowski, Andrzej Urbański, Andrzej Wrzyszcz KOMITET REDAKCYJNY Janusz Brodowski (sekretarz redakcji), Wojciech Dziedzic, Janusz Frykowski Ryszard Szczygieł (redaktor naczelny), Tomasz Zieliński (zastępca redaktora) REDAKCJA I KOREKTA Teresa Dunin PROJEKT OKŁADKI I KOLORYZACJA FOTOGRAFII Mikołaj Malarczyk © Copyright by Tomaszowskie Towarzystwo Regionalne im. doktora Janusza Petera w Tomaszowie Lubelskim, 2014 Nakład 400 egzemplarzy ADRES REDAKCJI ul. Marii Curie-Skłodowskiej 59 22-600 Tomaszów Lubelski SKŁAD I ŁAMANIE KOMPUTEROWE Wydawnictwo „Morpol” s.c. M. Malarczyk, A. Wyka-Malarczyk Zemborzyce Wojciechowskie 100A, 20-515 Lublin DRUK I OPRAWA Drukarnia „Tekst” E. Zonik i wspólnicy s.j. ul. Wspólna 19, 20-344 Lublin 4 Rocznik Tomaszowski 3 Spis treści SPIS TREŚCI ARTYKUŁY Marcin Piotrowski, Patrycja Piotrowska (Lublin), Barbara Typek, Andrzej Pasieczny (Wożuczyn), Sławomir Wiśniewski (Biłgoraj) – Archeologiczno-historyczne badania zespołu zamkowo-pałacowego w Wożuczynie w gminie Rachanie w roku 2013: poszukiwania reliktów kaplicy zamkowej ..................................... 7 Ks. Zygmunt Jagiełło (Zamość) – Obecność cudownego obrazu Matki Bożej Szkaplerznej w Tomaszowie Lubelskim ................................................... 31 Janusz Frykowski (Tomaszów Lubelski) – Parafia unicka w Korhyniach w XVIII wieku ..................................................................... 45 Elżbieta Sobieszczańska (Bielsko-Biała) – Chodywańce Zdanowiczów i Janiszewskich w XIX wieku ............................................................... 65 Jan Lewandowski (Lublin) – Powiat tomaszowski w latach I wojny światowej – zarys problematyki badawczej ..................................................... 73 Wojciech Dziedzic (Tomaszów Lubelski) – Życie kulturalne w Tomaszowie Lubelskim w okresie dwudziestolecia międzywojennego .................................. 87 Mariusz Dariusz Bednarski (Puławy) – Gminne rady narodowe na terenie powiatu tomaszowskiego w pierwszych latach po II wojnie światowej.................... 101 Waldemar Wojciech Bednarski (Puławy) – Pierwsze pięciolecie Powiatowego Domu Kultury w Tomaszowie Lubelskim (1964–1969)................................. 117 ŹRÓDŁA I MATERIAŁY Lucyna Wyszyńska (Zamość) – Tomaszowskie archiwalia w zasobie Archiwum Państwowego w Zamościu................................................... 143 Jan Turzyniecki ps. „Mogiłka” (Tomaszów Lubelski) – Wspomnienia z powojennych czasów..................................................................... 183 5 Spis treści Rocznik Tomaszowski 3 SYLWETKI Agnieszka Szykuła-Żygawska (Zamość) – Tomasz Hutter ze Lwowa wykonawcą ołtarzy w kościele pw. Przemienienia Pańskiego w Rachaniach . 237 Barbara Typek (Wożuczyn) – Edmund Monsiel – rysownik z Wożuczyna .......... 255 Janusz Brodowski, Bolesław Cisło (Tomaszów Lubelski) – Antoni Tujak (1911–1987) – tomaszowski fotograf, dokumentalista dziejów miasta......................... 269 Justyna Piwko (Warszawa) – Zdzisława Kapica – animatorka życia kulturalnego ... 281 Tomasz Hanejko (Tomaszów Lubelski) – Wspomnienie o Robercie Kuwałku (1966– 2014) ...................................................................... 299 RECENZJE Teresa Szyszlak, Dzieje Tyszowiec do roku 1809, Rzeszów 2012, ss. 94 – Tomasz Wątły (Tomaszów Lubelski).......................................................... 301 Życie i dzieło Tomasza Zamoyskiego, Tomaszów Lubelski 2014, ss. 405 – Paweł Jusiak (Lublin) .................................................................... 303 Mirosław Tereszczuk, Zbigniew Śledź, 90 lat Tomasovii. Piłkarska historia klubu sportowego, Tomaszów Lubelski 2013, ss. 412 + ilustracje – Maciej Polkowski (Warszawa) ....... 305 Jerzy Wojciech Sobieszczański, Z teki wspomnień, Tomaszów Lubelski 2014, ss. 120 + ilustracje – Marek Trombski (Bielsko-Biała)..................................... 309 KRONIKA Wydarzenia w mieście i powiecie w 2013 roku – Opracowali: Janusz Brodowski, Janusz Frykowski, Tomasz Zieliński (Tomaszów Lubelski) ................................. 315 6 Rocznik Tomaszowski 3 AArcheologiczno-historyczne R T Y K U badania Ł zespołuY zamkowo-pałacowego... Marcin Piotrowski, Patrycja Piotrowska (Lublin) Barbara Typek, Andrzej Pasieczny (Wożuczyn) Sławomir Wiśniewski (Biłgoraj) ARCHEOLOGICZNO-HISTORYCZNE BADANIA ZESPOŁU ZAMKOWO-PAŁACOWEGO W WOŻUCZYNIE W GMINIE RACHANIE W ROKU 2013: POSZUKIWANIA RELIKTÓW KAPLICY ZAMKOWEJ WSTĘP Wożuczyn, rozległa wieś w południowo-wschodniej części Lubelszczyzny, położona jest na terenie gminy Rachanie, przy drodze łączącej Tomaszów Lubelski z Tyszowcami, około 30 km na południowy wschód od Zamościa. W północno-zachodniej części miejscowości, na wzgórzu, znajduje się zaniedbany park z ruinami okazałego zespołu zamkowo-pałacowego (XVI–XX w.). Na podstawie stosunkowo późnych źródeł pisanych oraz ikonograficznych można stwierdzić, że wcześniej istniała w tym miejscu także murowana kaplica zamkowa. Zestawienie najstarszych wzmianek historycznych o średniowiecznych właścicielach wsi – Wożuczyńskich (początek XV w.) – z datowaniem założenia zamkowego (koniec XVI lub początek XVII w.) wskazuje, że pierwotnie musiała tu istnieć jakaś inna, starsza rezydencja, zapewne drewniany lub murowany dwór1. Niestety, jego lokalizacja, wielkość, rozplanowanie i konstrukcja pozostają nieznane. Zapewne jednak założenie takie znajdowało się w rejonie wspomnianego wzgórza. Zamek i późniejszy pałac w Wożuczynie oraz ich otoczenie nie były dotąd regularnie badane pod względem architektonicznym. W roku 1966 Eugeniusz Onoszko (Pracownia Konserwacji Zabytków Oddział Warszawski, Pracownia Dokumentacji Naukowo-Historycznej) na zlecenie Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej (Wydział Kultury) i głównego konserwa- tora zabytków w Lublinie wykonał jedynie kilkustronicową dokumentację historyczno-architektoniczną2. Domniemane miejsce nieistniejącej już kaplicy zamkowej na planie sporządzonym w 1976 r. przez Mieczysława Kseniaka 1 B. T y p e k, Wożuczyn, Wożuczyn 2013, s. 79. 2 E. Onoszko, Wożuczyn. Zespół pałacowy. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, mps w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie (Delegatura w Zamościu), Warszawa 1966. 7 M. Piotrowski, P. Piotrowska, B. Typek, A. Pasieczny, S. Wiśniewski Rocznik Tomaszowski 3 i Anielę Marczak, stanowiącym część opracowania ewidencyjnego parku pałacowego (zamkowego) w Wożuczynie3, zostało zaznaczone przerywa- ną linią. Plan ten został później opublikowany w artykule poświęconym inwentaryzacji dendrologicznej w parku, przygotowanym w 1979 r. przez wspomnianych autorów wraz z Dominikiem Fijałkowskim4. Wśród naj- ważniejszych prac poświęconych w całości lub w części dziejom zespołu zamkowo-pałacowego w Wożuczynie wymienić można poza tym naj- starszą pozycję, autorstwa Ewarysta Andrzeja Kuropatnickiego, Geografia, albo dokładne opisanie królestwa Galicyi i Lodomeryi z roku 17865. Na uwagę zasługuje tekst Kazimierza Laskowskiego (napisany pod pseudonimem EL) w „Tygodniku Ilustrowanym” z 1907 r. Polski Trianon6. Wożuczyn znalazł się także w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich w t. XIV z 1895 r.7. Z roku 1919 pochodzi książka Tadeusza Szydłowskiego Ruiny Polski, w której zabytkowa architektura Wożuczyna znalazła swoje miejsce8. Na uwagę zasługuje również część Katalogu zabytków sztuki