Krzysztof Filip Komunikat Dyslokacyjny Jednostek Milicji Obywatelskiej Na Terenie Województwa Gdańskiego W 1945 Roku
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Krzysztof Filip Komunikat dyslokacyjny jednostek Milicji Obywatelskiej na terenie województwa gdańskiego w 1945 roku Milicja Obywatelska jako powojenna formacja policyjna została powołana mocą dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego opublikowanego 7 października 1944 roku w „Dzienniku Ustaw”. W artykule 2. Dekretu o Milicji Obywatelskiej stwierdzano, iż jej zadaniem jest: „a) ochrona bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego; b) dochodzenie i ściganie przestępstw; c) wykonywanie zleceń władz administracyjnych, sądów i prokuratury w zakresie prawem przewidzianym”. Na czele MO stał komendant główny, który podlegał kierownikowi Resortu Bezpieczeństwa Publicznego1. Zgodnie z podziałem administracyjnym kraju MO posiadała swoje wojewódzkie, powiatowe, miejskie i gminne jednostki. Milicja Obywatelska jako formacja policyjna przetrwała aż do 6 kwietnia 1990 roku, kiedy weszła w życie ustawa o policji. Informacje o dyslokacji poszczególnych jednostek MO w województwie gdańskim znajdują się oczywiście w dokumentach wytworzonych przez załogę poszczególnych komend i komisariatów. Jednymi z najważniejszych były raporty komendanta wojewódzkiego MO w Gdańsku kpt. Mieczysława Konwizora z 7 i 30 kwietnia 1945 roku2 przesyłane do komendanta głównego MO gen. bryg. Franciszka Jóźwiaka. Zawierały one podstawowe informacje na temat stanu organizacji poszczególnych jednostek milicji w województwie gdańskim oraz dyslokacji komend (nazwy miejscowości). W przypadku mniejszych posterunków zwykle ograniczono się do podania ich liczby w poszczególnych powiatach. Nie posiadały one zatem dużego stopnia szczegółowości. Tym ostatnim charakteryzuje się tytułowy Komunikat dyslokacyjny, który znajduje się w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Gdańsku, w teczce o sygnaturze IPN Gd 05/54, t. 43. Zawarto w niej sprawozdania Komendy Wojewódzkiej MO w Gdańsku za rok 1945. Kopia dokumentu znajduje się także w Archiwum Państwowym w Gdańsku (sygnatura 1177/31) w zespole Starostwa Powiatowego w Gdańsku4. To nie jedyne dokumenty wytworzone w 1945 roku przez KW MO, a znajdujące się w obu teczkach. Zawierają również: Schemat organizacyjny Komendy Wojewódzkiej MO w Gdańsku, Legendę do schematu organizacji Komendy Wojewódzkiej MO w Gdańsku oraz Szkic podziału administracyjnego województwa gdańskiego. Teczka Starostwa Powiatowego zawiera także inne dokumenty, przekazane przez KW MO do wiadomości tej instytucji, jednak najważniejszym z nich jest Komunikat dyslokacyjny. Za wzór zostanie przedstawiona wersja z AIPN w Gdańsku, gdzie strony ułożono w teczce kolejno (w Archiwum Państwowym pomylono kolejność). Znaczenie tego dokumentu polega na jego wysokiej szczegółowości, zawiera bowiem 1 DzU RP 1944, nr 7, poz. 33, s. 67-68. 2 AIPN, 00294/45, t. 21, Raport, komendant wojewódzki MO w Gdańsku kpt. Mieczysław Konwizor do komendanta głównego MO gen. bryg. Franciszka Jóźwiaka, 8 IV 1945, k. 8-9; ibidem, Raport 3, komendant wojewódzki MO w Gdańsku kpt. Mieczysław Konwizor do komendanta głównego MO gen. bryg. Franciszka Jóźwiaka, 30 IV 1945, k. 10- 14. 3 AIPN Gd, Komunikat dyslokacyjny jednostek Milicji Obywatelskiej na terenie województwa gdańskiego w 1945 roku, b.d. [1945], k. 31-46. 4 APG, SP Gdańsk, 1177/31, Komunikat dyslokacyjny jednostek Milicji Obywatelskiej na terenie województwa gdańskiego w 1945 roku, b.d. [1945], k. 82-97. 56 Krzysztof Filip dokładne dane adresowe w przypadku komend i komisariatów, a także wymienia miejscowości w których dyslokowano posterunki. Poważnym atutem Komunikatu jest przedstawienie w nim struktury organizacyjnej poszczególnych jednostek. Oddano ją dość wiernie. Oczywiście nie będzie to pierwsza próba wyzyskania Komunikatu jako źródła historycznego – posiłkowano się nim przy realizacji tekstów dotyczących historii MO na danych terenach. Takie zadanie podjął np. Tomasz Pączek, pisząc na temat dziejów milicji na obszarze powiatu słupskiego5 czy Krzysztof Filip, opisując strukturę MO na terenie województwa gdańskiego6. Jednostki Milicji Obywatelskiej tworzono w porozumieniu z Sowietami tuż za frontem, co oznacza, że pierwsze z nich pojawiły się na obszarze późniejszego województwa gdańskiego (utworzono je 30 marca 1945 roku) już w lutym tego roku. Co oczywiste, intencją ich twórców było pozyskiwanie na posterunki, komisariaty i komendy dawnych siedzib polskiej Policji Państwowej lub żandarmerii niemieckiej (ewentualnie Gestapo), które zawierały odpowiednią infrastrukturę (przede wszystkim cele aresztu). Struktura MO tworzona w mniejszych miejscowościach i wsiach składała się początkowo z posterunków nie zawsze objętych ewidencją i niekoniecznie mających kontakt z jednostkami nadrzędnymi. Po pewnym okresie dokonano ich reorganizacji, likwidując część jednostek, a z pozostałych tworząc posterunki gminne i podległe im „zwykłe” posterunki7. Wydaje się, że Komunikat dyslokacyjny powstał w okresie między lipcem a sierpniem 1945 roku. Datowanie dokumentu można wyznaczyć za pomocą kilku elementów. Na mocy Uchwały Rady Ministrów z 7 lipca tego roku poszerzono obszar województwa gdańskiego o „pięć wschodnich powiatów z Pomorza Zachodniego – lęborski, słupski, sławieński, miastecki i bytowski – oraz o cztery powiaty z dawnych Prus Wschodnich – powiat miejski elbląski, malborski, kwidzyński i sztumski”8. W Komunikacie występują niemal wszystkie te powiaty (oprócz sławieńskiego). Powiat sławieński wcześniej należał do Okręgu Pomorze Zachodnie, a zorganizowane na jego terenie jednostki MO podlegały Komendzie Wojewódzkiej MO w Szczecinie. W lipcu 1945 roku przeszły one pod zwierzchnictwo KW MO w Gdańsku. Co ciekawe, Antoni Sikorski, funkcjonariusz skierowany przez tę jednostkę do objęcia kierownictwa KP MO w Sławnie, uczynił to oficjalnie 31 lipca (taka jest data rozkazu personalnego)9. Faktycznie mogło to nastąpić innego dnia (np. nieco wcześniej lub trochę później). Można zatem założyć, że Komunikat powstał w drugiej połowie lipca. Z drugiej strony należy pamiętać, że podane w dokumencie adresy niektórych jednostek funkcjonowały do sierpnia 1945 roku (np. pod koniec miesiąca z Sopotu do Pruszcza Gdańska przeniesiono KP MO na powiat gdański)10. Dzięki temu dokumentowi jesteśmy w stanie w miarę dokładnie odtworzyć dyslokację i strukturę organizacyjną jednostek MO w województwie gdańskim w 1945 roku, co zostanie przedstawione poniżej. W Komunikacie zawarto informacje na temat organizacji i dyslokacji 241 jednostek milicji (lądowych i morskich), w tym Komendy Wojewódzkiej MO w Gdańsku i 14 komend 5 Zob. m.in.: T. Pączek, Powstanie, organizacja i zadania posterunków Milicji Obywatelskiej w powiecie słupskim w latach 1945-1950, „Przegląd Policyjny” 2008, nr 1 (89), s. 14-28. 6 K. Filip, Milicja Obywatelska w Sopocie w latach 1945-1949, Gdańsk 2011; idem, Powstanie i początki działalności Milicji Obywatelskiej w powiecie starogardzkim, „Rydwan. Roczniki Muzealne Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdańskim” 2012, nr 7, s. 248-283; idem, Początki Milicji Obywatelskiej w Tczewie (marzec-sierpień 1945), „Gazeta Tczewska” 10 X 2013, nr 41, s. 10-11. 7 Ibidem. 8 Zob. G. Baziur, Armia Czerwona na Pomorzu Gdańskim 1945-1947, Warszawa 2003, s. 43-44. 9 Szerzej na ten temat m.in. K. Filip, Milicja Obywatelska…, s. 44. 10 Por. K. Filip, Milicja Obywatelska…, s. 54. Komunikat dyslokacyjny jednostek Milicji Obywatelskiej na terenie województwa gdańskiego w 1945 roku 57 powiatowych MO. Większość z wymienionych niżej jednostek (164 z 241, tj. 68% ogółu) stanowiły oczywiście posterunki gminne MO, których zadaniem była dbałość o porządek i bezpieczeństwo mieszkańców rejonów wiejskich. Komendzie Powiatowej MO w Sopocie (na powiat gdański) podlegało m.in. 19 posterunków gminnych, w Kartuzach – 11, w Kościerzynie – 7, w Tczewie – 19, w Starogardzie – 10, w Wejherowie – 10, w Elblągu – 3, w Sztumie – 8, w Malborku – 5, w Lęborku – 9, w Kwidzynie – 12, w Słupsku – 37, w Miastku – 6, a w Bytowie – 8. Z powyższego zestawienia wynika, że w poszczególnych powiatach (nawet jeśli były podobne pod względem obszaru) występowała duża dysproporcja. Związane było to zapewne z charakterem danego terenu (ziemie należące wcześniej do II RP lub III Rzeszy), liczbą pionierów – milicjantów, warunkami tworzenia (np. utrudnianie bądź ułatwianie organizowania jednostki przez Sowietów), i – co oczywiste – decyzjami zwierzchników milicyjnych i polskich władz administracyjnych. Na terenie województwa gdańskiego znajdowały się także trzy komendy miejskie MO, które usytuowano na terenie Gdańska, Gdyni (tutaj wykazana jako komenda powiatu gdyńsko-grodzkiego) i Sopotu. Komendom miejskim MO, a także niektórym komendom powiatowym MO podlegały także inne mniejsze jednostki, tj. komisariaty i posterunki miejskie MO, które zgodnie ze swą nazwą organizowano jedynie w miastach (np. w Wejherowie działały komisariat i posterunek miejski MO). Dodatkowo, w Gdańsku, Gdyni i Sopocie funkcjonowały trzy komisariaty morskie MO, jak również podległe im posterunki morskie MO (w momencie powstania dokumentu część z nich dopiero organizowano). Ich załogi dbały o bezpieczeństwo terenów nadmorskich, pełniąc rolę pierwszej powojennej straży granicznej. Warto dodać, że w dokumencie nie wykazano tworzących się wówczas jednostek MO regulujących ruch kołowy. Dyslokacja wszystkich tych jednostek nie musiała być taka sama w momencie ich powstania. Autor niniejszego artykułu nie będzie sygnalizować w przypisach pierwszych siedzib wymienionych jednostek MO (chyba że nie wymieniono w ogóle adresów komend powiatowych w tekście głównym), a jedynie pozwoli sobie na zwrócenie uwagi na błędne zapisy adresowe. Nazwy miejscowości