Arkusz RYN (142)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz RYN (142)

Warszawa 2012

Autorzy: Ewa Krogulec*, Jan Wierchowiec*, Izabela Bojakowska**, Paweł Kwecko**, Hanna Tomassi-Morawiec**, Krystyna Wojciechowska***

Główny koordynator MG ŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Plansza A – Redaktor regionalny: Albin Zdanowski** Plansza B – Redaktor regionalny: Joanna Szyborska-Kaszycka ** Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka**

*Segi-AT, ul. Baletowa 30, Warszawa **Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ***Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN......

Spis tre ści I. Wst ęp (E. Krogulec)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (E. Krogulec)...... 4 III. Budowa geologiczna (E. Krogulec) ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin (J. Wierchowiec) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (J. Wierchowiec) ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (J. Wierchowiec)...... 15 VII. Warunki wodne (E. Krogulec) ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 19 VIII. Geochemia środowiska ...... 21 1. Gleby (P. Kwecko)...... 21 2. Osady (I. Bojakowska)...... 24 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 28 IX. Składowanie odpadów (K. Wojciechowska) ...... 31 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (E. Krogulec)...... 38 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (E. Krogulec) ...... 39 XII. Zabytki kultury (E. Krogulec)...... 45 XIII. Podsumowanie (E. Krogulec, J. Wierchowiec, K. Wojciechowska) ...... 46 XIV. Literatura ...... 48

I. Wst ęp

Arkusz Ryn Mapy geo środowiskowej Polski (MGsP) w skali 1:50 000 opracowany zo- stał w Segi AT (plansza A), oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym-Pa ństwowym In- stytucie Badawczym i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA (plansza B) w latach 2011/12. Przy opracowaniu arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Stoi ński i in., 2006). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania MGsP (Instrukcja…, 2005). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz – plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania od- padów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ącej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasoba- mi środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opraco- waniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą by ć pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

3 Wykorzystano materiały publikowane i opracowania archiwalne pozyskane w: Central- nym Archiwum Geologicznym PIG-PIB w Warszawie, Urz ędzie Wojewódzkim i Urz ędzie Marszałkowskim w Olsztynie, oddziale zamiejscowym archiwum województwa warmi ńsko- mazurskiego w Elbl ągu oraz urz ędach gmin: Ryn, Gi Ŝycko i Miłki, Mikołajki, Orzysz i K ę- trzyn. Zebrane informacje zostały zweryfikowane i uzupełnione podczas wizji terenowych. Szczegółowe dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych i w komputerowej bazie danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice obszaru arkusza Ryn wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne: 53°50’–54°00’ szeroko ści geograficznej północnej oraz 21°30’–21°45’ długości geograficznej wschodniej. Administracyjnie cało ść obszaru arkusza znajduje si ę w województwie warmi ńsko-mazurskim, w zdecydowanej wi ększo ści w powiecie gi Ŝyckim (miasto i gmina Ryn oraz gminy Gi- Ŝycko i Miłki). Południowy fragment obszaru arkusza poło Ŝony jest w obr ębie powiatu mr ą- gowskiego (gmina Mikołajki) i piskiego (gmina Orzysz), a północno-zachodni w obr ębie powiatu k ętrzy ńskiego (gmina Kętrzyn). Najwy Ŝej poło Ŝony punkt znajduje si ę w północnej cz ęści obszaru arkusza. Kulminacja terenu znajduje si ę na wzgórzu morenowym i wynosi 193,0 m n.p.m. NajniŜej poło Ŝone s ą brzegi jeziora Tałty i Jagodne, około 115,7 m n.p.m. Obszar arkusza Ryn, w podziale fizycznogeograficznym Kondrackiego (2001) poło Ŝony jest w obr ębie mezoregionu Kraina Wielkich Jezior Mazurskich i Pojezierze Mr ągowskie, (fig. 1). Krain ę Wielkich Jezior Mazurskich cechuje najwi ększe w Polsce nagromadzenie jezior, oraz liczne zagł ębienia bezodpływowe wypełnione osadami organogenicznymi. W krajobra- zie tych terenów wyra źnie zaznaczaj ą si ę tak Ŝe rynny subglacjalne o przebiegu zbli Ŝonym do południkowego oraz równole Ŝnikowy przebieg wzgórz morenowych. Niewielki północno-zachodni fragment obszaru arkusza nale Ŝy do mezoregionu Poje- zierze Mr ągowskie. Tworzy rodzaj garbu, góruj ący ponad s ąsiednimi mezoregionami. Garb ten jest poprzecinany w kierunku południkowym szeregiem rynien wypełnionych jeziorami. Jest tu znacznie mniej jezior ni Ŝ w innych rejonach Pojezierza Mazurskiego (ok. 5% powierzchni mezoregionu). Większo ść obszaru zajmuj ą ł ąki i pola uprawne. Lesisto ść terenu mapy jest do ść niska i wynosi około 15%. Wi ększe kompleksy le śne wyst ępuj ą jedynie w zachodniej i północnej cz ęś ci arkusza, oraz tereny poło Ŝone bezpo śred- nio przy jeziorach. Dominuj ą siedliska borowe (60%) za ś uzupełnieniem s ą siedliska lasowe

4 (40%). W śród siedlisk lasowych wyst ępuj ą tzw. olesy zlokalizowane najcz ęś ciej nad brzega- mi jezior, ale tak Ŝe jako niewielkie śródpolne i śródł ąkowe k ępy. Dominuj ącym komponentem gatunkowym lasów jest sosna, nast ępne miejsca zajmuje brzoza, świerk, d ąb i olsza (Ra- port…, 2010).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Ryn na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001). 1 – granica podprowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – jeziora Mezoregiony Niziny Staropruskiej: 841.59 – Nizina Sępopolska Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.82 – Pojezierze Mr ągowskie, 842.83 – Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, 842.85 – Wzgórza Szeskie, 842.87 – Równina Mazurska

Pod wzgl ędem klimatycznym omawiany obszar nale Ŝy do olszty ńskiego regionu klima- tycznego (Wo ś, 1999). Obszar Mazur jest stref ą stałego ścierania si ę mas powietrza atlantyc- kiego i kontynentalnego. W ostatnich latach obserwowano jednak Ŝe wzrost ilo ści dni zwłasz- cza wiosn ą i wczesnym latem) z napływem powietrza zwrotnikowego. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi tu około 6°C. Średnia temperatura powietrza w lipcu wynosi około 16°C, a średnia temperatura stycznia wynosi około – 4°C. Roczna suma opadów wynosi oko-

5 ło 550–600 mm, ich maksimum przypada na czerwiec i lipiec, natomiast minimum na stycze ń i marzec. W półroczu zimowym opady wynosz ą poni Ŝej 200 mm. DuŜe nagromadzenie otwartych zbiorników wodnych, a tak Ŝe terenów podmokłych powoduje, Ŝe poszczególne po- ry roku wkraczaj ą tu w nieco innych terminach, ni Ŝ w pozostałych regionach kraju. Długo ść okresu wegetacyjnego wynosi około 210 dni. Wiatry, cz ęsto o du Ŝej pr ędko ści, wiej ą głównie w miesi ącach jesiennych (listopad-grudzie ń) i wczesnowiosennych (marzec-kwiecie ń). W okresie letnim (czerwiec-lipiec) wyst ępuj ą tu cz ęste, lecz krótkookresowe silne wiatry, zwi ązane ze zjawiskami burzowymi w strefach frontowych. najcz ęś ciej z kierunków północ- no- i południowo-zachodnich. Obszar omawianego arkusza zamieszkuje około 7000 mieszka ńców. Według danych z 30 czerwca 2009 roku, miasto Ryn zamieszkiwało 2992 mieszka ńców. Podstawową funkcj ą terenów wiejskich na tym obszarze jest rolnictwo. Grunty orne stanowi ą tu około 70% tere- nów u Ŝytkowanych rolniczo. Na obszarze arkusza Ryn dominuj ącym typem gleb s ą brunatne wła ściwe, wytworzone z ró Ŝnych skał zasobnych w w ęglan wapnia. Ze wzgl ędu na zró Ŝnicowan ą rze źbę terenu, najwi ększy udział przypada kompleksowi 3 pszennemu wadliwemu. Kompleks ten obejmuje gleby zwi ęzłe – gliny lekkie całkowite, wytworzone z glin zwałowych zaliczane do IIIa, IIIb i IVa klasy bonitacyjnej. Wśród areału gleb chronionych, gleby IVa klasy stanowi ą około 65%. Gleby klasy IIIb zajmuj ą około 30% powierzchni gleb chronionych, a gleby klasy IIIa jedynie około 5%. Wi ększe zwarte areały gleb chronionych wyst ępuj ą w północno- wschodniej, centralnej i południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Gleby chronione pochodzenia organicznego zwi ązane s ą z ró Ŝnorakimi zagł ębieniami. Najcz ęś ciej s ą to gleby torfowe, murszowo-torfowe. Gleby tego rodzaju zajmuj ą wi ększe powierzchnie w rejonie: wytopiska Łajty, jeziora J ędzelek i Tałckiego Bagna. Wi ększe zakłady przemysłowe zlokalizowane s ą w Rynie (Raport…, 2010). Na opisywanym terenie znajduj ą si ę: zakład stolarki budowlanej, zakład metalowy, zakłady drzewne, spółdzielnie pracy inwalidów i zakład produkcji łodzi. W Rynie funkcjonuj ą firmy prowadz ą- ce usługi dla ludno ści. W pozostałej cz ęś ci obszaru arkusza istniej ą niewielkie zakłady rze- mie ślniczo-usługowe. Wa Ŝnym ogniwem gospodarki w rejonie Rynu staje si ę turystyka i wypoczynek. Na zwolenników aktywnych form wypoczynku czekaj ą: spływy kajakowe, wycieczki piesze i ro- werowe, jazda konna oraz pla Ŝe nad jeziorami. Oprócz Rynu, charakter miejscowo ści letni- skowych zyskały m.in.: Tałty, Rybical, Szymonka, Bogaczewo, Pra Ŝmowo, Jagodne Małe.

6 Przez obszar arkusza przebiega szereg dróg ł ącz ących Ryn z okolicznymi miastami po- wiatowymi (Mr ągowo, Gi Ŝycko, Kętrzyn), czy miejscowo ściami gminnymi (Mikołajki). Dro- ga krajowa nr 59 o całkowitej długo ści ok. 90 km, przebiegaj ąca przez Ryn, ł ączy Gi Ŝycko z Rozogami. W południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza przebiega linia kolejowa Olsztyn – Ełk i droga krajowa nr 16 Olsztyn – Suwałki.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza (fig. 2) opisano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Ryn (Laskowski, Lewi ńska, 1993, 1994) oraz prac Zieli ńskiego (1992, 1993). Fundament krystaliczny w rejonie obszaru arkusza tworzy wyniesienie mazurskie plat- formy wschodnioeuropejskiej, gdzie skały prekambru wyst ępuj ą na gł ęboko ści od 1000 do 1500 metrów. Na tym fundamencie zalegaj ą epikontynentalne osady paleozoiku i mezozoiku. Na całym obszarze arkusza w partii stropowej osadów mezozoiku zalegaj ą utwory mastrychtu (kredy górnej), wykształcone głównie jako margle, kreda pisz ąca, mułki, iły lub piaski kwar- cowo-glaukonitowe. Strop utworów kredowych zalega na gł ęboko ści od 160 m p.p.m. do około 20 m n.p.m. Wy Ŝej w profilu geologicznym rozpoznano utwory paleogeńskie (Laskowski, Lewi ń- ska, 1993). Paleocen reprezentuj ą tu piaski, mułki i mułowce galaukonitowe o mi ąŜszo ści do 30 m. S ą to utwory morskie. Podobnej mi ąŜ szości s ą utwory oligocenu, wykształcone jako piaski kwarcowe i mułki z w ęglem brunatnym. Są to utwory l ądowe. Na powierzchni pod- czwartorz ędowej oligocen odsłania si ę w północnej i południowej cz ęś ci obszaru arkusza. W rejonie Starej Rudówki bezpo średnio pod czwartorz ędem wyst ępuje kreda. Utwory pale- ocenu zlokalizowane s ą w pasie ł ącz ącym północno-zachodni ą, centraln ą i północno- wschodni ą cz ęść arkusza. Ukształtowanie powierzchni utworów paleogenu jest zró Ŝnicowane. W pasie od Salpiku, przez Ryn, Szymonk ę, Pra Ŝmowo do Bogaczewa rozci ąga si ę obni Ŝenie, o rz ędnych 100 –140 m p.p.m. Z kolei w rejonie Szczybał Gi Ŝyckich podnosi si ę do 40 m p.p.m. Osady paleogenu najprawdopodobniej s ą glacitektonicznie zaburzone. Cały obszar arkusza Ryn pokryty jest mi ąŜ sz ą seri ą osadów czwartorz ędowych (La- skowski, Lewi ńska, 1993, 1994). Ich rozpoznana mi ąŜ szo ść waha si ę w granicach od około 180 m w rejonie Szczybał Gi Ŝyckich do około 240 m w rejonie Szymonki. W profilu geologicznym czwartorz ędu rozpoznano utwory: preplejstocenu, zlodowace ń południowopolskich, interglacjału mazowieckiego (wielkiego) zlodowace ń środkowopolskich, interglacjału eem-

7 skiego, zlodowace ń północnopolskich i holocenu. Tereny centralnej cz ęś ci Mazur nale Ŝą do jednych z nielicznych w Polsce z dobrze zachowanym profilem czwartorz ędu.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Ryn na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg Marksa, Bera, Gogoł- ka, Piotrowskiej (2006) Czwartorz ęd Holocen: 1 – piaski, mułki, iły, gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, Plejstocen, zlodowacenia północnopolskie: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe.

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000

Osady zaliczone do preplejstocenu zachowały si ę jedynie w postaci szcz ątkowej. S ą to mułki jeziorne i piaski rzeczne. Zalegaj ą one na znacznych gł ęboko ściach. Lepiej zachowane

8 są serie lodowcowe, wodnolodowcowe, a tak Ŝe rzeczne (interstadialne), zaliczone do zlodowace ń południowopolskich. Ich stwierdzona mi ąŜ szo ść wynosi średnio około 70 –90 metrów. Utwory te równie Ŝ zalegaj ą na znacznych gł ęboko ściach, 100 –140 m. Wy Ŝej w profilu geologicznym zalega seria zwi ązana z okresem interglacjału mazowieckiego (wielkiego). Na badanym obszarze s ą to piaski i mułki jeziorne. Mi ąŜ szo ść utwo- rów interglacjalnych wynosi od około 5 do nawet 75 metrów. W dalszej kolejno ści w profilu wyst ępuj ą utwory zwi ązane z okresem zlodowace ń środkowopolskich. S ą to piaski wodnolodowcowe, gliny zwałowe oraz Ŝwiry i piaski lodowcowe. Mi ąŜ szo ść utworów z tego okresu wynosi około 60 –70 metrów. Utwory środkowopolskie przykrywa miejscami seria jeziorna interglacjału eemskiego. Nie tworzy ona ci ągłej warstwy, a jej mi ąŜ szo ść mo Ŝe lokalnie wynosi ć około 20 metrów. Praktycznie wszystkie osady le Ŝą ce na powierzchni i przykrywaj ące kompleks osadów inter- glacjału eemskiego oraz zlodowace ń środkowopolskich zaliczone zostały do okresu zlodowace ń północnopolskich, a konkretnie do najmłodszego, stadiału górnego (leszczy ńsko-pomor- skiego). Mi ąŜ szo ść ich wynosi od około 10 do 50 m. W południowej cz ęś ci arkusza znaczn ą mi ąŜ szo ść ma podglinowa seria wodnolodow- cowa (do 40 m). W cz ęś ci północnej wi ększ ą mi ąŜ szo ść maj ą serie lodowcowe – gliny zwa- łowe (do 30 m). W obrazie powierzchniowym du Ŝą przestrze ń zajmuje wysoczyzna morenowa, w zdecydowanej cz ęś ci o charakterze falistym, to jest taka gdzie wysoko ści wzgl ędne na jej powierzchni wynosz ą 2 –5 m, a nachylenia do 5º. Wysoczyzna urozmaicona jest szeregiem form mniejszych, jak na przykład piaszczysto- Ŝwirowo-gliniastymi pagórkami i wzgórzami morenowymi o charakterze akumulacyjnym lub z wyci śni ęcia (rejon: Rynu, Jeziorek, Szczybał Gi Ŝyckich, Wo źnic), czy te Ŝ piaszczysto- Ŝwirowymi kemami (rejon: Wo źnic, Gł ąbowa, Kozin) i pagórami akumulacji szczelinowej. W geomorfologii tego obszaru bardzo wyra źnie zaznacza si ę rozległe wytopisko – Łajty. Inne wi ększe zagł ębienia towarzysz ą jeziorom: J ędzelek, Szymon i Tałtowisko. W południowo- zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, nad jeziorem Tałty, rozci ąga si ę powierzchnia piaszczysta stanowi ąca ślady szlaku sandrowego. Na cz ęś ci form, zwłaszcza piaszczysto-Ŝwirowych, prowadzona była od dawna dorywcza eksploatacja kopalin z przeznaczeniem na potrzeby lokalne. Profil geologiczny czwartorz ędu ko ńcz ą utwory z pogranicza plejstocenu i holocenu (tzw. czwartorz ęd nierozdzielony) oraz holoce ńskie. S ą to piaski i gliny deluwialne oraz utwory mineralno-organiczne i organiczne zagł ębie ń bezodpływowych i wytopiskowych. Naj- liczniej reprezentowane s ą torfy i namuły torfiaste, których wyst ępowanie zwi ązane jest

9 z rynnami subglacjalnymi, zagł ębieniami bezodpływowymi na wysoczy źnie glacjalnej i doli- nami rzecznymi. Cała Kraina Wielkich Jezior Mazurskich charakteryzuje si ę du Ŝym zatorfie- niem, osi ągaj ącym powierzchniowo 16% (Ilnicki, 2002); w obr ębie omawianego arkusza mo- Ŝe ono by ć nawet wi ększe.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Ryn wyst ępuj ą dwa kompleksy litologiczno-surowcowe – okru- chowy piasków i Ŝwirów oraz piasków, stanowi ących kruszywo naturalne dla budownictwa i drogownictwa, piaski kwarcowe do produkcji betonów komórkowych oraz torfowy – torfów dla rolnictwa. Na powy Ŝszym obszarze udokumentowanych jest 5 złó Ŝ kruszywa piaskowo-Ŝwiro- wego oraz 4 zło Ŝa kruszywa piaskowego. Zło Ŝe piasków „Szczybały” (Kuczy ński, 2003, 2008) wykre ślono z bilansu ze wzgl ędu na wyczerpanie zasobów bilansowych. Zestawienie złó Ŝ kopalin, ich stan zagospodarowania oraz klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1. Czwartorz ędowe (plejstoce ńskie) zło Ŝa piasków i Ŝwirów: „Wo źnice” (Kuczy ński, 2005), „Szczybały I” (Kuczy ński, 2007), „Ryn II” (Kuczy ński, 2009) i „D ąbrówka” (Mazur, 2006) s ą pochodzenia wodnolodowcowego (zlodowacenie bałtyckie), natomiast w zło Ŝu „Knis” (Sadowski, 1994b) kopalin ą s ą piaski i Ŝwiry lodowcowe z okresu zlodowacenia bał- tyckiego. Wymienione zło Ŝa maj ą powierzchnie od 0,70 ha („Wo źnice”) do ponad 24,39 ha („Knis”), form ę pokładow ą, a ich mi ąŜ szo ść wynosi średnio od 3,4 m („D ąbrówka”) do 14,5 m („Ryn II”). Nadkład o średniej grubo ści od 0,5 („Ryn II”) do 2,2 m („Szczybały”) stanowi ą: cienka warstwa gleby, piaski pylaste oraz piaski gliniaste. W sp ągu powy Ŝszych złó Ŝ wyst ępuj ą piaski ilaste, piaski gliniaste oraz gliny zwałowe. Zło Ŝa „Ryn II” i „D ąbrówka„ s ą cz ęś ciowo zawodnione. Warstwa zło Ŝowa pozostałych, udokumentowanych złó Ŝ piasków i Ŝwirów jest sucha. Kruszywo z tych złó Ŝ charakteryzuje si ę średnim punktem piaskowym wynosz ącym od 52,5% („Wo źnice”) do 75% („D ąbrówka”) oraz zmienn ą średni ą zawarto ści ą pyłów mineral- nych od 0,5% („Szczybały I”, „Ryn II”) do 6% („Knis”) (tabela 2). Zanieczyszcze ń organicznych i obcych nie odnotowano. Kruszywo piaskowo-Ŝwirowe z udokumentowanych złó Ŝ znajduj ą zastosowanie w budownictwie ogólnym i drogownictwie.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Numer Wiek geologiczne Kategoria roz- zagospoda- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny kon- zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe poznania rowania (tys. ton) kopaliny złó Ŝ fliktowo ści zło- na złoŜa kopaliny litologiczno- (tys. ton) zło Ŝa Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy według stanu na 31.12.2010 (Szuflicki i in. (red.), 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 WILKASKI pki Q 101 C1 Z – Skb 4 B W

3 BOGACZEWO II p Q 15 C1 Z – Skb, Sd 4 B W

4 KNIS pŜ, p Q 2781 C1 N – Skb 4 A – * 5 RYN-zarej. p Q 23 C1 Z – Skb, Sd 4 B W

6 RYBICAL p Q 64 C1 N – Sd 4 A –

11 11 7 WO ŹNICE pŜ Q 65 C1 G 1 Skb, Sd 4 B W

8 SZCZYBAŁY I pŜ Q 296 C1 G 5 Skb, Sd 4 B W

9 RYN II pŜ Q 523 C1 N – Skb, Sd 4 B W

10 DĄBRÓWKA pŜ Q 106 C1 Z – Skb, Sd 4 A – SZCZYBAŁY p Q ZWB

Rubryka 3: p Ŝ – piaski i Ŝwiry, pki – piaski kwarcowe o innych zastosowaniach (piaski kwarcowe do produkcji betonów komórkowych), p – piaski; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; * Rubryka 6: C 1 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych; C1 – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie); Rubryka 7: zło Ŝe: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej, zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kopaliny skalne kruszyw budowlanych, Sd – kopaliny skalne drogowe; Rubryka 10: zło Ŝe: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝe: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12: W – ochrona wód podziemnych (obszar najwy Ŝszej ochrony GZWP nr 206 – Wielkie Jeziora Mazurskie)

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ oraz parametry jako ściowe kruszywa piaskowo-Ŝwirowego i piaskowego Numer Mi ąŜszo ść Grubo ść Punkt pia- Ci ęŜ ar nasypowy Powierzchnia Zawarto ść złoŜa zło Ŝa nadkładu skowy w stanie Nazwa zło Ŝa zło Ŝa pyłów mine- na ma- od–do ( śr.) od–do ( śr.) (zaw. ziaren zag ęszczonym [ha] ralnych [%] pie [m] [m]) <2 mm)[%] od–do ( śr) [T/m 3] 1 2 3 4 5 6 7 8 9,1–15,0 0,0–2,9 91,6–98,6 1,0–4,8 1,70–1,85 1 WILKASKI 0,99 12,6 1,2 96,8 1,6 1,75 1,2–4,5 1,4–3,7 90,0–95,0 6,0–8,0 1,76–1,77 3 BOGACZEWO II 0,38 3,3 2,7 92,5 7,0 1,76 52,0–73,0 3,7–9,0 1,83–2,17 2,1–10,6 0,2–3,6 62,2 6,0 1,98 4 KNIS* 24,39 5,9 0,9 75,0–94,0** 3,0–8,5** 1,70–1,85** 80,7 6,3 1,81 5,2–6,2 1,6–2,4 69,9–82,7 1,1–1,3 1,86–1,99 5 RYN-zarej. 0,32 5,7 1,9 76,6 1,2 1,94 2,3–7,3 0,3–2,0 64,0–87,5 5,4–7,2 1,79–1,91 6 RYBICAL 0,68 4,9 1,3 76,7 6,3 1,84 5,2–7,0 1,5–3,0 42,0–61,2 0,3–1,1 7 WO ŹNICE* 0,70 1,86 6,1 2,14 52,5 0,7 5,0–12,0 0,0–3,8 55,0–67,4 0,2–0,8 1,72–1,85 8 SZCZYBAŁY I* 1,96 9,5 2,2 61,4 0,5 1,78 14,4–14,6 0,4–0,6 60,3–79,6 0,3–0,6 1,83–1,97 9 RYN II* 1,88 14,5 0,5 72,7 0,5 1,91 0,9–6,6 0,8–4,4 59,1–93,2 0,8–1,1 1,80–1,90 10 DĄBRÓWKA* 1,61 3,4 1,8 75,0 0,9 1,86

* – zło Ŝe kruszywa piaskowo-Ŝwirowego; ** – parametry jako ściowe kopaliny towarzysz ącej

Piaski budowlane o genezie wodnolodowcowej udokumentowano w zło Ŝach: „Wilka- ski” (piaski kwarcowe do produkcji betonów komórkowych) (Tatarata, 1998, Bobel, 2010), „Bogaczewo II” (Sadowski, 1994a), „Ryn-zarej.” (Sadowski, 1987), „Rybical” (Sadowski, 1993) oraz jako kopalina towarzysz ąca w zło Ŝu „Knis” (Sadowski, 1994b). Zło Ŝa maj ą powierzchnie od 0,32 ha („Ryn-zarej.”) do 0,99 ha („Wilkaski”), form ę pokładow ą, a ich mi ąŜ- szo ść wynosi średnio od 3,3 m („Bogaczewo II”) do 12,6 m („Wilkaski”). Nadkład o średniej grubo ści od 1,2 m („Wilkaski”) do 2,7 m („Bogaczewo II”) stanowi ą cienka warstwa gleby i piaski pylaste. W sp ągu powy Ŝszych złó Ŝ wyst ępuj ą piaski ilaste, piaski gliniaste oraz gliny zwałowe. Warstwa zło Ŝowa udokumentowanych złó Ŝ piasków jest sucha. Kruszywo z tych złó Ŝ charakteryzuje si ę średnim punktem piaskowym wynosz ącym od 76,6% („Ryn-zarej.”) do ponad 96,8% („Wilkaski”) oraz średni ą zawarto ści ą pyłów mineral- nych od 1,2% („Ryn-zarej.”) do 7,0% („Bogaczewo II”) (tabela 2). Zanieczyszcze ń organicznych i obcych nie odnotowano. Kruszywo piaskowe z udokumentowanych złó Ŝ mo Ŝe by ć za- stosowane w budownictwie ogólnym, podrz ędnie w drogownictwie. Piaski kwarcowe ze zło- Ŝa „Wilkaski” mog ą by ć wykorzystane do produkcji betonów komórkowych (Bobel, 2010).

12 Opisane zło Ŝa zawieraj ą kopaliny pospolite, powszechnie wyst ępuj ące i łatwo dost ępne, dlatego zaklasyfikowano je z punktu widzenia ich ochrony do złó Ŝ klasy 4, stosuj ąc kryteria zawarte w wytycznych dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych (Zasady dok..., 2002). Klasyfi- kacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przeprowadzono uwzgl ędniaj ąc stopie ń kolizyjno ści ich eksploatacji w odniesieniu do ró Ŝnych komponentów środowiska przyrodniczego i elementów zagospodarowania przestrzennego (Instrukcja ..., 2005). Z punktu widzenia ochrony środowiska do klasy A – złó Ŝ mało konfliktowych zaliczono zło Ŝa piasków i Ŝwirów: „Knis” i „D ąbrówka oraz zło Ŝe piasków „Rybical”. Pozostałe zło Ŝa uznano za konfliktowe (klasa B) (tabela 1). Zło Ŝa zaliczone do klasy B s ą konfliktowe z uwagi na poło Ŝenie w granicach udokumentowanego, głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP), Wielkie Jeziora Mazurskie – 206 (Hakenberg, Sienkiewicz, 1996).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na terenie arkusza Ryn obecnie prowadzona jest koncesjonowana eksploatacja złó Ŝ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego „Wo źnice” i „Szczybały I”. Ich u Ŝytkownicy posiadaj ą wa Ŝne koncesje, a zło Ŝa maj ą zatwierdzone obszary i tereny górnicze. Eksploatacja prowadzona jest na potrzeby lokalne w zakresie budownictwa i na- praw lokalnych dróg gruntowych. Kopalina nie podlega przeróbce i sprzedawana jest kontra- hentom na miejscu. Zło Ŝe „Wo źnice” jest eksploatowane od pocz ątku roku 2006 na podstawie koncesji wydanej przez Starost ę Mrągowskiego (wa Ŝnej do dnia 31.12.2015). Ustanowiony w roku 2005 obszar górniczy ma powierzchni ę 0,70 ha, a teren górniczy 0,91 ha. Wydobycie piasków i Ŝwirów ze zło Ŝa „Szczybały I” prowadzone jest od połowy roku 2009 na podstawie koncesji wydanej przez Starost ę GiŜyckiego (wa Ŝnej do dnia 31.12.2015). Ustanowione w roku 2009 obszar i teren górniczy mają powierzchnie odpowiednio 0,53 i 1,11 ha. W roku 2010 wydobycie kopaliny ze złó Ŝ „Wo źnice” i „Szczybały I” było na poziomie odpowiednio 1 i 5 tys. ton. Zło Ŝa eksploatowane s ą za pomoc ą koparek podsi ębiernych, jednym poziomem. Osob- no zwałowane s ą humus i pozostały nadkład, a urobiona kopalina przechowywana jest na tymczasowych zwałowiskach. Wyrobiska obu złó Ŝ s ą suche. Do ko ńca grudnia 2010 roku, na podstawie koncesji z 2006 roku wydanej przez Starost ę Pilskiego, prowadzono eksploatacj ę piasków i Ŝwirów ze zło Ŝa „D ąbrówka”. Pozostałe w zło- Ŝu zasoby bilansowe na poziomie 106 tys. ton nie zostały rozliczone, a wyrobiska nie podda- no rekultywacji.

13 Zło Ŝe „Wilkaski” zostało zaniechane w ko ńcu 2008 roku. Wydobycie z powy Ŝszego zło Ŝa prowadzono okresowo, w ostatnich 3 latach z coraz mniejsz ą intensywno ści ą. W wielu partiach zło Ŝa nadkład nie był usuwany w sposób zorganizowany, a eksploatacja prowadzona była chaotycznie z du Ŝymi stratami kopaliny. Po eksploatacji pozostało wyrobisko stokowe o wymiarach około 40 x 50 m i wysoko ści do 3,5 m, które ulega powolnej samorekultywacji biologicznej poprzez zarastanie. Pozostałe w zło Ŝu zasoby bilansowe zostały rozliczone sto- sownym dodatkiem (Bobel, 2010). Eksploatacja zło Ŝa „Ryn-zarej.” (o zasobach zarejestrowanych) odbywała si ę jeszcze przed jego udokumentowaniem kart ą rejestracyjn ą (co nast ąpiło w 1987 r.). Wła ścicielem obszaru zło Ŝa było wówczas Miasto i Gmina Ryn, a eksploatacj ę prowadzili dorywczo okoliczni mieszka ńcy. Obecnie obszar zło Ŝa znajduje si ę w posiadaniu osób prywatnych, jest cz ęś ciowo zagrodzony, a wyrobisko uległo samorekultywacji. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku zło Ŝa „Bogaczewo II”, którego u Ŝytkowni- kiem była Gmina Gi Ŝycko. To niewielkie zło Ŝe (powierzchnia zaledwie 0,38 ha) eksploatowane było w latach 1998–2005, a Ŝ do niemal całkowitego wyczerpania zasobów. Obecnie teren zło Ŝa jest cz ęś ciowo wyrównywany i ulega powolnej samorekultywacji biologicznej poprzez zarastanie. Pozostałe zło Ŝa kruszywa piaskowo-Ŝwirowego: „Knis” i „Ryn II” oraz piaskowego „Rybical” nigdy nie były zagospodarowane. W czasie zwiadu terenowego stwierdzono po jednym punkcie niekoncesjonowanej eksploatacji piasków i Ŝwirów oraz piasków, w którym okresowo prowadzone jest wydobycie kopaliny. Piaski i Ŝwiry eksploatuje si ę w granicach wyznaczonego obszaru perspektywicznego piasków i Ŝwirów, na północny zachód od miejscowo ści Orlo. Wydobycie odbywa si ę z suchej odkrywki o powierzchnie około 0,24 ha. Eksploatacj ę piasków w przewadze drobno- i średnioziarnistych prowadzi si ę z małych odkrywek w granicach zaniechanego i cz ęś ciowo zaro śni ętego wyrobiska w rejonie Zdunowej Góry (na południowy wschód od Szymonki). W latach pi ęć dziesi ątych XX w. sporz ądzono dla tego „zło Ŝa” r ękopi śmienn ą kart ę rejestracyjn ą, wraz z odr ęcznym szkicem (bez zazna- czenia granic wyst ępowania kopaliny), z której wynika i Ŝ eksploatacja miała tu miejsce jeszcze w okresie przedwojennym. Obecnie eksploatowana cz ęść wyrobiska ma powierzchni ę około 0,15 ha, ale cało ść obszaru, na którym prowadzono na przestrzeni lat eksploatacj ę przekracza 5 ha. Dla powy Ŝszych dwóch wyrobisk sporz ądzono karty punktu wyst ępowania kopaliny.

14 Poza tym na obszarze arkusza Ryn znajduj ą si ę odkrywki piasków i Ŝwirów oraz pia- sków, z których w przeszło ści okoliczni mieszka ńcy wydobywali kopalin ę na potrzeby wła- sne. Punkty wyst ępowania tego typu piasków i Ŝwirów odnotowano w rejonie miejscowo ści: Knis-Podewsie (w bliskim s ąsiedztwie udokumentowanego zło Ŝa piasków i Ŝwirów „Knis”), Rybical (w granicach udokumentowanego zło Ŝa „Rybical”), w okolicach Szczybał Gi Ŝyckich (w s ąsiedztwie zło Ŝa „Szczybały I”) oraz piasków: w granicach obszaru perspektywicznego piasków (na północ od miejscowo ści Tałty), w okolicach Rudówki i Kozina oraz przy drodze z Ryna do Rybicala. Pod koniec 2011 roku powy Ŝsze odkrywki nie nosiły śladów świe Ŝej eksploatacji.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza Ryn został do ść szczegółowo rozpoznany pod wzgl ędem wyst ępowania kopalin. Na podstawie analizy dost ępnych materiałów i opracowa ń zło Ŝowych dotycz ących prac poszukiwawczych za kruszywem piaskowo-Ŝwirowym (Kociszewska, Kaczorek, 1965; Kociszewska-Musiał, 1979; Sadowski, 1980, 1988, 1990), kopalinami ilastymi (Paprocka, 1983, 1985) i torfami (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) oraz Szczegółowej mapy geologicznej Pol- ski w skali 1:50 000 arkusz Ryn (Laskowski, Lewi ńska, 1994) i wizji terenowej (punkty wyst ępowania kopaliny) w obr ębie powy Ŝszego arkusza wyznaczono cztery obszary perspektywiczne piasków i Ŝwirów, dwa piasków oraz siedem torfów. Z uwagi na mał ą ilo ść danych wiertniczych i przede wszystkim brak bada ń jako ściowych, nie wyznaczono prognoz wyst ę- powania tych kopalin. Zaznaczono tak Ŝe obszary, gdzie wyniki bada ń geologicznych okazały si ę negatywne dla udokumentowania złó Ŝ piasków i Ŝwirów, piasków oraz glin ceramiki budowlanej. Za perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego uznano obszary wokół punktów wyst ępowania piasków i Ŝwirów na północ od miejscowo ści Orło i południe od Rybicala, w obszarach wychodni piasków i Ŝwirów czołowo-morenowych oraz wodnolodowcowych. Stwierdzono tu piaski i Ŝwiry o mi ąŜ szo ści do kilku metrów, pod nad- kładem zwykle tylko gleby. Cechuj ą si ę one du Ŝą zmienno ści ą uziarnienia, od głazów i głazi- ków, do frakcji pylastych (Kociszewska-Musiał, 1979; Laskowski, Lewi ńska, 1993). Obszary perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ piasków i Ŝwirów s ą równie Ŝ w rejonie wychodni piasków i Ŝwirów czołowo-morenowych w rejonie udokumentowanego zło Ŝa kruszywa piaskowo-Ŝwirowego „Szczybały I” oraz w okolicach wsi Knis-Podewsie, gdzie udokumentowano zło Ŝa kruszywa piaskowo-Ŝwirowego „Knis i „Ryn II”. W obr ębie powy Ŝszych dwóch obszarów perspektywicznych wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry czołowo-

15 morenowe oraz piaski wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści do ponad 14 m, przykryte tylko gleb ą lub piaskami gliniastymi o grubo ści poni Ŝej 1 m (Laskowski, Lewi ńska, 1994, Kuczy ński, 2009). Piaski i Ŝwiry wyst ępuj ące w wyznaczonych obszarach perspektywicznych mog ą by ć wykorzystane na potrzeby lokalne w budownictwie i drogownictwie. Perspektywy kruszywa piaskowego wyznaczono w okolicach miejscowo ści Szymonka (Zdunowa Góra) i Tałty. Za perspektywiczne uznano obszary wokół punktów wyst ępowania piasków wodnolodowcowych. W rejonie Szymonki znajduj ą si ę odkrywki, z których w przeszło ści okoliczni mieszka ńcy wydobywali piaski budowlane. Pod warstw ą gleby i piasków pylastych, grubo ści od 0,3 do 1,0 m, stwierdzono tu dobrze wysortowane piaski ró Ŝnoziarniste o szacunkowej mi ąŜ- szo ści 3 do 5 m (Sadowski, 1990). Po wykonaniu kartowania geologicznego dla „Szczegóło- wej mapy geologicznej Polski (Laskowski, Lewi ńska, 1994) form ę t ę uznano za taras kemo- wy. Jest to obszar perspektywiczny dla udokumentowania stosunkowo duŜego zło Ŝa piasków. W obszarze perspektywicznym piasków w rejonie na północ od Tałt na ł ącznej powierzchni ponad 30 ha, stwierdzono wodnolodowcow ą seri ę piaszczyst ą w obr ębie glin zwa- łowych o mi ąŜ szo ści od 1 do około 4 m wyst ępuj ącą pod nadkładem gleby i piasków pylastych o grubo ści do 1 m (Paprocka, 1985). Piaski charakteryzuj ą si ę punktem piaskowym w granicach 89–98%. W powy Ŝszym obszarze jest szansa na udokumentowanie małego zło Ŝa piasków budowlanych o zasobach poni Ŝej 100 tys. ton. Prace geologiczno-zwiadowcze maj ące na celu udokumentowanie kruszywa piaskowo- Ŝwirowego i piaskowego prowadzone były w rejonie Krzy Ŝan oraz Dąbrówki (Kociszewska, Kaczorek, 1965; Sadowski, 1980, 1988). Do gł ęboko ści kilku metrów stwierdzono tutaj wyst ępowanie piasków drobnoziarnistych z wkładkami Ŝwirów. Poni Ŝej zalegaj ą gliny piaszczy- ste i pylaste oraz piaski gliniaste. Obszary uznano za negatywny dla udokumentowania złó Ŝ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego i piaskowego ze wzgl ędu na mał ą mi ąŜ szo ść kopaliny i niewielkie jej rozprzestrzenienie. Obszary negatywnego rozpoznania glin ceramiki budowlanej wyznaczono w okolicach: Trosu, Kłosu, Rudówki i Ry ńskiego Dworu. W trakcie prac poszukiwawczo-rozpoznawczych w powy Ŝszych obszarach nawiercono gliny zwałowe z wkładkami piasków pylastych. Ze wzgl ędu na silne zapiaszczenie glin i wysok ą w ęglanowo ść stwierdzono ich nieprzydatno ść pod k ątem mo Ŝliwo ści wykorzystania jako surowca ilastego ceramiki budowlanej (Paprocka, 1983, 1985). Zgodnie z weryfikacj ą bazy zasobowej torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) cz ęść wyst ą- pie ń tej kopaliny na obszarze arkusza Ryn spełniaj ącą kryteria bilansowo ści dla torfów zali-

16 czono do obszarów perspektywicznych. Perspektywy torfów wyznaczono w rejonie: Kanału Szymo ńskiego (rejon miejscowo ści Lelek, Miodu ńskie, Tros), w s ąsiedztwie jeziora Ławki oraz w zagł ębieniach bezodpływowych okolic Jeziorka, D ąbrówki i Jory Małej (południowo- zachodnia cz ęść arkusza). Wyst ąpienia torfów maj ą średni ą mi ąŜ szo ść od 2 m do 4,9 m i charakteryzuj ą si ę wysok ą popielno ści ą (w granicach kilkunastu procent) oraz stopniem rozkładu 25–50%. S ą to w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci torfy niskie, turzycowe i olesowe, rzadziej trzcinowe; oraz torfy przej ściowe, mszarne (Ostrzy Ŝek, D ębek, 1996; Ilnicki, 2002). Obszary wyst ąpie ń torfów, mimo obliczonych zasobów, oraz znanej charakterystyki jako ści (Ostrzy Ŝek, D ębek, 1996) nie traktowano jako prognostyczne, poniewa Ŝ wyst ępuj ą ograniczenia w ich ewentualnym zagospodarowaniu, wynikaj ące z poło Ŝenia w obszarach ochrony wód podziemnych lub ochrony ł ąk na glebach pochodzenia organicznego (glebach torfowych).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Na obszarze arkusza Ryn sie ć rzeczna jest słabo rozwini ęta. Obszar arkusza jest poło- Ŝony w dorzeczu Wisły, obejmuj ącym zasadnicz ą cz ęść jezior, kanały ł ącz ące te jeziora i cie- ki wodne oraz dorzeczu Pregoły, do którego nale Ŝy jezioro Guber i jego zlewnia. Zachodnia cz ęść zlewni jeziora Dejguny (północna cz ęść obszaru arkusza), w zale Ŝno ści od warunków hydrologicznych, zasila dorzecze Wisły lub Pregoły. Nie ma tu wykształconych typowych dolin rzecznych. Większym ciekiem jest rzeka Guber, która bierze pocz ątek z jeziora o takiej samej nazwie. Do jej zlewni nale Ŝy północno- zachodnia cz ęść omawianego obszaru. Pozostała cz ęść obszaru arkusza, wraz z jeziorami: Ry ńskim, Tałty, Jagodnem i Tałtowiskiem (poł ączonymi kanałami: Szymo ńskim, Miodu ń- skim i Tałckim) nale Ŝy do zlewni Pisy. Przez obszar arkusza Ryn przebiega wi ęc wododział pierwszego rz ędu mi ędzy dorzeczami Wisły i Pregoły. Na obszarze arkusza Ryn wyst ępuj ą liczne jeziora. Najwi ększymi z nich są: Boczne, Guber, Jagodne, Ry ńskie, Tałtowisko i Tałty. Liczne s ą te Ŝ małe akweny, takie jak jeziora: Jędzelek, J ędzel, Jorzec, Kotek, Ławki, Miałkie, Ołów i Orło. Są to jeziora rynnowe i polo- dowcowe (Laskowski, Lewi ńska, 1993). Powierzchnia jezior na obszarze arkusza wynosi około 33 km 2. Jeziora pocz ąwszy od Bocznego (ł ącznie z Niegocinem), a Ŝ po Tałty są poł ączone kana- łami i wchodz ą w skład tzw. „Systemu Wielkich Jezior Mazurskich”, który w całości zajmuje około 300 km 2 powierzchni. Poziomy wód w tych akwenach regulowane s ą sztucznie za po-

17 moc ą jazów i śluz. Na korzystanie z wód „Systemu” wydane jest pozwolenie wodnoprawne. Okre śla ono maksymalne (115,85 m n.p.m.) i minimalne (115,55 m n.p.m.) rz ędne lustra wody w odniesieniu do wodowskazu w pobliskim Gi Ŝycku. System postrzega ć nale Ŝy ponadto jako wielki zbiornik retencyjny, oddziałuj ący na gospodark ę wodn ą zlewni Pisy-Narwi i Pre- goły, zasilaj ący w wod ę szereg wa Ŝnych o środków miejskich i przemysłowych, w tym aglo- meracj ę warszawsk ą. Jest równie Ŝ podstawow ą atrakcj ą turystyczn ą regionu mazurskiego. W latach 2000 –2005 wody powierzchniowe na obszarze arkusza Ryn były badane przez WIO Ś w Olsztynie w kilku punktach, mie ściły si ę w III i IV klasie czysto ści lub jako ści. Ocen ę jako ści wód jezior badanych w 2010 roku wykonano na podstawie Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, DzU nr 162, poz. 1008. W obszarze arkusza monito- ringiem wód jako ści obj ęto Jezioro Ry ńskie, w którym stan ekologiczny i chemiczny został okre ślony jako słaby, woda nale Ŝała do IV klasy jako ści. Jezioro Łagodne o powierzchni 988 ha, długości 8670 m, szeroko ści 1815 m i gł ęboko- ści 37 m, jest poło Ŝone na Szlaku Wielkich Jezior ł ącz ąc si ę z jeziorem Niegocin przez kanał Kula i z jeziorem Szymon przez kanał Szymonecki. Około 2,6 ha jego powierzchni zajmuj ą wyspy. Jest to jezioro o wydłu Ŝonym, nieregularnym kształcie, z czterema wyra źnymi zato- kami, kilkoma wyspami i bardzo dobrze rozwini ętą lini ą brzegow ą. Jest atrakcyjnym łowi- skiem w ędkarskim, zarówno ze wzgl ędu na mnogo ść gatunków ryb, jak i dogodny dojazd oraz liczne miejsca do cumowania. Jezioro Kotek jest niewielkim zbiornikiem (powierzchnia 18 ha, długo ść 900 m, szeroko ść 270 m, gł ęboko ść 2,5 m) usytuowanym w ci ągu kanałów: przez Kanał Miodu ński jest poł ączone z jeziorem Szymon a przez Kanał Grunwaldzki z jeziorem Tałtowisko. Jezioro zaro śni ęte jest wodn ą i bagienn ą ro ślinno ści ą (grzybie ń, gr ąŜ el, rdestnica itp.). Jezioro Ry ńskie (poł ączone jest z jeziorem Tałty) o powierzchni 1831 ha (w tym 4,7 ha to powierzchnia wysp), długo ści 20 km, szeroko ści 1800 m (przeci ętnie 800 m), gł ęboko ści 50 m, stanowi odnog ę Szlaku Wielkich Jezior. Jest to jeden z najpiękniejszych akwenów na Mazurach. Urozmaicona linia brzegowa, liczne zatoki, półwyspy i wyspy powoduj ą, Ŝe jest cz ęsto odwiedzane przez turystów. Jezioro jest doskonałym miejscem do uprawiania Ŝeglar- stwa, sportów wodnych i w ędkowania. Jezioro Szymon (powierzchnia 154 ha, długo ść 1850 m, szeroko ść 1400 m, gł ęboko ść 2,9 m) jest poło Ŝone na Szlaku Wielkich Jezior, ł ączy si ę Kanałem Szymoneckim z jeziorem Jagodne oraz Kanałem Miodu ńskim z jeziorem Kotek Wielki. Jest płytkim, owalnym i zara- staj ącym akwenem b ędącym naturalnym tarliskiem wielu gatunków ryb.

18 Jezioro Tałtowisko o powierzchni 327 ha, długości 4370 m, szeroko ści 1630 m, gł ębo- ko ści 39 m jest poło Ŝone na Szlaku Wielkich Jezior ł ącz ąc si ę z jeziorami Tałty/Ry ńskim (Kanałem Tałckim) oraz z jeziorem Kotek Wlk. (Kanałem Grunwaldzkim). Ma ono wydłu Ŝo- ny kształt i słabo rozwini ętą lini ę brzegow ą. Jest jednym z najbardziej atrakcyjnych łowisk wędkarskich.

2. Wody podziemne Zgodnie z podziałem wg jednostek Jednolitych Cz ęś ci Wód Podziemnych obszar arkusza jest poło Ŝony w JCWPd nr 31 (podział na 172 jednolitych cz ęś ci wód podziemnych zwe- ryfikowany w 2008 r), niewielki północno-zachodni fragment arkusza nale Ŝy do JCWPd nr 20. Wg. Atlasu hydrogeologicznego Polski (Paczy ński, 1995) opisywany obszar nale Ŝy do makroregionu północno-wschodniego ni Ŝu polskiego B regionu mazurskiego III. Północno- wschodni fragment obszaru arkusza znajduje si ę w obr ębie regionu mazursko-podlaskiego (II) za ś południowo-wschodni za ś w obr ębie regionu mazowieckiego (I). Wg podziału przedstawio- nego w „Hydrogeologii regionalnej Polski” (Paczy ński, Sadurski red., 2007) obszar arkusza jest połoŜony w regionie Dolnej Wisły Wody podziemne na obszarze omawianego arkusza s ą zwi ązane z utworami piaszczystymi pi ętra czwartorz ędowego (Skrzypczyk, Otwinowski, 2004). Brak jest danych o wodono- śno ści utworów kredy i paleogenu, które wprawdzie stwierdzono otworami kartograficznymi, nie zostały jednak opróbowane pod wzgl ędem hydrogeologicznym. Na obszarze arkusza wydzielono, na podstawie warunków wyst ępowania wód podziemnych i budowy geologicznej, dwa czwartorz ędowe poziomy wodono śne spełniaj ące kryteria poziomu u Ŝytkowego. Pierwszy u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z utworami stadiału górnego zlodowace ń północnopolskich. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci arkusza jest on zwi ązany z piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi. Rozpoznany został wieloma otworami studziennymi. Gł ębo- ko ść jego wyst ępowania wynosi od kilku do ponad 40 m, średnio kilkana ście metrów. Mi ąŜ- szo ść warstwy wodono śnej jest zmienna. Wzdłu Ŝ wschodniej i zachodniej granicy arkusza osi ąga 10–20 m, w cz ęś ci centralnej 20–40 m, a miejscami przekracza nawet 40 m (Monetki, Stara Rudówka, Szczybały Gi Ŝyckie). Poziom ten charakteryzuje si ę swobodnym lub lekko napi ętym zwierciadłem wody. Jest on miejscami słabo izolowany, b ądź izolacja od powierzchni terenu nie wyst ępuje. Stwarza to dobre warunki odnawialno ści wód przez infiltracj ę powierzch- niow ą i zasilanie boczne. Z drugiej strony, jest on przez to bardziej nara Ŝony na zanieczyszczenie wód podziemnych. Przewodno ść hydrauliczna wynosi od poni Ŝej 100 m 2/24h w zachodniej i po- łudniowo-zachodniej cz ęś ci arkusza, przez 100–200 m 2/24h w północnej, centralnej i południo-

19 wo-wschodniej jego cz ęś ci, do 200–500 m 2/24h w centralnej i południowej cz ęś ci arkusza. Wy- dajno ść potencjalna pierwszego poziomu wodono śnego zawiera si ę przewa Ŝnie w granicach 30– 70 m 3/h. W północnej cz ęś ci arkusza wydajno ść potencjalna przekracza warto ść 70 m 3/h (Ryn, Can- ki, Monetki). Drugi u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z piaskami wodnolodowcowymi zlodowacenia środkowopolskiego. Jego zasi ęg jest niewielki, ograniczony do północnej cz ęś ci arkusza (rejon wsi Orło). Strop tego poziomu znajduje si ę na gł ęboko ści ponad 45–50 metrów. Mi ąŜ- szo ść mie ści si ę w przedziale 10–40 m. Warto ść parametrów hydrogeologicznych jest zró Ŝnico- wana. Wydajno ść potencjalna mie ści si ę w granicach od 10–30 m 3/h do ponad 70 m 3/h. Prze- wodno ść mieści si ę w granicach od powy Ŝej 100 m 2/24h do 200–500 m 2/24h. Napi ęte zwierciadło wody stabilizuje si ę kilka metrów ni Ŝej ni Ŝ zwierciadło pierwszego poziomu. Na arkuszu Ryn wyst ępuj ą głównie wody typu wodorow ęglanowo-wapniowo- magnezowego. Średnia mineralizacja wód w utworach czwartorz ędowych nie przekracza 400 mg/dm 3. S ą to wody zawieraj ące przewa Ŝnie podwy Ŝszone zawarto ści Ŝelaza (nawet do 12,0 mg/dm 3) i manganu (do 1,7 mg/dm 3) w stosunku do przepisów sanitarnych dla wód pit- nych. Na tej podstawie w wi ększo ści zaliczono je do średniej klasy jako ści – IIb (wody wymagaj ące uzdatniania). We wschodniej cz ęś ci arkusza oraz lokalnie w strefach zagro Ŝenia wód podziemnych (Borki, D ąbrówka, Bogaczewo, Ry ński Dwór) wyst ępuj ą wody niskiej jako ści zaliczane do klasy III. Wody podziemne wykorzystywane s ą do zaopatrzenia ludno ści, w mniejszym stopniu w rolnictwie i przemy śle. Uj ęcia o najwi ększych zasobach eksploatacyjnych (powy Ŝej 25 m3/h) zlokalizowane s ą w: Gł ąbowie, Grabniku Małym, Lelku, Ławkach (uj ęcie gminne), Rynie (uj ęcie gminne), Monetkach, Staropolu, Szymonce. Znaczna cz ęść obszaru arkusza Ryn poło Ŝona jest w obr ębie granic udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 206 – Wielkich Jezior Mazurskich (Ha- kenberg, Sienkiewicz, 1996). Jest to zbiornik (o powierzchni 584 km 2) o charakterze porowym w utworach czwartorz ędowych, mi ędzymorenowy (fig. 3). Zbiornik wód podziemnych stanowi ą dwa poziomy wodono śne. Pierwszy, płytszy, zwi ązany jest z piaskami fluwiogla- cjalnymi z okresu zlodowace ń północno- i środkowopolskich, drugi z utworami wodnolodowcowymi i rzecznymi zlodowace ń południowopolskich. Mi ąŜ szo ść piasków wodono śnych przekracza na ogół 40 m. Zasoby dyspozycyjne całego zbiornika wynosz ą 4 150 m 3/h, a dla rejonu Ryn–Miłki 2 704 m 3/h. Zasoby eksploatacyjne stanowi ą około 35–40% zasobów dyspozycyjnych. W dokumentacji hydrogeologicznej wskazano równie Ŝ proponowane do ustanowienia strefy

20 ochronne zbiornika. W obr ębie arkusza, strefa ochronna tworzy pas szerokości 1–1,5 km przylegaj ący do południowej granicy zbiornika (w rejonie Wo źnic, Olszewa, D ąbrówki). Wzdłu Ŝ zachodniej granicy zbiornika nie wyznaczono strefy ochronnej

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Ryn na tle głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymaga- jących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990). 1– obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w o środku szczeli- nowym i szczelinowo-porowym, 4 – granica GZWP w o środku porowym, Tr, 5 – granica GZWP w o środku porowym, Q, 6 – jeziora; numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 – Subzbiornik Warmia, trzeciorz ęd, kreda (Tr, K), 206 – Wielkie Jeziora Mazurskie, czwartorz ęd (Q), 215 – Subniecka warszawska, trzeciorz ęd (Tr)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt-

21 kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 142 – Ryn, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu 142 – dian) w gle- obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Śro- Ryn bach na arku- dowanych Polski 4) dowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) szu 142 – Ryn

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–30 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 15–70 25 27 Cr Chrom 50 150 500 2–10 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 20–43 28 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–1,1 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–4 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 3–16 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–10 3 3 Pb Ołów 50 100 600 5–14 7 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,11 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 142 – Ryn 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 1 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego po- Cd Kadm 6 1 ziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro Ŝe- Co Kobalt 7 nia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów Cu Mied ź 7 tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 7 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane sza 142 – Ryn do poszczególnych grup u Ŝytkowania z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków ko- (ilo ść próbek) palnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

22 Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A i C zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

23 Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść me- diany wykazuje jedynie zawarto ść rt ęci. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 6 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Do grupy C (standard terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych i terenów komunikacyjnych) zaklasyfikowano próbk ę gleby z punktu 5 ze wzgl ędu na wysok ą zawarto ść arsenu (30 ppm), natomiast zawarto ść kadmu (1,1 ppm) klasyfikuje j ą do grupy B. Koncentracja arsenu oraz kadmu wyst ępuje na obszarze gleb powstałych na osadach aluwialno-zastoiskowych (teren podmokło-bagienny) w pobli Ŝu jeziora Szymon. Deponowa- ny materiał aluwialny, zawiera wzbogacenia antropogenicznie pochodz ące z zanieczyszcze ń w obszarze zlewni, ale przede wszystkim naturalne koncentracje pierwiastków wyługowa- nych z osadów czwartorz ędowych zlewni, zasobnych w te pierwiastki. Dokładne okre ślenie źródła i zasi ęgu podwy Ŝszonej zawarto ści wymaga szczegółowych bada ń. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyni- ku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich

24 i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla organizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia śro- dowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uru- chomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2002; Gabler, Schneider 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszcze- niami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska 1995; Bojakowska i in., 1996; Mil- ler i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

25 Tabela 4. Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 *ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. **MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. ***suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ****suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztwo- rów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amalgama- torze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego

26 z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kon- genery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝy- ciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD).

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osad jezior Ry ńskiego, Tał- ty, Bocznego, Łagodne, Kotek, Ry ńskiego, Szymon, Tałtowiska, Tałty i Jagodnego Osady jezior charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli- Ŝonymi do ich warto ści tła geochemicznego. Odnotowane zawarto ści wielopier ścieniowych węglowodorów aromatycznych w osadach jeziora Tałty s ą porównywalne z przeci ętnie spo- tykanymi w osadach jezior, a w osadach jeziora Ry ńskiego s ą wy Ŝsze. Jednak Ŝe stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych i WWA s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub związku organicznego.

27 Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Ry ńskie Tałty Boczne Łagodne Kotek Parametr 2010 r. 2011 r. 2000 r. 2001 r. 2001 r. Arsen (As) 6 7 3 3 6 Chrom (Cr) 8 9 10 8 9 Cynk (Zn) 91 71 35 43 40 Kadm (Cd) 0,6 0,6 <0,5 <0,5 <0,5 Mied ź (Cu) 14 9 6 11 11 Nikiel (Ni) 8 8 6 8 7 Ołów (Pb) 34 29 12 18 14 Rt ęć (Hg) 0,23 0,102 0,051 0,056 0,039 * WWA 11 WWA 2,878 1,828 n.o. n.o. n.o. ** WWA 7 WWA 3,732 1,637 n.o. n.o. n.o. PCB *** 0,0018 0,002 n.o. n.o. n.o. Ry ńskie Szymon Tałtowisko Tałty Jagodne

2003 r. 2001 r. 2001 r. 2003 r. 2001 r. Arsen (As) 3 3 3 3 3 Chrom (Cr) 8 9 5 5 8 Cynk (Zn) 78 21 29 36 43 Kadm (Cd) 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 Mied ź (Cu) 10 7 9 7 11 Nikiel (Ni) 7 5 6 5 8 Ołów (Pb) 23 8 14 14 18 Rt ęć (Hg) 0,112 0,024 0,035 0,037 0,056 *suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180 3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝ- szonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Cze- chy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą

28 zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 28 do około 50 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 38 nGy/h i jest nieco wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 21 do około 47 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 34 nGy/h. Na omawianym arkuszu pomierzone warto ści promieniowania gamma s ą do ść wyrównane (przewa Ŝaj ą dawki z zakresu warto ści: 35–50 nGy/h). Nie- co wy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma cechuj ą si ę gliny zwałowe (40–50 nGy/h) dominuj ące na omawianym arkuszu, a ni Ŝszymi (ok. 20–35 nGy/h) – utwory wodnolodowcowe i rzeczne (piaski i Ŝwiry) z tego samego okresu zlodowacenia oraz holoceńskie torfy i osady jeziorne (mułki, piaski, gytie i kredy jeziorne). St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 2,2 do 12,9 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 2,4 do 10,5 kBq/m 2. Nieco podwy Ŝszone lokalnie warto ści st ęŜ eń cezu w obu profilach (ok. 10–13 kBq/m 2) s ą zwi ązane z niezbyt intensywn ą anomali ą wyst ępuj ącą mi ędzy Olsz- tynem, Piszem a Ostroł ęką i nie stwarzaj ą Ŝadnego zagro Ŝenia radiologicznego dla ludno ści.

29 142 W PROFIL ZACHODNI 142 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5985985 5982688 5978730 5984927 5976708 m m 5974791 5983961 5970681

5967816 5968722

0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 30 30

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5985985 5982688 5978730 5984927 5976708 m m 5974791 5983961 5970681

5967816 5968722 0 2 4 6 8 0 2 4 6 8 10 12 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Ryn (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów obojętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpadów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów,

31 − obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ętych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu składowisk (przyj ętymi w tabeli 6), − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jedno- rodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę otworów wiertniczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS.

32 Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Ryn Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Skrzypczyk, Otwinowski, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Sto- pie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwa- runkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porówny- wa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Ryn bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składo- wania odpadów podlegaj ą: − zwarta zabudowa miasta Ryn, − obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Mazurska Ostoja śółwia Baranowo” PLH 280055, „Mazurskie Bagna” PLB 280054 (ochrona siedlisk), „Bagna Nietlickie” PLB 280001, „Jezioro Łuknajno” PLB 280003, „Puszcza Piska” PLB 280008 (ochrona ptaków), − rezerwat przyrody „Jezioro Łuknajno” (ornitologiczny), − tereny le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, − tereny podmokłe, bagienne, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, − proponowana strefa ochrony udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 206 „Wielkich Jezior Mazurskich”, − obszary, na których główny u Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści 0–5 m (Ławki, Zielony Gaj), − obszary, na których przypowierzchniowy poziom wodono śny wyst ępuje na gł ębo- ko ści 0–2 m, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie doliny rzeki Guber i pozostałych cieków,

33 − strefy (do 250 m) wokół jezior: Tałty, Ry ńskie, Jagodne, Jorzec, Miałkie, Tałtowi- sko, Ławki, Ławki Małe, Szymon, Szymoneckie, J ędzelek, Okr ągłe, Jagodzianko, Guber, Kołek i pozostałych akwenów, − tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° (Jeziorko, Sterławki Małe, Dzikowizna), − obszary zagro Ŝone powierzchniowymi ruchami masowymi ziemi – rejon Dzikowi- zny, jezioro Ry ńskie – Krzy Ŝany – Knis Podewsie (Grabowski (red.), 2007). Obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą około 80% powierzchni analizowanego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano w granicach wyst ępowania glin zwałowych fazy pomorskiej stadiału górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie). Buduj ą one przystropowe partie wysoczyzny morenowej falistej, wyst ępuj ącej na wysoko ściach 120–135 m n.p.m. w południowej cz ęś ci terenu, w cz ęś ci pół- nocnej na wysoko ści 130–145 m n.p.m. Gliny zwałowe o br ązowej, brunatnej, rzadziej szarej barwie charakteryzuj ą si ę zdecydowan ą przewag ą Ŝwirów skał krystalicznych nad w ęglano- wymi, s ą silnie wapniste, zawarto ść CaCO 3 wynosi 20%. Ich mi ąŜ szo ść wynosi od kilku do kilkunastu metrów, lokalnie osi ąga 20 m (Laskowski, Lewi ńska, 1993). W rejonie miejscowo ści Skop i Jeziorko wyst ępuj ą moreny wyci śni ęcia. Ich powstanie nale Ŝy wi ąza ć nie tylko ze spi ętrzeniem mechanicznym osadów, ale równie Ŝ ze statycznym wyci śni ęciem plastycznych glin wyst ępuj ących na przedpolu l ądolodu. Gliny zwałowe moren wyci śni ęcia mog ą mie ć niejednorodne wykształcenie litologiczne – od glin z du Ŝą zawarto- ści ą frakcji pyłowej do glin ilastych, ci ęŜ kich. Ich mi ąŜ szo ść nie została okre ślona, ze wzgl ę- du na glacitektoniczny charakter przemieszcze ń osadów mo Ŝe by ć bardzo zmienna. Z tych wzgl ędów warunki izolacyjne obszarów wskazanych w miejscach wyst ępowania glin moren wyci śni ęcia okre ślono na zmienne (mniej korzystne). Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wytypowano na terenie gmin: K ętrzyn, Ryn, Orzysz i Mikołajki. Decyzj ę o wyborze miejsca lokalizacji składowiska odpadów ka Ŝdorazowo musi poprzedzi ć szczegółowe rozpoznanie geologiczne terenu plano-

34 wanej inwestycji. S ą to obszary, na których mog ą wyst ępowa ć strefy zaburze ń glacitekto- nicznych (Ber, 2006). Obszary te maj ą du Ŝe powierzchnie i s ą poło Ŝone przy licznych drogach dojazdowych. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę składowisk odpadów w dogodnej odległo ści od zabudowy miejscowo ści. Środowiskowymi ograniczeniami warunkowymi budowy składowisk odpadów w tych rejonach s ą: poło Ŝenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Wielkich Jezior Mazur- skich, Obszaru Chronionego Krajobrazu Otuliny Mazurskiego Parku Krajobrazowego Wschód i Mazurskiego Parku Krajobrazowego (p) oraz blisko ść lotniska w Mr ągowie i l ądo- wiska w Mikołajkach (b). Nie maj ą one charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej. Na mapie wskazano równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozba- wione naturalnej izolacji. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu przepuszczalne osady czwartorz ędowe. W przypadku lokalizacji składowisk na tych terenach konieczna jest dodatkowa przesłona podło Ŝa i skarp obiektu – syntetyczna lub mineralna. UŜytkowe pi ętra wodono śne w granicach obszarów wytypowanych do składowania od- padów zwi ązane s ą z osadami czwartorz ędu (zlodowacenia wisły i zlodowace ń środkowopol- skich). Pierwszy u Ŝytkowy poziom wodono śny jest miejscami słabo izolowany lub pozba- wiony izolacji od zanieczyszcze ń powierzchniowych, a odnawialno ść wód zwi ązana jest z bezpo średni ą infiltracj ą wód opadowych. Przewa Ŝaj ąca cz ęść analizowanego terenu to obszary o słabej odporno ści głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego i wysokim stopniu zagro Ŝenia jego wód, wyst ępuj ących na gł ęboko ści 15–50 m (podrz ędnie 5–15 m). Dla obszarów wyznaczonych w rejonie Jeziorka, na południowy wschód od Sterławek Wielkich, Knisa i w północnej cz ęś ci obszarów wskazanych w rejonie miejscowo ści Tałty i Starych Sadów stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na średni. W cz ęś ci południowej obsza- rów wytypowanych w rejonie Tałt i Starych Sadów stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych okre ślono na niski. Głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym jest tu czwartorz ędowy poziom mi ędzyglinowy. Wyst ępuje on na gł ęboko ści 25–14 m i jest lepiej izolowany od zanieczyszcze ń powierzchniowych.

35 Problem składowania odpadów innych, ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych) Na powierzchni analizowanego terenu nie wyst ępuj ą utwory, które mogłyby stanowi ć naturaln ą barier ę geologiczn ą dla składowania odpadów komunalnych. W profilu otworu odwierconego w miejscowo ści Skop wyst ępuje 34 metrowa warstwa iłów pod ścielonych 11 m warstw ą glin (nieprzewiercon ą). Jest to obszar wyst ępowania na powierzchni terenu wzgórz morenowych (moreny wyci śni ęcia), w jego granicach mo Ŝliwe s ą zaburzenia glacitektoniczne osadów. Konieczne jest wi ęc szczegółowe rozpoznanie poziome- go zalegania warstw ilasto-gliniastych. Gliny o mi ąŜ szo ściach rz ędu 40 m mog ą wyst ępowa ć w granicach obszaru wskazanego w rejonie Monetki – Kolonia Szczybały w gminie Ryn (przekrój hydrogeologiczny MhP). Po- twierdzeniem wyst ępowania w tym rejonie mi ąŜ szach warstw gliniastych jest otwór odwier- cony w Monetkach. W jego profilu od powierzchni terenu wyst ępuj ą gliny zwałowe o 39 m mi ąŜ szo ści (nieprzewiercone). Gminne składowisko odpadów komunalnych w miejscowo ści Knis zamkni ęto w 2006 r. Obiekt jest w trakcie rekultywacji (kierunek le śny), prowadzony jest monitoring wód podziemnych. Odpady z terenów obj ętych arkuszem wywo Ŝone s ą na składowiska w Świdrach koło GiŜycka i do Ma Ŝan koło Ełku.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych rozpatrywa- nych pod k ątem składowania odpadów Gliny zwałowe zlodowacenia wisły stanowi ące naturaln ą barier ę geologiczn ą dla składo- wania odpadów oboj ętnych spełniaj ą kryteria izolacyjno ści przyj ęte dla tego typu odpadów. Warunki geologiczne w granicach wskazanych obszarów s ą porównywalne. W pierw- szej kolejno ści mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworu wykonanego w rejonie miejscowo ści Skop w profilu którego stwierdzono wyst ępowanie 34 metrowej warstwy iłów pod ścielonych glinami zwałowymi o 11 metrowej mi ąŜ szo ści oraz obszar wytypowany w rejonie Jeziorka. S ą to tereny moren wyci śni ęcia. Wyst ępuj ące tu osady mog ą wi ęc mie ć niewielkie rozprzestrzenienie, nale Ŝy si ę równie Ŝ liczy ć z mo Ŝliwo ści ą re- dukcji ich mi ąŜ szo ści. Decyzj ę o lokalizacji składowisk odpadów w granicach tych obszarów musi poprzedzi ć szczegółowe rozpoznanie geologiczne i hydrogeologiczne miejsca planowanej inwestycji. Planuj ąc budow ę składowisk odpadów w rejonie Siejkowa, Starych Sadów, Wo źnicach i Kolonii Tałty nale Ŝy zwróci ć uwag ę na liczne, niewielkie zagł ębienia wypełnione torfem, a w rejonie Skop, Monetki, Kłos licznych oczek wodnych.

36 Warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów w granicach przewa Ŝaj ącej cz ęś ci wytypowanych obszarów nie s ą korzystne. S ą to na ogół tereny o słabej lub tylko cz ęś ciowej izolacji wód poziomów u Ŝytkowych, słabej odporno ści i wysokim (podrz ędnie średnim) stopniu zagro Ŝenia wód, zasilanych drog ą bezpo średniej infiltracji opadów. Najbardziej korzystny pod wzgl ędem hydrogeologicznym jest wariant lokalizacji skła- dowisk w południowej cz ęś ci obszarów zlokalizowanych w rejonie Tałt i Nowych Sadów, gdzie u Ŝytkowym poziomem wodono śnym jest poziom mi ędzyglinowy, lepiej izolowany od zanieczyszcze ń powierzchniowych, a stopie ń jego zagro Ŝenia okre ślono jako niski.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska eksploatowanych na tych terenach złó Ŝ oraz pozostałe punkty lokalnej eksploatacji kruszyw znajduj ą si ę na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składo- wania odpadów lub ich wymiary nie spełniaj ą przyj ętych kryteriów (powierzchnia powy Ŝej 1 ha). Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

37 X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze obj ętym arkuszem Ryn opracowano na podstawie mapy geologicznej (Laskowski, Lewi ńska, 1993, 1994), opracowania pod red. Grabowskiego i innych (2007) oraz analizy map topograficznych. Uwzgl ędniono litologi ę osadów powierzchniowych terenu, warunki hydrogeologiczne oraz elementy ochrony przyrody. Warunków geologiczno-in Ŝynierskich nie ustalono dla: terenów le śnych i rolnych wysokich klas bonitacyjnych I–IVa, ł ąk na glebach organicznych, w granicach parku krajobrazowego, obszarów wyst ępowania złó Ŝ kopalin i u Ŝytków ekologicznych. Zastosowano dwa wydzielenia – obszary o warunkach korzystnych oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Warunki korzystne dla budownictwa wyst ępuj ą na gruntach spoistych w stanie zwartym, półzwartym i twardoplastycznym oraz na gruntach niespoistych zag ęszczonych i śred- niozag ęszczonych, na których nie zaznaczaj ą si ę zjawiska geodynamiczne, a poziom wód gruntowych znajduje si ę na gł ęboko ści poni Ŝej 2 m. Na obszarze arkusza Ryn warunki takie istniej ą na terenach obejmuj ących przede wszystkim powierzchnie wodnolodowcowe (śred- niozag ęszczone piaski oraz piaski i Ŝwiry) oraz wysoczyzn ę morenow ą (nieskonsolidowane lub mało skonsolidowane gliny zwałowe z okresu zlodowace ń północnopolskich, które wyst ępuj ą najcz ęś ciej w stanie twardoplastycznym lub półzwartym). Tereny z warunkami ko- rzystnymi dla budownictwa wyst ępuj ą w obr ębie całego arkusza. Nale Ŝy mie ć jednak na uwadze, iŜ znaczna cz ęść wysoczyzny nie została obj ęta waloryzacj ą z powodu wyst ępowania w jej obr ębie gleb chronionych. Obszary w przewadze o niekorzystnych warunkach dla budownictwa obejmuj ą tereny wyst ępowania plejstoce ńskich gruntów spoistych znajduj ących si ę w stanie plastycznym i mi ękkoplastycznym – są to nieskonsolidowane mułki, iły jeziorne oraz rzeczne (zlodowacenia północnopolskie). Do najbardziej niekorzystnych dla budownictwa nale Ŝą grunty pochodzenia organicznego i mineralno-organicznego, takie jak: torfy, namuły torfiaste oraz jeziorne piaski, mułki, kreda i gytie, wyst ępuj ące w zagł ębieniach bezodpływowych (wytopiskowych) i pojeziernych (utwory holoce ńskie lub z pogranicza plejstocenu i holocenu, gdzie woda grun- towa wyst ępuje cz ęsto na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m od powierzchni terenu. Wody gruntowe ponadto charakteryzowa ć si ę mog ą, ze wzgl ędu na obecno ść kwasów humusowych, podwy Ŝszon ą agresywno ści ą wzgl ędem stali i betonu. Do obszarów o warunkach niekorzystnych zaliczono tak Ŝe takie, gdzie spadki terenu przekraczaj ą 12%, gdzie istnieje prawdopodobie ństwo wyst ępowania zjawisk geodynamicz-

38 nych w postaci powierzchniowych ruchów masowych w formie osuwisk. Wyst ępuj ą one wzdłu Ŝ kraw ędzi rynien subglacjalnych, a tak Ŝe pojawiaj ą si ę cz ęsto na stokach form stref marginalnych – kemach, morenach czołowych i martwego lodu. Jako obszary predysponowane do powstawania osuwisk wyró Ŝniono tam kraw ędzie rynny subglacjalnej Jeziora Tałty w rejonie miejscowo ści Tałty. Niekorzystnymi warunkami podło Ŝa budowlanego mog ą cechowa ć si ę tak Ŝe obszary zbudowane z utworów zaburzonych glacitektonicznie. Struktury takie w obr ębie arkusza sku- piaj ą si ę w strefach moren czołowych z wyci śni ęcia, poza tym lokalnie wyst ępuj ą w glinach zwałowych na wysoczyznach. Obszary z zaburzeniami glacitektonicznymi wyst ępuj ą w pół- nocno-wschodniej cz ęś ci arkusza w rejonie: Szczybał, Wilkasek i Jeziorka. Lokalnie i na mniejsz ą skal ę pojawiaj ą si ę w okolicach Rudówki, Skopu i Trosu. Ze wzgl ędu na du Ŝą zmienno ść litologii i zalegania osadów, jak i cz ęste wyst ępowanie zawieszonych wód gruntowych w takich strefach, posadowienie budowli wymaga tutaj wykonania dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej, poprzedzaj ącej projekt budowlany. Tereny o niekorzystnych warunkach dla budownictwa wyst ępuj ą w obr ębie całego arkusza, zajmuj ąc generalnie jednak niewielkie powierzchnie.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Teren gminy Ryn cechuje umiarkowanie wysokie bogactwo ró Ŝnorodno ści biologicznej i krajobrazowej. Pierwsze formy ochrony przyrody ustanowiono tu na pocz ątku lat sze ść dziesi ątych XX wieku. Dla tej cz ęś ci Mazur charakterystyczne s ą tzw. formy wielkoprzestrzenne, czyli obejmuj ące znaczne powierzchnie (parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu). W obr ębie omawianego arkusza form ą ochrony wielkoprzestrzennej o najwy Ŝszej randze jest Mazurski Park Krajobrazowy. Zajmuje on jednak niewielki obszar w południowej cz ęś ci mapy, w rejonie Wo źnic. MPK obejmuj ą obszary chronione ze wzgl ędu na warto ści przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania i popula- ryzacji tych warto ści w warunkach zrównowa Ŝonego rozwoju. W granicach parku znajduje si ę najwi ększe w Polsce jezioro Śniardwy oraz północna cz ęść Puszczy Piskiej z rzek ą Kruty- ni ą (poza granicami arkusza Ryn). Około 65% powierzchni mapy zajmuj ą obszary chronionego krajobrazu (OChK). Ob- szary takie ustanawiane s ą w celu ochrony terenów ze wzgl ędu na wyró Ŝniaj ący si ę krajobraz o zró Ŝnicowanych ekosystemach, warto ściowych ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść zaspokajania po-

39 trzeb zwi ązanych z turystyk ą i wypoczynkiem lub pełni ących funkcj ę korytarzy ekologicznych. W cz ęś ci południowo-zachodniej, centralnej, północnej i północno-wschodniej, szero- kim pasem rozci ąga si ę teren Obszaru Chronionego Krajobrazu Krainy Wielkich Jezior Ma- zurskich. Na północy, w rejonie jeziora Guber, na arkusz wkracza Obszar Chronionego Kra- jobrazu Doliny Rzeki Guber. Z kolei w rejonie Wo źnic, Olszewa i Grabówki, w południowej cz ęś ci arkusza, wkracza Obszar Chronionego Krajobrazu Otuliny Mazurskiego Parku Krajo- brazowego – Wschód. Obszary te pełni ą rol ę otulinow ą i ł ącznikow ą dla parków krajobrazo- wych. Zasadniczo chroni ą one młody krajobraz polodowcowy, gdzie charakterystycznym jego składnikiem s ą liczne jeziora. Wa Ŝnym składnikiem środowiska przyrodniczego s ą chronione dla u Ŝytkowania przyrodniczego gleby wysokich klas bonitacyjnych IIIa, IIIb i IVa. W śród areału gleb chronionych, gleby IVa klasy bonitacyjnej stanowi ą około 65%. Gleby klasy IIIb zajmują około 30% powierzchni gleb chronionych, a gleby klasy IIIa jedynie około 5%. Wi ększe zwarte areały gleb chronionych (głównie kompleksu pszennego dobrego i Ŝytniego bardzo dobrego) wyst ę- puj ą w północno-wschodniej, centralnej i południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. S ą to mi ędzy innymi rejony: Monetek, Olszewa, Pra Ŝmowa, Szczybał Gi Ŝyckich i Wo źnic. Chronione s ą tak Ŝe gleby pochodzenia organicznego, na omawianym obszarze zwi ązane s ą z zagł ębieniami bezodpływowymi (wytopiskowymi). Najcz ęś ciej s ą to gleby torfowe, murszowo-torfowe. Gleby tego rodzaju zajmuj ą wi ększe powierzchnie w rejonie wytopiska Łajty, Jeziora J ędzelek, Tałckiego Bagna. Kolejnym cennym komponentem środowiska przyrodniczego s ą lasy. Lesisto ść obszaru arkusza jest do ść niska i wynosi około 15%. W du Ŝej mierze lasy s ą rozproszone i zajmuj ą niewielkie areały. Wi ększe kompleksy le śne wyst ępuj ą jedynie w zachodniej i północnej cz ę- ści arkusza. Rezerwat ornitologiczny „Jezioro Łuknajno”, którego niewielki fragment jest poło Ŝony w południowej cz ęś ci obszaru arkusza, został utworzony w celu zachowania jednej z najwi ęk- szych w Europie kolonii łab ędzia niemego. Utrzymywaniu si ę tak licznej kolonii, licz ącej w niektórych latach około 2000 osobników, sprzyja du Ŝa powierzchnia jeziora i korzystne warunki siedliskowe tak Ŝe dla wielu innych przedstawicieli fauny. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę 3 obiekty chronione jako pomniki przyrody (tabela 7). Są to dwa pomniki przyrody Ŝywej i jeden głaz narzutowy.

40 Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i uŜytków ekologicznych Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu Lp. Miejscowo ść zatwier- ochrony Powiat (powierzchnia w ha) dzenia 1 2 3 4 5 6 Mikołajki O – „Jezioro Łuknajno” 1 R Grabnik Mały 1977 mr ągowski (710) Ryn PŜ – d ąb szypułkowy, 2 P Rudówka 1973 gi Ŝycki obwód 4,7 m, wysoko ść 27 m Ryn PŜ – Ŝywotnik nibyolbrzymi Kolonia Rudówka 3 P 2004 (Thuja plicatoides) Le śnictwo Rudówka gi Ŝycki obwód 1,42 m, wysoko ść 24 m Ryn Pn – G, granit, 4 P Ryn-Pogórze 1973 gi Ŝycki obwód 10,5 m, wysoko ść 1,8 m Ryn jezioro – miejsce gniazdowania 5 U Jezioro Guber 1995 i l ęgu ptactwa wodnego gi Ŝycki (228,07) Ryn dwie wyspy na Jeziorze Ry ńskim: 6 U Jezioro Ry ńskie 1995 Du Ŝa Wyspa i Dzika Wyspa gi Ŝycki (2,0), (0,3) Ryn wyspa – miejsce gniazdowania p- 7 U Jezioro Orło 1995 tactwa wodnego gi Ŝycki (2,5) Mikołajki UŜytki zielone nad Jeziorem Łuk- 8 U Polder Wo źnice 2009 najno mr ągowski (86,9)

Rubryka 2 – R – rezerwat; P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny; Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: O – ornitologiczny; rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej; – rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy.

W rejonie Rudówki ro śnie d ąb szypułkowy o obwodzie pnia 4,7 m i wysoko ści 27 m. W rejonie Koloni Rudówki, w lasach Le śnictwa Rudówka, ro śnie Ŝywotnik nibyolbrzymi (Thuja plicatoides ) o wysoko ści 24 m i obwodzie pnia 1,42 m. W Rynie Podgórzu ochron ą obj ęto głaz narzutowy o obwodzie 10,5 m i wysoko ści 1,8 m. Jako u Ŝytek ekologiczny funkcjonuje jezioro Guber, stanowiące ostoj ę i miejsce gniazdowania licznych gatunków ptactwa wodno-błotnego. UŜytkiem ekologicznym jest wyspa (półwysep) na jeziorze Orło (2,5 ha) oraz dwie wyspy na Jeziorze Ry ńskim (Du Ŝa Wyspa 2,0 ha i Dzika Wyspa 0,3 ha). Obiekty te równie Ŝ stanowi ą ostoje ptactwa wodnego. Wszyst- kie wy Ŝej wymienione obiekty ustanowione zostały w 1995 roku. UŜytki ekologiczne usta- nawia si ę na obszarach b ędących pozostało ściami ekosystemów, maj ących znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych (bioró Ŝnorodno ść ) i ró Ŝnych typów środowisk. UŜytek ekologiczny „Polder Wo źnice” stanowi ą w wi ększo ści u Ŝytki rolne nad jeziorem Łuknajno, Ochrona obj ęto tereny otwarte i półotwarte w pobli Ŝu jeziora stanowi ące wa Ŝ- ne tereny bytowania i Ŝerowania rzadkich gatunków ptaków, szczególnie w okresie w ędrówek wiosennych jesiennych.

41 Krajowa sie ć ekologiczna ECONET – Poland (Liro, 1998) jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i re- prezentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. Znaczna cz ęść obszaru arkusza Ryn znajduje si ę w granicach korytarza ekologicznego o znaczeniu międzynarodowym, 7m – Mazurski (fig. 5). Fragment obszaru arkusza, poło Ŝony w rejonie Wo źnic i Jagodnego, nale Ŝy do obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, 14M – obszar Puszczy Piskiej.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Ryn na tle systemów ECONET (Liro, 1998). 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 14 M – Obszar Puszczy Piskiej, 15 M – Obszar Wschodniomazurski; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 7 m – Mazurski; 3 – jeziora

Europejska Sie ć Ekologiczna Natura 2000 jest sieci ą obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczenia tych obszarów jest ochrona cennych, pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych, składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. W jej skład wchodz ą: obszary specjalnej ochrony (OSO), oraz specjalne obszary ochrony (SOO).

42 W obr ębie granic arkusza, w rejonie Wo źnic, wyst ępuje niewielki fragment obszaru Na- tura 2000 – Jezioro Łuknajno (PLB 280003) – tabela 8. Jest to bardzo płytki (do 3 m) zbiornik, w którym około 75% dna jest ł ąkami ramienic (glonów). Obszar ten stanowi ostoj ę pta- ków o randze europejskiej (Rezerwat Biosfery „Jezioro Łuknajno”). Wyst ępuje tu około 20 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej i 11 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi. Jest to znane w Polsce pierzowisko łab ędzia niemego. Na wschód od jeziora Jagodne w obszarze arkusza znajduje si ę niewielki, kolejny fragment obszaru Natura 2000 – Bagna Nietlickie (PLB 280001). Jest to torfowisko niskie, b ędą- ce efektem osuszenia Jeziora W ąŜ . Wyst ępuje tu około 17 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej i 7 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi. Jesieni ą gromadz ą si ę tu Ŝura- wie, niekiedy w ilo ści do 5 000 osobników. Obszar Puszcza Piska le Ŝy na granicy pomi ędzy krain ą Wielkich Jezior Mazurskich, a Nizin ą Mazursk ą. Wyst ępuj ą tu głównie lasy iglaste z dominującą sosn ą. W nasadzeniach li ściastych dominuj ą lipa i wi ąz. Wokół zbiorników wodnych na terenach podmokłych wyst ę- puj ą zaro śla olchowe i ró Ŝnego rodzaju zabagnienia. Obszar Puszczy Piskiej jest ostoj ą pta- ków o randze europejskiej. Wyst ępuje tu przynajmniej 37 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej oraz 12 gatunków ptaków wpisanych do Polskiej Czerwonej Ksi ęgi Zwie- rz ąt. L ęgi odbywa tu ponad 25 populacji krajowej bielika i cietrzewia oraz co najmniej 1% populacji bociana czarnego, orlika krzykliwego, puchacza, włochatki i rybitwy rzecznej. Od- notowano tu tak Ŝe wysok ą liczebno ść derkacza. Ostoj ę Mazurskie Bagna pokrywaj ą: siedliska ł ąkowe i zaro ślowe, torfowiska i bagna, lasy iglaste, lasy mieszane, a tak Ŝe lasy li ściaste oraz siedliska rolnicze. Na szczególną uwag ę zasługuje stanowisko brzozy niskiej reliktu polodowcowego, a tak Ŝe go ździka pysznego, peł- nika europejskiego. Ochron ą obj ęte s ą ekosystemy torfowiskowe, głównie bezle śne trz ęsawi- ska o du Ŝym stopniu naturalno ści. Najciekawsz ą cz ęść obszaru stanowi torfowisko niskie. Jest to jeden z najwi ększych takich ekosystemów w Polsce, który dotąd nie uległ zniszczeniu. Łącznie, stwierdzono wyst ępowanie 9 siedlisk przyrodniczych z Zał ącznika I Dyrektywy Ra- dy 92/43/EWG, które zajmuj ą ok. 15% powierzchni obszaru. Odnotowano dwa gatunki roślin wymienionych w Zał ączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG sierpowiec błyszcz ący, lipien- nik Loesela. Obszar jest ponadto jednym z najwi ększych zlotowisk Ŝurawia w Polsce. Ostoja jest istotnym miejscem l ęgowym gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Rady 79/409/EWG takich jak bielik, bocian czarny, Ŝuraw, cietrzew, kropiatka.

43 Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa Typ punktu obszaru Powierzchnia (w obr ębie arkusza) Lp. Kod obszaru obszaru i obszaru Długo ść Szeroko ść obszaru (ha) Kod symbol oznaczenia na mapie Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Jezioro warmi ńsko- 1 D PLB 280003 Łuknajno 21°38’05” 53 48’45” 1 380,2 PL 622 mr ągowski Mikołajki mazurskie (P) Bagna warmi ńsko- 2 A PLB 280001 Nietlickie 21°46’45” 53 53’27” 4 080,8 PL 623 gi Ŝycki Miłki mazurskie (P) warmi ńsko- 3 K PLH 280054 Mazurskie Bagna (S) 21°47’30” 53°52’02” 1 569,3 PL 623 gi Ŝycki Miłki mazurskie PL 622, warmi ńsko- 4 D PLB280008 Puszcza Piska (P) 21°28’24’’ 53°39’15” 172 802,2 mr ągowski Mikołajki PL 623 mazurskie 44 44 Mazurska Ostoja śółwia Ba- warmi ńsko- 5 K PLH280055 21°27’35” 53°50’28” 4 305,1 PL622 mr ągowski Mikołajki ranowo (S) mazurskie

Rubryka 2: D – OSO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 –OSO lub SOO, ale si ę z nim nie przecina., K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO; A – Wydzielo- ne OSO (Obszary Specjalnej Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000. Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony, S – specjalny obszar ochrony

Mazurska Ostoja śółwia Baranowo to siedliska rolnicze, które zajmuj ą prawie trzy czwarte obszaru, pozostał ą cz ęść lasy iglaste, mieszane, li ściaste, ł ąki i zaro śla, siedliska wodne. Ostoja ma szczególne znaczenie ze wzgl ędu na siln ą populacj ę Ŝółwia błotnego. O warto ści tego terenu decyduje te Ŝ dobry stan zachowania jezior Gł ębokie i Zełw ąŜ ek z wła- ściwie wykształcon ą ro ślinno ści ą hydrofitów: zespół rogatka sztywnego, zespół moczarki ka- nadyjskiej.

XII. Zabytki kultury

Czasy prehistoryczne w obr ębie obszaru arkusza Ryn zapisane s ą w stanowiskach ar- cheologicznych, b ędących zazwyczaj śladami osadnictwa, obozowisk lub pochówku. Cechuje je du Ŝa rozpi ęto ść czasowa, od środkowej epoki kamienia (mezolit), przez epokę br ązu do epoki Ŝelaza (w tym okres rzymski i wczesne średniowiecze). Stanowiska archeologiczne wyst ępuj ą w okolicy: Dzikowizny-Orło, Gł ąbowa, Grabówka, Ławek, Ławek Małych, Rudówki, Rybicalu-Ry ńskiego Dworu, Szymonki. Część stanowisk wskazuje na istnienie w miar ę ci ą- głego osadnictwa od okresu wpływów rzymskich a Ŝ do wczesnego średniowiecza (Jeziorko, Ławki, Szymonka). Rejon tej cz ęś ci Mazur we wczesnym średniowieczu zamieszkiwany był przez plemio- na pruskie: Bartów, Galindów, Ja ćwingów, Połekszan. Po tych grupach plemion pozostały jedynie grodziska i kurhany. Trwałym dowodem ich istnienia jest nazewnictwo miejscowo ści – np. Barciany, Reszel, jezior – np. Dobskie, Juksty, Dargin, Mamry, rzek – np. Guber, Kruty- nia. W XIII wieku ziemie te zostały opanowane przez Zakon Krzy Ŝacki. Od XIV wieku obszary te zasiedlane były głównie przez ludno ść polsk ą pochodz ącą z Mazowsza. Rozbiory Polski, pod koniec XVIII wieku, spowodowały wł ączenie tych ziem do Prus Ksi ąŜę cych. Na pocz ątku XIX wieku pojawiło si ę poj ęcie „Mazur” na okre ślenie mieszka ńców dawnych Prus Ksi ąŜę cych. Na terenach Mazur mocno odcisn ęły si ę działania I wojny światowej. Mniej do- legliwe były działania bojowe II wojny światowej, za to jej skutkiem była niemal całkowita zmiana składu ludno ściowego tych terenów. Po powojennych zniszczeniach i grabie Ŝy tych terenów, rozpocz ęło si ę ponowne ich zagospodarowywanie. Najstarsze wzmianki dotycz ące historii gminy Ryn si ęgaj ą epoki neolitu (4500 – 1700 lat p.n.e.) Podczas prac wykopaliskowych w miejscowo ści Jeziorko odkryto wyroby kamienne z tego okresu. Zamek zbudowano na wzgórzu najprawdopodobniej w miejscu istniej ącego niegdy ś galindzkiego grodu pomi ędzy dwoma jeziorami, z których jezioro Ołów stanowiło naturaln ą fos ę. Pod koniec XIV w. Zamek Ryn stał si ę siedzib ą Komturii i jego znaczenie wyra źnie wzrosło. W XVI w. Ryn stal si ę centrum administracyjno-osiedle ńczym.

45 Po likwidacji Zakonu utworzono tu Starostwo Prus Ksi ąŜę cych. Król Prus Fryderyk I nadał 21 lipca 1723 roku prawa miejskie dla Rynu. Obecnie w mie ście ochronie konserwatorskiej podlega zamek krzy Ŝacki z drugiej połowy XIV wieku, młyn wodny z drugiej połowy XIX wieku oraz kaplica cmentarna Na terenie arkusza Ryn znajduje si ę kilka obiektów wpisanych do rejestru zabytków. W Gł ąbowie oraz w Zielonym Gaju (Zielony Las) ochron ą konserwatorsk ą obj ęto zespoły dworsko-parkowe z XIX wieku (dwór, oficyna i zabudowania gospodarcze). W Jagodnym Małym zlokalizowany jest zabytkowy dwór z przełomu XIX i XX wieku. W Ławkach znajduje si ę zespół dworsko- parkowy z pocz ątku XX wieku (dwór i zabudowania gospodarcze, park w granicach siedliska folwarku). Inne zabytkowe parki podworskie znajduj ą si ę w miej- scowościach: Lelek, Ry ński Dwór, Wo źnice. S ą to obiekty z XIX lub pocz ątku XX wieku. Do zabytkowych obiektów sakralnych nale Ŝy ko ściół ewangelicki (obecnie parafia rzymsko-katolicka Wniebowzi ęcia NMP) z drugiej połowy XVI wieku w Szymonie. Zabyt- kowe cmentarze ewangelickie znajduj ą si ę w miejscowo ściach: Jora Mała, Olszewo, Sterław- ki Małe. S ą to obiekty z XIX wieku. Miejscem pami ęci jest pomnik w Tałtach upami ętniaj ący rozstrzelanie osób narodowo- ści polskiej przez hitlerowców.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Ryn poło Ŝony jest w obr ębie Pojezierza Mazurskiego. Rze źba terenu charakteryzuje si ę tu du Ŝym urozmaiceniem. Wysoczyzna morenowa z jednej strony rozci ęta jest rynnami subglacjalnymi lub misami wytopiskowymi jezior, a z drugiej urozmaicona for- mami charakterystycznymi dla strefy marginalnej (kemy, moreny). Podstawow ą funkcj ą tych terenów jest rolnictwo, w mniejszym stopniu zaznacza si ę tu chów i hodowla zwierz ąt. Funkcj ę lokalnego o środka pełni Ryn – zlokalizowane s ą tu zakłady drzewne, zakład metalowy. Wa Ŝnym ogniwem gospodarki w rejonie Rynu staje si ę turystyka i wypoczynek (szlak Wielkich Jezior Mazurskich). Baza surowcowa na obszarze arkusza Ryn jest stosunkowo uboga i ma znaczenie tylko w skali lokalnej. Aktualnie udokumentowanych jest 9, w przewadze małych, złó Ŝ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego i piaskowego, z czego dwa („Bogaczewo II” i „Ryn-zarej.”) s ą praktycznie ju Ŝ wyeksploatowane. Na koniec 2011 roku górnictwo kopalin na obszarze arkusza Ryn było ograniczone do eksploatacji na niewielk ą kruszywa piaskowo-Ŝwirowego ze złó Ŝ: „Wo źnica” i „Szczybały I” (odpowiednio 1 i 5 tys. ton w roku 2010).

46 W wyznaczonych obszarach perspektywicznych kruszywa piaskowo-Ŝwirowego i piaskowego oraz torfów s ą realne szanse na udokumentowanie małych złó Ŝ o zasobach kilkuset tysi ęcy ton ka Ŝde. Warunki podło Ŝa budowlanego w skali całego arkusza nale Ŝy okre śli ć jako zró Ŝnico- wane. W podobnych proporcjach wyst ępuj ą tutaj obszary o korzystnych, jak i niekorzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego. Nie ograniczaj ą one jednak rozwoju przestrzennego miej- scowości. Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru arkusza Ryn s ą znacz ące w skali regionalnej. Około 65 –70% powierzchni arkusza zajmuj ą obszary chronionego krajobrazu i tereny parku krajobrazowego. Ochron ą prawn ą obj ęte są tak Ŝe: ornitologiczny rezerwat Łuknajno, ponadto 2 drzewa i 1 głaz narzutowy oraz 4 uŜytki ekologiczne . W obr ębie granic arkusza wyst ępuj ą niewielkie fragmenty 5 obszarów Natura 2000 – Jezioro Łuknajno, Bagna Nietlic- kie, Mazurskie Bagna, Puszcza Piska i Mazurska Ostoja śółwia Baranowo. Na powierzchni terenu obj ętego arkuszem Mr ągowo nie wyst ępuj ą osady, które spełnia- łyby kryteria izolacyjno ści przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Na mapie wskazano jedynie obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ęt- nych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą tworz ą gliny zwałowe zlodowacenia wisły. Obszary znajduj ą si ę na terenie gmin: Ryn, K ętrzyn, Orzysz i Mikołajki. W razie konieczno ści budowy składowiska odpadów komunalnych mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworu wykonanego w rejonie Skopu, gdzie nawiercono warstwy ilasto-gliniaste oraz rejon Monetki – Kolonia Szczybały, gdzie gliny mog ą osi ąga ć mi ąŜ szo ści do około 40 m. Warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów nie s ą korzystne. Przewa Ŝaj ąca cz ęść analizowanego terenu to obszary o słabej odporno ści u Ŝytkowego poziomu wodono śne- go, słabej izolacji i wysokim (podrz ędnie średnim) stopniu zagro Ŝenia wód zanieczyszcze- niami antropogenicznymi. Ka Ŝdorazowo decyzj ę o lokalizacji składowisk odpadów musi poprzedzi ć rozpoznanie geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne miejsca planowanej inwestycji. Poło Ŝenie omawianego obszaru oraz jego warunki przyrodnicze i historyczne predyspo- nuj ą ten teren do inwestycji turystycznych. Przemysł turystyczny stanowi priorytet w długo- trwałej strategii rozwoju gmin znajduj ących si ę na obszarze arkusza. Rozbudowa baz turystycznych, rozszerzanie działalno ści turystycznej i agroturystycznej stanowi ć b ędzie o bli Ŝ- szej i dalszej przyszło ści tego regionu.

47 XIV. Literatura

BER A., 2006 – Mapa glacitektoniczna Polski w skali 1: 1 000 000 BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1 –2): 13 –35.

BOBEL T., 2010 – Dodatek do dokumentacji geologicznej w kategorii C 1 zło Ŝa piasków kwarcowych „Wilkaski”. Centr. Arch. Geol., Pa ńst. Inst. Geol. Warszawa. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467 –480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128: 391 – 400. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774 –781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woje- wództwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. HAKENBERG H., SIENKIEWICZ A., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorz ędowych Wielkich Jezior Mazurskich GZWP 206. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HOWSAM M., JONES K.,1998 — Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds. Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137- 174 ILNICKI P., 2002 – Torfowiska i torf. Wyd. Akad. Roln. Pozna ń.

48 Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. 2005, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A.S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KOCISZEWSKA G., KACZOREK M., 1965 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za zło- Ŝami kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Ryn (Krzy Ŝany –Wejdyki), woj. olszty ńskie, powiat Gi Ŝycko, gmina Ryn. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KOCISZEWSKA –MUSIAŁ G., 1979 – Surowce województwa suwalskiego. Etap trzeci – cz ęść południowo-zachodnia. Arch. Geol. Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Mar- szałkowskiego. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku)

„Szczybały” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2005 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Wo źnice”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Szczybały I”

w kat.C 1 w miejscowo ści Szczybały. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. KUCZY ŃSKI A., 2008 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natu-

ralnego (piasku) „Szczybały” w kat.C 1 w miejsc. Szczybały Gi Ŝyckie (w zwi ązku z wyczerpaniem zasobów zło Ŝa z tytułu wydobycia i strat). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Ryn II” w kat.

C1 w miejscowo ści Ryn. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LASKOWSKI K., LEWI ŃSKA A., 1993 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 ark. Ryn (142). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LASKOWSKI K., LEWI ŃSKA A., 1994 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000 ark. Ryn (142). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3 – 4 p. 363 –383.

49 LIRO A., 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wy- dawnictwo Fundacja IUCN – Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339 (1 –3):153 – 166. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MAZUR M. J., 2006 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „D ąbrówka”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1 –4 p 201– 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411 –428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2–3): 189–209. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMUZ, Za- kład Ekorozwoju Przestrzeni Rolniczej, Falenty. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski. Skala 1:500 000. Cz. I Syste- my zwykłych wód podziemnych. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Wyd. Geol. Warszawa.

50 PAPROCKA I., 1983 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych w celu zlokalizowania złó Ŝ su- rowców ilastych na terenie gmin: W ęgorzewo, Kruklanki, Pozezdrze, Gi Ŝycko, Ryn, Orzysz, Wydminy. Arch. Geol. Arch. Geol. Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Mar- szałkowskiego. PAPROCKA I., 1985 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych w celu zlokalizowania złó Ŝ su- rowców ilastych i kruszywa naturalnego na terenach gmin: Stare Juchy, Olecko, Wieliczki, Ełki, Pisz, Biała Piska, Mikołajki, Miłki. Arch. Geol. Warmi ńsko- Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649 –1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp. 370. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2009 roku., 2010. Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie. Olsztyn. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101 –113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159: 67 –86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55, poz. 498). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165, poz. 1359). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, DzU nr 162, poz. 1008.

51 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 39 poz. 320). SADOWSKI W., 1980 – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac geologiczno- rozpoznaw- czych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „Skop”. Arch. Geol. Warmi ńsko- Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego. SADOWSKI W., 1987 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ryn”. Centr. Arch. Geol., Pa ńst. Inst. Geol. Warszawa. SADOWSKI W., 1988 – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac geologiczno – rozpoznawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „D ąbrówka” gm. Orzysz, woj. suwalskie. Centr. Arch. Geol., Pa ńst. Inst. Geol. Warszawa. SADOWSKI W., 1990 – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac geologiczno- rozpoznawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego w obr ębie gminy Ryn. Arch. Geol. Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego.

SADOWSKI W., 1993 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Rybical”. Centr. Arch. Geol., Pa ńst. Inst. Geol. Warszawa.

SADOWSKI W., 1994 a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bogaczewo II”. Centr. Arch. Geol., Pa ńst. Inst. Geol. Warszawa.

SADOWSKI W., 1994 b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Knis”. Centr. Arch. Geol., Pa ńst. Inst. Geol. Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173 –194. SKRZYPCZYK L., OTWINOWSKI J., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 ark. Ryn (142) (wraz z obja śnieniami). Pa ństw. Inst. Geol., Min. Środow., Warszawa.

SOROKO R., 1965 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1+B zło Ŝa pospółki w Rynie. Centr. Arch. Geol., Pa ńst. Inst. Geol. Warszawa. STOI ŃSKI A., PRA śAK B., WIECZOREK D., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Pol- ski, arkusz Ryn. Arch. PIG. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

52 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010r., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326.

TATARATA M., 1998 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasków kwarcowych „Wilkaski” dla potrzeb budownictwa. Centr. Arch. Geol., Pa ńst. Inst. Geol. Warsza- wa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 10.185.1243 tekst jednolity). VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C. 2004. River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Rese- rvoirs: Research & Management 9 (1): 75 –87. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. PWN Warszawa. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 1999 – Ministerstwo Środowiska, Warszawa. ZIELI ŃSKI T., 1992 – Moreny czołowe Polski północno-wschodniej – osady, warunki sedymentacji. Prace Nauk. Uniw. Śląskiego nr 1325. Katowice. ZIELI ŃSKI T., 1993 – Sandry Polski północno-wschodniej – osady, warunki sedymentacji. Prace Nauk. Uniw. Śląskiego nr 1398. Katowice.