PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY Opracowali: KRZYSZTOF LASKOWSKI, AGNIESZKA LEWIÑSKA Zreambulowali: TOMASZ KRZYWICKI, JOANNA RYCHEL G³ówny koordynator Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski — W. MORAWSKI Koordynator Polski pó³nocno-wschodniej — S. LISICKI OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI 1:50000 Arkusz Ryn (142) (z 2 tab. i 3 tabl.) WARSZAWA 2017 Autorzy: Krzysztof LASKOWSKI1, Agnieszka LEWIÑSKA1 – 1989 r. Autorzy reambulacji: Tomasz KRZYWICKI2, Joanna RYCHEL2 – 2013 r. 1 Uniwersytet Warszawski, Wydzia³ Geologii, ul. ¯wirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa 2 Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Redakcja merytoryczna: El¿bieta GRUSZCZYÑSKA ISBN 978-83-66239-84-5 © Copyright by Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa 2017 Przygotowanie wersji cyfrowej: Ewa ŒLUSARCZYK-KRAWIEC, Sebastian GURAJ SPIS TREŒCI I. Wstêp ..........................................................5 II. Ukszta³towanie powierzchni terenu..........................................8 III. Budowa geologiczna.................................................10 A. Stratygrafia.....................................................10 1. Kreda ......................................................11 a. Kreda górna .................................................11 Mastrycht .................................................11 Mastrycht górny ............................................11 2. Paleogen ....................................................11 a. Paleocen ...................................................11 Paleocen dolny (dan)............................................11 b. Eocen ....................................................12 c. Oligocen...................................................12 Oligocen dolny...............................................12 3. Neogen .....................................................12 a. Miocen ...................................................12 4. Czwartorzêd ..................................................12 a. Plejstocen ..................................................13 Plejstocen dolny ..............................................13 Zlodowacenia najstarsze ..........................................13 Zlodowacenie Narwi ..........................................13 Zlodowacenia po³udniowopolskie .....................................14 Zlodowacenie Nidy ..........................................14 Stadia³ dolny ............................................14 Stadia³ górny ............................................14 Zlodowacenie Sanu 1 .........................................14 Zlodowacenie Sanu 2 .........................................15 Stadia³ dolny ............................................15 Stadia³ górny ............................................16 Zlodowacenia œrodkowopolskie ......................................17 Zlodowacenie Odry ..........................................17 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ......................................18 Zlodowacenie Wis³y ..........................................18 Stadia³ œrodkowy ..........................................18 Stadia³ górny ............................................19 b. Czwartorzêd nierozdzielony ........................................23 c. Holocen ...................................................23 B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu .....................................24 C. Rozwój budowy geologicznej ...........................................26 IV. Podsumowanie ....................................................31 Literatura ......................................................32 SPIS TABLIC Tablica I — Zestawienie profili otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych) Tablica II — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000 Tablica III — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000 I. WSTÊP Pierwsza wersja arkusza Ryn (142) Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (SMGP) wykonana zosta³a przez Laskowskiego i Lewiñsk¹ w 1989 r. W 1993 r. wydrukowane zosta³y objaœnienia do tego arkusza, a mapa zosta³a wydana w 1994 r. przez Pañstwowy Instytut Geologiczny. Niniejsze opracowanie jest reambulacj¹ wydanego arkusza. Granice obszaru arkusza Ryn okreœlone s¹ wspó³rzêdnymi 21°30’–21°45’ d³ugoœci geograficz- nej wschodniej i 53°50’–54°00’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Powierzchnia obszaru wynosi oko³o 305 km2, z czego oko³o 25 km2 zajmuj¹ jeziora. Pod wzglêdem administracyjnym obszar arkusza Ryn nale¿y do województwa warmiñ- sko-mazurskiego, powiatów: gi¿yckiego (gmin: Ryn, Gi¿ycko i Mi³ki), mr¹gowskiego (gminy Miko³ajki), kêtrzyñskiego (gminy Kêtrzyn) i piskiego (gminy Orzysz). Ryn, licz¹cy oko³o 28 tys. mieszkañców, jest oœrodkiem miejskim i przemys³owym. Najstarsze opracowania dotycz¹ce tego terenu pochodz¹ z koñca XIX i pocz¹tku XX w. i doty- czy³y g³ównie geomorfologii i hydrografii (Gagel, 1899). Prace te by³y kontynuowane w okresie miê- dzywojennym (Gagel, 1925; Berninger, 1923; Zaborski, 1927; Körnke, 1930; Hoffmann, 1932), jak równie¿ po wojnie (Kondracki, 1952; Kondracki, Pietkiewicz, 1961, 1967). Utworów starszych od plejstoceñskich dotycz¹ opracowania Juskowiak (1967), zaœ problematyk¹ zwi¹zan¹ z plejstocenem i holocenem zajmowali siê m.in.: Hess von Wichdorff (1914), Œwierczyñski (1958, 1959, 1967), Bogacki (1960, 1967), Wiêckowski (1966), Szostak (1967), Stasiak (1963, 1966, 1968, 1969) oraz S³owañski (1970, 1971b, 1975, 1981). Najwa¿niejszym opracowaniem geologiczno-kartograficznym z tego obszaru jest arkusz Pisz Mapy Geologicznej Polski 1:200 000 wraz z objaœnieniami i jedn¹ z map podstawowych (S³owañski, 1971b, 1972a–c). Obszar arkusza jest czêœci¹ terenu, którego dotycz¹ wczeœniejsze opracowania kartograficzne Kondrackiego (1952) i Zwierza (1948, 1953) oraz Mojskiego i Rühlego (1965). 5 O budowie geologicznej i rozprzestrzenieniu osadów plejstoceñskich i holoceñskich tego rejonu mo¿na wnioskowaæ na podstawie prac £yczewskiej (1958), Ciuka (1966a–c) i Nowickiego (1965). Cenne informacje dotycz¹ce tego rejonu zawarte s¹ w pracach: Halickiego (1935, 1950), Rühlego (1955, 1974), Roszko (1968) i Mojskiego (1969). W ostatnich latach w swoich pracach Lisicki (1996, 1997b, 1998a, 2003) szczegó³owo omówi³ litostratygrafiê glin lodowcowych, co wraz z wynikami badañ palinologicznych umo¿liwi³o stratygra- ficzny podzia³ plejstocenu tego regionu. Morfologi¹ i geomorfologi¹ tego terenu szczegó³owo zajmowa³ siê Kondracki (1957, 1972a, b). Arkusz Ryn zosta³ opracowany w Programie Kartografii Geologicznej Podstawowej i Progra- mie Ochrony Georó¿norodnoœci Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego na podstawie projektu prac geologicznych w ramach reambulacji SMGP z rejonu gdañ- sko-mazurskiego (DgiKGgs-475-11/3839/sekr/10/JJ) zatwierdzonego przez Ministra Œrodowiska decyzj¹ z dnia 22.01.2010 r. Przy reambulacji arkusza Ryn uwzglêdniono wyniki prac wykonanych w ramach realizacji arkuszy: Mi³ki (Szumañski, Laskowski, 1993a, b), Ryn (Laskowski, Lewiñska, 1993, 1994), Ster³awki Wielkie (Muchowski, Stêpieñ, Hoffmann, 1995, 2000), Mr¹gowo (Lisicki, 1997a, 2001c), Miko³ajki (Lisicki, 1999, 2001b) i Kêtrzyn (Rychel, 2014, 2015). W pracach wykorzystano wyniki badañ geofizycznych wykonanych przez Przedsiêbiorstwo Badañ Geofizycznych w Warszawie w latach 1988–89 (So³onowicz, 1989). Wyniki sondowañ geo- elektrycznych (SGE) wykonanych wzd³u¿ ci¹gu o d³ugoœci 21 km przedstawione zosta³y na przekroju geoelektrycznym. Z terenu arkusza Ryn zebrano profile 131 otworów wiertniczych, w tym 125 otworów hydrogeo- logicznych i trzech badawczych dla SMGP (kartograficznych): Szczyba³y Gi¿yckie (otw. 10), Stara Rudówka (otw. 28) i Szymonka (otw. 42) (tabl. I, przekrój geologiczny A–B). Otwór 10 zlokalizowany jest w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza, jego g³êbokoœæ wynosi 196,0 m i dokumentuje on utwory plejstocenu i oligocenu. Otwór 28 o g³êbokoœci 200,0 m zlokalizowany jest w centralnej czêœci obszaru i dokumentuje utwory plejstocenu i kredy. Otwór 42 równie¿ zlokalizowany jest w centralnej czêœci obszaru, oko³o 1,5 km na pó³nocny wschód od jeziora Szymon. Jest to najg³êbszy otwór karto- graficzny – jego g³êbokoœæ wynosi 260,0m–idokumentuje on utwory plejstocenu i paleocenu. Zesta- wiono dokumentacje, sprawozdania i orzeczenia dotycz¹ce 11 z³ó¿ kruszywa naturalnego. Na ca³ym terenie arkusza by³y przeprowadzone poszukiwania i badania torfowisk. Dokumentacje tych prac zebrane s¹ w Instytucie Melioracji i U¿ytków Zielonych w Falentach pod Warszaw¹. Terenowe prace kartograficzne zosta³y wykonane na potrzeby opracowania arkusza Ryn SMGP w latach 2011–2012. Skartowano obszar o powierzchni oko³o 305 km2. W celu udoku- mentowania prac wykonano i opisano 419 punktów dokumentacyjnych (ods³oniêæ oraz sond 6 o g³êbokoœci 2,0–3,0 m) i 64 sondy mechaniczne (WH) o g³êbokoœci 4,0–12,0 m. Wykaz wybra- nych punktów dokumentacyjnych przedstawia tabela 1. W 1988 r., na potrzeby pierwszej wersji arkusza Ryn, GaŸdzicka (1988) przeprowadzi³a badania nanoplanktonu wapiennego w utworach pod³o¿a czwartorzêdowego z otworów Szymonka (osiem próbek) i Stara Rudówka (dwie próbki). Uzyskane przez ni¹ wyniki oznaczeñ osadów paleoceñskich (danu) i górnokredo- wych zosta³y uwzglêdnione w niniejszej pracy. W czasie realizacji pierwszej wersji mapy przepro- wadzono równie¿ analizê palinologiczn¹ czterech próbek wêgla brunatnego pobranych z g³êbokoœci 191,8–194,8 m z otworu Szczyba³y Gi¿yckie (Szuchnik, 1988), a tak¿e datowanie metod¹ termo- luminescenyjn¹ (TL) trzech próbek (dwie pobrane z osadów plejstocenu dolnego z otworu Stara Rudówka,