Nr026-027 DOSSIER KUNSTENAARSATELIERS Dossier GESPREKKEN OVER IMMATERIEEL ERFGOED OVER GESPREKKEN INTERIEURINRICHTING VAN HET KIK KIK VAN HET INTERIEURINRICHTING Varia

KUNSTENAARSATELIERS April 2018 April Nr |Nr 026 027 DE KUNSTENAARS- ATELIERS VAN

DOSSIER EN CONSTANTIN MEUNIER ‘SATELLIETMUSEA’ VAN DE KONINKLIJKE MUSEA VOOR SCHONE KUNSTEN VAN BELGIË

DOMINIQUE MARECHAL CoNSERVAToR VAN HET WIERTzMUSEUM FRANCISCA VANDEPITTE CoNSERVAToR VAN HET CoNSTANTIN MEUNIERMUSEUM

Binnenzicht in het voormalige atelier van Antoine Wiertz, vandaag Wiertzmuseum (A. de Ville de Goyet, 2017 © BUP/BSE). HET ANTOINE WIERTZ- EN HET CONSTANTIN MEUNIERMUSEUM VORMEN TWEE BIJZONDERE VOORBEELDEN VAN BRUSSELSE KUNSTENAARSATELIERS: OORSPRONKELIJK WERK- EN WOONPLEK VAN DE RESPECTIEVELIJKE KUNSTENAARS, NU OPENBARE MUSEA WAARIN HET OEUVRE VAN HUN BOUWHEER-KUNSTENAAR IS TENTOONGESTELD. BEIDE GEBOUWEN WERDEN IN HUN TOTALITEIT BESCHERMD. Niet alleen hun architectuur en specifieke typologie lagen aan de basis van die maatregel, maar ook het historische en artistieke belang van hun opdrachtgevers en hun latere bestemming als museum. De museale collecties behoren toe aan de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, die ze als ‘satellietmusea’ beheren. Deze bijdrage gaat in op de erfgoedkundige kwaliteiten van beide musea, schetst de uitdagingen voor het huidige museale beheer ervan en gaat na op welke wijze beide voormalige kunstenaarsateliers opgewaardeerd kunnen worden als museum en als monument.

FAIT PAR J. VERDULDIG. / APRES 15 LEÇONS / DE PEINTURE / Procédé du PATIENTIOTYPE, zo luidt het merk- waardige opschrift op een schil- derij van Antoine Wiertz uit 1840 (afb.1). Met het – enigszins ironisch – neologisme Patientiotype kon- digde de kunstenaar als het ware zelf de moeilijkheden aan waar- mee het Wiertzmuseum doorheen zijn geschiedenis geconfronteerd zou worden; het zinnespeelt ook en vooral op het immense geduld waar- mee met wisselend succes naar oplossingen werd en wordt gezocht. Dit neologisme is eveneens van toe- passing op het Meuniermuseum, dat vandaag voor gelijkaardige uitdagin- Afb.1 gen staat. Antoine Wiertz, Een wortel met patientiotype (1840), olieverf op paneel, 22 x 30 cm. Brussel, Wiertzmuseum (© KMSKB, Brussel, inv. 1936).

DE SITE VAN HET

WIERTZMUSEUM: tiek in België. Non-conformistisch achtereenvolgens drie conventies 2018 APRIL - NR026-027 VAN MONUMENTAAL en controversieel als hij was, heeft met de Belgische Staat afgesloten: KUNSTENAARSATELIER TOT hij zowel onmatig grote doeken als in 1850, in 1853 en in 1861, waarbij HET ACTUELE MUSEUM miniatuurschetsjes vervaardigd. In Wiertz telkens, in ruil voor de nodige zijn megalomanie streefde hij ernaar fondsen, schilderijen afstond aan Antoine Wiertz (Dinant 1806 – Elsene een ‘tempel’ op te richten ter ere van de Staat2. Naast de promotie van de 1865) is een van de belangrijkste zijn eigen glorie1. Voor de bouw van kunstenaar, was de uitzonderlijke

vertegenwoordigers van de roman- ‘zijn’ monumentale atelier werden financiering door de Belgische Staat BRUSSEL ERFGOED

107 De kunstenaars-ateliers van Antoine Wiertz en Constantin Meunier

Afb.2a Edmond Fierlants, Gezicht op de zijgevel van de kunstenaarswoning en het atelier, met de nep-ruïne naar een tempel van Paestum, 1867 (kort na de dood van de kunstenaar) (uit: FIERLANTS, Ed., Œuvre complet de Antoine Wiertz photographié par Ed. Fierlants, - Bruxelles, 1868 © KBR, Prentenkabinet, III 7076. B, p.50).

ciële kunst ten dienste van de Staat te promoten en aan de hand van staatssubsidies een nieuwe impuls te geven aan de monumentale schil- derkunst. Of de eigenzinnige Wiertz helemaal in dit plaatje paste, is nog maar de vraag... Net voor zijn dood ondertekende Wiertz een testament waarmee hij de aanwezige kunst- werken aan de Belgische Staat lega- teerde, op voorwaarde dat ze steeds ter plaatse bewaard en tentoonge- steld zouden blijven3.

Ook al werd het gebouw oorspron- kelijk als een atelier met kunste- naarswoonst ontworpen, Wiertz Afb.2b had van meet af aan een defini- Gelijkaardig, actueel gezicht op de woning en het atelier (A. de Ville de Goyet, 2012 © BUP/BSE). tieve museale functie in gedachten en zijn atelier was van in het begin van dit atelier blijkbaar ook een poli- de liberale minister Charles Rogier toegankelijk voor het publiek. In tiek project ter verheerlijking van een sturende rol. Uit vaderlands- plaats van een atelier dat postuum de nog jonge natie. Hierin speelde liefde wenste deze laatste een offi- tot museum wordt omgekneed,

108 Afb.3 Afb.4 Gezicht vanuit de kunstenaarswoning naar Gezicht op het geheel van het Wiertzmuseum en de tuin vanuit de Vautierstraat (A. de Ville het atelier, toestand in 1992 (© Fondation de Goyet, 2012 © BUP/BSE). CIVA Stichting , nég. 3414-032). beschouwde hij het gebouw als een gevel werd gedeeltelijk bepleisterd gelegen gebied achter het voorma- ‘levend’ museum, met een collec- en er werden een drietal grote pseu- lige Luxemburgstation, vooraleer de tie die systematisch en exclusief zijn do-natuurstenen Griekse zuilen, een later gebouwde tuinmuren (opge- eigen werk omvatte. Deze kunst- stuk architraaf en enkele losliggende trokken in 1872) (afb. 4) alsook meer werken waren dus niet bestemd om blokken en schachten voor geplaatst. recent het Europees parlement het verkocht te worden maar enkel en Hier werd minder naar een getrouwe gezicht hierop totaal belemmerden. alleen om in zijn eigen museum ten- reconstructie gestreefd dan wel naar Ten tijde van Wiertz klom de bezoe- toongesteld te worden4. een authentiek ogende ruïne, geheel ker naar boven, via de tuin, waar hij aangepast aan de romantische pal tegenover de indrukwekkende Na Charles Rogier te hebben over- tijdsgeest6 (afb. 2a en 2b). Door het ruïne kwam te staan. Eens binnen in tuigd van de noodzaak om zijn ate- gebruik van goedkope materialen en de kunstenaarswoonst, werd hij ver- lier te bekostigen en na de goedkeu- dito uitvoering overleefde dit ‘decor’, volgens via de nog steeds gebruikte ring te hebben verkregen van het op een schaars fragment na, de tand binnendeur plots met het indruk- parlement, kon Wiertz in 1850 het des tijds niet. Reeds in 1872 werd de wekkende atelier geconfronteerd terrein aan de Vautierstraat 62 te constructie gedeeltelijk ontmanteld. (afb.3). Het interieur van het monu- Elsene verwerven. Hij ontwierp zelf Zonder deze nep-ruïne, en afgezien mentale atelier was zuiver functio- het geheel van het atelier met aan- van de welig tierende klimop, is het neel: een grote open hal onder een palende woning en tuin5. Het atelier atelier zoals het er nu uitziet uiterst zadeldak met laterale lichtstraten. en woonhuis werden grotendeels eenvoudig, zelfs stijlloos. Het woon- opgetrokken in 1850-1852 maar het huis maakte integraal deel uit van Onmiddellijk na de dood van Wiertz geheel kon pas enkele jaren later het museum en werd langs de kort- in 1866 werd de ‘herbestemming’ worden voltooid. De oorspronkelijke ste kant van het atelier gebouwd. Het van zijn atelier tot museum bij wet architectuur vertoonde een aantal steekt enigzins boven het atelier uit bekrachtigd. Postuum onderging bijzonderheden. Zo concipieerde en de sobere gevels worden regel- het geheel doorheen de geschiede-

de ‘kunstenaar-architect’ de lange matig door vensters doorbroken. De nis meerdere veranderingen, zoals 2018 APRIL - NR026-027 zijgevel (in feite de hoofdgevel) van enige verbinding tussen woonhuis de bouw van de nieuwe inkompar- het atelier met een uitgesproken zin en atelier was een dubbele deur in tij, de uitbreiding met drie opeen- voor theatrale mise-en-scène. De op het linker salon op de begane grond volgende salons voor de presentatie zich banale bakstenen gevel werd, (afb. 3). van kleinere formaten (1868-1870) als in een theaterdecor, opgesmukt en de bouw van de conciërgewo- met een ruïne die verwees naar een Oorspronkelijk was de ‘ruïne’ van ning (1868-1872) en de omheining

van de tempels van Paestum: de het atelier te zien vanaf het lager van de tuin (1872) (afb. 5). De gehele BRUSSEL ERFGOED

109 De kunstenaars-ateliers van Antoine Wiertz en Constantin Meunier

Afb.5 Luchtfoto van de site van het Wiertzmuseum met de woning (A), het atelier (B), de conciergewoning (C) en de tuin (D). De tuin grenst in het noorden aan het Europees Parlemen. (Bruxelles UrbIS ® © - Distribution CIBG, Brussel).

site – kunstenaarswoning, atelier, zeer klein formaat – maar ook teke- tie die weliswaar het licht doorlaten conciërge­woning en tuin – werd in ningen, beelden, documenten en maar de schadelijke stralingen fil- 1997 beschermd ‘omwille van haar wat meubilair (afb.6). De collectie teren. Ten slotte werden er bewa- historische en artistieke waarde’7. is in zijn geheel ter plaatse geble- kingscamera’s en klimaatsensoren De nadruk lag – en ligt nog steeds – ven en geeft een coherent beeld van aangebracht. Spijtig genoeg was op de totaliteit én de samenhang van de kunstenaar en zijn oeuvre. Er zijn er geen mogelijkheid om de kli- het monument en het landschap. niet zo heel veel aanwinsten te sig- maatregeling aan te pakken, noch De bescherming impliceert dat het naleren sinds het ontstaan van het om de kunstenaarswoning zelf te verboden is de gebouwen geheel of museum na de dood van Wiertz. Vele restaureren. gedeeltelijk af te breken en zodanig doeken verkeren in een uitermate te wijzigen dat ze hun erfgoedkundig slechte staat omwille van een door Doorheen de tijd was het belang verliezen. Voor elke ingreep Wiertz zelf uitgevonden procedé Wiertzmuseum steeds een zorgen- moet een unieke vergunning worden voor matte verf dat structureel kind. De grootste uitdaging, name- aangevraagd op basis van een nauw- problematisch is. Voor deze schil- lijk het bewaren van de site als keurig gedocumenteerd dossier. derijen zal onherroepelijke nadon- één geheel en de conservatie van kering op termijn fataal worden8. de uiterst fragiele kunstwerken Vandaag herbergt het museum Enkele jaren geleden werden het voor de volgende generaties, moet ongeveer 220 kunstwerken, zo goed atelier en de salons grondig maar een absolute prioriteit vormen. In als alle van de hand van de kunste- met veel respect voor het historisch tweede instantie zal bijzondere aan- naar. De oorspronkelijke tijdsgeest interieur gerestaureerd. Het glas dacht besteed moeten worden aan is bewaard gebleven in de museo- van het dak werd vervangen door de manier waarop het museum grafie. Het betreft hoofdzakelijk melkkleurige polycarbonaatplaten meer kenbaar en toegankelijk kan schilderijen – van monumentaal tot met een betere thermische isola- gemaakt worden. Integratie van de

110 HET CONSTANTIN MEUNIERMUSEUM. DE BEHEERSPROBLEMATIEK VAN EEN VOORMALIGE ATELIERWONING

Omwille van zijn late internationale doorbraak kon Constantin Meunier ( 1831 – Elsene 1905) zich pas na zijn vijfenzestigste veroor- loven om aan de Brusselse archi- tect Ernest Delune (1859 – 1945) de opdracht te geven om een kunste- naarswoning met atelier op te rich- ten in een sobere eclectische stijl. Op 9 februari 1899 werd de bouw- aanvraag voor de bel-etagewoning ingediend en een jaar nadien kon hij met zijn familie het pand aan de

Afb.6 Gezicht op de salons voor de presentatie van kleine formaten (A. de Ville de Goyet, 2017 © BUP/BSE). kunstenaarswoning in het muse- uniek in België en zeldzaam in umparcours lijkt de beste garantie Europa, heeft zonder enige twijfel te bieden om het museum verder te een groot potentieel. De unieke en ontwikkelen, bijvoorbeeld door er authentieke sfeer – de tijd is er als

een documentaire zaal in te richten het ware stil blijven staan – vormt 2018 APRIL - NR026-027 met informatie over de kunstenaar zijn grote aantrekkingskracht, ook in zijn context, over de romantiek voor het publiek van de toekomst. in België of nog over de buurt met Hiervoor is het echter noodzakelijk de talrijke kunstenaarsateliers. Een het complex in zijn geheel te bewa- Afb.7 klein restauratieatelier en zelfs een ren en zodanig uit te baten dat de Voorgevel van het Constantin Meuniermuseum, huidige toestand intiem theehuis behoren eveneens coherentie van de site niet verloren (© KMSKB, Brussel / foto J. Geleyns - Art 9 tot de mogelijkheden . Dit museum, gaat. Photography). BRUSSEL ERFGOED

111 De kunstenaars-ateliers van Antoine Wiertz en Constantin Meunier

Afb.8 De kunstenaar aan het werk aan het Monument van Emile Zola, en rechts, de Smeder, omstreeks 1904-1905 (AHKB, inv. 45093 © KMSKB, Brussel / foto J. Geleyns - Art Photography ).

toen trendy Abdijstraat 59 betrek- herinnering aan haar vader levend als afzonderlijke entiteit beheerd ken (afb. 7). Het grondplan stemt en beheerden zij zowel de verzame- door het Bestuur voor Schone grotendeels overeen met dat van ling als het huis als privépatrimo- Kunsten, een afdeling van het een bescheiden herenhuis: een nium, tot zij zich omwille van finan- Ministerie van Onderwijs. In 1978 inkom, traphal en twee opeenvol- ciële problemen genoodzaakt zagen werd het Meuniermuseum definitief gende kamers die op de tuin uitge- om beide van de hand te doen. Een overgeheveld naar de Koninklijke ven. Langs de tuin loopt een lange cultureel aanvaardbare oplossing Musea voor Schone Kunsten, die gang die deze ruimten verbindt met drong zich op. Vooral socialistische tot op heden voor de conserva- de imposante beeldhouw- en schil- opiniemakers reageerden opgeto- tie van de collectie en de werking derateliers in het achterhuis. gen toen minister van Onderwijs van de satelliet instaan; de Regie François Bovesse in 1936 besliste der Gebouwen is verantwoordelijk De kunstenaar zou er wonen en om huis en inboedel aan te kopen voor de fysieke toestand van het werken tot zijn overlijden op 5 april met het oog op de oprichting van pand. Na een renovatie heropende 1905 (afb. 8). In de daaropvolgende een Constantin Meuniermuseum. het Constantin Meuniermuseum in decennia bleef het pand in han- Meunier’s schoonzoon Charles 1986, vandaag ruim drie decennia den van de familie Meunier, die Jacques werd tot conservator geleden10 (afb. 9). er de collectie sculpturen, schil- benoemd, maar omdat hij over- derijen en tekeningen bewaarde, leed nog voor het museum in 1938 In de loop van de geschiedenis promootte en commercialiseerde. opende, nam dochter Charlotte heeft deze kunstenaarswoning Aldus hield dochter Charlotte deze taak over; zij bleef er wonen twee renovatiecampagnes gekend Jacques-Meunier samen met haar tot haar overlijden in 1942. Van 1942 (achtereenvolgens in 1936-1938 en echtgenoot Charles Jacques de tot 1972 werd het Meuniermuseum in 1984-1986) met het oog op haar

112 Afb.9 Gezicht op het beeldhouwatelier van Constantin Meunier. Links de Smeder, op de achtergrond onder meer de maquette voor het Monument van Emile Zola en diens statuette (© KMSKB, Brussel / foto Odile Keromnes, 2017). aanpassing aan een museale func- tapijt, het behang en het schilder- ciatie voor het museum zelf ook de tie. Deze bleven beperkt tot ingre- werk van deuren – werd daarenbo- verwondering op over het gebrek pen van technische aard – zonder ven gekozen voor de zeer neutrale aan bekendheid van deze plek. Uit fundamentele impact op de ruim- beige kleur, de risicoloze favoriet de reacties spreekt niet alleen telijke organisatie – en tot functio- van menig Belgisch woninginrich- grote belangstelling voor de kun- nele aanpassingen en opfrissings- ter in de jaren ‘70 en ‘80. Niettemin stenaar, voor zijn artistiek en sociaal werken in de geest van de eigen tijd. werd op 16 oktober 1997, meer dan engagement of de verzameling zelf, Zo werden in de eerste campagne een decennium na de laatste ingre- maar ook waardering voor het ate- onder meer de dubbele binnendeu- pen, de totaliteit van het Constantin lier en voor het persoonlijk contact ren weggehaald en door een boog Meuniermuseum omwille van met de erfgoedbewaker. De mense- vervangen en – even typisch voor de zijn historische en artistieke lijke verhoudingen van het woonhuis jaren ’30 – een houten overloop ver- waarde beschermd bij besluit en de bescheiden omgeving vormen vangen door granito. Bij de tweede van de Brusselse Hoofdstedelijke immers een unique selling proposi- campagne werden onder meer Regering. tion die volkomen in de lijn ligt van vitrines uit glas en metaal voor de persoonlijkheid en de kunst van kleine formaten in de wand inge- Niettegenstaande – of juist dank- Constantin Meunier. De cultuurtoe-

bouwd en werden de radiatoren van zij? – de verregaande interventies rist ervaart zijn museumbezoek als 2018 APRIL - NR026-027 omkastingen voorzien. Vandaag kan ervaart de bezoeker deze ruimten in een onderdompeling in de intieme men niet langer spreken van een eerste instantie als een privéwoning leef- en gedachtewereld van de kun- historisch (oorspronkelijk) interi- en pas in tweede instantie als open- stenaar. In alle rust en stilte kan de eur en eigenlijk ook niet van een baar museum: kleinschalig, sfeer- bezoeker reflecteren over arbeid en historiserende inrichting. Voor de vol en ongewild een beetje vintage. natuur, mens en machine, humani- afwerking en de aankleding van het Bladert men vandaag door het gas- teit en ontmenselijking, verleden en

interieur – de gordijnen, het vast- tenboek, dan valt naast de appre- heden. BRUSSEL ERFGOED

113 De kunstenaars-ateliers van Antoine Wiertz en Constantin Meunier

HET BEHEER VAN DE maal ontworpen als een ééngezins- zetting is een alternatieve formule SATELLIETMUSEA woning en de beschikbare ruimte ontwikkeld die maximaal rekening VANDAAG… EN MORGEN laat het verantwoord circuleren van houdt met alle museale functies meerdere groepen de facto niet toe. én de noodwendigheden gesteld Zowel het Antoine Wiertzmuseum Bezoekersaantallen opdrijven via door het onderkomen gebouw. Van als het Constantin Meuniermuseum dure promotiecampagnes is daarom dinsdag tot en met vrijdag zijn de bekleden een unieke positie binnen niet zo doelmatig als men op het zalen geopend voor alle bezoekers: het Brusselse artistieke en archi- eerste zicht zou kunnen vermoe- individuelen, scholen, culturele tecturale erfgoed. Als 19de-eeuwse den, te meer daar de toegang gratis en sociaal-culturele verenigingen. atelierwoningen zijn ze integraal is. Voor het ontwikkelen van omka- Onderhoud, ophangingen, werk- en in relatie tot de verzameling als derende activiteiten buiten de klas- zaamheden in de zalen en logistiek monument beschermd. sieke rondleidingen is er tot op heden staan zoals in de meeste musea op geen specifieke infrastructuur voor- de sluitingsdag, maandag, op het Als ‘satellietmusea’ van de Koninklijke zien. Het inrichten van een documen- programma. Op die manier kan het Musea voor Schone Kunsten van taire studiezaal of een bijkomende Constantin Meuniermuseum nipt België is hun problematiek vandaag ruimte voor presentaties of ontvang- maar correct beantwoorden aan echter complex. Deze kleine entiteiten sten behoort in het Meuniermuseum zijn basisopdracht van conservatie horen immers tot een groter museaal tot de mogelijkheden, daar er op de en educatie. In het weekeinde kan geheel en worden om die reden niet etage nog voldoende ruimte voor- het museum daarenboven op aan- als prioritair beschouwd. Een gebrek handen is. Maar dit vereist ingrij- vraag geopend worden voor groeps- aan middelen, personeelstekort, pro- pende infrastructuurwerken en de bezoeken, steeds onder leiding van blemen met de gebouwen, de soms beschikbaarheid van een bijkomende een gids. Met deze service levert structureel problematische materi- erfgoedbewaker. de federale moederinstelling een ële toestand van de kunstwerken zelf inspanning om toch tegemoet te en niet in het minst de geografische Het organiseren van mondaine eve- komen aan de sporadische aanvra- afstand ten overstaan van het ‘moe- nementen voor een groot publiek gen voor weekeindbezoeken. dermuseum’ hebben een verlam- zou een weliswaar lucratief feno- mend effect. meen zijn, maar valt moeilijk te rij- De persoonlijkheden van Antoine men met de ‘geest van de plek’ en, in Wiertz en Constantin Meunier Hoe geschikt ook voor de kunster- het geval van Meunier, met de pro- lagen mijlenver uit elkaar. Wiertz varing, de kleinschaligheid brengt ductie en het mensbeeld van de kun- zag de dingen groot en ontwikkelde gigantische uitdagingen met zich stenaar11. Zou een feestelijke exclu- een megalomaan oeuvre. Bij leven mee op het vlak van museaal beheer, sieve avond te midden iconen van de genoot hij van overheidsgelden om functies, taakverdeling en niet in het industriearbeid voor de klanten van zijn monumentaal atelier op te rich- minst inzet van personeel en mid- evenementenbureaus niet wat onge- ten. Meunier daarentegen was een delen. De praktijk heeft immers uit- makkelijk aanvoelen? In die optiek is bescheiden man met bescheiden gewezen dat deze satellietmusea in de kunst van Constantin Meunier tot middelen, met een artistieke en verhouding tot het aantal bezoekers op vandaag misschien maatschap- maatschappelijke overtuiging, vol- meer inzet van middelen vragen dan pelijk te confronterend, los van het hardend, en steeds op zoek naar grote museale entiteiten. Dit is een feit dat de oppervlakte van de een- alternatieve pistes om zijn projec- wijd verbreid fenomeen dat in essen- gezinswoning te klein is en de infra- ten gerealiseerd te krijgen. Vandaag tie terug te voeren is tot de perso- structuur hiervoor niet beschikbaar. zijn hun ateliers satellietmusa van neelskosten, voornamelijk op het één van de federale wetenschap- vlak van onthaal en bewaking. Enkele Nog een belangrijke kanttekening pelijke instellingen die, getroffen voorbeelden kunnen deze problema- tot slot. In het verleden is in de door zware bezuinigingen, worden tiek het best verduidelijken. lokale pers al veel gezegd en nog gedwongen om keuzes te maken meer geschreven over de beperkte en compromissen te sluiten. Dit Zo vormt het een hele uitdaging om openingsuren van het Constantin resulteert in een stagnatie die elke twee bezoekersgroepen van elk 15 Meuniermuseum. Die kritiek gold museum­verantwoordelijke uit- personen tegelijk te ontvangen in ook voor de openingstijden van het daagt om – net zoals de kunstenaar het Meuniermuseum, wil men de Antoine Wiertzmuseum. Omwille – bescheiden, geduldig en volhar- algemene veiligheidsregels res- van de hoger aangegeven problema- dend te zoeken naar ad hoc oplos- pecteren. Het museum is nu een- tiek van de te krappe personeelsbe- singen. Op middellange termijn ech-

114 ter zal een grondige aanpak zich 5. Voor de eerste gedetailleerde The artists’studios of Antoine opdringen wil men de beschermde architectuurstudie over het Wiertz and Constantin atelier, de kunstenaarswoning en kunstenaarswoningen en hun ate- de latere ingangspartij, zie VAN Meunier. ‘Satellite Museums’ liers redden en de verzameling SANTVOORT, L., Het 19de-eeuwse of the Royal Museums of fine naar hedendaagse normen bewa- kunstenaarsatelier in Brussel Arts of Belgium (doctoraal proefschrift), Vrije ren, tonen en verspreiden. Ideeën, Universiteit Brussel, 1995-1996. plannen en enthousiasme zijn er in Voor een tweede uitvoerige studie, The Antoine Wiertz Museum and overvloed. Rest nog de voorwaar- zie WILLAERT, E., The 19th-century the Constantin Meunier Museum house of the painter Antoine Wiertz den die mogelijk maken deze in de in Elsene. Study for restauration and are two exceptional examples praktijk om te zetten. Willen we re-use (Masterthesis KULeuven), of artist’ studios in Brussels. deze beschermde ensembles ook 1999 (beide met uitvoerige Originally built as the working vermeldingen van literatuur en nog in de 21ste eeuw voor de toe- archivalische bronnen). and living spaces of the artists, komst bewaren, dan zal het beheer 6. Een gravure naar de tekening van they are now public museums in van deze satellietmusea nog veel Guillaume Vanderhecht (1852) stelt which the oeuvre of the original aandacht en zorg vergen. Laten we het geplande atelier voor, dat niet artist who commissioned them is helemaal werd uitgevoerd. Het hier dan ook een warm pleidooi hou- was oorspronkelijk de bedoeling exhibited. The article gives a brief den voor meer engagement dan voor om de zijmuur verder te versieren overview of the building history een al te lauw ‘patientiotype’ zoals met muurschilderingen, maar of the two former artists’ studios het idee werd snel opgeborgen Wiertz het verwoordde… om klimatologische redenen. Zie that are today listed in their hierover: VAN SANTVOORT, L., entirety. On the one hand, there op.cit., pp. 25-26. is the pompous studio project of 7. Besluit van de Brusselse Antoine Wiertz which was 100% Hoofdstedelijke Regering van 23 funded by the Belgian state and, NOTEN oktober 1997 tot bescherming als monument van de totaliteit van het on the other, the comparatively 1. Over Antoine Wiertz zie: WIERTZ, A.J., Wiertzmuseum en als landschap modest artist’s house of en POTVIN, C., Œuvres littéraires, van zijn tuin. Constantin Meunier. In addition Brussel, 1869; DE LAVELEYE, E., 8. ROSIER, F., ‘Approche des œuvres Catalogue du Musée Wiertz, précédé to the heritage qualities of both mates d’Antoine Wiertz (1806 d’une notice biographique extraite de -1865)’, Annales d’Histoire de l’Art et museums, the article also tackles la ‘Revue des Deux Mondes’, Brussel, de l’Archéologie, Brussel (ULB) , XVIII the challenges which presents 1901; Moerman, A.A., en LEGRAND, (1996), pp. 63-76. F.C., Antoine Wiertz 1806 - 1865, the museum management of Parijs-Brussel, 1974; VELGHE, B., 9. Te vergelijken met het Eugène these collections and looks at the ‘Antoine Wiertz: een romanticus, maar Delacroixmuseum of nog het possibilities offered by the two anders’, in : De romantiek in België. ‘Musée de la Vie romantique’ te Tussen werkelijkheid, herinneringen en Parijs monuments in this regard. verlangen (tentoonstellingscatalogus), 10. Voor een omstandige historiek van Brussel, Koninklijke Musea voor het Constantin Meuniermuseum: Schone Kunsten van België, 2005, zie de bijdrage geschreven door de pp. 20-28; Les relations de Monsieur voormalige conservator: BAUDSON, Wiertz. Antoine Wiertz au cœur de son P., ‘Het Meuniermuseum, van siècle (tentoonstellingscatalogus), atelier tot openbaar museum’, Musée provincial Félicien Rops en in: VAN KALCK, M. (red.), op.cit., Maison de la Culture de la Province de 2003, vol. 2 pp. 591-597. De Namur, 8 september – 30 december eerste grondige stilistische en 2007, vol.1, Somogy, Editions d’Art, bouwhistorische studie vond Parijs, 2007. zijn neerslag in het doctoraal 2. Wiertz was zelf geen eigenaar: de proefschrift van VAN SANTVOORT, eigendom werd overgedragen aan de L., op.cit. Voor wie meer wil weten Staat bij akte van 2/7/1850. over leven, werk en betekenis van de kunstenaar, zie VANDEPITTE, 3. VELGHE, B., ‘Het Wiertzmuseum, F. (red.), Constantin Meunier, 1831-

ontstaan en institutionalisering van 2018 APRIL - NR026-027 1905 (tentoonstellingscatalogus), een museum’, in: VAN KALCK, M. Koninklijke Musea voor Schone

(red.), De Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel, 2014. Kunsten van België. Twee eeuwen geschiedenis, Brussel, 2003, deel 2, 11. In het verleden zijn wel enkele pp. 579-589. zeldzame klassieke concerten doorgegaan in het grote 4. VERSCHAFFEL, B., ‘M. Wiertz se créa beeldhouwatelier, geheel in de geest un musée’, Kunst en politiek in het van de interesse van de kunstenaar, “geval” Antoine Wiertz (1806-1865)’, De een uitgesproken melomaan.

Witte Raaf, 144 (maart-april 2010). BRUSSEL ERFGOED

115 COLOFON

REDACTIECOMITÉ VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Stéphane Demeter, Paula Dumont, Bety Waknine, directrice-generaal Murielle Lesecque, van Brussel Stedenbouw en Erfgoed/ Griet Meyfroots, Cecilia Paredes Gewestelijke overheidsdienst en Brigitte Vander Brugghen Brussel, CNN – Vooruitgangstraat 80, 1035 Brussel. EINDREDACTIE NEDERLANDS De artikelen zijn gepubliceerd Paula Dumont en Griet Meyfroots onder de verantwoordelijkheid EINDREDACTIE FRANS van de auteurs. Alle rechten voor Stéphane Demeter het reproduceren, vertalen of herwerken zijn voorbehouden. REDACTIESECRETARIAAT Murielle Lesecque CONTACT Directie Monumenten en COORDINATIE ICONOGRAFIE Landschappen – Cel Sensibilisatie Julie Coppens en Griet Meyfroots CNN – Vooruitgangstraat 80, 1035 Brussel http://www.erfgoed.brussels COORDINATIE DOSSIER [email protected] Griet Meyfroots HERKOMST VAN DE FOTO’S AUTEURS/ REDACTIONELE Mochten er ondanks onze inspanningen MEDEWERKING om alle reproductierechten te betalen Marie Becuwe, Laurence Brogniez, toch nog gerechtigden zijn die niet Marcel M. Celis, Victoire Chancel, gecontacteerd werden, dan worden zij Tatiana Debroux, Paula Dumont, verzocht zich kenbaar te maken bij de Jacinthe Gigou, Coralie Jacques, Directie Monumenten en Landschappen Harry Lelièvre, Judith Le Maire, van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest Isabelle Leroy, Gertjan Madalijns, Dominique Marechal, LIJST MET AFKORTINGEN Griet Meyfroots, Christian Spapens, AML - Archives et Musée de la Iwan Strauven, Linda Van Santvoort, Littérature, Bruxelles (Belgique) Francisca Vandepitte, Brigitte Vander BUP/BSE - Bruxelles Urbanisme Brugghen, Tom Verhofstadt et Patrimoine / Brussel Stedenbouw en Erfgoed VERTALING CIBG – Centrum voor Informatica Gitracom, Hilde Pauwels, voor het Brusselse Gewest Ubiqus Belgium NV/SA CIDEP – Centre d’Information, de NALEZING Documentation et d’Étude du Patrimoine Koenraad Raeymaekers, KBR – Koninklijke Bibliotheek van België Wim Kenis, Harry Lelièvre, KCML - Koninklijke Commissie voor Coralie Smets, Tom Verhofstadt en Monumenten en Landschappen de leden van het redactiecomité KIK-IRPA – Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium / Institut VORMGEVING royal du Patrimoine artistique Polygraph’ KMKG - Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis ONTWERPER MAQUETTE KMSKB – Koninklijke Musea voor The Crew communication nv Schone Kunsten van België DRUK SAB – Stadsarchief Brussel IPM printing ISSN VERSPREIDING EN 2034-5771 ABONNEMENTENBEHEER WETTELIJK DEPOT Cindy De Brandt, D/2018/6860/023 Brigitte Vander Brugghen [email protected] Cette revue paraît également BEDANKINGEN en Français sous le titre Cathy Clarisse, Chantal d’Udekem, Bruxelles Patrimoines. Anne Macebo, Mary Peterson, Linda Van Santvoort, Menno de Boer Erfgoed Brussel Reeds verschenen

001 - November 2011 008 - November 2013 015-016 - September 2015 Terug naar school Industriële architectuur Ateliers, fabrieken en kantoren 002 - Juni 2012 009 - December 2013 De Hallepoort Parken en tuinen 017 - December 2015 Stadsarcheologie 003-004 - September 2012 010 - April 2014 De kunst van het bouwen Jean-Baptiste Dewin 018 - April 2016 De Gemeentehuizen 005 - December 2012 011-012- September 2014

Hôtel Dewez Geschiedenis en herinnering 019-020 - September 2016 KUNSTENAARSATELIERS Stijlen gerecycleerd Extra nummer 2013 013- December 2014 Het erfgoed schrijft onze geschiedenis Cultusgebouwen 021 - December 2016 Victor Besme 006-007 - September 2013 014- April 2015 DOSSIER Brussel, m’as-tu vu ? Zoniënwoud

Laatste nummers

022 - April 2017 023-024 - September 2017 025 - December 2017 Art nouveau Natuur in de stad Conservatie op de steigers Nr026-027

20 €

ISBN 978-2-87584-164-3