Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

Opracowali: KRZYSZTOF LASKOWSKI, AGNIESZKA LEWIÑSKA Zreambulowali: TOMASZ KRZYWICKI, JOANNA RYCHEL

G³ówny koordynator Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski — W. MORAWSKI Koordynator Polski pó³nocno-wschodniej — S. LISICKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Ryn (142) (z 2 tab. i 3 tabl.)

WARSZAWA 2017 Autorzy: Krzysztof LASKOWSKI1, Agnieszka LEWIÑSKA1 – 1989 r. Autorzy reambulacji: Tomasz KRZYWICKI2, Joanna RYCHEL2 – 2013 r. 1 Uniwersytet Warszawski, Wydzia³ Geologii, ul. ¯wirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa 2 Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Redakcja merytoryczna: El¿bieta GRUSZCZYÑSKA

ISBN 978-83-66239-84-5

Przygotowanie wersji cyfrowej: Ewa ŒLUSARCZYK-KRAWIEC, Sebastian GURAJ SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu...... 8

III. Budowa geologiczna...... 10

A. Stratygrafia...... 10

1. Kreda ...... 11

a. Kreda górna ...... 11

Mastrycht ...... 11

Mastrycht górny ...... 11

2. Paleogen ...... 11

a. Paleocen ...... 11

Paleocen dolny (dan)...... 11

b. Eocen ...... 12

c. Oligocen...... 12

Oligocen dolny...... 12

3. Neogen ...... 12

a. Miocen ...... 12

4. Czwartorzêd ...... 12

a. Plejstocen ...... 13

Plejstocen dolny ...... 13

Zlodowacenia najstarsze ...... 13

Zlodowacenie Narwi ...... 13

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 14

Zlodowacenie Nidy ...... 14

Stadia³ dolny ...... 14

Stadia³ górny ...... 14 Zlodowacenie Sanu 1 ...... 14

Zlodowacenie Sanu 2 ...... 15

Stadia³ dolny ...... 15

Stadia³ górny ...... 16

Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 17

Zlodowacenie Odry ...... 17

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 18

Zlodowacenie Wis³y ...... 18

Stadia³ œrodkowy ...... 18

Stadia³ górny ...... 19

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 23

c. Holocen ...... 23

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 24

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 26

IV. Podsumowanie ...... 31

Literatura ...... 32

SPIS TABLIC

Tablica I — Zestawienie profili otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych)

Tablica II — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica III — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000 I. WSTÊP

Pierwsza wersja arkusza Ryn (142) Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (SMGP) wykonana zosta³a przez Laskowskiego i Lewiñsk¹ w 1989 r. W 1993 r. wydrukowane zosta³y objaœnienia do tego arkusza, a mapa zosta³a wydana w 1994 r. przez Pañstwowy Instytut Geologiczny. Niniejsze opracowanie jest reambulacj¹ wydanego arkusza. Granice obszaru arkusza Ryn okreœlone s¹ wspó³rzêdnymi 21°30’–21°45’ d³ugoœci geograficznej wschodniej i 53°50’–54°00’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Powierzchnia obszaru wynosi oko³o 305 km2, z czego oko³o 25 km2 zajmuj¹ jeziora. Pod wzglêdem administracyjnym obszar arkusza Ryn nale¿y do województwa warmiñ- sko-mazurskiego, powiatów: gi¿yckiego (gmin: Ryn, Gi¿ycko i Mi³ki), mr¹gowskiego (gminy Miko³ajki), kêtrzyñskiego (gminy Kêtrzyn) i piskiego (gminy Orzysz). Ryn, licz¹cy oko³o 28 tys. mieszkañców, jest oœrodkiem miejskim i przemys³owym. Najstarsze opracowania dotycz¹ce tego terenu pochodz¹ z koñca XIX i pocz¹tku XX w. i doty- czy³y g³ównie geomorfologii i hydrografii (Gagel, 1899). Prace te by³y kontynuowane w okresie miê- dzywojennym (Gagel, 1925; Berninger, 1923; Zaborski, 1927; Körnke, 1930; Hoffmann, 1932), jak równie¿ po wojnie (Kondracki, 1952; Kondracki, Pietkiewicz, 1961, 1967). Utworów starszych od plejstoceñskich dotycz¹ opracowania Juskowiak (1967), zaœ problematyk¹ zwi¹zan¹ z plejstocenem i holocenem zajmowali siê m.in.: Hess von Wichdorff (1914), Œwierczyñski (1958, 1959, 1967), Bogacki (1960, 1967), Wiêckowski (1966), Szostak (1967), Stasiak (1963, 1966, 1968, 1969) oraz S³owañski (1970, 1971b, 1975, 1981). Najwa¿niejszym opracowaniem geologiczno-kartograficznym z tego obszaru jest arkusz Pisz Mapy Geologicznej Polski 1:200 000 wraz z objaœnieniami i jedn¹ z map podstawowych (S³owañski, 1971b, 1972a–c). Obszar arkusza jest czêœci¹ terenu, którego dotycz¹ wczeœniejsze opracowania kartograficzne Kondrackiego (1952) i Zwierza (1948, 1953) oraz Mojskiego i Rühlego (1965).

5 O budowie geologicznej i rozprzestrzenieniu osadów plejstoceñskich i holoceñskich tego rejonu mo¿na wnioskowaæ na podstawie prac £yczewskiej (1958), Ciuka (1966a–c) i Nowickiego (1965). Cenne informacje dotycz¹ce tego rejonu zawarte s¹ w pracach: Halickiego (1935, 1950), Rühlego (1955, 1974), Roszko (1968) i Mojskiego (1969). W ostatnich latach w swoich pracach Lisicki (1996, 1997b, 1998a, 2003) szczegó³owo omówi³ litostratygrafiê glin lodowcowych, co wraz z wynikami badañ palinologicznych umo¿liwi³o stratygra- ficzny podzia³ plejstocenu tego regionu. Morfologi¹ i geomorfologi¹ tego terenu szczegó³owo zajmowa³ siê Kondracki (1957, 1972a, b). Arkusz Ryn zosta³ opracowany w Programie Kartografii Geologicznej Podstawowej i Progra- mie Ochrony Georó¿norodnoœci Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego na podstawie projektu prac geologicznych w ramach reambulacji SMGP z rejonu gdañ- sko-mazurskiego (DgiKGgs-475-11/3839/sekr/10/JJ) zatwierdzonego przez Ministra Œrodowiska decyzj¹ z dnia 22.01.2010 r. Przy reambulacji arkusza Ryn uwzglêdniono wyniki prac wykonanych w ramach realizacji arkuszy: Mi³ki (Szumañski, Laskowski, 1993a, b), Ryn (Laskowski, Lewiñska, 1993, 1994), Ster³awki Wielkie (Muchowski, Stêpieñ, Hoffmann, 1995, 2000), Mr¹gowo (Lisicki, 1997a, 2001c), Miko³ajki (Lisicki, 1999, 2001b) i Kêtrzyn (Rychel, 2014, 2015). W pracach wykorzystano wyniki badañ geofizycznych wykonanych przez Przedsiêbiorstwo Badañ Geofizycznych w Warszawie w latach 1988–89 (So³onowicz, 1989). Wyniki sondowañ geo- elektrycznych (SGE) wykonanych wzd³u¿ ci¹gu o d³ugoœci 21 km przedstawione zosta³y na przekroju geoelektrycznym. Z terenu arkusza Ryn zebrano profile 131 otworów wiertniczych, w tym 125 otworów hydrogeo- logicznych i trzech badawczych dla SMGP (kartograficznych): Szczyba³y Gi¿yckie (otw. 10), Stara Rudówka (otw. 28) i Szymonka (otw. 42) (tabl. I, przekrój geologiczny A–B). Otwór 10 zlokalizowany jest w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza, jego g³êbokoœæ wynosi 196,0 m i dokumentuje on utwory plejstocenu i oligocenu. Otwór 28 o g³êbokoœci 200,0 m zlokalizowany jest w centralnej czêœci obszaru i dokumentuje utwory plejstocenu i kredy. Otwór 42 równie¿ zlokalizowany jest w centralnej czêœci obszaru, oko³o 1,5 km na pó³nocny wschód od jeziora Szymon. Jest to najg³êbszy otwór karto- graficzny – jego g³êbokoœæ wynosi 260,0m–idokumentuje on utwory plejstocenu i paleocenu. Zesta- wiono dokumentacje, sprawozdania i orzeczenia dotycz¹ce 11 z³ó¿ kruszywa naturalnego. Na ca³ym terenie arkusza by³y przeprowadzone poszukiwania i badania torfowisk. Dokumentacje tych prac zebrane s¹ w Instytucie Melioracji i U¿ytków Zielonych w Falentach pod Warszaw¹. Terenowe prace kartograficzne zosta³y wykonane na potrzeby opracowania arkusza Ryn SMGP w latach 2011–2012. Skartowano obszar o powierzchni oko³o 305 km2. W celu udoku- mentowania prac wykonano i opisano 419 punktów dokumentacyjnych (ods³oniêæ oraz sond

6 o g³êbokoœci 2,0–3,0 m) i 64 sondy mechaniczne (WH) o g³êbokoœci 4,0–12,0 m. Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych przedstawia tabela 1. W 1988 r., na potrzeby pierwszej wersji arkusza Ryn, GaŸdzicka (1988) przeprowadzi³a badania nanoplanktonu wapiennego w utworach pod³o¿a czwartorzêdowego z otworów Szymonka (osiem próbek) i Stara Rudówka (dwie próbki). Uzyskane przez ni¹ wyniki oznaczeñ osadów paleoceñskich (danu) i górnokredo- wych zosta³y uwzglêdnione w niniejszej pracy. W czasie realizacji pierwszej wersji mapy przepro- wadzono równie¿ analizê palinologiczn¹ czterech próbek wêgla brunatnego pobranych z g³êbokoœci 191,8–194,8 m z otworu Szczyba³y Gi¿yckie (Szuchnik, 1988), a tak¿e datowanie metod¹ termo- luminescenyjn¹ (TL) trzech próbek (dwie pobrane z osadów plejstocenu dolnego z otworu Stara Rudówka, z g³êbokoœci 118,0–128,0 m i jedna – z osadów, których wiek uznano za interglacja³ mazowiecki, z otworu Szczyba³y Gi¿yckie, z g³êbokoœci 116,5–116,6 m) (Butrym, 1989). Bada- nia petrograficzne ¿wirów z glin zwa³owych przeprowadzi³y w 1989 r. Kenig i Krystek.

Tabela 1 Wykaz wybranych sond rêcznych

Numer Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi na mapie w notatniku (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) geologicznej terenowym Mi¹¿szoœæ glin zwa³owych stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y 0,0–0,5 m – piaski gliniaste br¹zowe, 1 213 Stara Rudówka 120,0 4,5 ni¿ej gliny zwa³owe br¹zowoszare i br¹zowe ze ¿wirami, ilasto-piaszczyste Mi¹¿szoœæ mu³ków jeziornych i glin zwa³owych stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y 0,0–1,1 m – mu³ki br¹zowe, 1,1–1,4 m – piaski drobnoziarniste jasno¿ó³te; 2 WH 2 Szymonka 121,0 10,3 1,4–8,2 m – gliny zwa³owe br¹zowe (od 2,0 m szare; ilasto-piaszczyste ze ¿wirami i przewarstwieniami piasków zawodnionych); 8,2–8,5 m – piaski zawodnione; 8,5–10,5 m – gliny zwa³owe szare ilaste ze ¿wirami Mi¹¿szoœæ osadów kemowych 0,0–7,5 m – piaski ró¿noziarniste z przewag¹ œrednioziarnistych lub piaski drobnoziarniste, 3 WH 5 Szymonka 133,8 10,5 ¿ó³te, wodnolodowcowe, z domieszk¹ ¿wirów drobnookruchowych; 7,5–10,5 m – piaski drobnoziarniste, py³owate, z przewarstwieniami mu³ków Mi¹¿szoœæ glin zwa³owych stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y i osadów wodnolodowcowych oddzielaj¹cych je od glin zwa³owych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y 0,0–3,0 m – piaski gliniaste br¹zowe; 4 WH 18 WoŸnice 122,5 12,0 3,0–6,4 m – gliny zwa³owe szare; 6,4–10,0 m – piaski ró¿noziarniste z przewag¹ œrednioziarnistych, z domieszk¹ ¿wirów drobnookruchowych, wodnolodowcowe; 10,0–12,0 m – gliny zwa³owe szare

7 II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar objêty arkuszem Ryn po³o¿ony jest w obrêbie dwóch regionów fizycznogeograficznych. Obszar arkusza le¿y w obrêbie Krainy Wielkich Jezior Mazurskich i Pojezierza Mr¹gowskiego, bêd¹cych czêœci¹ Pojezierza Mazurskiego (Kondracki, 2009). Kulminacj¹ terenu jest morena czo³owa w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza w okolicy miejscowoœci Jeziorko, której wysokoœæ wynosi 193,0 m n.p.m. Najni¿ej po³o¿ony obszar – na wysokoœci 116,0 m n.p.m. – znajduje siê przy wschodniej granicy, wokó³ jeziora Jêdzelek. Ró¿nica wysokoœci pomiêdzy najwy¿szym a najni¿szym punktem na obszarze arkusza wynosi wiêc 77,0 m. Wysokoœci krawêdzi wysoczyzny w pó³nocnej i pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru wynosz¹ 15–20 m, a lokalnie przekraczaj¹ 20 m. Najg³êbszymi jeziorami na tym obszarze s¹ jeziora: Ryñskie (g³êbokoœæ 50,8 m), Ta³ty (g³êbokoœæ 34,6 m) i Jagodne (g³êbokoœæ 37,4 m) (Jañczak, red., 1999). W krajobrazie omawianego obszaru mo¿na wyró¿niæ g³ówne jednostki geomorfologiczne: wysoczyzny morenowe ze wzgórzami moren czo³owych przewa¿nie akumulacyjnych, rzadziej wy- ciœniêcia, moren martwego lodu, formami akumulacji szczelinowej i ozami, kemami i tarasami kemo- wymi, równiny wodnolodowcowe g³ównie jako rozleg³e równiny sandrowe oraz czêsto wystêpuj¹ce równiny jeziorne i torfowe (tabl. II). Najrozleglejsz¹ czêœæ powierzchni obszaru tworzy wysoczyzna morenowa falista o deniwelacjach wynosz¹cych œrednio 10–15 m. Falist¹ wysoczyznê morenow¹ tworz¹ g³ównie piaszczyste gliny zwa³owe Pojezierza Mr¹gowskiego, powsta³e w wyniku klasycznej deglacjacji z udzia³em subglacjalnego i proglacjalnego odp³ywu wód roztopowych. Powierzchnia wysoczyzny morenowej na po³udniu obszaru arkusza wznosi siê na wysokoœæ oko³o 120–135 m n.p.m., a w czêœci pó³nocnej – oko³o 130–145 m n.p.m. Najwiêksze powierzchniowo wzgórza moren czo³owych akumulacyjnych znajduj¹ siê na pó³noc i pó³nocny zachód od Rynu, w okolicach miejscowoœci Or³o i Jeziorko. Mniejsze, lecz tak¿e rozleg³e wzgórza morenowe wystêpuj¹ tak¿e na pó³nocnym wschodzie obszaru, w okolicy Szczyba³ Gi¿yckich, na pó³noc od Rynu i na pó³nocny wschód od Trosa. Du¿a morena czo³owa spiêtrzona (morena wyciœniêcia) wystêpuje w okolicy Starych Sadów, na po³udnie od jeziora Ta³ty i kontynuuje siê ona na s¹siednim obszarze arkusza Miko³ajki. Po drugiej stronie tego jeziora wystêpuje niewielki fragment drugiej moreny wyciœniêcia – ta równie¿ rozci¹ga siê dalej na po³udnie (Lisicki, 1999, 2001b). Moreny martwego lodu powsta³y podczas deglacjacji arealnej tego obszaru. Tworz¹ drobne, zazwyczaj stowarzyszone z kemami formy wystêpuj¹ce na obrze¿ach wytopisk zajmowanych dziœ przez równiny torfowe, np. w okolicach WoŸnic na po³udniu obszaru czy te¿ wzgórz moren

8 czo³owych, np. w okolicach Szczyba³ Gi¿yckich na pó³nocy. W ich s¹siedztwie wystêpuj¹ niekiedy niewielkie zag³êbienia powsta³e po wytopieniu bry³ martwego lodu. Kemy wystêpuj¹ w obrêbie wysoczyzny morenowej falistej. S¹ to pagórki o wysokoœciach wzglêdnych oko³o 10 m i o zró¿nicowanym kszta³cie, niekiedy wyró¿niaj¹ siê znacznymi wysoko- œciami – oko³o 140 m n.p.m. w okolicy D¹brówki na po³udniowo-wschodnim skraju obszaru arkusza i Skopa w czêœci pó³nocnej. Tarasy kemowe wystêpuj¹ na obrze¿ach wytopisk, towarzysz¹ obni¿eniom jezior Ta³towisko i Jêdzelek, a ich powierzchnie szczytowe le¿¹ wysokoœci 134 m n.p.m. i 120 m n.p.m. Wystê- puj¹ te¿ wokó³ torfowiska £ajty, w œrodkowej czêœci obszaru arkusza w rejonie Starej Rudówki i Szy- monki, na wysokoœci 121–138 m n.p.m. Zag³êbienie wytopiskowe £ajty po³o¿one jest na wysokoœci oko³o 116–118 m n.p.m. Wczeœniej istnia³o tu jezioro. W XIX w. na skutek przeprowadzenia melioracji ca³y obszar torfowisk pojeziornych zosta³ przekszta³cony w ³¹ki. Formy akumulacji szczelinowej i ozy, owysokoœci wzglêdnej œrednio do 10 m, powsta³y g³ównie w pó³nocno-zachodniej oraz centralnej i pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza. Najd³u¿szy ci¹g tych form o d³ugoœci oko³o 5 km towarzyszy rynnie o przebiegu po³udnikowym, biegn¹cej wzd³u¿ zachodniej granicy obszaru arkusza. Znaczy on inicjalny odp³yw wód w szczelinach lodowych na linii póŸniejszego lokalnego szlaku sandrowego o przebiegu pó³noc–po³udnie. Rynny subglacjalne wype³nione s¹ wodami jezior: Ta³ty, Ryñskie, Ta³towisko i Jagodne. W jeziorze Ta³ty rynna wraz z otaczaj¹cym j¹ od wschodu i zachodu po³ogim stokiem sandru (i na po³udniu wysoczyzny), znajduje siê pod wod¹. Stok siêga z obu stron kilkaset metrów od brzegów w stronê osi jeziora i stopniowo obni¿a siê do g³êbokoœci 15–20 m. Dalej, ku osi jeziora, g³êbokoœci znacznie wzrastaj¹ – do 37–44 m. To jest w³aœciwa rynna polodowcowa. Jej szerokoœæ wynosi oko³o 600–1800 m. Równiny zastoiskowe wystêpuj¹ na pó³noc od Rynu miêdzy jeziorami O³ów i Or³o oraz przy wschodniej granicy obszaru po wschodniej stronie jeziora Jêdzelek. Maj¹ one zbli¿one powierzchnie – oko³o 1 km2. Formom tym towarzysz¹ równiny torfowe, które zaczê³y powsta- waæ ju¿ u schy³ku plejstocenu, równie¿ jako szlaki odp³ywu wód zbiornikowych. Rozleg³e równiny sandrowe iwodnolodowcowe znajduj¹ siê w zachodniej czêœci obszaru arkusza. Znacz¹ one odp³yw wód roztopowych z pó³nocy na po³udnie od strefy moren czo³owych znajduj¹cych siê na pó³noc od Rynu. Równie¿ na wschodzie, na granicy z obszarem arkusza Mi³ki w okolicach Jagodnego Ma³ego, rozci¹ga siê równina sandrowa. Równiny jeziorne, bêd¹ce starymi dnami jezior,s¹nierozerwalnie zwi¹zane z jeziorami i rozrzucone s¹ na ca³ym obszarze arkusza. Te o najwiêkszej powierzchni skupione s¹ wzd³u¿ jezior: Jagodnego, Ta³ty i Ta³towisko oraz wokó³ dzisiejszych ³¹k £ajty. Mniejsze powierzchniowo

9 równiny znajduj¹ siê na zachód od Rynu, miêdzy jeziorami Ryñskim i Or³o. Zazwyczaj wystêpuj¹ w s¹siedztwie równin torfowych. Równiny torfowe powsta³y w obni¿eniach na powierzchni wysoczyzny, a w rejonie jezior £awki, Ryñskie i Ta³towisko – równie¿ na powierzchni równin wodnolodowcowych. Najbar- dziej rozleg³a równina torfowa wype³nia obni¿enie £ajty. Spoœród form antropogenicznych wyszczególniono kilka najbardziej znacz¹cych – du¿y nasyp obejmuj¹cy miasto Ryn, grodzisko napó³nocy obszaru w okolicy miejscowoœci Jeziorko oraz kana³y: Ta³cki ³¹cz¹cy jeziora Ta³ty i Ta³towisko; Mioduñski miêdzy jeziorami Kotek i Szymon oraz Szymoñski pomiêdzy jeziorami Szymon i Szymoneckie, a tak¿e wyrobiska po eksploatacji pia- sków i ¿wirów (najwiêksze zaznaczono na szkicu geomorfologicznym – tabl. II). Obszar arkusza nale¿y do zlewiska Morza Ba³tyckiego, czêœæ pó³nocna – do zlewni Prego³y. 10% powierzchni obszaru arkusza Ryn stanowi¹ jeziora ró¿nej genezy i wielkoœci. Najwiêksze z nich maj¹ genezê rynnow¹: Jagodne (powierzchnia 942,7 ha; g³êbokoœæ 37,4 m), Ta³towisko (powierzchnia 326,9 ha; g³êbokoœæ 39,5 m), Or³o (powierzchnia 114,7 ha; g³êbokoœæ 26,6 m). Jeziorem wytopiskowym jest Guber (powierzchnia 177,9 ha; g³êbokoœæ nieco ponad 2 m) (Jañczak, red., 1999). Czêœæ jeziora Ta³ty w obrêbie obszaru arkusza zajmuje powierzchniê oko³o 9 km2, a Jeziora Ryñ- skiego – oko³o 4 km2. Jeziora: Ta³ty, Ta³towisko, Szymon i Szymoneckie po³¹czone s¹ kana³ami – dziêki temu poziom ich wód wyrówna³ siê i ustabilizowa³ na wysokoœci oko³o 116 m n.p.m. Przez obszar arkusza wzd³u¿ linii Ryn–Wilkaski przebiega wododzia³. Sieæ rzeczna w obrêbie obszaru arkusza jest s³abo rozwiniêta. Najwiêkszym ciekiem jest rzeka Guber, która wyp³ywa z jeziora Guber i kieruje siê ku pó³nocnemu zachodowi, na obszar arkuszy Ster³awki Wielkie i Kêtrzyn. D³ugoœæ jej odcinka na obszarze arkusza Ryn to niespe³na 1,5 km. Rzeka ta jest s³abo zasobna w wodê. Charakteryzuje siê doœæ wysokim wskaŸnikiem nieregularnoœci odp³ywu. Doœæ du¿y stopieñ nieprze- puszczalnoœci pod³o¿a i ma³e spadki ograniczaj¹ infiltracjê. Torfowisko £ajty, le¿¹ce w œrodkowej czêœci obszaru, jest zmeliorowane.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Na obszarze arkusza Ryn tylko w jednym otworze kartograficznym osi¹gniêto ska³y kredy górnej – w otworze Stara Rudówka (otw. 28) zakoñczonym na g³êbokoœci 200,0 m. Pozosta³e dwa otwory kartograficzne: Szczyba³y Gi¿yckie i Szymonka (otw. 10 i 42) zakoñczono odpowiednio w utworach oligocenu (g³êbokoœæ 196,0 m) i paleogenu (g³êbokoœæ 260,0 m) (tabl. I).

10 Badania stratygraficzne wykonane w ramach prac reambulacyjnych nad arkuszem Ryn doty- czy³y osadów czwartorzêdowych i podœcielaj¹cych je osadów paleogeñskich i neogeñskich. Przeana- lizowano i zweryfikowano stratygrafiê osadów czwartorzêdowych g³ównie na podstawie wyników badañ przeprowadzonych w profilach otworów wykonanych na obszarach arkuszy s¹siednich (Rychel, 2015) w nawi¹zaniu do litostratygrafii glin du¿ego obszaru dorzecza Wis³y (Lisicki, 2003). Uwzglêdniono równie¿ wyniki badañ wieku bezwzglêdnego metod¹ TL (Butrym, 1989) i wyniki analiz litologiczno-petrograficznych osadów morenowych i miêdzymorenowych wykonane przez Kenig i Krystek (1989), zinterpretowane ponownie w trakcie prac nad arkuszem (wg Lisickiego, 2003). Przy opisie stratygrafii utworów pod³o¿a czwartorzêdu pos³u¿ono siê wynikami badañ paleontologicznych (GaŸdzicka, 1988; Szuchnik, 1988).

1. Kreda

a.Kreda górna Mastrycht Mastrycht górny

Osady kredy górnej wystêpuj¹ce w otworze kartograficznym Stara Rudówka (otw. 28) to p i a - skowce z glaukonitem mastrychtu górnego. Zosta³y one nawiercone bezpoœrednio pod osadami czwartorzêdu na g³êbokoœci 189,5 m (wysokoœæ stropu 54,5 m p.p.m.) (tabl. I, III). Wiek osadów okreœlono na podstawie wyników badañ dwóch próbek pobranych z dolnej czêœci profilu, w których oznaczono nanoplankton wapienny jako poziom kokkolitowy CC-26 – Nephrolithus fregues. Poziom ten odpowiada otwornicowemu poziomowi Abathamphalus mavaroensis (GaŸdzicka, 1988; Szuch- nik, 1988). S¹ to osady otwartego morza platformowego.

2. Paleogen

a. Paleocen Paleocen dolny (dan)

Osady paleoceñskie na obszarze arkusza Ryn zosta³y nawiercone tylko w otworze Szymonka (otw. 42). S¹ one wykszta³cone w postaci mu³ków i piasków kwarcowo-glaukonito- wych, które stwierdzono pod osadami plejstocenu dolnego na g³êbokoœci 237,0 m (wysokoœæ stropu 115,5 m p.p.m.). W sp¹gu profilu wystêpuje bogaty zespó³ nanoplanktonu wapiennego sklasyfikowa- nego jako poziom kokkolitowy NP-3 – Chiasmolithus danicus – wskaŸnikowy dla paleocenu dolnego. Górna czêœæ profilu osadów paleoceñskich mo¿e byæ zaliczona do wy¿szej czêœci poziomu NP-3, która odpowiada najwy¿szemu danowi (GaŸdzicka, 1988). S¹ to osady morskie. Wype³niaj¹ one w¹sk¹

11 dolinê o przebiegu NW–SE (tabl. III), zapewne o za³o¿eniach tektonicznych, która znajduje swoj¹ kontynuacjê na obszarze arkuszy Orzysz i Mr¹gowo (Lisicki, 1997a, 2000a, b, 2001c).

b. Eocen

Utwory eoceñskie wystêpuj¹ pod osadami plejstoceñskimi powszechnie. S¹ to piaski kwarcowo-glaukonitowe. Niezosta³y one udokumentowane w ¿adnym z otworów na obszarze arkusza Ryn, lecz ich wystêpowanie zosta³o stwierdzone na obszarach arkuszy s¹siednich: Mi³ki, Miko³ajki, Mr¹gowo i Ster³awki Wielkie (Szumañski, Laskowski, 1993a, b; Muchowski i in., 1995, 2000; Lisicki, 1997a, 1999, 2001b, c).

c. Oligocen Oligocen dolny

Utwory oligoceñskie wystêpuj¹ w pod³o¿u osadów czwartorzêdu w postaci owalnych wynie- sieñ w zachodniej i pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza Ryn (tabl. III). Zosta³y one stwierdzone w otworze kartograficznym Szczyba³y Gi¿yckie (otw. 10) na g³êbokoœci 186,3 m (wysokoœæ 34,3 m p.p.m.). S¹ to mu³ki i piaski kwarcowe z przewarstwieniami wêgla brunatnego. Cztery próbki pobrane z warstwy z wêglem brunatnym oznaczono palinologicznie, a wiek osadów okreœlono na oligocen œrodkowy (Szuchnik, 1988) (obecnie, wed³ug obowi¹zuj¹cego schematu stratygraficznego, w którym oligocen jest dwudzielny – na oligocen dolny). S¹ to osady powsta³e w zbiornikach œródl¹dowych.

3. Neogen

a. Miocen

Wystêpowanie osadów neogeñskich na obszarze arkusza Ryn nie zosta³o potwierdzone w otworach, jednak¿e ich obecnoœæ udokumentowano w profilach otworów na obszarach arkuszy s¹siednich. Osady te to i³y, mu³ki i piaski, miejscami z wk³adkami wêgla brunatnego opisane w profilach na obszarach arkuszy Mr¹gowo i Kêtrzyn (Lisicki, 1997a, 2001c; Rychel, 2014, 2015). Ich wystêpowanie zosta³o wyinterpretowane w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza Ryn (tabl. III).

4. Czwartorzêd

Na obszarze arkusza Ryn udokumentowana mi¹¿szoœæ pokrywy osadów plejstocenu osi¹ga 186,3–237,0 m. Osady plejstocenu przewiercono jedynie w trzech otworach kartograficznych w œrodkowej i pó³nocno-wschodniej czêœci terenu badañ, dlatego nie mo¿na okreœliæ ich mi¹¿szoœci

12 na ca³ym obszarze arkusza. Sp¹g osadów czwartorzêdu przewiercono w otworach: Szymonka (otw. 42), Stara Rudówka (otw. 28) i Szczyba³y Gi¿yckie (otw. 10). Mo¿na przypuszczaæ, ¿e nieco wiêksze mi¹¿szoœci wystêpuj¹ w rejonie Jeziora Jagodnego i jeziora Guber, a nieco mniejsze w rejonie D¹brówki (po³udniowo-wschodnia czêœæ obszaru) oraz na po³udniowy wschód od jeziora Szymon.

a. Plejstocen Plejstocen dolny

Piaski i mu³ki jeziorne (?). Wotworze 42 (Szymonka) na g³êbokoœci 207,5–237,0 m wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste z przewarstwieniami mu³ków o mi¹¿szoœci 29,5 m. Ich strop le¿y na wysokoœci 86,0 m p.p.m. Osady te wystêpuj¹ poni¿ej glin zwa³owych, które zosta³y zaliczone do zlodowacenia Narwi. Gliny te podœcielone s¹ pó³metrowej mi¹¿szoœci piaskami ze ¿wirami. Opisy- wane piaski i mu³ki s¹ prawdopodobnie osadami jeziornymi. Na po³udnie od Szymonki osady te roz- ciête s¹ uskokiem o kierunku NW–SE.

Zlodowacenia najstarsze Zlodowacenie Narwi

Najstarsze gliny zwa³owe zosta³y stwierdzone tylko w jednym otworze wiertniczym (Szymonka – otw. 42). Gliny te zawieraj¹ przewarstwienia piasków ze ¿wirami. Le¿¹ one ponad osadami plejstocenu dolnego i podœcielone s¹ piaskami drobnoziarnistymi ze ¿wirami, równie¿ nale¿¹cymi do zlodowacenia Narwi (g³êbokoœæ 207,0–207,5 m). Mi¹¿szoœæ samych glin wynosi 1,0 m (g³êbokoœæ 206,0–207,0 m; wysokoœæ stropu 84,5 m p.p.m.). Z glin pobrano jedn¹ próbkê (78 okruchów ¿wirów). Wartoœci wspó³czynników petrograficznych glin O/K, K/W i A/B1 wynosz¹ 1,26–0,79–1,26 (zawartoœæ ¿wirów: ska³ krystalicznych – 43,6%; wapieni – 44,9%; dolomitów pó³nocnych – 10,3%). Piaski, miejscami ze ¿wirami, wodnolodowcowe stwierdzone zosta³y w otworze Szymonka (otw. 42) ponad glinami zwa³owymi zlodowacenia Narwi. Le¿¹ one na g³êbokoœci 192,0–206,0 m (mi¹¿szoœæ 14,0 m). Strop wystêpuje na wysokoœci 70,5 m p.p.m. Wykszta³cone s¹ jako piaski drobno- i œrednioziarniste z przewarstwieniami py³owatych, a w stropie z przewarstwieniami ¿wirów. Prawdopodobnie wystêpuj¹ równie¿ na po³udnie od otworu 42.

1 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O – ska³y osadowe, K – ska³y krystaliczne i kwarc, W – ska³y wêglanowe, A – ska³y nieodporne na niszczenie, B – ska³y odporne na niszczenie.

13 Zlodowacenia po³udniowopolskie Zlodowacenie Nidy Stadia³ dolny

Gliny zwa³owe, miejscami z przewarstwieniami piasków i mu³ków lodowcowych, wystêpuj¹ jedynie w rejonie otworu Szymonka (otw. 42). Mi¹¿szoœæ kompleksu tych osadów wynosi 7,5 m. Sk³ada siê on z glin dolnych z przewarstwieniem piasków ze ¿wirami (g³êbokoœæ 191,4–192,0 m), piasków drobnoziarnistych z przewarstwieniami mu³ków i czêœci organicznych (g³êbokoœæ 186,7–191,4) oraz bruku morenowego i górnych glin py³owatych i piaszczystych z przewarstwieniami ¿wirów (g³êbokoœæ 184,5–186,7 m). Strop kompleksu le¿y na wysokoœci 63,0 m p.p.m. Z górnego poziomu glin pobrano jedn¹ próbkê do badañ litologiczno-petrograficznych. Wartoœci wspó³czynników petrograficznych glin O/K–K/W–A/B wynosz¹ 1,77–0,62–1,43 (zawar- toœæ ¿wirów: ska³ krystalicznych – 35,0%; wapieni – 48,8%; dolomitów pó³nocnych – 7,7%). Piaski wodnolodowcowe wystêpuj¹ powy¿ej glin zwa³owych stadia³u dolnego zlodowacenia Nidy w otworze Szymonka (otw. 42) i prawdopodobnie na po³udnie od niego. Le¿¹ na g³êbo- koœci 181,0–184,5 m (strop na wysokoœci 59,5 m p.p.m.). S¹ to piaski drobnoziarniste z przewarstwieniami py³ów.

Stadia³ górny

Gliny zwa³owe, miejscami z przewarstwieniami piasków lodowcowych, stwierdzono w otworach Szymonka (otw. 42) i Szczyba³y Gi¿yckie (otw. 10) (tabl. I; przekrój geologiczny A–B). W pierwszym z otworów le¿¹ na g³êbokoœci 169,8 m (wysokoœæ stropu 48,3 m p.p.m) i maj¹ mi¹¿szoœæ 11,2 m; w drugim – na g³êbokoœci 178,0 m (wysokoœæ stropu 25,8 m p.p.m), a ich mi¹¿szoœæ wynosi 9,0 m. W innych miejscach, wed³ug badañ geofizycznych, mi¹¿szoœæ glin wynosi od kilku do oko³o 28 m. W otworze 10 w sp¹gu glin wystêpuje warstwa g³azów narzuto- wych (g³êbokoœæ 184,6–184,7 m). Wartoœci wspó³czynników petrograficznych glin O/K–K/W–A/B s¹ nastêpuj¹ce: otwór 42 (Szy- monka; dwie próbki) – 1,22–0,88–1,07 (zawartoœæ ¿wirów: ska³ krystalicznych – 37,4%; wapieni – 44,5%; dolomitów pó³nocnych – 6,7%); otwór 10 (Szczyba³y Gi¿yckie; piêæ próbek) – 1,50–0,78–1,14 (zawartoœæ ¿wirów: ska³ krystalicznych – 31,7%; wapieni – 29,5%; dolomitów pó³nocnych – 13,8%). Zlodowacenie Sanu 1

Mu³ki, piaski i i³y zastoiskowe nawiercone zosta³y w dwóch otworach: Szymonka (otw. 42) i Stara Rudówka (otw. 28). W pierwszym z nich osady le¿¹ na g³êbokoœci 167,0 m (wyso- koœæ stropu 45,5 m p.p.m.) i maj¹ mi¹¿szoœæ 2,8 m, w otworze 28 – na g³êbokoœci 164,2 m (wysokoœæ stropu 29,2 m p.p.m.), a mi¹¿szoœæ ich wynosi 25,3 m. Na po³udnie od otworu Stara Rudówka

14 mi¹¿szoœæ ta mo¿e siê zwiêkszaæ i siêgaæ nawet 50 m. W otworze 42 osady wykszta³cone s¹ jako mu³ki z przewarstwieniami piasków, a w otworze 28 jako i³y z przewarstwieniami mu³ków. Gliny zwa³owe stwierdzono jedynie w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza. Przewiercone zosta³y w otworze Szczyba³y Gi¿yckie (otw. 10) na g³êbokoœci 166,0 m (wysokoœæ stropu 13,8 m p.p.m.), gdzie maj¹ 12,5 m mi¹¿szoœci. Le¿¹ one bezpoœrednio na glinach stadia³u górnego zlodowacenia Nidy. Wykszta³cone s¹ jako gliny z przewarstwieniami piasków ilastych. Wartoœci wspó³czyn- ników petrograficznych O/K–K/W–A/B wynosz¹ 1,16–1,09–0,74 (zawartoœæ ¿wirów: ska³ krystalicznych – 36,7%; wapieni – 20,0%; dolomitów pó³nocnych – 16,1%). Do badañ pobrano cztery próbki tych glin, w tym w dwóch stwierdzono porwaki starszych glin zlodowacenia Sanu 1 (litotyp S1 – Lisicki, 2003).

Zlodowacenie Sanu 2 Stadia³ dolny

I³y czerwone jeziorno-lodowcowe (i³y czerwonego kompleksu ilastego) stwierdzone zosta³y w otworze Stara Rudówka (otw. 28) na g³êbokoœci 128,0 m (wysokoœæ stropu 7,0 m n.p.m.), a ich mi¹¿szoœæ wynosi 36,2 m. Osady te le¿¹ bezpoœrednio na osadach zastoiskowych zlodowacenia Sanu 1, a powsta³y jeszcze przed nasuniêciem l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 2. Przykryte s¹ osadami zastoiskowymi powsta³ymi ju¿ po recesji tego l¹dolodu. Podobne osady stwierdzono na wschód i po³udnie od obszaru arkusza Ryn, w rejonie Wydmin (Lisicki, Rychel, 2006, 2007) i Miko³ajek (Lisicki, 1999, 2001b). W pierwszej wersji arkusza Ryn (Laskowski, Lewiñska, 1993, 1994) osady tego kompleksu zosta³y zaliczone do kredy górnej, a œciœlej – mastrychtu górnego. Gliny zwa³owe rozpoznane zosta³y w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza. Nawiercono je w otworze Szczyba³y Gi¿yckie (otw. 10). Stanowi¹ one górn¹ czêœæ kompleksu glin zwa³owych le¿¹cych tu na g³êbokoœci 161,5–187,0 m, nale¿¹cych do zlodowacenia Nidy, Sanu 1 i Sanu 2. Strop glin stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 2 le¿y na wysokoœci 9,3 m p.p.m., a ich mi¹¿szoœæ wynosi 4,5 m. Wartoœci wspó³czynników petrograficznych tych glin O/K–K/W–A/B wynosz¹ 2,00–0,64–1,20 (zawartoœæ ¿wirów: ska³ krystalicznych – 27,8%; wapieni – 26,2%; dolomitów pó³nocnych – 19,0%). Pobrano cztery próbki tych glin, w dwóch z nich stwierdzono porwaki glin zlodowacenia Sanu 1 (litotyp S1 – Lisicki, 2003). Gliny zwa³owe stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 2 nawiercono te¿ w otworze Canki (otw. 16) w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza, na g³êbokoœci 100,0 m (strop na wysokoœci 29,0 m n.p.m.). Mi¹¿szoœæ glin przekracza tu 5 m. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza. Le¿¹ na glinach zwa³owych stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 2 lub na glinach zlodowacenia Sanu 1. Nawiercono je w otworze Szczyba³y Gi¿yckie (otw. 10). Ich strop le¿y na g³êbokoœci 156,0 m (wyso-

15 koœæ 3,8 m p.p.m), a mi¹¿szoœæ wynosi 5,5 m. Wykszta³cone s¹ jako piaski œrednioziarniste i ¿wiry drobnookruchowe, z przewarstwieniem g³azów o mi¹¿szoœci 1 m. Mu³ki i piaski zastoiskowe stwierdzono w otworze Stara Rudówka (otw. 28) na g³êbokoœci 118,7 m (strop na wysokoœci 16,3 m n.p.m). Maj¹ tu mi¹¿szoœæ 9,3 m. Wykszta³cone s¹ jako mu³ki z przewarstwieniem kwarcowych piasków drobnoziarnistych. Le¿¹ na osadach czerwonego kompleksu ilastego lub na glinach zwa³owych stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 2. Mu³ki tego poziomu, ze szcz¹tkami kory drzewnej i z du¿¹ zawartoœci¹ wêglanu wapnia, podczas realizacji pierwszej wersji arkusza Ryn, poddane zosta³y badaniom wieku metod¹ TL (dwie próbki z g³êbokoœci 118,0–128,0 m). Datowania wskaza³y wiek ponad 1 Ma BP. Osady zaliczono wówczas do preplejsto- cenu (plejstocenu dolnego).

Stadia³ górny

Piaski i piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe tworz¹ prawie ci¹g³y poziom le¿¹cy pod glinami zwa³owymi stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 2. Le¿¹ one na starszych osadach ró¿nego wieku i ró¿nej genezy: wodnolodowcowych, zastoiskowych oraz na glinach zwa³owych. Stwierdzono je w otworach: 28 (g³êbokoœæ 102,3 m; wysokoœæ stropu 32,7 m n.p.m.; mi¹¿szoœæ 16,4 m); 10 (g³êbokoœæ 133,1 m; wysokoœæ stropu 19,1 m n.p.m.; mi¹¿szoœæ 22,9 m) i 16 (g³êbokoœæ 91,0 m; wysokoœæ stropu 38,0 m m n.p.m.; mi¹¿szoœæ 9,0 m). S¹ to piaski œrednioziarniste z otoczakami, piaski œrednio- i drobnoziarniste ze ¿wirami drobnookruchowymi oraz piaski drobnoziarniste z przewarstwieniami ¿wirów. Ich mi¹¿szoœæ miejscami siêga 30–40 m. Gliny zwa³owe, miejscami z przewarstwieniami piasków lodowcowych,tworz¹ zwarty poziom wystêpuj¹cy na ca³ym obszarze arkusza. Stwierdzono je we wszystkich trzech otworach kartograficznych: 42 (g³êbokoœæ 151,2 m; wysokoœæ stropu 29,7 m p.p.m.; mi¹¿szoœæ 15,8 m), 28 (g³êbokoœæ 96,0 m; wysokoœæ stropu 39,0 m n.p.m.; mi¹¿szoœæ 6,3 m) i 10 (g³êbokoœæ 118,0 m; wysokoœæ stropu 34,2 m n.p.m.; mi¹¿szoœæ 15,1 m). Przewiercono je tak¿e w otworze 16, gdzie le¿¹ na g³êbokoœci 80,0 m. Ich strop po³o¿ony jest na wysokoœci 49,0 m n.p.m., a mi¹¿szoœæ wynosi 11,0 m. Wœród przewarstwieñ wystêpuj¹ te¿ piaski drobnoziarniste, mu³ki i i³y. Mi¹¿szoœæ tego poziomu siêga miejscami 40 m. Wartoœci wspó³czynników petrograficznych O/K–K/W–A/B glin wynosz¹: w otworze 42 (Szy- monka; piêæ próbek) – 1,45–0,77–1,20 (zawartoœæ ¿wirów: ska³ krystalicznych – 37,4%; wapieni – 44,5%; dolomitów pó³nocnych – 6,7%); w otworze 28 (Stara Rudówka; dwie próbki) – 1,45–0,76–1,18 (zawartoœæ ¿wirów: ska³ krystalicznych – 37,8%; wapieni – 45,2%; dolomitów pó³nocnych – 6,2%); w otworze 10 (Szczyba³y Gi¿yckie; szeœæ próbek) – 1,63–0,66–1,42 (zawartoœæ ¿wirów: ska³ krystalicznych – 36,2%; wapieni – 45,8%; dolomitów pó³nocnych – 1,4%).

16 Piaski, i³y i mu³ki zastoiskowe wype³niaj¹ g³êbokie obni¿enie w obrêbie glin zwa³owych stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 2 w okolicach Szymonki. Osady zastoiskowe powsta³y po recesji l¹dolodu z tego okresu. Stwierdzono je w otworze 42, gdzie le¿¹ na g³êbokoœci 112,0 m (wysokoœæ stropu 9,5 m; mi¹¿szoœæ 39,2 m). W dolnej partii s¹ to i³y i mu³ki, wy¿ej piaski drobno-, œrednio- i ró¿noziarniste z przewarstwieniami mu³ków, przykryte cienk¹ warstw¹ mu³ków z niewiel- kim przewarstwieniem ¿wirów. Rozdzielenie opisanych utworów od wy¿ej po³o¿onych piasków i mu³ków zastoiskowych dolnych zlodowacenia Odry w otworze 42 jest trudne. W pierwszym opraco- waniu (Laskowski, Lewiñska, 1993, 1994) znacz¹ca czêœæ osadów z tego otworu, z g³êbokoœci 69,0–145,0 m, przypisana zosta³a do interglacja³u mazowieckiego. Wydaje siê, ¿e tak mi¹¿sze osady nie mog³y powstaæ w tym ciep³ym okresie. Nie mo¿na wykluczyæ te¿, ¿e osady z g³êbokoœci 112,0–151,2 m (piaski, w sp¹gu i³y warwowe i mu³ki) utworzy³y siê podczas transgresji l¹dolodu zlodowacenia Odry, a sama dolina powsta³a na skutek erozji rzecznej w interglacjale mazowieckim.

Zlodowacenia œrodkowopolskie Zlodowacenie Odry

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe (dolne) tworz¹ ci¹g³y poziom wystêpuj¹cy na du¿ej przestrzeni obszaru arkusza. Mi¹¿szoœæ tych osadów oraz wysokoœæ ich stropu s¹ bardzo zró¿nicowane. Byæ mo¿e jest to efekt dzia³ania procesów glacitektonicznych. Osady te stwierdzono we wszystkich trzech otworach kartograficznych: 42 (g³êbokoœæ 69,0 m; wysokoœæ stropu 52,5 m n.p.m., mi¹¿szoœæ 43,0 m), 28 (g³êbokoœæ 91,7 m, wysokoœæ stropu 43,3 m n.p.m; mi¹¿szoœæ 4,3 m) i 10 (g³êbo- koœæ 94,0 m; wysokoœæ stropu 58,2 m; mi¹¿szoœæ 24,0 m). Rozpoznano je te¿ w otworach w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza: 12 (Bogaczewo), 16 (Canki) i 18 (Monetki). Wystêpuj¹ tam mu³ki, i³y i piaski py³owate le¿¹ce na g³êbokoœciach 49,0–70,0 m (strop na wysokoœciach 60,0–90,0 m n.p.m.; mi¹¿szo- œci od 10,0 do ponad 16 m). Piaski drobnoziarniste i mu³ki z g³êbokoœci 116,5–116,6 m z otworu Szczy- ba³y Gi¿yckie (otw. 10), poddane w 1989 r. badaniom wieku metod¹ TL (242 ±36 ka BP), autorzy pierwszej wersji arkusza uznali za osady interglacja³u mazowieckiego. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ jako mi¹¿szy poziom w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza. Stwierdzono je w otworach: 28 (g³êbokoœæ 26,0 m, wysokoœæ stropu 109,0 m n.p.m., mi¹¿szoœæ 65,7 m – najwiêksza stwierdzona) i 10 (g³êbokoœæ 70,0 m, wysokoœæ stropu 82,2 m n.p.m., mi¹¿szoœæ 24,0 m) oraz 16 i 18 (g³êbokoœci 45,0 i 55,0 m). Ich mi¹¿szoœæ wynosi 15,0–17,0 m. Gliny zwa³owe, miejscami piaski i ¿wiry lodowcowe, tworz¹ w obrê- bie obszaru arkusza prawie ci¹g³y poziom. Miejscami przewarstwione s¹ piaskami ze ¿wirami. Wystêpuj¹ w otworze kartograficznym 42, gdzie ich strop le¿y na g³êbokoœci 57,2 m (na wysokoœci 64,3 m n.p.m.). Maj¹ tu mi¹¿szoœæ 11,8 m. Wartoœci wspó³czynników petrograficznych glin

17 O/K–K/W–A/B w otworze 42 (piêæ próbek) wynosz¹ 1,83–0,60–1,53 (zawartoœæ ¿wirów: ska³ krystalicznych – 33,7%; wapieni – 50,7%; dolomitów pó³nocnych – 7,4%). Gliny tego wieku zosta³y rozpoznane równie¿ w otworach 7, 12, 15, 18, 35–37, 39, 48, 52, 59 i 70. W otworze 30 wystêpuj¹ ¿wiry tego wieku. W wymienionych otworach przewa¿nie nie zosta³y one przewiercone (poza otworami 12 i 18, gdzie mi¹¿szoœæ glin wynosi 11,5–18,0 m). Ich strop przewa¿nie wystêpuje na wysokoœciach oko³o 70–100 m n.p.m. Mi¹¿szoœci tych osadów, wed³ug badañ geofizycznych, siêgaj¹ 40 m. Piaski i mu³ki zastoiskowe (górne) wype³niaj¹ dawne zbiorniki zastoiskowe istniej¹ce po ust¹pieniu l¹dolodu zlodowacenia Odry. Zachowa³y siê w ró¿nych czêœciach obszaru arkusza. Stwierdzono je w otworach 4–7, 16, 19, 35, 41, 42, 53, 54, 59, 68, i 71. Przewa¿nie s¹ to mu³ki, mu³ki piaszczyste, piaski py³owate, piaski drobnoziarniste i tylko w jednym przypadku – i³y (otw. 59). Strop tych osadów uk³ada siê na wysokoœciach oko³o 60–105 m n.p.m. (jedynie w otworach 4–6 le¿y wy¿ej – na wysokoœci oko³o 125–130 m n.p.m.). Ich mi¹¿szoœci wynosz¹ kilka–kilkanaœcie metrów (maksymalnie oko³o 30 m). W niektórych otworach osady zastoiskowe nie zosta³y przewiercone. Piaski, ¿wiry i piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe (górne) tworz¹ prawie ci¹g³y, mi¹¿szy poziom na ca³ej przestrzeni omawianego obszaru. Rozdzielaj¹ poziom glin zwa³owych zlodowacenia Odry od poziomu glin zwa³owych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y. Wystê- puj¹ w 54 z 72 otworów wiertniczych na terenie arkusza. W œrodkowej i po³udniowej czêœci obszaru ich strop kszta³tuje siê na wysokoœciach 82,0–110,0 m n.p.m., a w pó³nocnej czêœci – 94,0–147,0 m n.p.m. Mi¹¿szoœci osadów wodnolodowcowych wynosz¹ od kilku do ponad 60 m (przewa¿nie oko³o 20–30 m). W wielu otworach, szczególnie w okolicach Rynu, a tak¿e w œrodkowej i po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru, nie przewiercono tych osadów. W piaskach i ¿wirach górnych na obszarze arkusza powszechnie wystêpuje pierwszy u¿ytkowy poziom wodonoœny.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y Stadia³ œrodkowy

Mu³ki, i³y i piaski zastoiskowe powsta³y w zastoiskach, które utworzy³y siê przed czo³em l¹dolodu stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y. Rozpoznano je w dziewiêciu otworach wiertniczych: 7, 30, 31, 42, 58–60 i 62, g³ównie w pó³nocno-zachodniej i po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza. Strop wspomnianych utworów kszta³tuje siê na wysokoœci 89–127 m n.p.m. Ich mi¹¿szoœci wynosz¹ od kilku do 26,6 m. Gliny zwa³owe z przewarstwieniami piasków lodowcowych, miejscami ¿wiry lodowcowe, wystêpuj¹ powszechnie na obszarze arkusza. Stwierdzono je w 51 otworach wiertniczych. Le¿¹ na g³êbokoœci do kilkunastu metrów. Mi¹¿szoœæ glin nie jest

18 du¿a, wynosi kilka–kilkanaœcie metrów, tylko wyj¹tkowo przekracza 30 m (otw. 52 – Olszewo – oko³o 36,5 m). Wysokoœæ powierzchni stropowej glin waha siê w granicach 99–146 m n.p.m. Wspó³czynniki petrograficzne glin O/K–K/W–A/B z otworu 28 (Stara Rudówka) wynosz¹: 2,10–0,51–1,76 (zawartoœæ ¿wirów: ska³ krystalicznych – 29,2%; wapieni – 50,9%; dolomitów pó³nocnych – 7,0%). Mi¹¿szoœæ tych glin wynosi 4,5 m. Z osadów tych pobrano trzy próbki, z czego dwie pochodz¹ z porwaków glin o litotypie G1 (stadia³ dolny zlodowacenia Sanu 2; Lisicki, 2003). W okolicach Rynu oraz na pó³nocnym zachodzie i po³udniowym wschodzie obszaru opisywane gliny zwa³owe le¿¹ bezpoœrednio pod najm³odszymi glinami zlodowacenia Wis³y. Ich ³¹czna mi¹¿szoœæ wynosi oko³o 23–35 m. W wielu miejscach gliny stadia³u œrodkowego oddzielone s¹ od glin stadia³u górnego poziomem osadów zastoiskowych i/lub wodnolodowcowych.

Stadia³ górny

Mu³ki i i³y zastoiskowe stwierdzono w otworach 3, 7, 28, 33, 34 i 64. Przewa¿nie s¹ to mu³ki, a w otworze 3 – mu³ki z domieszk¹ substancji organicznej. Powsta³y przed nasuniêciem l¹dolodu stadia³u górnego i zazwyczaj le¿¹ pod najm³odszymi glinami zwa³owymi, na g³êbokoœci od kilku do 12 m. Ich strop kszta³tuje siê na wysokoœci oko³o 115–150 m n.p.m. Mi¹¿szoœæ wynosi od kilku do oko³o 30 m. Osady o takiej w³aœnie mi¹¿szoœci wystêpuj¹ w otworze 3 (Ster³awki Ma³e). Rozdzielaj¹ one gliny zwa³owe stadia³ów œrodkowego i górnego zlodowacenia Wis³y. Piaski, ¿wiry i piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe stwierdzono w 23 otworach wiertniczych w ró¿nych czêœciach obszaru arkusza. Powsta³y przed nasuniêciem ostatniego l¹dolodu. Le¿¹ pod najm³odszymi glinami zwa³owymi, na g³êbokoœci przewa¿nie kilku, miejscami kilkunastu metrów. Ich mi¹¿szoœæ we wszystkich otworach jest podobna – wynosi kilka–kilkanaœcie metrów. Strop tych osadów po³o¿ony jest na ró¿nych wysokoœciach. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ w wiêkszoœci profili, tj. w 61 otworach wiertniczych. Tworz¹ one powierzchniê wysoczyzny. Czêsto le¿¹ na glinach zwa³owych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y. W miejscach, gdzie oddzielone s¹ od starszych glin osadami wodnolodowcowymi lub zastoiskowymi, ich mi¹¿szoœci wynosz¹ od kilku do kilkunastu metrów (do 21,2 m w otw. 28). Jedynie w otworze 8 (Or³o), po³o¿onym w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru, mi¹¿szoœæ jest znacznie wiêksza i wynosi 37,0 m. Zapewne gliny s¹ tu zaburzone glacitektonicznie, przez co ich mi¹¿szoœæ w stosunku do pierwotnej jest wiêksza. Wartoœci wspó³czynników petrograficznych tych glin O/K–K/W–A/B pochodz¹cych z otworu 28 (Stara Rudówka) wynosz¹: 2,11–0,55–1,58 (zawartoœæ ¿wirów: ska³ krystalicznych – 29,5%; wapieni – 48,9%; dolomitów pó³nocnych – 7,8%). Z glin pobrano dziewiêæ próbek, trzy z nich to próbki z porwaków glin o litotypie W2 (stadia³ œrodkowy zlodowacenia Warty; Lisicki, 2003). W otworze Szczyba³y Gi¿yckie (otw. 10) najm³odsze gliny maj¹ 15 m mi¹¿szoœci, jednak

19 badania litologiczno-petrograficzne ¿wirów z nich pobranych wykaza³y, ¿e s¹ zwietrza³e. Gliny te miejscami zawieraj¹ przewarstwienia ¿wirów lub piasków ze ¿wirami. Piaski i ¿wiry lodowcowe zajmuj¹ niewielkie powierzchnie w obrêbie wysoczyzny lodowcowej w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru. Mi¹¿szoœæ piasków i ¿wirów lodowcowych przekracza 2 m. W otworze 47 (Zielony Gaj) najm³odszym glinom zwa³owym odpowiada 15-metrowy poziom ¿wirów lodowcowych przykryty 4-metrowym p³aszczem piasków i ¿wirów wodnolodowcowych. Mu³ki, piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe moren wyciœniêcia wystêpuj¹ na po³udniowym skraju obszaru arkusza, po obu stronach jeziora Ta³ty, i s¹ kontynuacj¹ form z obszaru arkusza Miko³ajki (Lisicki, 2001b). Piaski i ¿wiry z g³azami oraz gliny zwa³owe w sp³ywach moren czo³owych.Osady moren czo³owych s¹ bardzo zró¿nicowane. Przede wszystkim s¹ to piaski ró¿noziarniste z wiêksz¹ lub mniejsz¹ domieszk¹ ¿wirów, czêsto z przewag¹ jednej z frakcji piaszczystych, z przewarstwieniami g³azów i ¿wirów. Miejscami w morenach czo³owych wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste. W jednym z otworów w okolicach wsi Tros stwierdzono wystêpowanie zielonych piasków œrednioziarnistych z glaukonitem (g³êbokoœæ 4,5–5,1 m). Osady piaszczyste s¹ miejscami przewarstwione pakietami glin zwa³owych (w sp³ywach). Gliny w sp³ywach z g³azami pokrywaj¹ te¿ miejscami piaski p³aszczem 1–3-metrowej mi¹¿szoœci (okolice wsi Tros). W ods³oniêciach miejscami widoczne jest warstwowanie piasków i ¿wirów. O charakterze moren, w tym przypadku zbudowanych z osadów zaburzonych glacitektonicznie, mo¿e œwiadczyæ wystêpowanie w dwóch otworach po³o¿onych blisko siebie zupe³nie ró¿nych osadów. I tak w kulminacji moreny czo³owej w pobli¿u wsi Or³o (pó³nocno-zachodnia czêœæ obszaru arkusza) w otworze 8 stwierdzono 37-metrowej mi¹¿szoœci pokrywê glin zwa³owych, a 150 m dalej, w sondzie WH, do g³êbokoœci 10,5 m wystêpuj¹ piaski ze ¿wirami, w stropie zaglinione, le¿¹ce na piaskach drobnoziarnistych z du¿¹ iloœci¹ ¿wirów. O glaci- tektonicznym charakterze form morenowych mo¿e œwiadczyæ równie¿ wspomniane wystêpowanie piasków z glaukonitem. Moreny czo³owe po³o¿one po obu stronach jeziora Ta³ty, ci¹gn¹ce siê ku po³udniowi i kontynuuj¹ce siê na obszarze arkusza Miko³ajki, zbudowane z mu³ków, piasków, ¿wirów i glin zwa³owych, s¹opisywane jako moreny wyciœniêcia (Lisicki, 1999, 2001b). Gliny zwa³owe w sp³ywach moren czo³owych. Niektóre ze wzgórz morenowych zlokalizowanych w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru, ko³o wsi Szczyba³y Gi¿yckie, zbudowane s¹ w stropie z glin zwa³owych w sp³ywach pokrywaj¹cych mi¹¿sz¹ warstw¹ piaski i ¿wiry. Wzgórza te maj¹ wyraŸne ³ukowate kszta³ty i wznosz¹ siê oko³o 15–30 m ponad powierzchniê otaczaj¹cej je wysoczyzny morenowej. Mi¹¿szoœæ glin w sp³ywach przekracza miejscami 4,0, a nawet 7,5 m.

20 Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej i ozów tworz¹ ci¹g form o przebiegu po³udnikowym w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza. S¹ one zwi¹zane z rynn¹ sub- glacjaln¹ ³¹cz¹c¹ okolice jeziora Guber z rynn¹ Jeziora Ryñskiego. Gliny zwa³owe w sp³ywach akumulacji szczelinowej i ozów tworz¹ du¿¹ formê o przebiegu pó³nocny zachód–po³udniowy wschód, po³o¿on¹ w pobli¿u wsi Monetki (œrodkowa czêœæ obszaru; przekrój geologiczny A–B) oraz kilka mniejszych form o ukierunkowaniu po³udnikowym le¿¹cych na wschód od wsi Szczyba³y Gi¿yckie (pó³nocno-wschodnia czêœæ obszaru). Na grzbiecie formy akumulacji szczelinowej w pobli¿u Monetek zlokalizowano otwór wiertniczy 27. W otworze tym do g³êbokoœci 6 m wystêpuj¹ gliny zwa³owe. Prawdopodobnie w innych miejscach tej formy mi¹¿szoœæ glin pokrywowych jest mniejsza. Piaski i ¿wiry, miejscami gliny zwa³owe w sp³ywach, moren martwego lodu. Osady moren martwego lodu – piaski, ¿wiry, g³aziki o zró¿nicowanym udziale tych frakcji w poszczególnych formach – s¹ przewa¿nie u³o¿one bez³adnie, rzadziej wykazuj¹ warstwowanie, w wiêkszoœci zawieraj¹ domieszkê frakcji py³owej oraz wykazuj¹ liczne zaburzenia spowodowa- ne naciskiem osadów nadk³adu i sp³ywami grawitacyjnymi. Mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi od kilku do kilkunastu metrów, gliny zwa³owe w sp³ywach nie osi¹gaj¹ tu 2 m. Moreny martwego lodu wystê- puj¹ w ró¿nych czêœciach wysoczyzny, lecz najwiêcej jest ich w czêœci po³udniowej. Na pó³nocnym skraju obszaru arkusza osady piaszczysto-¿wirowe moren martwego lodu pokryte s¹ glinami zwa³owymi w sp³ywach omi¹¿szoœci przekraczaj¹cej 2 m. Piaski i ¿wiry, miejscami gliny zwa³owe w sp³ywach, kemów.Osady kemów fluwioglacjalnych, podobnie jak moren martwego lodu, wystêpuj¹ w obrêbie wysoczyzny polodowcowej. Charakteryzuj¹ siê naprzemianleg³ym u³o¿eniem piasków o ró¿nych frakcjach, czêsto z domieszk¹ ¿wirów. W ods³oniêciach widoczne jest charakterystyczne dla nich warstwowanie hory- zontalne. Piaski i ¿wiry pokryte s¹ glinami w sp³ywach o mi¹¿szoœci nie przekraczaj¹cej 2 m. Jeden z wiêkszych powierzchniowo kemów fluwioglacjalnych usytuowany jest w okolicach Starej Rudówki (przekrój geologiczny A–B). Mi¹¿szoœæ osadów wynosi tu oko³o 7–8 m. Mu³ki, piaski i ¿wiry kemów tworz¹ wzgórza o genezie limnoglacjalnej. Mate- ria³em dominuj¹cym s¹ tu piaski drobnoziarniste i mu³ki. Miejscami wystêpuj¹ przewarstwienia ¿wirów, a tak¿e i³ów. Osady s¹ warstwowane przewa¿nie horyzontalnie. Najwiêksze nagromadzenie kemów znajduje siê w pó³nocnej czêœci obszaru – na wschód od wsi Jeziorko i w okolicach Jeziora Okr¹g³ego, a tak¿e w czêœci po³udniowej – w okolicach WoŸnic i Grabnika Ma³ego. Dwa du¿e kemy le¿¹ na brzegu Jeziora Jagodnego oraz miêdzy jeziorami Mulik i Boczne. Jeden z najwiêkszych kemów usytuowany jest na pó³noc od wsi D¹brówka (po³udniowo-wschodnia czêœæ obszaru). Na po³udnie od Szymonki znajduje siê kem o wysokoœci oko³o 134 m n.p.m. Mi¹¿szoœæ osadów tego kemu wynosi

21 oko³o 12 m (punkt dok. 3; przekrój geologiczny A–B). Wysokie i rozleg³e wzgórze zbudowane z pia- sków drobno- i bardzo drobnoziarnistych wystêpuje na pó³nocny wschód od jeziora Ta³towisko. Jego powierzchnia po³o¿ona jest na wysokoœci 134,1–135,7 m n.p.m. Piaski i ¿wiry tarasów kemowych. Ogromna bry³a martwego lodu zalegaj¹ca w niecce koñcowej w œrodkowej czêœci obszaru arkusza (obecnie £ajty), by³a zapewne pozosta³oœci¹ jêzora lodowego. Podobny jêzor lodowy móg³ przetrwaæ w obrêbie rynny Jeziora Szymoneckiego i na po³udnie od niego. Skrajne czêœci jêzorów, ju¿ jako bry³y martwego lodu, zaczê³y stopniowo siê wyta- piaæ, pozostawiaj¹c wokó³ piaszczyste tarasy. Tarasy kemowe wy¿sze w pó³nocnej czêœci ³¹k £ajty i przy po³udniowym brzegu Jeziora Szymoneckiego zbudowane s¹ z warstwowanych przek¹tnie i horyzontalnie piasków ró¿nych frakcji (przewaga piasków ró¿no- i drobnoziarnistych), czêsto ze ¿wirami oraz przewarstwieniami ¿wirów grubookruchowych. Powierzchnie tarasów kszta³tuj¹ siê na wysokoœci oko³o 135–136 m n.p.m. Mi¹¿szoœæ osadów przekracza 10 m. Tarasy kemowe ni¿sze, zbudowane z piasków, mu³ków i piasków ze ¿wirami, kszta³towa³y siê wokó³ bry³y martwego lodu zalegaj¹cej na obszarze dzisiejszych ³¹k £ajty, a tak¿e na wschód od bry³y le¿¹cej w miejscu dzisiejszego jeziora Jêdzelek (na po³udnie od Jagodnego Ma³ego). Za osady tych form uznano tak¿e utwory listew tworz¹cych piaszczyste pó³wy- spy przylegaj¹ce do wysoczyzny i ci¹gn¹ce siê wzd³u¿ wype³nionego torfami obni¿enia – zapewne doliny wód roztopowych biegn¹cej od jeziora Jêdzelek ku po³udniowemu wschodowi. Powierzchnie tarasów kemowych ni¿szych kszta³tuj¹ siê na wysokoœciach oko³o 120–127 m n.p.m. Osady tarasów to przede wszystkim piaski drobnoziarniste, py³owate, œrednioziarniste, mu³ki, mu³ki piaszczyste, ilaste, a tak¿e piaski ze ¿wirami. Mi¹¿szoœæ tych osadów przekracza 6 m. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe tworz¹ sandr ci¹gn¹cy siê z pó³nocy na po³udnie w zachodniej czêœci obszaru arkusza, a tak¿e niewielkie fragmenty sandru nad jeziorami Jagod- nem i Bocznym na wschodnim skraju obszaru arkusza. Osady wodnolodowcowe tworz¹ce niewielk¹ powierzchniê wystêpuj¹ na pó³nocno-wschodnim skraju. S¹ to g³ównie piaski drobnoziarniste ze ¿wirami, piaski gruboziarniste, ¿wiry piaszczyste, ¿wiry i otoczaki, miejscami piaski py³owate. Ich i¹¿szoœæ wynosi: w Jorze Ma³ej (otw. 55 i 56) oko³o 35 m, w Rybicalu (otw. 35) – oko³o 34 m, w Skorupkach (otw. 46) – oko³o 5 m, w Ta³tach – oko³o 2 m, w £awkach (otw. 39) – oko³o 28 m, w okolicach Kolonii Rybical, na pó³noc od jeziora Ta³ty – od 4,8 do 7,0 m. W Bogaczewie nad Jezio- rem Bocznym (otw. 12) mi¹¿szoœæ osadów sandru wynosi oko³o 6 m. Piaski wodnolodowcowe tworz¹ ma³o mi¹¿szy pas sandru ci¹gn¹cy siê wzd³u¿ wschod- niego brzegu Jeziora Jagodnego i nastêpnie skrêcaj¹cy ku po³udniowemu wschodowi, kontynuuj¹cy siê na obszarze arkusza Mi³ki. Sandr ten zbudowany jest z piasków drobnoziarnistych, miejscami

22 z domieszk¹ frakcji grubszych oraz z pojedynczymi ¿wirami. Jego powierzchnia po³o¿ona jest na wy- sokoœci 120,5–121,3 m n.p.m. W otworze 45 w Borkach osady sandru maj¹ mi¹¿szoœæ oko³o 7 m. Piaski i ¿wiry wodnomorenowe wystêpuj¹ na zachodnim skraju obszaru arkusza, na granicy z obszarem arkusza Mr¹gowo (Lisicki, 2001c). S¹ to osady ablacyjne oraz osady krótkiego przep³ywu wodnego. Czêœciowo przykryte s¹ glinami wodnomorenowymi omi¹¿szoœci do2m. I³y zastoiskowe wystêpuj¹ przy pó³nocnej i zachodniej granicy obszaru arkusza. S¹ to osady warwowe, br¹zowe i szare. Piaski i mu³ki wytopiskowe wystêpuj¹ w s¹siedztwie piasków wodnolodowcowych, a tak¿e na pó³noc od sandru miêdzy jeziorami O³ów i Or³o (okolice Canek). Tworzy³y siê w jeziorzyskach-zastoiskach powstaj¹cych na linii odp³ywu wód szlakiem od Jeziora Jagodnego w stronê obszaru arkusza Mi³ki, a tak¿e w wytopisku ko³o Canek. Osady te to piaski drobnoziarniste, mu³ki i mu³ki piaszczyste.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski i gliny deluwialne zosta³y rozpoznane na obszarze arkusza Miko³ajki i kontynuuj¹ siê ku pó³nocy na omawiany obszar arkusza Ryn. Wystêpuj¹ na zachodnim brzegu jeziora Ta³ty, poni¿ej skarpy obni¿enia rynnowego. Piaski, ¿wiry i mu³ki jeziorne wystêpuj¹ przy pó³nocnej i po³udniowej granicy obszaru arkusza. Powsta³y jako produkt przeróbki brzegowej i tworz¹ w miarê ci¹g³¹ listwê wzd³u¿ brzegów jezior. Czasami zawieraj¹ domieszkê szcz¹tków organicznych.

c. Holocen

Piaski jeziorne s¹toosady den dawnych jezior, znacznie szerzej rozprzestrzenionych ni¿ jeziora wspó³czesne. Znacz¹ ich zasiêg z okresu po ust¹pieniu ostatniego l¹dolodu. Wystêpuj¹ przy brzegach jezior: Ta³ty, Ta³towisko, Szymoneckie, Jagodne, Mulik, Boczne i £awki Ma³e oraz w okolicach wsi Mioduñskie (na pó³nocny zachód od jeziora Szymon) i Canki (na wschód od Rynu) oraz w lesie ko³o Kolonii Rybical. Tworz¹ p³askie powierzchnie wyniesione do 2 m nad powierzchnie jezior. Osady te to przede wszystkim piaski py³owate, drobno-, œrednio- i ró¿noziarniste, miejscami zailone, z domieszk¹ lub przewarstwieniami mu³ków. Na po³udnie od Szymonki maj¹ 7 m mi¹¿szoœci. Miejscami wystêpuj¹ na piaskach wodnolodowcowych, jak w okolicy Jagodnego Wielkiego. Ich mi¹¿szoœæ nie przekracza wówczas 2 m. Na pó³nocny zachód od ³¹k £ajty s¹ przykryte torfami. Mu³ki i i³y jeziorne wystêpuj¹ w obrêbie ³¹k £ajty w miejscu istniej¹cego tu dawniej jeziora, a wczeœniej du¿ej bry³y martwego lodu, a tak¿e na pó³noc od tych ³¹k, gdzie na du¿ych

23 powierzchniach s¹ przykryte torfami. Stwierdzono je równie¿ w obni¿eniach w okolicy Rynu i nad jeziorem £awki, gdzie le¿¹ pod gytiami. W otworach wiertniczych 37, 42 i 43 okreœlane s¹ czêsto jako gliny ilaste, lecz w rzeczywistoœci s¹ to i³y, i³y piaszczyste, mu³ki i piaski. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 3,5–12,0 m. Na powierzchni terenu gytie stwierdzono w obni¿eniach na po³udniowy wschód od Rynu oraz w dwóch miejscach na po³udnie od jeziora Ta³ty: w rynnie biegn¹cej na po³udnie wzd³u¿ zachodniej granicy obszaru arkusza i w obni¿eniu w okolicy otworu 56. Czêœciej wystêpuj¹ one pod torfami, m.in. w kilku niewielkich obni¿eniach miêdzy jeziorami Ta³ty i Ta³towisko, na pó³noc od jeziora Guber, na zachód i po³udniowy wschód od jeziora Jêdzelek oraz przede wszystkim w obni¿eniu ³¹k £ajty. Tutaj gytie prawdopodobnie wype³niaj¹ ca³y dawny zbiornik jeziorny, lecz jedynie w dwóch miejscach, w których mi¹¿szoœæ torfów nie osi¹ga 2 m, uda³o siê stwierdziæ ich obecnoœæ. Miejscami gytie przechodz¹ w kredê jeziorn¹. Piaski humusowe den dolinnych i zag³êbieñ bezodp³ywowych wy- stêpuj¹ w niewielkiej dolinie cieku ³¹cz¹cego jeziora Ta³ty i Jorzec, w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza. Torfy wype³niaj¹ w obrêbie obszaru arkusza dziesi¹tki ró¿nej wielkoœci obni¿eñ. Znacz¹ zasiêg dawnych zbiorników wodnych oraz dolinne drogi odp³ywu wód roztopowych. Ich mi¹¿szoœci czêsto przekraczaj¹ 2 m. Najwiêksze, siêgaj¹ce 4–5 m, stwierdzono w obni¿eniach wytopiskowych w po³udniowej czêœci obszaru i w niewielkich obni¿eniach. W obni¿eniu £ajty mi¹¿szoœci torfów siê- gaj¹ 3 m. Podobne mi¹¿szoœci maj¹ torfy w obni¿eniu doko³a jeziora Jêdzelek. Torfy, których mi¹¿szoœæ nie dochodzi do 2 m, le¿¹ na glinach zwa³owych, piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych, mu³kach i i³ach jeziornych, piaskach jeziornych oraz gytiach i kredzie jeziornej. Namu³y torfiaste wystêpuj¹ w kilku zag³êbieniach we wschodniej czêœci obszaru arkusza. Najwiêksze powierzchnie zajmuj¹ w czêœci po³udniowej, gdzie wype³niaj¹ rozga³êzione obni¿e- nia wytopiskowo-erozyjne – prawdopodobnie szlaki odp³ywu wód lodowcowych, przekszta³cone potem w zbiorniki przep³ywowe.

B. TEKTONIKA I RZEBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Na temat tektonicznych deformacji pod³o¿a osadów czwartorzêdowych na obszarze arkusza Ryn brak jest szczegó³owych danych. Badania geoelektryczne (So³onowicz, 1989) i informacje uzyskane z profili otworów kartograficznych dowiod³y, ¿e powierzchnia podczwartorzêdowa jest doœæ urozmaicona. Zbudowana jest ona z utworów górnokredowych i paleoceñskich (GaŸdzicka, 1988), a tak¿e eoceñskich, oligoceñskich i mioceñskich (tabl. III), co wynika z interpretacji wyników badañ

24 na obszarach arkuszy s¹siednich (S³odkowska, 2008). Najwy¿ej po³o¿one s¹ czêœci po³udniowo-wschodnia i pó³nocna, gdzie powierzchnia podczwartorzêdowa le¿y na wysokoœciach powy¿ej 40–50 m p.p.m. Najni¿sze miejsca to obni¿enie w rejonie Jeziora Jagodnego oraz d³uga w¹ska dolina przebiegaj¹ca przez ca³y obszar arkusza z pó³nocnego zachodu na po³udniowy wschód. W obu tych rejonach powierzchnia pod³o¿a opada poni¿ej 120 m p.p.m. Deniwelacje stropu pod³o¿a wynosz¹ oko³o 90 m. W pó³nocno-zachodniej czêœci wspomnianej wy¿ej doliny, na jej po³udniowo-zachodnim zboczu, znajduje siê krawêdŸ o wysokoœci 10–20 m. W dnie doliny stwierdzono osady paleocenu (otw. 42 – Szymonka). W pod³o¿u w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza Ryn, na wysokoœci 33,9 m p.p.m. (otw. 10 – Szczyba³y Gi¿yckie) stwierdzono piaski kwarcowe i ni¿ej mu³ki z mi¹¿szymi przewarstwieniami wêgla brunatnego. Powierzchnia podczwartorzêdowa zosta³a ukszta³towana w wyniku procesów tektonicznych, na które mog³y siê na³o¿yæ procesy glacitektoniczne oraz – z ca³¹ pewnoœci¹ – czwartorzêdowe procesy erozyjne. Znaczne zró¿nicowanie litologiczne i stratygraficzne utworów pod³o¿a oraz zró¿nicowanie wysokoœci wystêpowania ska³ kredy górnej i utworów poszczególnych ogniw paleogenu i neogenu na obszarze arkusza Ryn oraz obszarach s¹siednich, wskazuj¹ na prawdo- podobne istnienie w pod³o¿u systemu uskoków. Uskoki te, biegn¹ce wzd³u¿ kierunku pó³nocny zachód–po³udniowy wschód, podobnie jak opisana wczeœniej dolina, t³umacz¹ powy¿sze ró¿nice. W rejonie Starej Rudówki prawdopodobnie uskoki blokowo wynosz¹ ku górze utwory kredy górnej. Tam le¿¹ one oko³o 40–50 m wy¿ej, ni¿ w okolicy. W rejonie Szymonki powierzchnia utworów kredy górnej jest obni¿ona w stosunku do okolicy o oko³o 25 m. Mo¿liwe, ¿e uskoki kontynuuj¹ siê w obie strony wzd³u¿ wspomnianej doliny, ale z powodu braku wierceñ nie ma na to dowodów. Uskoki miejscami prawdopodobnie zaburzaj¹ doln¹ czêœæ utworów czwartorzêdowych, lecz w wiêkszoœci wyga- saj¹ siê na granicy utworów starszych i czwartorzêdowych. System uskoków powsta³ wiêc prawdopodobnie pod koniec neogenu i uleg³ odm³odzeniu jeszcze w plejstocenie œrodkowym. Zaburzenia glacitektoniczne w obrêbie osadów czwartorzêdowych s¹ hipotetyczne, gdy¿ zosta³y wyinterpretowane jedynie na podstawie badañ geofizycznych obrazuj¹cych wzajemne po³o¿enie osa- dów nisko- i wysokooporowych (So³onowicz, 1989). W otworze 8 (Or³o) zlokalizowanym w strefie moren czo³owych w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza od powierzchni le¿¹ 37-metrowej mi¹¿szoœci gliny zwa³owe. Tak du¿a mi¹¿szoœæ glin, w porównaniu z kilku–kilkunastometrowymi mi¹¿szoœciami glin najm³odszych w innych otworach, mo¿e wskazywaæ na zaburzenia glacitektoniczne w efekcie dzia³alnoœci l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y. W ods³oniêciach w obrêbie moren czo³owych nie zaobserwowano struktur osadów, które sugerowa³yby istnienie zaburzeñ glacitektonicznych. Jedynym miejscem, gdzie stwierdzono naprzemienne, oboczne wystêpowanie glin zwa³owych i drobnoziarnistych zielonkawych piasków z glaukonitem, jest ods³oniêcie w obrêbie moreny czo³owej w skarpie leœnej drogi na pó³nocny wschód od wsi Tros. Jednak¿e w osadach moren

25 czo³owych na obszarze arkusza Miko³ajki (Lisicki, 1999, 2001b), kontynuuj¹cych siê na obszarze arkusza Ryn (w po³udniowo-zachodniej jego czêœci, na zachodnim brzegu jeziora Ta³ty), stwierdzono (szczególnie w okolicach wsi Nowe Sady) liczne zaburzenia glacitektoniczne.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

W mastrychcie górnym i paleocenie dolnym (tab. 2), w zbiorniku bêd¹cym czêœci¹ bruzdy duñsko-polskiej, trwa³a sedymentacja morska. W rejonie obszaru arkusza Ryn osadza³y siê piaskowce z glaukonitem. Zespo³y nanoplanktonu wapiennego w osadach paleocenu stwierdzonych w otworze 42 wykazuj¹ du¿e podobieñstwo do tych wystêpuj¹cych w osadach na terenie Danii oraz w otworach wiertniczych w dnie Morza Pó³nocnego (GaŸdzicka, 1988). Pod koniec paleocenu nast¹pi³a regresja morza, które ponownie transgredowa³o w eocenie. W tym okresie powstawa³y piaski kwarcowo-glaukonitowe. W oligocenie dolnym morze istnia³o nadal, lecz pod koniec tego okresu wycofa³o siê. W zbiornikach przybrze¿nych lagunowych i jeziornych osadza³y siê piaski z substancj¹ brunatno- wêglow¹, miejscami mu³ki z przewarstwieniami wêgla brunatnego. W miocenie nadal trwa³a sedymentacja l¹dowa: akumulowane by³y i³y, mu³ki i piaski, miejscami z wk³adkami wêgla brunatnego. Pod koniec neogenu utworzy³ siê system uskoków, bêd¹cy echem orogenezy alpejskiej. W plejstocenie dolnym, w obrêbie doliny, utworzy³o siê jezioro, w którym osadza³y siê piaski drobnoziarniste i mu³ki. W plejstocenie œrodkowym najstarszy l¹dolód (zlodowacenia Narwi) egzarowa³ powierzchniê i z³o¿y³ gliny, których ma³omi¹¿sze pozosta³oœci zachowa³y siê tylko w obni¿eniu wspomnianej wy¿ej doliny. Recesja tego l¹dolodu zostawi³a œlad – w postaci pokrywaj¹cej gliny i prawdopodobnie starsze osady – pokrywy sandrowej. Podczas zlodowacenia Nidy (w stadia³ach dolnym i górnym) l¹dolód dwukrotnie nasun¹³ siê na obszar Pojezierza Mazurskiego, pozostawiaj¹c dwa poziomy glin zwa³owych rozdzielone doœæ mi¹¿szym poziomem osadów wodnolodowcowych. W czasie zlodowacenia Sanu 1, po okresie sedymentacji zastoiskowej, która miejscami pozostawi³a mi¹¿sze osady piasków, i³ów i mu³ków, zosta³y z³o¿one gliny zwa³owe, które zachowa³y siê g³ównie w pó³nocnej czêœci obszaru. Stadia³ dolny zlodowacenia Sanu 2, w pó³nocnej czêœci obszaru, rozpocz¹³ siê uformowaniem mi¹¿szych osadów jeziorno-lodowcowych, tzw. czerwonego kompleksu ilastego (Lisicki, 2003). Nastêpnie na osady te wkroczy³ l¹dolód, który pozostawi³ poziom glin zwa³owych. W okresie recesji zosta³y z³o¿one osady wodnolodowcowe i zastoiskowe (mu³ki i piaski). Stadia³ górny rozpocz¹³ siê akumulacj¹ przed nasuwaj¹cym siê l¹dolodem mi¹¿szych piasków i ¿wirów wodnolodowcowych. Akumulowane one by³y na ró¿nych wysokoœciach na ca³ym obszarze arkusza. Gliny zwa³owe

26 Tabela 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro

Namu³y torfiaste — Q Akumulacja mineralno-organiczna w dolinkach i zag³êbie- nht niach Torfy — Q th Akumulacja bagienna Piaski humusowe den dolinnych i zag³êbieñ bez- Zamulanie dolin i zag³êbieñ bezodp³ywowych, akumu- odp³ywowych — Q lacja mineralno-organiczna phh

Gytie i kreda jeziorna — Q gy h Holocen Mu³ki i i³y jeziorne — jli Q mi h Akumulacja jeziorna Piaski jeziorne — jli Q p h

jli Piaski, ¿wiry i mu³ki jeziorne — Q Akumulacja jeziorna p¿

Piaski i gliny deluwialne — jd Q Zmywanie osadów ze zboczy i akumulacja u ich pod- pg nó¿y lub w obni¿eniach

jb B3 Wytapianie osadów z bry³ martwego lodu i krótki transport Piaski i mu³ki wytopiskowe — Q 4 pm p wodny lub b³otny

jfgg B3 Akumulacja osadów wytapianych z bry³ martwego lodu, Gliny wodnomorenowe — Q 4 g p sp³ywy b³otne

jb B3 I³y zastoiskowe — Q Akumulacja zastoiskowa w lokalnych obni¿eniach i p4

Piaski i ¿wiry wodnomorenowe — jfgg Q B3 Akumulacja osadów wytapianych z bry³ martwego lodu, p¿ p4 krótki transport wodny, sp³ywy b³otne

jfg B3 Piaski wodnolodowcowe — Q 4 p p Erozja i akumulacja wodnolodowcowa, powstanie szlaku sandrowego Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — jfg Q B3 p¿ p4

Piaski, mu³ki i piaski ze ¿wirami tarasów kemowych Akumulacja w zbiornikach wokó³ topniej¹cych du¿ych — jtk Q B3 bry³ martwego lodu oraz mniejszych bry³ i w dolinach p p4 czêœciowo wype³nionych lodem

Piaski i ¿wiry tarasów kemowych — jtk Q B3 Akumulacja w zbiornikach wokó³ topniej¹cych du¿ych p¿ p4 bry³ martwego lodu oraz miêdzy bry³ami martwego lodu

Mu³ki, piaski i ¿wiry kemów — jk Q B3 mp p4 Akumulacja miêdzy bry³ami martwego lodu Piaski i ¿wiry, miejscami gliny zwa³owe w sp³ywach, kemów — jk Q B3 p¿ p4

Stadia³ górny Gliny zwa³owe w sp³ywach moren martwego lodu Wytapianie materia³u z bry³ martwego lodu, akumulacja Zlodowacenie Wis³y — jgm Q B3 na osadach piaszczysto-¿wirowych moren martwego lodu gzw p4

Piaski i ¿wiry, miejscami gliny zwa³owe w sp³ywach, Akumulacja przez wody lodowcowe pomiêdzy bry³ami jgm B3 martwego lodu

Plejstocen Zlodowacenia pó³nocnopolskie moren martwego lodu — Q 4 Czwartorzêd p¿ p

Gliny zwa³owe w sp³ywach akumulacji szczelinowej Akumulacja pokryw glin wytapianych z lodu na osadach i ozów — jgs Q B3 piaszczysto-¿wirowych form akumulacji szczelinowej gzw p4

Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej i ozów Akumulacja w szczelinach lodowych — jgs Q B3 p¿ p4

Gliny zwa³owe w sp³ywach moren czo³owych Akumulacja pokryw glin wytapianych z lodu na osadach — jgcQ B3 piaszczysto-¿wirowych moren czo³owych gzw p4

27 cd. tabeli 2

Piaski i ¿wiry z g³azami oraz gliny zwa³owe w sp³ywach Akumulacja u czo³a l¹dolodu, depozycja grawitacyjna moren czo³owych — jgcQ B3 i przez wody lodowcowe p¿ p4

Mu³ki, piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe moren wyciœniêcia Glacitektoniczne przemodelowanie pod³o¿a pod stop¹ l¹dolodu — jgw Q B3 mp p4 Akumulacja lodowcowa w strefach z intensywnym jg B3 Piaski i ¿wiry lodowcowe — Q 4 przep³ywem wód lodowcowych. Rozmywanie i degrada- p¿ p cja glin zwa³owych

jg B3 Akumulacja lodowcowa. Egzaracja. Stadia³ górny Gliny zwa³owe — Q Procesy glacitektoniczne. gzw p4 Transgresja l¹dolodu Piaski, ¿wiry i piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe Erozja i akumulacja wodnolodowcowa przed czo³em na- — jfg Q B3 suwaj¹cego siê l¹dolodu p¿ p4

jb B3 Akumulacja zastoiskowa w lokalnych obni¿eniach przed Mu³ki i i³y zastoiskowe — Q 4 Zlodowacenie Wis³y mi p czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu Gliny zwa³owe z przewarstwieniami piasków lodowco- Akumulacja lodowcowa. Egzaracja. Zlodowacenia pó³nocnopolskie wych, miejscami ¿wiry lodowcowe — jg Q B2 Transgresja l¹dolodu gzw p4

Mu³ki, i³y i piaski zastoiskowe — jb Q B2 Akumulacja zastoiskowa w lokalnych obni¿eniach przed mi p4 czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu Stadia³ œrodkowy

Piaski, ¿wiry i piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe Erozja i akumulacja wodnolodowcowa przed czo³em top- (górne) — jfg QO niej¹cego l¹dolodu p¿2 p3

Piaski i mu³ki zastoiskowe (górne) — jb QO Akumulacja zastoiskowa w lokalnych obni¿eniach przed pm2 p3 czo³em topniej¹cego l¹dolodu Gliny zwa³owe, miejscami piaski i ¿wiry lodowcowe Akumulacja lodowcowa. Egzaracja. — jg QO Transgresja l¹dolodu gzw p3

jfg O Erozja i akumulacja wodnolodowcowa przed czo³em na- Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — Q 3 Zlodowacenie Odry p¿1 p suwaj¹cego siê l¹dolodu

jb O Akumulacja zastoiskowa w lokalnych obni¿eniach przed Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe (dolne) — Q 3 Zlodowacenia œrodkowopolskie pm1 p czo³em nasuwaj¹cego siê l¹dolodu

Piaski, i³y i mu³ki zastoiskowe — jb QG 3 Akumulacja zastoiskowa w lokalnych obni¿eniach przed pi p2 czo³em topniej¹cego l¹dolodu Gliny zwa³owe, miejscami z przewarstwieniami piasków Akumulacja lodowcowa. Egzaracja. lodowcowych — jg QG 3 Transgresja l¹dolodu gzw p2

Stadia³ górny Piaski i piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe — Erozja i akumulacja wodnolodowcowa przed czo³em na- jfg G3 Plejstocen Q suwaj¹cego siê l¹dolodu pp¿ p2

Mu³ki i piaski zastoiskowe — jb QG1 Akumulacja zastoiskowa w lokalnych obni¿eniach przed mp p2 czo³em topniej¹cego l¹dolodu

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — jfg QG1 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa przed czo³em top- p¿ p2 niej¹cego l¹dolodu Zlodowacenie Sanu 2 Czwartorzêd jg G1 Akumulacja lodowcowa. Egzaracja. Gliny zwa³owe — Q 2 Transgresja l¹dolodu

Stadia³ dolny gzw p

jli -g G1 Akumulacja jeziorno-lodowcowa w lokalnych obni¿eniach Zlodowacenia po³udniowopolskie I³y czerwone jeziorno-lodowcowe — Q i p2 przed czo³em transgreduj¹cego l¹dololodu

jg S Akumulacja lodowcowa. Egzaracja. Gliny zwa³owe — Q Transgresja l¹dolodu gzw p2

Mu³ki, piaski i i³y zastoiskowe — jb Q S Akumulacja zastoiskowa w lokalnych obni¿eniach przed mp p2 czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Zlodowacenie Sanu 1

28 cd. tabeli 2

Gliny zwa³owe, miejscami z przewarstwieniami pia- Akumulacja lodowcowa. Egzaracja. sków lodowcowych — jg N3 Transgresja l¹dolodu górny Q 2 Stadia³ gzw p

jfg N1 Piaski wodnolodowcowe — Q 2 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa przed czo³em p p topniej¹cego l¹dolodu Zlodowacenia

po³udniowipolskie Gliny zwa³owe, miejscami z przewarstwieniami pia- Akumulacja lodowcowa. Egzaracja. Zlodowacenie Nidy jg N1 Transgresja l¹dolodu

Stadia³ dolny sków i mu³ków lodowcowych — Q gzw p2

Piaski, miejscami ze ¿wirami, wodnolodowcowe — Erozja i akumulacja wodnolodowcowa przed czo³em jfg Q A topniej¹cego l¹dolodu p p1 Plejstocen Narwi

najstarsze jg A Czwartorzêd Akumulacja lodowcowa. Egzaracja. Gliny zwa³owe — Q 1 Zlodowacenia Zlodowacenie gzw p Transgresja l¹dolodu

Plejstocen jli Piaski i mu³ki jeziorne (?) — Q Akumulacja jeziorna (?) dolny pm p0 Powstanie systemu uskoków w orogenezie alpejskiej

I³y, mu³ki i piaski, miejscami z wk³adkami wêgla Akumulacja w zbiornikach œródl¹dowych (jeziorna) j

Neogen Miocen brunatnego — M im

Mu³ki i piaski kwarcowe z przewarstwieniami wêgla Akumulacja jeziorna i lagunowa j

dolny brunatnego — Ol

Oligocen m Oligocen

Piaski kwarcowo-glaukonitowe — j E pQ Eocen Paleogen Mu³ki i piaski kwarcowo-glaukonitowe j Pc mpQ Paleocen Paleocen Akumulacja morska dolny (dan)

Mastrycht Piaskowce z glaukonitem — j Cr górny pc m3 Kreda Mastrycht Kreda górna

powsta³e po wytopieniu l¹dolodu stadia³u górnego równie¿ zachowa³y siê na ca³ym obszarze arkusza. W g³êbokiej dolinie (rynnie) w okolicach Szymonki po ust¹pieniu l¹dolodu osadzi³y siê mi¹¿sze piaski, i³y i mu³ki zastoiskowe. Przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu zlodowacenia Odry powsta³o obszerne zastoisko, którego osady wystêpuj¹ na prawie ca³ym obszarze arkusza. W pó³nocnej czêœci obszaru na osadach zastoiskowych zosta³ uformowany du¿y i mi¹¿szy sandr piaszczysto-¿wirowy. L¹dolód pozostawi³ na ca³ym obszarze znacznej mi¹¿szoœci poziom glin zwa³owych. W czasie recesji l¹dolodu w obni¿e- niach tworzy³y siê zbiorniki zastoiskowe, w których zosta³y zakumulowane piaski i mu³ki. Zarówno gliny, jak i osady zastoiskowe zosta³y nastêpnie przykryte p³aszczem osadów wodnolodowcowych. L¹dolód zlodowacenia Wis³y dwukrotnie nasun¹³ siê na powierzchniê obszaru. Przed transgreduj¹cym l¹dolodem stadia³u œrodkowego powstawa³y lokalne zbiorniki zastoiskowe. L¹dolód pozostawi³ po sobie poziom glin zwa³owych, rozpoznany na ca³ym obszarze arkusza.

29 Przed nasuwaj¹cym siê l¹dolodem stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y równie¿ tworzy³y siê lokalne zbiorniki zastoiskowe, a na osadach zastoiskowych miejscami sypane by³y piaski i ¿wiry wodnolodowcowe. L¹dolód ten obj¹³ swym zasiêgiem ca³y obszar arkusza i pozostawi³ po sobie poziom glin zwa³owych, miejscami zast¹pionych piaskami i ¿wirami lodowcowymi. W czasie recesji czo³o l¹dolodu zatrzyma³o siê w odleg³oœci kilku–kilkunastu kilometrów na po³udnie od obszaru arkusza Ryn, na pó³nocnych obrze¿eniach dzisiejszego jeziora Œniardwy. Ten okres okreœla siê jako fazê pomorsk¹ stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y. Kolejny etap deglacjacji i rozwoju rzeŸby mia³ miejsce ju¿ na obszarze arkusza Ryn. Wody p³yn¹ce w szczelinach lodowych akumulowa³y materia³ przysz³ych form szczelinowych. Niektóre z nich zosta³y pokryte p³aszczem glin zwa³owych w sp³ywach. Na czêœciowo uwalnianym od lodu obszarze, w przetainach i rozpadlinach by³ akumulowany materia³ przysz³ych kemów. L¹dolód znaczy³ swoje etapowe postoje akumulacj¹ moren czo³owych, które widoczne s¹ na po³udniu, w okolicach jeziora Ta³ty i wsi Stare Sady (moreny wyciœniêcia) oraz na pó³nocy – w okolicach miejscowoœci Ryn, Jeziorko, Tros i Szczyba³y Gi¿yckie (moreny akumulacyjne). Wzgórza morenowe s¹ rozleg³e i tworz¹ wyraŸne kulminacje. Niektóre pokryte s¹ mi¹¿szymi glinami zwa³owymi w sp³ywach. Obszar pomiê- dzy morenami w po³udniowej i pó³nocnej czêœci obszaru sta³ siê stref¹ rozpadu l¹dolodu na lód sta- gnuj¹cy i póŸniej martwy. U krawêdzi bry³ martwego lodu gromadzi³y siê osady przysz³ych moren martwego lodu. Bardzo du¿a bry³a martwego lodu pozosta³a w centralnej czêœci obszaru, w rejonie dzisiejszych ³¹k £ajty i jeziora Szymon. Podobna, lecz nieco mniejsza bry³a zosta³a w obni¿eniu jeziora Jêdzelek. Rynny lodowcowe równie¿ wype³ni³y siê martwym lodem. Wokó³ obu du¿ych bry³ martwego lodu gromadzi³y siê osady z ich wytopienia, tworz¹c tarasy kemowe. Od strefy moren czo³owych na pó³nocy obszaru uformowa³ siê po³udnikowo biegn¹cy szlak odp³ywu sandrowego. Podobny szlak, którego materia³ jest nieco drobniejszy, powsta³ we wschodniej czêœci obszaru. Rozci¹ga³ siê od okolic dzisiejszego jeziora Niegocin i prowadzi³ wzd³u¿ jezior Bocznego i Jagodnego, by ostatecznie skierowaæ siê, ju¿ poza obszarem arkusza Ryn, w stronê Okar- towa i pó³nocno-wschodnich krañców jeziora Œniardwy. Szlak ten, zapewne ze spokojniejszym przep³ywem, mia³ w swym ostatnim etapie rozwoju okres akumulacji piasków i mu³ków o charakterze wytopiskowym lub zastoiskowym. Podobne osady powstawa³y w wytopisku w okolicach jezior Or³o i O³ów. Z bry³ martwego lodu pogr¹¿onych w osadach wodnolodowcowych wytapia³y siê i sp³ywa³y w formie jêzorów b³otnych piaszczysto-¿wirowe i gliniaste osady wodnomorenowe. W niewielkich zastoiskach trwa³a akumulacja i³ów. U schy³ku plejstocenu i w pocz¹tkach holocenu, w ch³odniejszych warunkach klimatycznych, u podnó¿y zboczy tworzy³y siê osady deluwialne. W zbiornikach jeziornych powstawa³y piaski, ¿wiry i mu³ki.

30 W holocenie, pod koniec okresu preborealnego, zaczê³y intensywnie zanikaæ ostatnie bry³y martwego lodu, w tym dwie du¿e – w rejonie ³¹k £ajty i jeziora Jêdzelek. Uwolni³y siê te¿ od lodu rynny polodowcowe. Powsta³y zbiorniki jeziorne, w których osadza³y siê piaski oraz mu³ki i i³y. Osady te znacz¹ du¿o wiêkszy zasiêg jezior we wczesnym holocenie, ni¿ obecnie. Powsta³a dolina rzeki Guber, która zaczê³a prowadziæ swe wody w kierunku pó³nocnym. W zag³êbieniach bezodp³ywowych i w¹skich rozciêciach dolinnych by³y akumulowane namu³y torfiaste i piaski humusowe, w jeziorach tworzy³y siê gytie, kreda jeziorna, a potem w trakcie ich zarastania – torfy. Akumulacja jeziorna, rzeczna, deluwialna i bagienna trwa do dzisiaj. Dzia³alnoœæ cz³owieka w XVIII–XIX w. doprowadzi³a do przekszta³cenia zaroœniêtego jeziora (torfowiska) £ajty w koœne ³¹ki.

IV. PODSUMOWANIE

W trzech otworach badawczych dla SMGP (kartograficznych) wykonanych na obszarze arkusza Ryn osi¹gniêto utwory pod³o¿a czwartorzêdu. Na podstawie badañ nanoplanktonu rozpoznano utwory kredy i paleocenu. Badania petrograficzne osadów pobranych z rdzeni wiertniczych umo¿liwi³y roz- poziomowanie glin zwa³owych i zaliczenie ich do odpowiednich litotypów stratygraficznych. W wyniku badañ wykazano, ¿e na terenie arkusza wystêpuje dziewiêæ poziomów glin zwa³owych nale¿¹cych do szeœciu zlodowaceñ oraz rozdzielaj¹ce gliny osady wodnolodowcowe i zastoiskowe. Wspó³czynniki petrograficzne glin zwa³owych i procentowa zawartoœæ wystêpuj¹cych w nich ¿wirów s¹ zgodne z danymi otrzymanymi wczeœniej dla odpowiednich glin z obszarów arkuszy s¹siednich. S¹ one charakterystyczne nie tylko dla Pojezierza Mazurskiego, ale dla ca³ej Polski pó³nocno-wschodniej i ca³ego dorzecza Wis³y (Lisicki, 2003). Badania geofizyczne prowadzone na obszarze arkusza, a tak¿e nawi¹zanie do wczeœniej wykonanych podobnych badañ na obszarach s¹siednich, pozwoli³y na odtworzenie powierzchni podczwar- torzêdowej, a tak¿e pomog³y w wydzieleniu kompleksów litostratygraficznych. Prace kartograficzne przeprowadzone w ramach reambulacji na obszarze arkusza Ryn, wraz z analiz¹ kilkudziesiêciu profili otworów wiertniczych i kolejnych kilkudziesiêciu profili sond mecha- nicznych (WH), pozwoli³y na lepsze rozpoznanie budowy geologicznej, a tak¿e procesów geologicznych, które mia³y miejsce w plejstocenie górnym. Nie rozwi¹zano jednak wszystkich problemów. Zbyt ma³a liczba g³êbokich otworów wiertniczych nie pozwoli³a w pe³ni poznaæ budowy geologicznej w niektórych rejonach. Brak pewnych ogniw stratygraficznych pozwala przypuszczaæ, ¿e ich osady nie zosta³y rozpoznane lub zosta³y znisz- czone w kolejnych etapach tworzenia siê rzeŸby. Brak równie¿ osadów organicznych z ciep³ych okre- sów rozdzielaj¹cych kolejne zlodowacenia. Ich obecnoœæ pomog³aby zapewne w dok³adniejszym roz- poziomowaniu utworów plejstocenu i okreœleniu ich wieku.

31 Dalszych badañ geologicznych wymagaj¹ moreny czo³owe (prawdopodobnie spiêtrzone) w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza. Dostêp do wiêkszych obecnie zasobów materia³u dotycz¹cego omawianego rejonu (profile geologiczne otworów, nowe wiercenia mechaniczne i sondy, kwerenda ods³oniêæ naturalnych) oraz indy- widualne spojrzenie autorów na osady i formy rozpoznane w terenie, przyczyni³y siê do stworzenia w ramach reambulacji arkusza Ryn odmiennego obrazu budowy geologicznej tego obszaru w stosunku do wersji Laskowskiego i Lewiñskiej (1993, 1994).

Warszawa, 2013 r.

LITERATURA

Berninger O.,1923 – Morphologische Beobachtungen im Gebiete der mittleren Alle. Ein Beitrag zur Kenntnis der Oberflächengestaltung Ostpreussens. Geol. Arch., 2. Bogacki M.,1960 – Mapa geomorfologiczna 1:50 000, ark. Pisz. Inst. Geogr. PAN, Toruñ. Bogacki M., 1967 – Morfologia doliny Pisy na tle poziomów sandrowych. Pr. i Stud. Inst. Geogr. UW, 1. Butrym J.,1989 – Wyniki pomiarów wieku termoluminescencyjnego próbek osadów z wierceñ dla arkusza Ryn Szcze- gó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Ciuk E.,1966a – Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:500 000. Mapa mi¹¿szoœci miocenu. Inst. Geol., Warszawa. Ciuk E.,1966b – Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:500 000. Mapa ukszta³towania sp¹gu miocenu. Inst. Geol., Warszawa. Ciuk E.,1966c – Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:500 000. Mapa ukszta³towania stropu miocenu. Inst. Geol., Warszawa. Gagel C.,1899 – Bericht über die Aufnahmearbeiten auf den Blättern Lötzen, Steinort und Kruglanken. Jb. Preuss. Geol. Landesanst., 19. Gagel C.,1925 – Über die Beschaffenheit und Herkunft des roten ostpreussischen Decktons. Jb. Preuss. Geol. Lande- sanst., 46. GaŸdzicka E.,1988 – Sprawozdanie z analizy nanoplanktonu wapiennego wykonanej w ramach tematu: G-245/II Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Ryn. Wiercenia Szymonka i Stara Rudówka. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Halicki B.,1935 – O zasiêgu zlodowacenia w Polsce pó³nocno-wschodniej. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 41. Halicki B.,1950 – Z zagadnieñ stratygrafii plejstocenu na Ni¿u Europejskim. Acta Geol. Pol., 1, 2: 106–142. Hess von Wichdorff H.,1914 – Das masurische Interstadial. Jb. Preuss. Geol. Landesanst., 35,2. Hoffmann B., 1932 – Masuren. Grundzüge einer Morphologie der masurischen Landschaft. W: Der Nordosten. 1. Wroc³aw. Jañczak J.(red.), 1999 – Atlas jezior Polski. 3. Bogucki Wyd. Nauk. SC, Poznañ. Juskowiak M.,1967 – Kreda górna ³¹cznie z albem górnym i dano-paleocenem w po³udniowo-wschodniej czêœci syneklizy peryba³tyckiej. Kwart. Geol., 11,2.

32 Kenig K.,Krystek B.,1989 – Badanie litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdu, SMGP, ark. Ryn. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Kondracki J.,1952 – Uwagi o ewolucji morfologicznej Pojezierza Mazurskiego. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 65. Kondracki J.,1957 – Pojezierze Mazurskie jako region naturalny. Geogr. w Szk., 10, 5. Kondracki J.,1972a – Polska pó³nocno-wschodnia. PWN, Warszawa. Kondracki J.,1972b – Pojezierze Mazurskie. W: Geomorfologia Polski. 2. Ni¿ Polski (red. R. Galon). PWN, Warszawa. Kondracki J.,2009 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kondracki J.,Pietkiewicz S.,1961 – North-east Poland. The last glaciation and the terminal stages of the Middle-Polish glaciation in NE Poland. Guide-book of excursion D. 6th INQUA Congress, Warszawa. Kondracki J.,Pietkiewicz S.,1967 – Czwartorzêd pó³nocno-wschodniej Polski. W: Czwartorzêd Polski (red. R. Galon, J. Dylik). PWN, Warszawa. Körnke B.,1930 – Letztglazialer Eisabbau und Flussgeschichte im nördlichen Ostpreussen und seinen Nachbargebieten. Zeitschr. Dtsch. Geol. Ges., 82. Laskowski K.,Lewiñska A.,1993 – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Ryn (142). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Laskowski K.,Lewiñska A.,1994 – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Ryn (142). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Lisicki S., 1996 – Stratygrafia plejstocenu centralnej czêœci Pojezierza Mazurskiego. W: Stratygrafia plejstocenu Polski (mat. 2. konf.; red. L. Marks). Grabanów, 18–20 wrzeœnia 1995. Lisicki S.,1997a – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Mr¹gowo (141). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Lisicki S.,1997b – Pleistocene of the Mr¹gowo Lakeland. Geol. Quart., 41,3. Lisicki S.,1998a – Attempt of lithostratigraphic correlation of tills in northeastern Poland and southern Lithuania. Geol. Quart., 42, 2: 161–172. Lisicki S.,1998b – Osady interglacja³u mazowieckiego w centralnej czêœci Pojezierza Mazurskiego. Prz. Geol., 46,2. Lisicki S.,1999 – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Miko³ajki (180). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Lisicki S.,2000a – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Orzysz (181). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Lisicki S.,2000b – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Orzysz (181). Pañstw. Inst. Geol., Warsza- wa. [dokument elektroniczny] Lisicki S.,2001a – Geneza niecki jeziora Œniardwy i budowa geologiczna jej otoczenia w œwietle nowych danych geologicznych. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 397. Lisicki S.,2001b – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Miko³ajki (180). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Lisicki S.,2001c – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Mr¹gowo (141). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Lisicki S.,2003 – Litotypy i litostratygrafia glin lodowcowych plejstocenu dorzecza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177. Lisicki S.,Rychel J., 2006 – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Wydminy (144). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny]

33 Lisicki S.,Rychel J.,2007 – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Wydminy (144). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] £yczewska J.,1958 – Stratygrafia paleogenu i neogenu Polski pó³nocnej. Kwart. Geol., 2, 1: s. 127–160. Mojski J.E., 1969 – Stratygrafia mezoplejstoceñskich osadów lodowcowych. Kwart. Geol., 13,2. Mojski J.E., Rühle E., 1965 – Czwartorzêd. W: Atlas Geologiczny Polski. Zagadnienia stratygraficzno-facjalne 1:3 000 000. 12. Inst. Geol., Warszawa. Muchowski J.,Stêpieñ A.,Hoffmann E., 1995 – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Ster³awki Wielkie (103). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Muchowski J.,Stêpieñ A.,Hoffmann E., 2000 – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Ster³awki Wielkie (103). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Nowicki A.J., 1965 – Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:50 000. Mapa mi¹¿szoœci nadk³adu miocenu. Wyd. Geol., Warszawa. Roszko L.,1968 – Recesja ostatniego l¹dolodu z terenu Polski. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74. Rühle E.,1955 – Review of the data concerning the substratum of the Quaternary in the north-eastern part of the Polish Lowland. Biul. lnst. Geol., 6, 70. Rühle E.,1974 – Pokrywa kenozoiczna. W: Ska³y platformy prekambryjskiej w Polsce. 2. Pokrywa osadowa (red. A. £aszkiewicz). Pr. Inst. Geol., 74: 186–226. Rychel J.,2014 – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Kêtrzyn (102). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Rychel J.,2015 – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Kêtrzyn (102). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] S³odkowska B.,2008 – Wyniki analiz palinologicznych próbek osadów trzeciorzêdowych z ark. Kêtrzyn SMGP 1:50 000 (Marszewo K-1, Gier³o¿ K-2, Szaty Wielkie K-3, S³awkowo K-4). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. S³owañski W.,1970 – Czwartorzêd i jego pod³o¿e w po³udniowej czêœci obszaru jezior mazurskich i terenów przyleg³ych. Kwart. Geol., 14, 4. S³owañski W.,1971a – Czwartorzêd i jego pod³o¿e w nowych wierceniach miêdzy Szczytnem i Orzyszem. Prz. Geol., 19,2. S³owañski W.,1971b – Objaœnienia do Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, ark. Pisz. Inst. Geol., Warszawa. S³owañski W.,1972a – Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. Pisz – mapa podstawowa 1:50 000. Inst. Geol., Warszawa. S³owañski W.,1972b – Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Pisz, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. S³owañski W.,1972c – Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Pisz, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. S³owañski W.,1975 – Czwartorzêd w Wêgorzewie i okolicy. Biul. Inst. Geol., 288. S³owañski W.,1981 – Czwartorzêd na Mazurach. Biul. Inst. Geol., 321. So³onowicz S.,1989 – Opracowanie geofizyczne dla SMGP 1:50 000, ark. Ryn. Przeds. Bad. Geofiz., Warszawa. Stasiak J.,1963 – Historia jeziora Kruklin w œwietle badañ osadów strefy litoralnej. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 42. Stasiak J.,1966 – Charakterystyka gytii wapiennej z³o¿a Kruklin. Rocz. Nauk. Roln., 92-A-3. Stasiak J.,1968 – Próba odtworzenia przemian klimatycznych w okresie subborealnym i subatlantyckim w pó³nocno-wschodniej Polsce. Fol. Quatern., 29.

34 Stasiak J.,1969 – Wp³yw warunków wodnych na roœlinnoœæ póŸnego glacja³u i holocenu pó³nocno-wschodniej Polski. Prz. Geogr., 41,1. Szostak M.,1967 – Pochodzenie jeziora Œniardwy i jego zasoby wodne. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 58. Szuchnik A., 1988 – Sprawozdanie z analizy palinologicznej osadów z wiercenia Szczyba³y Gi¿yckie dla tematu Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Ryn. Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Szumañski A.,Laskowski K., 1993a – Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Mi³ki (143). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Szumañski A.,Laskowski K., 1993b – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Mi³ki (143). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Œwierczyñski K.,1958 – Stanowisko najm³odszego interglacja³u na Pojezierzu Mazurskim. Prz. Geogr., 30,1. Œwierczyñski K.,1959 – Z badañ œrodowiska geograficznego w powiecie mr¹gowskim. Stosunki geomorfologiczne. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 19. Œwierczyñski K.,1967 – Geomorfologia rynny mr¹gowskiej i obszarów przyleg³ych. Pr. i Stud. Inst. Geogr.,1. Wiêckowski K.,1966 – Osady denne Jeziora Miko³ajskiego. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 57. Zaborski B.,1927 – Studia nad morfologi¹ dyluwium Podlasia i terenów s¹siednich. Prz. Geogr., 7. Zwierz S.,1948 – Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Olsztyn, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Zwierz S.,1953 – Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Olsztyn, wyd. B. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.