MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXIX, 2013

MATERIAŁY

ADAM WAWRUSIEWICZ

JERONIKI, STANOWISKO 2 – OSADA SPOŁECZNOŚCI TRZCINIECKIEGO KRĘGU KULTUROWEGO W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM

Wstęp siewicz 2010) oraz okresu wpływów rzymskich (Ru- sin, Wawrusiewicz 2012). Jednym z podstawowych problemów badań Opisywane stanowisko znajduje się w obrębie nad epoką brązu na Podlasiu jest niedostatek opra- Wysoczyzny Białostockiej, będącej częścią szerszej cowań poszczególnych zespołów źródeł, jak również przestrzennie subprowincji – Niziny Półnopodla- brak szerzej zakrojonych programów badań tereno- skiej (Kondracki 2002). Zlokalizowane jest ono na wych (por. Bargieł, Zakościelna 2005; Wawrusiewicz wschodnim, łagodnym stoku wzniesienia opadające- 2011). Szansą na przynajmniej częściowe uzupełnie- go w stronę niewielkiej doliny bezimiennego cieku nie tej luki jest analiza materiałów odkrytych podczas wodnego będącego prawym dopływem rzeki Horod- prowadzonych w ostatnich latach badaniach ratowni- nianka (ryc. 1). czych. Jednym z ciekawszych zespołów są materiały związane z osadnictwem społeczności trzcinieckiego Opis źródeł kręgu kulturowego1 odkryte na stanowisku 2 w Jero- nikach, gmina , w województwie podla- Udokumentowane w Jeronikach źródła archeo- skim (AZP 37-85/2). Niniejsze opracowanie stano- logiczne wiązane z aktywnością społeczności TKK są wić będzie ich możliwie szeroką i wieloaspektową stosunkowo liczne i reprezentatywne. Odzwierciedla- prezentację. ją one jedną z bardziej spektakularnych faz zasiedle- Badania wykopaliskowe w Jeronikach podjęto nia stanowiska, stanowiąc jednocześnie jeden z więk- w związku z rozbudową drogi krajowej nr 8 na od- szych obiektów tego typu odkrytych w trakcie badań cinku Jeżewo – Białystok2. W trakcie trzech sezo- archeologicznych wyprzedzających rozbudowę „pod- nów badawczych rozpoznano obszar o powierzch- laskiego” odcinka drogi krajowej S8. ni 14 414 m2 rejestrując relikty ośmiu etapów jego zasiedlenia, datowanych od okresu neolitu po czasy Źródła nieruchome nowożytne. Cześć wstępnych wyników badań i ob- serwacji terenowych została już opublikowana (Waw- W trakcie badań wykopaliskowych udokumen- rusiewicz 2009). Ponadto drukiem zaprezentowano towano 30 obiektów nieruchomych, które łączyć szczegółową charakterystykę źródeł związanych można z osadnictwem TKK (ryc. 2). Określenie ich z osadnictwem kultury ceramiki sznurowej (Wawru- chronologii i pozycji taksonomicznej oparto na anali- zie ceramiki pozyskanej w kontekście wypełnisk oraz

1 W prezentowanym opracowaniu zastosowano następujące pozycji stratygrafi cznej i morfologii wypełnisk. Pełną skróty: HT – horyzont trzciniecki; KCSz – kultura ceramiki sznu- listę obiektów wraz z charakterystyką podstawowych rowej; KGJ – kultura grobów jednostkowych; KI – kultura iwień- informacji morfometrycznych, zawartości kulturowej ska; KM – kultura mierzanowicka; KNi – kultura niemeńska; PDz i przyrodniczej, przedstawiono w tabeli (tab. 1). In- – puchary dzwonowate; TKK – trzciniecki krąg kulturowy. formacje te uzupełniono ponadto grafi cznymi przed- 2 Badania wykopaliskowe były realizowane przez zespół pra- cowników Działu Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białym- stawieniami wybranych obiektów (ryc. 5–9). stoku. Finansowano je ze środków Generalnej Dyrekcji Dróg Obiekty łączone z „trzciniecką” fazą osadni- Krajowych i Autostrad oddział w Białymstoku. czą odsłonięto wyłącznie w centralnej i południowej 67 części rozpoznanego obszaru stanowiska. Tworzyły nicy i pojedynczych węgli drzewnych. Można je in- one dwa, względnie dobrze czytelne, skupiska reje- terpretować jako efekt osunięcia się jednej ze ścian strowane w obrębie wykopów L4 i L5 oraz H5 i I5 konstrukcji jeszcze w czasie jej użytkowania. (ryc. 3). W pierwszym przypadku „centralnym” ele- W jego centralnej części wyróżniono obiekt mentem koncentracji były relikty dwóch obiektów 705a, manifestujący się ciemniejszą strukturą i bu- mieszkalnych otoczonych kilkoma jamami zasobo- dową wypełniska. Stanowił on najprawdopodobniej wymi. Drugie, położone w niższej części stanowi- relikt niewielkiej jamy gospodarczej związanej z póź- ska skupisko składało się z trzech „piwniczek” oraz niejszym – wczesnonowożytnym etapem wykorzysta- dwóch jam gospodarczych o bliżej nieokreślonej nia powierzchni stanowiska. funkcji (ryc. 2, 3). Ponadto odnotowano również po- W pobliżu obiektu zadokumentowano dołek jedyncze obiekty wziemne, rozproszone w centralnej posłupowy (ob. 738), który usytuowany był około i południowej części obszaru. Układ ten korespon- 0,40 m na zachód od południowego narożnika pół- duje bardzo wyraźnie z planigrafi czną koncentracją ziemianki (ryc. 5). W jego kontekście nie odkryto źródeł ceramicznych, co może stanowić źródłowe materiału ruchomego umożliwiającego datowanie. poświadczenie istnienia kilku stref osadniczych – Istnieje jednakże prawdopodobieństwo, iż stanowił względnie funkcjonalnych (ryc. 4). on pierwotnie element konstrukcji naziemnej części W trakcie określenia funkcji obiektów nierucho- obiektu mieszkalnego. W trakcie eksploracji odkryto mych przyjęto kryteria ich identyfi kacji uwzględnia- 41 ułamków ceramiki naczyniowej, z czego 35 frag- jące cechy morfometryczne ich rzutów poziomych mentów należy łączyć z TKK. Pozostałe można da- i profi li. Wśród struktur przestrzennych identyfi ko- tować na okres neolitu i wiązać je z wcześniejszymi wanych z TKK wyróżnić można obiekty (a) o funkcji etapami użytkowania powierzchni stanowiska (KNi mieszkalnej oraz (b) gospodarczej. oraz KCSz). Ponadto z wypełniska pozyskano cztery a) Konstrukcje mieszkalne lub też ściślej ich relik- krzemienie (odłupek korowy, dwa odłupki nieokre- ty czytelne jedynie w postaci wkopanej w ziemię czę- ślone oraz jeden wiór łuszczniowy), bryłkę polepy ści większego, nieczytelnego współcześnie założenia oraz 11 silnie rozdrobnionych kości zwierzęcych. konstrukcyjnego zidentyfi kowano w dwóch przypad- Relikty drugiego z założeń mieszkalnych – kach (tab. 1; ryc. 3; 5). Są to odpowiednio obiekty obiektu 739 (ryc. 5), łączonych z osadnictwem 705 (ryc. 5) oraz 739 (ryc. 5) odsłonięte w obrębie „trzcinieckim” odsłonięto w bezpośrednim sąsiedz- wykopu L4 i częściowo L5. Należy je klasyfi kować twie konstrukcji opisanej powyżej. Obiekt te miały jako relikty założeń mieszkalnych z zagłębioną pod- bardzo podobne cechy morfologiczne, przy niewiel- łogą (por. Makarowicz 2010). Elementem decydują- kiej różnicy wymiarów. Strop obiektu 739, o formie cym o takiej identyfi kacji funkcjonalnej były cechy zbliżonej do prostokąta, posiadł wymiary 2,00 x morfometryczne poszczególnych obiektów. W szcze- 1,50 m. Jego zarys, uchwycony na wysokości 130,86 gólności dotyczy to rozmiarów i powierzchni rejestro- m n.p.m. zorientowany był dłuższym bokiem na osi wanej w planie płaskim oraz charakteru ukształtowa- północny zachód–południowy wschód. Położony był nia jego spągowej części (wypłaszczone, równe dna). więc prostopadle względem pozostałości pierwszego Powierzchnie tak zinterpretowanych struktur wziem- z domostw. W profi lu posiadał formę niecki z wy- nych wynoszą odpowiednio 5,5 i 3 m2. raźnie czytelnym wypłaszczeniem części przydennej Obiekt 705 (ryc. 5) w planie płaskim miał osiągającej poziom około 130,60 m n.p.m. Uchwy- kształt regularnego prostokąta o lekko zaokrąglonych cona miąższość zagłębienia wynosiła około 0,30 m. narożnikach. Jego strop, o wymiarach 2,53 x 2,20 m, Wielowarstwowe wypełnisko zbudowane było z nie- uchwycono na poziomie stropu piaszczystego calca, ckowatych układów warstw złożonych w stropowej na wysokości bezwzględnej wynoszącej od 130,75 do i centralnej części obiektu z brunatnej, średnio zbie- 130,65 m n.p.m. Obiekt zorientowany był dłuższym licowanej próchnicy, żółtego piasku calcowego i śla- bokiem na osi północny wschód–południowy zachód. dowej ilości silnie rozdrobnionych węgli drzewnych. Zachowana miąższość obiektu wynosiła maksymal- W jaśniejszej, spągowej części jamy obserwowano nie 0,52 m. W profi lu posiadł on formę nieckowa- równoważny udział średnio i silnie zbielicowanej tą, o wyraźnie zaznaczonym płaskim, równym dnie, próchnicy o barwie brunatnej i szarej. Nie zaobser- które na całej powierzchni jamy osiągało poziom wowano tu żadnych konstrukcji wziemnych, które 130,25 m n.p.m. Wielowarstwowe wypełnisko zło- można by wiązać z elementami naziemnej części bu- żone było z horyzontalnych i nieckowatych układów dynku mieszkalnego. W wypełnisku odkryto 18 sil- warstw zbudowanych z silnie i średnio zbielicowanej nie rozdrobnionych ułamków ceramiki naczyniowej. próchnicy, żółtego piasku calcowego i śladowej ilości Dziesięć z nich należy łączyć z TKK, pozostałe zaś silnie rozdrobnionych węgli drzewnych. Przy północ- z okresem późnego neolitu (KNi – 6 fr., KCSz – 2 no-wschodniej ściance obiektu wyróżniono ponadto ułamki). Towarzyszyły im również: pojedynczy zaby- wertykalne, jasno szare przewarstwienie (żółty piasek tek krzemienny oraz fragment polepy konstrukcyjnej calca z domieszką szarej silnie zbielicowanej próch- o niewielkich wymiarach. 68 Zagłębione w ziemię obiekty mieszkalne stano- materiałów ceramicznych TKK (por. ryc. 4). Zespół wią jeden z charakterystycznych elementów struktur tych obiektów określono jako zagroda I (ryc. 3). osad TKK. W szczególności dotyczy to wschodniej Drugą strefę koncentracji jam zasobowych od- części ekumeny tych społeczności (Berezanskaja, słonięto w odległości około 20–30 m na zachód od Otroščenko 1997; ostatnio Makarowicz 2010). Jako strefy opisanej powyżej. Składają się na nią trzy tego pewne analogie można tu przywołać obiekty miesz- typu obiekty o numerach 264, 265 oraz 267 zaobser- kalne z stan 2A w miejscowości Małopołoveckoje wowane w obrębie wykopów I5 oraz częściowo J5. (Lysenko 2007, Makarowicz 2010), obiekt 5 na sta- W odróżnieniu od poprzedniego skupiska nie ziden- nowisku Chodisovka (Makarowicz 2010) lub chata tyfi kowano tu pozostałości obiektów mieszkalnych. z Zdviżivki (Berezanskaja 1972, Makarowicz 2010). Jednakże dane planigrafi czne zestawione dla cerami- Relikty takich założeń konstrukcyjnych dokumento- ki TKK pozwalają sądzić, iż również w tym miejscu wano również w zachodniej strefi e osadnictwa TKK. mamy do czynienia ze strukturą przestrzenną o po- Jako przykłady można tu wskazać konstrukcje miesz- dobnym charakterze – odzwierciedlającą istnienie kalne z Rybin stan. 17 i Borowa stan 12 (Makarowicz zagrody (por. interpretacje zagród TKK z stan. 7/8 2000; 2010). Zagłębione w ziemię konstrukcje miesz- w Janowicach – Makarowicz 2010). Piwniczkom kalne odnotowano również w południowej części towarzyszyć mogły naziemne obiekty mieszkalne ekumeny TKK (Makarowicz 2010). o nieczytelnej współcześnie konstrukcji (np. zrębo- Z obszaru Podlasia znamy jedynie dwa przykła- wej) (por. Kadrow 1995; Górski 1997; Makarowicz dy takich konstrukcji rozpoznane na stanowisku 1 1998; 2010). Przybliżoną powierzchnię tego założe- w Strękowej Górze (Dąbrowski 2004) i Hieronimo- nia, określonego jako zagroda II, można szacować na wie (Makarowicz 2010). Obiekty odsłonięte w Jero- około 100-200 m2 (ryc. 3). nikach stanowią ważne uzupełnienie tego obrazu, Pojedyncze piwniczki rejestrowano również i prawdopodobnie odzwierciedlenie faktu, iż niewiel- w wykopie Ł3 (ob. 633) oraz na pograniczu arów ka ilość takich budynków mieszkalnych rozpozna- Ł5 i Ł6 (ob. 610). Wydaje się, iż w pierwszym z wy- nych na tym obszarze może wynikać (w znacznej mienionych przypadków możemy mieć do czynie- mierze) z niedostatecznego stanu badań. nia z kolejnym, szerszym przestrzennie założeniem b) W tracie badań na omawianym stanowisku zagrodowym (zagroda III), co w znacznym zakresie odsłonięto 29 obiektów gospodarczych łączonych uwiarygodniają obserwacje dyspersji źródeł rucho- z „trzcinieckim” etapem osadnictwa. Wśród nich wy- mych (ryc. 4) oraz współwystępowanie pojedynczych różniono: (ba) jamy zasobowe – piwniczki, (bb) pale- obiektów TKK o innej funkcji (w szczególności pale- nisko; (bc) dołki posłupowe oraz (be) obiekty o bliżej nisko – ob. 553 – ryc. 9). Druga z tych jam (ob. 610) nieokreślonej funkcji, sklasyfi kowane w ramach ogól- stanowiła zapewne swoiste zaplecze pierwszej zagro- nej (mało precyzyjnej) grupy jam gospodarczych. dy (z obiektami mieszkalnymi). ba) Wśród struktur przestrzennych łączonych W najogólniejszym wymiarze piwniczki cecho- z TKK wydzielono dziewięć jam magazynowych okre- wały się kolistym lub zbliżonym do owalnego rzutem ślanych również jako „piwniczki”. Są to odpowiednio poziomym, których wymiary zawierały się w zakresie obiekty nr 264 (ryc. 6), 265, 267 (ryc. 6), 610, 633 od 0,90 do 1,40 m długości i od 0,85 do 1,27 m sze- (ryc. 7), 704 (ryc. 7), 709 (ryc. 7), 742 (ryc. 8) oraz rokości. Ich miąższość wynosiła od 0,44 m (ob. 265) 745 (ryc. 8). Wszystkie znajdowały się w centralnej do 1,18 m (ob. 633 – ryc. 7) przy wartości uśrednio- części stanowiska. Ich lokalizacja przestrzenna two- nej 0,68 m. W zdecydowanej większości przypadków rzyła dwa, względnie dobrze czytelne skupiska. wypełniska obiektów posiadały charakter wielowar- Pierwsze z nich związane było najprawdopo- stwowy o układzie nieckowatym, horyzontalnym lub dobniej ściśle z opisanymi powyżej obiektami miesz- złożonym, co interpretować należy jako efekt długo- kalnymi. Cztery jamy magazynowe (ob. 704, 709, trwałego procesu ich zasypywania, związanego za- 742 i 745) odsłonięto w odległości kilku metrów pewne z użytkowaniem gospodarczym (por. Kadrow (w kierunku północnym i zachodnim) od uchwy- 1991; Górski 2007). Wyjątek stanowiła jama nr 745 conych reliktów domostw. Strefa ta, znajduje się (ryc. 8), która cechowała się jednorodnym układem na stoku wzniesienia, na wysokości bezwzględnej wypełniska. W przekroju pionowym piwniczki posia- 132,0 - 131,5 m n.p.m. Zajmowała przestrzeń, której dały kształt trapezowaty lub zbliżony do prostokąta. powierzchnię można ostrożnie szacować na około Jednostkowo zarejestrowano jamę zasobową o for- 200 m2. W odniesieniu do siatki wykopów można mie workowatej (ob. 633). Ta ostatnia, odróżniająca ją lokalizować na arach L4 i L5 (ryc. 3). Prawdopo- się względem pozostałych cechami morfologicznymi, dobne jest, iż stan ten odzwierciedla istnienie realnej stanowiła, obok paleniska (ob. 533), element cha- struktury osadniczej – zagrody założonej z obiektów rakterystyczny dla zagrody III. Nie zarejestrowano mieszkalnych i towarzyszących im jam magazyno- również stratygrafi cznych relacji pomiędzy poszcze- wych (piwniczek). Obserwacje te w znacznym zakre- gólnymi jamami, co pozwalałoby na wyróżnienie sie uwiarygodniają dane planigrafi czne uzyskane dla poszczególnych faz (budowlanych?) użytkowania 69 poszczególnych stref mieszkalnych - zagród. Obiek- poziomym, jak i przekroju pionowym. Konstrukcję ty te zakładane były w pewnej odległości od siebie kamienną zbudowano ze średniej wielkości eratyków (od około 1 do kilku metrów), co podyktowane było (około 10-30 cm), noszących ślady wyraźnej destruk- zapewne potrzebą wykonywania „piwniczek” w sta- cji spowodowanej działaniem wysokiej temperatury. bilnym, calcowym podłożu, które zapobiegało osypy- Zawartość przyrodniczą obiektów stanowiła w czę- waniu się ścianek konstrukcji. ści stropowej czarna, słabo zbielicowana próchnica Jako przykład jam zasobowych wiązanych z równoważnym udziałem węgli drzewnych i do- z osadnictwem „trzcinieckim” wyróżnić można mieszką piasku calca. Poniżej wyróżniono brunat- obiekty 709, 267 i 633. no–szarą, nieckowatą warstwę zbudowana z średnio Pierwszy z nich – obiekt 709 (ryc. 7) odsłonięty i silnie zbielicowanej próchnicy, piasku calca zawiera- w obrębie zagrody I, posiadał w planie płaskim kształt jącego niewielką ilości rozdrobnionych węgli drzew- zbliżony do kolistego o wymiarach 1,10 x 1,12 m. Jego nych. Z obiektu pochodzi 15 silnie rozdrobnionych strop zaobserwowano na tle piaszczystego calca w za- ułamków ceramiki TKK. chodniej części wykopu L5, na poziomie od 131,50 m bc) Siedem obiektów nieruchomych TKK sklasy- n.p.m. W przekroju poprzecznym miał on kształt tra- fi kowano jako dołki posłupowe. Były to obiekty: 266 pezowaty o zachowanej miąższości 0,60 m. Wypełni- (ryc. 9), 273, 407, 456, 469, 707 oraz 1012. Rejestro- sko posiadało charakter wielowarstwowy o układzie wano je w pewnym rozproszeniu w centralnej i połu- złożonym, zawierało próchnicę o różnym stopniu zbie- dniowej części stanowiska (ryc. 2; 3). Nie tworzyły one licowania (szarą, brązową), przemieszaną z piaskiem lepiej czytelnych układów, które można by interpre- calca i nieznacznie nasycone węgielkami drzewnymi. tować jako relikty bardziej złożonych konstrukcji na- Na różnych poziomach eksploracji obiektu odkryto ziemnych, takich jak domy czy ogrodzenia. Pojedyncze 6 ułamków ceramiki, z których cztery należy wiązać ślady po słupach dokumentowano zarówno w obrębie z TKK. Pozostałe stanowią materiał neolityczny zde- wyróżnionych hipotetycznie zagród, jak i poza nimi. ponowany wtórnie w kontekście jamy TKK. Przykładem jednego z takich obiektów może Strop drugiej piwniczki – obiektu 267 (ryc. 6) być dołek posłupowy (ob. 707) odsłonięty podczas wyróżniono na tle piaszczystego calca we wschodniej eksploracji warstwy kulturowej w obrębie ćwiartki c części wykopu I5 a więc w ramach zagrody II. Jego wykopu L5. W rzucie poziomym był zbliżony do koła rzut poziomy miał formę kolistą o średnicy 1,27 m. o wymiarach 0,82 x 0,80 m. Nieckowaty profi l miał W profi lu jama była prostokątna, o zachowanej miąż- zachowaną głębokość dochodzącą do 0,16 m. Jedno- szości 0,70 m. Wielowarstwowe wypełnisko zbudo- warstwowe, jednorodne wypełnisko zbudowane było wane było z horyzontalnych układów warstw średnio- z brunatnej, średnio zbielicowanej próchnicy, piasku (w części stropowej) i silnie zbielicowanej próchnicy, calca i silnie rozdrobnionych, pojedynczych węgli piasku calca i rozdrobnionych węgli drzewnych. Pod- drzewnych. Odkryto w nim jeden ułamek ceramiki czas eksploracji jamy odnotowano 16 fragmentów TKK i grudkę polepy o niewielkich rozmiarach. ceramiki TKK. Jako kolejny „trzciniecki” dołek posłupowy Trzecia piwniczka – obiekt 633 (ryc. 7) czytelna można wymienić obiekt 266 (ryc. 9) zarejestrowany w planie płaskim w formie koła o średnicy 1,19 m, w południowej części wykopu I5 (zagroda II). W pla- wyróżniała się znaczną miąższością, dochodzącą do nie płaskim był on zbliżony do czworoboku o wy- 1,18 m i „workowatym” profi lem. Odsłonięto ją w po- miarach 0,50 x 0,54 m. Nieckowaty profi l cechował łudniowej części wykopu Ł3, w ramach wyróżnionej się miąższością dochodząca do 0,30 m. Zawartość zagrody III. Wielowarstwowe wypełnisko o układzie przyrodniczą stanowiła średnio i silnie zbielicowana nieckowatym zawierało próchnicę o różnym stopniu próchnica z równoważnym udziałem piasku calcowe- zbielicowania (szarą, brązową), przemieszaną z pia- go i pojedynczymi węgielkami drzewnymi. Z wypeł- skiem calca i nieznacznie nasycone węgielkami drzew- niska pozyskano drobny ułamek ceramiki TKK. nymi. Odkryto w nim 28 ułamków ceramiki TKK. bd) Jamy gospodarcze stanowią znaczną część wy- bb) Z osadnictwem „trzcinieckim” łączyć można różnionych w Jeronikach obiektów nieruchomych jedno palenisko odsłonięte w południowej części roz- łączonych z TKK. W zdecydowanej większości sku- poznanego obszaru (w ramach zagrody III). Jest to piały się one w centralnej części zbadanego obszaru obiekt 553, który udokumentowano w obrębie wyko- (ob. 223, 302, 325, 326, 408, 711, 713, 831 oraz 842). pu Ł1 (ryc. 9). W jego pobliżu nie zaobserwowano Ponadto, pojedyncze obiekty dokumentowano rów- reliktów konstrukcji naziemnej w typie mieszkalnym. nież w zachodniej, niżej położonej części stanowiska Pozwala to przypuszczać, że obiekt ten funkcjonował (ob. 23) i na kulminacji wzniesienia (ob. 959). Sto- jako palenisko otwarte. W planie poziomym posiada- sunkowo dobrze widoczne są pewne prawidłowości ło ono formę kolistą o wymiarach 1,16 x 1,20 m i nie- w lokalizacji przestrzennej tego typu obiektów gospo- ckowatym profi lu o głębokości około 0,40 m. Cha- darczych. Dokumentowane były one niejako „na za- rakterystycznym elementem konstrukcji był układ pleczu” wyróżnionych reliktów zagród, w odległości „płaszcza” kamiennego czytelny zarówno w rzucie od kilku do kilkudziesięciu metrów. 70 Obiekty te są bardzo zróżnicowanych pod dyspersję przedstawiono za pomocą izolinii łączą- względem cech metrycznych. W planie płaskim były cych punkty o tej samej wartości – określającej ilość zbliżone do koła lub owalu o długości od 1,90 do fragmentów ceramiki w obrębie ćwiartki ara (ryc. 4). 1,04 m i szerokości mieszczącej się w zakresie 1,66 Uzyskany obraz stosunkowo wyraźnie ukazuje ist- do 0,58 m. Miąższość wahała się w granicach od 0,10 nienie trzech stref koncentracji omawianych źródeł, do 0,90 m przy wartości uśrednionej 0,35 m. We odzwierciedlających funkcjonowanie wyróżnionych wszystkich przypadkach profi l posiadał kształt sto- na etapie analizy źródeł nieruchomych poszczegól- sunkowo regularnej niecki. nych stref osadniczo–funkcjonalnych. Ich zasięg po- W wypełniskach rejestrowano od jednego do po- krywa się w znacznym stopniu z dyspersją obiektów nad 30 ułamków ceramiki oraz, rzadko, pojedyncze mieszkalnych i towarzyszących im jam zasobowych. wyroby krzemienne. Odzwierciedlają one istnienie trzech zagród identyfi - Jako przykłady jam gospodarczych łączonych kowanych z „trzcinieckim” etapem osadnictwa. Stan z TKK można wymienić obiekty 711 (ryc. 9) i 713. ten jest szczególnie dobrze czytelny w odniesieniu do Obydwa udokumentowano w obrębie północno–za- wykopów L4 i L5 (zagroda I), H5 i I5 (zagroda II) chodniej części wykopu L6. oraz M2, M3 i M4 (zagroda III). Strop pierwszego (ob. 711) miał formę zbliżoną Z trzcinieckim kręgiem kulturowym związana do kolistej o wymiarach 1,32 x 1,28 m. W przekroju jest również pewna (bliżej nieokreślona ilościowo) poziomym tworzył regularną nieckę o zachowanej grupa źródeł krzemiennych. Jednakże dokonanie ich miąższości dochodzącej do 0,30 m. Szaro–brunatne precyzyjnego podziału i odniesienia do „ceramicznej” wypełnisko zbudowane było z próchnicy silnie i śred- systematyki źródeł wydaje się bardzo utrudnione. Stan nio zbielicowanej, żółtego piasku calcowego oraz ten wynika między innymi z wielokulturowego charak- śladowej ilości węgielków drzewnych. W trakcie jego teru samego stanowiska, gdzie identyfi kowano rów- eksploracji znaleziono trzy ułamki ceramiki (2 fr. ce- nież inne etapy osadnictwa z okresu neolitu i wczesnej ramiki TKK oraz jeden ułamek neolityczny). Prawdo- epoki żelaza. Materiały źródłowe pozyskane w trakcie podobnie z konstrukcją jamy związany był też dołek eksploracji warstwy kulturowej były niehomogenicz- posłupowy odsłonięty o około 0,20 m na północ od ne, a źródła krzemienne odkryte w kontekście „trzci- niej. Być może stanowił on pierwotnie element kon- nieckich” obiektów wziemnych są bardzo nieliczne strukcji zadaszenia. i mało dystynktywne. Można jednakże przypuszczać, W odległości 0,20 m na południe od ob. 711 iż z omawianym etapem osadniczym związana jest uchwycono strop obiektu 713. W rzucie poziomym większość materiałów krzemiennych cechujących się miał on kształt wydłużonego owalu, zorientowanego łuszczniową metodą obróbki (ryc. 16). Stanowi ona dłuższym bokiem na linii wschód–zachód. W profi lu podstawową technikę pozyskania półsurowca w krze- posiadał kształt płytkiej niecki, o wypłaszczonym dnie. mieniarstwie niżowych ugrupowań TKK (por. Maka- W części wschodniej wkopany był częściowo w neoli- rowicz 2000). tyczny obiekt 714. Wymiary jamy (długość x szerokość x głębokość) wynosiły 1,44 x 0,70 x 0,10 m. Zawartość Ceramika naczyniowa przyrodniczą stanowiła szaro–czarna silnie i słabo zbielicowana próchnica z udziałem piasku calca i nie- Ogół ceramiki scharakteryzowano za pomocą wielką ilością rozdrobnionych węgli drzewnych. W jej sformalizowanych systemów analitycznych wypraco- kontekście odkryto jeden fragment ceramiki TKK. wanych w środowisku badaczy Kujaw. Cechy tech- nologiczne opisano według schematu opracowane- Źródła ruchome go przez J. Czebreszuka (Czebreszuk 1996) wraz z uwzględnieniem późniejszych modyfi kacji i uszcze- Na stanowisku 2 w Jeronikach, gmina Choroszcz, gółowień P. Makarowicza i B. Józwiaka (Makarowicz woj. podlaskie odkryto stosunkowo liczny zbiór zabyt- 1998; Józwiak 2003). Krawędzie wylewu sklasyfi ko- ków ruchomych, które można identyfi kować z TKK. wano na podstawie typologii A. Kośko (Kośko 1981). Są to przede wszystkim ułamki ceramiki pozyskane Przy charakterystyce den przyjęto klasyfi kację zapro- w ilości 671 fragmentów (ryc. 10–15). W większości ponowaną przez Czebreszuka (Czebreszuk 1996). materiały te rejestrowano poza kontekstem obiektów W przypadku opisu wątków zdobniczych oparto się nieruchomych lub w wypełniskach późniejszych (głów- na propozycji Kośko (Kośko 1981). nie wczsnonowożytnych) struktur przestrzennych. Znaczny stopień rozdrobnienia materiałów ce- Podczas eksploracji 32 obiektów „trzcinieckich” od- ramicznych ogranicza w tym przypadku możliwości kryto łącznie 231 fragmentów ceramiki TKK, co sta- dokonania precyzyjnego określenia niektórych cech nowi około 34,5% tej kategorii materiałów źródłowych. tych źródeł. Większość fragmentów ceramiki odsłonięto Całość danych z zakresu identyfi kacji i opisu w trakcie eksploracji warstwy kulturowej wyróżnio- ceramiki wydzielonej zestawiono zarówno w formie nej w centralnej i południowej części stanowiska. Ich tabelarycznej (tab. 2), jak i grafi cznej (ryc. 10-15). 71 Makromorfologia wi około 24 i 17% ogółu krawędzi. Wśród egzemplarzy pogrubionych zewnętrznie dokumentowano również Stan zachowania materiałów źródłowych zwieńczenia łukowate ograniczone na wysokości czub- w znacznym zakresie uniemożliwia precyzyjne okre- ka wewnętrznie (17d; ryc. 10:1), łukowate nieograniczo- ślenie cech makromorfologicznych. Wynika to prze- ne (17e; ryc. 14:51; ryc. 15:65), łukowate ograniczone de wszystkim ze znacznego stopnia ich rozdrobnie- wewnętrznie na wysokości czubka (17g; ryc. 12:37) nia uniemożliwiającego wiarygodną rekonstrukcję oraz zwieńczenie ostre symetryczne (18a; ryc. 13:42). form naczyń. Pewne wnioski można jedynie budować W przypadku dwóch egzemplarzy pogrubienie było na podstawie analizy charakterystycznych elementów obustronne. Opisano je jako typy 19d i 20j (ryc. 10:2; zdobniczych, które mogą być powiązane z cechami ryc. 11:20). Ponadto dwa ułamki krawędzi cechowa- tektoniki pojemników. Wydaje się, iż zdecydowana ły się pogrubieniem krawędzi w formie „okapu” (ryc. większość odkrytych w Jeronikach fragmentów po- 11:21; ryc. 13:46). Łącznie wyróżniono, więc dwadzieś- chodzi najprawdopodobniej z esowatoprofi lowanych cia dwa przykłady krawędzi pogrubionych, co stanowi naczyń garnkowatych, posiadających typowe „trzci- aż 76% wszystkich zadokumentowanych przykładów. nieckie” cechy mikromorfologiczne i ornamenta- Pogrubione od zewnątrz krawędzie wylewów o łuko- cyjne. Zaliczyć do nich należy pogubioną krawędź watym, bądź częściowo ograniczonym zwieńczeniu od- wylewu oraz ornament (złożony z horyzontalnych najdują stosunkowo liczne analogie wśród materiałów układów linii rytych i odcisków stempelka, lub listwy TKK z obszaru Podlasia. Stanowią tu jeden z charakte- plastycznej) ulokowany poniżej krawędzi wylewu, na rystycznych elementów stylistyki „trzcinieckiej”, doku- szyjce i górnej części brzuśca naczynia. mentowany między innymi w materiałach osadowych Naczynia tego typu są jednym z podstawowych w Strękowej Górze (Bugaj 2008) i kontekście pochów- elementów „trzcinieckich” inwentarzy naczyń. Szcze- ku podkurhanowego z Korycin (Pawlata 2009). gólnie dobrze widoczne jest to we wschodniej części Podobnym (10–14%) udziałem charakteryzo- ekumeny TKK, w tym również tzw. grupie „podlasko- wały się zarówno krawędzie proste, jak i ścienione. -mazowieckiej”, gdzie stanowią one często bezwzględ- Do typu pierwszego zaliczono cztery ułamki (ryc. ną większość pojemników (por. Gardawski 1959). 11:13, 22; ryc. 12:27; ryc. 13:48). Drugi reprezen- Garnek esowatoprofi lowany jest również swoistym towały dwa przykłady (ryc. 10:10, 11). Wśród nich wyznacznikiem „trzcinieckiej” tradycji kulturowej odnotowano zwieńczenia ostre symetryczne (1a), lub w innym ujęciu „pakietu Riesenbechier–Trzci- łukowate nieograniczone (1e), łukowate ograniczone niec” (por. Czebreszuk. 2001; Makarowicz 2001). obustronnie poniżej czubka (1h) oraz dwa egzempla- Prawdopodobnie z innego naczynia pochodzi rze ścięte poziomo (2k). masywna listwa plastyczna odkryta w obrębie wykopu b) W omawianym zbiorze wystąpiły jedynie czte- M4. W znacznym stopniu przypomina ona element ry dna pojemników ceramicznych (ryc. 12:24, 30; zdobniczy występujący na lepiej zachowanych oka- ryc. 14:56; ryc. 15:67). Cechowały się one bardzo zach garnków beczułkowatych. Naczynia tego typu słabym stanem zachowania, co w znaczny sposób były między innymi licznie reprezentowane w „trzci- ograniczało możliwość dokonania ich klasyfi kacji nieckim” inwentarzu z Polesia stan. 1 (Górski, Ma- (tab. 2). Wszelakie wnioskowanie w tym zakresie na- karowicz, Wawrusiewicz 2011). Ich obecność odnoto- leży ograniczyć więc do uwag natury ogólnej. Wszyst- wujemy również w materiałach TKK grupy turowsko kie dna naczyń TKK z Jeronik należały do form pła- – mozyrskiej (Kryval’cevič 1997) oraz z obszaru Mało- skich o niewyodrębnonej tektonice. W pojedynczym polski (Żerniki Górne, Słonowice) (Kempisty 1978). przypadku dno miało prawdopodobnie lekko wklęsłą powierzchnię spodnią (ryc. 14:56). III.4.2.1.2. Mikromorfologia Zdobnictwo W odniesieniu do „trzcinieckiego” zespołu źródeł wśród cechy mikromorfologicznych opisano Ogółem, w badanym zestawie źródeł udokumen- ukształtowanie (a) krawędzi wylewów oraz (b) den towano 60 zdobionych ułamków naczyń TKK (po pojemników ceramicznych. minimalizacji 54). Udział ornamentowanych frag- a) W obrębie zbioru wyróżniono 30 ułamków kra- mentów ceramiki wynosi niecałe 10% (przed i po mi- wędzi wylewów (tab. 3). Zdecydowanie dominowały nimalizacji zbioru). Pełen wykaz danych z tego zakre- tu egzemplarze pogrubione od strony zewnętrznej su zamieszczono w tabeli 2 (kolumna zdobnictwo). (wariant 17 i 18) o zwieńczeniach ściętych skośnie od W zakresie cech zdobnictwa ceramiki TKK wy- strony zewnętrznej (17j) i łukowatych ograniczonych różniono (a) wątki proste oraz (b) rozwinięte zwielo- zewnętrznie na wysokości czubka (17f). Sklasyfi kowano krotnione i (c) wieloelementowe. tak odpowiednio siedem (ryc. 10:7; ryc. 12:32, 33; ryc. a) Uwzględniając przyjęte założenia systematyki cech 13:45, 49; ryc. 15:61, 63) i pięć egzemplarzy (ryc. 10:5; zdobniczych ceramiki jako proste sklasyfi kowano ryc. 11:19; ryc. 13:47; ryc. 14:55; ryc. 15:60), co stano- watki zbudowane z jednego elementu zdobniczego 72 zlokalizowane w obrębie pojedynczej, określonej modzielny element zdobniczy (ryc. 12:35). Należy strefy zdobniczej. (Kośko 1981; Kośko, Szmyt 2006). przypuszczać, iż motyw ten podkreślał tektonikę na- W opisywanym inwentarzu ceramicznym występują czynia. Ulokowano go na przejściu szyjki w brzusiec one relatywnie rzadko. Ich udział nieznacznie prze- esowatoprofi lowanego pojemnika ceramicznego. kracza 13%. Wyróżniono wśród nich (aa) horyzontal- ad) Do jednostkowych przykładów zdobnictwa ne listwy plastyczne, (ab) odciski słupka lub punktu, należy zaliczyć również fragment krawędzi wylewu (ac) pojedynczą, horyzontalną linię rytą oraz (ad) zdobiony rzędem otworków (xS-236). Odkryto go otworki umieszczone pod krawędzią wylewu. w kontekście warstwy kulturowej w obrębie wyko- aa) Podczas analizy zbioru ceramiki odnotowano pu I5 (ryc. 11:13). W ceramice TKK podobne wat- cztery przykłady naczyń zdobionych horyzontal- ki występują relatywnie rzadko i nie stanowią one ną (zapewne dookolną) listwa plastyczną (xM-180) szczególnego wyznacznika topogenetycznego czy (ryc. 10:8, 10; ryc. 14:52, 58). Fragmenty te odkryto chronologicznego. Dookolna dziurka podkrawęd- podczas eksploracji warstwy kulturowej w obrębie wy- na miała zapewne bardziej znaczenie funkcjonalne kopów H6, M4 i M5 oraz w kontekście wczesnonowo- niż zdobnicze. Jednym z ciekawszych przykładów żytnego obiektu 215 (wykop I2/I3). Wydaje się zatem, współwystępowania tego zdobnictwa z „klasyczną” iż są one powiązane ze strukturami przestrzennymi stylistyką TKK są zaprezentowane ostatnio materiały wyróżnionymi jako zagrody II i III. Listwy plastyczne ze stanowiska 1 w Polesiu w woj. łódzkim (Górski, lokowano zapewne w strefi e podkrawędnej (ryc. 10:10) Makarowicz, Wawrusiewicz 2011). lub górnej partii pojemników ceramicznych (szyjnej). b) Do wątków rozwiniętych zwielokrotnionych W pierwszym z tych przypadków mamy do czynienia zaliczono motywy zbudowane z jednego elementu z niewielką listwą o trójkątnym profi lu odzwierciedlają- zdobniczego powielonego w kilku układach linearno- cą zapewne (stylistycznie) zabieg pogrubiania krawędzi -horyzontalnych (Kośko 1981; Kośko, Szmyt 2006). wylewu. Pozostałe dwa lepiej zachowane egzemplarze Są to przede wszystkim układy (ba) zwielokrotnio- (ryc. 10:8; ryc. 14:52) należy określić jako „masyw- nych, horyzontalnych linii rytych oraz (bb) linearne ne” o zaokrąglonym, mocno wyodrębnionym profi lu. układy odcisków wykonanych techniką sznura obwi- Niewiele da się powiedzieć o formach naczyń orna- janego – tzw. ornament „różańcowy”. mentowanych tą techniką. Wydaje się, iż „masywne” ba) Zwielokrotnione horyzontalne układy linii ry- listwy plastyczne występowały na garnkach „beczułko- tych (xM-178:2>) stanowią jeden z najczęściej iden- watych” znanych między innymi z obszaru Małopolski tyfi kowanych motywów ornamentacyjnych ceramiki (Żerniki Górne, Słonowice) (Kempisty 1978; Górski TKK z Jeronik. Zdobienie to lokowano zazwyczaj 2007). Kilka podobnych egzemplarzy pochodzi ze sta- w strefi e podkrawędnej, zewnętrznej na szyjce oraz nowisk w niżowej części Polski oraz obszarów wschod- w górnych częściach brzuśca pojemników ceramicz- nich ekumeny TKK (Gardawski 1959; Kempisty 1978; nych. W zbiorze wyróżniono 24 tak zdobione ułam- Taras 1995; Kryvaltsevich 1998). Liczne egzemplarze ki ceramiki. Wynika to przede wszystkim ze słabego podobnie zdobionych naczyń wyróżniono również stanu zachowania naczyń. Szczegółowy ogląd lepiej ostatnio na stanowisku Polesie 1 w Polsce Środkowej zachowanych materiałów wskazuje na to, że w więk- (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011). szości wypadków pod żłobkami widniało dodatkowe Naczynia zdobione listwami plastycznymi wy- zdobnictwo – w szczególności odciski stempla lub konano z masy ceramicznej schudzanej gruboziarni- ryte łuczki (linia falista?). Jedynie w dwóch przy- stym tłuczniem mineralnym. Sklasyfi kowano je w ra- padkach można sądzić, że układ linii rytych wykona- mach „amforowej” grupy technologicznej E. nych na szyjce i w górnej części brzuśca naczyń nie ab) Odciski słupka lub punktu (xA-…, xE-…) stano- współwystępował z innym zdobnictwem (ryc. 13:40; wiące samodzielny element zdobniczy wyróżniono ryc. 15:66) a więc z dużym prawdopodobieństwem da jedynie hipotetycznie. Stan zachowania dwóch tak się go klasyfi kować w ramach omawianej grupy zdo- zdobionych ułamków (ryc. 12:26, 28) nie daje moż- bień (jako wątki rozwinięte zwielokrotnione). Ułamki liwości w pełni wiarygodnego określenia kompozycji te odkryte w obrębie warstwy kulturowej pochodzą zdobniczej. Obydwa ułamki stanowią zapewne frag- z wykopów Ł2 i M5, najprawdopodobniej z dwóch menty brzuśców naczyń wykonanych w technologii różnych, cienkościennych naczyń, których cechy tech- grup E i L. Ornamentykę tego typu można interpreto- nologiczne zostały sklasyfi kowane w ramach grup J wać jako swoistego rodzaju „archaizm” odzwiercied- i E. Ich lokalizacja koresponduje z zasięgiem wyróż- lający tradycje wcześniejszego – subneolitycznego nionej zagrody III oraz być może zagrody II. (w szczególności horyzontu linin kultury niemeń- Poziome, zwielokrotnione linie ryte są charaktery- skiej) podłoża kulturowego. (Kempisty 1973; 1983; styczne dla wszystkich enklaw omawianego kręgu kul- Makarowicz 1998; Józwiak 2003; Górski, Makaro- turowego. Pojawiają się we wczesnych (w zachodniej wicz, Wawrusiewicz 2011). strefi e Niżu Polskiego) i klasycznych fazach rozwoju ac) W jednym przypadku można domniemywać, tego ugrupowania kulturowego. Ich obecność w zespo- że pojedyncza, horyzontalna linia ryta stanowiła sa- łach „trzcinieckich” można łączyć z inspiracjami KGJ, 73 północnoeuropejskiej prowincji PDZ (Czebreszuk TKK (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011). Po- 2001) oraz przede wszystkim z KI (Górski, Makaro- siadają one również stosunkowo dobre odniesienie do wicz, Wawrusiewicz 2011). Ornamentyka zwielokrot- dobrze datowanych (na podstawie licznych oznaczeń nionych, poziomych linii rytych jest częstym motywem 14C i danych planigrafi cznych) materiałów wiązanych w inwentarzach zespołów typu HT 2 w zachodniej z grupą stylistyczną 1 (GS1) z Polesia stan. 1, gdzie części Niżu Polskiego, datowanych w międzyrzeczu wyznaczają najstarszy etap osadnictwa trzcinieckiego. środkowej Wisły i Warty na okres 1800-1600/1500 W ujęciu chronologii bezwzględnej okres ten moż- BC. Wątki takie udokumentowano m.in. w Rybinach, na datować w przedziale 1750–1600 BC, w którym stan. 14 (Makarowicz 1998), Rybinach, stan. 17 (Ma- współwystępowały z „klasycznotrzciniecką” stylistyką karowicz 2000) oraz Odolanowie, Latowicach, stan. 3 GS2 (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2012). i Krępkowie, stan. 1 (Makarowicz 1998). Egzemplarz bc) Zwielokrotnione układy horyzontalnych i diago- tak zdobionego naczynia znany jest również z obsza- nalnych linii wykonanych odciskami sznura obwija- rów Podlasia – dokumentowano je między innymi nego (ornament różańcowy) stanowi jeden z bardziej na naczyniu ze Strękowej Góry (Bugaj 2008). Ana- charakterystycznych elementów stylistyki wschodniej logiczna stylistyka cechuje również zespół „klasycz- części ekumeny TKK. W przypadku materiałów z Je- notrzcinieckich” materiałów z Polesia, stan. 1, gdzie ronik odkryto sześć tak ornamentowanych ułamków sklasyfi kowane zostały one w ramach drugiej grupy ceramiki (ryc. 10:2, 5; ryc. 13:41; ryc. 15:64). Wystę- stylistycznej (GS 2) datowanej na podstawie licznych powały one w kontekście warstwy kulturowej eksplo- oznaczeń 14C i danych planigrafi cznych na okres 1750 rowanej w południowej części stanowiska (wykopy – 1350 BC (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011). H1, H4, Ł2 oraz M5). Rejestrowano je więc niejako W pojedynczym przypadku układ zwielokrot- na „zapleczu” struktury, przestrzennej określonej nionych linii rytych zaobserwowano na krawędzi jako zagroda III i być może zagroda II (ryc. 10:5). fragmentu naczynia odkrytego w południowej części Ceramika zdobiona w ten sposób cechowała się wykopu I8 (ryc. 11:21). Nie można jednakże w tym występowaniem pogrubionych wylewów o zwień- przypadku z pełną wiarygodnością dokonać klasyfi - czeniach łukowatych lub częściowo ograniczonych kacji tego ornamentu. Wydaje się, iż układ nakrawęd- od wewnątrz krawędzi (ryc. 10:2, 5). Wykonano je nych trzech równoległych żłobków mógł stanowić w z masy ceramicznej zawierającej znaczna ilość gru- element bardziej skomplikowanej konstrukcji zdobni- boziarnistego tłucznia mineralnego, którą można kla- czej (na przykład „metopowej”). syfi kować w ramach „amforowych” grup E i F. W po- Zdobnictwo lokowane w tej strefi e naczynia nie jedynczym przypadku technologia tak zdobionego stanowi elementu często rejestrowanego w zespołach naczynia reprezentowała „wczesnobrązową” grupę L. TKK. Jego przykłady odnajdujemy między innymi Genezy omawianego zdobnictwa upatruje się na kilku stanowiskach grupy podlasko-mazowieckiej niekiedy w tradycji wytwórczości ceramicznej społecz- TKK między innymi w Słochach Annopolskich (Gar- ności PDZ. Oddziaływania z tego kręgu kulturowego dawski 1959) oraz Dubecznie (Taras 1995) i Warsza- miałyby w tym przypadku stanowić jeden z przejawów wie – Białołęce Dworskiej (Taras 1995). procesów interakcji i integracji zachodzących między bb) Zwielokrotniony układ pionowych linii rytych społecznościami i prowadzących do wykształcenia udokumentowano jedynie w pojedynczym przypadku się TKK (Czebreszuk 2001). W obrębie wschodniej (ryc. 13:42) poniżej zachowanej fragmentarycznie ekumeny TKK zdobnictwo „różańcowe” jest jednym krawędzi wylewu naczynia. Jego klasyfi kacja jest jed- z charakterystycznych elementów wytwórczości cera- nakże bardzo hipotetyczna (uwzględniając stan za- micznej grupy północnopolskiej, gdzie identyfi kowa- chowania) i być może bardziej właściwe byłoby jego no je między innymi na stanowiskach Ozernoe i Sta- traktowanie jako części kompozycji „metopowej” czę- rye Jyurkoviči (Kryval’cevič 1997) oraz na obszarze sto identyfi kowanej w materiale wczesno- i klasycz- białoruskiego Poniemnia (Lakiza 2008). W ostatnich notrzcinieckim. Zdobnictwo „metopowe” wykonane latach zdobnictwo to udokumentowano również techniką rycia jest genetycznie wiązane z materiałami w materiałach „trzcinieckich” z Podlasia. Podobnie grobowymi i osadowymi PDZ, zwłaszcza w ich pro- zdobione naczynie odkryto między innymi w kontek- wincji zachodniej (Czebreszuk 1996). Stanowi ono ście pochówku podkurhanowego z Korycinów (Pawla- również jeden z wyznaczników „trzcinieckich” zespo- ta 2009) oraz w trakcie badań osady TKK ze Strękowej łów HT 2 (np. Rybiny, stan. 17 – Makarowicz 2000) Góry (Bugaj 2008) i Hieronimowa (niepublikowane oraz elementem wcześniejszej „postiwieńskiej” trady- zbiory Muzeum Podlaskiego w Białymstoku). cji czytelnej w postaci materiałów HT 1 (Makarowicz Zarówno kontekst odkrycia, jak i charakterysty- 1998). Wątki często są spotykane na terenie Mazow- ka mikromorfologiczna i technologiczna tak zdobio- sza i Podlasia (por. Taras 1995; Bugaj 2008), są praw- nych naczyń nie dają podstaw do postawienia hipotezy dopodobnie efektem przyswojenia przez tamtejsze o odrębności (w wymiarze chronologicznym) tego populacje wzorców charakterystycznych dla tradycji zbioru względem pozostałych źródeł TKK o cechach „iwieńskiej” oraz „postiwieńskich” niżowych struktur „klasycznotrzcinieckich”. Prawdopodobnie materiały 74 te stanowią element obcej w sensie topogenetycz- obiektu 302, na których poniżej linii rytych doku- nym, aczkolwiek integralnej części zespołu źródeł mentowano zarówno łuczek (fr. linii falistej?), jak „trzcinieckich”. i odciski stempelka (ryc. 10:3, 4). c) Wątki rozwinięte wieloelementowe łączą w so- Materiały te stanowią, obok cech wspomnianych bie motywy zdobnicze zbudowane z więcej niż jed- wyżej, jeden z elementów stylistyki „trzcinieckiej”, nego elementu zdobniczego (Kośko 1981). W analizo- często identyfi kowany na obszarze grupy podlasko- wanym zbiorze identyfi kowano kompozycje zdobnicze -mazowieckiej. W ujęciu chronologicznym można je zbudowane z kombinacji (ca) horyzontalnych ukła- odnieść również do klasycznotrzcinieckiej stylistyki dów linii rytych, pod którymi lokowano punkty/słupki (GS2b) datowanej na przykładzie dobrze rozpozna- odciskane lub nacinane oraz (cb) ryte łuczki lub/i li- nego stanowiska w Polesiu na okres 1750–1350 BC nię falistą. Jednostkowo wyróżniono również kombi- (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011). nację złożoną (cc) z poziomych linii i łuczków wyko- cc) Bardzo interesującym przykładem zdobnictwa nanych odciskami sznura dwudzielnego. ceramiki TKK z Jeronik jest kompozycja złożona ca) Poziome żłobki, pod którymi występowały od- z horyzontalnych linii i łuczków wykonanych odciska- ciski stempla, lub krótkie, diagonalne nacięcia sta- mi sznura dwudzielnego (ryc. 12:25). Fragmenty tego nowią najczęściej identyfi kowany wątek zdobniczy naczynia odkryto w trakcie eksploracji warstwy kul- (ryc. 10:3; ryc. 11:14, 15, 17, 18; ryc. 12:29, 34, 36; turowej w obrębie południowo wschodniej części wy- ryc. 13:39; ryc. 14:50, 53, 54). Motywem tym zdo- kopu J1. Jego klasyfi kację w ramach „trzcinieckiego” biono górne części esowatoprofi lowanych naczyń zespołu źródeł w istotny (decydujący) sposób uwia- ceramicznych (najprawdopodobniej garnków). Reje- rygodniają obserwacje technologiczne. Ułamek ten strowano je na całej przestrzeni osady (osad?) TKK. wykonano w technologii grupy E, a więc cechującej Tak zdobione ułamki ceramiki dokumentowano za- większość ceramiki TKK i nie identyfi kowanej w ra- równo na poziomie warstwy kulturowej, jak i w kon- mach neolitycznego zespołu źródeł łączonych z KCSz tekście obiektów nieruchomych (ob. 302, 242 i 709). czy KNi. Ten typ zdobnictwa nie znajduje ściślejszych Ich obecność odnotowano w obrębie wszystkich analogii w rozpoznanych dotychczas zespołach TKK, trzech wyróżnionych zagród. choć zbliżony stylistycznie fragment naczynia pocho- Wątki zdobnicze składają się z horyzontalnych, dzi z kontekstu osady „trzcinieckiej” w Strękowej Gó- zwielokrotnionych linii rytych z dookolnie umieszczo- rze na Podlasiu (Bugaj 2008). Ornamentyka tego typu nymi nakłuciami lub odciskami, które tworzą klimat stanowi natomiast jedną z głównych cech wytwórczo- stylistyczny charakterystyczny dla zespołów „trzci- ści ceramicznej społeczności grupy samborzeckiej nieckich” („grupy podlaskiej-mazowieckiej” według KM, rozwijającej się we wczesnym okresie epoki brą- Aleksandra Gardawskiego 1959, por. też Dąbrowski zu w strefi e wyżyn Polski południowo-wschodniej. 2005) z Niziny Mazowieckiej (zwłaszcza Kotliny Obecność stylistyki „mierzanowickiej” w inwen- Warszawskiej). Wzorce te można łączyć genetycznie tarzu TKK z Jeronik należy interpretować jako swo- z grupą (horyzontem) linińską (Kempisty 1972; Ma- isty archaizm, genetycznie wywodzący się z wcześ- karowicz 1998; Józwiak 2003), poprzedzającą rozwój niejszej „episznurowej” tradycji kulturowej. Bardzo struktur „trzcinieckich” w tym regionie. Stanowią one interesujący jest w tym przypadku fakt, iż archaizm również jeden z głównych wyznaczników „klasycz- ten stanowi element obcy (w sensie topogenetycz- notrzcinieckiej” grupy stylistycznej 2b (GS2b) wyróż- nym) względem potencjalnego, lokalnego podłoża nionej na stanowisku 1 w Polesiu w dorzeczu Bzury kulturowego tradycji subneolitycznych. i datowanej na okres 1750–1350 BC (Górski, Makaro- wicz, Wawrusiewicz 2011). Zbliżone stylistycznie ma- Technologia teriały dokumentowano na całym obszarze ekumeny TKK – Nizinie Mazowieckiej i Podlaskiej, Wyżynie Analizy technologicznej dokonano w odniesie- Lubelskiej i Polesiu Lubelskim, w pasie nizin Polski niu do 447 ułamków ceramiki, których stan zacho- Środkowej, na Wyżynie Małopolskiej oraz na Nizinie wania umożliwiał przeprowadzenie pełnej obserwacji Wielkopolsko-Kujawskiej (Makarowicz 1998). cech dystynktywnych (tab. 4). Stanowią one blisko cb) Horyzontalne układy linii rytych współwystę- 70% całości zbioru. powały niekiedy z umieszczonymi poniżej nich ukła- W ramach tego zespołu źródeł wyróżniono sie- dami łuczków lub linii falistej (ryc. 10:4; ryc. 13:44; demnaście typów technologicznych drugiego stopnia ryc. 15:59). Dokonanie wyraźnej klasyfi kacji tych (2, 4, 5, 6, 7, 8, 14, 15, 19, 22, 24, 25, 26, 29, 35, wątków wydaje się jednakże niemożliwe, co wyni- 36 oraz 42) defi niowanych w ramach siedmiu grup ka ze złego stanu ich zachowania, a co za tym idzie technologicznych (dalej: gt.) (D, E, H, J, K, L i M). radykalnego ograniczonia powierzchni obserwacji. One z kolei podlegają procedurze generalizacji two- Fragmenty ceramiki zdobionej w omawiany sposób rząc jednostki technologiczne wyższego rzędu zwane współwystępują z ułamkami opisanymi powyżej. Stan cyklami (Ib, IIa, IIb, IIc oraz IIIa) (Czebreszuk 1996; ten dokumentują materiały pozyskane z wypełniska Józwiak 2003). Ich zgeneralizowaną frekwencję 75 przedstawiono w formie tabelarycznej traktując łącz- Porównywalną ilość ceramiki (około 14%) skla- nie całość źródeł pochodzących z warstwy kulturowej syfi kowano w ramach „wczesnobrązowej” grupy oraz osobno poszczególnych obiektów nieruchomych technologicznej L. Grupuje ona zarówno fragmenty łączonych z osadnictwem TKK (tab. 4). pojemników cienkościennych, jak i naczyń średnio- Wielość wyróżnionych typów technologicznych i grubościennych. W charakterze domieszki schudza- oraz grup i cykli niezbyt dobrze odzwierciedla charakter jącej dominuje tu średnioziarnisty tłuczeń mineralny. zbioru. Zdecydowana większość z nich odnosi się do ob- Przełamy posiadają najczęściej warstwowany, „blasz- serwacji dokonanych dla znikomej ilości fragmentów ce- kowaty” charakter, co jest efektem niezbyt dbałego ramiki. Aż jedenaście spośród siedemnastu typów tech- przygotowania masy ceramicznej. Naczynia posiada- nologicznych (dalej: tt.) reprezentowanych jest poprzez ją równą lub pofałdowaną powierzchnię, z identyfi ko- kilka ułamków naczyń (od 1 do 10). W szczególności wanymi niekiedy śladami użycia twardego gładzika. dotyczy to ttIIs 2, 4, 5, 6, 8, 24, 25, 26, 35, 36 oraz 42 W obrębie gt L wyróżnia się siedem typów techno- klasyfi kowanych w ramach grup D, J, K, L i M. Stan ten logicznych drugiego stopnia – ttIIs 7, 8, 9, 18, 19, może wynikać niekiedy z trudności w jednoznacznej kla- 25 oraz 26. Jednakże w materiale „trzcinieckim” syfi kacji kulturowo-chronologicznej silnie rozdrobnio- z Jeronik liczniej reprezentowane były jedynie dwa nych źródeł. I tak, prawdopodobnie ułamki wykonane z nich. Dwadzieścia sześć ułamków sklasyfi kowano w technologii „klasycznoniemeńskiej” grupy M można w ramach ttIIs 7 (blisko 6% zbioru). Cechy techno- alternatywnie klasyfi kować w ramach KNi, a pojedynczy logiczne siedemnastu kolejnych pozwalają łączyć je fragment ceramiki „wczesnosznurowej” grupy D rozpa- z typem technologicznym 19 (blisko 4% całości ze- trywać w kontekście zespołu źródeł KCSz. Wątpliwości społu). Materiały te grupują ceramikę średnio- i gru- te pogłębia również fakt, iż obserwacji tych dokonano bościenną schudzaną domieszką średnioziarnistego wyłącznie dla niecharakterystycznych, pozbawionych (ogólna cecha gt. L) tłucznia mineralnego barwy bia- zdobnictwa i cech mikromorfologicznych części naczyń. łej (ttIIs 19) i niejednorodnej (ttIIs7). W zbiorze „trzcinieckich” materiałów ceramicz- Ceramika klasyfi kowana w ramach grup J i K nych z Jeronik zdecydowanie dominują fragmenty na- rejestrowana była jedynie śladowo, a klasyfi kację taką czyń sklasyfi kowanych w ramach grup E i F łączonych uzyskano jedynie w przypadku pojedynczych ułam- z „amforowym” cyklem IIa. Oznaczenie takie uzyska- ków ceramiki. Ich udział w całości zbioru wynosił no dla blisko 80% rozpoznanych ułamków ceramiki. odpowiednio około 3 i 1,5%. Blisko 60% określonych technologicznie frag- Porównywalne wyniki otrzymano zarówno w przy- mentów naczyń pochodzi z pojemników cienko- padku zestawień dokonanych dla materiałów odkrytych i średniościennych, w których masę ceramiczną w warstwie kulturowej, jak i w wypełniskach obiektów schudzano dużą ilością gruboziarnistego tłucznia nieruchomych. W zdecydowanej większości obiektów mineralnego. Struktura przełamów jest w większości (ob. 23, 223, 265, 302, 496, 711, 713, 739, 745, 959 jednolita, co wskazuje na dobre przygotowanie masy oraz 1012) dokumentowano wyłącznie ceramikę gt. ceramicznej. Powierzchnie ścianek pozostają wygła- E. Stosunkowo często materiały te współwystępowały dzone, z często identyfi kowanymi nierównościami, z fragmentami naczyń wykonanych w (również „amfo- co jest efektem charakteru – wielkości użytej do- rowej”) recepturze gt. F (ob. 408, 553, 704 i 709). Poje- mieszki. Ułamki te sklasyfi kowano w ramach grupy dyncze przypadki współwystępowania wspomnianych technologicznej E. W jej obrębie wyróżnia się trzy powyżej grup źródeł z ceramiką wykonaną w konwen- ttIIs 15, 22 i 29. Podstawą ich wydzielenia jest barwa cji „wczesnosznurowej” gt D (ob. 610) i „klasycznonie- wykorzystanego tłucznia mineralnego – biała (22), meńskiej” gt. M (ob. 705) można interpretować jako różowa (29) oraz niejednorodna (15) (Czebreszuk domieszkę starszych materiałów neolitycznych. Na tle 1996; Makarowicz 1998). W materiałach z Jeronik ogólnego przeglądu struktury technologicznej inwenta- obecne są wszystkie z nich. Najczęściej obserwowa- rzy „trzcinieckich” obiektów nieruchomych wyraźnie no obecność tłucznia barwy różowej (129 fr.) oraz wyróżnia się obiekt 705. Wyróżniono w nim aż pięć białej (99 fr.). Rzadziej rejestrowano ułamki schudza- grup technologicznych (E, F, K, L i M), co można tłu- ne domieszką wielobarwną (43 fr.). maczyć jego szczególnym charakterem funkcjonalnym. Około 20% omawianego zbioru ceramiki odpo- Obiekt, ów był częścią konstrukcji mieszkalnej, a więc wiada grupie technologicznej F, według systemu za- założenia o dłuższym (względem na przykład jam za- proponowanego przez J. Czebreszuka (Czebreszuk sobowych) czasie jego użytkowania. Do pojedynczych 1996), cechującej się obecnością naczyń średnio- i gru- należą przypadki współwystępowania z materiałami bościennych. Masa ceramiczna schudzana była w tym o „amforowych” cechach technologicznych ułamków przypadku dużą ilością domieszki różnobarwnego, ceramiki wykonanej w odmiennej konwencji technolo- grubo- i średnioziarnistego tłucznia mineralnego oraz gicznej (ob. 267, 633, 742 i 842) lub obserwacji wyłącz- piasku. Przełamy naczyń miały najczęściej charakter nie innych gt. (ob. 226). „blaszkowaty”. W obrębie gt. F wyróżnia się tylko je- W obrębie całości zespołu nie odnotowa- den typ technologiczny (ttIIs 14) (Czebreszuk 1996). no lepiej czytelnych różnic pomiędzy strukturą 76 technologiczną ceramiki TKK z poszczególnych stref udokumentowanej w tej strefi e „piwniczki”. Ponad- stanowiska. Stan ten dotyczy również wyróżnionych to, odnotowana tu koncentracja ceramiki cechuje się hipotetycznie zagród (I-III), gdzie inwentarz cera- pewnym stopniem nasycenia cech „wschodniotrzcinie- miczny cechował się znacznym stopniem standaryza- ckich”, o czym świadczą ułamki naczyń zdobionych or- cji. Ogólny charakter technologiczny zespołu ściśle namentem „różańcowym”. Towarzyszą one jednakże odpowiada obserwacjom dokonanym dla „klasycz- „klasycznotrzcinieckiej” stylistyce charakterystycznej notrzcinieckich” zespołów GS 2 ze stanowiska w Po- dla pozostałych skupisk. Brak dobrze opracowanych lesiu zlokalizowanego w dorzeczu Bzury (Górski, systemów periodyzacji dla wschodniej (w szczególno- Makarowicz, Wawrusiewicz 2012). ści tak zwanej „leśnej” lub w innym ujęciu „postsub- neolitycznej”) części ekumeny TKK powoduje, że nie Podsumowanie ma możliwości weryfi kacji pozycji chronologicznej źródeł ceramicznych zdobionych ornamentem „różań- Odkryte w Jeronikach materiały ceramiczne cowym”. Dotyczy to również jej odniesienia względem TKK cechuje znaczy stopień jednorodności cech sty- pozostałych „klasycznych” materiałów. listycznych i technologicznych. Ustalając datowanie omawianych źródeł należy Do pierwszej z nich należy zaliczyć powszech- mieć na uwadze ograniczenia wynikające z braku nie występujące zdobnictwo górnych części naczyń lokalnych, w wymiarze Podlasia, systemów periody- ceramicznych motywami zwielokrotnionych, hory- zacji. Wydaje się, iż najwłaściwszym punktem odnie- zontalnych żłobków, pod którymi lokowane były sienia będzie tu wielokrotnie przywoływany, dobrze odciski stempelka, nakłucia i nacięcia. W innym wa- datowany metodą radiowęglową i analizami planigra- riancie ten ostatni motyw zastępowano rytym moty- fi cznymi, zespół źródeł TKK z Polesia (Górski, Ma- wem łuczków lub linii falistej. Relatywnie często wy- karowicz, Wawrusiewicz 2011). Przyjmując ten układ stępowała też charakterystyczna dla inwentarzy TKK odniesienia, materiały z Jeronik należy synchronizo- listwa plastyczna. Zdecydowana większość form po- wać z grupą stylistyczną 2 (GS 2), datowaną na okres siadała pogrubione krawędzie, o zwieńczeniach częś- 1750 – 1350 BC. W początkowym etapie funkcjono- ciowo zaokrąglonych i skośnie ściętych. wała ona równolegle ze stylistyką o cechach „posti- Z kolei obserwacje dokonane na płaszczyźnie wieńskich” konstytuujących wyróżnioną w Polesiu cech technologicznych wykazały wyraźną tenden- GS 1, określaną cezurami 1750–1600BC. Nawiązania cję do powszechnego stosowania receptur „amforo- do tej stylistyki można hipotetycznie znaleźć na frag- wych”, opartych na powszechnym wykorzystaniu do- mencie ceramiki zdobionej układem zwielokrotnio- mieszki gruboziarnistego tłucznia mineralnego. nych, wertykalnych linii rytych, który można inter- Zebrane dane nie dają podstaw do wyróżnienia pretować jako słabo zachowany fragment konstrukcji w obrębie zbioru zespołów mogących odzwierciedlać metopowej, charakterystycznej zarówno dla stylistyki zróżnicowanie chronologiczne źródeł. W najogólniej- GS 1 z Polesia, jak i zespołów typu HT 2 z obszaru szym wymiarze materiały udokumentowane w obrębie Kujaw (por. Makarowicz 1998; 2000; Górski, Ma- wyróżnionych hipotetycznie zagród I i II należy uznać karowicz, Wawrusiewicz 2011). Niezwykle istotnym za zespoły jednorodne, stanowiące względnie homo- elementem wskazującym na stosunkowo wczesną po- geniczny zespół źródeł TKK. Wnioskowanie to, oparte zycję źródeł z Jeronik jest obecność swoistych archa- na analizie materiału ruchomego, niekoniecznie może izmów stylistycznych. Dokumentowały one lokalne odzwierciedlać rzeczywistą jednoczasowość obydwu postsubneolityczne elementy stylistyczne – jednoele- założeń. Wynika to z faktu, iż odrębne fazy budowlane, mentowe (?) układy odcisków stempelka oraz bardzo rozumiane jako funkcjonowanie zagród w relatywnie inspirujące elementy egzogenne, w postaci tradycji krótkim odstępie czasu, odnosi się do tej samej fazy samborzeckiej grupy KM. stylistycznej (rozumianej przez pryzmat cech tech- Przyjmując powyższe uwagi, można założyć, iż nostylistycznych wytwórczości ceramicznej). Niewy- materiały z Jeronik odzwierciedlają wczesny etap roz- kluczone, że potwierdzeniem rozłącznego (w sensie woju tzw. grupy podlasko–mazowieckiej TKK. Chro- krótkiego przedziału czasowego) funkcjonowania tych nologię bezwzględną tego zespołu można odnieść do zespołów osadniczych jest odmienność konstrukcji okresu 1750–1600 BC, a więc synchronizować z da- założeń mieszkalnych/gospodarczych o zagłębionej towaniem grup stylistycznych 1 i 2 z Polesia, stan. 1 podłodze w odniesieniu do zagrody I i nieustalonej (GS 1 i GS 2) oraz późnym etapem rozwoju tradycji konstrukcji naziemnej dla zagrody II. Być może różni- KM (por. Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011; ce te odzwierciedlają pewną sezonowość osadnictwa. Kadrow, Machnik 1997). W takim ujęciu zagrodę I można by interpretować jako trwalsze założenie „zimowe”. Muzeum Podlaskie w Białymstoku Pewną odmiennością, względem pozostałych, ce- Dział Archeologii chuje się wyróżniona w południowej części stanowiska ul. Bema 11, 15-369 Białystok zagroda III. Widoczne jest to w konstrukcji jedynej, [email protected] 77 LITERATURA

Bargieł B., Zakościelna A. Kempisty A. 2005 Stan badań nad neolitem i wczesną epoką brą- 1978 Schyłek neolitu i początek epoki brązu na Wyży- zu na wschodnim Mazowszu i Podlasiu, [w:] nie Małopolskiej w świetle badań nad kopcami, (red.) M. Dulinicz, Problemy przeszłości Ma- Warszawa. zowsza i Podlasia III, Warszawa, 37-46. Kempisty E. Berezanskaja S.S. 1972 Materiały tzw. kultury ceramiki grzebykowo- 1972 Srednij period bronzovogo vieka w severnoj -dołkowej z terenu Mazowsza i Podlasia, Wia- Ukrainie, Kiev. domości Archeologiczne 36/2, 411-483. Berezanskaja S.S., Otroščenko V.V. 1973 Kultura ceramiki „grzebykowo-dołkowej” na 1997 Bronzovij vik, [w:] Davna istorija Ukraini, Kiiv Mazowszu i Podlasiu. Wiadomości Archeolo- Bugaj U. giczne 37/1, 3-76. 2008 The bronze age settlement from site 1 in Góra 1983 Neolityczne kultury strefy leśnej w połnocnej Strękowa, county of Białystok, Sprawozdania Polsce,[w:] (red.) T. Malinowski, Problemy Archeologiczne 60, 169-263 epoki kamienia na Pomorzu, Słupsk, 175-200. Czebreszuk J. Kondracki J. 1996 Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu, 2002 Podstawy regionalizacji fi zyczno-geografi cznej, Poznań. Warszawa. 2001 Schyłek neolitu i początki epoki brązu w strefi e Kośko A. południowo-zachodniobałtyckiej (III i początki 1981 Udział południowowschodnioeuropejskich wzor- II tys. przed Chr.). Alternatywny model kultury, ców kulturowych w rozwoju niżowych społe- Poznań. czeństw kultury pucharów lejkowatych, Poznań. Dąbrowski J. Kośko A., Szmyt M. 2004 Ältere Bronzezeit in Polen, Warszawa. 2006 Opatowice Wzgórze Prokopiaka. Studia i mate- 2005 Kultura trzciniecka na Mazowszu i Podlasiu riały do badań nad późnym neolitem wysoczy- [w:] (red.) M. Dulinicz, Problemy przeszłości zny kujawskiej, I, Poznań. Mazowsza i Podlasia, III, Warszawa, 61-66 Kryvalcevič M.M. Gardawski A. 1997 Z badań nad kulturą trzciniecką na Polesiu Bia- 1959 Plemiona kultury trzcinieckiej w Polsce, Mate- łoruskim w dorzeczu Prypeci, Folia Praehistori- riały Starożytne 5, 7-189. ca Posnaniensis 7, 69-97. Górski J. Lakiza V.L. 1997 Główne etapy rozwoju kultury trzcinieckiej na 2008 Staražytnasci poznjaga nealitu i rannjaga pe- obszarze Nowej Huty na tle przemian tej kultury ryjadu bronzawaga veku Belaruskaga Panja- w zachodniej Małopolsce, Materiały Archeolo- monnja, Minsk. giczne Nowej Huty 20, 7-37. Lysenko S.D. 2007 Chronologia kultury trzcinieckiej na lessach nie- 2007 Dinamika razvitija tšineckogo kulturnogo kru- cki nidziańskiej, Kraków. ga na granice pravoberežnoj lesostepi i Poleśja. Górski J., Makarowicz P., Wawrusiewicz A. [w:] (red.) L. Bakalarska, Wspólnota dziedzi- 2011 Osady i cmentarzyska trzcinieckiego kręgu kul- ctwa archeologicznego ziem Ukrainy i Polski, turowego w Polesiu. Stanowisko 1, woj. łódzkie, Warszawa, 341-389. Łódź. Makarowicz P. 2012 Podstawy datowania trzcinieckiego kręgu kul- 1998 Rola społeczności kultury iwieńskiej w gene- turowego w Polsce Środkowej na przykładzie zie trzcinieckiego kręgu kulturowego (2000- materiałów ze stanowiska w Polesiu, Acta Uni- 1600 BC), Poznań. versitatis Lodziensis, Folia Archeologia 28, 2000 Osadnictwo społeczności z wczesnej epoki brązu 91-128 w Rybinach, woj. kujawsko-pomorskie, stanowi- Józwiak B. sko 17, Poznań. 2003 Społeczności subneolitu wschodnioeuropejskie- 2001 Trzciniecki krąg kulturowy – wspólnota pogra- go na Niżu Polskim w międzyrzeczu Odry i Wi- nicza Wschodu i Zachodu, [w:] (red.) J. Cze- sły. Poznań. breszuk, M. Kryvalcevič, P. Makarowicz., Od Kadrow S. neolityzacji do początków epoki brązu. Przemia- 1995 Gospodarka i społeczeństwo. Wczesny okres ny kulturowe w międzyrzeczu Odry i Dniepru epoki brązu w Małopolsce, Kraków. między VI i II tys. przed Chr., Poznań, 351-360. Kadrow S., Machnik J. 2010 Trzciniecki krąg kulturowy – wspólnota pograni- 1997 Kultura mierzanowicka. Chronologia, taksono- cza Wschodu i Zachodu, Poznań. mia i rozwój przestrzenny, Kraków. 78 Pawlata L. sku 2 w Jeronikach, gm. Choroszcz, pow. bia- 2009 Kurhany trzcinieckie z Korycinów, gm. Grodzisk, łostocki, woj. podlaskie, Podlaskie Zeszyty Ar- pow. Siemiatycze, Podlaskie Zeszyty Archeolo- cheologiczne 5, 197-212. giczne 5, 17-54. 2010 Ceramika kultury ceramiki sznurowej ze stano- Rusin K., Wawrusiewicz A. wiska 2 w Jeronikach, pow. białostocki, woj. pod- 2012 Osada kultury przeworskiej w Jeronikach na laskie, Podlaskie Zeszyty Archeologiczne 6, stanowisku 2, gm. Choroszcz, pow. białostocki, 19-36. woj. podlaskie, Podlaskie Zeszyty Archeolo- 2011 Okres neolitu i wczesnej epoki brązu na Pod- giczne 7-8, 113-152. lasiu. Stan i perspektywy badań [w:] (red.) Taras H. U. Stankiewicz, A. Wawrusiewicz, Na rubieży 1995 Kultura trzciniecka w międzyrzeczu Wisły, Bugu kultur. Badania nad okresem neolitu i wczesną i Sanu, Lublin. epoką brązu, Białystok, 13-36. Wawrusiewicz A. 2009 Wstępne sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych realizowanych na stanowi-

79 gu kulturowego iniec culture range iniec culture 1 1 7 6 11 dołek posłupowy 1 2 dołek posłupowy 2 jama gospodarcza 1 jama gospodarcza 1 jama gospodarcza 1 dołek posłupowy jama gospodarcza dołek posłupowy dołek posłupowy 3 jama zasobowa 7 jama gospodarcza 11 2 jama zasobowa 16 jama zasobowa 15 palenisko 36 jama gospodarcza mieszane nieckowate nieckowate nieckowate nieckowate Wypełnisko Funkcja jednorodne jednorodne jednorodne jednorodne jednorodne jednorodne jednorodne horyzontalne horyzontalne horyzontalne dwuwarstwowe dwuwarstwowe dwuwarstwowe dwuwarstwowe dwuwarstwowe, dwuwarstwowe, dwuwarstwowe, dwuwarstwowe, dwuwarstwowe, dwuwarstwowe, dwuwarstwowe, jednowarstwowe jednowarstwowe jednowarstwowe jednowarstwowe jednowarstwowe jednowarstwowe jednowarstwowe jednowarstwowe wielowarstwowe, wielowarstwowe, wielowarstwowe, wielowarstwowe, jednowarstwowe, jednowarstwowe, jednowarstwowe, jednowarstwowe, odwrotnie odwrotnie nieckowaty nieckowaty nieckowaty nieckowaty nieckowaty trapezowaty nieregularny asymetryczny asymetryczny poziomy pionowy ceramika krzem. pol. kości [m] Głęb. [m] Szer. Szer. Dł. [m] Tab. 2. , site 2, Choroszcz dis., (AZP 37-85/2). Characteristics of immovable objects of the Trzc Characteristics of immovable (AZP 37-85/2). Voivodeship dis., Podlaskie site 2, Choroszcz 2. Jeroniki, Tab. Tab. 1. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Charakterystyka obiektów nieruchomych trzcinieckiego krę trzcinieckiego Charakterystyka nieruchomych podlaskie (AZP 37-85/2). obiektów woj. stan. 2, gm. Choroszcz, Jeroniki 1. Tab. Lokalizacja Wymiary obiektu Rzut Ar Ćw. 23 E 1 C 1,20 0,86 0,14 owalny nieckowaty 273 I 8 C 0,50 0,46 0,20 kolisty nieckowaty 267 I 5 D 1,26 1,27 0,70 kolisty prostokątny 407 J 6/K 6 C/D 0,94 0,86 0,27 owalny 264 I 5, J 5 C, D 1,14 1,06 0,64 kolisty trapezowaty 266 I 5 D302 0,50 H 3/H 2325 0,54 C/A 0,30326 H 5 czworoboczny 1,74 1,03 H 5 0,25 A prostokątny408 C 1.04456 1,00 K 6 nieckowaty 1,90 0,28496 1,18 K 7 0,50 D kolisty553 J 1 owalny C 1,20 Ł 1 1,07 0,38 nieckowaty 0,38 B 0,37 a/c 0,34 owalny 0,42 0,40 1,16 0,10 kolisty 1,20 0,40 nieckowaty kolisty kolisty postokątny nieckowaty nieckowaty 265 I 5 C 1,08 1,14 0,44 kolisty nieckowaty 223 I 2 C 1,20 0,58 0,14 owalny Nr ob.

80 31 jama gospodarcza jama gospodarcza 9 1 21 jama zasobowa 6 1 dołek posłupowy 1 jama zasobowa 5 8 22 2 41 2 jama zasobowa 1 jama zasobowa jama gospodarcza jama gospodarcza jama gospodarcza dołek posłupowy 41 4 1 11 półziemianka 18 1 1 półziemianka 19 jama zasobowa 28 jama zasobowa złożone złożone złożone złożone diagonalne nieckowate nieckowate nieckowate jednorodne jednorodne jednorodne jednorodne jednorodne jednorodne horyzontalne dwuwarstwowe dwuwarstwowe dwuwarstwowe wielowarstwowe wielowarstwowe wielowarstwowe wielowarstwowe wielowarstwowe wielowarstwowe wielowarstwowe wielowarstwowe wielowarstwowe wielowarstwowe jednowarstwowe jednowarstwowe jednowarstwowe jednowarstwowe jednowarstwowe jednowarstwowe jednowarstwowe jednowarstwowe jednowarstwowe nieckowaty nieckowaty asymetryczny a/c/b/d 1,78 1,66 0,90 owalny O 4 / 5 /P 4 / P 5 711 L 6 a 1,32 1,28 0,30 kolisty nieckowaty 610 Ł 5/Ł 6 a/c 1,14 1,09 0,88 kolisty prostokątne 713 L 6 a 1,44 0,70 0,10 owalny nieckowaty 831 Ł 4/ 5 b/d 0,92 0,98 0,31 owalny nieckowaty 742745 L 4 L 4 b b 1,10 1,06 0,52 0,90 0,85 0,60 kolisty kolisty prostokątny trapezowaty 739 L 4 a 2,00 1,50 0,30 prostokątny nieckowaty 707 L 5 c 0,82 0,80 0,16 owalny nieckowaty 842 L 2 a/b 0,90 0,98 0,60 owalny nieckowaty 704 L 5 d 1,40 1,20 0,54 kolisty trapezowaty 705 L 4/ 5 a-b/c-d 2,53 2,20 0,52 prostokątny nieckowaty 633 Ł 3 c 1,18709 1,19 1,18 L 5 kolisty a workowaty 1,10 1,12 0,60 kolisty trapezowaty 959 1012 M 1 a 0,34 0,37 0,16 kolisty nieckowaty

81 Tab. 2. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Charakterystyka technologiczno-stylistyczna ceramiki wydzielonej trzcinieckiego kręgu kulturowego

Tab. 2. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Technological and stylistic characteristics of identifi ed pottery of the Trzciniec culture range

Typ Nr ele- technolo- Typ mentu Wykop Warstwa Obiekt giczny/ krawę- Typ Wątek zdobniczy Uwagi wydzie- grupa/ dzi dna lonego cykl 1 E1d WM I-III 23 15/E/IIa 17d pzb? xM-178:4>… 2 H1c+d WM I-II 24/J/IIb 19d pzb? xJ-136[181]… 3 H2a WM I 302 29/E/IIa b? ...xM-178:5>|xE-46... b? ...xM-178:1>| * ew. b? ...xM- 4 H2a WM I 302 29/E/IIa xM-198:1…* -178:1>|?F-63… 5 H4b WM II 29/E/IIa 17f pzb? xJ-136[176]… 6 H5a WM I 7/L/IIc pzb? xM-178:4>… 7 H5a WM III 5/J/IIb 17j 8 H6b WM I 4/J/IIb b? …xM-180:1… 9 I1a WM II 29/E/IIa pzb? xM-178:2>… 10 I2a/I3d WM I 215* 22/E/IIa 2k *ob. PŚ 11 I2b WM I 14/F/IIa 2k 12 I4c WM II 227* 22/E/IIa 17g *strop ob. PŚ 13 I5a WM I 29/E/IIa 1h pz x?S-246… 14 I5c WM II 22/E/IIa b ...xM-178:1>|x?E-46... 15 I5c/d WM II 242 29/E/IIa b ...xM-178:1>|x?E-46... 16 I5d WM I-II 265 29/E/IIa pzb? xM-178:2>… 17 I5d WM II 22/E/IIa b ...xM-178:1>|xA-7... 18 I5d WM II 29/E/IIa b ...xM-178:1>|x?A-1... 19 I6a WN I 29/E/IIa 17f pzb? xM-178:5>… 20 I8c WM III 4/J/IIb 20j pzb? xM-178:1>… n /x/M-178:3; 21 I8d WM III 14/F/IIa 51d pzb? xM-178:2>… 22 I9a WM III 22/E/IIa 1a pzb? xM-178:2>… 23 I9c WM I 15/E/IIa pzb? ...xM-178:4>… 24 J1b WM III 496 - 1? b xJ-121[176]:2>| 25 J1d WM I 15/E/IIa xJ-121[61] 26 J2b WN I 29/E/IIa b? ...xA-1… 27 K01a WM II 22/E/IIa 1e 28 K2c WM I-II 399 7/L/IIc b? …/x/A-1… b ...xM-178:1>| 29 L1a WM I 14/F/IIa xM-|180:1x?E-46...

82 30 L1a WM I 7/L/IIc 1c? 31 L4c/d WM III 745 15/E/IIa pzb? xM-178:2>… 32 L4c/L5a WM I-II 705 15/E/IIa 17j pzb? xM-178:9>… 33 L4c/L5a WM I-II 705 7/L/IIc 17j 34 L4d WM II 746* 14/F/IIa b ...xM-178:1>|?E-46... *ob. PŚ 35 L5a WM I-II 704 22/E/IIa b ...xM-178:1>... 36 L5a WM III 709 22/E/IIa b ...xM-178:2>|xE-46... 37 Ł1b WM I 22/E/IIa 17g pzb? xM-178:2>… 38 Ł1b WM II 22/E/IIa 17d pzb? xM-178:2>… 39 Ł1b WM II 22/E/IIa b ...xM-178:2>|xA-7... 40 Ł2a WM I 5/J/IIb b …xM-178:2> 41 Ł2d WM I 8/L/IIc pzb? ...xJ-136[176]:2>… 42 Ł2d WM I 29/E/IIa 18a pzb? /x/M-188:6>… 43 Ł3a WM II 633 26/L/IIc pzb? xM-178:5>… 44 Ł4c WM II 7/L/IIc b …xM-198:1>...* *ew. b …?F-68… 45 Ł5a WM I 14/F/IIa 17j pzb? xM-178:1>… 46 M2a WM I 15/E/IIa 57k pzb? xM-178:1>… 47 M2c WM II 8/L/IIc 17f 48 M3a WM II 29/E/IIa 1e 49 M3a WM III 29/E/IIa 17j? pzb? xM-178:2>… 50 M3b WM I 7/L/IIc b ...xM-178:2>|xE-46... 51 M3c WM II 14/F/IIa 17e 52 M4c WM II 29/E/IIa b? …xM-180:1… pzb ...xM-178:3>| 53 M4d WM II 29/E/IIa xE-46[7] 54 M4d WM III 22/E/IIa pzb ...xM-178:2>|xA-1 55 M5a WM I 22/E/IIa 17f 56 M5a WM I 7/L/IIc 4b? 57 M5a WM I 6/J/IIb pzb? xM-178:3>… 58 M5a WM I 29/E/IIa b? …xM-180:1… pzb …xM-178:3>| 59 M5a WM I 15/E/IIa xM-180 ¤ ?F-68:2>… 60 M5a WM I 29/E/IIa 17f pzb? xM-178:1>… 61 M5a WM I 14/F/IIa 17j pzb? xM-178:2>… 62 M5a WM I 14/F/IIa pzb? xM-178:2>… 63 M5a WM II 14/F/IIa 17j 64 M5d WM II 14/F/IIa pzb? ...xJ-136[176]:3>… 65 M6c WM I 22/E/IIa 17e pzb? xM-178:2>… 66 M7c WM I 22/E/IIa b? …xM-178:3> 67 N5d WM II 14/F/IIa 1b?

83 Tab. 3. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Charakterystyka jakościowo-ilościowa wylewów ceramiki trzcinieckiego kręgu kulturowego

Tab. 3. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Qualitative and quantitative characteristics of pottery forms of the Trzciniec culture range

Typ krawędzi Ilość Udział 1a 1 3,45% 1e 2 6,89% 1h 1 3,45% 2k 2 6,89% 17d 2 6,89% 17e 2 6,89% 17f 5 17,24% 17g 2 6,89% 17j 7 24,14% 18a 1 3,45% 19d 1 3,45% 20j 1 3,45% 51d 1 3,45% 57k 1 3,45% Łącznie 29 100,00%

Tab. 4. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Charakterystyka technologiczna ceramiki trzcinieckiego kręgu kulturowego

Tab. 4. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Technological characteristics of pottery of the Trzciniec culture range

Cykl technologiczny Grupa technologiczna Typ technologiczny Ilość Udział Warstwa IIa E 15 28 8,59% 22 57 17,48% 29 105 32,21% F 14 66 20,25% IIb J 4 4 1,23% 561,84% 6 4 1,23% K 2 3 0,92% IIc L 7 25 7,67% 8 5 1,53% 19 14 5,83% 24 1 0,31% 25 3 0,92% 26 2 0,61% IIIa M 36 3 0,92% Razem cykl IIa 256 78,53%

84 Razem cykl IIb 17 5,21% Razem cykl IIc 50 15,34% Razem cykl IIIa 3 0,92% Łącznie warstwa 326 100% Obiekt 23 IIa E 22 15 100,00% Łącznie obiekt 23 15 100% Obiekt 223 IIa E 29 6 100% Łącznie obiekt 223 6 100% Obiekt 265 IIa E 22 4 40,00% 29 6 60,00% Łącznie obiekt 265 10 100% Obiekt 266 IIb J 4 1 100,00% Łącznie obiekt 266 1 100% Obiekt 267 IIa F 14 7 87,50% IIb K 2 1 12,50% Łącznie obiekt 267 8 100% Obiekt 302 IIa E 29 2 100,00% Łącznie obiekt 302 2 100% Obiekt 408 IIa E 29 1 50,00% F 14 1 50% Łącznie obiekt 408 2 100% Obiekt 496 IIa E 29 1 100% Łącznie obiekt 496 1 100% Obiekt 553 IIa E 22 1 20,00% 29 3 60,00% F 14 1 20,00% Łącznie obiekt 553 5 100% Obiekt 610 Ib D 42 1 20,00% IIa E 22 1 20,00% F 14 3 60,00% Łącznie obiekt 610 5 100% Obiekt 633 IIa E 22 3 25,00% IIc L 25 4 33,33% 26 5 41,64% Łącznie obiekt 633 12 100%

85 Obiekt 704 IIa F 14 1 11,11% E 22 7 77,78% 29 1 11,11% Łącznie obiekt 704 9 100% Obiekt 705 IIa E 15 13 56,52% 22 1 4,35% 29 1 4,35% F 14 1 4,35% IIb K 2 1 4,35% IIc L 7 1 4,35% 8 1 4,35% IIIa M 35 1 4,35% 36 3 9,38% Łącznie obiekt 705 23 100% Obiekt 709 IIa E 22 2 66,67% F 14 1 33,33% Łącznie obiekt 709 3 100% Obiekt 711 IIa E 22 1 100% Łącznie obiekt 711 1 100% Obiekt 713 IIa E 22 1 100% Łącznie obiekt 713 1 100% Obiekt 739 IIa E 22 1 20,00% 22 1 20,00% 29 3 60,00% Łącznie obiekt 739 5 100% Obiekt 742 IIa E 22 1 50,00% IIb K 2 1 50,00% Łącznie obiekt 742 2 100% Obiekt 745 IIa E 22 2 100% Łącznie obiekt 745 2 100% Obiekt 831 IIa F 14 1 100% Łącznie obiekt 831 1 100% Obiekt 842 IIa F 14 1 33,33% IIc L 8 2 66,67% Łącznie obiekt 842 3 100%

86 Obiekt 959 IIa E 22 1 100% Łącznie obiekt 959 1 100% Obiekt 1012 IIa E 22 1 100% Łącznie obiekt 1012 1 100% Całość Ib D 42 1 0,22% IIa E 15 43 9,61% 22 99 22,15% 29 129 28,86% F 14 83 18,57% IIb J 4 5 1,12% 561,34% 6 4 0,89% K 2 6 1,34% IIc L 7 26 5,82% 8 5 1,12% 19 17 3,80% 24 5 1,12% 25 8 1,79% 26 2 0,45% IIIa M 35 1 0,22% 36 7 1,57% Razem cykl Ib 1 0,22% Razem cykl IIa 354 79,19% Razem cykl IIb 21 4,70% Razem cykl IIc 63 14,09% Razem cykl IIIa 8 1,79% Łącznie całość 447 100%

87 ADAM WAWRUSIEWICZ

Jeroniki, site 2 – settlement of the Trzciniec culture community in Podlaskie Voivodeship Summary

The article presents a set of sources connected not rule out the possibility that “cellars” might have with the Trzciniec culture settlement discovered in accompanied above-ground structures with currently site 2 in Jeroniki, Choroszcz dis., Podlaskie Voivode- unidentifi able construction (e.g. framework). Spatial ship (AZP 37-85/2). Field research was conducted structure interpreter as homestead III was identifi ed here in connection with developing the state road no in the southern part of the site. Its presence was 8 between Jeżewo and Białystok. manifested by concentration of pottery fi nds and the The site is located within the Białystok Upland, presence of two earth pits. which is a part of an spatially wider sub-province - the On the basis of a multi-aspect analysis of mov- Północnopodlaska Lowland. It is situated on the east, able sources (primarily ceramic) the complex from gentle slope of the hill descending towards the valley Jeroniki should be associated with “classical” and/or of an unnamed watercourse which is a right-bank “early-classical” stage of development Podlasie–Mazo- tributary of the Horodnianka river – which in turn via groups of the TC. The predominant feature in the is a right-bank tributary of the (Fig. 1). Its stylistics of vessels were forms of S-profi led pots or/and eastern part was located within a periodically fl ooded vases decorated in their upper section with engraved meadow, while the western encompassed a higher sets of horizontal lines and stamps. They were also lying slope of a hill covered with a mixed forest. accompanied by “eastern” elements made legible by During the research a very inspiring collection of the presence of a rosary ornament, as well as certain materials associated with settlement of the TC com- stylistic archaisms associated with the late stages of munities was documented, the evidence of which are development of the Mierzanowice culture. Given the 29 discovered immovable structures (Fig. 2; 3; 5-9), lack of local systems of periodization, those materials and plentiful pottery (Fig. 4; 10-15) and fl int material can be referred to the well-identifi ed set of “Trzciniec” (Fig. 16). An analysis of source dispersion allows for sources from Polesie, site 1, in Łódź Voivodeship (Gór- attempting a reconstruction of spatial organization ski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011). Considering and settlement structure during the older bronze ep- that frame of reference, they have to be identifi ed with och. Documented immovable structures constituted stylistic group 2 dated to the period 1750–1350 BC. At three relatively distinctive clusters which could be the same time, the presence of “early-classical” features interpreted as homesteads (Fig. 3) and overlapping in the discussed inventory could suggest it should be the spatial location of discovered pottery fragments dated within the fi rst half of the determined chronolog- (Fig. 4). An element which distinguished the fi rst ical periods – synchronously to the development of GS among those zones (defi ned as homestead I) was the 1 stylistics from the site in Polesie. presence of two dwelling constructions with sunken One should, however, bear in mind the possibili- fl oor (Fig. 3; 5). In their close vicinity four storage ty of diff erent dynamics in the development processes pits, with regular rectangular or trapezoid profi les, of the TC community in the north-eastern . were revealed which might have served as “cellars”. In Tracking it would require studies based primarily on the case of the second area (homestead II) no traces results of absolute dating. In this light, the presented of dwelling construction were observed, which does materials could contribute to further analyses.

88 Ryc. 1. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Lokalizacja stanowiska (na podkładzie mapy topografi cznej w skali 1:10000)

Fig. 1. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Site location (against the topographic map on the scale 1:10000)

Ryc. 2. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Lokalizacja obiektów nieruchomych trzcinieckiego kręgu kulturowego: 1 – obiekty nieruchome TKK; 2 - zasięg warstwy kulturowej; 3 – obiekty nieruchome związane z innymi etapami osadnictwa lub nieokreślone chronologicznie Fig. 2. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Location of immovable structures of the Trzciniec culture range: 1 – immovable pits of the TCR; 2 – reach of the culture layer; 3 – immovable pits connected with other stages of settlement or chronologically unspecifi ed

89 Ryc. 3. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Schemat lokalizacji obiektów nieruchomych trzcinieckiego kręgu kulturowego: A – obszar rozpoznany wykopaliskowo; B – granica inwestycji; 1 – jamy zasobowe („piwniczki”); 2 – inne jamy gospodarcze; 3 – palenisko; 4 – dołki posłupowe; 5 – półziemianki; 6 –zasięg zagród Fig. 3. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Location scheme of immovable objects of the Trzciniec culture range: A – excavated area; B – investment area limits; 1 – storage pits (“cellars”); 2 – other utility pits; 3 – hearth; 4 – post holes; 5 – half-dugouts

Ryc. 4. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Dyspersja ceramiki trzcinieckiego kręgu kulturowego

Fig. 4. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Dispersion of the Trzciniec culture range pottery 90 Ryc. 5. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Plany płaskie i profi le obiektów 705 i 739 – półziemianki trzcinieckiego kręgu kulturowego: czarna próchnica z piaskiem calcowym (1) i węglami drzewnymi (2); brunatna próchnica z piaskiem (3, 4) i węglami drzewnymi (5, 6); brunatno-szara próchnica z piaskiem (7, 8) i węglami drzewnymi (9); szara próchnica z piaskiem (10), czarną próchnicą (11) i rozdrobnionymi węglami drzewnymi (12); piasek calca ze śladową domieszką węgli drzewnych (13) lub próchnicy (14, 15); kamień (16); ceramika (17)

Fig. 5. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Flat plans and profi les of pits 705 and 739 – half-dugouts of the Trzciniec culture range: black primary humus with primary sand (1) and charcoal (2); braun humus with sand (3, 4) and charcoal (5, 6); braun-gray humus with sand (7, 8) and charcoal (9); gray humus with sand (10), black humus (11) and charcoal (12); primary sand with traces of charcoal (13) or humus (14, 15); stone (16); pottery (17)

91 Ryc. 6. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Plany płaskie i profi le obiektów 264 i 267 – jamy zasobowe („piwniczki”) trzcinieckiego kręgu kulturowego (stropy obiektów są częściowo naruszone śladem późnośredniowiecznego ogrodzenia – obiekt 242) Fig. 6. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Flat plans and profi les of pits 264 and 267 – storage pits (“cellars”) of the Trzciniec culture range (structure ceilings are partially disturbed by traces of a late-medieval fence – object 242)

92 Ryc. 7. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Plany płaskie i profi le obiektów 633, 704 i 709 – jamy zasobowe („piwniczki”) trzcinieckiego kręgu kulturowego

Fig. 7. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Flat plans and profi les of pits 633, 704 and 709 – storage pits (“cellars”) of the Trzciniec culture range 93 Ryc. 8. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Plany płaskie i profi le obiektów 742 i 745 – jamy zasobowe („piwniczki”) trzcinieckiego kręgu kulturowego (obiekt 742 jest wkopany w starszą strukturę przestrzenną o nieokreślonej chronologii – obiekt 743 i częściowo naruszony wkopem współczesnym – obiekt 744) Fig. 8. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Flat plans and profi les of pits 742 and 745 – storage pits (“cellars”) of the Trzciniec culture range (object 742 is dug into an older spatial structure o unspecifi ed chronology – pit 743 and partially disturbed by a contemporary dig-in – pit 744)

94 Ryc. 9. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Plany płaskie i profi le obiektu 553 (palenisko), 266, 712 (dołki posłupowe) i 711 (bliżej nieokreślona jama gospodarcza) łączonych z osadnictwem trzcinieckiego kręgu kulturowego Fig. 9. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Flat plans and profi les of pits 553 (hearth), 266, 712 (post holes) and 711 (unidentifi ed utility pit) associated with settlement of the Trzciniec culture range 95 Ryc. 10. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Wybór ceramiki trzcinieckiego kręgu kulturowego

Fig. 10. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Selection of pottery of the Trzciniec culture range 96 Ryc. 11. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Wybór ceramiki trzcinieckiego kręgu kulturowego

Fig. 11. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Selection of pottery of the Trzciniec culture range 97 Ryc. 12. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Wybór ceramiki trzcinieckiego kręgu kulturowego

Fig. 12. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Selection of pottery of the Trzciniec culture range 98 Ryc. 13. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Wybór ceramiki trzcinieckiego kręgu kulturowego

Fig. 13. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Selection of pottery of the Trzciniec culture range 99 Ryc. 14. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Wybór ceramiki trzcinieckiego kręgu kulturowego

Fig. 14. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Selection of pottery of the Trzciniec culture range 100 Ryc. 15. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Wybór ceramiki trzcinieckiego kręgu kulturowego

Fig. 15. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Selection of pottery of the Trzciniec culture range 101 Ryc. 16. Jeroniki stan. 2, gm. Choroszcz, woj. podlaskie (AZP 37-85/2). Wybór materiałów krzemiennych trzcinieckiego kręgu kulturowego

Fig. 16. Jeroniki, site 2, Choroszcz dis., Podlaskie Voivodeship (AZP 37-85/2). Selection of fl int materials of the Trzciniec culture range 102