ΤΕΥΧΟΣ 8 ΑΘΗΝΑ 2018 ΤΟ ΤΕΥΧΟΣ ΕΚΔΟΘΗΚΕ ΜΕ ΤΗ ΧΟΡΗΓΙΑ ΤΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ «ΚΩΣΤΑ ΚΑΙ ΕΛΕΝΗΣ ΟΥΡΑΝΗ» ΑΡΙΘΜΟΣ 8 2018 ISSN 2241-1089

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Νίκιας Λούντζης ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΣ: Λάζαρος Αποστόλης-Κριεζής ΓΕΝ. ΓΡΑΜΜΑΤΕΥΣ: Νικόλαος Κουρκουμέλης ΤΑΜΙΑΣ: Σπυρίδων Φιλιώτης ΜΕΛΗ: Πιερρίνα Κοριατοπούλου-Αγγέλη Ελένη Καρρέρ-Κριεζή Ιωάννης Φιλιώτης

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

Πιερρίνα Κοριατοπούλου-Αγγέλη Νίκος Κουρκουμέλης Νίκιας Λούντζης Άκης Παπαϊωάννου Δανάη Παπαϊωάννου Εξώφυλλο: Διονύσης Πάλμας

Ο τόμος διατίθεται και διαδικτυακά στην ιστοσελίδα http://www.filoimouseiousolomou.gr/analekta/

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ σελ. Πρόλογος 7 Σπυριδούλα Αράθυμου Ζωγραφικές απεικονίσεις της Κέρκυρας από ξένους ζωγράφους 9 Σπύρος Δεληγιαννόπουλος Οι Όπερες του Giuseppe Verdi όπως αντικατοπτρίζονται στην πιανιστική εργογραφία του Παύλου Καρρέρ 51 Παναγιώτης Αγησιλάου Ζιωτόπουλος Ενας μεγάλος λησμονημένος Νεοέλληνας λογοτέχνης 71 Γιώργος Ζούμπος Ο Ασύρματος του Ποταμού 77 Γιάννης Ιωαννίδης Η μουσική της ποίησης ─ Διονύσιος Σολωμός 83 Αλεξάνδρα Καββαδία, Νάσος Λαβράνος Αρχειακή τεκμηρίωση των σχέσεων Ανδρέα Μεταξά και Διονυσίου Ρώμα 91 Ευτυχία Ε.-Γ. Καρύδη Ενδυματολογικές παρατηρήσεις σε κερκυραϊκά προικοσύμφωνα του 17ου-19ου αι. 111 Νίκος Κ. Κουρκουμέλης Σχόλια στο χρονικό ίδρυσης των προσκοπικών ομάδων της Κέρκυρας 129 Νικόλαος-Δημήτριος Μάμαλος Η ημερομηνία θανάτου του Παναγιώτη Ποταγού 165 Στέλιος Μουζάκης Επεξεργασία ταμπάκου στα Επτάνησα (ταμπακόμυλος) 173 Διονύσης Ν. Μουσμούτης Ανέκδοτη μονόπρακτη κωμωδία του Διονυσίου Π. Στεφάνου 191 Γεράσιμος Δ. Παγκράτης Πολιτισμός και Κοινωνία στα νησιά του Ιονίου Πελάγους κατά τους Ναπολεόντειους Χρόνους 211 Θεοδόσης Πυλαρινός Ανέκδοτα ποιήματα του Γεωργίου Μαρτινέλη 227 Αθανάσιος Τρικούπης Νικόλαος Μάντζαρος και Εθνικός Ύμνος 241 Γιώργος Φιορεντίνος Ο Νικόλαος Βαρβιάνης και η Ζάκυνθος 251 Ψήφισμα 267

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

«Ο κόσμος όλος χωράει σε μια λέξη. Σ’ ένα ρήμα που δεν έχει ακόμα ειπωθεί. Σαν μια γυναίκα που δεν λέει να γδυθεί κι έχει φέξει.» Νάσος Βαγενάς, ”Adagio”

Οι ”Φίλοι του Μουσείου Σολωμού και επιφανών Ζακυνθίων”, παραλλάζο- ντας το στίχο, αλλά και αντικρούοντας τον ποιητή, εξακολουθούν να πιστεύουν ότι η ”Επτάνησος” δεν χωράει σε μία λέξη· και για το λόγο αυτό, συνεχίζουνε την προσπάθειά της έκδοσης των «Ιονικών Αναλέκτων». Μια προσπάθεια σύγχρονης προσέγγισης της Ιστορίας, του Πολιτισμού και της διαχρονικής πνευματικής και καλλιτεχνικής έκφρασης των κατοίκων του Ιονίου. Οι ”Φίλοι” εκφράζουνε για άλλη μια φορά θερμές ευχαριστίες προς το «Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη» για την εμπιστοσύνη και τη συνεχιζόμενη οικονομική στήριξη.

Νίκιας Λούντζης Πρόεδρος των ”Φίλων του Μουσείου Σολωμού και επιφανών Ζακυνθίων”

7

Σπυριδούλα Αράθυμου

Ζωγραφικές απεικονίσεις της Κέρκυρας από ξένους ζωγράφους

Η παρούσα πραγματεία προέκυψε από μια μεγάλη συλλογή στοιχείων για την απεικόνιση της Κέρκυρας μέσα από τα μάτια ξένων και Ελλήνων εικαστικών χωρίς να έχει τεθεί κάποιο χρονικό πλαίσιο. Βέβαια, δε θα ήταν δυνατό, σύμ- φωνα με τους περιορισμούς μιας περιοδικής έκδοσης, να παρουσιαστεί αυτό το πόνημα στο σύνολο του. Ύστερα από αρκετές επεξεργασίες, αποφασίστηκε ότι θα αναφερθούν μόνο οι μη Έλληνες ζωγράφοι, που αποθανάτισαν την Κέρ- κυρα, από τον 18ο έως τις αρχές του 20ου αιώνα. Οι λιθογραφίες έμειναν εκτός καθώς έτσι η δημοσίευση θα απαιτούσε τον διπλάσιο όγκο.1 Οι ζωγράφοι παρατίθενται ανά χρονολογία γέννησης, με βασικά βιογρα- φικά στοιχεία και στο τέλος βρίσκεται ένας ενδεικτικός κατάλογος των έργων τους με θέμα την Κέρκυρα. Η εργασία αυτή δεν αποτελεί τεχνοκριτική αλλά μάλλον μια τεκμηριωτική προσπάθεια. Είναι συναρπαστικά τα στοιχεία, που προκύπτουν από τις ζωές αυτών των ανθρώπων. Πολυταξιδεμένοι όλοι και ακόμα και μέσα από τις βιογραφίες τους καταλαβαίνει κανείς ότι διακατέχονταν από το πάθος της δημιουργίας, αυτό που ξεχωρίζει τους καλλιτέχνες από τους υπόλοιπους ανθρώπους. Από την Κέρκυρα πέρασαν πολλοί ζωγράφοι. Αυτοί, οι οποίοι παρουσιά- ζονται εδώ εντοπίστηκαν ύστερα από βιβλιογραφική έρευνα, έρευνα στους κα- ταλόγους των μουσείων του εξωτερικού και στα αποτελέσματα δημοπρασιών μεγάλων και μικρών οίκων. Σίγουρα, υπάρχουν πολλοί πίνακες, που βρίσκο- νται σε ιδιωτικές συλλογές, οι οποίοι δεν είναι γνωστοί και είναι ευχής έργον μια μέρα, να γίνουν. Δεν ήταν επαγγελματίες όλοι οι ζωγράφοι. Κάποιοι ήταν ερασιτέχνες αλλά και κάποιοι δεν ήταν καλλιτέχνες αλλά στρατιωτικοί και ναυτικοί, οι οποίοι όμως ήταν πολύ επιδέξιοι στο σχέδιο και τα έργα τους αποτελούν πολύ σπου- δαία ιστορικά τεκμήρια της εποχής τους. Ακόμη, δεν ήταν όλοι το ίδιο διάση-

1. Έτσι και αλλιώς, έχει γίνει μια πολύ μεγάλη προσπάθεια από το Ίδρυμα Λασκαρίδη για τη συγκέντρωση των εικονογραφήσεων του ελληνικού χώρου, της Μικράς Ασίας και της Νοτίου Ιταλίας μέσα από περιηγητικά και όχι μόνο βιβλία. Το απαύγασμα της προσπάθειας αυτής βρίσκεται στον πολύ χρηστικό ιστότοπο «Travelogues- Με τα μάτια των περιηγητών»: http://el.travelogues.gr/

9 Σπυριδούλα Αράθυμου

μοι. Πέρασαν από το νησί κάποιοι πολύ μεγάλοι αστέρες της ζωγραφικής αλλά και κάποιοι όχι τόσο σπουδαίοι. Το συμπέρασμα όμως, που βγαίνει, είναι ότι, η Κέρκυρα υπήρξε σταθμός και τόπος δημιουργίας για πολλούς καλλιτέχνες. Όχι μόνο επειδή υπήρξε σταυροδρόμι ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση αλλά και επειδή προσέφερε τα κατάλληλα ερεθίσματα στους καλλιτέχνες, όπως το απα- ράμιλλο φυσικό κάλλος, τα μοναδικά χρώματα της φύσης και του ουρανού και το καθαρό φως.

Hugh William Williams (Σκωτσέζος, 1773 - 1829) Ο H.W. Williams ήταν μαθητής του καλλιτέχνη David Allan, του οποίου η επιρροή είναι εμφανής στην ποιότητα του σχεδίου του2. Ο Williams ήταν πρω- ταρχικά ένας τοπιογράφος. Ο φίλος και συνάδελφος του, Joseph Mallord William Turner3, τον επηρέασε αλλά ήταν και θαυμαστής του4. Το 1817 ο Williams τα- ξίδεψε στην Ελλάδα και στην Ιταλία, όπου ζωγράφισε διάφορα τοπία. Μια δε- καετία αργότερα, δημοσίευσε το Select Views of Greece (1827-29),το οποίο του χάρισε το προσωνύμιο «‘Grecian Williams»5,6. Ήταν στενά αναμεμιγμένος στη δημιουργία της Scottish Academy7 στο Εδιμβούργο το 18268. Ενώ έκανε κάποιες ελαιογραφίες, κυρίως δούλευε υδατογραφίες. Το έργο του αποκτήθηκε από την Εθνική Πινακοθήκη της Σκωτίας και το Μουσείο του South Kensington. Έργα του βρίσκονται στα ακόλουθα μουσεία: Amsterdam Rijksmuseum, Μουσείο Μπενάκη, Birkenhead Williamson Art Gallery, Μου- σείο του Birmingham , στο Μουσείο Cambridge Fitwilliam, στο Εθνικό Μουσείο Cardiff της Ουαλίας, στο Εθνικό Μουσείο του Δουβλίνου, στις Εθνικές Πινακο- θήκες της Σκωτίας, Βρεττανικό Μουσείο, Μουσείο Victoria and Albert και σε

2. Biographical Index of Former Fellows of the Royal Society of Edinburgh 1783–2002 (PDF). The Royal Society of Edinburgh. July 2006. 3. Joseph Mallord William Turner (1775 –1851), γνωστός ως J. M. W. Turner και ως William Turner ήταν Άγγλος ρομαντικός ζωγράφος, λιθογράφος και υδατογράφος. Είναι γνωστός για τα εκφραστικά του χρώματα, τα φανταστικά τοπία και τις έντονες θαλασσογραφίες του. Βλ. Tate Galleries https://www.tate.org.uk/art/ research-publications/jmw-turner/joseph-mallord-william-turner-1775-1851-r1141041 . Ημ. Προσβ. 1/4/2019 4. Biographical Index of Former Fellows of the Royal Society of Edinburgh 1783–2002 (PDF). The Royal Society of Edinburgh. July 2006. 5. Williams ο Έλληνας 6. The life and Works of Hugh William Williams, by J Rock 1996 Vol 1 and Vol 2 catalogue of works after the artist P7. Ημ. Προσβ. 1/4/2019 7. Σήμερα αποκαλείται Royal Scottish Academy 8. Biographical Index of Former Fellows of the Royal Society of Edinburgh 1783–2002 (PDF). The Royal Society of Edinburgh. July 2006. . Ημ. Προσβ. 1/4/2019

10 ΖΩΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΠΕΙΚΟΝΊΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ ΑΠΌ ΞΈΝΟΥΣ ΖΩΓΡΆΦΟΥΣ

πολλές άλλες πινακοθήκες. Έρευνα της The Fine Art Society δείχνει ότι, τα πε- ρισσότερα έργα του με ελληνικά θέματα βρίσκονται στην Ελλάδα9.

Sir William Gell, (Άγγλος 1777-1836) 10 Ο William Gell ήταν αρχαιολόγος- τοπογράφος. Η οικογένεια Gell ήταν μια από τις παλαιότερες αγγλικές οικογένειες με μέλη της να έχουν υπηρετήσει στο στρατό, ναυτικό, κοινοβούλιο και στην εκκλησία, με ρίζες που ανάγονταν στο 1209, στη βασιλεία του Βασιλιά Ιωάννη. Ο Gell σπούδασε στη σχολή του Derby και στο Emmanuel College του Cambridge, από όπου πήρε βασικό και μεταπτυ- χιακό τίτλο. Ο Gell ήταν πολύ καλός φίλος με τους Thomas Moore11, Walter Scott12 και το Λόρδο Βύρωνα. Έγραψε πολλά βιβλία με δικά του σκίτσα. Το 1801 στάλθηκε για την πρώτη του διπλωματική αποστολή στην Ελλάδα. Από το 1804 ως το 1806 ταξίδεψε στην Ελλάδα, τα γειτονικά νησιά και στις ακτές της Μικράς Ασίας. Το 1804 επιδιόρθωσε τον αρχαιολογικό χώρο της Τροίας. Το 1807 εκλέχθηκε μέλος της Εταιρείας των Dilettanti13 και της Royal Society14. Το 1811 η Εταιρεία των Dilettanti τον έστειλε να εξερευνήσει την Ελ- λάδα και τη Μικρά Ασία. Αυτά τα ταξίδια είχαν ως αποτέλεσμα διάφορες εκδό- σεις όπως το «Geography and Antiquities of Ithaca and Itinerary of Greece, with

9. The life and Works of Hugh William Williams, by J Rock 1996 Vol 1 and Vol 2 catalogue of works after the artist P7. 10. Chisholm,������lm, Hugh, ed. (1911). “�Gell,������ Sir����������������������� William” . Encyclopæ�dia������������������������������������� Britannica (11th ed.). Cambridge U�niversity���������� Press. Wroth, W. W. & Thompson, J. – “Gell, Sir William (1777–1836), classical archaeologist and traveller” στο Oxford Dictionary of National Biography (2004) 11. Thomas����as Moore (1779-1852) Ιρλανδός ποιητής, τραγουδιστής, τραγουδοποιός. Εκτελεστής της πνευματικής διαθήκης του Λόρδου Βύρωνα, μαζί με τον John Murray. Ήταν υπεύθνος για το κάψιμο των απομνημονευμάτων του Λόρδου Βύρωνα μετά το θάνατο του. Βλ. Εγκυκλοπαίδεια Britannica https://www. britannica.com/biography/Thomas-Moore . Ημ. Προσβ. 1/4/2019 12. Sir���� Walter Scott, Scott , (Σκωτσέζος 1771 –1832). Πολύ γνωστός μυθιστοριογράφος, ποιητής, θεατρικός συγγραφέας και ιστορικός, που ασχολήθηκε με το ιστορικό μυθιστόρημα. Τα πιο γνωστά του έργα είναι: Ιβανόης, Rob Roy, Η Κυρά της Λίμνης βλ. Βλ. Εγκυκλοπαίδεια Britannica https://www.britannica.com/ biography/Sir-Walter-Scott-1st-Baronet . Ημ. Προσβ. 1/4/2019 13. The���� Society of Dilettanti Dilett anti (ιδρύθηκε το 1734) είναι μια εταιρεία αποτελούμενη από αριστοκράτες και λόγιους, που προωθεί την μελέτη της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής τέχνης και τη δημιουργία νέων έργων σε αυτό το στυλ. Βλ. Cust, Lionell, Colvin, Sidney, Sir. History of the Society of Dilettanti. https://archive.org/ details/historyofsociety00custrich/page/n10 . Ημ. Προσβ. 1/4/2019 14. ��H Royal Society, (πλήρης ονομασία Royal Society of London for Improving Natural Knowledge) είναι η παλιότερη επιστημονική εταιρεία στον κόσμο και ο επικεφαλής εθνικός οργανισμός για την προώθηση της επιστημονικής έρευνας στη Βρετανία. Ιδρύθηκε το 1660 βλ. Εγκυκλοπαίδεια Britannica https://www. britannica.com/topic/Royal-Society Ημερ. Προσβ. 2/4/2019

11 Σπυριδούλα Αράθυμου

a Commentary on Pausanias and Strabo15». Με αυτές τις εκδόσεις κατέκτησε φήμη στους επιστημονικούς κύκλους ως κλασσικός τοπογράφος. Το 1814 συ- νόδευσε την πριγκίπισσα Καρολίνα στην Ιταλία. Τα πολυάριθμα σκίτσα του με τα ερείπια των κλασσικών αρχαιοτήτων και τοποθεσιών , τα οποία εκτέλεσε με μεγάλη λεπτομέρεια και ακρίβεια βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο. Τα τοπογραφικά του έργα έτυχαν αναγνώρισης σε μια εποχή όπου η Ελλάδα και η Ιταλία ήταν ελάχιστα γνωστές στους Άγγλους ταξιδιώτες. Το έργο του, παρόλο που ξεπεράστηκε από μεταγενέστερες εκδόσεις, συνεχίζει να παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για την μελέτη της κλασσικής τοπογραφίας.

William Purser 16(Άγγλος 1785 - 1856) Ο William Purser ήταν καλλιτέχνης και αρχιτέκτονας, που σπούδασε στις σχολές της Royal Academy17. Κατά το διάστημα 1805-1834 εξέθεσε τα αρχιτε- κτονικά του θέματα καθώς και τοπία στη Royal Academy καθώς και στη Society of British Artists18. Το διάστημα 1817-1820 ταξίδεψε στην Ιταλία και στην Ελλά- δα μαζί με τον George Ledwell Taylor19 και τον αρχιτέκτονα John Sanders, ως σχεδιαστής. Επίσης από το 1820 έως το 1830 ταξίδεψε στην Εγγύς Ανατολή.

Joseph Cartwright20 (Άγγλος, 1789-1829) Ο ζωγράφος Joseph Cartwright ταξίδεψε στην Κέρκυρα όταν τα Ιόνια νη- σιά προσκτήθηκαν από τους Βρετανούς το 1815.Ο Cartwright υπηρέτησε για μερικά χρόνια ως Γενικός Ταμίας των δυνάμεων στην Κέρκυρα. Την ίδια περίο- δο, είχε τη δυνατότητα να περιηγηθεί τα Ιόνια Νησιά και τις γύρω περιοχές. Εί- ναι σίγουρο ότι, παρέμεινε στην Κέρκυρα μέχρι περίπου την αρχή του 1821, τη

15. «Γεωγραφία και Αρχαιότητες της Ιθάκης και Περιήγηση της Ελλάδας, με Σχολιασμούς πάνω στον Παυσανία και τον Στράβωνα» 16. Βλ. Συλλογές Βρετανικού Μουσείου https://www.britishmuseum.org/research/ Ημερ. Προσβ. 2/4/2019 17. Το κορυφαίο ίδρυμα για τις τέχνες στη Μ. Βρετανία. Ιδρύθηκε από το βασιλιά Γεώργιο Γ’ το 1768. Βλ. Εγκυκλοπαίδεια Britannica https://www.britannica.com/topic/Royal-Academy-of-Arts Ημερ. Προσβ. 2/4/2019 18. Η Royal�oyal Society of BritishBriti sh ArtiArtists sts (RBA) είναι ένα βρετανικό καλλιτεχνικό σωματείο που ιδρύθηκε το 1823 με την ονομασία Society of British Artists, ως μια εναλλακτική στη Royal Academy. Βλ.Επίσημη Ιστοσελίδα της Royal Society of British Artists (RBA ) https://www.royalsocietyofbritishartists.org.uk/about-us/ Ημερ. Προσβ. 2/4/2019 19. Άγγλος αρχιτέκτονας και κτηματίας , που ζούσε στο Λονδίνο (1788-1873) 20. Stephen,��ephen, Leslie, ed. (1887). “�Cartwright, Joseph”. DictionaryDicti onary of NationalNati onal Biography. 9. London: Smith, Elder & Co. σσ. 225–6.

12 ΖΩΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΠΕΙΚΟΝΊΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ ΑΠΌ ΞΈΝΟΥΣ ΖΩΓΡΆΦΟΥΣ

χρονιά που δημοσίευσε το άλμπουμ του “Views of the Seven Islands”21 στη Με- γάλη Βρετανία. Στη συνέχεια, εξέθεσε το έργο του στη Royal Academy και στη Society of British Artists. Από το 1823 ως το 1829 ο Cartwright αφοσιώθηκε αποκλειστικά στις θα- λασσογραφίες και ειδικά στις ναυμαχίες. Το έργο του αναγνωρίστηκε και το 1828 ορίστηκε ναυτικός ζωγράφος του Duke of Clarence and St Andrews, Λόρ- δου Ύπατου Ναυάρχου της Αγγλίας22. Ο Cartwright οργάνωσε μια έκθεση, η οποία περιλάμβανε αρκετά έργα του από τη Ναυμαχία του Ναυαρίνο. Για τη δημιουργία αυτών των έργων, ο καλλιτέχνης χρησιμοποίησε σκίτσα και πληρο- φορίες που του παρείχαν αξιωματικοί που είχαν πάρει μέρος στη ναυμαχία, η οποία ήταν καθοριστική για τον ελληνικό αγώνα για ανεξαρτησία. Το άλμπουμ του23 «The Ionian Islands: twelve plates / engraved and colored by R. Havell and son, London, 1821»24 ήταν αφιερωμένο στον Thomas Maitland, τον Ύπατο Αρμοστή των Ιονίων Νήσων. Περιλαμβάνει μια εισαγωγή για τη βρε- τανική διοίκηση στα νησιά και ένα ιστορικό σημείωμα για καθένα από αυτά. Οι πίνακες παρουσιάζουν πολλές σκηνές της καθημερινής ζωής, ενώ ταυτόχρονα υποδεικνύουν λεπτομέρειες του αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος. Είναι αντιπρο- σωπευτικοί των καλλιτεχνικών τάσεων της εποχής και αποτελούν μια σημαντι- κή πηγή οπτικής πληροφορίας για το χώρο και τον πολιτισμό των Ιονίων Νήσων των αρχών του 19ου αιώνα.

Jules-Robert Auguste ( Γάλλος, 1789 – 1850)25 Ο Jules-Robert Auguste ήταν μαθητής του Pierre Cartellier26 στη Σχολή

21. «Όψεις των Επτανήσων» 22. O�� William IV (William Henry 1765 –1837) ήταν βασιλιάς του Ηνωμένου Βασιλείου και της Ιρλανδίας και βασιλιάς του Ανόβερο από το 1830 ως το θάνατο του το 1837. Ήταν ο τρίτος γιος του Γεωργίου Γ’, που διαδέχθηκε τον μεγαλύτερο αδελφό του Γεώργιο Δ’ και έγινε ο τελευταίος βασιλιάς και προτελευταίος μονάρχης του βρετανικού οίκου του Ανόβερο. Το 1789 πήρε τον τίτλο του Duke of Clarence and St Andrews και το 1827 διορίστηκε ως ο πρώτος Λόρδος Ύπατος Ναύαρχος της Βρετανίας από το 1709. Καθώς οι δυο μεγαλύτεροι αδελφοί του πέθαναν χωρίς να αφήσουν νόμιμους κληρονόμους, κληρονόμησε το θρόνο όταν ήταν 64 ετών. Βλ. Εγκυκλοπαίδεια Britannica https://www.britannica.com/biography/William-IV-king-of- Great-Britain Ημερ. Προσβ. 2/4/2019 23. Βλ. ���TRAVELOGVELOG�UES ME TO BΛΕΜΜΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝ Τόποι - Μνημεία – Άνθρωποι Νοτιοανατολική Ευρώπη - Ανατολική Μεσόγειος Ελλάδα - Μικρά Ασία - Νότιος Ιταλία 15ος - 20ός αιώνας http://eng. travelogues.gr/collection.php?view=305 Ημ. Προσβ. 2/4/2019 24. «Τα Ιόνια Νησιά: Δωδεκα σκίτσα/ λιθογραφημένα και χρωματισμένα από τους R. Havell και Υιό, Λονδίνο 1821» 25. ��������������Pouillon, Fran�ç����ois Dictionnaire des orientalistes de langue française, Karthala, 2008 σελ. 31 26. ���������������������������������������������������Pierre �����������������������������������������������������������������������������������������Cartellier���������������������������������� (1757 –1831) ήταν Γάλλος γλύπτης.

13 Σπυριδούλα Αράθυμου

Καλών Τεχνών του Παρισιού το 1806. Πήρε το πρώτο βραβείο γλυπτικής στη Ρώμη το 1810. Τα ταξίδια του στην Ελλάδα, Αίγυπτο και Μαρόκο τον έκαναν έναν από τους πρώτους οριενταλιστές ζωγράφους .Ο Eugène Delacroix27 χρησιμοποίη- σε αρκετές από τις ταξιδιωτικές αναμνήσεις του Auguste για να συνθέσει τους πρώτους οριενταλιστικούς του πίνακες. Ο Auguste ήταν επίσης εξαιρετικός στα παστέλ και στις υδατογραφίες. Στον Auguste έχει αποδοθεί το πορτραίτο του κερκυραίου κόμη Δημήτρι- ου Παλατιανού, το οποίο εκτίθεται στο μουσείο του Λούβρου28.

Carl Anton Joseph Rottmann29 (Γερμανός, 1797 -1850) Ο Carl Anton Joseph Rottmann ήταν τοπιογράφος και ο πιο διάσημος εκ- πρόσωπος της ζωγραφικής οικογένειας των Rottmann30. Ανήκε στον καλλιτεχνικό κύκλο του Βαυαρού Βασιλιά Λουδοβίκου Α’ 31και έπαιρνε παραγγελίες από αυ- τόν αποκλειστικά για τοπιογραφίες μεγάλης κλίμακας. Είναι γνωστός για τα μυθι- κά τοπία που δημιούργησε. Το πιο γνωστό του έργο είναι ο “Ελληνικός Κύκλος». Κατά το διάστημα 1830-1833 ζωγράφισε εικοσι οκτώ φρέσκο τοπίων της Ιταλίας για τις δυτικές στοές του Hofgarten του Μονάχου. Το 1833, ο Λουδο- βίκος Α’ της Βαυαρίας, μετά την ενθρόνιση του γιου του Όθωνα στο θρόνο της Ελλάδας, αποφάσισε να ζωγραφιστούν και οι υπόλοιπες στοές του Hofgarten

27. Ferdinand�erdinand Victor Eugène Delacroix (1798 –1863) ήταν Γάλλος ρομαντικός καλλιτέχνης ο οποίος θεωρείται ο πρωτοπόρος του Γαλλικού Ρομαντισμού βλ. Κρατικό Μουσείο Delacroix http://www.musee-delacroix.fr/fr/ musee-atelier/eugene-delacroix/biographie-119/biographie-214 Ημ. Προσβ. 2/4/2019 28. Βλ. Συλλογές Μουσείου του Λούβρου https://www.louvre.fr/oeuvre-notices/personnage-en-costume- souliote-portrait-presume-du-comte-palatiano Ημ. Προσβ. 2/4/2019 29. Frese,��ese, Annette:Annett e:Carl Rottmann (1797-1850) - On the occasion of the 200th birthday of the landscape painter (= picture books of the Kurpfälzisches Museum der Stadt Heidelberg, issue 5). Heidelberg 1997.Andrea Tietze: Rottmann, Carl Anton Joseph. In: New German Biography (NDB). Volume 22, Duncker & Humblot, Berlin 2005, ISBN 3-428-11203-2 , p. 144 f. ( Digitized ). 30. Περίπου 1770-1880 31. Ο Λουδοβίκος Α΄ της Βαυαρίας (γερμανικά: Ludwig I, 1786 - 1868) διετέλεσε βασιλιάς της Βαυαρίας από το 1825 μέχρι τις επαναστάσεις του 1848 στα γερμανικά κράτη. Ο Λουδοβίκος ήταν φιλέλληνας, φανατικός ελληνιστής συλλέκτης και φίλος των τεχνών. Επί βασιλείας του το Μόναχο αναδείχτηκε καλλιτεχνικά. Ο Λουδοβίκος υποστήριξε την ελληνική επανάσταση του 1821 και αναδείχθηκε σπουδαίος φιλέλληνας (ο Διονύσιος Κόκκινος στο 5τομο έργο του «Η Ελληνική Επανάστασις», έκδοση «Μέλισσα», Αθήνα, 1974, στον 5ο τόμο και σελ. 549 αναφέρει ότι, μόλις ο Λουδοβίκος πληροφορήθηκε τη θριαμβευτική νίκη του Καραϊσκάκη στη μάχη της Αράχωβας, αναφώνησε ευτυχής: «Ανεστήθη η Ελλάς μου») ενώ ο δευτερότοκος γιος του Όθων επιλέχτηκε ως βασιλιάς της Ελλάδας το 1832. Ωστόσο, στη διαδικασία ανοικοδόμησης των νέων Ανακτόρων, επίσημη κατοικία του εν Ελλάδι εστεμμένου γιου του, η παρέμβασή του αποδείχτηκε ζημιογόνος για τα ελληνικά δημοσιονομικά δεδομένα, ενώ για την αποπεράτωσή τους κατεχράσθη και απέστειλε στην Ελλάδα χρήματα του βαυαρικού ταμείου, τα οποία προορίζονταν για τεχνικά έργα υψίστης σημασίας.

14 ΖΩΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΠΕΙΚΟΝΊΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ ΑΠΌ ΞΈΝΟΥΣ ΖΩΓΡΆΦΟΥΣ

με έναν κύκλο ελληνικών τοπίων σε σκηνικά της κλασσικής Ελλάδας.Ο ζωγρα- φικός αυτός κύκλος θα χρησίμευε ως πολιτική απολογία32: ο Λουδοβίκος ήθελε μέσα από τον κύκλο αυτό να δημιουργήσει πολιτική συμπάθεια προς την Ελλά- δα, το λίκνο της κλασσικής εκπαίδευσης και να κατευνάσει τις αντιδράσεις που υπήρχαν ως προς την συμμετοχή της Βαυαρίας στο χτίσιμο του νέου ελληνικού κράτους, και τα μεγάλα οικονομικά βάρη, που αυτή επέφερε. Με σκοπό την προετοιμασία του για τον ελληνικό κύκλο, ο Rottmann έκα- νε μια δωδεκάμηνη μελετητική περιήγηση στην Ελλάδα από το 1834 ως το 1835, όπου συνέλεξε υλικό για τα μετέπειτα τοπία του σε σκίτσα και υδατο- γραφίες. Στα γράμματα του συχνά παραπονιόταν για τις συνθήκες του ταξι- διού. Οι κύριοι σταθμοί του ταξιδιού του ήταν το Ναύπλιο, η Κόρινθος και η Αθήνα. Δεν επισκέφθηκε κάποιους από τους προγραμματισμένους σταθμούς του και η επιλογή των τόπων βασίστηκε στις απόψεις του περιηγητή αρχαιολό- γου Otto Magnus von Stackelberg33. Ο Rottmann συνοδευόταν από τον αρχιτέ- κτονα και τοπιογράφο Ludwig Lange34. H Ελλάδα, που αντίκρισε ο Rottmann, ύστερα από τετρακόσια χρόνια τουρκοκρατίας, τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες αλλά και τον εμφύλιο σπαραγμό δεν είχε καμία σχέση με την ιδεατή Αρχαία Ελλάδα, που είχε καλ- λιεργήσει ο Λουδοβίκος Α’ και άλλοι σύγχρονοι του. Ο Rottmann σχεδίασε μια Αρκαδία γεμάτη ειδυλλιακά τοπία στο πνεύμα του Ρομαντισμού. Κατά την επιστροφή του το 1835 στο Μόναχο, ο Rottmann δημιούργη- σε σκίτσα και προσχέδια ακουαρέλων για εικοσι τρεις τοιχογραφίες, βασισμέ- νες στις επιτόπιες μελέτες του. Το έργο πραγματοποιήθηκε κατά το διάστημα 1838-1850. Όταν ο Rottmann πέθανε το 1850, μερικές εβδομάδες μετά τον τε- λευταίο του πίνακα για τον Ελληνικό Κύκλο, αποτελούσε τον πιο διάσημο Γερ- μανό τοπιογράφο. Απόδειξη της εκτίμησης που έχαιρε το όνομα του ήταν ότι, ήταν ο μόνος καλλιτέχνης στον οποίο υπήρξε αφιερωμένη πτέρυγα στη Neue

32. Βλ. υπ. 19 33. Ο βαρόνος Όττο Μάγκνους φον Στάκελμπεργκ (Otto Magnus von Stackelberg, 1786 - 1837) ήταν Γερμανός της Βαλτικής, αρχαιολόγος. Γεννήθηκε στην πόλη Ταλίν της Εσθονίας. Μαθητής του Γερμανού ζωγράφου Reus, σπούδασε στο Γκέτινγκεν, τη Δρέσδη και τη Ρώμη. Περιηγήθηκε τον ελληνικό χώρο από το 1810 ως το 1814 και σχεδίασε επί τόπου απόψεις, ενδυμασίες και σκηνές από την καθημερινή ζωή των Ελλήνων. Δημοσίευσε έγχρωμους πίνακες με άφθονο ενδυματολογικό υλικό στο έργο: “Costumes et usages des peuples de la Grece moderne, graves d’apres les dessins executes sur les lieux en 1811 par le Baron O.M. de Stackelberg st publies a Rome 1825”. Συμμετείχε επίσης στις ανασκαφές του ναού του Επικούρειου Απόλλωνος στην Φιγαλία. 34. O�� Ludwig Lange (1808 - 1868) το 1835 έγινε καθηγητής σχεδίου στη νεοσύστατη Βασιλική Σχολή των Τεχνών της Αθήνας, (μετέπειτα Σχολή Καλών Τεχνών) και επιθεωρητής κτιρίων του βασιλιά Όθωνα. Επέστρεψε στη Γερμανία το 1838 βλ. Winfried Nerdinger (1982), “Lange, Ludwig”, Neue Deutsche Biographie (NDB) 13, Berlin: Duncker & Humblot

15 Σπυριδούλα Αράθυμου

Pinakothek, η οποία άνοιξε το 1853. Ήταν αφιερωμένη αποκλειστικά στον Ελ- ληνικό Κύκλο, το κυρίως έργο της Πινακοθήκης.

Karl Bryullov (Ρώσος,1799-1852)35 Ο Karl Bryullov θεωρείται ως ζωγράφος – κλειδί στην μετάβαση από τον ρώσικό νεοκλασσικισμό στον ρομαντισμό. Η οικογένεια του ήταν Γάλλοι Ου- γενότοι που κατέφυγαν στη Ρωσία και ήταν γιος του ακαδημαϊκού και χαρά- κτη Pavel Ivanovich Briullo36. Ένιωθε να τον έλκει η Ιταλία από τα νεαρά του χρόνια. Παρόλη την εκπαίδευση του στην Αυτοκρατορική Ακαδημία Τεχνών37, ο Bryullov ποτέ δεν υιοθέτησε πλήρως το κλασσικό στυλ, που διδάχτηκε από τους δασκάλους του και υποστήριξε ο αδερφός του, Alexander Bryullov. Αφού ξεχώρισε ως υποσχόμενος και ευφάνταστος μαθητής και τελείωσε τις σπουδές του, έφυγε από τη Ρωσία για τη Ρώμη, όπου εργάστηκε ως το 1835 κυρίως ζω- γραφίζοντας πορτραίτα, ενώ η φήμη του ήρθε όταν άρχισε να ζωγραφίζει ιστο- ρικά θέματα. Το πιο γνωστό του έργο, Η Τελευταία Μέρα της Πομπηίας38αποτελεί μια τεράστια σύνθεση, η οποία συγκρίθηκε από τους Πούσκιν και Γκογκόλ με τα κα- λύτερα έργα των Rubens και Van Dyck. Δημιούργησε αίσθηση στην Ιταλία, που τον καθιέρωσε ανάμεσα στους καλύτερους ευρωπαίους ζωγράφους της επο- χής του. Θριαμβευτικά επέστρεψε στη ρώσικη πρωτεύουσα, όπου έκανε πολ- λούς φίλους μέσα από την αριστοκρατία και την πνευματική ελίτ και κέρδισε μια υψηλή θέση στην Αυτοκρατορική Ακαδημία Τεχνών. Ενώ εργαζόταν στον καθεδρικό του Αγίου Ισαάκ, η υγεία του ξαφνικά άρ- χισε να φθίνει. Ακολουθώντας τις οδηγίες των γιατρών, άφησε τη Ρωσία για τη Μαδέρα το 1849 και πέρασε τα τελευταία τρία χρόνια της ζωής του στην Ιταλία. Πέθανε στο χωριό Manziana κοντά στη Ρώμη και είναι θαμένος εκεί.

James Holland (Άγγλος, 1799 –1870)39 Ο James Holland ήταν ζωγράφος λουλουδιών, τοπίων, αρχιτεκτονικών και ναυτικών θεμάτων και εικονογράφος βιβλίων. Εργάστηκε πάνω σε ελαιογραφί-

35. Βλ.���� Εγκυκλοπαίδεια Britannica https://www.britannica.com/biography/Karl-Pavlovich-Bryullov Ημ. Προσβ. 2/4/2019 36. ��������������Brulleau, 1760�—����1833 37. ���������1809-1821 38. ���������1830-1833 39. Lee,����� Sidney, ed. (1891). «Holland, James». DictionaryDicti onary of NationalNati onal Biography. 27. London: Smith, Elder & Co. p. 146–7.

16 ΖΩΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΠΕΙΚΟΝΊΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ ΑΠΌ ΞΈΝΟΥΣ ΖΩΓΡΆΦΟΥΣ

ες και υδατογραφίες και ήταν μέλος της Royal Watercolour Society. Ο Holland γεννήθηκε στο Burslem του Staffordshire, όπου ο πατέρας και άλλα μέλη της οικογένειας του εργάζονταν στο κεραμοποιείο του William Davenport στο Longport. Ο James εργαζόταν και αυτός εκεί από τα δώδεκα του χρόνια, για επτά χρόνια, ζωγραφίζοντας λουλούδια σε κεραμικά και πορσελά- νες. Το 1819, πήγε στο Λονδίνο όπου συνέχεσε να εργάζεται ως ζωγράφος κε- ραμικών αλλά επίσης παρέδιδε μαθήματα στο σχεδιασμό τοπίων, αρχιτεκτονι- κών και ναυτικών θεμάτων. Εξέθεσε για πρώτη φορά στη Royal Academy το 1824 και επισκέφθηκε τη Γαλλία το 1830 και έκανε σπουδές πάνω στην αρχιτεκτονική της. Ο Holland έκανε πολλά σκίτσα για εικονογραφημένες εκδόσεις της εποχής του και για αυτό τον λόγο επισκέφθηκε πολλά μέρη σε όλη την Ευρώπη. Ενώ έχει καθιερωθεί ως υδατογράφος ήταν επίσης καλός και στις ελαιο- γραφίες. Θεωρείται ένας από τους καλύτερους κολορίστες της Αγγλικής Σχολής και οι πίνακες του, ειδικά αυτοί της Βενετίας, ενώ δεν έτυχαν προσοχής όσο ζούσε, εκτιμήθηκαν αρκετά μετά τον θάνατο του. Σταμάτησε να εκθέτει περί- που το 1857.

Αδελφοί Schranz 40 Giovanni (John) Schranz (1794- 1882) Anton (jr) Schranz (1801- 1863)414243 Giuseppe (Joseph) Schranz (1803- 1872 ;)44 Οι αδελφοί Schranz , όλοι ζωγράφοι, ήταν γιοί του Γερμανού ζωγράφου Anton Schranz με μητέρα Αγγλοισπανίδα. Γεννήθηκαν στη Μαγιόρκα και το

40. Για την οικογένεια Schranz�������������������������������������������������������������������������������� έγινε εκτεταμένη έρευνα από τον απόγονο τους, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Μάλτας, John Schranz, μέρος της οποίας έχει δημοσιευτεί σε μια σειρά άρθρων στην εφημερίδα “The Times of Malta”. Επίσης, το ίδρυμα για την πολιτιστική κληρονομιά της Μάλτας εξέδωσε επετειακό λεύκωμα για την οικογένεια με τίτλο «Celebrating 200 years of Schranz». Bonello, Giovanni(ed.). Celebrating 200 years of Schranz. Fondazzjoni Patrimonju Malti, Malta, 2017. Ακόμη, υπάρχει το εξαντλημένο πλέον: Azzopardi, John Can . The Schranz Artists: Landscape and Marine Painters in the Mediterranean (Active, XIX Century). Friends of the Cathedral Museum, Mdina, Malta (1987) 41. Βλ.����������������� Times of Malta https://www.timesofmalta.com/articles/view/20160529/life-features/Painting-travels- of-four-Schranz-artists.613667 Ημ. Προσβ. 3/4/2019 42. Βλ. Times of Malta https://www.timesofmalta.com/articles/view/20170528/life-features/Antonio- Schranz-and-the-Travelling-Artists-Grecian-Ideal.649282 Ημ. Προσβ. 3/4/2019 43. Βλ. Times of Malta https://www.timesofmalta.com/articles/view/20161218/life-features/The- indefaticable-Maltese-artist-Antonio-Schranz.634229 Ημ. Προσβ. 3/4/2019 44. ����Βλ. Times of Malta https://www.timesofmalta.com/articles/view/20170827/life-features/Giuseppe- Schranz-acclaimed-but-also-evanescent.656633 Ημ. Προσβ. 3/4/2019

17 Σπυριδούλα Αράθυμου

1818 μετακόμισαν στην Μάλτα οικογενειακώς. Ο Giovanni ταξίδευε για χρόνια στη Μεσόγειο, ως το 1833, και αποθανά- τισε με τη ζωγραφική του πολλές τοποθεσίες, μέσα σε αυτές και την Κέρκυ- ρα. Στον Giovanni (John) Schranz έχουν αποδωθεί ύστερα από έρευνα δύο πί- νακες, που ο ένας απεικονίζει το πέρασμα του Βασιλιά Όθωνα από την Κέρκυ- ρα στο ταξίδι του προς το Ναύπλιο για τους εορτασμούς του ενθρονισμού του το 1833 καθώς και ένας δεύτερος όπου απεικονίζεται στο λιμάνι του Ναυπλί- ου ο ερχομός του με τη συνοδεία διεθνούς στόλου. Ο πίνακας αυτός βρίσκε- ται στο National Maritime Museum, στο Greenwich, και ανήκει στη συλλογή Macpherson4546. Οι νεώτεροι αδερφοί του αποδείχτηκαν ίσως πολύ πιο κοσμοπολίτες από αυτόν. Ο Antonio εγκαταστάθηκε για μεγάλο διάστημα στο Κάιρο και ο Giuseppe στην Κωνσταντινούπολη. Όμως πριν, είχαν ταξιδέψει στον ελλαδικό χώρο και πέρασαν και ένα μεγάλο διάστημα στην Κέρκυρα, την οποία αποτύ- πωσαν σε μια σειρά έργων τους. Ο Antonio αποτύπωσε την Ελλάδα μετά την Επανάσταση στο άλμπουμ του “A collection of drawings of Morea, drawn on the spot by A. Schranz Junior, 1831.” Ο Antonio άνοιξε στο Κάιρο το πρώτο φωτο- γραφικό στούντιο το 1848. Ο Giuseppe δημιούργησε τους δυο πολύ γνωστούς πίνακες της Κέρκυρας με τη Σπιανάδα και το Παλάτι του αρμοστή47. Όλα τα αδέρφια πέρασαν και από τη Ζάκυνθο. Ο Giuseppe αφού εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη, δίδαξε στην Στρατιωτική Ακαδημία των Τεχνών και έγινε και εκδότης. Οι πίνακες των αδελφών Schranz αποτύπωσαν τον ελλαδικό χώρο όπως ήταν στην εποχή τους, χωρίς ωραιοποιήσεις και για αυτό αποτελούν σπουδαί- ες ιστορικές πηγές.

John Frederick Tayler (Άγγλος, 1802 – 1889)48 Ο John Frederick Tayler ήταν τοπιογράφος υδατογράφος και πρόεδρος της Royal Watercolour Society. Ήταν ευγενικής καταγωγής και σπούδασε στα Eton

45. ����Βλ. Συλλογές Royal Museums Greenwich https://collections.rmg.co.uk/collections/objects/12641.html Ημ. Προσβ. 2/4/2019 46. Βλ. Times of Malta https://www.timesofmalta.com/articles/view/20161016/life-features/Giovanni- Schranz-seen-through-what-he-saw.628163 Ημ. Προσβ. 2/4/2019 47. Τα έργα ανήκουν στη συλλογή της Κυβέρνησης του Ηνωμένου Βασιλείου: https://artuk.org/discover/ artworks/the-spianada-corfu-29201 https://artuk.org/discover/artworks/the-palace-of-st-michael-and-st- george-corfu-29202 Ημ. Προσβ. 2/4/2019 48. Walter Armstrong, «Tayler, Frederick», DictiDictionary onary of NatiNational onal Biography, 1885-1900, τ. 55

18 ΖΩΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΠΕΙΚΟΝΊΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ ΑΠΌ ΞΈΝΟΥΣ ΖΩΓΡΆΦΟΥΣ

College και Harrow School. Παρόλη την αντίθεση της οικογένειας του, ήταν αποφασισμένος να γίνει ζωγράφος. Αφού σπούδασε στη σχολή Sass και στη Βασιλική Ακαδημία, πήγε στο Πα- ρίσι και δούλεψε ένα διάστημα στον Horace Vernet. Από τη Γαλλία πήγε στην Ιταλία για κάποιο καιρό. Ως υδατογράφος ήταν πολύ δημοφιλής καθ’ όλη τη διάρκεια της μακράς καριέρας του. Το 1831 έγινε εταίρος της και το 1834 πλήρες μέλος. Συνεισέφε- ρε με πεντακόσια περίπου έργα στις εκθέσεις της. Επίσης, το 1855 ο Tayler έγινε μέλος της επιτροπής καλών τέχνων της Έκθεσης των Παρισίων, καθώς και κριτής. Το 1858 έγινε πρόεδρος της Royal Watercolour Society έως το 1871. Συνέ- χισε να στέλνει έργα για τις εκθέσεις της εταιρείας ως το θάνατο του.

John Frederick Lewis (Άγγλος, 1804 –1876)49 Ήταν οριενταλιστής ζωγράφος, γιος του Frederick Christian Lewis, χαρά- κτη και τοπιογράφου, του οποίου ο Γερμανός πατέρας είχε μετακομίσει στην Αγγλία αλλάζοντας το όνομα του σε Lewis από Ludwig. Ειδικεύτηκε σε λεπτο- μερή τοπία και σκηνές της Μεσογείου και της Ανατολής. Έζησε για αρκετά χρό- νια στο Κάιρο και μετά την επιστροφή του στην Αγγλία το 1851, ειδικεύτηκε σε εξαιρετικά λεπτομερή έργα, που απεικόνιζαν τόσο ρεαλιστικές σκηνές της ζωής στη Μέση Ανατολή, όσο και ωραιοποιημένες σκηνές των εσωτερικών χώρων της ανώτερης τάξης της Αιγύπτου. Η εξαιρετικά προσεκτική και φροντισμένη απεικόνιση του της ισλαμικής αρχιτεκτονικής, επίπλωσης και ενδυμασίας έθεσε νέα πρότυπα στον ρεαλισμό, τα οποία επηρέασαν και άλλους καλλιτέχνες, συμπεριλαμβανομένου του Γάλ- λου Οριενταλιστή ζωγράφου, Jean-Léon Gérôme, στα ύστερα έργα του. Ο Lewis γύρισε την Ευρώπη το 1827, τη χρονιά που άρχισε να ζωγραφίζει υδατογραφίες, μετά ταξίδεψε στην Ισπανία και στο Μαρόκο κατά το διάστημα 1832-1834. Το 1837 ταξίδεψε στην Ιταλία και Ελλάδα, καταλήγοντας το 1840 στην Κωνσταντινούπολη. Από εκεί συνέχισε στην Αίγυπτο όπου και εγκαταστάθηκε στο Κάιρο για μια δεκαετία. Στην Αίγυπτο έκανε πολλά σκίτσα μεγάλης ακρίβειας τα οποία έγιναν πί-

49. Treuherz,�reuherz, Julian, Victorian Painting,Painti ng, 1993, Thames and Hudson (World of Art) Tromans, Nicholas, Weeks, Emily M., and others, The Lure of the East, British Orientalist Painting, 2008, Tate PublishingWeeks, Emily M., «Oil and Water: (Re)Discovering John Frederick Lewis (1804–76)», Nineteenth-Century Art Worldwide, Volume 12, Issue 2, Autumn 2013

19 Σπυριδούλα Αράθυμου

νακες κατά την επιστροφή του στην Αγγλία το 1851. Ο Lewis έγινε εταίρος της Βασιλικής Ακαδημίας το 1859 και μέλος το 1865 και ήταν πρόεδρος της της Royal Watercolour Society από το 1855 έως το 1858. Συνέχισε να ζωγραφίζει και να εκθέτει σχεδόν ως το τέλος της ζωής του. Ενώ ήταν ξεχασμένος για δεκαετίες, από τη δεκαετία του 1970 και μετά έγινε πολύ δημοφιλής και τα έργα του πλεον πωλούνται σε πάρα πολύ υψηλές τιμές.

Captain George Pechell-Mends50 (Άγγλος, 1810-1895) Αξιωματικός του Αγγλικού Βασιλικού Ναυτικού από το 1824 έως το 1866.

William Page (Αμερικάνος, 1811 –1885)51 O William Page μετακόμισε στη Νέα Υόρκη μαζί με τους γονείς του όταν ήταν εννέα ετών.Στα δεκατέσσερα άρχισε να σπουδάζει νομικά, τα οποία άφη- σε για να ασχοληθεί με τα καλλιτεχνικά, φτάνοντας να φοιτήσει με διακρίσεις στη National Academy of Design. Όμως για δύο χρόνια σπούδασε θεολογία, αφήνοντας τη τελικά για τις τέχνες. Το 1836 εκλέχθηκε μέλος της National Academy, της οποίας ήταν πρόε- δρος από το 1871 έως το 1873. Το 1849 πήγε στην Ιταλία όπου έμεινε έντεκα χρόνια, επιστρέφοντας στη Νέα Υόρκη το 1860. Κατά το διάστημα που ήταν στην Ιταλία ζωγράφιζε τα πορ- τραίτα διάσημων Άγγλων και Αμερικάνων. Ήταν φίλος των William Wetmore Story52 και James Russell Lowell53, ο οποίος του αφιέρωσε την πρώτη του ποιητική συλλογή το 1843. Παρόλο, που έχαιρε μεγάλης εκτίμησης από το 1830 ως το1860, αργότερα είχε προβλήμα με τη φήμη του, καθώς άλλαζε συνεχώς στυλ αλλά κυρίως επει- δή τεχνικά χαρακτηριστικά της μεθόδου του σκούραιναν τα έργα του σε πολύ μεγάλο βαθμό.

50. Βλ�������������������������������������������������������.Αρχείο του William Loney RN - Victorian naval surgeon http://www.pdavis.nl/ShowBiog.php?id=1018 Ημ. Προσβ. 2/4/2019 51. ������Wilson,, J. G.�;����������������������������������������������������������� Fiske, J., eds. (1900). «Page, William». Appletons’ Cyclopæ�dia������������������������������� of American Biography. New York: D. Appleton. 52. ������Αμερικανόςανός γλύπτης (1819-1895) βλ. Εγκυκλοπαίδεια Britannica https://www.britannica.com/biography/ William-Wetmore-Story Ημ. Προσβ. 2/4/2019 53. Αμερικάνός ποιητής και κριτικός (1819-1891) βλ. Εγκυκλοπαίδεια Britannica����������� https://www.britannica.com/ biography/James-Russell-Lowell Ημ. Προσβ. 2/4/2019

20 ΖΩΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΠΕΙΚΟΝΊΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ ΑΠΌ ΞΈΝΟΥΣ ΖΩΓΡΆΦΟΥΣ

Edward Lear (Άγγλος, 1812 –1888)54 Ο Edward Lear (ή Ἐδουάρδος Λῦαρ, όπως ο ίδιος έγραφε το όνομά του στα ελληνικά), ήταν συγγραφέας και ζωγράφος. Είναι γνωστός κυρίως για τη συνει- σφορά του στο είδος της παράδοξης λογοτεχνίας ή λογοτεχνίας της ανοησίας (nonsense literature) και της σατιρικής ποίησης. Με τα «nonsense Limericks» που συνέθεσε, δηλαδή, τα «ανοησιολογήματα» ή «στιχουργικά παραδοξολο- γήματά» του, καθώς και τις ιδιόμορφες ζωγραφιές που τα πλαισίωναν, ο Λίαρ αναγνωρίστηκε και καθιερώθηκε ως ηγετική φυσιογνωμία αυτού του λογοτε- χνικού είδους, ως ο «μαιτρ της ανοησίας». Γεννήθηκε στο Χάιγκεϊτ, τότε ένα προάστιο του βόρειου Λονδίνου και υπήρ- ξε το νεότερο από τα εικοσι ένα παιδιά του χρηματιστή Τζερεμάια Λίαρ .Τέσσε- ρα χρόνια μετά τη γέννηση του Έντουαρντ, η οικογένεια αναγκάστηκε να εγκα- ταλείψει την πολυτελή ζωή στην οποία είχε συνηθίσει, μετά από αποτυχία του πατέρα του στο χρηματιστήριο. Την ανατροφή του ανέλαβε στη θέση της μητέ- ρας του η μεγαλύτερη αδελφή του, Αν Λίαρ, ενώ στην εκπαίδευσή του συνέβα- λε επίσης η αδελφή του Σάρα. Οι δύο αδελφές του τον έφεραν σε πρώτη επαφή με την κλασική λογοτεχνία και τη ρομαντική ποίηση, όπως και με τη ζωγραφική. Από την ηλικία των δεκαπέντε ετών ασχολήθηκε με το σχέδιο για βιοποριστικούς λόγους. Εργάστηκε στο Βρετανικό Μουσείο, όπου φιλοτέχνησε σχέδια πτηνών, συνεργαζόμενος με τον ορνιθολόγο Τζον Γκουλντ, με τον οποίο ταξίδεψε στο Άμ- στερνταμ, στο Ρότερνταμ, στη Βέρνη και στο Βερολίνο. Καθόλη τη διάρκεια της ζωής του, ο Λίαρ υπέφερε από επιληψία και κατάθλιψη, ενώ στο τέλος της ζωής του αντιμετώπισε επίσης προβλήματα με την όρασή του. Υπήρξε δεινός ταξιδευ- τής, με την Ιταλία, την Ελλάδα, την Αλβανία, την Παλαιστίνη, τη Συρία, την Αίγυ- πτο και την Ινδία να αποτελούν μερικούς από τους πολυάριθμους σταθμούς των περιπλανήσεών του. Φιλοτέχνησε πολλές τοπιογραφίες, κυρίως υδατογραφίες, καθώς και τοπογραφικά σχέδια υψηλής ακρίβειας, καταγράφοντας τις περιπλα- νήσεις του και εκδίδοντας ταξιδιωτικά κείμενα με σημαντικότερο το « Journal of a Landscape Painter in Greece and Albania» το 1851. Ως ζωγράφος, φαίνεται πως έχαιρε εκτίμησης, ενώ υπήρξε δάσκαλος της βασίλισσας Βικτωρίας για σύντομο χρονικό διάστημα, από την οποία πληροφορούμαστε πως ο Λίαρ ήταν εξαιρετι- κός στη διδασκαλία του. Πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στο Σαν Ρέμο της Ιταλίας, όπου πέθανε τον Ιανουάριο του 1888.

54. Βλ. Ιστοσελίδα της Edward Lear Society https://www.edwardlearsociety.org/biography/ και James Williams (University of Cambridge) (2004-07-20). “Literary Encyclopedia | Edward Lear”. Litencyc.com Ημ. Προσβ. 2/4/2019

21 Σπυριδούλα Αράθυμου

Thomas Miles Richardson (Άγγλος, 1813- 1890)55 Ο Thomas Miles Richardson ο νεώτερος, ήταν γιος του ομώνυμου τοπιο- γράφου από το Newcastle. Εκπαιδεύτηκε από τον πατέρα του και η καριέρα του άρχισε στη γεννέτειρα του, όπου το πρώτο του έργο εκτέθηκε όταν ήταν δεκατεσσάρων ετών. Σημείωσε μεγάλη επιτυχία, τόσο καλλιτεχνική όσο και εμπορική, με τις υδατογραφίες τοπίων από τη δεκαετία του 1830. Ήδη από τότε έστελνε τα έργα του προς έκθεση στο British Institution και στη Royal Academy. O Miles εξέδωσε ένα μεγάλο άλμπουμ με εικοσι έξι έργα το 1838 με τίτλο «Sketches on the Continent». Περιλάμβανε μια σειρά τοπίων από τη Γαλλία, Ιτα- λία, Ελβετία, Γερμανία εντός των άλλων. Όλα αυτά τα σκίτσα έγιναν σε μια πε- ριοδεία που έκανε το 1837 και έντεκα από αυτά λιθογραφήθηκαν από τον ίδιο. Ο Richardson διήυθηνε μια ιδιωτική ζωγραφική ακαδημία μαζί με τον αδερφό και ένα συνάδελφο του στο Newcastle. Όταν έγινε εταίρος της Old Water Colour Society το 1846, εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο.Έγινε μέλος της εταιρείας το 1851 και εξέθεσε στις εκθέσεις της πάνω από επτακόσια έργα του, ως τον θάνατο του.Ταξίδεψε πολύ στην Αγγλία, Βόρεια Αγγλία αλλά και σε όλη την Ευρώπη. Μετά το θάνατο του το 1890, τα περιεχόμενα του εργαστηρίου του δη- μοπρατήθηκαν την ίδια χρονιά στα Christie’s. Έργα του καλλιτέχνη, σε δημόσι- ες συλλογές, βρίσκονται στη Laing Art Gallery στο Newcastle και στο μουσείο Victoria and Albert. Υπήρξε ένας από τους διασημότερους Άγγλους τοπιογρά- φους όλων των εποχών.

John Connell Ogle (Άγγλος, 1813-1877)56 Ο John Connell Ogle ήταν λιθογράφος, σχεδιαστής και θαλασσογράφος, δραστήριος από το 1844 έως το 1864

Miner Kilbourne Kellogg (Αμερικάνος, 1814-1889)57 Ο Miner Kilbourne Kellogg γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη και μετακόμισε με

55. Βλ.���������������������������������������� The Victorian Era England facts about Q�ueen������������������������������������ Victoria, Society & Literature http://victorian-era.org/ thomas-miles-richardson.html Ημ. Προσβ. 3/4/2019 56. Βλ. Συλλογές του Βρετανικού Μουσείου https://www.britishmuseum.org/research/search_the_ collection_database/term_details.aspx?bioId=112841 Ημ. Προσβ. 3/4/2019 57. Βλ.���� Smithsonian American Art Museum https://americanart.si.edu/artist/miner-kilbourne-kellogg-2586 Ημ. Προσβ. 3/4/2019

22 ΖΩΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΠΕΙΚΟΝΊΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ ΑΠΌ ΞΈΝΟΥΣ ΖΩΓΡΆΦΟΥΣ

τους γονείς του στο Οχάιο και αργότερα έλαβε καλλιτεχνική εκπαίδευση στο Σινσινάτι. Είναι γνωστός για τα πορτραίτα και τα τοπία του καθώς και για τη δι- οργάνωση εκθέσεων. Επισκέφθηκε τη Φλωρεντία το 1841 και έγινε φίλος με τον γλύπτη Hiram Powers. Ταξίδεψε στην Αίγυπτο και την Παλαιστίνη και με την επιστροφή του στην Αμερική, διοργάνωσε μια περιοδεία του γλυπτού του Powers, με τίτλο «Ο Έλληνας Σκλάβος». Ο Kellogg ήταν ένας από τους πρώτους Αμερικάνους καλλιτέχνες που μελέτησαν και ζωγράφισαν το τοπίο της Μέσης Ανατολής, με μεγάλο ενδιαφέρον για τα βιβλικά τοπία. Ήταν ιδιαίτερα λεπτο- μερής στις αποτυπώσεις του.

Edward Hodges Cree (Άγγλος, 1814-1901)58 Ο δρ. Edward Hodges Cree γεννήθηκε στο Devonport. Σπούδασε ιατρική στα πανεπιστήμια του Δουβλίνου και του Εδιμβούργου. Εντάχθηκε στο ναυτι- κό το 1837, τη χρονιά που αρχίζουν τα ημερολόγια του, τα οποία ήταν συνεχό- μενα ως το 1861. Ξεκίνησε την καριέρα του ως βοηθός χειρουργού στο Royal Adelaide και στο ναυτικό νοσοκομείο. Στη συνέχεια εργάστηκε ως χειρουργός στα βασιλικά πλοία. Επισκέφθηκε πολλά μέρη ανά τον κόσμο, συμπεριλαμβα- νομένης και της Άπω Ανατολής, όπου υπήρξε μάρτυρας των πολεμικών επιχει- ρήσεων κατά τον Πρώτο Πόλεμο του Οπίου59. Στην καριέρα του αντιμετώπισε τους κινέζικους πειρατικούς στόλους, ήταν παρών στις πολεμικές επιχειρήσεις εναντίον των Ρώσων στη Βαλτική και επίσης, υπήρξε μάρτυρας στο τελικό στά- διο του πολέμου της Κριμαίας, στην κατάληψη της Σεβαστούπολης και του Κίλ- μπουρν. Οι υδατογραφίες και τα σκίτσα που περιλαμβάνονται στα ημερολό- για του αποτυπώνουν με ζωντάνια την περίοδο κατά την οποία υπηρέτησε στο ναυτικό. Επίσης, το βιβλίο με τίτλο «The Cree Journals: The Voyages of Edward H Cree, Surgeon R.N., as related in his private journals, 1837- 1856, edited by Michael Levien» αποτελεί ένα χρήσιμο συμπλήρωμα για την κατανόηση του ει- καστικού του έργου.

58. Βλ.���� Συλλογές Royal Museums Greenwich https://collections.rmg.co.uk/archive/objects/485369.html Ημ. Προσβ. 3/4/2019 59. Ο Πρώτος Πόλεμος του Οπίου (1839-1842), γνωστός επίσης ως Πόλεμος του Οπίου και ως Άγγλο-Κινεζικος Πόλεμος διεξήχθη ανάμεσα στη Μεγάλη Βρετανία και την Αυτοκρατορία των Τσινγκ λόγω των αντιμαχόμενων απόψεων τους πάνω σε διπλωματικές σχέσεις, το εμπόριο, καθώς και την απονομή της δικαιοσύνης για ξένους υπηκόους. Βλ. Εγκυκλοπαίδεια Britannica https://www.britannica.com/topic/Opium-Wars Ημ. Προσβ. 3/4/2019

23 Σπυριδούλα Αράθυμου

Anne-Margaretta Burr (γ.Scobell, επίσης γνωστή ως Margaretta Higford Burr) (Αγγλίδα 1817 – 1892) 60 Η Anne-Margaretta Burr ήταν ζωγράφος, ειδικευμένη στις υδατογραφίες. Γεννήθηκε στην Κορνουάλη, κόρη αξιωματικού του Αγγλικού Βασιλικού Ναυτι- κού. Ταξίδεψε πολύ και δημοσίευσε αρκετά έργα της υπό τον τίτλο: «Sketches in Spain, The Holy Land, Egypt, Turkey, and Greece»61 το 1841. Αργότερα συνό- δευσε στα ταξίδια του τον Sir Austen Layard62 και δημιούργησε πολλές υδατο- γραφίες μέσα από ταξίδια της στην Αίγυπτο και την Τουρκία. Το 1839 παντρεύ- τηκε τον Daniel Higford Davall Burr63.

Sir Oswald Walters Brierly (Άγγλος, 1817 - 1894)64 Ο Sir Oswald Walters Brierly ήταν ζωγράφος γνωστός για τα ναυτικά του θέματα, γόνος παλιάς οικογένειας του Cheshire. Αφού έλαβε μια γενική εκπαί- δευση επί των τεχνών στην ακαδημία του Henry Sass στο Bloomsbury πήγε στο Plymouth για να σπουδάσει ναυπηγική. Το 1841 ξεκίνησε ένα ταξίδι για την Αυ- στραλία με τον φίλο του Benjamin Boyd65. Ο Brierly εγκαταστάθηκε στη νότια Νέα Νότια Ουαλία στο Boydtown, όπου επέβλεπε τις φαλαινοθηρικές επιχειρήσεις του Boyd ως το 1848, το οποίο είχε ως αποτέλεσμα μια σειρά πινάκων με θέμα τη φαλαινοθηρία. Το 1848 ο Owen Stanley66, καπετάνιος του HMS Rattlesnake προσκάλεσε τον Brierly στη χαρτογράφηση για λογαριασμό του Ναυαρχείου67 της βόρειας,

60. Clayton, Ellen Creathorne (1876). English Female ArtiArtists. sts. London: Tinsley Brothers. p. 408. 61. «Σκίτσα στην Ισπανία, τους Αγίους Τόπους, Αίγυπτο, Τουρκία και Ελλάδα» 62. ����Sir Austen Layard (Άγγλος, 1817-1894). Αρχαιολόγος ο οποίος συνέβαλε κατά πολύ στην ανάδειξη των πολιτισμών της Μεσοποταμίας. Βλ. Εγκυκλοπαίδεια Britannica https://www.britannica.com/biography/ Austen-Henry-Layard Ημ. Προσβ. 3/4/2019 63. Daniel������ Higford Davall Burr (Άγγλος, 1811-1885). Μέλος του Αγγλικού Κοινοβουλίου και ειρηνοδίκης. Βλ. Burr Todd, Charles (1902). A General History of the Burr Family: With a Genealogical Record from 1193 to 1902. New Rochelle, NY: Knickerbocker Press. 64. �����Dodgson,on, Campbell (1901). �“Brierly, Oswald Walters». Στο Lee, Sidney. DictiDictionary onary of NatiNational onal Biography, 1901 supplement. London: Smith, Elder & Co. 65. Benjamin Boyd (Σκωτσέζος,1801 – 1851)από τους πρώτους αποίκους της Νέας Νότιας Ουαλίας, όπου εξελίχθηκε σε έναν από τους μεγαλύτερους γαιοκτήμονες και κτηνοτρόφους της περιοχής, πριν πτωχεύσει. Βλ. Walsh, G. P. (1966). ‘Boyd, Benjamin (1801 - 1851)’, Australian Dictionary of Biography Volume 1. Melbourne University Press. pp. 140–142. 66. Owen��en Stanley (Άγγλος, 1811-1851) αξιωματικός του Βασιλικού Αγγλικού Ναυτικού και τοπογράφος βλ. Australian Dictionary of Biographyhttp://adb.anu.edu.au/biography/stanley-owen-2692 Ημ. Προσβ. 3/4/2019 67. Το Ναυαρχείο (αγγλικά: Admiralty‎), γνωστό παλαιότερα ως Γραφείο Ναυαρχείου και Θαλάσσιων Υποθέσεων (αγγλικά: Office of the Admiralty and Marine Affairs‎), ήταν το κυβερνητικό τμήμα υπεύθυνο για την διοίκηση του Βασιλικού Ναυτικού αρχικά στο Βασίλειο της Αγγλίας, έπειτα στο Βασίλειο της Μεγάλης

24 ΖΩΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΠΕΙΚΟΝΊΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ ΑΠΌ ΞΈΝΟΥΣ ΖΩΓΡΆΦΟΥΣ

ανατολικής ακτής της Αυστραλίας και των κοντινών τους νήσων, στην οποία ο Thomas Henry Huxley68 πήρε μέρος ως βιολόγος παρατηρητής. Ο Brierly πήρε μέρος στο ταξίδι αυτό και δεν έκανε μόνο σκίτσα αλλά κράτησε και σημειώσεις μεγάλης αξίας, οι οποίες όμως έμειναν αδημοσίευτες. Δόθηκε το όνομα του σε ένα από τα νησιά του Αρχιπελάγους Λουισιάντε69. Το 1850 o Henry Keppel70 ζήτησε από τον Brierly να έρθει μαζί του στο HMS Maeander. Επισκέφθηκαν τη Νέα Ζηλανδία, τις νήσους Σοσιετέ, και διέ- σχισαν τον Ειρηνικό ως το Βαλπαραίζο. Το ταξίδι συνεχίστηκε ως τις ακτές της Χιλής, του Περού και του Μεξικό και το καράβι επέστρεψε στην μέσα από τα στενά του Μαγγελάνου και του Ρίο ντε Τζανέιρο και έφτασε στην Αγγλία τον Ιούλιο του 1851. Η καταγραφή του ταξιδιού από τον Keppel δημοσιεύτηκε το 1853 μαζί με οκτώ λιθογραφίες του Brierly, o οποίος έγινε μέλος της Βασιλικής Γεωγραφικής Εταιρείας. Με την κήρυξη του πολέμου στη Ρώσικη Αυτοκρατορία το 1854, ο Brierly απέπλευσε ξανά μαζί με τον Keppel στη Βαλτική όπου ήταν παρών σε όλες τις πολεμικές επιχειρήσεις των συμμάχων, τις οποίες αποτύπωσε και δημοσιεύτη- καν ως σκίτσα και ως λιθογραφίες. Κατά το δεύτερο χρόνο του πολέμου συνό- δευσε πάλι τον Kepper στη Μαύρη Θάλασσα και στην Αζοφική όπου αποτύπω- σε πάλι όλα τα σημαντικά πολεμικά γεγονότα. Με την επιστροφή του στην Αγγλία αρχίζει για τον καλλιτέχνη μια τρίτη περίοδος,κατά την οποία υπήρξε υπό τη συνεχή προστασία της βασιλικής οι- κογένειας. Το 1863 ακολούθησε τον κόμη Gleichen71 στην ευρωπαϊκή και πα-

Βρετανίας και την περίοδο 1801-1964 στο Ηνωμένο Βασίλειο και την πρώην Βρετανική Αυτοκρατορία. Το Ναυαρχείο αρχικά ασκούνταν από ένα μόνο πρόσωπο, τον Ανώτατο Λόρδο Ναύαρχο, αλλά από τις αρχές του 18ου αιώνα και έπειτα, τοποθετούνταν σχεδόν πάντα «σε επιτροπή» και ασκούνταν από τους Λόρδους Επιτρόπους του Ναυαρχείου, που είχαν θέση στο Συμβούλιο του Ναυαρχείου. Βλ. Hamilton, C. I. (Feb 3, 2011). The Making of the Modern Admiralty: British Naval Policy-Making, 1805–1927 68. Thomas Henry Huxley (Άγγλος, 1825-1895) βιολόγος και ανθρωπολόγος, ειδικευμένος στη συγκριτική ανατομία. Γνωστός ως το «Bulldog του Δαρβίνου» λόγω της συνεχούς προώθησης και στήριξης της Θεωρίας της Εξέλιξης του Δαρβίνου. Βλ. Εγκυκλοπαίδεια Britannica https://www.britannica.com/biography/Thomas- Henry-Huxley Ημ. Προσβ. 3/4/2019 69. Το Αρχιπέλαγος Λουισιάντε (Louisiade Archipelago) βρίσκεται στην Παπούα Νέα Γουινέα και περιλαμβά- νει 10 ηφαιστειογενή νησιά. 70. Ναύαρχος Sir���� Henry�������������������������������������������������������������������������������������� Keppel GCB, OM (1809 –1904) ήταν αξιωματικός του Βασιλικού Βρετανικού Ναυτικού. Βλ. National Portrait Gallery https://www.npg.org.uk/collections/search/person/mp05478/sir-henry-keppel Ημ. Προσβ. 3/4/2019 71. Ναύαρχος�αύαρχος Πρίγκιπας Prince Victor Ferdinand Franz Eugen Gustaf Adolf ConstantinConstanti n Friedrich of Hohenlohe- Langenburg, γνωστός ως κόμης Gleichen (Γερμανός, 1833-1891) ήταν αξιωματικός του Βασιλικού Αγγλικού Ναυτικού και γλύπτης. Ήταν ανηψιός της βασίλισσας Βικτώριας . βλ. Αρχείο του William Loney RN - Victorian naval surgeon http://www.pdavis.nl/ShowBiog.php?id=1417 Ημ. Προσβ. 3/4/2019

25 Σπυριδούλα Αράθυμου

γκόσμια περιοδεία του. Το 1868 ήταν στην ακολουθία του πρίγκιπα της Ουαλί- ας στην περιοδεία του στο Νείλο, Κωνσταντινούπολη και Κριμαία. Τα έργα του, που αποτύπωσαν αυτά τα ταξίδια εκτέθηκαν στο South Kensington στη Βασιλι- κή Ακαδημία αλλά και εκδόθηκαν.72 Έγινε εταίρος της Royal Water- Colour Society το 1872 και συνέβαλε με διακόσια περίπου έργα στις εκθέσεις της εταιρείας. Διορίστηκε ως ζωγράφος επί ναυτικών θεμάτων της βασίλισσας Βικτώριας το 1874 και την ίδια εποχή έγινε ο ζωγράφος του Royal Yacht Squadron. Το 1881 διορίστηκε επιμελητής του Painted Hall στο Greenwich και το 1885 έγινε ιππότης.

Hercules Brabazon Brabazon (γ.Hercules Brabazon Sharpe, Άγγλος 1821 – 1906)73 Ο Hercules Brabazon Brabazon ήταν ζωγράφος που είχε τελειοποιήσει την τεχνική του Turner στις υδατογραφίες. Ήταν ο μικρότερος γιος του Hercules Sharpe και της γυναίκας του Anne Mary, κόρης του Sir Anthony Brabazon. Αρχι- κά, μεγάλωσε στο Παρίσι και μετακόμισε με την οικογένεια του στο Oaklands, ένα κτήμα στο Ανατολικό Sussex, το 1832. Ήταν μαθητής στο Harrow School και σπούδασε μαθηματικά στο Trinity College του Cambridge. Έπειτα, ο πατέρας του επέμενε να σπουδάσει νομική, αλλά ο Hercules έφυγε από την Αγγλία και πήγε στη Ρώμη για να σπουδάσει μουσική και τέ- χνες και γράφτηκε στην Accademia di Santa Cecilia και στην Accademia di San Luca. Ο πατέρας του προσπάθησε να τον αναγκάσει να επιστρέψει μειώνοντας του το επίδομα αλλά το 1847 με τον θάνατο του μεγάλου του αδερφού, κέρδι- σε την οικονομική του ανεξαρτησία, αφού κληρονόμησε οικογενειακά κτήμα- τα στο Connaught. Η απαίτηση της διαθήκης ήταν να αλλάξει το επίθετο του σε Brabazon, το οποίο και έγινε. Από εκεί και μετά, ξεκινήσε να ταξιδεύει, να με- λετάει τις τέχνες και να ζωγραφίζει, εμπνεόμενος από τα έργα των Velázquez και Turner. Το 1858 κληρονόμησε το Oaklands, αλλά άφησε τη διαχείριση του στο γα- μπρό του και συνέχισε να ταξιδεύει στην Ευρώπη, Αφρική και Ινδία. Θεωρούσε τον εαυτό του ευγενή ερασιτέχη και δεν προσπάθησε να δείξει ή να πουλήσει έργα μέχρι τα εβδομήντα του

72. Εικονογράφησε την καταγραφή του ταξιδιού από τον ������������������������������������������Rev. John Milner, που δημοσιεύτηκε το 1869 73. ���������Kilburn, Jessica. «Brabazon, Hercules Brabazon (1821–1906)». Oxford DictiDictionary onary of NatiNational onal Biography (online ed.). Oxford University Press.

26 ΖΩΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΠΕΙΚΟΝΊΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ ΑΠΌ ΞΈΝΟΥΣ ΖΩΓΡΆΦΟΥΣ

Με την παρότρυνση φίλων του καλλιτεχνών, ειδικά του John Singer Sargent, άρχισε να εκθέτει με επιτυχία τα έργα του. Οι απόγονοι του, λόγω οικονομικών προβλημάτων, ξεπούλησαν τα έργα του, ρίχνοντας έτσι τις τιμές τους και ζημιώνοντας το όνομα του Brabazon. Όμως, από τη δεκαετία του 1980 άρχισε η αποκατάσταση του και πλέον πολλά σημαντικά μουσεία διαθέτουν έργα του.

Gabriele Mariano Nicolai Carelli (Gabriel Carelli) (Ιταλός, 1820/21-1900)74 Για το αγγλόφωνο κοινό, ο Gabriele Carelli αποτελεί το γνωστότερο μέλος μιας ιταλικής δυναστείας τοπιογράφων. Γεννήθηκε στη Νάπολη, ο δευτερότοκος γιος του ζωγράφου Raffaele Carelli, μέλος της «Σχολής του Posilippo»75. Αρχικά, εκπαιδεύτηκε από τον πα- τέρα του και στη συνέχεια πήγε στη Ρώμη μαζί με τον μεγάλο του αδερφό για να συνεχίσει τις σπουδές του. Από το 1841 ξεκίνησε την καριέρα του στη Νάπο- λη. Το 1847, ο William Cavendish, 6ος δούκας του Devonshire τον πήρε μαζί του στην Αγγλία, ως προσωπικό του ζωγράφο. Στην επιστροφή, παρέμεινε για ένα μικρό διάστημα στη Λομβαρδία, όπου γνώρισε τα έργα του Giovanni Migliara76. Το 1850 πήγε στην Μάλτα. Το 1860 αποφάσισε να επιστρέψει στο Λονδί- νο, όπου η επιτυχία δεν άργησε να έλθει. Έδωσε το παρόν με τις υδατογραφίες του σε πολλές εκθέσεις στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ζούσε στο Λονδίνο αλλά ως το 1866 διατηρούσε και μια βάση στη Νάπολη. Συνέχιζε να εκθέτει και στην Ιτα- λία και το 1871 του απονεμήθηκε βραβείο από την Società Promotrice di Belle Arti στη Νάπολη. Το 1874 έγινε μέλος της Royal Society of Watercolours. Περί- που το 1880, τα έργα του υπέπεσαν στην αντίληψη της βασίλισσας Βικτώριας, στην οποία πούλησε αρκετές υδατογραφίες και κατά την περίοδο 1880-1883 πήρε παραγγελία για να καταγράψει το βασιλικό μαυσωλείο του Frogmore. Το 1881 έλαβε στη Βοστώνη χρυσό μετάλλιο για αρκετά από τα έργα του. Πέθανε στη Γαλλία το 1900. Πολλά έργα του βρίσκονται στη Βασιλική Συλλογή της Αγγλίας.

74. ������������Lucio Fino, �“������������Gabriele Car�����������������������������������������������������������������������������������elli”, στο La Scuola di Posillipo, Grimaldi & C. Editori, Napoli 2002, σσ. 17, 153- 154, 178, (ill.16,166,167,168,169,170,171,172). 75. Σχολή του �Posilippo������������������������������������������������������������������������������������� θεωρείται μια ομάδα ζωγράφων της Νάπολης στα μέσα του 19ου αιώνα, οι οποίοι ασχολούνταν αποκλειστικά με την τοπιογραφία. Ηγετικές μορφές τους θεωρούνται οι ��Anton������������������� Sminck van Pit- loo και ο Giacinto Gigante. Βλ. Causa ,Raffaello,La scuola di Posillipo, Milano, Fabbri Editori, 1967, σελ. 101. 76. Giovanni���vanni Migliara (1785- 1837) Ιταλός ευγενής, ζωγράφος vedutista. veduti sta. Βλ. Istituto Isti tuto Treccani http://www. treccani.it/enciclopedia/giovanni-migliara_(Dizionario-Biografico)/ Ημ. Προσβ. 3/4/2019

27 Σπυριδούλα Αράθυμου

Francesco Pige (Ιταλός, 1822-1862)77 O Francesco Pige με καταγωγή από το Τυρόλο, εγκαταστάθηκε στην Ελλά- δα, όπου ζωγράφιζε πορτραίτα ευπόρων της Ύδρας, της Κέρκυρας, της Αίγινας και της Σύρου. Ήταν γνωστός ως ο «άγνωστος της Ύδρας» μέχρι το 1956, όπου ο Νίκος Κεσσανλής ανακάλυψε τυχαία την ταυτότητα του. Από τότε πολλά έργα έχουν αποδωθεί στον καλλιτέχνη, με βάση στυλιστικές συγκρίσεις.

Lady Lisgar (Annabella Young, γ. Dalton) (Αγγλίδα,1821-1895)78 Η Lady Lisgar ήταν σύζυγος του Sir John Young79 Ύπατου Αρμοστή των Ιο- νίων Νήσων από το1855 έως το1859. Γεννήθηκε το 1821. Παντρεύτηκε τον Sir John Young το 1835, ο οποίος έγινε βαρόνος το 1870 και πήρε τον τίτλο «Baron Lisgar οf Lisgar and Bailieborough, County Cavan» και τα κτήματα του έγιναν γνωστά ως Lisgar Estate. O βαρόνος Lisgar πέθανε το 1876 και η Lady Lisgar πα- ντρεύτηκε άλλες δυο φορές.

Christian Frederik Emil Eckardt (Δανός, 1832-1914)80 Ο Eckardt ήταν γιος τσαγκάρη. Άρχισε μαθήματα ζωγραφικής με τον ζω- γράφο Harboe, ήταν μαθητευόμενος στην Βασιλική Ακαδημία Τεχνών και από εκεί σε πρότυπο σχολείο. Καθώς ήθελε να σπουδάσει ζωγραφική, κατάφερε να κάνει ένα επιμορφωτικό ταξίδι για τρία χρόνια στη Γερμανία και στην Ιτα- λία. Επιστρέφοντας στη Δανία το 1856 και καθώς έπρεπε να βγάλει τα προς το ζήν, επιδιόρθωνε φωτογραφίες. Το 1859 εξέθεσε για πρώτη φορά θαλασσο- γραφίες της βόρειας και νότιας Ευρώπης. Το 1863 και 1871 κέρδισε το βραβείο Neuhausens και το 1873-74 έλαβε χρηματοδότηση από την Ακαδημία για να τα- ξιδέψει για δύο χρόνια. Έργα του βρίσκονται σε διάφορα μουσεία της Δανίας. 81

77. Βλ. Εθνική Πινακοθήκη https://www.nationalgallery.gr/en/painting-permanent-exhibition/painter/pige- francesco.html Ημ. Προσβ. 3/4/2019 78. Βλ.���� Morgan,Henry J.Types of Canadian women and of women who are or have been connected with Canada. Toronto : W. Briggs, 1903 http://adb.anu.edu.au/biography/young-sir-john-4905 Ημ. Προσβ. 3/4/2019 79. ����Sir John Young- Baron Lisgar (1807-1876). Έγινε Γενικός Γραμματέας της Ιρλανδίας το 1852, το 1855 Ύπατος Αρμοστής των Ιονίων Νήσων, το 1861 Γενικός Διοικητής της Νέας Νότιας Ουαλίας και το 1868 Γενικός Διοικητής του Καναδά. Βλ. υπο.77 80. Danish������� biographical dictionary dicti onary / IV. Bind. Clemens – Eynden http://runeberg.org/dbl/4/0406.html Ημ. Προσβ. 3/4/2019 81. Βλ. Δανέζικο Λεξικό των Τεχνών https://www.kulturarv.dk/kid/SoegKunstnerVaerkerRefresh.do?page=0 &orderBy=asc:titel&action=SoegKunstnerVaerkerRefresh&listeviewtype=kunstnervaerkliste&kunstnerId=494 Ημ. Προσβ. 3/4/2019

28 ΖΩΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΠΕΙΚΟΝΊΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ ΑΠΌ ΞΈΝΟΥΣ ΖΩΓΡΆΦΟΥΣ

William Matthew Hale (1837-1929)82 Ο William ήταν ζωγράφος, παρόλο που δεν υπάρχει αρκετή τεκμηρίωση για το έργο του. Ήταν γιος κληρικού και σπούδασε νομικά στο Balliol College Oxford. Μετά την αποφοίτηση του δεν ακολούθησε τη νομική καριέρα αλλά αποφάσισε να γίνει καλλιτέχνης. Δίδαξε στο Λονδίνο και επέστρεψε στο Bristol για να εργαστεί ως ζωγράφος. Πέθανε στο Bristol το 1929. Έργα του βρίσκο- νται στο Bristol Museum & Art Gallery και στο Royal West της England Academy.

Isaac Walter Jenner (Άγγλος, 1837-1902)83 O Isaac Walter Jenner γεννήθηκε στο Brighton του Sussex και ήταν γιος σι- δερά. Χωρίς τυπική εκπαίδευση, δούλευε σε ψαρόβαρκες. Το 1855 εντάχθηκε στο Βασιλικό Ναυτικό και υπηρέτησε στον Πόλεμο της Κριμαίας στην Μαύρη Θάλασσα και το 1864 ήταν παρών στο βομβαρδισμό του ShimonosekI στην Ια- πωνία. Απολύθηκε το 1865 και έμαθε να ζωγραφίζει. Εργαζόταν ως τοπιογρά- φος και θαλασσόγραφος στο Brighton και στο Hove και εξέθεσε μια φορά στη Royal Academy. Μετά από προβλήματα που είχε με κάποιους εμπόρους τέ- χνης, αποφάσισε να μεταναστεύσει στην Αυστραλία, όπου εγκαταστάθηκε στο Brisbane το 1883. Εκεί ζούσε πουλώντας τους πίνακες του και διδάσκοντας στο Miss O’Connor’s School και στο Brisbane Technical College. Βοήθησε στην ίδρυση της Queensland Art Society το 1887. Το 1890 μετακόμισε στην Taringa, όπου ερ- γάστηκε και έζησε για την υπόλοιπη ζωή του. Ο Jenner ήταν ένας αυτοδίδακτος ζωγράφος μεγάλων ικανοτήτων και πα- ρόλο που ζωγράφιζε τοπία της Αυστραλίας, συνέχισε όλη του τη ζωή να ζωγρα- φίζει αγγλικά τοπία από μνήμης.

Edoardo De Martino ή Edoardo Federico De Martino CVO (Άγγλο- Ιταλός 1838 –1912)84 Ο Edoardo De Martino ήταν ζωγράφος πολεμικών πλοιών και ναυμαχι- ών. Γεννήθηκε στο Sorrento. Υπηρέτησε ως αξιωματικός του Ιταλικού Ναυτι- κού αλλά από την ηλικία των τριάντα, επηρεάστηκε από τα μέλη της Σχολής

82. Βλ. Κρατικό Αρχείο του Bristol�������� http://archives.bristol.gov.uk/ Ημ. Προσβ. 3/4/2019 83. Australian DictiDictionary onary of Biography, Volume 9, (M�U��������P), 1983 84. ����Βλ. IstiIstituto tuto Treccanihttp://www.treccani.it/enciclopedia/edoardo-de-martino_(Enciclopedia-Italiana)/ Ημ. Προσβ. 4/4/2019

29 Σπυριδούλα Αράθυμου

της Resina85 και στράφηκε στη ζωγραφική, αρχικά στη Νάπολη. Γνώρισε τη δόξα στο Λονδίνο, όπου οι απεικονίσεις των διάσημων βρετανικών θριάμβων στη θάλασσα και πλοίων έγιναν πολύ δημοφιλείς ακόμη και από τη βασίλισ- σα Βικτώρια. Απεικόνισε τις ναυμαχίες του Trafalgar, του Νείλου και του Cape San Vincenzo. Από το 1905 και μετά, ζωγράφισε πολλά ιταλικά πολεμικά πλοία. Επίσης, δημιούργησε μια σειρά έργων κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του, συμπερι- λαμβανομένης και της βραζιλιάνικης ακτογραμμής. Το 1902 του απονεμήθη- κε το παράσημο του επίτιμου commander του Βασιλικού Βικτωριανού Τάγμα- τος (CVO).

Arthur J. Meadows (Άγγλος, 1843 - 1907)86 Ο Arthur Joseph Meadows ήταν ο μικρότερος γιος του James M. Meadows87. Ζούσε στο Λονδίνο αλλά από την αρχή της καριέρας του ταξίδεψε πολύ στην Ευρώπη και στα ύστερα χρόνια της ζωής του, έζησε αρκετά στην Ιταλία, όπου δημιούργησε πολλές τοπιογραφίες, ιδιαίτερα της Βενετίας. Οι πίνακες του είναι ιδιαίτερου τοπογραφικού ενδιαφέροντος και περι- λαμβάνουν σκηνές πόλεων, εξοχών και παραθαλάσσιων περιοχών. Ζωγράφιζε εκ του φυσικού. Εξέθεσε τέσσερις φορές στη Royal Academy.

Tristram James Ellis (Άγγλος, 1844 –1922)88 O Tristram Ellis ήταν ζωγράφος, γνωστός για τα έργα του με θέμα την Μέση Ανατολή και την Ανατολική Μεσόγειο. Ήταν γιος του μαθηματικού και φιλόλογου Alexander John Ellis. Μεγά- λωσε στο Bath, στο Clifton και στο Εδιμβούργο και φοίτησε στο Queenwood College στο Hampshire. Το 1862 εισήχθη στο King’s College, όπου κατά τον δεύ- τερο χρόνο των σπουδών του κέρδισε την μεγαλύτερη διάκριση στην ιστορία του κολλεγίου στο τμήμα Εφαρμοσμένων Επιστημών. Κέρδισε όλες τις προ-

85. Η σχολή της Resina�esina ήταν μια ομάδα Ιταλών καλλιτεχνών, οι οποίοι ζωγράφιζαν τόσο τοπία όσο και σύγχρονες τους σκηνές σε μη ακαδημαϊκό στυλ. Μαζεύονταν στo παραθαλάσσιo χωριό της Resina, νότια της Νάπολη. Βλ. Nineteenth-Century Painters and Painting: A Dictionary’’ By Geraldine Norman, University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1977. Σελ.178 86. ���Algernonernon Graves, F.S.A. �“����The ������������������������������������������Royal Academy of Arts” , Christopher Wood �“DictiDictionary onary of Victorian Painters” 87. �����������������������������������������������������������������������������������James M. Meadows, James Meadows senior (1798-1864). Ιρλανδός ζωγράφος, τοπιογράφος και θαλασσογράφος. Βλ. Government Art Collection https://www.gac.culture.gov.uk/gacdb/search. php?mode=artistslist&id=10132 Ημ. Προσβ. 4/4/2019 88. �����������������������������������������Ellis, Tristram», Who’s Who, p. 768, 1919

30 ΖΩΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΠΕΙΚΟΝΊΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ ΑΠΌ ΞΈΝΟΥΣ ΖΩΓΡΆΦΟΥΣ

σφερόμενες υποτροφίες του κολλεγίου και βραβεύτηκε με το «Associateship of King’s College»89 μόλις στο δεύτερο χρόνο των σπουδών του, ως αναγνώρι- ση των επιτευγμάτων του. Μετά το πανεπιστήμιο, μαθήτευσε ως μηχανικός σιδηροδρόμων και έγινε εταίρος μιας εταιρίας μηχανικών. Μετά από αρκετά χρόνια, συνειδητοποίησε ότι η κλίση του ήταν οι τέχνες και αφού είχε την οικονομική άνεση, εγκατέλει- ψε την μηχανική και αφοσιώθηκε στις ελαιογραφίες. Αρκετά από τα πρώιμα έργα του εκτέθηκαν στη Royal Academy. Όμως, κα- θώς ένιωθε ότι έπρεπε να βελτιωθεί, μετακόμισε στο Παρίσι και μαθήτευσε στο εργαστήριο του Léon Bonnat.90 Μετά τις σπουδές του στο Παρίσι, άρχισε να ταξιδεύει και να ζωγραφίζει σκηνές από διάφορα μέρη του εξωτερικού. Ταξίδεψε στην Κύπρο, Συρία, Λίβα- νο και Μεσοποταμία. Τα πολυάριθμα σκίτσα του από αυτά τα ταξίδια έγιναν ανάρπαστα στην Αγγλία. Επίσης, ο Ellis έγραψε ένα δίτομο εικονογραφημένο έργο για αυτό του το ταξίδι με τίτλο “On a Raft, and Through the Desert”91, το οποίο εκδόθηκε το 1881. Συνέχισε τα ταξίδια του στην Αίγυπτο το 1882 και μερικά χρόνια αργότερα στην Ανατολική Μεσόγειο, όπου έμεινε αρκετό καιρό στην Αθήνα. Ο βασιλιάς Γεώργιος Α’ 92απέκτησε τρία έργα του. Στη συνέχεια, επισκέφθηκε τρεις φορές την Αρκτική και πάλι την Μεσόγειο. Το 1896 ήταν παντρεμένος και ζούσε άνε- τα στο Λονδίνο.

89. «Associateship��������teship of King’s College» (AKC) αποτελεί πρωτότυπο βραβείο του πανεπιστημίου, το οποίο θεσπίστηκε το 1829. Σε αυτό περιλαμβάνεται μια σειρά διαλέξεων με σκοπό τον εμπλουτισμό των γνώσεων των βραβευόμενων φοιτητών. Βλ. Ιστοσελίδα του King’s Kollege https://www.kcl.ac.uk/aboutkings/principal/ dean/akc/AKC-Handbook/starting/values Ημ. Προσβ. 4/4/2019 90. Léon-Joseph-Florentin����������������enti n Bonnat (Γάλλος, 1833-1922). Διάσημος ζωγράφος, δάσκαλος επίσης διάσημων ζωγράφων. Καθηγητής και διευθυντής της Σχολής Καλών Τεχνών του Παρισιού. Βλ.Εγκυκλοπαίδεια Britannica https://www.britannica.com/biography/Leon-Bonnat Ημ. Προσβ. 4/4/2019 91. «Πάνω σε μια σχεδία και μέσα από την Έρημο» 92. Ο Βασιλιάς Γεώργιος ο Α’, «Βασιλεύς των Ελλήνων», όπως ήταν ο συνταγματικός του τίτλος, (24 Δεκεμβρίου 1845 - 18 Μαρτίου 1913) υπήρξε ο μακροβιότερος βασιλιάς της Ελλάδας. Ήταν ο δεύτερος κατά σειρά Βασιλιάς της νεότερης Ελλάδας μετά τον Όθωνα και αρχηγός του νέου Βασιλικού Οίκου. Ανήλθε στο θρόνο τον Νοέμβριο του 1863. Δολοφονήθηκε στις 5/18 Μαρτίου 1913 στη Θεσσαλονίκη. Βλ. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους

31 Σπυριδούλα Αράθυμου

Βασίλισσα Αλεξάνδρα, σύζυγος του Εδουάρδου Ζ’, βασιλιά του Ηνωμέ- νου Βασιλείου (1844-1925)93 Η βασίλισσα Αλεξάνδρα ήταν η κόρη του Χριστιανού Θ’94 της Δανίας. Πα- ντρεύτηκε τον Εδουάρδο Ζ’95 το 1863. Κατά το τέλος του 1864, ο πατέρας της είχε γίνει βασιλιάς της Δανίας, ο αδελφός της βασιλιάς της Ελλάδας και η αδερ- φή της είχε αρραβωνιαστεί τον Τσάρο της Ρωσίας. Ενθουσιώδης και ικανή ερασιτέχνης φωτογράφος, η βασίλισσα Αλεξάν- δρα έμαθε να χρησιμοποιεί τη χειροκίνητη φωτογραφική μηχανή. Της άρεσε να δημιουργεί άλμπουμ οικογενειακών φωτογραφιών και να τις ζωγραφίζει με χρώματα υδατογραφίας. Το 1908 μια σειρά επιλεγμένων φωτογραφιών της δη- μοσιεύτηκε ως βιβλίο- δώρο για φιλανθρωπικούς σκοπούς.

Alfred, Δούκας του Saxe-Coburg και Gotha (Άγγλος, 1844 – 1900)96 O Alfred ήταν ο δεύτερος γιος και το τέταρτο παιδί της βασίλισσας Βι- κτώριας και του πρίγκιπα Αλβέρτου. Ήταν γνωστός ως δούκας του Εδιμ- βούργου από το 1866 μέχρι που διαδέχθηκε τον θείο του από την πλευ- ρά του πατέρα,του τον Ερνέστο Β’ ως Δούκας του Saxe-Coburg και Gotha στη γερμανική αυτοκρατορία. Σπούδασε βιολί στο Holyrood, στο Εδιμβούργο. Καθώς ο αδερφός του Εδουάρδος97 με τη γυναίκα του 98έκαναν παιδιά, ο Alfred απομακρυνόταν όλο και περισσότερο από τη διαδοχή του θρόνου. Όταν ήταν δώδεκα χρονών, απο- φασίστηκε ότι θα έπρεπε να ενταχθεί στο Βασιλικό Ναυτικό, το οποίο και έγι- νε. Με την παραίτηση του Όθωνα από τον θρόνο της Ελλάδας το 1862, επιλέ- χθηκε ο Alfred για να τον διαδεχθεί. Αλλά, η βρετανική κυβέρνηση εμπόδισε το σχέδιο αυτό κυρίως επειδή δεν το ήθελε η βασίλισσα Βικτώρια, η οποία μαζί με τον πρίγκιπα Αλβέρτο προόριζαν για τον Alfred το δουκάτο του Saxe-Coburg.

93. Βλ. Συλλογές Royal�oyal CollectionCollecti on Trust https://www.rct.uk/collection/people/queen-alexandra-consort-of- king-edward-vii-king-of-the-united-kingdom-1844-1925#/type/subject Ημ. Προσβ. 4/4/2019 94. Ο Χριστιανός Θ΄ (1818 -1906) ήταν βασιλιάς της Δανίας από το 1863 έως το 1906. Το διάστημα από το 1863 - 1864 ήταν ταυτόχρονα Δούκας του Σλέσβιχ-Χόλσταϊν και της Σαξονίας-Λάουενμπουρκ.βλ. Εγκυκλοπαίδεια Britannica https://www.britannica.com/biography/Christian-IX Ημ. Προσβ. 4/4/2019 95. Ο Εδουάρδος Ζ΄ (Edward VII, 1841 - 1910) ήταν βασιλιάς της Μεγάλης Βρετανίας και Ιρλανδίας και αυτοκράτορας των Ινδιών. Ήταν γιος της βασίλισσας Βικτώριας και του πρίγκιπα Αλβέρτου της Σαξονίας- Κόμπουρκ & Γκότα. Βλ. Εγκυκλοπαίδεια Britannica https://www.britannica.com/biography/Edward-VII Ημ. Προσβ. 4/4/2019 96. Barwick,���wick, George Frederick (1911). «Alfred Ernest Albert. In Chisholm, Hugh. Encyclopæ�dia������������������ Britannica. 1 (11th ed.). Cambridge University Press. p. 584. 97. �����������������������������Εδουάρδος Ζ’ βλ. παραπομπή 83 98. �����������������������������Βασίλισσα Αλεξάνδρα βλ. λήμμα

32 ΖΩΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΠΕΙΚΟΝΊΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ ΑΠΌ ΞΈΝΟΥΣ ΖΩΓΡΆΦΟΥΣ

Ο Alfred παρέμεινε στο ναυτικό. Το 1866 πήρε τον τίτλο του Δούκα του Εδιμβούργου, κόμη του Ούλστερ και κόμη του Κεντ καθώς και την έδρα του στη Βουλή των Λόρδων. Το 1867 ξεκίνησε το ταξίδι του για τον γύρο του κόσμου, όντας διοικητής του βασιλικού πλοίου «Galatea». Το 1874 παντρεύτηκε τη Μεγάλη Δούκισσα Μαρία Αλεξάντροβνα της Ρωσίας, δεύτερη κόρη του Τσάρου Αλέξανδρου Β’. Το 1893 με το θάνατο του θείου του, ανέλαβε το δουκάτο του Saxe-Coburg και Gotha καθώς ο αδερφός του, πρίγκιπας της Ουαλίας είχε παραιτηθεί του δικαι- ώματος του πριν το γάμο του.

John Fulleylove (Άγγλος, 1845 –1908)99 Ο John Fulleylove ήταν τοπιογράφος. Γεννήθηκε στο Leicester και αρχικά εκπαιδεύτηκε ως αρχιτέκτονας πριν γίνει ζωγράφος. Εξέθεσε εκτενώς στην Αγγλία από το 1871 σε χώρους όπως η Royal Academy, Royal Society of British Artists, Fine Art Society, Royal Institute of Painters in Water Colours, Royal Institute of Oil Painters. Στο εξωτερικό, ζωγράφισε στη Γαλλία, Ιταλία, Ελλάδα και στη Μέση Ανατολή. Οι υδατογραφίες του εκδόθηκαν σε πολλά περιηγητικά βιβλία.

Gerard Crehay (Βέλγος, 1844-1936)100 Ο Gerard Antoine Crehay ήταν γνωστός τοπιογράφος που έζησε και εργά- στηκε στο Spa. Έκανε πολυάριθμες εκθέσεις στις Βρυξέλλες και στην Κολωνία και το έργο του έχαιρε μεγάλης εκτίμησης.

Ludwig Hans Fischer (Αυστριακός 1848 – 1915)101 O Ludwig Hans Fischer φοίτησε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βιέννης με δασκάλους τον Eduard von Lichtenfels102 στη ζωγραφική, τον Louis Jacoby103

99. �����Lee, Sidney, ed. (1912). «Fulleylove, John». DictiDictionary onary of NatiNational onal Biography, 1912 supplement. ��������London: London: Smith, Elder & Co. 100. ����Henrardard ,A. �“�������������������������������������������������������������������������������������������Les peintres Gerard Jonas et Gerard Antoine Crehay” στο Histoire et Archeologie spadoises. T.3, 1975 101. ����Βλ. Wien Geschichte Wiki https://www.geschichtewiki.wien.gv.at/Ludwig_Hans_Fischer Ημ. Προσβ. 4/4/2019, Husslein-Arco, A. ,Grabner, S., Orient & Occident: Travelling 19th Century Austrian Painters, Belvedere, 2012, σελ. 48 102. Eduard�duard Peithner von Lichtenfels (1833,—�1913)����������������������������������������������� Αυστριακός τοπιογράφος. Βλ. Schmidt, R.: “�Peithner������������� von Lichtenfels Eduard”. Στο Österreichisches Biographisches Lexikon 1815–1950 (ÖBL). Vol. 7, Austrian Academy of Sciences, Vienna 1978.σελ. 392 http://www.biographien.ac.at/oebl_7/392.pdf , http://www.biographien. ac.at/oebl_7/393.pdf Ημ. Προσβ. 4/4/2019 103. Louis������ Jacoby (1828 – 1918) Γερμανός χαράκτης. Βλ.Jewish Encyclopedia http://www.jewishencyclopedia.

33 Σπυριδούλα Αράθυμου

στη χαρακτική και τον William Unger104 στη χαλκογραφία. Με το πέρας των σπουδών του, περίπου το 1875, πήρε μια υποτροφία για να ταξιδέψει στην Μέση Ανατολή και στην Παλαιστίνη. Το ταξίδι αυτό είχε ως αποτέλεσμα την έκ- δοση ενός άλμπουμ με τα σκίτσα από τα ταξίδια του. Το 1879 εξέδωσε ένα δεύ- τερο άλμπουμ μετά από τα ταξίδια του στην Τουρκία, την Ιερουσαλήμ και τη Νεκρά Θάλασσα. Εκτός από αρκετές ελαιογραφίες, προετοίμασε εννέα μεγάλες τοπιογρα- φίες για το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Βιέννης το 1889. Επίσης, δημιούρ- γησε πολλές υδατοργραφίες, εικονογράφησε βιβλία και σχεδίασε αρκετά νομί- σματα για την Νομισματική Εταιρεία της Βιέννης. Υπήρξε ενεργό μέλος στα καλλιτεχνικά και πολιτιστικά τεκταινόμενα και ίδρυσε την Εταιρεία Υδατογράφων του Σάλτσμπουργκ. Ο Fischer ήταν επί- σης συγγραφέας. Δημοσίευσε βιβλία για διάφορα θέματα, όπως για την τέχνη της ελαιογραφίας105 και της υδατογραφίας106. Ακόμη, έγραψε περιηγητικά βι- βλία107, για τα οποία έκανε και την εικονογράφηση και δημοσίευσε και αρκε- τές εθνογραφικές μελέτες108.

Marie Egner (Αυστριακή, 1850 – 1940)109 Η Marie Egner πήρε τα πρώτα μαθήματα σχεδίου στο Graz με τον Hermann von Königsbrunn110 και έπειτα, πήγε στο Ντίσσελντορφ όπου σπούδασε με τον Carl Jungheim111. Το 1882 πήγε στη Βιέννη να ζήσει με την μητέρα της αλλά πέρ- ναγε τα καλοκαίρια της στην καλλιτεχνική αποικία στο Plankenberg Castle κο- ντά στο Neulengbach, όπου έκανε μαθήματα με τον Emil Jakob Schindler112 μέ- χρι το 1887. Ακολούθησε ένα εκπαιδευτικό ταξίδι στην Αγγλία από το 1887 έως το 1889 και σύντομα έκανε την πρώτη έκθεση στο Vienna Künstlerhaus. Επίσης, εξέθεσε στη Γερμανία και στην Αγγλία.

com/articles/8488-jacoby-louis Ημ. Προσβ. 4/4/2019 104. ������Williamm �U��������������������������������������������������������������������������������������nger (1837-1932) Γερμανός χαλκογράφος, μεγάλος δάσκαλος πολλών ευρωπαίων χαλκογράφων. Βλ. Ro Gallery https://rogallery.com/Unger_William/unger-biography.html Ημ. Προσβ. 4/4/2019 105. �������������������������������Die Technik der Ölmalerei, 1911 106. ��������������������������������������Die Technik der Aquarell-Malerei, 1888 107. Bosnisches Skizzenbuch : LandschaftLandschafts- s- und Kultur-Bilder aus Bosnien und der Hercegovina, Milena Preindlsberger-Mrazović, εικ. Ludwig Hans Fischer, 1900 108. ������������������������������������������������������Indischer Volksschmuck und die Art ihn zu tragen. 1890 109. Βλ. Ιστοσελίδα για την ������������Marie Egner http://www.marie-egner.info/en Ημ. Προσβ. 4/4/2019 110. ��������������������������������������������������������������������Hermann Freiherr of Königsbrunn (1823 -1907), Αυστριακός τοπιογράφος 111. �����Carl Jungheim, επίσης Karl Jungheim ( 1830- 1886 ), ήταν Γερμανός τοπιογράφος της σχολής του Dusseldorf . 112. ��������������������������������������������������������������Emil Jakob Schindler (1842 –1892) ήταν Αυστριακός τοπιογράφος.

34 ΖΩΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΠΕΙΚΟΝΊΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ ΑΠΌ ΞΈΝΟΥΣ ΖΩΓΡΆΦΟΥΣ

Ίδρυσε μια καλλιτεχνική σχολή για γυναίκες αλλά αναγκάστηκε να την εγκαταλείψει το 1910, για λόγους υγείας. Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, έγινε μέλος της Αυστριακής Ένωσης Γυναικών Καλλιτεχνών. Το 1926, η Ένωση διοργάνωσε μια μεγάλη αναδρομική έκθεση της δουλειάς της. Από το 1930 και μετά άρχισε να χάνει την όραση της και αποτραβήχτηκε από τον δημόσιο βίο.

John Singer Sargent (Αμερικάνος, 1856 – 1925)113 Ο John Singer Sargent ήταν ζωγράφος, ο οποίος θεωρείται ως ο κορυφαί- ος ζωγράφος πορτραίτων της γενιάς του. Δημιούργησε περίπου εννιακόσιες ελαιογραφίες και παραπάνω από δύο χιλιάδες υδατογραφίες καθώς και αμέ- τρητα σκίτσα. Από το έργο του συμπεραίνει κανείς τα ταξίδια του ανά τον κό- σμο: από τη Βενετία στο Τυρόλο, την Κέρκυρα, την Μέση Ανατολή, την Μοντά- να, το Μέιν και τη Φλόριντα. Γεννήθηκε στη Φλωρεντία από Αμερικάνους γονείς και εκπαιδεύτηκε στο Παρίσι πριν μετακομίσει στο Λονδίνο, ζώντας το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Ευρώπη. Έτυχε διεθνούς αναγνώρισης για τα πορτραίτα του, όχι βέ- βαια χωρίς αντιδράσεις.Σε μεγαλύτερη ηλικία, ο Sargent κουράστηκε από τα πορτραίτα και ασχολήθηκε με νωπογραφίες και δημιουργούσε σε εξωτερικούς χώρους, δια ζώσης. Οι ιστορικοί τέχνης δεν ασχολήθηκαν με «αστικούς» καλλι- τέχνες, όπως ο Sargent παρά μόνο μέχρι το τέλος του 20ου αιώνα. Ο πατέρας του ήταν οφθαλμοχειρουργός και μετά τον πρόωρο θάνατο της αδελφής του, η μητέρα του έπαθε νευρικό κλονισμό και έτσι το ζευγάρι απο- φάσισε να ταξιδέψει στο εξωτερικό για να συνέλθει η μητέρα. Τελικά, παρέμει- ναν νομάδες για όλη τους της ζωής. Παρόλο, που η βάση τους ήταν στο Παρί- σι, οι γονείς του Sargent μετακινούνταν συχνά, ανάλογα με τις εποχές σε καλο- καιρινά και χειμερινά θέρετρα στη Γαλλία, τη Γερμανία, την Ιταλία και την Ελβε- τία. Όταν η μητέρα του ήταν έγγυος σε αυτόν σταμάτησαν στη Φλωρεντία λόγω μιας επιδημίας χολέρας και έτσι ο Sargent γεννήθηκε εκεί. Με την επιστροφή του στο Παρίσι, ο Sargent άρχισε τις καλλιτεχνικές του σπουδές με τον Γάλλο ζωγράφο Carolus-Duran114, του οποίου η επιρροή είναι

113. �Fairbrother,airbrother, Trevor: John Singer Sargent: The Sensualist, 2001 Ormond, Richard: “Sargent’s Art” in John Singer Sargent, pp. 25–7. Tate Gallery, 1998. 114. ��������Charles �������� Auguste �Émile Durand, γνωστός ως Carolus-Duran (1837 –1917), ήταν Γάλλος ζωγράφος και δάσκαλος ζωγραφικής. Είναι γνωστός για τα πορτραίτα μελών της υψηλής γαλλικής κοινωνίας , που φιλοτέχνησε στην εποχή του. Βλ. Συλλογές Smithsonian Institute https://americanart.si.edu/artist/emile- auguste-carolus-duran-751 Ημ. Προσβ. 4/4/2019

35 Σπυριδούλα Αράθυμου

εμφανής115 στα πρώιμα έργα του Sargent. To 1874 εισήχθη στη σχολή Καλών Τεχνών της Γαλλίας, αλλά, παράλληλα με τις σπουδές του, μελετούσε μόνος του, έκανε σκίτσα σε μουσεία και ζωγράφιζε σε ένα ατελιέ, που μοιραζόταν με τον James Carroll Beckwith116. Ο Beckwith υπήρξε πολύτιμος φίλος του αλλά και ο σύνδεσμος του με τους Αμερικάνους καλλιτέχνες του εξωτερικού. Ακόμη, ο Sargent έκανε μαθήματα και με τον Léon Bonnat117. Στις αρχές της δεκαετίας του 1880 ο Sargent εξέθετε τακτικά στο Salon, κυρίως ολόσωμα προτραίτα γυναικών. Δεν είχε βοηθούς, και έκανε τα πάντα μόνος του, από την προετοιμασία των καμβάδων μέχρι όλη την γραφειοκρα- τία που χρειαζόταν για την αποστολή των έργων του. Πουλούσε τα έργα του σε πολύ υψηλές τιμές και υπήρχαν Αμερικάνοι πελάτες του, οι οποίοι ταξίδευαν επί τούτου στο Λονδίνο, για να τους φιλοτεχνήσει ο Sargent τα πορτραίτα τους. Το 1900 ο Sargent ήταν στο απώγειο της δόξας του αλλά, το 1907 αποφασίζει να κλείσει το ατελιέ του, παρόλο που τα έργα του αγοράζονταν και από μου- σεία. Αρνήθηκε τον τίτλο του ιππότη, κρατώντας την αμερικάνικη υπηκοότητα. Άρχισε να ταξιδεύει ανά τον κόσμο, ζωγραφίζοντας ό,τι του άρεσε, κυρίως το- πία πλέον, δια ζώσης.

Ναύαρχος Sir Edmond John Warre Slade KCIE KCVO (Άγγλος, 1859 –1928)118 Ο Sir Edmond John Warre Slade ήταν αξιωματικός του Αγγλικού Βασιλι- κού Ναυτικού και υπηρέτησε ως διευθυντής της Ναυτικής Αντικατασκοπίας. Ει- σήχθη στο Βασιλικό Ναυτικό το 1872. Το 1904 έγινε διοικητής του Βασιλικού Κολλεγίου Ναυτικού Πολέμου και το 1907 διευθυντής της Ναυτικής Αντικατα- σκοπίας. Το 1908 έγινε υποναύαρχος και εκπροσώπησε το Ναυαρχείο στη Δι-

115. ����Βλ. Συλλογές Metropolitan Museum of Art https://www.metmuseum.org/art/collection/search/18952 Ημ. Προσβ. 4/4/2019 116. ����Jamess Carroll Beckwith (1852 –1917) ήταν Αμερικάνος ζωγράφος. Βλ. https://americanart.si.edu/artist/ carroll-beckwith-312 117. ����������������������Βλ. υποσημείωση Νο. 78 118. �������������������������������������������Burke’s Peerage and Baronetage 1963 p. 2243

36 ΖΩΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΠΕΙΚΟΝΊΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ ΑΠΌ ΞΈΝΟΥΣ ΖΩΓΡΆΦΟΥΣ

εθνή Ναυτική Διάσκεψη119, η οποία κατέληξε στην Διακήρυξη του Λονδίνου120. Το 1909 έγινε διοικητής του σταθμού των Ανατολικών Ινδιών121. Το 1911 έγι- νε Ιππότης Διοικητής του Τάγματος της Ινδικής Αυτοκρατορίας122 (KCIE) και το 1912 έγινε Ιππότης Διοικητής του Βασιλικού Βικτωριανού Τάγματος 123(KCVO). Το 1913 ο Winston Churchill τον έστειλε να διερευνήσει την αγορά του 51% των μετοχών της Αγγλο-Περσικής Εταιρείας Πετρελαίου. Η εισήγηση του ήταν θετική και έτσι η βρετανική κυβέρνηση αγόρασε το 51% της εταιρείας,

119. Η Διεθνής Ναυτική Διάσκεψη του Λονδίνου, η οποία οργανώθηκε από τη Βρετανική Κυβέρνηση, συγκροτήθηκε σε σώμα την 4η Δεκεμβρίου 1908 με σκοπό τη θέσπιση των γενικά αναγνωριζομένων αρχών της διεθνούς νομοθεσίας σύμφωνα με το άρθρο Ζ’ της σύμβασης, που υπογράφηκε στη Χάγη την 18η Οκτωβρίου 1907 για την εγκαθίδρυση Διεθνούς Εφετείου. Στη διάσκεψη πήραν μέρος απεσταλμένοι από τη Γερμανία, Η.Π.Α., Αυστρο-Ουγγαρία, Ισπανία, Γαλλία, Μεγάλη Βρετανία, Ιταλία, Ιαπωνία, Ολλανδία και Ρωσία. Η διάσκεψη κατέληξε στη Διακήρυξη του Λονδίνου. Βλ. The World War I Document Archive https:// wwi.lib.byu.edu/index.php/The_London_Naval_Conference Ημ. Προσβ. 4/4/2019 120. Η Διακήρυξη του Λονδίνου σχετικά με τους Νόμους περί Ναυμαχιών είναι ένας διεθνής κώδικας ναυτικού δικαίου, ειδικά καθώς σχετίζεται με δραστηριότητες σε καιρό πολέμου, ο οποίος προτάθηκε το 1909 στη Ναυτική Διάσκεψη του Λονδίνου από τις κύριες ευρωπαϊκές ναυτικές δυνάμεις, τις Η.Π.Α. και την Ιαπωνία. Η διακήρυξη επανέλαβε κυρίως την υπάρχουσα νομοθεσία αλλά ασχολήθηκε και με πολλά αντικρουόμενα θέματα, όπως τους αποκλεισμούς, το λαθρεμπόριο, τα λάφυρα και έδειξε μεγαλύτερη προσοχή στα θέματα των ουδέτερων οργανισμών. Η διακήρυξη υπογράφηκε από τις περισσότερες μεγάλες δυνάμεις της εποχής: Αυστρο- Ουγγαρία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Ιαπωνία, Ρωσία, Ηνωμένο Βασίλειο, τις Η.Π.Α. αλλά και από την Ολλανδία και την Ισπανία. Παρόλα αυτά, κανένα κράτος δεν επικύρωσε τη διακήρυξη και συνεπώς αυτή ποτέ δεν εφαρμόστηκε. Οι Η.Π.Α. επέμεναν ότι τα εμπόλεμα έθνη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου έπρεπε να συμμορφωθούν με τη διακήρυξη ενώ η Βρετανία και η Γερμανία την αγνόησαν. Βλ. International Review of the Red Cross. Vol. 97, No. 900, 2015 https://ihldatabases.icrc.org/applic/ihl/ihl.nsf/States.xsp?xp_ viewStates=XPages_NORMStatesSign&xp_treatySelected=255 Βλ. University of Minessota, Human Rights Library. Declaration concerning the Laws of Naval War, 208 Consol. T.S. 338 (1909). http://hrlibrary.umn. edu/instree/1909b.htm , βλ. Hathi Trust Digital Library https://catalog.hathitrust.org/Record/001046867 Ημ. Προσβ. 4/4/2019 121. Ο σταθμός των Ανατολικών Ινδιών ιδρύθηκε το 1744 ως βάση του Αγγλικού Βασιλικού Ναυτικού. Από το 1831-1865 ο σταθμός των Ανατολικών Ινδιών και ο Σταθμός της Κίνας ενοποιήθηκαν σε μια βάση γνωστή ως ο Σταθμός των Ανατολικών Ινδιών και της Κίνας. Ο σταθμός των Ανατολικών Ινδιών που ιδρύθηκε το 1865 κάλυπτε τον Ινδικό Ωκεανό ( με εξαίρεση τις θάλασσες γύρω από τις Ολλανδικές Ανατολικές Ινδίες, τη Νότιο Αφρικη και την Αυστραλία) και περιλάμβανε τον Περσικό Κόλπο και την Ερυθρά Θάλασσα. Δεν υπήρχαν εδαφικές απαιτήσεις , ο ρόλος της βάσης ήταν να προστατεύει τα βρετανικά εμπορικά συμφέροντα. Από το1913-1918 ονομάστηκε σε Σταθμό της Αιγύπτου και των Ανατολικών Ινδιών. 122. Το πιο Διαπρεπές Τάγμα της Ινδικης Αυτοκρατορίας είναι ένα ιπποτικό τάγμα που θεσπίστηκε από τη βασίλισσα Βικτώρια το 1878. Περιλαμβάνει τρεις τάξεις: 1. Ιππότης Μέγας Διοικητής (GCIE), 2. Ιππότης Διοικητής , (KCIE) 3. Σύντροφος (CIE) . Το τάγμα από το 1947 ουσιαστικά είναι εν υπνώσει. Βλ.Μουσείο του Tallinn https://tallinnmuseum.com/project/the-most-eminent-order-of-the-indian-empire/ ,βλ. Tank Museum https://www.tankmuseum.org/museum-online/medals/thes55791 Ημ. Προσβ. 4/4/2019 123. Το Βασιλικό Βικτωριανό Τάγμα είναι ένα βασιλικό ιπποτικό τάγμα που ιδρύθηκε από τη βασίλισσα Βικτώρια το 1896. Αναγνωρίζει ξεχωριστές προσωπικές υπηρεσίες προς τον μονάρχη της Κοινοπολιτείας, τα μέλη της οικογένειας του μονάρχη ή προς τον αντιβασιλέα ή υψηλό αντιπρόσωπο του μονάρχη. Περιλαμβάνει πέντε βαθμούς. Βλ. Εγκυκλοπαίδεια Britannica https://www.britannica.com/topic/Royal-Victorian-Order Ημ. Προσβ. 4/4/2019

37 Σπυριδούλα Αράθυμου

ακριβώς πριν το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Slade έγινε ένας από τους δύο διευθυντές, που διόρισε η βρετανική κυβέρνηση, ένα αξίωμα που κράτησε ως τον θάνατο του. Συνταξιοδοτήθηκε από το Ναυτικό το 1917 με το βαθμό του ναυάρχου.

Georg Fischhof (Αυστριακός, 1859-1914)124 Ο Georg Fischhof γεννήθηκε στη Βιέννη. Αρχικά, σπούδασε αρχιτεκτονική και μετά στη Σχολή Εφαρμοσμένων Τεχνών της Βιέννης με το ζωγράφο Friedrich Sturm και ακολούθησαν σπουδές και στο Μόναχο. Αρχικά, ασχολήθηκε με την απομίμηση των παλιών ταπισερί και ένα από αυτά τα έργα του βρίσκεται στην αίθουσα του θρόνου του Stift Klosterneuburg. Ήταν γνωστός για τα πορτραί- τα του,θαλασσογραφίες, δασικά τοπία και τοπία της Ιταλίας καθώς και εν γέ- νει της Μεσογείου. Χρησιμοποιούσε πολλά ψευδώνυμα όπως: A. Acciaja (o), J. Claiton, A. Ducat, Johann Ducat, Jvd Helder, Fabre, L. Fabretto, C. Kaufmann, C. Leutner, Rosini, K. Schwartz, AL Terni, J. Tomann, Toretti, John Wagner, J. Wagner, Joh. Wagner, H. Wagner, Th. Wagner

William Alister MacDonald (Σκωτσέζος, 1861 - 1948)125 Ο William Alister MacDonald ήταν υδατογράφος με ειδικότητα στα τοπία και σκηνές του Λονδίνου. Γεννήθηκε στη Σκωτία. Από το 1880 ζούσε στο Λονδίνο. Εξέθεσε στη Royal Academy και στη Royal Society of British Artists. Από το 1902 έως το 1913 ταξίδεψε εκτενώς σε μέρη όπως: Σικελία, Ολλανδία, Βενετία, Ρώμη και Τυνησία. Το 1925 έκανε την πρώτη του επίσκεψη στον Ειρηνικό Ωκεανό. Έζησε για λίγο στο σπίτι του Paul Gauguin στην Ταϊτή. Έκανε δύο ατομικές εκθέσεις στο Λονδίνο το 1935 και το 1936. Πρώιμα έργα του με σκηνές του Λονδίνου εκδοθηκαν στο ‘Watercolours of Old London’ 126 το 1942. Τα έργα του βρίσκονται στην Guildhall Art Gallery στο Λονδίνο καθώς και στο Βρετανικό Μουσείο.

Philip Thomson Gilchrist (Άγγλος, 1865-1956)127 Ζωγράφος γνωστός για τα ναυτικά του θέματα, που από το Stanwix, κο-

124. ������������������Fuchs ,Heinrich : Austrian painters of the 19th century . τ. 1 (A-F), Vienna ,1972 125. Βλ. Συλλογές Βρετανικού Μουσείου https://www.britishmuseum.org/research/search_the_collection_ database/term_details.aspx?bioId=116343 Ημ. Προσβ. 4/4/2019 126. «Υδατογραφίες του Παλαιού Λονδίνου» 127. Βλ. �����������������������������������The Visitor –διαδικτυακή εφημερίδα https://www.thevisitor.co.uk/lifestyle/get-straight-to-the- point-1-1203914 Ημ. Προσβ. 4/4/2019

38 ΖΩΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΠΕΙΚΟΝΊΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ ΑΠΌ ΞΈΝΟΥΣ ΖΩΓΡΆΦΟΥΣ

ντά στο Carlisle. Γεννήθηκε στο Manchester. Αρχικά εργάστηκε σε τυπογρα- φείο αλλά όχι για πολύ καθώς η ζωγραφική έγινε το πάθος του. Σπούδασε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Manchester και έγινε μέλος της το 1906. Στο Manchester εξέθετε συχνά και το 1896 έγινε αντιπρόεδρος του Athenaeum Graphic Club. Επίσης, εξέθεσε το 1900 στη Royal Academy και έγινε μέλος της the Royal Society of British Artists το 1906.

Herbert Hughes-Stanton (Άγγλος, 1870 –1937)128 Ο Sir Herbert Edwin Pelham Hughes-Stanton ήταν κυρίως τοπιογράφος. Γεννήθηκε στο Λονδίνο, γιος του William Hughes, ζωγράφου νεκρών φύσεων. Οι πρώτοι του πίνακες εκτέθηκαν το 1886 και εξέθετε συχνά στα Paris Salon, Royal Academy, Grosvenor Gallery, New Gallery, στο Royal Institute of Oil Painters, και αργότερα στη Fine Art Society. Το 1907 και το 1908 του απονεμή- θηκε το χρυσό μετάλλιο στο Paris Salon. Το 1913 εκλέχθηκε εταίρος της Royal Academy και το 1920 έγινε πλήρες μέλος. Το 1923 έγινε ιππότης. Ήταν αξιωματικός του τάγματος του Λεοπόλδου Γ’. Επίσης ήταν μέλος και πρόεδρος της Royal Watercolour Society.Έργα του βρίσκονται σε μεγάλα μουσεία και πινακοθήκες ανά τον κόσμο.

Franz Müller - Gossen (Γερμανός, 1871–1946)129 Ο Franz Müller - Gossen ήταν ζωγράφος από το Mönchengladbach της Γερμανίας γνωστός για τους ρεαλιστικούς πίνακες του με ναυτικά θέματα.. Σπούδασε στη σχολή Καλών Τεχνών του Düsseldorf και έπειτα στην Κορνουάλη στο Forbes School και στη συνέχεια μαθήτευσε με τον Julius Olsson130. Το 1914 φυλακίστηκε ως αιχμάλωτος πολέμου αλλά λόγω της κακής υγείας του στάλθη- κε στη Γερμανία. Εκεί, είχε αρκετές παραγγελίες από τον Κάιζερ για μνημειώ- δη έργα. Μετά τον πόλεμο, εγκαταστάθηκε στην Ελβετία και πήγαίνε πολύ συ- χνά στην Κορνουάλη. Άφησε το St Ives κατά την Κρίση του Μονάχου το 1938. Πέθανε στη Λωζάνη.

128. Βλ. Tate Galleries https://www.tate.org.uk/art/artists/sir-herbert-hughes-stanton-1324 Ημ. Προσβ. 4/4/2019 129. Βλ. Museen Nord http://www.museen-nord.de/Objekt/DE-MUS-075910/lido/19-1990 Ημ. Προσβ. 4/4/2019 Hardie, Melissa: Artists in Newlyn and West Cornwall, 1880-1940: A Dictionary and Source Book. Art Dictionaries Ltd, 2008 130. Julius������� Olsson (Άγγλος, 1864- 1942) ζωγράφος που δραστηριοποιήθηκε στην Κορνουάλη, στο St Ives, όπου διεύθυνε σχολή καλών τεχνών. Βλ. CORNWALL ARTISTS INDEX https://cornwallartists.org/cornwall-artists/ julius-olsson Ημ. Προσβ. 4/4/2019

39 Σπυριδούλα Αράθυμου

Wilfrid Gabriel de Glehn (Άγγλος, 1870 – 11 May 1951) Ο Wilfried von Glehn131 γεννήθηκε στο νοτιοανατολικό Λονδίνο. Αφού φοίτησε στο Brighton College, σπούδασε στο South Kensington School of Art και στη Σχολή Καλών Τεχνών στο Παρίσι. Έπειτα προσελήφθη από τους Edwin Austin Abbey132 και τον John Singer Sargent ως βοηθός στη τοιχογραφία που εί- χαν αναλάβει στη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Βοστώνης. Εξέθεσε πρώτη φορά έργα του στη Ρώμη το 1894, στο Παρίσι το 1895 και στη Royal Academy το 1896. Έγινε εταίρος της ένωσης Γάλλων καλλιτεχνών. Ο De Glehn με τη γυναίκα του ταξίδευαν συνεχώς, συχνά συνοδεύοντας τον John Singer Sargent στα ταξίδια του ανά την Ευρώπη. Υπηρέτησε στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και το 1917 άλλαξε το επίθετο του, για να μη φαίνεται η γερμανική καταγωγή του. Μετά τον πόλεμο εξέθεσε έργα του στη Leicester Galleries και στη Νέα Υόρκη. Παρόλο, που αρκετοί ειδικοί τον κατατάσσουν δίπλα στον Sargent, θεω- ρείται ως ένας νεώτερος Άγγλος Renoir, λόγω της επιδέξιας χρήσης του φωτός και της σκιάς.

Kosta Miličević (Κυριλλικά: Коста Миличевић, Σέρβος, 1877 – 1920)133 Ο Kosta Miličević ήταν Σέρβος ιμπρεσσιονιστής ζωγράφος, γνωστός για τα τοπία του. Γεννήθηκε σε οικογένεια κληρικών. Σε νεαρή ηλικία πήγε στο Βε- λιγράδι , όπου μαθήτευσε με τον Cyril Kutlík134, που τότε διηύθηνε μια διάση- μη σχολή ζωγραφικής. Συνέχισε τις σπουδές του, υπό δύσκολες συνθήκες στην Πράγα, στο Μόναχο και στη Βιέννη, όπου εργάστηκε με τον ζωγράφο Heinrich Strehblow135. Το 1910 έγινε μέλος της Lada, μιας καλλιτεχνικής ένωσης. Κατά την πρώιμη περίοδο του, ζωγράφιζε σύμφωνα με το ακαδημαϊκό στυλ, όπως είχε διδακτεί στη Γερμανία και μετά τον τράβηξε η Art Nouveau.

131. το έκανε “de����������������������������������������������������������������������������������������� Glehn” το 1917 κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η καταγωγή της οικογένειας de Glehn ήταν Γερμανοί που δραστηριοποιούνταν στη σημερινή Εσθονία. Το 1870 με το ξέσπασμα του Γαλλο- Πρωσσικού πολέμου αρκετά μέλη της οικογένειας Von Glehn άλλαξαν το επίθετο τους σε De Glehn. Βλ. Hendrickson, Kenneth E (επιμ).: The Encyclopedia of the Industrial Revolution in World History. Τ.3, Rowman & Littlefield, 2014.σελ. 246 132. �Edwindwin AustiAustin n Abbey RA (1852 –1911) Αμερικάνος ζωγράφος και συγγραφέας. Βλ. Oxford DictiDictionary onary of National Biography http://www.oxforddnb.com/view/10.1093/ref:odnb/9780198614128.001.0001/odnb- 9780198614128-e-30314 Ημ. Προσβ. 4/4/2019 133. Βλ. FoundationFoundati on Serbian Legat http://www.srpskilegat.rs/preminuo-je-slikar-kosta-milicevic/ Ημ. Προσβ. 4/4/2019 134. Cyril������ Kutlík (1869 - 1900) Σλοβάκος ζωγράφος και εικονογράφος, ιδρυτής της πρώτης καλλιτεχνικής σχολής του Βελιγραδίου. Βλ. Web Umenia https://www.webumenia.sk/en Ημ. Προσβ. 4/4/2019 135. ���������������������������������������Heinrich Strehblow (Αυστριακός, 1862- )

40 ΖΩΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΠΕΙΚΟΝΊΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ ΑΠΌ ΞΈΝΟΥΣ ΖΩΓΡΆΦΟΥΣ

Αφού γνώρισε το έργο των Nadežda Petrović136 και Milan Milovanović137, απέ- κτησε ένα πιο προσωπικό στυλ, καταλήγοντας στον ιμπρεσσιονισμό. Η πρώτη επιτυχία ήλθε στην 4η Γιουγκοσλαβική Έκθεση Τέχνης του 1912. Κατατάχθηκε στον στρατό στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, υπηρετώντας για λίγο ως στρατιώτης και έπειτα έγινε ο επίσημος Πολεμικός Ζωγράφος της Σέρ- βικης Μεραρχίας στην Κέρκυρα. Μόνο πέντε πίνακες του έχουν απομείνει από αυτή την περίοδο. Μετά τον πόλεμο παρέδιδε μαθήματα στο καλλιτεχνικό σχολείο Vukanovic. Ο πρόωρος θάνατος του οφείλεται μάλλον σε φυματίωση.

Hugo Scheele (Γερμανός, 1881 - 1960) 138 Ο Hugo Scheele ήταν ζωγράφος και συγγραφέας και γεννήθηκε στο Arnsberg της Βεστφαλίας. Μεγάλωσε σε ένα αυστηρό καθολικό περιβάλλον. Αρχικά, σπούδασε ιατρική στη Λειψία αλλά η επιθυμία του ήταν να γίνει ζω- γράφος. Ο πατέρας του τελικά συμφώνησε και έτσι άρχισε μαθήματα σχεδίου και ζωγραφικής στη Λειψία. Έπειτα, πήγε στο Dusseldorf και στη Βαϊμάρη για να συνεχίσει τις σπουδές του. Όταν παντρεύτηκε μετακόμισε στο νησί του Usedom. Κληρονόμησε μια μεγάλη περιουσία από τον πατέρα του και έτσι μπόρεσε να αφοσιωθεί στη ζω- γραφική χωρίς περιορισμούς. Με τον πληθωρισμό, η περιουσία εξανεμίστηκε και έτσι αναγκάστηκε να εργαστεί για να μπορεί να ζήσει. Πάντως, ο Scheele πούλαγε τα έργα του και λάμβανε παραγγελίες και από το δημόσιο, το οποίο συνεχίστηκε και μετά το τέλος του Παγκοσμίου Πολέμου.

136. Nadežda����žda Petrović (Κυριλλικά: Н�а�д�е�жд��а�� П�ет��р�овић����;� 1873 –1915) Σέρβα ζωγράφος, θεωρείται η διασημότερη ιμπρεσσιονίστρια και φοβίστρια ζωγράφος της Σερβίας. Βλ. Uzelac, Sonja Briski (2003). “Visual Arts in the Avant-gardes Between the Two Wars”. στο Djurić, Dubravka; Šuvaković, Miško (επιμ.). Impossible Histories: Historical Avant-gardes, Neo-avant-gardes, and Post-avant-gardes in Yugoslavia, 1918–1991. Cambridge, Massachusetts: MIT Press 137. Milan������ Milovanović (Κυριλλικά: Милан� �������Милован�овић����;� �����������������������������������������������1876 - 1946,) Σέρβος ιμπρεσσιονιστής ζωγράφος. βλ. The Pavle Beljanski Memorial Collection http://www.pavle-beljanski.museum/en/author.php?author=20 Ημ. Προσβ. 4/4/2019 138. ���Hugoo Scheele - An ArtiArtist’s st’s Life on�U ���������������������������������������������������������������������sedom - Publisher: Koserower Kunstsalon Ralf Waschkau self-published (2010) Hugo Scheele - painter and poet, nature Usedom - poems and works of the painter and poet - compiled by Hilde Stockmann (2015) - ISBN 978-3-7375-3959-3

41 Σπυριδούλα Αράθυμου

Stanley William Hayter CBE139 (Άγγλος, 1901 –1988)140 Ο Stanley William Hayter ήταν ζωγράφος και λιθογράφος, που συνδέθη- κε τη δεκαετία του 1930 με τον Σουρρεαλισμό και από το 1940 και μετά με τον Αφηρημένο Εξπρεσσιονισμό. Θεωρείται ως ένας από τους σημαντικότερους λι- θογράφους του 20ου αιώνα. Το 1927 ίδρυσε το θρυλικό στούντιο Atelier 17 στο Παρίσι, το οποίο μετά το θάνατο του ονομάστηκε Atelier Contrepoint. Ανάμεσα στους καλλιτέχνες που σύχναζαν στο ατελιέ του ήταν οι: Pablo Picasso, Alberto Giacometti, Joan Miró, Alexander Calder, Marc Chagall, Nemesio Antúnez, Jackson Pollock, Mark Rothko, Mauricio Lasansky, K.R.H. Sonderborg, Flora Blancκαι Catherine Yarrow.Ήταν επίσης δραστήριος και ως ζωγράφος. Γεννήθηκε στο Λονδίνο και ήταν γιος ζωγράφου. Σπούδασε χημεία και γεωλογία στο King’s College και εργάστηκε στο Ιράν για την Αγγλο- Περσική Εταιρεία Πετρελαίου από το 1922 ως το 1925. Όταν ο Hayter επέστρεψε στην Αγγλία για να επανέλθει μετά από ελονοσία, η εταιρεία, οργάνωσε μια ατομική έκθεση με τα έργα του, που είχε δημιουργήσει όσο ήταν στο Ιράν. Η μεγάλη επιτυχία της έκθεσης πιθανόν τον έπεισε να ακολουθήσει καλλιτεχνική καριέρα. Το 1926 πήγε στο Παρίσι, όπου σπούδασε για λίγο στην Académie Julian. Τον ίδιο χρόνο, γνώρισε τον Πολωνό λιθογράφο Józef Hecht, ο οποίος τον ει- σήγαγε στην χαρακτική του χαλκού με την παραδοσιακή τεχνική burin. Επί- σης, τον βοήθησε να αγοράσει μια πρέσσα για να ανοίξει ένα ατελιέ χαρακτι- κής. Το 1927 ο Hayter άνοιξε το στούντιο, το οποίο έγινε διεθνώς γνωστό ως το Atelier 17. Συνεργάστηκε με πολλούς σύγχρονους του καλλιτέχνες,βοηθώντας να ανακαλύψουν τη χαρακτική ως μέσο. Καλλιτέχνες όπως οι Miró, Picasso και Kandinsky συνεργάστηκαν για να δημιουργήσουν μια σειρά χαρακτικών με σκοπό να μαζέψουν χρήματα για να υποστηρίξουν τους Δημοκρατικούς κατά τον Ισπανικό Εμφύλιο.

139. CBE:����� Commander of the Most Excellent Order of the British Briti sh Empire. (Διοικητής του Πιο Εξαίρετου Τάγματος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας). Το τάγμα αυτό είναι βρετανικό ιπποτικό τάγμα, το οποίο βραβεύει τη συνεισφορά στις τέχνες και τις επιστήμες, την αγαθοεργία και την προσφορά προς το κράτος εκτός του δημοσίου τομέα. Δημιουργήθηκε το 1917 από τον βασιλιά Γεώργιο Ε’ και περιλαμβάνει πέντε τάξεις. Βλ. Ιστοσελίδες για τη Βρετανική Μοναρχία https://www.royal.uk/queen-and-honours https://web.archive. org/web/20100327214051/http://www.royal.gov.uk/MonarchUK/Honours/OrderoftheBritishEmpire.aspx Ημ. Προσβ. 4/4/2019 140. Cohen, David (2007). «Stanley William Hayter (Briti(British, sh, 1901–1988)». Museum of Modern Art (Oxford Art Online). Gerald W. R. Ward (2008). The Grove encyclopedia of materials and techniques in art. Oxford University Press. Σελ.198.

42 ΖΩΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΠΕΙΚΟΝΊΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ ΑΠΌ ΞΈΝΟΥΣ ΖΩΓΡΆΦΟΥΣ

Με το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου μετέφερε ατελιέ του στη Νέα Υόρκη και δίδαξε χαρακτική στο New School. Καλλιτέχνες όπως ο Jackson Pollock, Mauricio Lasansky και ο Mark Rothko έκαναν τα χαρακτικά τους στο ατελιέ του. Κατά τη διάρκεια του πολέμου συνεργάστηκε με άλλους καλλιτέ- χνες για τη δημιουργία ένος τμήματος όπου δίδασκαν τεχνικές καμουφλαζ. Ήταν σύμβουλος του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης για την έκθεση « Η Βρετα- νία στον Πόλεμο». Ήταν ο πρώτος που δημιούργησε χαρακτικά με τη μέθοδο της « ταυτόχρονης χρωματικής εγχάραξης». Το 1950 επέστρεψε στο Παρίσι και μετέφερε το ατελιέ του πάλι εκεί. Ο Hayter ζωγράφιζε παράλληλα με τη χαρακτική. Το ενδιαφέρον του στον αυτοματισμό τον οδήγησε να συνδεθεί με τους Σουρρεαλιστές και στις Η.Π.Α. θεωρήθηκε πρωτοπόρος στο κίνημα του Αφηρημένου Εξπρεσσιονισμού. Η κλη- ρονομιά του στη χαρακτική είναι τεράστια και αποτελεί πηλώνα στη διδασκα- λία της χαρακτικής στις Η.Π.Α. Το 2005 το Αρχείο της Tate απέκτησε το αρχείο του.

Adrian Maurice Daintrey (Άγγλος, 1902–1988)141 Ο Adrian Maurice Daintrey ήταν τοπιογράφος και ζωγράφος πορτραίτων. Γεννήθηκε στο Λονδίνο και φοίτησε στο Charterhouse School, όπου ανέπτυξε τα καλλιτεχνικά ταλέντα του, στο Slade School of Fine Art και μετά στη σχολή του Λούβρου και στην Académie de la Grande Chaumière στο Παρίσι. Η πρώτη ατομική του έκθεση έγινε από κοινού με τον Paul Nash142 το 1928. Κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο υπηρέτησε κυρίως στο εξωτερικό. Μεταπολεμι- κά, εξέθετε στο ατελιέ του. Εργάστηκε και ως κριτικός τέχνης και εικονογράφη- σε πολλές εκδόσεις. Από το 1960 ξεκίνησε να διδάσκει στο City and Guilds του London Art School. H εικονογραφημένη αυτοβιογραφία του «I Must Say» δίνει μια ζωντανή εικόνα της ζωής στο Λονδίνο τις δεκαετίες του 1920 και 1930 για τους καλλιτε- χνικούς κύκλους της εποχής.

141. The���� InternationalInternati onal Authors and Writers Who’s Who, 1976, Ernest Kay, σ.138 I Must Say, Pub. ChattoChatt o and Windus, London 1963 London: A History in Paintings and Illustrations, Stephen Porter, 2014, pg 171 142. Paul�aul Nash (Άγγλος, 1889 –1946) ήταν σουρρεαλιστής ζωγράφος καθώς και φωτογράφος, συγγραφέας. Ήταν ένας από τους σημαντικότερους τοπιογράφους του πρώτου μισού του 20ου αιώνα. Έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του Μοντερνισμού στη βρετανική τέχνη. Βλ.Tate Galleries https://www.tate. org.uk/whats-on/tate-liverpool/exhibition/paul-nash Ημ. Προσβ. 4/4/2019

43 Σπυριδούλα Αράθυμου

Winifred McKenzie (Αγγλίδα, 1905-2001)143 Η Winifred McKenzie γεννήθηκε στην Ινδία και μεγάλωσε στη Σκωτία. Σπούδασε στο Glasgow School of Art. Μετακόμισε με την οικογένεια της στο Λονδίνο το 1930 και εκεί σπούδασε στο Grosvenor School of Modern Art. Εξέ- θετε τακτικά μαζί με την αδελφή της. Μεταπολεμικά, διορίστηκε ως καθηγή- τρια στο Dundee College of Art. Συνέχισε να ζωγραφίζει και μετά τη συνταξιο- δότηση της ως τα βαθιά της γεράματα.

John Strickland Goodall (Άγγλος, 1908 –1996144) Ο John Strickland Goodall ήταν υδατογράφος, εικονογράφος και συγγρα- φέας. Γεννήθηκε στο Norfolk. Φοίτησε στο Harrow School και ο πατέρας του, παρόλο που προερχόταν από μια παλιά ιατρική οικογένεια, του επέτρεψε να κάνει καλλιτεχνικές σπουδές. Σπούδασε στη Royal Academy of Arts.Κατά τη δι- άρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, εργάστηκε στην Ινδία στο τμήμα του κα- μουφλαζ. Έκανε την πρώτη του ατομική έκθεση στην Καλκούτα το 1943. Ήτανπολύ γνωστός για τις εικονογραφημένες χωρίς λόγια περιπέτειες του145, παρόλο που το έργο του περιλαμβάνει πιο παραδοσιακές απεικονίσεις και εικονογραφίες για ένα μεγάλο εύρος δημοσιευμάτων και βιβλίων. Έγινε ένας από τους πιο αγαπητούς Άγγλους καλλιτέχνες εξαιτίας των θεμάτων των έργων του, δηλαδή της Βικτωριανής και Εδουαρδιανής εποχής.

James Milford Zornes (Αμερικάνος, 1908 –2008)146 Ο James Milford Zornes ήταν υδατογράφος γνωστός ως μέλος του κινήμα- τος της California Scene Painting147. Γεννήθηκε στη δυτική Οκλαχόμα σε αγροτι-

143. Βλ. NatiNational onal Galleries Scotland https://www.nationalgalleries.org/art-and-artists/artists/winifred- mckenzie Ημ. Προσβ. 4/4/2019 144. �����John Strickland Goodall: 1908–1966: ArtiArtist, st, Illustrator and Gentleman». Brown-Studies (brown-studies. co.uk). 145. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτε λεί το βραβευμένο: « ���Adventures������������������������������������������������ of Paddy Pork/ Οι περιπέτειες του Paddy Pork» 146. Βλ. Smithsonian- Archives of American Art. Oral history interview with Milford Zornes, 1999 July 18-September 5 https://www.aaa.si.edu/collections/interviews/oral-history-interview-milford-zornes- 12820#transcript Ημ. Προσβ. 5/4/2019 147. Η �����Californiaornia Scene PaintiPainting ng αποτελεί μια έκφραση του κινήματος του Αμερικάνικου Ρεζιοναλισμού (American Regionalism), όπου απεικονίζονται τοπία και άνθρωποι της Καλιφόρνια. Άνθησε από το 1920 ως το 1960. Ο Αμερικάνικος Ρεζιοναλισμός ήταν ένα μοντέρνο καλλιτεχνικό κίνημα στο πλαίσιο του ρεαλισμού, που περιελάμβανε πίνακες, τοιχογραφίες, λιθογραφίες και εικονογραφήσεις, που απεικόνιζαν ρεαλιστικές σκηνές των αγροτικών περιοχών και των μικρών πόλεων της Αμερικής, κυρίως στα Μεσοδυτικά και στο βαθύ Νότο. Δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 1930 ως απάντηση στη Μεγάλη Ύφεση και τελείωσε τη δεκαετία του 1940 λόγω του τέλους του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και της μη ανάπτυξης του κινήματος. Βλ. Afa News.com The

44 ΖΩΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΠΕΙΚΟΝΊΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ ΑΠΌ ΞΈΝΟΥΣ ΖΩΓΡΆΦΟΥΣ

κή οικογένεια αλλά με μητέρα δασκάλα η οποία του έμαθε να σχεδιάζει. Όταν η οικογένεια μετακόμισε στην Καλιφόρνια, είχε για πρώτη φορά την ευκαιρία να λάβει επίσημη καλλιτεχνική εκπαίδευση στο σχολείο του San Fernando. Μετά την αποφοίτηση από το σχολείο εργάστηκε για λίγο σε διάφορα πε- ριοδικά και έπειτα πήγε για σπουδές στα κολλέγια Santa Maria Junior College και Heald College, όμως παράτησε τις σπουδές του για να ταξιδέψει ανά τον κό- σμο,δουλεύοντας ως ναύτης. Με την επιστροφή του στις Η.Π.Α. ήταν αποφα- σισμένος να γίνει καλλιτέχνης και αφού φοίτησε αρχικά στο Otis Art Institute, έπειτα φοίτησε στο Glendale Junior College και στο Pomona College. Μέσα από τις διασυνδέσεις με άλλους υδατογράφους της Νότιας Καλι- φόρνια, ο Zornes δραστηριοποιήθηκε στο κίνημα “California Style”. Κατά τη δι- άρκεια της Μεγάλης Ύφεσης, αυτός και οι συνάδελφοι του άρχισαν να εργάζο- νται με υδατογραφίες λόγω της ευελιξίας του μέσου και του χαμηλού κόστους του.Μολαταύτα, δημιούργησε ελαιογραφίες για τις πρώτες του παραγγελίες τοιχογραφιών σε ταχυδρομεία κατά την περίοδο του New Deal. Ήταν δραστήριο μέλος της California Water Color Society, της οποίας υπήρξε πρόεδρος. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν επίση- μος πολεμικός ζωγράφος. Με αυτή την ιδιότητα ταξίδεψε και ζωγράφισε στην Κίνα, την Ινδία και την Μπούρμα. Μεταπολεμικά άρχισε να διδάσκει στο Pomona College . Για πολλά χρό- νια δίδασκε υδατογραφία στην Κίνα, στην Αλάσκα, στο Μεξικό, στην Ιρλανδία, στην Ισπανία και στη Χαβάη. Οι πίνακες του βρίσκονται μεταξύ άλλων στο Metropolitan Museum of Art, στο Λευκό Οίκο και στη συλλογή της βιβλιοθήκης του Κονγκρέσσου.

Eleanor Esmonde-White ( Νότιος Αφρική, 1914 - 2007)148 Η Eleanor Frances Esmonde-White γεννήθηκε στο Dundee του KwaZulu- Natal149. Ξεκίνησε τις καλλιτεχνικές σπουδές της στο Πανεπιστήμιο του Natal και πήρε μια εήτσια υποτροφία για το Royal College of Art του Λονδίνου. Όταν

Golden Age of California Scene Paintings by Gordon T. Mclellandhttp://www.afanews.com/articles/item/1984- the-golden-age-of-california-scene-paintings#.XJQbpihKg2w , βλ. The Art History Archive- American Scene Painting http://www.arthistoryarchive.com/arthistory/americanscene/ Ημ. Προσβ. 5/4/2019 148. Ogilvie,��������� G.����������� (1988). The Dictionary of South African Painters and Sculptors. Everard Read: Johannesburg, 212-213, South African Art Times (2007). ‘Eleanor Esmonde-White the passing of an inspiring, graceful woman artist., http://www.arttimes.co.za/news_read.php?news_id=712 Ημ. Προσβ. 5/4/2019 149. Παραθαλάσσια επαρχία της Νοτίου Αφρικής

45 Σπυριδούλα Αράθυμου

ήταν στο Λονδίνο γνώρισε και συνεργάστηκε με τον Le Roux Smith Le Roux150 στην εργολαβία που είχε αναλάβει, να διακοσμήσει τους τοίχους της πρεσβεί- ας της Νοτίου Αφρικής. Μετά την τοιχογραφία και το τέλος των σπουδών της, κέρδισε άλλη μια υποτροφία για να σπουδάσει τοιχογραφία στο Λονδίνο. Επέ- στρεψε στη Νότια Αφρική το 1938. Το 1949 διορίστηκε ως καθηγήτρια σχεδί- ου στο Michaelis School of Fine Art, όπου δίδαξε για δώδεκα χρόνια. Έκανε την πρώτη της ατομική έκεθση στο Cape Town το 1952 και μετά από αυτό συνέχισε να εκθέτει στη χώρα της αλλά και διεθνώς. Το κύριο θέμα στα έργα της είναι οι γυναίκες.

Arthur Derek Hill, CBE151 (Άγγλος, 1916 – 2000)152 Ο Arthur Derek Hill ήταν τοπιογράφος και ζωγράφος πορτραίτων, που έζη- σε κυρίως στην Ιρλανδία. Γεννήθηκε στο Southampton και ήταν γιος ενός εύπο- ρου εμπόρου ζάχαρης. Αρχικά, εργάστηκε ως σκηνογράφος θεάτρου τη δεκαετία του 1930 στο Leningrad και έπειτα ως ιστορικός. Κάτα τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέ- μου δήλωσε αντιρρησίας συνείδησης και εργάστηκε σε ένα αγρόκτημα. Ξεκίνησε να έχει διαρκή και αυξανόμενη επιτυχία ως ζωγράφος πορτραί- των από τη δεκαετία του 1960. Ζωγράφισε πολλούς διάσημους συνθέτες, μου- σικούς και πολιτικούς. Ήταν επίσης δεινός συλλέκτης. Το 1981 δώρισε στο κρά- τος το σπίτι του μαζί με σπουδαία συλλογή τέχνης, η οποία περιλάμβανε έργα των Pablo Picasso, Edgar Degas, Georges Braque, Graham Sutherland, Anna Ticho και Jack Butler Yeats. Ήταν ο Διευθυνής του British School της Ρώμης τη δεκαετία του 1950. Μια αναδρομική έκθεση των έργων του έγινε το 1998 στη Royal Hibernian Academy. Το 1999 έγινε επίτιμος πολίτης της Ιρλανδίας.

150. Le��� Roux Smith Le Roux (1914–1963), ήταν Νοτιοαφρικάνος καλλιτέχνης, ηθοποιός, εκφωνητής, κριτικός τέχνης και έμπορος τέχνης, ο οποίος θεωρείται ως ο κορυφαίος τοιχογράφος της χώρας του. Βλ. Willsdon, Clare A. P. (2000). Mural painting in Britain 1840–1940: image and meaning. Oxford: Oxford University Press. σελ. 168. 151. �����������Βλ. υπ. 126 152. �����������������������������Βλ. The Guardian- Derek Hill https://www.theguardian.com/news/2000/aug/10/guardianobituaries1 Ημ. Προσβ. 5/4/2019

46 ΖΩΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΠΕΙΚΟΝΊΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ ΑΠΌ ΞΈΝΟΥΣ ΖΩΓΡΆΦΟΥΣ

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΜΕ ΘΕΜΑ ΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ Οι παρακάτω πίνακες αποτελούν δείγματα των έργων, που δημιούργησαν ξένοι καλλιτέχνες με θέμα την Κέρκυρα. Αρκετοί από αυτούς δημιούργησαν πάνω από ένα έργο. Εδώ παρατίθεται ένα ανά καθέναν. Για όποια έργα βρίσκονται σε δημόσιες συλλογές ή εκτέθηκαν δίνεται ο σύνδεσμος με τα στοιχεία του έργου. Τα υπόλοιπα βρίσκονται σε ιδιωτικές συλλογές. 1. Hugh William Williams: «Αγκυροβολημένο καράβι έξω από την Παλαιά Πόλη της Κέρκυρας». Μολύβι και ακουαρέλα σε χαρτί 31.8 x 50.8 εκ. 2. Sir William Gell: «Η πόλη της Κέρκυρας από ένα βράχο στο λιμάνι». Υδατογραφία. 1811. Τα σκίτσα του άλμπουμ ήταν μέρος μιας μεγάλης συλλογής τοπογραφικών σκίτσων που άφησε ο W. Gell στο φίλο του Keppel Craven. Βρετανικό Μουσείο https://www.britishmuseum.org/ research/collection_online/collection_object_details.aspx?objectId=1 443023&partId=1&place=38333&plaA=38333-1-4&page=2 3. William Purser: «Ψαράδες φτάνουν σε ένα μεσογειακό νησί – μάλλον την Κέρκυρα», υδατογραφία, 15 x 20cm 4. Joseph Cartwright: «Η πόλη και το λιμάνι της Κέρκυρας από το νησί του Βίδο» [Δώδεκα έγχρωμες χαλκογραφίες από τα Ιόνια νησιά, χάραξη και επιχρωματισμός R. Havell και υιού, Λονδίνο, 1821]. Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.http://el.travelogues.gr/item.php?view=53943 5. Carl Rottmann «Κέρκυρα» c.1837, λάδι σε καμβά, διαμ. 38 εκ. 6. Karl Bryullov: «Το χωριό του Σαν Ρόκκο κοντά στην πόλη της Κέρκυρας» Από τις εικονογραφίες για το “Atlas to travel notes” του V. P. Davydov, 1835, εκδόθηκε το 1840, 20x25εκ. 7. James Holland: «Μια όψη της Κέρκυρας», 1851, λάδι σε καμβά, 49x75 εκ. 8. Antonio Schranz: «Κέρκυρα», υδατογραφία, ακουαρέλα πάνω από μολύβι. 9. Giuseppe Schranz: «Η Σπιανάδα, Κέρκυρα», λάδι σε καμβά, 58,5x95 εκ. Συλλογή της Κυβέρνησης του Ηνωμένου Βασιλείου: https://artuk. org/discover/artworks/the-spianada-corfu-29201 10. John Frederick Tayler: «Κέρκυρα», υδατογραφία, 1863 10x24 εκ. Μουσείο Victoria and Albert. http://collections.vam.ac.uk/item/ O152351/corfu-watercolour-tayler-john-frederick/ 11. John Frederick Lewis: «Ένας Σουλιώτης πολεμιστής στην Κέρκυρα», 1840 μολύβι και ακουαρέλα ενισχυμένο με χρώμα στην απόχρωση του σώματος 41.30 Χ26.00 εκ. 12. Captain George Pechell-Mends: «Η πόλη της Κέρκυρας από το εξοχικό

47 Σπυριδούλα Αράθυμου

σπίτι του κυβερνήτη», μολύβι, μελάνι και νερό, 1852, 25,5Χ37,2 εκ. National Maritime Museum, London http://collections.rmg.co.uk/ collections/objects/150818 13. William Page: «Η πόλη της Κέρκυρας» υδατογραφία, 18.5 x 27 cm. 14. Edward Lear: «Ποταμός, Κέρκυρα», μολύβι, στυλό, καφέ μελάνι και ακουαρέλα ενισχυμένα με λευκό σε χαρτί, 35.56 x 52.07εκ., National Galleries Scotland, https://www.nationalgalleries.org/art-and- artists/74373/p%C3%B3tamos-corfu?artists%5B21542%5D=21542&s earch_set_offset=18 15. Thomas Miles Richardson: «Όψη του Παλαιού Φρουρίου από τον κόλπο της Γαρίτσας» 1872. υδατογραφία, 22x28 εκ. http://www. corfuheritagefoundation.org/romanticism-in-corfu/ 16. John Connell Ogle: «Όψη του Αυλακίου από το κάστρο της Κασσιώπης», 1849. υδατογραφία, 25x47εκ. .http://www.corfuheritagefoundation. org/romanticism-in-corfu / 17. Miner Kilbourne Kellogg: «Κάστρο στην Κέρκυρα, Ελλάδα» χ.χ. υδατογραφία σε χαρτί, Smithsonian American Art Museum, https:// americanart.si.edu/artwork/castle-corfu-greece-34980 18. Edward Hodges Cree: «Η πόλη της Κέρκυρας μέσα από τους ελαιώνες» 1861, ζεύγος υδατογραφιών 35.56 x 50.80 εκ. 19. Anne-Margaretta Burr: «Άποψη της Κέρκυρας» 15.5 x 25 εκ. 20. Sir Oswald Walters Brierly: «Μια όψη του νησιού κοιτώντας κάτω προς το Καζίνο και τον κόλπο». Υδατογραφία 25.3 x 55.0 εκ. Royal Collection Trust, https://www.rct.uk/collection/920377/corfu 21. Hercules Brabazon Brabazon: «Ελαιόδεντρα στην Κέρκυρα», γραφίτης, ακουαρέλα και γκουας σε χαρτί 22,8 x 30,3 εκ. Tate, https://www.tate. org.uk/art/artworks/brabazon-olive-trees-at-corfu-t08585 22. Gabriel Carelli: Το κάστρο της Κέρκυρας, λάδι σε καμβά 23. Francesco Pige: Η Κέρκυρα με το Φρούριο μετά το 1848, λάδι σε καμβά, 47Χ67, Εθνική Πινακοθήκη, https://www.nationalgallery.gr/ en/all-collections/collection/collections/corfu-with-the-fortress.htm l 24. Lady Lisgar: «Μακρινή όψη της πόλης της Κέρκυρας από την Ανάληψη», μολύβι, ακουαρέλα και χρώμα σώματος με ξυσίματα. 17.8 x 24.8 εκ. 25. Christian Frederik Emil Eckardt: «Πρωινό στον κόλπο της Κέρκυρας»,1875 26. William Matthew Hale: «Η πόλη της Κέρκυρας», μολύβι και ακουαρέλα σε χαρτί 30x45εκ.)

48 ΖΩΓΡΑΦΙΚΈΣ ΑΠΕΙΚΟΝΊΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ ΑΠΌ ΞΈΝΟΥΣ ΖΩΓΡΆΦΟΥΣ

27. Isaac Walter Jenner: «Κέρκυρα» λάδι σε καμβά, 17,5x30,5 εκ. 28. Arthur J. Meadows: «Η Κέρκυρα στην Αδριατική», 1896, λάδι σε καμβά, 20.4 x 30.0 εκ. Royal Collection Trust, https://www.rct.uk/ collection/403704/corfu-in-the-adriatic 29. Tristram James Ellis : «Παλαιό Φρούριο», υδατογραφία, 1905 30. Βασίλισσα Αλεξάνδρα: «Κέρκυρα»1889 Ακουαρέλα πάνω από μολύβι, 9.6 x 17.3 εκ. (φύλλο χαρτιού) Royal Collection Trust, https://www.rct. uk/collection/980433-q 31. Alfred, Δούκας του Saxe-Coburg και Gotha: «Κέρκυρα», 1859, μολύβι, στυλό και μελάνι, 17.6 x 25.1 εκ. (φύλλο χαρτιού) Royal Collection Trust, https://www.rct.uk/collection/980922/corfu 32. John Fulleylove: «Όψη του Παλαιού Φρουρίου από το καμπαναριό του Νέου Φρουρίου» c.1865. υδατογραφία σε χαρτί, 17 x 24 εκ. http:// www.corfuheritagefoundation.org/romanticism-in-corfu/ 33. Gerard Crehay: Κέρκυρα, λάδι σε καμβά 34. Ludwig Hans Fischer: «Κέρκυρα- γυναίκες που κουβαλούν νερό», 1901, υδατογραφία σε χαρτί, ca. 13 x 19 cm 35. Marie Egner: «Σε ένα κήπο στην Κέρκυρα», 1893, υδατογραφία 19.5 x 26.5 εκ. 36. John Singer Sargent: «Σε έναν κήπο, Κέρκυρα», 1909, λάδι σε καμβά, 91.4 × 71.1 εκ. Metropolitan Museum of Art https://www.metmuseum. org/art/collection/search/638290 37. Ναύαρχος Sir Edmond John Warre Slade: «Πολεμικό πλοίο στην Κέρκυρα» 1893,υδατογραφία, 8.8 x 11.8 εκ. 38. Georg Fischhof: «Από την Κέρκυρα», λάδι σε ξύλο, 21 x 16 εκ. 39. William Alister MacDonald : «Κέρκυρα», 1910, μολύβι και ακουαρέλα, 24.2 x 31.7εκ. 40. Philip Thomson Gilchrist : «Βάρκες στην Κέρκυρα- ο αγώνας», 1943, λάδι σε καμβά, 48.2 x 31.7 εκ. 41. Sir Herbert Edwin Pelham Hughes-Stanton: «Κέρκυρα, Ελλάδα»,1910, λάδι σε καμβά, 38.6 x 48.8 εκ. 42. Franz Müller-Gossen: «Όψη της Κέρκυρας», λάδι σε καμβά, 88.5 x 120.5 εκ. 43. Wilfrid Gabriel de Glehn: «Ο χορός των Νυμφών- Κέρκυρα», ca. 1910 71.1 x 81.3 εκ. 44. Kosta Miličević: «Τοπίο της Κέρκυρας» (Ποντικονήσι), 1918, Museum of Modern Art, Belgrade

49 Σπυριδούλα Αράθυμου

45. Hugo Scheele: «Μαζεύοντας λεμόνια στην Κέρκυρα»,1914 λάδι σε χαρτόνι 21.6 x 34.3 εκ. 46. Stanley William Hayter : «Κέρκυρα», 1936, γκουας σε χαρτόνι, επικολλημένο σε καμβά, 21.6 x 18.4 εκ. 47. Adrian Maurice Daintrey : «Μουράγια, Κέρκυρα» 48. Winifred McKenzie : «Στον Παντοκράτορα», λάδι σε χαρτόνι, 39 x 49 εκ. 49. John Strickland Goodall : «Κέρκυρα», υδατογραφία, 26 x 31 εκ. 50. James Milford Zornes: «Ποντικονήσι, Κέρκυρα», 1979, υδατογραφία, 54.9 x 75.2 εκ. 51. Eleanor Esmonde-White: «Τέσσερις γυναίκες και ένα κορίτσι, Κέρκυρα», λάδι σε καμβά, 50.5 x 40.5 εκ. 52. Arthur Derek Hill: «Ελιές στη Ροβινιά, Κέρκυρα».

50 Σπύρος Δεληγιαννόπουλος

Οι Όπερες του Giuseppe Verdi, όπως αντικατοπτρίζονται στην Πιανιστική Εργογραφία του Παύλου Καρρέρ.

51 Σπύρος Δεληγιαννόπουλος

Εισαγωγή: Το ιστορικό περιβάλλον και οι ιδιαίτερες συνθήκες υπό τις οποίες ο Καρρέρ μετέφερε στο πιάνο τις όπερες του Βέρντι Οι οργανικές μεταφορές των εκάστοτε δημοφιλών έργων του λυρικού θεάτρου, κυρίως οι πιανιστικές μεταγραφές, διασκευές, παραφράσεις, ποτ- πουρί, «απόηχοι», έργα γραμμένα «με αφορμή» δημοφιλέστατες όπερες, όλες αυτές οι παραπάνω κατηγορίες αποτελούσαν μια εξαιρετικά δημοφιλή πρακτική στην Ευρώπη κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα1. Αποτελούσαν μια λαμπρή αφορμή για τους μουσικούς των μεγαλοαστικών κύκλων να απο- δείξουν τη διττή τους ιδιότητα: του συνθέτη και του οργανιστή, συνηθέστε- ρα του πιανίστα. Στα πλαίσια αυτής της λογικής, τα έργα αυτά, δεν ήταν μια απλή οργανική μεταφορά, αλλά, στις περισσότερες φορές, οι συνθέτες - εκτε- λεστές, «με αφορμή» κάποιο νέο μεγάλο έργο του μουσικολυρικού θεάτρου, κρατούσαν τον τίτλο και έγραφαν επί της ουσίας σχεδόν δική τους μουσική. Όπως πολύ εύληπτα αποτυπώνει την τότε πραγματικότητα η Καίτη Ρωμανού στο βιβλίο της Έντεχνη Ελληνική Μουσική στους Νεότερους Χρόνους: «Το θέα- τρο όπερας παραμένει πάντα ο χώρος της αριστοκρατίας και των μεγαλοαστών, όμως, μέσω των απειράριθμων μεταγραφών, με τις οποίες κυρίως επιτελείται η διάσπαση και αποσπασματικότητα της όπερας, κυκλοφορεί σε όλες τις τάξεις, σε όλη την πόλη. Στην Ιταλία, αυτό επιτυγχάνεται κυρίως μέσω μεταγραφών για οικιακά όργανα, με πρώτο το πιάνο. Οι πιανιστικές μεταγραφές γράφτηκαν και κυκλοφόρησαν σε πολύ μεγάλους αριθμούς από μουσικούς του παρασκη- νίου, που δεν καταγράφηκαν στην ιστορία, αλλά, ήταν συνεχώς παρόντες στη μουσική ζωή της Ιταλίας […..], Γιατί η εμπορική επιτυχία των πιανιστικών μετα- γραφών βασίζονταν στη φήμη του συνθέτη της όπερας και όχι της μεταγραφής, αντίθετα με ότι ίσχυε στη Δύση με τις παραφράσεις του Λιστ και άλλων μεγά- λων βιρτουόζων του πιάνου».2 Ο Παύλος Καρρέρ δεν υπήρξε βέβαια ένας μουσικός «του παρασκηνίου», που τυχαία έζησε και έδρασε στο Μιλάνο για λίγα χρόνια, αλλά, ένα όνομα πάνω στο οποίο επένδυσαν σπουδαίοι παράγοντες της οπερατικής αγοράς, σε μια περίοδο που η παντοκρατορία του Βέρντι επέτρεψε σε ελάχιστους σύγχρο- νους και ιδίως ξενόφερτους συνθέτες, σαν τον Καρρέρ, να διακριθούν.3 Απλά,

1. Θανάσης Τρικούπης : Επιδράσεις στην πιανιστική αναδημιουργία. Δημήτριος Αγαθίδης (1828-1886): Il Barbiere di Siviglia. Opera del Maestro G. Rossini. Fantasia per Pianoforte, (8ο Διατμηματικό Μουσικολογι- κό Συνέδριο υπό την αιγίδα της Ελληνικής Μουσικολογικής Εταιρείας, Αθήνα 25-27/11/2016. Υπό έκδοση). 2. Καίτη Ρωμανού: Έντεχνη Ελληνική Μουσική στους Νεότερους Χρόνους, εκδόσεις Κουλτούρα, Αθήνα, 2006. 55. 3. Αύρα Ξεπαπαδάκου: Παύλος Καρρέρ, Fagotto books, Αθήνα 2013. 32.

52 ΟΙ ΌΠΕΡΕΣ ΤΟΥ GIUSEPPE VERDI ΣΤΗΝ ΠΙΑΝΙΣΤΙΚΉ ΕΡΓΟΓΡΑΦΊΑ ΤΟΥ ΠΑΎΛΟΥ ΚΑΡΡΈΡ.

οι συνθήκες που περιγράφονται παραπάνω μας δίνουν το περιβάλλον και το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινήθηκε ο Καρρέρ ως πιανίστας-συνθέτης της εποχής, στη νεαρή ηλικία περί των 25 ετών4, όπου για να επιβιώσει, καλλιτεχνικά αλλά και κυριολεκτικά, ακολούθησε στα πρώτα βήματά του στην Ιταλία, την πεπατη- μένη των πιανιστικών συνθέσεων πάνω στη Βερντιανή εργογραφία, όπως σχη- ματίζονταν η τελευταία, σταδιακά, εκείνο τον καιρό.

Τα πορίσματα της έρευνας Η έρευνα γύρω από το θέμα της εισήγησης, προς μεγάλη έκπληξη, όχι μόνο δική μου, αλλά και των συνεργατών που με συνεπικουρούν – και αναφέ- ρονται στο τέλος της εισήγησης- έχει ακόμα πολλά να δείξει. Διότι: όπως προ- έκυψε από την αντιπαραβολή των συγκεκριμένων πιανιστικών έργων του Καρ- ρέρ με τα spartiti, αλλά και τα full scores από τις όπερες των οποίων τις ονομα- σίες φέρουν αυτά τα έργα προκύπτει το εξής: 1ον) Τα έργα αυτά δεν είναι αυτούσιες μεταγραφές, δεν είναι δηλαδή ένα απλό φαινόμενο οργανολογικής προσέγγισης και δεν είναι μια μεταφορά από τα full scores του Verdi σε ένα πιανιστικό σύστημα δύο πενταγράμμων. 2ον) Κάποια από τα έργα αυτά, όπως θα τα δούμε αναλυτικότερα παρακάτω, δεν είναι με την τυπική έννοια ούτε διασκευές. Τα έργα αυτά, στα επί μέρους κομμάτια τους, δε φέρουν απολύτως κανέναν αυτοεπεξηγηματικό ή μη αυτοεπεξηγηματικό υπότιτλο που να τα συνδέει με τις όπερες του Βέρντι. Δε φέρουν κοινούς τίτλους που να παραπέμπουν σε κάποια συγκεκριμένα μέτρα, πράξεις, σκηνές, άριες ή χορωδιακά από τις ομότιτλες Βερντιανές όπερες. Βέβαια, σε κάποια λίγα από αυτά, η μελωδία και η τονικότητα, σε μία περίπτωση και η παράθεση του libretto, μας δείχνουν τον δρόμο προς το πρωτότυπο, όπως στο 2ο ποτ-πουρί πάνω στη Giovanna de Guzman, δηλαδή τους Σικελικούς Εσπερινούς (το οποίο αποτυπώνει τον απόηχο της Εισαγωγής) ή το δεύτερο μέρος από το πιανιστικό divertimento πάνω στον Simone Boccanegra (το οποίο αποτελεί απλή μεταγραφή αποσπάσματος της πρώτης πράξης της όπερας του Βέρντι). Σε γενικές γραμμές, ωστόσο, τα κομμάτια αυτά του Καρρέρ έχουν –μακροδομικά- ελεύθερη φόρμα. Η φόρμα τους δηλαδή δεν άπτεται, σε μορφή μικρογραφίας, της φόρμας της όπερας. Ως προς την οριζόντια παράθεση, τη μελωδική και ευρύτερα θεματολογική αλληλουχία επέχουν χαρακτήρα υφολογικού αυτοσχεδιασμού. Ως προς την κάθετη,

4. Νίκιας Λούντζης: Η Ζάκυνθος μετά μουσικής, Τόμος Γ, Οι φίλοι του Μουσείου Σολωμού και Επιφανών Ζα- κυνθίων, Αθήνα, 2010.

53 Σπύρος Δεληγιαννόπουλος

μοιάζουν με άσκηση στιλιστικής αρμονίας, προσαρμοσμένης στο υφολογικό ιδίωμα του Βέρντι. Και εδώ είναι το πιο εντυπωσιακό εύρημα αυτής της έρευνας, διότι έχου- με ένα δεδομένο, κάπως ευχάριστα απροσδόκητο: ένα συνθέτη που τον έχου- με συνδέσει με την όπερα, ένα χαρτογραφημένο οπερατικό συνθέτη, με αφορ- μή αυτά τα κομμάτια, ανακαλύπτουμε: 1) πως γράφει για πιάνο 2) πως χειρίζεται το πιάνο των κατασκευαστικών ιδιαιτεροτήτων της επο- χής 3) και πως σημειογραφεί στα πιανιστικά συστήματα πολυφωνικές συνθε- τικές ιδέες. Σήμερα, στη δύση του 2018, η εικόνα που έχουμε για το έργο του Παύλου Καρρέρ, συμπεριλαμβανομένου και του πιανιστικού, δε θυμίζει σε τίποτα την εικόνα που είχαμε (ή που δεν είχαμε…) μόλις πριν 15 χρόνια, όταν κυκλοφόρη- σαν τα απομνημονεύματα και η εργογραφία του συνθέτη δια χειρός του κυρί- ου Γιώργου Λεωτσάκου.

Τα πιανιστικά έργα του Καρρέρ που βασίζονται σε όπερες του G.Verdi: Κατηγοριοποίηση – Καταλογογράφηση Σχεδόν όλα τα πιανιστικά έργα του Καρρέρ που γράφτηκαν με αφορμή το Βέρντι είναι γραμμένα στο Μιλάνο, στο διάστημα 1851-18575 ( και ελάχιστα γράφτηκαν αργότερα στη Ζάκυνθο). Συνεπώς, εμπνέονται από τη «λαϊκή τριλο- γία» της εποχής (Ριγκολέτο, Τροβατόρε και Τραβιάτα), καθώς και από τις άλλες όπερες εκείνης της πολύ συγκεκριμένης συνθετικής περιόδου του Βέρντι. Αυτά τα έργα χωρίζονται στις εξής κατηγορίες:

Κατηγορία 1η ) Έργα για σόλο πιάνο, τα οποία είναι μεμονωμένα opus (συνολικά 18 κομμάτια για σόλο πιάνο).

1.Rigoletto, μαζούρκα, op 21 2.Rigoletto, πόλκα, op 22 3.Il Corsaro, σοτίς, op33 4.Duca, πάνω σε θέματα του Rigoletto, σοτίς, op. 40 5.Gilda, πάνω σε θέματα του Rigoletto, σοτίς, op. 41

5. Γιώργος Λεωτσάκος: Παύλος Καρρέρ. Απομνημονεύματα και Εργογραφία. Μουσείο Μπενάκη – Ιόνιο Πα- νεπιστήμιο, Αθήνα 2003.

54 ΟΙ ΌΠΕΡΕΣ ΤΟΥ GIUSEPPE VERDI ΣΤΗΝ ΠΙΑΝΙΣΤΙΚΉ ΕΡΓΟΓΡΑΦΊΑ ΤΟΥ ΠΑΎΛΟΥ ΚΑΡΡΈΡ.

6.Il Trovatore, μαζούρκα, op. 47 7.Il Trovatore, γκαλόπ, op. 48 8.Rigoletto, γκαλόπ, op. 49 9.Il Trovatore, σοτίς, op. 51 10.Il Trovatore, μαζούρκα, op. 52 11.La Traviata, μαζούρκα, op.56 12.La Traviata, σοτίς, op. 57 13. Il Trovatore, πόλκα op. 59 14.Il Trovatore, γκαλόπ, op. 60 15.I vespri Siciliani, μαζούρκα, op.83 16.I Vespri Siciliani, πόλκα, op.84 17.I Vespri Siciliani, σοτίς, op. 85 18.I Vespri Siciliani, μονφερίνα, op. 866

6. Λεωτσάκος, ο.π.

55 Σπύρος Δεληγιαννόπουλος

Κατηγορία 2η ) Εργα για σόλο πιάνο χωρίς opus: (συνολικά 5) Rigoletto, καντρίλια, Quattro Marcie militare sopra Il Trovatore 7

Κατηγορία 3η) Στην εργογραφία του Καρρέρ, γύρω από το Βέρντι, εμπε- ριέχεται και το περίφημο opus 67, το Giardino Musicale, 20 κομμάτια για πιά- νο και φλάουτο γραμμένα σε συνεργασία με τον Φραντέσκο Πίτσι8. Το σύνολο

7. Λεωτσάκος, ο.π. 8. Σύμφωνα με το Γ.Λεωτσάκο (ο.π.): Πιθανότατα φλαουτίστας που, σύμφωνα με τις μουσικές συνήθειες της

56 ΟΙ ΌΠΕΡΕΣ ΤΟΥ GIUSEPPE VERDI ΣΤΗΝ ΠΙΑΝΙΣΤΙΚΉ ΕΡΓΟΓΡΑΦΊΑ ΤΟΥ ΠΑΎΛΟΥ ΚΑΡΡΈΡ.

του Giardino Musicale περιέχεται στο Αρχείο Ελληνικής Μουσικής του Γεωργί- ου Κωνστάντζου, ο οποίος και το παραχώρησε ευγενικά προς χάρη της πληρέ- στερης και αρτιότερης μορφής της παρούσας επιστημονικής μελέτης. Τα έργα αυτά, αναλυτικά είναι τα ακόλουθα:

Louisa Miller Rigoletto Rigoletto Ernani Lombardi Corsaro Masnadieri Attila Poliuto Marco Visconti Marco Visconti Birrajo di Preston Birrajo di Preston Fiorino Mose Favorita Saffo Giuramento Puritani

Κατηγορία 4η ) Μεμονωμένες διασκευές- Χοροί για φλάουτο και πιάνο: 1) η Ghirlanda Verdiana, 2) 3 divertimenti sopra motive dei Vespri Siciliani, για φλάουτο και πιάνο op.79, 80, 81. 3) το σοτίς, op.40 Duca, sopra motive del Rigoletto (o “Δούκας»), το οποίο υπάρχει και σε εκδοχή για βιολί και πιάνο.

εποχής, μετέγραφε, διασκεύαζε ή επεξεργάζοταν για φλάουτο, ή για φλάουτο και πιάνο μελωδίες άλλων συν- θετών του συρμού. Το όνομά του συναντάται συχνότατα στις σελίδες του καταλόγου Riccordi.

57 Σπύρος Δεληγιαννόπουλος

Εικόνα 1 Duca, sopra motive del Rigoletto

58 ΟΙ ΌΠΕΡΕΣ ΤΟΥ GIUSEPPE VERDI ΣΤΗΝ ΠΙΑΝΙΣΤΙΚΉ ΕΡΓΟΓΡΑΦΊΑ ΤΟΥ ΠΑΎΛΟΥ ΚΑΡΡΈΡ.

Κατηγορία 5η ) Η πιανιστική συλλογή χορών Il Carnivale di Milano (1854) με χορούς για σόλο πιάνο, παραφράσεις πάνω σε θέματα του Βέρντι.

Κατηγορία 6η ) Έργα για πιάνο 4 χέρια Ήτοι 5 divertimenti, στα οποία η παρούσα εισήγηση αναφέρεται διεξοδι- κότερα, χρησιμοποιώντας τα ως όχημα για να καταδειχτούν αναλυτικότερα οι υφολογικές ιδιαιτερότητες που έχει το πιανιστικό γράψιμο του Καρρέρ εκείνη την εποχή.

Brilliante Divertimento πάνω σε θέματα της Τραβιάτα, έργο 55. Φέρει την αφιέρωση Alla Contessa Maria Mercati.9

Ακολουθούν τα απολύτως απαραίτητα στοιχεία για το αυθεντικό ομώνυ- μο έργο του Βέρντι: η Τραβιάτα (δηλαδή «η παραστρατημένη») είναι όπερα

9.

59 Σπύρος Δεληγιαννόπουλος

σε τρεις πράξεις σε λιμπρέτο Πιάβε που πρωτοπαίχτηκε στη Βενετία το 1853. Το έργο μεταφράσθηκε και στη γαλλική και ανεβάστηκε στο «Λυρικό Θέατρο» στις 27 Οκτωβρίου του 1864 με εξαιρετική επιτυχία και υπό τον τίτλο Βιολέτα.

Σε ύστερη παρουσίαση του έργου στο Θέατρο «Όπερα Κομίκ» αποδόθη- κε με τον ιταλικό του τίτλο Λα Τραβιάτα. Η υπόθεση του έργου δεν είναι άλλη από μια παράφραση, με αρκετές όμως περικοπές, του κλασσικού δράματος του Αλέξανδρου Δουμά Η Κυρία με τας καμελίας. Το έργο διηγείται την τραγι- κή κατάληξη ενός μεγάλου έρωτα, που προσέκρουσε στις κοινωνικές συνθή- κες της εποχής.

60 ΟΙ ΌΠΕΡΕΣ ΤΟΥ GIUSEPPE VERDI ΣΤΗΝ ΠΙΑΝΙΣΤΙΚΉ ΕΡΓΟΓΡΑΦΊΑ ΤΟΥ ΠΑΎΛΟΥ ΚΑΡΡΈΡ.

Χρονολογικά βρισκόμαστε ένα έτος μετά την πρεμιέρα της Καρρερικής όπερας Δάντης και Βεατρίκη. Ο νεαρός συνθέτης έχει ήδη μια κάποια αναγνω- ρισιμότητα στους καλλιτεχνικούς μιλανέζικους κύκλους. Ωστόσο, εξακολουθεί και διασκευάζει στο πιάνο τις επιταγές της εποχής, βλέπετε… Βέρντι. Υφολογικά, καθώς είναι το πρώτο πιανιστικό Divertimento του συνθέτη πάνω σε Βερντιανή όπερα, μπορεί να ειπωθεί πως το Καρρερικό κείμενο δεν αποτυπώνει τόσο εύληπτα τον απόηχο της ομότιτλης όπερας, όπως πιο εύ- στοχα συνέβη με τα μεταγενέστερα divertimenti του Καρρέρ διότι: η απόκλιση ανάμεσα στα θέματα που επιλέγει ο Καρρέρ και σε αυτά που στη γραμμικότητα του χρόνου κατέστησαν αθάνατα, ίσως είναι μια ένδειξη του ότι ήχος και από- ηχος της όπερας αυτής, ήσαν διαφορετικοί στο χωροχρόνο μετά την πρεμιέρα. Δομικά, το Ντιβερντιμέντο του Καρρέρ δεν ακολουθεί βεβαίως την οπερατι- κή εξέλιξη. Αποτελείται από 5 αυτοτελή μέρη, τα οποία παίζονται σε attaca το ένα μετά το άλλο ήτοι: 1)Andante Sostenuto, 2)Andante, 3)Allegro Agitato, 4) Allegro Brilliante, 5)Gallop –Finale

Divertimento per piano forte an quatro mani, με αφορμή τον Τροβατό- ρε. Φέρει την αφιέρωση Dedicato Alla Maria Carrer. Εκδόθηκε τον Ιούλιο του 1853 από τον εκδοτικό οίκο Francesco Luca, 6 μήνες μετά την παγκόσμια πρε- μιέρα της Βερντικής όπερας. Τα απολύτως απαραίτητα σχετικά με τον Βερντια-

61 Σπύρος Δεληγιαννόπουλος

νό Τροβατόρε: Ο Τροβαδούρος είναι γραμμένος σε τέσσερις πράξεις, σε λι- μπρέτο του Σαλβατόρε Καμαράνο. Η υπόθεση βασίζεται στο ομότιτλο ισπανι- κό δράμα που είχε συγγράψει ο Αντόνιο Γκαρθία Γκουτιέρεϋ το 1836. Πρεμιέ- ρα στη Ρώμη στο θέατρο Apollo, το 1853.

Σχετικά με το πιανιστικό divertimento του Καρρέρ: Τα μέρη: Largo – Allegro con Brio – Allegretto – Allegro Μosso – Andante Sostenuto - Allegro Vivace. Το πρώτο μέρος, Largo, στιλιστικά παραπέμπει στην Cavatina της 2ης σκηνής της όπερας. Χρήζει μεγάλου ενδιαφέροντος η cadenza στο τέλος αυτού του μέρους, διότι το υπερβατικό της γραφής πιστο- ποιεί ότι ο Καρρέρ ήταν εξαιρετικός γνώστης της πιανιστικής γραφής.

Εικόνα 2 H cadenza του δεύτερου μέρους, δείγμα δεξιοτεχνικής γραφής.

62 ΟΙ ΌΠΕΡΕΣ ΤΟΥ GIUSEPPE VERDI ΣΤΗΝ ΠΙΑΝΙΣΤΙΚΉ ΕΡΓΟΓΡΑΦΊΑ ΤΟΥ ΠΑΎΛΟΥ ΚΑΡΡΈΡ.

2 Brilliantes Pot Pourris Giovanna De Guzman, op. 87 και op. 89

Αυτά τα δύο έργα θα παρουσιαστούν εντός μιας ενιαίας αντιμετώπισης και επειδή προέρχονται από την ίδια όπερα και επειδή χρονολογικά γράφτη- καν παράλληλα, σχεδόν ταυτόχρονα. Σαν να είναι δηλαδή ένα ενιαίο μεγάλο divertimento γραμμένο σε δύο μέρη:

Δομή 1oυ : Allegro Vivo – Andante Maestoso – Allegro Vivace – Allegro (Bolero) Δομή 2ου : από 3 μέρη: Allegro Brilliante – Andante – Allegro Vivo.

Λίγα λόγια τώρα για το αυθεντικό έργο, το οποίο ενέπνευσε τον Παύλο Καρρέρ και βέβαια για το πώς συνδέονται τα δύο αυτά έργα: Η όπερα Giovanna De Guzman δεν είναι άλλη από το έργο που παγκοσμίως έχει καθιερωθεί ως «Οι Σικελικοί Εσπερινοί». Μια όπερα σε πέντε πράξεις πάνω σε γαλλικό λιμπρέτο των Σαρλ Ντυβεϋ- ριέ και Εζέν Σκριμπ που είχε προταθεί να μελοποιηθεί αρχικά από τους στους

63 Σπύρος Δεληγιαννόπουλος

συνθέτες Αλεβύ και Ντονιτσέττι προτού ο Βέρντι συμφωνήσει να το μελοποιή- σε, τελικά, το 1854.. Η υπόθεση του έργου βασίζεται πάνω σε ιστορικά γεγονό- τα και συγκεκριμένα στην εξέγερση των Σικελικών Εσπερινών του 1282, δηλα- δή την εξέγερση των Σικελών έναντι στο καθεστώς του Κάρολου του Ανδεγαυ- ού. 10 Όπως θα συνέβαινε αργότερα με την όπερα Δον Κάρλος (η οποία επίσης βασιζόταν σε γαλλικό λιμπρέτο), το λιμπρέτο στην ιταλική γλώσσα ετοιμάστηκε γρήγορα από τον ποιητή Εττόρε Καΐμι (Ettore Caimi) υπό την επίβλεψη του Βέρ- ντι, με τον τίτλο, Giovanna de Guzman. Με βάση τις υποδείξεις του Σκριμπ, ο τό- πος της ιστορίας μεταφέρθηκε στην Πορτογαλία του 1640, όταν ήταν υπό ισπα- νική κατοχή. Αυτή η εκδοχή πρωτοπαρουσιάσθηκε στο Teatro Regio της Πάρ- μας, στις 26 Δεκεμβρίου 1855. Αυτή την εκδοχή διασκεύασε ο Καρρέρ. Σε σχέση με το αυθεντικό κείμενο της όπερας παρατηρούμε ότι: Έχοντας ήδη την πείρα από τα προηγούμενα πιανιστικά divertimenti, ο Καρρέρ εδώ αποτυπώνει ακό- μα πιο εύληπτα τον ήχο και τον απόηχο της ομώνυμης όπερας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το εισαγωγικό allegro του Δεύτερου ποτ - πουρί της Giovanna de Guzman το οποίο αντιστοιχεί στο γρήγορο μέρος της Εισαγωγής της Βερντια- νής όπερας. Ο Καρρέρ έχει κρατήσει αυτούσια την τονικότητα και τα ρυθμομε- λωδικά κύτταρα και επιχειρεί να αποτυπώσει με όχημα τα 4 πιανιστικά χέρια την ατμόσφαιρα του αυθεντικού κειμένου. Είναι από τις λίγες φορές, σε αυτά τα πιανιστικά έργα, όπου ο Καρρέρ παραμένει τόσο κοντά στο αυθεντικό κεί- μενο του Βέρντι. Ακολούθως, το δεύτερο θέμα, στο κείμενο του Καρρέρ, είναι το δεύτερο θέμα σε σολ μείζονα, όπως ακριβώς, -με ίδια εναρμόνιση, με ίδια υφολογικά στοιχεία- το έχει παραθέσει ο Βέρντι.

10. �Runciman, Steven: The Sicilian Vespers: a History of the Mediterranean World in the Later Thirteenth Century. Cambridge University Press, Κέιμπριτζ 1958. Ελληνική μετάφραση: Οι Σικελικοί Εσπερινοί: η ιστορία του μεσογειακού κόσμου στα τέλη του 13ου αιώνα. Εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα 2003

64 ΟΙ ΌΠΕΡΕΣ ΤΟΥ GIUSEPPE VERDI ΣΤΗΝ ΠΙΑΝΙΣΤΙΚΉ ΕΡΓΟΓΡΑΦΊΑ ΤΟΥ ΠΑΎΛΟΥ ΚΑΡΡΈΡ.

Εικόνα 3 Η εισαγωγή της Giovanna de Guzman

Τα μέρη του αριστερού και του δεξιού εκτελεστή

65 Σπύρος Δεληγιαννόπουλος

Divertimeno Simon Boccanegra για 4 χέρια op. 98

Ακολουθούν τα απολύτως απαραίτητα και βασικά στοιχεία σχετικά με τη Βερντιανή όπερα: είναι γραμμένη σε λιμπρέτο Πιάβε, βασισμένη και αυτή σε ομώνυμο θεατρικό του Γκουτιέρεθ, όπως και ο Τροβατόρε. Παγκόσμια πρεμιέρα στις 12 Μαρτίου 1857 στο Λα Φενίτσε της Βενετίας. Η τελευταία όπερα του Βέρντι που εμπνέει τον Καρρέρ να γράψει για πιάνο, όσο ζει και εργάζεται στο Μιλάνο.

Δομή: Allegro – Andantino – Larghetto – Allegro vivo – Allegro giusto – Allegro Brilliante.

66 ΟΙ ΌΠΕΡΕΣ ΤΟΥ GIUSEPPE VERDI ΣΤΗΝ ΠΙΑΝΙΣΤΙΚΉ ΕΡΓΟΓΡΑΦΊΑ ΤΟΥ ΠΑΎΛΟΥ ΚΑΡΡΈΡ.

Σχετικά με το παρόν Καρρερικό ντιβερντιμέντο πρωτίστως ας επισημανθεί μια παράμετρος που σε πρώτη ανάγνωση περνάει απαρατήρητη γιατί δεν είναι πρωτεύουσα, όμως υφίσταται. Μέσα από αυτό το έργο ο Καρρέρ εστιάζει κυρί- ως στον απόηχο της ενορχήστρωσης της όπερας. Και αυτό τεκμηριώνεται από τον στυλιστικά και υφολογικά λιτό τρόπο που εδώ γράφει ο Καρρέρ. Πρόκει- ται για ένα έργο, όπου ο Βέρντι στα περισσότερα σημεία του δουλεύει με υπο- σύνολα της ορχήστρας, τα tutti είναι πολύ λίγα σε σχέση με όλες τις υπόλοιπες όπερές του, ακόμα και μετά τη γενναία αναθεώρηση του 1882. Αυτή την παρά- μετρο επί της αρχικής εκδοχής του έργου ο Καρρέρ φαίνεται ότι την παρατήρη- σε και την αποτύπωσε υφολογικά. Επίσης, σε αυτό το divertimento, ο Καρρέρ κάνει κάτι που δεν έχει κάνει στα προηγούμενα. Στην αρχή του δεύτερου μέρους παραθέτει εν είδει στίχων το κείμενο: Vieni a mirar la cerula marina tremolante, το οποίο, βεβαίως, παρα- πέμπει στην άρια της Amelia, στην πρώτη πράξη της Βερντιανής όπερας, ώστε η σύνδεση ανάμεσα στα δύο έργα, να γίνεται άμεσα.

Εικόνα 4 Vieni a mirar la cerula marina tremolante

67 Σπύρος Δεληγιαννόπουλος

Σε αυτό το divertimento υπάρχουν και σελίδες άμεσα αναγνωρίσιμες που παραπέμπουν ευθέως στο φινάλε της πρώτης πράξης της ομότιτλης Βερντια- νής όπερας, υπάρχουν όμως και πιανιστικές σελίδες που γράφτηκαν σε μορφή «απόηχου», «εντυπώσεων» πάνω στην ομώνυμη όπερα, για χορευτική χρήση.

Επίλογος Κατόπιν όλων των προαναφερομένων συνοψίζοντας μπορεί να τεκμηρι- ωθεί ότι: Με αφορμή τον Βέρντι έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα πάνω από 50 έργα για πιάνο ή και με πιάνο του Καρρέρ. Αριθμός σίγουρα όχι μικρός. Από δευτερογενείς πηγές γνωρίζουμε ότι υπήρξαν και άλλα έργα βασισμένα πάνω στο Βέρντι, όπως τα χαμένα, μέχρι σήμερα, Potpouri Trovatore – επίσης για πιάνο - και Ballo in Maschera, αμφότερα γραμμένα το 187111 στη Ζάκυνθο. Ο Καρρέρ συνέθετε γρήγορα και πρακτικά. Ενδεικτικό παράδειγμα της απήχησης που είχαν οι Βερντιανές όπερες στον Καρρέρ είναι οι εξής ημερομηνίες: Στις 12 Μαρτίου 1857 παίζεται ο Σιμόνε Μποκανέγκρα. Μόλις 4 μήνες αργότερα, στις 29 Ιουλίου, ο Καρρέρ παρουσιάζει το ομώνυμο πιανιστικό του ντιβερντιμέντο για 4 χέρια.12 Αυτή η σχετικά μικρή χρονική διαφορά συμβαίνει και με τα 5 προαναφερόμενα πιανιστικά του Καρρέρ για 4 χέρια, γεγονός που πιστοποιεί ότι παρακολουθούσε στενά την Βερντιανή εργογραφία και σε σύντομο χρονικό διάστημα ήταν πάντοτε έτοιμος να παρουσιάσει δική του πιανιστική μουσική με αφορμή αυτές τις όπερες.

Ευχαριστίες Οι θεματοφύλακες του έργου του Παύλου Καρρέρ ας αναφερθούν σε πνεύμα ευχαριστίας προς την εκπλήρωση της παρούσας επιστημονικής ανα- κοίνωσης: Το Ιόνιο Πανεπιστήμιο και το αρχείο της Παλαιάς Φιλαρμονικής, το Μουσείο Μπενάκη, το Μουσείο Σολωμού, Κάλβου και Επιφανών Ζακυνθίων, ο Κώστας Καρδάμης, ο Γεώργιος Κωνστάντζος και ο Βύρων Φιδετζής έπαιξαν κα- θοριστικό ρόλο στη συγκέντρωση και αξιολόγηση του υλικού πάνω στο οποίο βασίστηκε το παρόν ερευνητικό πόνημα. Η έρευνα γύρω από την πιανιστική εργογραφία του Παύλου Καρρέρ συνεχίζεται.

11. ��������������������Λεωτσάκος, ο.π. 251. 12. ��������������������Λεωτσάκος, ο.π. 251.

68 ΟΙ ΌΠΕΡΕΣ ΤΟΥ GIUSEPPE VERDI ΣΤΗΝ ΠΙΑΝΙΣΤΙΚΉ ΕΡΓΟΓΡΑΦΊΑ ΤΟΥ ΠΑΎΛΟΥ ΚΑΡΡΈΡ.

Βιβλιογραφία

• Martin, George: Verdi: His Music, Life and Times. Dodd, Mead and Company, New York, 1984. • Parker, Roger: “Verdi, Giuseppe”, in Sadie, Stanley: The New Grove Dictionary of Opera, London: Macmillan Publishers, 1998. • Xepapadakou, Avra: “Carrer, Pavlos.” Grove Music Online. Oxford Music Online. Oxford University Press. Web. 10 Nov. 2017. • Runciman, Steven: The Sicilian Vespers: a History of the Mediterranean World in the Later Thirteenth Century. Cambridge University Press, Κέι- μπριτζ 1958. Ελληνική μετάφραση: Οι Σικελικοί Εσπερινοί: η ιστορία του μεσογειακού κόσμου στα τέλη του 13ου αιώνα. Εκδόσεις Γκοβόστη, Αθή- να, 2003. • Λεωτσάκος, Γιώργος: Παύλος Καρρέρ. Απομνημονεύματα και Εργογραφία. Μουσείο Μπενάκη – Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Αθήνα, 2003. • Λούντζης, Νίκιας: Η Ζάκυνθος μετά μουσικής, Τόμος Γ, Οι φίλοι του Μου- σείου Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων, Αθήνα, 2010. • Μοτσενίγος, Σπύρος: Νεοελληνική Μουσική: Συμβολή εις την Ιστορίαν της. Αθήνα, 1958. • Ξεπαπαδάκου, Αύρα: Παύλος Καρρέρ, Fagotto books, Αθήνα, 2013. • Ρωμανού, Καίτη: Εντεχνη Ελληνική Μουσική στους Νεότερους Χρόνους, εκ- δόσεις Κουλτούρα, Αθήνα, 2006. • Τρικούπης, Θανάσης: Επιδράσεις στην πιανιστική αναδημιουργία. Δημή- τριος Αγαθίδης (1828-1886): Il Barbiere di Siviglia. Opera del Maestro G. Rossini. Fantasia per Pianoforte (8ο Διατμηματικό Μουσικολογικό Συνέ- δριο υπό την αιγίδα της Ελληνικής Μουσικολογικής Εταιρείας, Αθήνα, 25- 27/11/2016).

69 Σπύρος Δεληγιαννόπουλος

70 Παναγιώτης Αγησιλάου Ζιωτόπουλος

Ενας μεγάλος λησμονημένος Νεοέλληνας λογοτέχνης

To 1874 γεννήθηκε στην Ζάκυνθο μία από τις πιο περίεργες μορφές των νεοελληνικών γραμμάτων, αλλά και της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας γενικώτερα. Ο Νικόλαος ή Νικόλας Επισκοπόπουλος ήταν γυιός από δεύτερο γάμο του Δι- ονυσίου Επισκοποπούλου και της Αδριανής Σιγούρου. Η μητέρα του ήταν μορ- φωμένη και γλωσσομαθής, χάρη σ’ αυτήν δε ο μικρός έμαθε κατά την διάρκει- αν των μαθητικών του χρόνων γαλλικά και ιταλικά. Ο Νικόλας την υπεραγα- πούσε, αργότερα δε, όταν άρχισε να διαπρέπει στην Γαλλία, άλλαξε προς τιμήν της το όνομά του σε Νicolas Segur. Στο σχολείο επήγε μέχρι την Δευτέρα ή Τρί- τη τάξη του ελληνικού σχολείου και δεν ήταν καλός μαθητής. Την μόρφωσή του όφειλε στα διαβάσματά του στη βιβλιοθήκη της Ζακύνθου, όπου ξημεροβρα- δυαζόταν (έφορος ο Π. Χιώτης, βιβλιοφύλακας ο Δ. Ηλιακόπουλος) και στη βι- βλιοθήκη του Γ. Ξενοπούλου, που υπήρξε προστάτης του κατά τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια. Εργάσθηκε ως φαρμακοϋπάλληλος και αναδείχθηκε σε άριστο ερασιτέχνη φαρμακοποιό διαβάζοντας τα συγγράμματα του καθηγητού της ιατρικής Θ. Αφεντούλη. Εργάσθηκε στα φαρμακεία των Πελεκάση και Κοκ- κίνη και άφησε τις καλύτερες εντυπώσεις. Αργότερα είχε το θράσος να προσφέ- ρει στον περίφημο Δ. Κακλαμάνο κονιάκ δικής του κατασκευής, που είχε φτιά- ξει συμφώνως προς τους κανόνες της φαρμακευτικής τεχνικής. Μετά τον θάνατο του πατέρα του, πήγε στην Αθήνα μαζί με την μητέρα του. Για αρκετό καιρό ζορίστηκαν οικονομικά, τότε δε μεσολάβησε ο Ξενόπουλος και τον προσέλαβαν ως διεκπεραιωτή ύλης στο «περιοδικό Διάπλασις». Τότε άρχισε να δημοσιεύει που και που αρθράκια εκλαϊκευμένης ιατρικής στο «Αστυ». Τότε του είχαν συμπαρασταθεί παντοιοτρόπως ο Ξενόπουλος και ο Σκόκος με την σύζυγό του. Ξαφνικά, ενάμισυ χρόνο μετά την άφιξή του στην Αθήνα έγινε το θαύμα. Στα καλά καθούμενα παρουσίασε στον Ξενόπουλο ένα διήγημά του με τίτλο « ut dièse mineur», δηλαδή «ντο δίεσις ελάσσων». Εκείνος όταν το διάβασε ξετρελλαμένος το πήγε στο «Αστυ» και τρόπον τινά εισηγήθηκε ενθέρμως την δημοσίευσή του στο επόμενο φύλλο. Μετά την δημοσίευσή του όλοι είπαν ότι ένα νέο αστέρι είχε ανατείλει στο νεοελληνικό στερέωμα. Ο Επισκοπόπουλος μαζί με άλλους ακολούθησε τον Κακλαμάνο, όταν εκείνος εδημιούργησε το «Νέον Αστυ». Όσα χρόνια έμεινε στην Ελλάδα έγραψε κυρίως διηγήματα. Οι πιο γνωστές συλλογές του στα ελληνικά είναι

71 Παναγιώτης Αγησιλάου Ζιωτόπουλος

1) Τα τρελλά διηγήματα 2) Τα διηγήματα του δειλινού,. 3) Το Άσμα ασμάτων. Επίσης δημοσίευσε στα «Παναθήναια»(1901) το έργο «Έρημες ψυχές». Έγραψε ακόμη μια μελέτη για τον Ανατόλ Φρανς (εκτενέστερο και βεβαίως μνημειώδες είναι το δίτομο έργο του στα γαλλικά για τον Ανατόλ Φρανς). Τον είχε γνωρίσει στην Ελλάδα πριν φύγει για την Γαλλία (είχε ματαφράσει στα ελληνικά και το έργο του «Θαϊς»). Ο Ανατόλ Φρανς στάθηκε μεγάλος προστάτης του. Έμεινε στην Ελλάδα μόνο μέχρι το 1906. Όσον καιρό έμεινε στην Ελλάδα έγραψε χρονογραφήματα, επιφυλλίδες, θεατρικές κριτικές και μετέφρασε στα ελληνικά και τα «Πεζά ποιήματα» του Μπωντλαίρ. Ταξίδευσε στη Γαλλία αρκετές φορές, προσκεκλημένος είτε του Ανατόλ Φρανς, είτε του φιλοτέχνου ζεύγους Καγιαβέ, είτε του Ψυχάρη και της χήρας του Ρενάν. Κατά το ίδιο διάστημα και μετά τον θάνατο της μητέρας του Αδριανής, νυμφεύθηκε την κόρη του καθηγητού της θεολογικής σχολής του πανεπιστημίου Αναστασίου Διομήδη και εξαδέλφη του Δροσίνη, Κάκια. Απέκτησαν μια κόρη και την ονόμασαν Αδριανή. Μετά το 1906 εγκαταστάθηκε οικογενειακώς στο Παρίσι, όπου σιγά- σιγά επεβλήθη με το γράψιμό του (και με την υποστήριξη των Ανατόλ Φρανς και Καγιαβέ). Στην Γαλλία έζησε και διακρίθηκε με το όνομα Nicolas Ségur, προφανώς επειδή η μητέρα του λεγόταν Σιγούρου. (Προφανώς καταγόταν από την γνωστή παλαιά αριστοκρατική οικογένεια της Εσπερίας). Απεβίωσε στο Παρίσι τον Μάρτιο του 1944 από ημιπληγία. Στην Γαλλία έγραψε γύρω στα τριανταπέντε μυθιστορήματα που είχαν σημαντική κυκλοφορίαs. Πιο γνωστά ήταν 1) Le Rideau rouge - η κόκκινη κουρτίνα, 2) Nais au miroir - Η Ναίς στον καθρέφτη( ή με τον καθρέφτη), 3) Le secret de Pénélope - Το μυστικό της Πηνελόπης, 4) La belle Venise - H ωραία Βενετία, 5) Le lac de Venise - Η λίμνη της Βενετίας, 6) Elle et lui a Venise - Αυτή και αυτός (Δηλαδή η Γεωργία Σάνδη και ο Μυσσέ) στην Βενετία, 7) L’ anneau sensual - Το αισθησιακό δαχτυλίδι, 8) Le marriage charnel - O αισθησιακός γάμος, 9) L’ appel du désir - Το κάλεσμα του πόθου, 10) Le fantôme de volupté - Το φάντασμα της ηδονής, 11) Nouvelles amours de Tristan et Yseult (αναγράφεται και ως Υseut ή Iseut ή Isolde) - Καινούργιες αγάπες- έρωτες του Τριστάνου και της Ισόλδης, 12) Une île d’ amour - Μεταφράσθηκε ως «Το νησί της αγάπης», 13) Le Paradis des hommes - Ο παράδεισος των ανθρώπων, 14) Madonna Fiamma - Φλόγα Παναγιά. Έγραψε επίσης ένα εκτεταμένο έργο αφιερωμένο στον Ανατόλ Φρανς (συνεντεύξεις- συζητήσεις, κ.λ.π.), καθώς και μία πολύτομη «Ιστορία της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας». Όσο ο Επισκοπόπουλος βρισκόταν στην Ελλάδα, αρκετοί τον κατέκριναν, ίσως και να τον εμίσησαν κι’ όλας για τον τρόπο της γραφής του και για το στυλ

72 ΕΝΑΣ ΜΕΓΆΛΟΣ ΛΗΣΜΟΝΗΜΈΝΟΣ ΝΕΟΈΛΛΗΝΑΣ ΛΟΓΟΤΈΧΝΗΣ

του, δηλαδή για τον υπερβολικό αισθησιασμό του και πάνω απ’ όλα για την ξε- νομανία του. Πολλοί είπαν ότι στα έργα του και μάλιστα στα λίγα που έγρα- ψε πριν φύγει για την Γαλλία, ξανάζησαν ο Πόε, ο Μπωντλαίρ, ο Ουάιλντ, ο Ντ’ Αννούντσιο. Τους πιο πολλούς εχθρούς, όμως, απέκτησε λόγω των χρονογρα- φημάτων και των κριτικών του σημειωμάτων (…υπερβολικός ξενισμός, έλλει- ψη τοπικού χρώματος). Επικριτές του ήταν ο Περικλής Γιαννόπουλος, ο Ηλίας Βουτιερίδης, ο Ιωάννης Καμπύσης. Υπήρξαν όμως και αρκετοί που τον θαύμα- ζαν. Υπήρξε και κάποιο ανυπόγραφο άρθρο στο «Αστυ», όπου κάποιος έγραψε «Εάν τον αγνοείτε από τα έργα του θα τον εγνωρίζατε από τους εχθρούς του… είναι το αντικείμενο διηνεκών επιθέσεων, σαρκασμών, πολεμικής, της οποίας δεν αξιούνται οι μέτριοι και οι ακίνδυνοι…με πολεμούν, άρα υπάρχω». Εκείνοι που κατάλαβαν το ταλέντο του και το ότι ήταν φτιαγμένος για πολύ ψηλά, ήταν οι Νιρβάνας, Ξενόπουλος, Παλαμάς, Σκόκος, Κακλαμάνος. Ο Ξενόπουλος έγραψε «…η σύλληψις του Επισκοποπούλου έχει πάντα κάτι το καινοφανές και ιδιόρρυθμον. Οι ήρωές του δεν είναι κοινοί φυσιολογικοί άνθρωποι, είναι παθολογικοί, παράδοξοι, μυστηριώδεις, πλην όμως όχι ολιγώτερον αληθείς, ολιγώτερον άνθρωποι. Το ύφος του είναι αληθώς ανάλογον προς την έμπνευσιν. Τίποτε το κοινόν και το τετριμμένον εις την φράσιν του, την εξόχως ζωγραφικήν, την αμιμήτως παραστατικήν. Βλέπει τα πράγματα υπό όλως αλλοίαν όψιν και κάθε του γραμμή φέρει την σφραγίδα της ατομικής του ιδιαιτέρας αντιλήψεως». Ο Επισκοπόπουλος διαφέρει από όλους τους γράφοντας σήμερον παρ’ ημίν». Ο Νιρβάνας έγραψε «…Το διήγημα του κυρίου Επισκοποπούλου με την ζωηράν σφραγίδα ενός διυλισμένου εντελεκτουαλισμού, μετεωρίζοντος εις την σφαίραν της υπερτέρας σκέψεως, με ένα αριστουργηματικόν χειρισμόν της γραφίδος, ασυνήθη ακόμη παρ’ ημίν, υψούται ζωηρόν και ευχαρακτήριστον». Τέλος, ο Παλαμάς έγραψε «…Ο Επισκοπόπουλος έστησε στη μέση το διήγημα που, αντίθετα προς το κοινωνικό, θα ημπορούσαμε ποιητικό να το πούμε και ζωγράφισε, όχι ζωγράφισε αλλά γοργάστραψε, όχι τη σάρκα αλλά την ψυχή του κόσμου, κάποιου δικού του κόσμου, μαζί πλασμένου από κάποια σκληρή πραγματικότητα επιστημονική και από κάποια «ασύλληπτα ιδανικά», από κάθε τι περίπλοκο και άρρωστο και ονειρευτό και ξεχωριστό και ασυνήθιστο και δυσκολοέκφραστο, και παραμέρισε την τοπιογραφία και έδωσε πλέον ευρύχωρη θέση στη μουσική μονωδία, κι’ άλλαξεν έτσι τη δυνατή και πλαστική κι’ εύρωστη πρόζα με την κυματιστή και πολυκίνητη και λιγοθυμισμένη ποίηση…». Από τους νεωτέρους, ασχολήθηκαν με τον Επισκοπόπουλο οι Δημήτρι- ος Μάργαρης, Μαριέττα Γιαννοπούλου, Σπύρος Αβούρης, Απόστολος Σαχίνης,

73 Παναγιώτης Αγησιλάου Ζιωτόπουλος

από δε τους συγχρόνους οι Γιάννης Δάλλας, Ευάγγελος Αθανασόπουλος και Νι- κόλαος Μαυρέλος. Ο Σαχίνης ετόνισεν ότι «…η πεζογραφία του Επισκοπόπου- λου είναι πεζογραφία εικόνων λυρικών, πληθωρικών, εντυπωσιακών και πεζο- γραφία περιγραφών…ο πεζός λόγος του είναι ποιητικός, φορτωμένος λεκτικά στολίδια…ο συγγραφέας έχει φανερό στόχο την συναισθηματική ένταση, αλλά συνάμα το σπάνιο και το ασυνήθιστο στη διατύπωση». Ο Μαυρέλος γράφει ότι «Ο λογοτέχνης και κριτικός Νικόλαος Επισκοπόπουλος παρέμεινε για πολ- λά χρόνια άγνωστος, παρ’ όλο που το έργο του είναι αρκετά αξιόλογο. Θεμα- τικά η πρωτοτυπία του έγκειται στο γεγονός ότι ξεφεύγει από το ηθογραφικό κλίμα και από το λεγόμενο αθηναιογράφημα και κινείται σε κλίμα φανταστικό κι’ αισθησιακό, όπως αυτό εντοπίζεται στον συμβολισμό, τον ρωμαντισμό και τον αισθητισμό. Μεγαλύτερης σημασίας είναι οι προσπάθειές του στο επίπε- δο της μορφής και των λογοτεχνικών τρόπων, κάτι που καθιστά τα κείμενά του αξιοπρόσεκτα…θεματικά βρίσκεται πιο κοντά στο φανταστικό ή το αφηρημέ- νο(ιδανικό), όπως αυτό εντοπίζεται στο ρομαντισμό και το συμβολισμό, αλλά και στον αισθητισμό, ενώ μορφικά αποποιείται την εμμονή στην τυφλή εφαρ- μογή των κανόνων που επιβάλλουν τα παλαιά είδη…». Τέλος ο Αθανασόπου- λος που αφιέρωσε στον Επισκοπόπουλο εκατόν τριάντα δύο σελίδες στο έργο του «Οι μάσκες του ρεαλισμού», αφ’ ενός μεν τον θεωρεί βασικό εκπρόσωπο του λυρικού αισθητισμού στην Ελλάδα αφ’ ετέρου καταλήγει γράφοντας ότι « Η λογοτεχνία μας έχασε(λόγω της μετάβασής του στην Γαλλία) ένα δεύτερο Ξε- νόπουλο, πλην όμως φιλοσοφικώτερο και μαζί αισθησιακόν». Ο Επισκοπόπουλος-Nicolas Ségur στην Γαλλία. Το 1899 ταξίδευσε για πρώτη φορά στο Παρίσι (χάρη στην υποστήριξη του Ανατόλ Φρανς και του ζεύγους Καγιαβέ). Στο Παρίσι έμεινε αρκετό καιρό και σύχναζε στο φιλολογικό σαλόνι της φιλότεχνης κυρίας Καγιαβέ. Για δεύτερη φορά πήγε στο Παρίσι το 1900, όπου παρακολούθησε την δίκη του Ντρέυφους και πήρε συνεντεύξεις από τους Ψυχάρη, Ζολά και Ανατόλ Φρανς. Στο τρίτο του ταξίδι πήγε στην Β. Ιταλία και Ελβετία, έγραψε δε αξιόλογες ταξιδιωτικές εντυπώσεις-αναμνήσεις, ενώ στο τέταρτό του ταξίδι χάρη στον Ψυχάρη επισκέφθηκε το σπίτι του Ρενάν στη Βρεττάνη. Αναφέρεται ότι κάθε καλοκαίρι ήταν καλεσμένος από τον Ψυχάρη και την χήρα του Ρενάν. Τέλος το 1906 εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του μονίμως στο Παρίσι, όπου διέπρεψε ως Nicolas Ségur. Απεβίωσεε το 1944. Έγραψε περίπου τριάντα πέντε μυθιστορήματα, τα περισσότερα των οποίων είχαν σημαντική εμπορική επιτυχία. Τις περισσότερες επανεκδόσεις είχε το «Le Rideau rouge». Βασικά θέματα των έργων του ήταν ο έρωτας, το ερωτικό πάθος, η ερωτική απόλαυση και μερικά παρεπόμενα όπως η πίστη και η απιστία

74 ΕΝΑΣ ΜΕΓΆΛΟΣ ΛΗΣΜΟΝΗΜΈΝΟΣ ΝΕΟΈΛΛΗΝΑΣ ΛΟΓΟΤΈΧΝΗΣ

στον έρωτα, συζυγικές ή μη. Θεωρούσε ότι η απιστία ήταν ερωτικός παράγων. Πηγές της έμπνευσής του ήταν η Αρχαία Ελλάδα, η εποχή του Χριστού, η Βενετία, η Αναγέννηση. Τα πιο αισθησιακά (πλην του Rideau rouge) ήταν τα L’anneau sexuel, Le marriage charnel, L’ appel du désir, Le fantôme de volupté. Μεγάλες επιτυχίες ήταν επίσης τα La belle Venise, Le lac de Venise, Elle et lui ā Venise, Le secret de Pénélope, L’ amour passé, Marie-Madeleine, Nouvelles amours de Tristan et Yseult, Nais au miroir, καθώς και το εμπνευσμένο από την φλωρεντινή αναγέννηση θεατρικό έργο Madonna Fiamma. Πολύτιμη πηγή για το συγγραφικό έργο του Ségur είναι η Μαριέττα Γιαννοπούλου, με την οποίαν πιθανώς ο Ségur αλληλογραφούσε. Πάντως ο Ségur εξακολουθεί να αποτελεί για τους Νεοέλληνες terram incognitam , η μελέτη δε των έργων του (για όποιον κατάφερνε να τα συγκεντρώσει) θα μπορούσε να οδηγήσει στην εκπόνηση ακόμη και διδακτορικής διατριβής. Προσωπικά μπόρεσα να αποκτήσω μετά από μεγάλη προσπάθεια (εννοείται μεταχειρισμένα) τα «Le lit conjugal», «Le sang de France» (Στο έργο αυτό ο συγγραφέας περιγράφει με αξιοθαύμαστο τρόπο χειρουργική επέμβαση από στρατιωτικό ιατρό για την αφαίρεση μεταλλικού θραύσματος από το μυοκάρδιο τραυματισμένου Γάλλου στρατιώτη), «La chair et le Coeur» και «Baiser mortel». Eν πολλοίς άγνωστο παραμένει στην ελληνική διανόηση το πολύτομο έργο «Histoire de la littérature européene». Σημειωτέον ότι προσφάτως κυκλοφόρησε στην αγγλική γλώσσα μελέτη του γνωστού Άγγλου συγγραφέα Brian Stableford, μελετητή του Ségur, με τίτλο «An isle of amour and the human paradise: the futuristic fiction of Nicolas Segur» σε γενικώτερο θεματικό πλαίσιο με θέμα «French utopian fiction». Επρόκειτο περί αναφοράς στα διηγήματα “Le paradis des hommes» και « Une île d’ amour», στα οποία το περιεχόμενο είναι κατ’ εξοχήν ουτοπικό (Στο ένα περιγράφεται η ζωή σε ένα φανταστικό- υποθετικό νησί, όπου υπάρχει ελευθερία απόλαυσης όλων των ηδονών, σαρκικών και μη, ενώ στο δεύτερο ο συγγραφέας αναφέρεται σε έναν «ιδανικόν παράδεισο, όπου ο Θεός θα ικανοποιούσε όλες τις ανθρώπινες επιθυμίες υπό την προϋπόθεση ότι θα ήταν εκπεφρασμένες μετά από απόλυτη και καθολική συμφωνία-oμοφωνία (unanimously presented). O Stableford θεωρεί εν πολλοίς ότι με τα ανωτέρω έργα ο Ségur υπήρξεν εκφραστής του πνεύματος παρακμής μετά τον Α’ Παγκόσμιον Πόλεμον. Επίσης ο Stableford μελέτησε και παρουσίασε στο αγγλόφωνο κοινό τα έργα του Ségur «Le secret de Pénélope», «Platon cherche l’ amour», «Nais au miroir».

75 Παναγιώτης Αγησιλάου Ζιωτόπουλος

Βιβλιογραφία 1. Αθανασόπουλος Ε. Νικόλαος Επισκοπόπουλος. Οι μάσκες του ρεαλισμού. Τόμος Β’ 2003, Καστανιώτης. 2. Γιαννοπούλου Μ. Nicolas Ségur. Νέα Εστία. 1946 3. Δάλλας Ι. Νικόλαος Επισκοπόπουλος. Η παλαιότερη πεζογραφία μας. Τό- μος Θ’. Σοκόλης. 1997. 4. Επισκοπόπουλος Νικόλαος. Τρελλά διηγήματα. Νεφέλη 1989. 5. Επισκοπόπουλος Νικόλαος. Τα διηγήματα του δειλινού και το Άσμα ασμά- των. ΕΣΤΙΑ 1992. Πλην των διηγημάτων υπάρχει στο βιβλίο εκτενής εισαγω- γή του Αποστόλου Σαχίνη (ουσιαστικώς εκτενής μελέτη για το έργο του Επι- σκοπόπουλου), καθώς και ολόκληρη η μέχρι τότε βιβλιογραφία. 6. Μάργαρης Δ. Επισκοπόπουλος- Ségur. Νέα Εστία 1946. 7. Μαυρέλος Ν. Νικόλαος Επισκοπόπουλος. Εκδόσεις Γαβριηλίδη, 2002. 8. Νιρβάνας Π. Nicolas Ségur(N. Eπισκοπόπουλος). Φιλολογικά απομνημο- νεύματα. 1933. 9. Νιρβάνας Π. Τα διηγήματα του δειλινού. Απαντα-Δ (Βαλέτα) 1968. 10. Νιρβάνας Π. Το νησί της αγάπης του Ν. Ségur. Απαντα-Δ (Βαλέτα) 1968. 11. Ξενόπουλος Γ. Νικόλαος Επισκοπόπουλος. Παιδικές και νεανικές αναμνή- σεις. Νέα Εστία, 1946. 12. Παλαμάς Κ. Ν. Επισκοποπούλου «Τα διηγήματα του δειλινού». Περιοδικόν «Η τέχνη» 1899. 13. Παλαμάς Κ. Το Ασμα ασμάτων. Λησμονημένη κριτική μελέτη του Παλαμά για τον Επισκοπόπουλο που είχε δημοσιευθεί στο «Αστυ» το 1900 και επα- ναδημοσιεύθηκε στην Νέα Εστία το 1946. 14. Σιγούρος Μ. Ζάκυνθος. Νέα Εστία 1946. 15. Stableford Brian: An isle of Amour and the Human Paradise: The futuristic fiction of Nocolas Segur. The New York Review of science fiction. Dec.-2016.

76 Γιώργος Ζούμπος

Ο Ασύρματος του Ποταμού

Λίγο έξω από την πόλη της Κέρκυρας, σε απόσταση μόλις τριών χιλιομέ- τρων από το κέντρο, βρίσκεται η περιοχή γνωστή ως «Ασύρματος Ποταμού» όπου η πρόσβαση εξασφαλίζεται μέσω της «Γέφυρας του Ασύρματου». Λίγες εκατοντάδες μέτρα βορειότερα βρίσκεται η «Γέφυρα της Μάντες» και αμέσως μετά η καινούργια γέφυρα των Αλυκών η οποία εξυπηρετεί την κίνηση προς το βόρειο συγκρότημα του νησιού. H καθιέρωση του τοπωνύμιου «Ασύρματος» έχει όμως ιστορία η οποία μετρά σχεδόν έναν αιώνα.1

Οι πρώτοι σταθμοί ασυρμάτου στην Ελλάδα Η Κέρκυρα συνδέεται, μέσω υποθαλασσίου καλωδίου, τηλεγραφικά με τη Μάλτα από το Δεκέμβρη του 18572, ενώ δέκα χρόνια αργότερα συνδέεται και με το Οτράντο.3 Σημειώνεται ότι η πρώτη τηλεγραφική γραμμή στην Ελλάδα λειτουργεί το Μάρτη του 1859 ανάμεσα Πειραιά και Σύρο.4

Το κτίριο του Ασυρμάτου (με δίριχτη στέγη τότε) και η κεραία

1. Στην αρχική της μορφή η εργασία αυτή δημοσιεύτηκε στις 10-02-2018 στην εφημερίδα Καθημερινή Ενη- μέρωση της Κέρκυρας. 2. Σαμαρτζής Παναγιώτης, Καθημερούσιαι Ειδήσεις / Κέρκυρα/ 1854-1867. Πρόλογος, επιλογή, επιμέλεια κειμένων Γιώργου Ν. Κάρτερ, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα, 2000, σ. 103. 3. Σκανδαράς Δημήτρης, Ιστορική εξέλιξη των τηλεπικοινωνιών στη χώρα μας/ 130 χρόνια 1859-1989, Αθή- να, 1991, σ. 61. 4. Σκανδαράς Δημήτρης, ό.π., σ. 61.

77 Γιώργος Ζούμπος

Η ασύρματη επικοινωνία αρχίζει διεθνώς το 1906 και στον ελληνικό χώρο οι πρώτες εγκαταστάσεις ασύρματου τηλέγραφου γίνονται το 1907 στα θωρη- κτά τύπου «Ύδρα». Πρόκειται για γερμανικές συσκευές Telefunken (συστήμα- τος εξασθενούμενων ταλαντώσεων) με ισχύ 1,5 kw. Ακολουθεί η εγκατάσταση ασυρμάτων και στις υπόλοιπες μονάδες του στόλου κυρίως με συσκευές προέ- λευσης του εργοστασίου Μarconi.5 Η εγκατάσταση του πρώτου ασύρματου τηλέγραφου στη ξηρά γίνεται το 1910 στο λόφο του Αστεροσκοπείου της Αθήνας. Είναι συστήματος Marconi, με ισχύ 10 kw και αποτελεί την τελευταία λέξη της τεχνικής εξέλιξης της εποχής. Το 1912 τοποθετούνται συσκευές ασυρμάτου στα νησιά Λήμνος (Μού- δρος), Θάσος και Λέσβος, ενώ από 1913 και μετά εγκαθίστανται σταθμοί συ- στήματος Marconi, ισχύος 0,5 Kw σε Θεσσαλονίκη, Σάμο, Καβάλα, Κέρκυρα, Μαραθώνα. Σε ποια θέση εγκαταστάθηκε ο σταθμός στην Κέρκυρα και ως πότε ήταν ενεργός δεν γνωρίζουμε, από τα ως τώρα γνωστά στοιχεία.

Στην Κέρκυρα Κατά το «Μεγάλο Πόλεμο» η Κέρκυρα βρίσκεται από το 1917 υπό την κατοχή των δυνάμεων της ΑΝΤΑΝΤ. Τότε, προκειμένου να υπάρχει άμεση επικοινωνία με τη Γαλλία, η γαλλική στρατιωτική υπηρεσία εγκαθιστά στον Ποταμό ραδιοτηλεγραφικό κέντρο αποτελούμενο από τρεις πομπούς γαλλικής κατασκευής: • Έναν ισχύος 15 kw εξασθενούμενων ταλαντώσεων • Έναν ισχύος 15 kw τύπου Poulsen-Elwele συντηρούμενων ταλα- ντώσεων • Βοηθητικό ισχύος 2 kw εξασθενούμενων ταλαντώσεων Οι πομποί χρησιμοποιούν κατακόρυφη κεραία ύψους 70 μέτρων6 συστή- ματoς Marconi, η οποία είναι εγκατεστημένη περίπου 80 μέτρα νοτιότερα από το κτίριο.7 Η εκπομπή γίνεται στα Μεσαία Κύματα και πιθανόν στη συχνότητα των 1070 χιλιοκύκλων ανά δευτερόλεπτο. Μέχρι τη λήξη του πολέμου, το 1918, το κέντρο πρoσφέρει σπουδαίες υπηρεσίες στους Συμμάχους. Όταν τα συμμαχικά στρατεύματα εγκαταλείπουν την Κέρκυρα, η ελληνική κυβέρνηση εξαγοράζει τις εγκαταστάσεις και τις κρα-

5. Ελευθερίου Σ., «Ασύρματος τηλέγραφος», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 10 – Ελλάς, Πυρσός, Αθή- να, 1934, σ. 189-191. 6. General Piarron de Mondesir, Souvenirs et pages de guerre (1914-1919), Editions Berger-Levrault, Paris, 1933, σ. 186. 7. Εκτίμηση του δασολόγου Γιάννη Ευαγγελίδη με βάση προπολεμική αεροφωτογραφία.

78 Ο ΑΣΎΡΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΎ

τά σε λειτουργία. Οι εγκαταστάσεις του Ποταμού υπάγονται πλέον στη Ραδιο- τηλεγραφική Υπηρεσία του Πολεμικού Ναυτικού η οποία δημιουργείται με το νόμο 1831/1920. Ως τότε οι ασύρματες επικοινωνίες του Π.Ν. υπάγονται στη Διεύθυνση Τεχνικών Υπηρεσιών του Υπουργείου Ναυτικών και από το 1917 στο Τμήμα Ασυρμάτου.8

Ο Ασύρματος και το κίνημα του 1923 Στις 22 Οκτώβρη 1923 εκδηλώνεται στρατιωτικό φιλομοναρχικό κίνημα με επικεφαλής τους υποστράτηγους Γ. Λεοναρδόπουλο και Π. Γαργαλίδη. Στην Κέρκυρα το κίνημα κατευθύνεται από δύο απόστρατους αξιωματικούς και ορι- σμένους πολίτες. Οι στασιαστές ελέγχουν το τηλεγραφείο (στη Σπιανάδα) αλλά όχι και τον Ασύρματο του Ποταμού μέσω του οποίου φθάνουν τηλεγραφήμα- τα από τη κυβέρνηση προς τη στρατιωτική διοίκηση του νησιού και η τελευταία ενημερώνει για την κατάσταση.9 Σημειώνει ο Ν. Βάρθης:10 «Ο αφοπλισμός της χωροφυλακής εξετελείτο επιτυχώς υπό του Μαρτινέ- γκου, όχι όμως και η κατάληψις του ασυρμάτου, καίτοι το έδαφος ήτο πολυ ευ- νοϊκώτερον εκεί, αφού την πρωίαν καθ΄ ην ώραν ευρισκόμεθα εις το Τηλεγρα- φείον, νεαρός ναύτης ό εκ Μανδουκίου Σπυρίδων Μπονέτης υπηρετών εις τον ασύρματον, ήρχετο να μας γνωρίση οτι οι ναύται του σταθμού δεν θα προέβα- λον άντίστασιν εν περιπτώσει προσπαθείας καταλήψεως αυτού, έστω και εαν διετάσσοντο προς τούτο. Περί της αληθείας δε των λόγων του δεν ηδύνατο ν’ αμφιβάλη τις, διότι εις την μορφήν αυτού την ηλιοκαή διεκρίνετο ή ειλικρινής και αποφασιστική έκφρασις των ναυτικών μας, της λαμπράς αυτής ύλης, ΗΝ ΜΙΑ ΚΑΛΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΙΣ ΔΥΝΑΤΑΙ ΝΑ ΚΑΘΟΔΗΓΗΣΗ ΕΙΣ ΙΙΑΣΑΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΝ ΟΙΑΣ- ΔΗΠΟΤΕ ΕΚΤΑΣΕΩΣ ΚΑΙ ΘΥΣΙΑΣ.» Και στη συνέχεια: «Κατόπιν τούτων μετέβαινον μετά δεκάδος συμπολιτών εις Ποταμόν, όπου μετά μικράν αντίστασιν του διευθυντού του σταθμού κατε- λαμβάνομεν και ηχρηστεύαμεν αυτόν». Στο μεταξύ φθάνουν τηλεγραφήματα που ενημερώνουν για γενική αποτυ- χία του κινήματος και οι πρωταγωνιστές καταφεύγουν στην Αλβανία.

8. Ελευθερίου Σ., ό.π. 9. Επισημαίνεται ότι η αστική τηλεφωνία επεκτείνεται στην Κέρκυρα λίγο αργότερα. Βλ. Σκανδαράς Δημή- τρης, ό.π., σ. 74. 10. Βάρθης Νικόλαος Σ., Περί της επιτυχίας του εν έτει 1923 στασιαστικού της πόλεώς μας κινήματος, Φοί- νιξ, Κέρκυρα, 1930, σ. 13-14.

79 Γιώργος Ζούμπος

Τα επόμενα χρόνια Στα 1934, παρά τη Ραδιοτηλεγραφική Σύμβαση της Ουάσιγκτων του 1927, που πρόβλεπε να τεθούν σταδιακά εκτός λειτουργίας οι πομποί «εξασθενού- μενων ταλαντώσεων» (λόγω παρεμβολών που έκαναν στις εκπομπές άλλων σταθμών), στον Ποταμό παραμένουν σε λειτουργία δύο πομποί αυτού του τύ- που: ο κύριος πομπός με ισχύ 15 Kw και βοηθητικός πομπός με ισχύ 2,5 Κw. Το κέντρο υπάγεται στη Ραδιοτηλεγραφική Υπηρεσία του Πολεμικού Ναυτικού και εξυπηρετεί την ανταπόκριση με πολεμικά και εμπορικά καράβια.11 Παράλληλα, στα Γουβιά λειτουργεί ραδιοτηλεγραφικό κέντρο ισχύος 1 Kw «συντηρούμενων ταλαντώσεων» που ανήκει στην αρμοδιότητα των ΤΤΤ και εξυπηρετεί την επικοινωνία με τις αερακάτους της Air France. Ο ασύρματος του Ποταμού πρέπει να λειτουργεί ως το Β΄ Παγκόσμιο Πό- λεμο, αλλά δεν έχουν βρεθεί άλλα στοιχεία ως τώρα. Υπάρχουν μόνο προφορι- κές μαρτυρίες για την καταστροφή της κεραίας σε βομβαρδισμό.12

Ελάχιστες φωτογραφίες Το φωτογραφικό υλικό, που έχει εντοπιστεί, είναι ελάχιστο και περιορί- ζεται σε δύο φωτογραφίες. Η πρώτη ανήκει στο αρχείο του αείμνηστου Τάσου Ζωχιού και είχε παραχωρηθεί προ ετών στο συμπολίτη Δημήτρη Πουλιέζο. Δεί- χνει το κτίριο του Ασύρματου (με δίριχτη στέγη τότε) και την κεραία. Η δεύτερη είναι αεροφωτογραφία του 1937. Τον εντοπισμό και τη δημο- σίευσή της οφείλουμε στο δασολόγο Γιάννη Ευαγγελίδη ο οποίος προσδιόρι- σε και τη θέση της κεραίας στο σημερινό χώρο, δίνοντας επιπλέον ορισμένα τε- χνικά στοιχεία.

11. Ελευθερίου Σ., ό.π. 12. Ο Σκανδαράς Δημ. (ό.π. σ. 117) αναφέρει ότι από το 1932 λειτουργεί στην Κέρκυρα παράκτιος σταθμός ασυρμάτου ισχύος 1,5 Kw αρμοδιότητας των Τ.Τ.Τ. Δεν έχει διευκρινιστεί αν λειτουργεί στις εγκαταστάσεις του Ποταμού.

80 Ο ΑΣΎΡΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΎ

Αεροφωτογραφία του 1937. Φαίνεται το κτίριο, η περίφραξη του (σωζεται μεγάλο μερος) και η κεραία

Η γειτονιά του Ασυρματου σημερα όπως φαίνεται στο Google Earth (με βέλος σημειώνεται η θέση της κεραίας και με κύκλο το κτίριο)

81 Γιώργος Ζούμπος

Το κτίριο του Ασυρματου σημερα (βορεινη όψη)

ΠΗΓΕΣ: • Ελευθερίου Σ., «Ασύρματος τηλέγραφος», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαί- δεια, τ. 10 – Ελλάς, Πυρσός, Αθήνα, 1934 • General Piarron de Mondesir, Souvenirs et pages de guerre (1914-1919), Editions Berger-Levrault, Paris, 1933 • Βάρθης Νικόλαος Σ., Περί της επιτυχίας του εν έτει 1923 στασιαστικού της πόλεώς μας κινήματος, Φοίνιξ, Κέρκυρα, 1930 • Σκανδαράς Δημήτρης, Ιστορική εξέλιξη των τηλεπικοινωνιών στη χώρα μας/ 130 χρόνια 1859-1989, Αθήνα, 1991 • The Illustrated War News, May 23, 1917 όπου υπάρχει αναφορά στο σταθ- μό ασυρμάτου της Κέρκυρας (αντίτυπο ανήκει στη συλλογή του Θεόφιλου Τζήκα)

82 Γιάννης Ιωαννίδης

Η μουσική της ποίησης ─ Διονύσιος Σολωμός

Για τη «μουσική» της ποίησης και για την «ποίηση» της μουσικής έχουν γραφτεί πολλά και θα συνεχίσουν να γράφονταιˑ πιστεύω όμως, ότι επιβάλλεται μια επανεξέταση ορισμένων θεμάτων και η επισήμανση διαφόρων σοβαρών προβλημάτων ─ εσφαλμένων εκτιμήσεων και ιδεοληπτικά σχεδόν εμπεδομένων παρανοήσεων ─ σε σχέση με το βασικό στοιχείο και ουσιαστικό «υλικό» της ποίησης, που είναι η γλώσσα. Γιατί, δυστυχώς, οι όποιες αναλύσεις και παρατηρήσεις που γίνονται από τους ειδικά ασχολουμένους με τη Μετρική, με τη Στιχουργική κλπ. στον χώρο της ελληνικής ποίησης είναι καταδικασμένες να χωλαίνουν, από τη στιγμή που οι σχετικές εκτιμήσεις στηρίζονται σε λανθασμένες βασικές αρχές σχετικά με την έννοια του «χρόνου», δηλαδή της διάρκειας των συλλαβών, κατά κύριο λόγο, καθώς και οι αντιλήψεις για τo είδος και την ποιότητα των τονισμών των λέξεων ̶ δηλαδή των δυο βασικών στοιχείων της ιδιοσυστασίας ενός στίχου. H αναφορά μας, τώρα, στον Σολωμό γίνεται γιατί οφείλουμε να αναγνωρίσουμε, ότι ο μεγάλος αυτός ποιητής και διανοητής (και παρά τα ανοήτως λεχθέντα ότι “δεν ήξερε ελληνικά”!...) είναι ίσως ο μόνος που κατανόησε σε βάθος την ελληνική γλώσσα και τη λειτουργία της, τον αμύθητο πλούτο και την εγγενή της “ποιητική” μουσικότητα ─ όπως αποκαλύπτεται τόσο μέσα από το έργο του και από διάφορες σημειώσεις του, όσο και από άλλα αδιαμφισβήτητα τεκμήρια, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Από τις δυο βασικές παρανοήσεις που προαναφέραμε, η πρώτη είναι η γενική πια και ιδεοληπτική παραδοχή του ότι οι συλλαβές των λέξεων στη νεότερη Ελληνική (έναντι της αρχαίας) είναι όλες ισόχρονες! Ωστόσο, εάν η νεοελληνική Γραμματική δεν αναγνωρίζει τη διαίρεση των φωνηέντων σε “μακρά” και σε “βραχέα” (κάτι που χαρακτήριζε την αρχαιοελληνική “προσωδία”) αυτό δεν σημαίνει ότι συμβαίνει το ίδιο και με τις συλλαβές, ως συμπλέγματα φωνηέντων και συμφώνων. Διότι, (φαινόμενο, στο οποίο υπεισέρχεται και ένα καθαρά “μηχανικό” στοιχείο στην εκφορά του Λόγου) η συλλαβή, στην οποία ένα “βραχύ” φωνήεν ακολουθείται από δυο ή περισσότερα σύμφωνα, γίνεται αναγκαστικά “μακρά”. Αυτό άλλωστε σημειώνει και ο Αριστείδης ο Κουïντιλιανός (3ος ̶ 4ος αι. μ.Χ.) στο “Περί Μουσικής” σύγγραμμά του, ενώ και στα ομηρικά Έπη είναι σύνηθες το φαινόμενο της δημιουργίας

83 Γιάννης Ιωαννίδης

“ μακρών” συλλαβών, όποτε αυτό το απαιτεί το Μέτρο, με το διπλασιασμό συμφώνων μετά από “βραχέα” φωνήεντα, όπως Οδυσεύς ̶ Οδυσσεύς, ένεπε ̶ έννεπε κλπ. Πρόκειται για κάτι που ασφαλώς θα συμβαίνει και σε άλλες γλώσσες ─ και που αν θέλει κανείς να επαληθεύσει στα Ελληνικά, δεν έχει παρά να συγκρίνει τον Χρόνο, δηλαδή τη διάρκεια της εκφοράς της πρώτης συλλαβής των ελληνικών λέξεων “άνθρωπος” και “άτιμος” ─ ή ακόμα και να απαγγείλει ένα νεοελληνικό στίχο σε άμεμπτο ομηρικό Δακτυλικό Εξάμετρο, όπως λ.χ. :

“Άνθρωποι έντρομοι έβλεπαν τ’ άστρα να πέφτουν τη νύχτα”

Ο χρόνος της εκφοράς των συλλαβών και των λέξεων γενικότερα, όμως, επηρεάζεται και από άλλους παράγοντες, όπως θα δούμε παρακάτω, και κυρίως από τη λειτουργία των τονισμών των λέξεων, οι οποίοι αποτελούν και τη βάση της ρυθμικής διαμόρφωσης των στίχων. Όπως είναι γνωστό, η αρχαιοελληνική στιχουργία, από ρυθμική άποψη, στηριζόταν στον συνδυασμό των “μακρών” και των “βραχειών” συλλαβών” σε “πόδες” (Ιάμβους, Τροχαίους, Δακτύλους κλπ.), ενώ από τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες τα ποιητικά Μέτρα βασίζονται στον συνδυασμό σε ρυθμικές ενότητες των τ ο ν ι σ μ ώ ν των λέξεων ─ γι’ αυτό και η αρχαιοελληνική στιχουργία ονομάζεται “προσωδιακή” ενώ η νεότερη λέγεται “τονική”. Η ουσία της διαφοροποίησης αυτής βρίσκεται στη γενικότερη αλλαγή της αίσθησης του ρυθμού, από καθαρώς “χορευτική ̶ σωματική” που ήταν πριν (από όπου και οι όροι “πόδες”, “άρσις”, “θέσις” κλπ.) σε μια υποτυπωδώς σωματική αίσθηση κίνησης, που προκαλείται μέσω του τονικού ρυθμού κατά την απλή ανάγνωση, εκφώνηση ή απαγγελία των στίχων ─ πιθανότατη συνέπεια του αποκλεισμού κάθε χορευτικού στοιχείου (κυρίως κατά την όποια εκφορά του Λόγου στους χριστιανικούς λατρευτικούς χώρους, ως “εθνικού”, “παγανιστικού” κλπ. Στη μελέτη της στιχουργικής στους νεότερους χρόνους διατηρήθηκε η αρχαιοελληνική ορολογία, με μόνη διαφορά την αναγνώριση της σημερινής τονιζόμενης συλλαβής ως το αντίστοιχο της αρχαίας “μακράς” συλλαβής, παρότι σε πολλές περιπτώσεις διαπιστώνονται ουσιαστικές ρυθμικές διαφορές ανάμεσα στους ομώνυμους αρχαίους και στους νέους πόδες. Π.χ., ο ΄Ιαμβος (─ υ) και ο Τροχαίος (υ ─) ως συνδυασμοί μιας “μακράς” και μιας “βραχείας” (υυ υ) είναι “τρίσημοι” (τρίχρονοι) πόδες, ενώ οι σημερινοί αντίστοιχοί τους είναι δίχρονοι! Σχετικά με τον τονισμό των λέξεων, έχει εδραιωθεί στη χώρα μας η

84 Η ΜΟΥΣΙΚΉ ΤΗΣ ΠΟΊΗΣΗΣ ─ ΔΙΟΝΎΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΌΣ

ανόητη θεωρία ότι ο τονισμός της Νεοελληνικής είναι “δυναμικός” και όχι “μελωδικός”, όπως ήταν στην Αρχαιοελληνική. Πρόκειται για μια μάλλον “έξωθεν εισαχθείσα” θεωρία ─ την οποία μάλλον δεν τολμάμε να αντι- κρούσουμε… Και δεν αναφερόμαστε στο “τραγούδημα” της ομιλίας (αυτό που μπορεί και να χαρακτηρίζει συγκεκριμένες εθνότητες, χώρες ή περιοχές), ούτε στον “επιτονισμό”, που προσδίδει σε μια φράση το ιδιαίτερο “χρώμα” και την ιδιαίτερη εκφραστικότητά της. Αναφερόμαστε στον τονισμό της κάθε αυτόνομης λέξης, και ανεξάρτητα από τη θέση που θα έχει η λέξη αυτή μέσα σε μια φράση. Ιδιαίτερα μάλιστα, στην Ελληνική (τουλάχιστον σε σύγκριση με άλλες ευρωπαïκές γλώσσες) παρουσιάζεται το φαινόμενο να έχουν δυο γραμματολογικά ταυτόσημες λέξεις ένα εντελώς διαφορετικό νόημα, ανάλογα με τον τονισμό τους: οι λέξεις γέρος ̶ γερός , άλλα ̶̶̶̶ αλλά, μοναχός ̶ μονάχος και πλήθος άλλων, διαφέρουν νοηματικά ανάλογα με την τονιζόμενη συλλαβή τους. Αυτό είναι σαφές· αυτό, όμως, που δεν είναι σαφές, είναι το ότι την καθοριστική αυτή λειτουργία την ασκεί το ε ί δ ο ς του τονισμού. Γιατί στην πράξη, δεν είναι η έ ν τ α σ η, δηλαδή ο “δυναμικός” τονισμός, αλλά είναι η “μελωδική” εκφορά της συλλαβής αυτό που προσλαμβάνεται από τον ακροατή ως τονισμός! Αυτό είναι κάτι που μπορεί εύκολα να το διαπιστώσει κανείς πειραματικά, προφέροντας δυνατότερα τις άτονες συλλαβές σε μια λέξη, προβάλλοντας όμως, έστω και με ελάχιστη προσπάθεια, το μελωδικό στοιχείο στη συλλαβή που φέρει τον τονισμό της λέξης. Υπάρχει, βέβαια, και η προσφυγή στον Η/Υ. Εκείνο, όμως, που είναι πραγματικά ακατανόητο, είναι η θεωρία του “μονοτονικού”, τη στιγμή που όταν μιλάμε, ο καθένας θα προσέξει ότι χρησιμοποιούμε τονισμούς “οξείς”, “βαρείς”, ακόμα και “περισπώμενους” ─ και αυτό όχι από καμιά κακή συνήθεια, αλλά για να κάνουμε σαφές το τί ακριβώς εννοούμε όταν μιλάμε! Γιατί βέβαια, “οξεία”, “βαρεία” ή “περισπωμένη” είναι η ομιλούσα φωνή, και όχι απλώς τα “σημεία της στίξεως” που την αναπαριστούν. Ένα απλό παράδειγμα θα αποσαφηνίσει την κατάστασηˑ Τι θέλει να πει ακριβώς η φράση “Ο ΠΕΤΡΟΣ ΗΡΘΕ ΣΗΜΕΡΑ”; Σημαίνει: α) Ο Πέτρος ὴρθε σὴμερα ή β) Ο Πὲτρος ήρθε σὴμερα ή γ) Ο Πὲτρος ὴρθε σήμερα ;! Και μπορεί να φαίνεται αστείο το παράδειγμα, αλλά ας σκεφτούμε το πόσες φορές αναρωτιόμαστε για το τί ακριβώς θέλει να πει ο ποιητής, σ’ έναν απλό στίχο όπως, λ.χ.,: “Γλυκυτατη φωνη βγαν’ η κιθαρα”ˑ είναι άραγε όλες οι λέξεις το ίδιο τονισμένες;…

85 Γιάννης Ιωαννίδης

Ακαταμάχητο τεκμήριο σχετικά με τον τονισμό των λέξεων είναι και η “εκφώνηση”, δηλαδή η σχεδόν μεγαλόφωνη ανάγνωση των ιερών κειμένων στην εκκλησία, όπως του Ευαγγελίου κλπ.. Η μελωδική αυτή ανάγνωση ακολουθεί, εκτός από τα νοήματα, και τα σημεία της στίξεως (οξεία, βαρεία, περισπωμένη) ˑ και αξίζει να σημειωθεί, ότι τα σημεία αυτά θεωρήθηκαν (κυρίως από ξένους μελετητές) ως μουσική σημειογραφία, η οποία ονομάστηκε Εκφωνητική Σημειογραφία, και η οποία, γύρω στον δέκατο αιώνα οδήγησε στην επινόηση των συμβόλων, των γνωστών “νευμάτων” της Βυζαντινής Μουσικής, αυτά που στη συνέχεια οδήγησαν στην επινόηση της κλασικής μουσικής σημειογραφίας με το Πεντάγραμμο και το Φθογγόσημα. Το ζήτημα του τονισμού όμως, συναρτάται με την Ποίηση και για έναν ακόμη σοβαρό λόγο: το είδος του τονισμού συνδέεται στενά με την ταχύτητα της εκφοράς των λέξεων, συνεπώς και με τη ρυθμική ιδιοσυστασία του στίχου! Συγκεκριμένα, η πορεία των συλλαβών που οδηγούν στην οξυνόμενη συλλαβή εμφανίζει κάποια επιτάχυνση. Στη λέξη “αρχικατάσκοπος” λ.χ. γίνεται άμεσα αισθητή η επιτάχυνση τριών πρώτων συλλαβών, σε αντίθεση με κάποια επιβράδυνση των τριών τελευταίων. Και εδώ ερχόμαστε σε μιαν άλλη ιδιοτυπία της ελληνικής γλώσσας, στην οποία στις σύν-θετες λέξεις ο τονισμός μεταφέρεται στην τ ε λ ε υ τ α ί α μόνο λέξη, ενώ όλες οι άλλες συλλαβές κυλούν άτονες, σε αντίθεση προς ό,τι συμβαίνει στις περισσότερες ξένες γλώσσες, όπου κατά κανόνα στις σύνθετες λέξεις η κάθε μια διατηρεί το δικό της τονισμό. Είναι προφανές, λοιπόν, ότι αυτό το φαινόμενο καταρρίπτει και από αυτή την πλευρά τη θεωρία περί “ισόχρονων συλλαβών” της Νεοελληνικής, με συνέπεια να χάνει το νόημά της και όλη αυτή η κατηγοριοποίηση των στίχων με βάση τον αριθμό των συλλαβών και μόνο· και θα ήταν πολύ ενδιαφέρον να μας έλεγαν οι “συλλαβομετρητές” αν η λέξη “ασημοχρυσοποίκιλτος” έχει ισόχρο-νες συλλαβές και αν το Μέτρο της είναι ιαμβικό ή τροχαïκό… Γιατί βέβαια, όποιος έχει διαβάσει έστω και λίγα ποιήματα, δεν μπορεί να μην έχει νοιώσει ότι ένα ποίημα είναι ένας ζωντανός οργανισμός, με το δικό του “παλμό”, τον οποίο μεταδίδει και στον κατά οποιοδήποτε τρόπο δέκτη του. Και είναι αυτός ο παλμός, δηλαδή ο χαρακτηριστικός ρυθμός του ποιήματος στον οποίο υποτάσσονται όλα τα άλλα στοιχεία του στίχου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, σχετικά με όλα αυτά, έχουν όσα γράφει ο Σολωμός στις σημειώσεις του (όπως μας τις μεταφέρει ο Πολυλάς): “ο θεμελιώδης ρυθμός του ποιήματος ας είναι, από την αρχή ως το τέλος, το Κοινό και το Κύριο, ριζωμένα με τη γλώσσα”. Και πιο κάτω σημειώνει: “Εις τούτο θα φθάσει τινάς με τρόπον απλό, πλούσιον όμως από δεσίματα, θρέφοντας τη Μορφή

86 Η ΜΟΥΣΙΚΉ ΤΗΣ ΠΟΊΗΣΗΣ ─ ΔΙΟΝΎΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΌΣ

με τύπους δημοτικούς, λ.χ. ετοιμοθάνατος – χρυσοπηγή – χρυσοπράσινα κ.ἂ.”. Είναι ολοφάνερο, ότι ο Σολωμός είχε συλλάβει τις πολλαπλές αρετές αυτών των σύνθετων λέξεων ─ εκφραστών μιας καθαρά “ποιητικής” προδιάθεσης ενός λαού, ο οποίος από την ομηρική εποχή μέχρι και σήμερα δεν παύει να εμπλουτίζει τη γλώσσα του με λεκτικούς σχηματισμούς, που έχουν ιδιαίτερο “χρώμα” και “άρωμα”, που υπερβαίνουν το κύριο νόημα της λέξης, αλλά που έχουν και μιαν ιδιότυπη ρυθμική πλαστικότητα· γιατί βέβαια, άλλο άκουσμα, άλλη εικόνα, και άλλο σχήμα έχει το “ηλιοβασίλεμα”, και άλλο “η δύση του ήλιου”, και ακόμα πιο πολύ “η δύσις του ηλίου”… Αυτοί, τώρα, οι “δημοτικοί τύποι” όπως τους χαρακτηρίζει ο Σολωμός, εκτός των άλλων, με τη ρυθμική τους ευελιξία βοηθούν στη διαφοροποίηση της χρονικής διάρκειας των συλλαβών, άρα και στην εμπέδωση του “θεμελι- ώδους ρυθμού” του ποιήματος (ανεξάρτητα από τις όποιες εσωτερικές εναλ- λαγές “ποδών”, ιαμβικών, τροχαïκών κλπ), συμβάλλοντας έτσι και στην, κατά κάποιο τρόπο, εξομοίωση του ποιητικού με το μουσικό Μέτρο ─ το οποίο λει- τουργεί και αυτό ως ένα σταθερό πλαίσιο, μέσα στο οποίο κινούνται σε ελεύ- θερους συνδυασμούς τα επιμέρους χαρακτηριστικά ρυθμικά σχήματα, τα μου- σικά Μοτίβα. Αξίζει όμως σ’ αυτό το σημείο να αναφερθούμε σε κάτι που σημειώνει, ανάμεσα σε πολλές άλλες ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις ο Νικόλαος Μάντζαρος, σχετικά με τους στίχους του Σολωμού: “….δημιουργεί αυθόρμητα το μεγαλύτερο μέρος τους με το τραγούδι, αυτοσχεδιάζοντας μελωδίες, όπου ακούεται η πραγματική έκφραση του ποιητικού νοήματος, καθορισμένου από ένα πνεύμα ηχητικό”, και παρακάτω: “….σχηματίζονται νέες ρυθμικές ηχητικότητες, που προέρχονται από τους πιο τεχνικούς συνδυασμούς των μακρών και των βραχέων, όπου με τον πιο αρμονικό τρόπο ο ποιητής μας εναρμονίζει με πολλές τομές τους τόνους του στίχου, που δίνουν στη σκέψη την πραγματική ηχητική του έκφραση, δηλαδή την πραγματική του μορφή, ξεπερνώντας κάθε άλλο στίχο γνωστό ως τα τώρα, και σχηματίζοντας νέους πόδες πολυσύλλαβους μιας μόνο ηχητικότητας, ανάλογους με τους αρχαίους ελληνικούς, που βασίζονταν στο τετραχορδικό μουσικό σύστημα εκείνου του καιρού, ενώ εκείνοι του Σολωμού προέρχονται από το νεώτερο οχταχορδιακό σύστημα”. Ένα πρώτο σχόλιο στις πολύτιμες, αποκαλυπτικές και πραγματικά σοφές παρατηρήσεις του επίσης μεγάλου Μάντζαρου θα ήταν να σημειώσουμε, ότι με τη δημιουργία του δομικού σχήματος της μουσικής “Περιόδου” (του σχήματος που λειτουργεί με βάση τη διπολική σχέση Τονικής ̵ Δεσπόζουσας),

87 Γιάννης Ιωαννίδης

του βασικού δηλαδή κυττάρου του Τονικού Μουσικού Συστήματος (του “οχταχορδιακού” κατά τον Μάντζαρο), και το οποίο κυριαρχεί την Εποχή του Σολωμού, είναι ιστορικά συνδεδεμένος ο Δεκαπεντασύλλαβος Στίχος (ο επί πολλούς αιώνες επικρατέστερος, ο “εθνικός” στίχος του ελληνικού λαού), και ο οποίος αποτελεί ίσως και την πεμπτουσία της σολωμικής στιχουργίας. Γιατί πράγματι, στο Δίστιχο του Δεκαπεντασύλλαβου, ο πρώτος στίχος καταλήγει σε “ανοικτό” τέλος (Δεσπό-ζουσα), και ο δεύτερος σε “κλειστό” (Τονική)! Ιδιαίτερη σημασία επίσης, έχει η αναφορά του Μάντζαρου στη χρήση των Τομών στους στίχους του Σολωμού· γιατί στην πράξη η έννοια και η σημασία Τομής είναι από τις μεγαλύτερες παρανοήσεις που συναντάμε στις περί στιχουργίας μελέτες (κάπου, μάλιστα διαβάζουμε, ότι όταν απαγγέλουμε ένα μεγάλο στίχο σταματάμε κάπου για να ξεκουράσουμε τη φωνή μας!…). Στην πραγματικότητα η Τομή είναι και αυτό κάτι που επιβάλλεται από τον “θεμελιώδη ρυθμό”, και γίνεται για να διασφαλίσει την ισορροπημένη και αρμονική διαδοχή των ρυθμικών σχημάτων στα δύο Ημιστίχια , όταν αυτό είναι απαραίτητο. Η Τομή είναι μετρημένος χρόνος, ακριβώς όπως είναι μετρημένες και οι Παύσεις στη μουσική, και συμβολίζεται με Λ (Λείμμα). Στο παρακάτω παράδειγμα, ένα Δίστιχο από το Ακριτικό Έπος, στον πρώτο στίχο είναι προφανές ότι δεν απαιτείται Τομή, ενώ στον δεύτερο η Τομή είναι αναπόφευκτη. Και στους δύο στίχους πάντως γίνεται αισθητή η ανάγκη ενός τελικού Λείμματος, για να “τετραγωνιστεί” αρμονικά ο θεμελιώδης ρυθμός:

Σαν τ’ άκουσαν οι άρχοντας κι’ οι μητροπολιτάδες Λ Τους κακοφάνηκε πολύ ΛΛ κι’ έσκυψαν το κεφάλι Λ

Διαπιστώνουμε αμέσως εδώ, ότι ο πρώτος στίχος έχει δεκαέξι Χρόνους (“χρόνους πρώτους” τους είχε ονομάσει ο Αριστόξενος – 3ος αι. π.Χ.), ενώ ο δεύτερος έχει δεκαοκτώ ─ αλλά ότι και οι δύο έχουν δεκαπέντε συλλαβές. Πράγμα που επιβεβαιώνει το ότι το κύριο γνώρισμα του Δεκαπεντασύλλαβου δεν είναι ο αριθμός των συλλαβών, αλλά η οργάνωση των Χρόνων σε ένα σταθερό, αυτόνομο ρυθμικό σχήμα, μέσα στο οποίο εντάσσονται αρμονικά οι συλλαβές! Ο Σολωμός εργάζεται και με τους δύο τύπους, αν και αυτοί με τους δεκαοκτώ Χρόνους μπορούν ίσως να θεωρηθούν κάπως πιο περίτεχνοι. Στο παρακάτω παράδειγμα έχουμε έναν τέτοιο στίχο, όπου δεν μπορεί να μη θαυμάσει κανείς τον πλούτο των εκφραστικών μέσων, όπως περίπου τα περιγράψαμε στα προηγούμενα, που δημιουργούν μιαν “ατμόσφαιρα”, η οποία όχι απλώς περιβάλλει, αλλά φορτίζει έντονα συγκινησιακά την έξοχα διατυπωμένη περιγραφικά “εικόνα”:

88 Η ΜΟΥΣΙΚΉ ΤΗΣ ΠΟΊΗΣΗΣ ─ ΔΙΟΝΎΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΌΣ

Άκρα του τάφου σιωπή ΛΛ στον κάμπο βασιλεύει Λ

Και πράγματι, κατά την ανάγνωση – απαγγελία αυτού του στίχου, δια- πιστώνεται αμέσως, τόσο η διαφορά των “μακρών” συλλαβών (των υπογραμ- μισμένων στο παράδειγμα), όσο και η “βραχύτητα” της συλλαβής “στον” (και αντιθέτως η επιτάχυνση των συλλαβών “βασι”) αλλά και η αναγκαιότητα της Τομής, η οποία διασφαλίζει τη ρυθμική αρμονία των δύο Ημιστιχίων. “Μήγαρις έχω άλλο στο νου μου, πάρεξ ελευθερία και γλώσσα;” δηλώνει ο Ποιητής στην αρχή του περίφημου “Διαλόγου”. Όμως, αυτό που του αποδίδεται, ότι αγωνιζόταν για τη γενική επικράτηση της Δημοτικής είναι άλλη μια παρανόηση· εκείνο το οποίο τον ανησυχεί και για το οποίο αγωνίζεται είναι το μη “σηκώσουν τη γλώσσα” του λαού. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι θα δεχόταν να “σηκώσουν” και την, έστω και “ψυχρή” αλλά επιστημονικά ακριβόλογη γλώσσα των συγγραμμάτων των σοφών λογίων και συμπολιτών του Μουστοξύδη ή Βράïλα-Αρμένη. Και η παραδοχή του, επίσης στον Διάλογο, ότι ο Πλάτων δεν έγραφε “καθώς μιλούσε ο λαός” δεν αφήνει καμιάν αμφιβολία πάνω σ’ αυτό. Ο Σολωμός δεν μπορούσε να μην υπερασπιστεί τη γλώσσα του λαού, πρώτα-πρώτα γιατί αυτή είναι η γλώσσα της Ποίησης (από την οποία και δανείζεται τύπους δημοτικούς “θρέφοντας τη Μορφή”) αλλά γιατί είχε κατανοήσει, ότι με την απώλειά της θα είχε χαθεί ένα μεγάλο μέρος από τον ανεκτίμητο πλούτο της ελληνικής γλώσσας.

89 Γιάννης Ιωαννίδης

90 Αλεξάνδρα Καββαδία, Νάσος Λαβράνος

Αρχειακή τεκμηρίωση των σχέσεων Ανδρέα Μεταξά και Διονυσίου Ρώμα – Επιτροπής Ζακύνθου μέσα από την αλληλογραφία τους κατά το διάστημα 1822 – 1826

Ο Κόμης Ανδρέας Μεταξάς του Πέτρου (κλάδος των Αναστασάτων /1790-1860) γεννήθηκε στο Αργοστόλι και ο κλάδος του προέρχεται από τον ιστορικό οίκο των Μεταξάδων της Κωνσταντινούπολης1. Στον κλάδο αυτό της οικογένειας Μεταξά είχε καλλιεργηθεί ένα κλίμα ρωσοφιλίας που είχε ρίζες την εκ παραδόσεως ρωσόφιλη τοποθέτηση των Μεταξάδων. Ο Ανδρέας Μεταξάς ήταν ο δευτερότοκος γιος του Πέτρου Μεταξά και της Βιολέτας Λοβέρδου και είχε άλλα τρία αδέλφια, τον Αναστάσιο, τον Παΐσιο και τον Ιωάννη. Εξάδελφός του ήταν ο Κωνσταντίνος Μεταξάς του Νικολάου, συμπολεμιστής του στη μάχη του Λάλα. Συγκεκριμένα ο πατέρας του Πέτρος Μεταξάς κατά την περίοδο των Ορλωφικών (1769) είχε φυλακισθεί προληπτικά από τους Ενετούς, για να μην πολεμήσει στον Μοριά εναντίον των Τούρκων στον μεγάλο ξεσηκωμό, που είχε υποκινηθεί από τους Ρώσους. Την οικογενειακή αυτή παράδοση της φιλικής στάσης προς τη Ρωσία ο Ανδρέας Μεταξάς διατήρησε στον κατοπινό δημόσιο βίο του, γενόμενος αργότερα αρχηγός το Ρωσικού κόμματος. Ο Μεταξάς είχε λάβει την εγκύκλια μόρφωση στον τόπο του, γνώριζε άπταιστα γαλλικά και ιταλικά, επιδιδόταν στην μελέτη των κλασσικών γραμμάτων και ασκούσε το επάγγελμα του δικολάβου. Άτομο φιλελεύθερων φρονημάτων, πνεύμα ανήσυχο αντέδρασε έντονα στο ημιαποικιοκρατικό καθεστώς του πρώτου Άγγλου αρμοστή Θ. Μαίτλαντ, με συνέπεια να γίνει σύντομα ύποπτος στο καθεστώς. Μυήθηκε φιλικός το 1819 από τους πρώτους Κεφαλλονίτες2. Αρχές Μάρτη του 1821 ο Ανδρέας Μεταξάς μαζί με τον αδελφό του Αναστάσιο Μεταξά, τον Κωνσταντίνο Μεταξά (κλάδου Ατζολάτων ή Ατζολακάτων) και τους Γεράσιμο και Κωνσταντίνο Φωκά, επικεφαλής ένοπλου σώματος αποβιβάστηκαν στην Γλαρέντσα της Ηλείας και συμμετείχαν στην

1. Ευγένιος Ρίζος Ραγκαβής, «Livre d’ Or de la Noblesse Ionienne, II Cephalonie,» (L-Z), εκδόσεις Ελευθερουδάκη, Αθήναι , 1926, σ. 468. 2. Βαλέριος Γ. Μέξας «Οι Φιλικοί», (με ονομαστικό κατάλογο μελών της Φιλικής Εταιρίας εκ του Αρχείου Σέ- κερη), – Προλεγόμενα σ. ιβ, Αθήνα, 1937.

91 Αλεξάνδρα Καββαδία, Νάσος Λαβράνος

μάχη του Λάλα, στην οποία ο Μεταξάς τραυματίσθηκε στα δύο του χέρια3. Λόγω της ανδρείας, που επέδειξε στη μάχη αυτή, ο Μεταξάς έλαβε το προσωνύμιο του «Κόντε Λάλα». Στη συνέχεια ο Μεταξάς δραστηριοποιήθηκε κυρίως στο πολιτικό πλαίσιο της επανάστασης. Συνδέθηκε με τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, που ήταν αρχηγός του στρατιωτικού κόμματος με ρωσόφιλη τοποθέτηση και σύντομα λόγω της μόρφωσης και της οξυδέρκειάς του έγινε ο πολιτικός του σύμβουλος. Το 1822 διορίσθηκε Υπουργός Αστυνομίας και τον Απρίλιο του 1826 Υπουργός Πολέμου. Για ορισμένο χρονικό διάστημα ο Μεταξάς υπήρξε και μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής, που εκλέχθηκε από την Β΄ Εθνοσυνέλευση περί τα τέλη του 1823, ακολούθησε όμως τις γνωστές περιπέτειες και διώξεις της ομάδας των στρατιωτικών από την πολιτικά αντίπαλη ομάδα των προεστών της Πελοποννήσου. Ο Μεταξάς ήταν επόμενο να υποστεί τα επίχειρα των δύο εμφύλιων συγκρούσεων, ωστόσο παρέμεινε πιστός στη φιλία και στην αρχική τοποθέτησή του στην πλευρά των στρατιωτικών και αφοσιωμένος στο πρόσωπο του Θ. Κολοκοτρώνη. Εδώ αξίζει να αναφερθεί η διπλωματική αποστολή του Α. Μεταξά, ο οποίος κατ΄ εντολή του Εκτελεστικού μαζί με τον Παλαιών Πατρών Γερμανό και τον Γεώργιο Μαυρομιχάλη ανέλαβαν να έλθουν σε επαφή με εκπροσώπους των ανακτοβουλίων στο Συνέδριο της Βερόνας, προκειμένου να επιδώσουν το Ψήφισμα της Προσωρινής Διοίκησης και να τους εξηγήσουν το αληθές νόημα και τα δίκαια της Ελληνικής επανάστασης4. Στο σημείο αυτό θα επιχειρήσουμε μια συνοπτική παρουσίαση της δράσης της άλλης μεγάλης πολιτικής προσωπικότητας, του Διονυσίου Κόντε Ρώμα μέχρι το Συνέδριο της Βερόνα (Νοέμβριος του 1822) και περαιτέρω στη διάρκεια της επανάστασης. Ο Διονύσιος Κόντε Ντε Ρώμα (1771-1857) γεννήθηκε στη Ζάκυνθο καταγόμενος από παλαιά αρχοντική οικογένεια του νησιού, ιταλικής προέλευσης. Ήταν γιος του Γεωργίου Κανδιάνου Ρώμα, γενικού Πρόξενου της Βενετίας στο Μοριά και της Ανδριανής Λοκατέλλη. Η οικογένεια Ρώμα είχε καταγραφεί στο βιβλίο των ευγενών το 1621 μαζί με άλλες 93 οικογένειες5. Ο Ρώμας έκανε λαμπρές σπουδές στην Ιταλία στις πολιτικές επιστήμες και στα γράμματα. Το 1796 με την επιστροφή του στη Ζάκυνθο διορίσθηκε πρόξενος

3. Κωνσταντίνος Μεταξάς «Απομνημονεύματα εκ της Ελληνικής Επαναστάσεως», Εν Αθήναις Τύποις Κτενά, 1878, σ. σ. 22, 23, 41. 4. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα μετ΄ εισαγωγής του εκδίδοντος Γρηγ. Καμπούρογλου, τ. Α΄, Αθήναι, 1901, σελ. λε’ 5. Ευγένιος Ρίζος Ραγκαβής , «Livre d’ Or de la Noblesse Ionienne, III Zante», εκδόσεις Ελευθερουδάκη, Αθήναι, 1927, σ. 224.

92 ΑΡΧΕΙΑΚΉ ΤΕΚΜΗΡΊΩΣΗ ΤΩΝ ΣΧΈΣΕΩΝ ΑΝΔΡΈΑ ΜΕΤΑΞΆ ΚΑΙ ΔΙΟΝΥΣΊΟΥ ΡΏΜΑ

Βενετίας στην Πελοπόννησο, με το από 21 Μαΐου 1796 Διάταγμα του Δόγη της Βενετίας Λουδοβίκου Μανίν. Ήταν η εποχή που ο Ρώμας γνωρίζεται προσωπικά και καλλιεργεί φιλικές σχέσεις με τις ονομαστές οικογένειες προκρίτων και οπλαρχηγών του Μοριά. Το 1803 και επί καθεστώτος Ρωσοτούρκων ο Ρώμας επιλέγεται από τον Αυτοκρατορικό Πληρεξούσιο του Τσάρου Γεώργιο Μοτσενίγο ως μέλος της 40μελούς συντακτικής επιτροπής για την σύνταξη του πλέον φιλελεύθερου για την εποχή του συντάγματος του 1803. Το 1806 ο Ρώμας ορίζεται Πρύτανης Κέρκυρας και σχετίζεται με σημαντικές προσωπικότητες της Επτανήσου, όπως με τον Ιωάννη Καποδίστρια, τον Σπυρίδωνα Ναράντζη, τον Ανδρέα Μουστοξύδη και άλλους. Την άνοιξη του 1806 υποδέχεται και φιλοξενεί στην κατοικία του στη Ζάκυνθο τον καταδιωκόμενο Θεόδωρο Κολοκοτρώνη6, όπως και άλλους οπλαρχηγούς και έκτοτε τον συνδέει μια αδελφική και αδιάσπαστη φιλία με το Γέρο του Μοριά. Επί Αυτοκρατορικών Γάλλων ως μέλος της Ιόνιας Γερουσίας (1809-1815) καλλιεργεί φιλικές σχέσεις με Γάλλους αξιωματούχους, όπως με τον Αυτοκρατορικό Επίτροπο Μ. Λεσσέψ και τον Διοικητή των Ιονίων νήσων Ντονζελό. Χάρις σε αυτές τις φιλίες ο Ρώμας εξασφαλίζει όχι μόνο την ασφαλή παραμονή του Κολοκοτρώνη και των άλλων οπλαρχηγών στα Επτάνησα7, παρά τις αξιώσεις του Αλή πασά για την παράδοσή τους, αλλά προωθεί σχέδια και μυστικές συνομιλίες με τους Γάλλους αξιωματούχους για προπαρασκευή κινήματος στον Μοριά. Ο Ρώμας στα χρόνια αυτά (1809-1815) αναδεικνύεται σε πρωταγωνιστή του μυστικού εταιρισμού στα Ιόνια νησιά και κυρίως στην Κέρκυρα και στην Ζάκυνθο, καθιστώντας τα νησιά αυτά κέντρα της ακμάζουσας τότε τεκτονικής κίνησης8. Χάρις στον εταιρισμό ανέπτυξε ένα δίκτυο διασυνδέσεων με υψηλά ιστάμενα πρόσωπα στον πολιτικό, στρατιωτικό και οικονομικό τομέα του ευρωπαϊκού χώρου, γεγονός που βοήθησε λίγο αργότερα την ελληνική επανάσταση, ιδιαίτερα στις κρίσιμες φάσεις που πέρασε και στην ανάγκη υλικής και πολιτικής στήριξης. Ο Ρώμας προτίμησε σταθερά για την άσκηση της πατριωτικής του δράσης την μυστικότητα και αφάνεια του παρασκηνίου και όχι την προβολή και δόξα του προσκηνίου, διότι πίστευε ότι κάτω από τις συγκεκριμένες συνθήκες του αγώνα, θα προσέφερε σαφώς περισσότερα στον τόπο ενεργώντας στο παρασκήνιο.

6. Ντίνος Κονόμος, «Ο Δ. Ρώμας και η Ελληνική Εθνεγερσία», Αθήνα, 1972, σ. σ. 22-23. 7. Ιωάννης Φιλήμων, «Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρίας», εν Ναυπλίω 1834, σ. σ. 110-112, Τάκης Κανδηλώρος, «Ο Αρματολισμός της Πελοποννήσου (1500-1821)», εν Αθήναις, 1924, σ. σ. 402-405. 8. Π. Κ. Κρητικός, «‘Ελληνικαί Τεκτονικαί Στοαί προ και κατά την Ελληνικήν Έπανάστασιν», Τεκτονικόν Δελτίον αρ. 54 , 1963, σ. 66.

93 Αλεξάνδρα Καββαδία, Νάσος Λαβράνος

Αξίζει να αναφερθεί ότι στα πρώτα χρόνια της Αγγλοκρατίας ο Ρώμας ήταν ένας από τους τέσσερις γερουσιαστές, οι οποίοι αντιτάχθηκαν στον απηνή αρμοστή Μαίτλαντ (1815-1823), ζητώντας με ψήφισμα της Ιόνιας Γερουσίας και σε συνεννόηση με τον Ιωάννη Καποδίστρια την ανασύσταση της Επτανήσου Πολιτείας (1803-1807) και την επάνοδο σε ισχύ του Συντάγματος του 18039. Ως συνέπεια της θαρραλέας στάσης του ο Ρώμας και οι άλλοι τρείς γερουσιαστές, καθώς και ο γραμματέας της Γερουσίας Κατσαϊτης καθαιρέθηκαν αυθαίρετα και κατ΄ουσίαν από τον Μαίτλαντ, τυπικά όμως με απόφαση της ελεγχόμενης από αυτόν Γερουσίας. Αρχές του 1819 στη Ζάκυνθο ο Ρώμας μυείται στη Φιλική Εταιρία από τον απόστολο της φιλικής τον Αριστείδη Παπά. Μάλιστα το αφιερωτικό γράμμα του Ρώμα αναφέρεται στο έργο του ιστορικού της επανάστασης Ι. Φιλήμονα, το γνωστό Ιστορικόν Δοκίμιον περί της Φιλικής Εταιρίας. Εξάλλου από επιστολή του ελληνοδιδάσκαλου της Ζακύνθου, Θεοδοσίου Δημάδη, προκύπτουν ο τό- πος, ο χρόνος και ο κατηχητής του Ρώμα10. Στη συνέχεια ο Ρώμας κατήχησε άλ- λους ευγενείς, όπως τον Καίσαρα Λογοθέτη, τον Βολτέρα, τον Αντώνιο Σαντρί- νη, τον κεφαλονίτη άρχοντα και φίλο του Μαρίνο ή Μαρή Μεταξά και άλλους. Με επιστολή του Αρχηγού της Υπέρτατης Αρχής Αλέξανδρου Υψηλάντη για τη Ζάκυνθο ορίσθηκαν ο Ρώμας και ο Αναστάσιος Φλαμπουριάρης, πρώην γερουσιαστής και εισαγγελέας του Ιονίου Κράτους ως μέλη της πρώτης Εφορίας της Φιλικής στη Ζάκυνθο11. Όμως το 1820 ο Μαίτλαντ απειλεί τον μεν Ρώμα με σύλληψη, τον δε Φλαμπουριάρη, ήδη συλληφθέντα, τον φυλακίζει στο Παλαιό Φρούριο της Κέρκυρας. Υπό αυτές τις αφόρητες συνθήκες ο Ρώμας αποφασίζει την αυτοεξορία του στη Βενετία το Σεπτέμβριο του 1820, για να τον ακολουθήσει μετά από λίγους μήνες εκεί και ο Φλαμπουριάρης. Ο Ρώμας παρέμεινε αυτοεξόριστος στη Βενετία μέχρι τον Αύγουστο του 1824. Όταν η τριμελής ελληνική αντιπροσωπεία, προηγηθέντος του Ανδρέα Μεταξά, είχε καταφθάσει το Νοέμβριο του 1822 στην Αγκώνα, για να επιδώσει στους βασιλείς του Συνεδρίου της Βερόνα (από 6 Οκτωβρίου μέχρι

9. Γεράσιμος Μαυρογιάννης, «Ιστορία των Ιονίων Νήσων αρχομένη τω 1797 και λήγουσα τω 1815», τ. 2ος , εν Αθήναις, 1889, σ. 281, Παναγιώτης Χιώτης, «Σειρά Ιστορικών Απομνημονευμάτων», τ. 3ος, Κέρκυρα, 1863, σ. 934. 10. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, επιμέλεια του εκδίδοντος Γρ. Καμπούρογλου, (1819-1825), «Εισαγω- γικά Μελετήματα (η Φιλική Εταιρία), εν Ζακύνθω», τ. Α΄, Αθήναι, Τυπ. της Κορίννης, 1901, σ. ιε΄. 11. Παλαιών Πατρών Γερμανός, «Υπομνήματα περί της Επαναστάσεως της Ελλάδος από του 1820 μέχρι του 1823», Εν Αθήναις 1837, σ. 7, Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, τ. Α΄, ό. π., (Επιστολή Αρ. Παπά προς τον Δ. Ρώμα – Πάτρα, 5 Μαΐου 1819), σ.σ. 3-4.

94 ΑΡΧΕΙΑΚΉ ΤΕΚΜΗΡΊΩΣΗ ΤΩΝ ΣΧΈΣΕΩΝ ΑΝΔΡΈΑ ΜΕΤΑΞΆ ΚΑΙ ΔΙΟΝΥΣΊΟΥ ΡΏΜΑ

2 Δεκεμβρίου 1822) το Ψήφισμα της Προσωρινής Διοίκησης, καίτοι δεν τους επετράπη με άνωθεν εντολή η έξοδός τους από το τοπικό λοιμοκαθαρτήριο, ο Ρώμας μέσω φιλικών του προσώπων κατόρθωσε και παρέλαβε το ψήφισμα από το λοιμοκαθαρτήριο της Αγκώνα. Στη συνέχεια το διαβίβασε με αξιοθαύμαστο τρόπο και μέσω των φιλικών προς αυτόν διαύλων και διασυνδέσεων στους αρχηγούς και εκπροσώπους των ευρωπαϊκών αυλών, που συνεδρίαζαν στην αποκλεισμένη και καλώς φυλασσόμενη Βερόνα. Αυτή είναι η πρώτη επαφή και συνεργασία του Ανδρέα Μεταξά με τον Διονύσιο Ρώμα στο χρονικό διάστημα 1821-1825. Η σύντομη αλληλογραφία τους στο διάστημα αυτό σχετίζεται, τόσο με το γεγονός της παραμονής της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Βενετία, όσο και με την απόπειρα μιας μικρής ομάδας Ελλήνων που διέμεναν στο εξωτερικό για την εμπλοκή του Μεταξά και του Ρώμα στο πλαίσιο των ενεργειών τους για την προώθηση του Ιερώνυμου Βοναπάρτη, ως ηγεμόνα της Ελλάδας. Την επιλογή αυτή, στην οποία φαίνεται ότι δεν είχε ανάμιξη ο Μεταξάς ,απέρριψε ο Ρώμας οριστικά, όπως προκύπτει από την αλληλογραφία και τη σχετική βιβλιογραφία, που παρατίθεται ακολούθως. Συγκεκριμένα λήγοντος του Νοεμβρίου 1822 ο Ρώμας κατόρθωσε να διοχετεύσει την Ικετήρια Αναφορά της Προσωρινής Διοίκησης των Ελλήνων προς τους βασιλείς που συμμετείχαν στο συνέδριο της Βερόνας, μέσω των δύο φιλικών του επίσημων προσώπων, που λειτούργησαν ως δίαυλοι πρόσβασης προς το συνέδριο. Τα πρόσωπα αυτά ήταν ο εκ Ζακύνθου πρόξενος της Ρωσίας στη Βενετία Σπυρίδων Ναράντζης, στενός φίλος του Ι. Καποδίστρια και πατριώτης, καθώς και ο Καρδινάλιος Μπενβενούτι, Διοικητής της Αγκώνα και προσωπικός φίλος του Δ. Ρώμα. Ειδικότερα για τον ακριβή τρόπο διακίνησης της Αναφοράς μέσω των δύο αυτών επίσημων προσώπων στους σύνεδρους της Βερόνας, δεν έχουν βρεθεί γραπτά στοιχεία (επίσημα έγγραφα, επιστολές κλπ), τα οποία να επιμαρτυρούν το γεγονός ή να παρέχουν περισσότερα στοιχεία. Το γεγονός αυτό όμως επιβεβαιώνουν οι δύο ιστορικοί της επανάστασης, ο Ιωάννης Φιλήμων στη νεκρολογία του για τον Διονύσιο Ρώμα, που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Αιών» και ο ιστορικός της επανάστασης Νικόλαος Σπηλιάδης στα γνωστά Απομνημονεύματά του12. Συγκεκριμένα ο Φιλήμων γράφει μεταξύ άλλων: «Ματαιουμένης της αποστολής των Ικετών ότε και αύτη η εκ του λοιμοκαθαρτηρίου της Αγκώνος έξοδος αυτών εκωλύετο, ο Ρώμας δραμών

12. Νικόλαος Σπηλιάδης, «Απομνημονεύματα /Συνταχθέντα υπό του Ν. Σπηλιάδου δια να χρησιμεύσωσιν εις την Νέαν Ελληνικήν Ιστορίαν, Τ.Α΄, Τυπογραφείον Χ. Ν. Φιλαδελφέως, Αθήνα, 1851, σ. σ. 502, 503.

95 Αλεξάνδρα Καββαδία, Νάσος Λαβράνος

εκ της Βενετίας ανέλαβε και κατόρθωσε την παράδοσιν της γενικής προς τους Ηγεμόνας Αναφοράς εισελθών και εξελθών άγνωστος από την Βερώνην». Τελικά μόνο στο αρχείο του Δ. Ρώμα βρέθηκαν μεταξύ άλλων δύο όμοιες επιστολές με ημερομηνία 3 Νοεμβρίου 182213, με αποδέκτες η μία τον πρεσβευτή της Γαλλίας και η άλλη τον πρεσβευτή της Νεάπολης, που έφεραν την υπογραφή του Ανδρέα Μεταξά, με τις οποίες παρακαλούνται να επιδώσουν οι πρεσβευτές τις συνημμένες αναφορές προς τους Βασιλείς τους, αν όμως συμμετέχουν οι ίδιοι αυτοπροσώπως του συνεδρίου, τότε να λάβουν γνώση του περιεχομένου οι κ.κ. πρεσβευτές. Μια άλλη περίπτωση, στην οποία έρχονται σε επαφή, έστω και έμμεση, εκείνη την περίοδο ο Διονύσιος Ρώμας με τον Ανδρέα Μεταξά είναι με αφορμή την προσπάθεια κάποιων Ελλήνων της Ιταλίας για την αναγόρευση ως Βασιλέα των Ελλήνων του Ιερώνυμου Βοναπάρτη. Στην υπόθεση αυτή μεταξύ άλλων προσώπων αναμίχθηκε και κάποιος από τη Χίο ονόματι Αντώνιος Φλαβιανός, φίλος των Μαυρομιχαλαίων και εχθρός του Μαυροκορδάτου14. Ο Φλαβιανός φαίνεται ότι παραπονέθηκε προς τον Δ. Ρώμα ότι δεν προσήλθε «προς τους εν τω καθαρτηρίω Αγκώνος γνωστούς φίλους, οίτινες βάσιν έβαλαν την οδηγίαν και τα φώτα της εκλαμπρότητός σας»15. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι ενδεχομένως και ο Δ. Ρώμας στην αρχή παραπεισθείς και καλόπιστα φερόμενος να έδειξε κάποιο ενδιαφέρον για το πρόσωπο του Ιερώνυμου Βοναπάρτη. Σύντομα όμως αντελήφθη ότι δεν επρόκειτο για σοβαρή περίπτωση, ούτε για κατάλληλο άτομο και ευθύς, μετά την με τον Ι. Καποδίστρια συνεννόησή του όχι μόνο δεν αναμίχθηκε αλλά και αντέδρασε αρνητικά. Πλην όμως οι επιτήδειοι τυχοδιώκτες, που τον ενέπλεξαν στην υπόθεση αυτή, εκμεταλλεύθηκαν πρόσκαιρα το όνομά του. Αυτός λοιπόν ο Φλαβιανός προσήλθε δήθεν εκ μέρους του Ρώμα προς τον εις Αγκώνα ακόμη διαμένοντα Ανδρέα Μεταξά και του έκανε κάποιες ανακοινώσεις, οι οποίες ανάγκασαν τον Μεταξά να παρατείνει την παραμονή του στην Ιταλία. Η μετέπειτα αναχώρηση του Μεταξά για την Ύδρα αναγγέλλεται στον Ρώμα με επιστολή του Φλαμπουριάρη16 . Στην επιστολή του αυτή ο Φλαμπουριάρης μεταξύ άλλων ειδοποιεί τον Ρώμα για την επιθυμία του Βιάρου Καποδίστρια να χορηγηθούν σε αυτόν υπό μορφή δανείου 800 τάλληρα για την οικογένεια

13. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα , τ. Α΄ , ό. π. σ. λε’. 14. Νικόλαος Σπηλιάδης, ό. π. , τ. Β΄ , σ. 60. 15. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, τ. Α΄ , ό. π. , σ. λζ’. 16. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, τ. Α΄ , ό. π. , σ. λθ’.

96 ΑΡΧΕΙΑΚΉ ΤΕΚΜΗΡΊΩΣΗ ΤΩΝ ΣΧΈΣΕΩΝ ΑΝΔΡΈΑ ΜΕΤΑΞΆ ΚΑΙ ΔΙΟΝΥΣΊΟΥ ΡΏΜΑ

του Μπότσαρη, κάτι που φυσικά δεν αρνήθηκε να κάνει ο Ρώμας. Τέλος ο Φλαμπουριάρης θεωρεί ως βεβαία την ανάκληση του Ρώμα από την εξορία του και τον ρωτάει για τον καθορισμό της επανόδου του στη Ζάκυνθο. Την ίδια χαρά και ικανοποίηση για το ενδεχόμενο επανόδου του Ρώμα στη Ζάκυνθο εκφράζει και ο Παλαιών Πατρών Γερμανός Συγκεκριμένα και σε σχέση με τα παραπάνω συμβάντα ο Ανδρέας Μεταξάς από την Αγκώνα με την από 3 Μαρτίου 1823 επιστολή του προς Δ. Ρώμα17 αναφέρεται σε κάποιον Φλαβιανό, που του ανακοίνωσε πράγματα για τον ίδιο τον Ρώμα (χωρίς να επεξηγεί στην επιστολή του τι είδους). Έτσι ο Μεταξάς συμπεραίνει ότι ο Ρώμας είναι της γνώμης πως ο ίδιος πρέπει να παραμείνει εκεί (στην Αγκώνα) και άλλο χρόνο. Κάνει επίσης λόγο για δυνατότητα λήψης δανείου από Γερμανία και προτείνει να ενημερωθεί γραπτά η διοίκηση, ώστε να λάβει ο ίδιος τα αναγκαία πληρεξούσια. Ζητεί επειγόντως την επιβεβαίωση αυτών από τον Ρώμα, γιατί το πλοίο του είναι στο λιμάνι υπό φόρτωση. Δεν γνωρίζουμε με ποιο τρόπο ακριβώς ο Ρώμας αντέδρασε στην επιστολή αυτή του Α. Μεταξά. Ένα όμως είναι βέβαιο, ότι ο Ρώμας, μετά από ενδελεχή έρευνα και έλεγχο προσώπων και πραγμάτων που έκανε, απέρριψε την λύση του Ι. Βοναπάρτη και θεώρησε τελικά τον Φλαβιανό επιπόλαιο και συνάμα επικίνδυνο τυχοδιώκτη, ο οποίος είχε αποπειραθεί να τον εμπλέξει στην υπόθεση αυτή, εκμεταλλευόμενος το όνομα και τη φήμη του και κυρίως την καλή προδιάθεσή του σε κάθε τι που θα μπορούσε να ωφελήσει την πατρίδα. Στην αναγκαστική υπερορία του στη Βενετία ο Ρώμας παρέμεινε από τα τέλη του 1820 μέχρι το καλοκαίρι του 1824, οπότε επέστρεψε στη Ζάκυνθο και ευθύς συνέστησε την τριμελή επιτροπή Ζακύνθου ή την γνωστή και ως Τρισυπόστατη Αρχή, αποτελούμενη από τον ίδιο και τους δύο ονομαστούς γιατρούς της Ζακύνθου τον Παναγιώτη Μαρίνο Στεφάνου, από ευκατάστατη αστική οικογένεια και τον Κωνσταντίνο Δραγώνα, αναμφισβήτητα αγγλόφιλο και προϊστάμενο του τοπικού Λοιμοκαθαρτηρίου. Πρόκειται για μια στρατηγικής σημασίας πολιτική πρωτοβουλία του Ρώμα, η οποία έγινε για την άντληση και μεγιστοποίηση των όποιων δυνατών διπλωματικών, πολιτικών και υλικών ωφελημάτων υπέρ της Ελληνικής επανάστασης, που προέκυψαν: α) από την επελθούσα μεταβολή της Αγγλικής πολιτικής ως προς το ελληνικό ζήτημα, με την ανάληψη του Υπουργείου των Εξωτερικών από τον Γεώργιο Κάννιγκ και β) από την έντονη δραστηριοποίηση των φιλελληνικών

17. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα ,τ. Α΄, ό. π. σ. 148 (το πρωτότυπο στην Ιταλική).

97 Αλεξάνδρα Καββαδία, Νάσος Λαβράνος

οργανώσεων και προσωπικοτήτων στην Ευρώπη για την υλική και πολιτική υποστήριξη του αγώνα. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια επιτροπή της οποίας εμπνευστής, εμψυχωτής και ιθύνων νους ήταν ο Ρώμας και συνεργάτες του τα άλλα δύο μέλη, που ο ίδιος επέλεξε. Τα μέλη αυτά συνεργάζονται και λειτουργούν άψογα στο πλαίσιο της γενικότερης καθοδήγησης του Ρώμα. Τονίζεται όμως ότι οι δύο γιατροί συνιστούσαν για τον αρμοστή Adam και το Αγγλοιόνιο καθεστώς μια ισχυρή εγγύηση ότι ο Ρώμας, ο οποίος ουδέποτε στη ζωή του υπήρξε αγγλόφιλος, αλλά και η όλη δράση της επιτροπής, δεν θα στρέφονταν κατά της Αγγλίας. Στο πλαίσιο της πολύπλευρης και πολυεπίπεδης τρίχρονης δράσης της επιτροπής Ζακύνθου για την εντός και εκτός Ελλάδος στήριξη υλική, ηθική και πολιτική της επανάστασης και συγκεκριμένα στο διάστημα του δευτέρου εξαμήνου του 1826 εντάσσεται και η δια της αλληλογραφίας επαφή και συνεργασία μεταξύ Α. Μεταξά και Δ. Ρώμα, καθώς και της Επιτροπής Ζακύνθου. Το 1826 υπήρξε το κατεξοχήν δίσεκτο έτος για την επανάσταση, η οποία φαινόταν να ηττάται, εξασθενημένη και διχασμένη από τους δύο εμφύλιους γύρους των ετών 1824-1825 αλλά και από το καλά εξοπλισμένο και οργανωμένο τακτικό στράτευμα του Ιμπραήμ πασά, που είχε εισβάλει στην καθημαγμένη πλέον Πελοπόννησο. Ο αγώνας διεξαγόταν κυρίως στην Πελοπόννησο από τον Γέρο του Μοριά με ισχνές, όχι κατάλληλα εξοπλισμένες και άτακτες δυνάμεις, χωρίς την αναγκαία υποστήριξη από την τότε Διοίκηση και με τη μορφή κυρίως του ανταρτοπόλεμου, ο οποίος εντοπιζόταν βασικά σε ορισμένους ορεινούς θύλακες αντίστασης σε Μοριά και Ρούμελη. Στο Αρχείο Δ. Ρώμα τ. Β΄ βρίσκονται καταχωρημένες δώδεκα (12) εν όλω επιστολές, από τις οποίες εννιά του Α. Μεταξά προς τον Δ. Ρώμα και την Επιτρο- πή Ζακύνθου, δύο της Επιτροπής Ζακύνθου προς τον Α. Μεταξά και μία επιστο- λή του Δ. Ρώμα προς τον Α. Μεταξά. Θα αναφέρουμε όμως συμπληρωματικά και άλλες έξη (6) επιστολές, ήτοι δύο επιστολές από την Διοίκηση του Κεφαλληνο- ζακυνθινού σώματος προς την Επιτροπή Ζακύνθου, μία επιστολή της Διοικητι- κή Επιτροπής Ελλάδος προς την Επιτροπή Ζακύνθου και τρεις επιστολές του Ιω- άννη Πέτα προς την Επιτροπή Ζακύνθου και τον Ρώμα, οι οποίες αφορούσαν την συγκρότηση, εξέλιξη και κατάληξη του σώματος αυτού, δηλαδή την οριστι- κή διάλυσή του και την ενσωμάτωσή του στο φιλοκυβερνητικό Επτανησιακό σώμα του Ιθακήσιου Διονυσίου Ευμορφόπουλου. Η σύσταση, η τύχη και η κα- τάληξη του Κεφαληνο-Ζακυνθηνού σώματος ήταν ένα καίριο και κρίσιμο θέμα, που ενδιέφερε άμεσα τόσο τον Α. Μεταξά, ο οποίος συμμετείχε στην προσω- ρινή διοίκησή του, όσο και την αντιπολιτευόμενη μερίδα των στρατιωτικών με

98 ΑΡΧΕΙΑΚΉ ΤΕΚΜΗΡΊΩΣΗ ΤΩΝ ΣΧΈΣΕΩΝ ΑΝΔΡΈΑ ΜΕΤΑΞΆ ΚΑΙ ΔΙΟΝΥΣΊΟΥ ΡΏΜΑ

επικεφαλής τον Θ. Κολοκοτρώνη. Άλλωστε όλοι οι βασικοί παράγοντες του σώ- ματος, ο Α. Μεταξάς και τα μέλη της διοίκησης του Κεφαληνο-Ζακυνθινού σώ- ματος απευθύνονται στον Ρώμα εξαρχής για οικονομική ενίσχυση, πολιτική και ηθική στήριξη, άλλοτε προσωπικά στον ίδιο και άλλοτε στην επιτροπή Ζακύν- θου. Κατά συνέπεια η συμπερίληψη και αυτού του μέρους της αλληλογραφίας, της οποίας αποστολείς ήταν κυρίως η προσωρινή διοίκηση του σώματος, κα- θώς και ο Α. Μεταξάς σε δύο περιπτώσεις, όπως επίσης και ο Ζακυνθινός Ι. Πέ- τας, ένα από τα μέλη της διοίκησης εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο των σχέ- σεων και της αλληλογραφίας του Α. Μεταξά με τον Δ. Ρώμα. Στην αλληλογρα- φία αυτή παραλήπτης κατά κανόνα παραμένει η επιτροπή Ζακύνθου. Γίνεται όμως σαφές ότι λόγω της ισχυρής προσωπικότητας του Δ. Ρώμα, η επιτροπή Ζακύνθου, καίτοι φαίνεται να λειτουργεί συλλογικά, αναμφισβήτητα κυριαρ- χείται από την δυναμική παρουσία του Ρώμα ως προς τις προς τα έξω σχέσεις και την συμπεριφορά της. Ως εκ τούτου η επιτροπή Ζακύνθου, που χρησιμο- ποιήθηκε σε πολλά κρίσιμα για την επανάσταση θέματα, ως προκάλυμμα των ενεργειών του Ρώμα, δεν θα αποφάσιζε θετικά ή αρνητικά για τα θέματα αυτά, χωρίς την προηγούμενη σύμφωνη γνώμη του Ρώμα. Στη συνέχεια παραθέτουμε τις επιστολές του Α. Μεταξά προς τον Δ. Ρώμα και την Επιτροπή Ζακύνθου κατά χρονολογική σειρά ως εξής: Στην από 12 Απριλίου 1826 επιστολή του από το Ναύπλιο (στην ελληνική γλώσσα) ο Α. Μεταξάς προς Δ. Ρώμα18 εκφράζεται θετικά και πολύ επαινετικά για το πρόσωπό του, όπως: «εγώ πάντοτε σας εστοχάσθην έναν των αξιωτέρων και ειλικρινεστέρων πατριωτών, ως και εκείνον οπού υπέρ πάντα άλλον εδούλευσεν απέξω την Ελλάδα, θυσιάζων χρηματικώς πολλά και ενεργών με τας γνώσεις του πολυειδώς όσα συμφέροντα. Τούτο ομολόγησα πάντοτε και θέλω ομολογήσει αδιστάκτως μέχρι τέλους». Στην συνέχεια ο Α. Μεταξάς του γνωστοποιεί ότι η Γ΄ Εθνική Συνέλευση αποφάσισε όπως η προσωρινή Διοίκηση προβεί στην σύναψη δανείου, πάντοτε όμως δια μέσου του Ρώμα και της επιτροπής Ζακύνθου, δεδομένου ότι όλα τα έγγραφα της Διοίκησης διευθύνονταν στο όνομα του Ρώμα. Μάλιστα την ίδια ακριβώς επιστολή με την ίδια ημερομηνία ο Α. Μεταξάς απευθύνει επίσης και στην επιτροπή Ζακύνθου19 τονίζοντας την απόφαση της Διοικητικής Επιτροπής τόσο για την σύναψη του

18. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, τ. Β΄, με επιμέλεια του Γρηγ. Καμπούρογλου (1826), Αθήναι, 1906, Τυ- πογραφείον Εστία, αρ. 93 (πρωτότυπο υπ΄ αρ. 149 στο Αρχείο Αλεξ. Ρώμα), σ. σ. 142-143. 19. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα , τ. Β , ό.π. αριθμός 96 (πρωτότυπο αρ. 650 Αρχείο Αλεξ. Ρώμα), σ. σ. 145, 146.

99 Αλεξάνδρα Καββαδία, Νάσος Λαβράνος

δανείου, όσο και για την διαπραγμάτευσή του μέσω της επιτροπής Ζακύνθου. Συμπληρωματικά αναφέρει ότι τα σχετικά με την επιτροπή Ζακύνθου έγγραφα τα κομίζει ο Σπυρίδων Θεοδωρόπουλος, άνθρωπος της εμπιστοσύνης του και συγχρόνως παρακαλεί την επιτροπή να δοθούν στον κομιστή 20 ή 25 δίστηλα τάλληρα, τα οποία θα επιστραφούν εν καιρώ. Προς τούτο δημοσιεύεται το από 19 Απριλίου 1826 έγγραφο20 της νεοσύστατης Διοικητικής επιτροπής από Ναύπλιο προς την επιτροπή Ζακύνθου να διαπραγματευθεί το δάνειο των 100.000 Ισπανικών ταλλήρων, σύμφωνα με τους όρους, που περιέχονται στην απόφαση της Γ΄ Εθνικής Συνέλευσης. Σημειώνεται στο ίδιο έγγραφο ότι με το δάνειο αυτό θα πληρωθούν προηγούμενων διοικήσεων διοικητικά χρέη, τα οποία αναδέχθηκε η νέα Διοικητική επιτροπή. Από τις παραπάνω επιστολές συνάγεται ότι ο Α. Μεταξάς προφανώς πολιτικά υποστηρίζοντας την νέα Διοικητική επιτροπή προέτρεξε αυτής, όσον αφορά την αποστολή των επιστολών του προς Δ. Ρώμα προσωπικά και την Επιτροπή Ζακύνθου, για να τους γνωστοποιήσει την εν λόγω απόφαση της Γ΄ Εθνοσυνέλευσης για την σύναψη δανείου και την ανάγκη διαμεσολάβησης και διαπραγμάτευσης των όρων του από την Επιτροπή Ζακύνθου. Ένα άλλο θέμα που διασυνδέει τον Α. Μεταξά με την επιτροπή Ζακύνθου ήταν η κατασκοπευτική δράση του Χρήστου Ζαχαρόπουλου ή Ζαχαριάδη, ιερολοχίτη και αγωνιστή του κινήματος του Αλ. Υψηλάντη και μετά της επανάστασης αλλά και ανθρώπου εμπιστοσύνης του Ρώμα και της Επιτροπής Ζακύνθου. Τα καθήκοντά του ήταν εκείνα του συνδέσμου και του αγγελιαφόρου εντολών ή διαβίβασης πληροφοριών μεταξύ της Επιτροπής και των στρατιωτικών ή πολιτικών προσωπικοτήτων της επανάστασης. Ήταν ο άνθρωπος που η Επιτροπή εμπιστευόταν για να φέρει σε πέρας ειδικές και επικίνδυνες αποστολές. Τον Ιούνιο του 1826 ο Ζαχαριάδης βρίσκεται στην Ύδρα σε εκτέλεση ειδικής – κατασκοπευτικής αποστολής. Για τις συνθήκες και την πορεία αυτής της αποστολής του Ζαχαριάδη, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο Ανδρέας Μεταξάς και ο Κωνσταντίνος Μεταξάς με την από 26 Ιουνίου 1826 επιστολή τους από το Ναύπλιο προς την Επιτροπή Ζακύνθου21 γνωστοποιούν ότι ο Ζαχαριάδης θα παραμείνει ακόμη στην Ύδρα και ο Μαυροκορδάτος θα ενημερώσει την επιτροπή περί των συνομιλιών, που πρόκειται να έχει

20. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, τ. Β΄, ό. π., (πρωτότυπο αρ. 4590 Αρχείου Εθνικής Βιβλιοθήκης), σ. 151, 152. 21. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, τ. Β΄, ό.π., αρ. 172 (πρωτότυπο αρ. 6790 Αρχείου Εθνικής Βιβλιοθή- κης), σ. 284, 285.

100 ΑΡΧΕΙΑΚΉ ΤΕΚΜΗΡΊΩΣΗ ΤΩΝ ΣΧΈΣΕΩΝ ΑΝΔΡΈΑ ΜΕΤΑΞΆ ΚΑΙ ΔΙΟΝΥΣΊΟΥ ΡΏΜΑ

με τον Ναύαρχο, τον οποίον δεν κατονομάζει. Στον Ζαχαρόπουλο, ο οποίος θα συντροφεύεται στην δράση του από τον Αναστάσιο Παπαλουκά, δήθεν έμπορο και πρόσωπο της εμπιστοσύνης του Μαυροκορδάτου, έχουν δοθεί λεπτομερείς οδηγίες για την άντληση συγκεκριμένων πληροφοριών από το Μεσολόγγι και τον Κάλαμο, με την από 26 Ιουνίου 1826 άλλη επιστολή22 των ίδιων αποστολέων προς την Επιτροπή Ζακύνθου. Σε συνέχεια των παραπάνω ενεργειών και δράσεων του Ζαχαρόπουλου έρχεται η από 25 Ιουλίου / 5 Αυγούστου 1826 επιστολή της Επιτροπής Ζακύνθου προς τον Α. Μεταξά23, στην οποία γίνεται λόγος για ένα πολεμικό σχέδιο που εξέθεσε ο Ζαχαριάδης στην Επιτροπή Ζακύνθου, αλλά πρωτίστως θα πρέπει να τεθεί υπόψη του συνταγματάρχη Gordon, μόλις αυτός επανέλθει στο Ναύπλιο. Αξίζει εδώ να σημειωθούν κρίσιμα στοιχεία που αναφέρονται στην επιστολή και είναι τα εξής: α) ότι ο Gordon συμφωνεί στην εκτέλεση της επιχείρησης υπό τον όρο ύπαρξης επαρκών δυνάμεων στην Ύδρα προς υπεράσπισή της από εχθρική επίθεση και β) ουδέν γράφεται για το συγκεκριμένο πολεμικό σχέδιο, το πιθανότερο για λόγους ασφαλείας. Ούτε κάτι σχετικό προκύπτει για την πολεμική αυτή επιχείρηση από την περαιτέρω αλληλογραφία τους ή από άλλη πηγή. Από τα συμφραζόμενα όμως συνάγεται ότι πρόκειται για κάποιο σχέδιο ναυτικού πολέμου κατά των Οθωμανών, που προετοιμαζόταν να υλοποιηθεί με κεντρική βάση την Ύδρα. Δεν γνωρίζουμε αν εφαρμόσθηκε ποτέ το σχέδιο αυτό και ποιο το αποτέλεσμα αυτών των συνεννοήσεων. Ο Α. Μεταξάς από το Ναύπλιο με την από 26 Ιουλίου 1826 επιστολή του προς την Επιτροπή Ζακύνθου24 ζητάει να εξυπηρετηθεί ο φίλος του Φώτιος Χρυσανθόπουλος, πρώτος υπασπιστής του Γενικού Αρχηγού Θ. Κολοκοτρώνη και συγκεκριμένα να διαφυλαχθεί η μετακομισμένη περιουσία του. Ειδικότερα στην επιστολή του συνιστά στην Επιτροπή Ζακύνθου τον Φ. Χρυσανθόπουλο, του οποίου η περιουσία (το πράγμα του, όπως αναφέρεται στην επιστολή) αποστέλλεται για εξασφάλιση στη Ζάκυνθο μετά την πτώση της Τριπολιτσάς, με το πλοίο του καπετάν Κωνσταντίνου Μπεναρδάκη. Ένα άλλο δείγμα της εμπιστοσύνης, με την οποία η Επιτροπή Ζακύνθου περιέβαλε τον Α. Μεταξά είναι η με την από 18/30 Ιουνίου 1826 επιστολή της

22. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, τ. Β, ό.π. αρ. 173 (πρωτότυπο 6790 Αρχείου Εθνικής Βιβλιοθήκης), σ.σ. 285-288. 23. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, τ. Β , ό.π. αρ. 378 (πρωτότυπο σχέδιο στην Ιταλική εκ των εγγράφων της οικογενείας Δραγώνα), σ.σ. 640, 541. 24. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, τ. Β , ό.π., αρ. 210 (πρωτότυπο αρ. 167 εκ του Αρχείου Αλεξ. Σ. Ρώμα) σ. σ. 343- 344.

101 Αλεξάνδρα Καββαδία, Νάσος Λαβράνος

σύσταση σ΄ αυτόν του φιλέλληνα Πετρίνι, όπως επίσης και του απαράμιλλου φιλέλληνα ιππότη Εϋνάρ. Τα παραπάνω προκύπτουν με την από 11/23 Ιουλίου 1826 επιστολή του Ανδρέα Μεταξά από το Ναύπλιο προς την Επιτροπή Ζακύν- θου25, με την οποία θεωρεί ευεργετική για την ελληνική επανάσταση τη δράση του φιλόκαλου και φιλέλληνα Πετρίνι, όπως και του μεγάλου φιλέλληνα Εϋνάρ και ένθερμου φίλου του Ι. Καποδίστρια. Η γνώμη του Α. Μεταξά για τους δύο εξαιρετικούς φιλέλληνες διατυπώνεται στην επιστολή του χαρακτηριστικά ως εξής: «Οι ενάρετοι άνθρωποι, όσοι τρέφουσι με τας βοηθείας των τους Έλληνας και τους εφοδιάζουσι με τα αναγκαία του πολέμου, ματαιούντες τους απαν- θρώπους και χαμερπείς σκοπούς των κερδαλεοφρόνων, …, είναι τόσον αξιο- σέβαστοι, όσον αφιλοκερδώς επιδαψιλεύουσι εις την Ελλάδα τας ευεργεσίας των, μη αφορώντες εις κανένα σκοπόν πολιτικόν». Τέλος διαβεβαιώνει την επι- τροπή ότι θα προσπαθήσει με όλες τους τις δυνάμεις να φανεί άξιος της γενο- μένης συστάσεως προς τον ιππέα Εϋνάρ και τον κύριο Πετρίνι. Κεντρικό και κρίσιμο θέμα για τον Α. Μεταξά αναδεικνύεται μέσα από την αλληλογραφία του με την Επιτροπή Ζακύνθου η σύσταση και στήριξη του ΚεφαλληνοΖακύνθιου σώματος. Πρόκειται για ένα σώμα ενόπλων αγωνιστών, για την σύσταση και συγκρότηση του οποίου ο Μεταξάς είχε συμβάλει με κάθε τρόπο και ενδιαφερόταν άμεσα και ενεργά για την παραπέρα πορεία του. Μέσα από την αλληλογραφία του Α. Μεταξά ή των μελών της διοίκησης του σώματος με την Επιτροπή Ζακύνθου προκύπτει η μάλλον ευνοϊκή διάθεση των μελών της, η οποία άλλωστε εκφράσθηκε τελικά με την οικονομική ενίσχυση του σώματος. Ας αφήσουμε όμως να μιλήσουν γι΄ αυτό το θέμα οι ίδιες οι επιστολές των κύριων παραγόντων, ως εξής: Οι διευθύνοντες το ΚεφαλληνοΖακύνθιο σώμα πατριώτες Α. Μεταξάς, Κ. Μεταξάς, Γ. Κώπας, Δ. Ορφανός, Κ. Πελοπίδας και Κ. Δρακόπουλος με την από 13 Ιουλίου 1826 επιστολή των προς την Επιτροπή Ζακύνθου26 αναγγέλλουν την σύσταση του σώματος από 500 μέλη, με αρχηγούς των μεν Ζακυνθίων τον Ιωάννη Γ, Πέτα, των δε Κεφαλλήνων τον Δανιήλ Πανά και ζητούν την οικονομική στήριξη τόσο των Ζακυνθινών με συνεισφορές μέσω της Επιτροπής Ζακύνθου, όσο και των Κεφαλλήνιων μέσω του Δημητρίου Δελαδέτσιμα, Αναστασίου κόμη Μεταξά, Γεράσιμου Κοριαλένιου, Ιωάννου Μεταξά, Παύλου Φωκά Στεφάνου, Δετόρ Αντωνίου Δελαπόρτα και Δετόρ

25. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, τ. Β , ό. π., αρ. 193 (πρωτότυπο αρ. 6797 Αρχείου Εθνικής Βιβλιοθή- κης) σελ. 322-323. 26. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, τ. Β , ό.π., αρ. 198 ( πρωτότυπο αρ. 6797 Αρχείου Εθνικής Βιβλιοθή- κης) σελ. 328-329.

102 ΑΡΧΕΙΑΚΉ ΤΕΚΜΗΡΊΩΣΗ ΤΩΝ ΣΧΈΣΕΩΝ ΑΝΔΡΈΑ ΜΕΤΑΞΆ ΚΑΙ ΔΙΟΝΥΣΊΟΥ ΡΏΜΑ

Αντ. Πανά. Ο Α. Μεταξάς με την από 13/25 Ιουλίου 1826 επιστολή του27 προσωπικά προς τον Δ. Ρώμα επιχειρεί εύλογα να δικαιολογήσει την ανάγκη συγκρότησης ιδίου σώματος δι΄ εξόδων των συνιδρυτών, επισημαίνοντας ότι: «ουδείς σχεδόν υπάρχει Έλλην όστις να μη γιγνώσκει σήμερον ότι πάσα εκ του εξωτερικού απατηλή ελπίς είναι επί του παρόντος ματαία και ότι είναι αδύνατος η μετά του εχθρού συμβίωσις, εντεύθεν δε στερρά απόφασις πάντων είναι να πολεμήσωσι μέχρις εσχάτων…». Αμέσως μετά τονίζει ότι οι πατριώτες, που κατέφυγαν στον Μοριά από τις επαρχίες τους προ της παντελούς ελλείψεως μέσων εκ μέρους της Κυβερνήσεως, σχημάτισαν διάφορα στρατιωτικά σώματα δι΄ εξόδων τους. Το ίδιο έκαμε και ο ίδιος ευρεθείς σε παρόμοια ανάγκη. Για την συντήρηση και στερέωση όμως του σώματος έχει ανάγκη βοηθημάτων και γι΄ αυτό το λόγο απευθύνεται προσωπικά στον Δ. Ρώμα και ζητεί από αυτόν βοηθήματα, «τα οποία βεβαίως δεν προσδοκά ή παρ΄ εκείνων, οίτινες εις πάσαν επείγουσαν περίστασιν εδείχθησαν πρόθυμοι υπέρ των αναγκών της Ελλάδος, μεταξύ δε τούτων αναγνωρίζω υμάς άνευ κολακείας, πρώτιστον». Παρακάτω διαβεβαιώνει ότι ενεργεί εν προκειμένω ως εντεταλμένος από την πατριωτική συνέλευση να απευθύνει επιστολή για την Ζάκυνθο προς τον Δ. Ρώμα , τον κ. Στέφανον (εννοεί τον Π.Μ. Στεφάνου) και τον Δραγώνα, για δε την Κεφαλονιά προς τους Δ. Δελαδέτσιμα, τον κόμη Α. Μεταξά, και άλλους. Τέλος καταλήγει με μία υπόσχεση σαφή και σοβαρή προς την Επιτροπή, ως εξής: «Υποσχόμεθα να στείλωμεν υμίν πλήρη την σειράν των πεπραγμένων επισημοποιημένην υπό της Κυβερνήσεως δια της πρώτης ευκαιρίας». Προφανώς με αυτή τη διαβεβαίωση ο Μεταξάς θέλει να τονίσει στα μέλη της Επιτροπής Ζακύνθου ότι η λειτουργία του Σώματος θα αποτελέσει ένα οργανωμένο, πρωτότυπο και σοβαρό εγχείρημα, αντάξιο των κρίσιμων περιστάσεων. Κατά συνέπεια το Σώμα αυτό θα αποβεί πολύ διαφορετικό από άλλα στρατιωτικά Σώματα, για τα οποία δαπανήθηκαν πολλά χρήματα χωρίς αποτέλεσμα. Ως υστερόγραφο της επιστολής του: α) ζητεί από την Επιτροπή να σταλεί ο έγκλειστος φάκελος στην Κεφαλληνία, β) ενημερώνει την επιτροπή ότι έδωκε την οφειλόμενη απάντηση στον Εϋνάρδο και γ) διαβεβαιώνει την Επιτροπή ότι απάντησε στην κοινή επιστολή τους, την οποία έλαβε δια του κ. Πετρίνι. Παράλληλα οι εκπρόσωποι του Κεφαλληνοζακυνθινού σώματος, μεταξύ των οποίων και ο Ανδρέας Μεταξάς, απέστειλαν προς την Επιτροπή Ζακύνθου

27. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, τ. Β , ό.π., αρ. 375 (πρωτότυπο αρ. 6799 Αρχείο Εθνικής Βιβλιοθή- κης) σελ. 635-637.

103 Αλεξάνδρα Καββαδία, Νάσος Λαβράνος

από το Ναύπλιο την από 28 Ιουλίου1826 επιστολή τους28, με την οποία ενημερώνουν την Επιτροπή ότι το σώμα στρατοπέδευσε στο γενικό στρατόπεδο της Πελοποννήσου και επανέρχονται στο κύριο αίτημα για οικονομική ενίσχυση του σώματος. Εξάλλου ο Α. Μεταξάς με την από 25 Ιουλίου / 5 Αυγούστου 1826 επιστολή του προς Δ. Ρώμα29 διαβεβαιώνει για την ιδιαίτερη εκτίμησή του στο πρόσωπο του Κόμη, που είναι «πληρεστάτη και σταθερά, παν δε ό,τι δύναται να αφορά εις Υμάς θεωρούμεν ως κατά πάντα ημετέραν υπόθεσιν». Ο Μεταξάς επαναλαμβάνει στην από 29 Ιουλίου 1826 επιστολή του προς το Δ. Ρώμα το αίτημά για ενίσχυση του σώματος, διαβεβαιώνοντας συγχρόνως ότι οι οικονομικές θυσίες θα έχουν αποτέλεσμα σ αυτό το σώμα, « διότι τόσαι θυσίαι οπού παρά πολλών έγειναν δεν ωφέλησαν ως έπρεπε να ωφελήσουν, ένεκα της κακής διευθύνσεως, σε βεβαιώ όμως σεβαστέ μου φίλε ότι δεν είναι τοιαύτης φύσεως η ιδική μας απόφασις». Προφανώς η διαβεβαίωση του Μεταξά προς τον Δ. Ρώμα για το άξιο και ωφέλιμο της ενίσχυσης του σώματος αυτού μάλλον επιβεβαιώνει κάποιους υποφαινόμενους δισταγμούς του Δ. Ρώμα και της Επιτροπής Ζακύνθου για την παροχή της αιτουμένης ενίσχυσης, πριν να διερευνηθεί το όλο θέμα. Ας τονιστεί ότι ο Ρώμας και η Επιτροπή Ζακύνθου τηρούσαν απαρέγκλιτα και πέραν προσωπικών σχέσεων και συμπαθειών μια προσεκτική πολιτική ίσων αποστάσεων έναντι των αντίθετων παρατάξεων (προύχοντες-στρατιωτικοί και Διοίκηση-αντιπολιτευόμενοι) και τούτο προς αποφυγή εμπλοκής τους στις εμφύλιες διενέξεις, που κυριαρχούσαν τότε στην Ελλάδα. Φυσικά ο Ρώμας γνώριζε ότι ο Α. Μεταξάς ανήκε στην παράταξη των στρατιωτικών. Παράλληλα ο Μεταξάς αναφέρεται στην επιστολή του αυτή με λίαν επαινετικά λόγια για τον Πετρίνι, διότι θεωρεί ότι «είναι από εκείνους τους ξένους οπού αγαπούν εκ ψυχής τα συμφέροντα της Ελλάδος, ο μόνος σχεδόν οπού ηθέλησε να παρατηρήσει τους ανθρώπους και τα πράγματα με το απαθές βλέμμα του ορθού λόγου και της δικαιοσύνης ο οποίος εστάθη αυτόπτης και συνδρομητής εις την σύστασιν του Κεφαλληνοζακύνθιου σώματος»30. Τέλος επιβεβαιώνει ότι ήδη οι εκπρόσωποι της Διοίκησης του σώματος έγραψαν προς τον Ιππέα Εϋνάρ, καθ΄ υπόδειξη του Ρώμα και τον παρακαλεί να του γράψει ομοίως.

28. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, τ. Β, ό.π., αρ. 214 (πρωτότυπο αρ. 6802 Αρχείου Εθνικής Βιβλιοθή- κης), σελ. 330. 29. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, τ. Β, ό.π., αρ. 377 ( πρωτότυπο 6799 Αρχείου Εθνικής Βιβλιοθήκης), σ.σ. 639-640. 30. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, τ. Β, ό. π., αρ. 221, (πρωτότυπο αρ. 169 Αρχείου Αλεξ. Σ. Ρώμα) σ.σ. 360-361.

104 ΑΡΧΕΙΑΚΉ ΤΕΚΜΗΡΊΩΣΗ ΤΩΝ ΣΧΈΣΕΩΝ ΑΝΔΡΈΑ ΜΕΤΑΞΆ ΚΑΙ ΔΙΟΝΥΣΊΟΥ ΡΏΜΑ

Μια ευχαριστήρια επιστολή του Μεταξά προς Επιτροπή Ζακύνθου με επαινετικά λόγια για τα πρόσωπα των μελών της Επιτροπής φαίνεται να υποδηλώνει ότι η αιτηθείσα οικονομική ενίσχυση προς το σώμα πρέπει να έχει χορηγηθεί από την Επιτροπή Ζακύνθου. Πρόκειται για την από 11 Αυγούστου 1826 από το Ναύπλιο επιστολή του Μεταξά31, στην οποία επισημαίνεται ότι «τα μέλη της επιτροπής θεωρούν το ημέτερον εγχείρημα ως αντικείμενον θαυμασμού και τρυφερωτάτων αισθημάτων. Και ευχαριστεί (ο Α. Μεταξάς) ιδιαιτέρως δια τας εν εκείνη περιεχομένας ευγενείς εκφράσεις. Διαβεβαιώνει ότι το εγχείρημα προοδεύει κατά τον ημέτερον διακαή πόθον». Τέλος συνιστά στα μέλη της Επιτροπής να προκαλέσουν τα πραγματικά βοηθήματα των ημετέρων συμπατριωτών προς υποστήριξιν του εγχειρήματος. Επιπρόσθετα θα παραθέσουμε δύο επιστολές του γενναίου Ζακυνθινού οπλαρχηγού Ιωάννη-Βαπτιστή Πέτα προς την Επιτροπή Ζακύνθου, το περιεχόμενο των οποίων σχετίζεται άμεσα με τον Ανδρέα Μεταξά και τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε από την Κεντρική Διοίκηση το Κεφαλληνοζακυνθινό σώμα. Ο Ι. Πέτας τελούσε υπό τις εντολές του Γενικού Αρχηγού Θ. Κολοκοτρώνη και συνδεόταν στενά με τον Α. Μεταξά. Ο Πέτας με την από 7 Σεπτεμβρίου 1826 επιστολή του από το Ναύπλιο προς την Επιτροπή32 τονίζει ότι «εις το εξής αίτια σάς υπαγορεύουν να εισακούεσθε με μόνον τον Κόμητα κ. Ανδρέα Μεταξά». Ο τονισμός του προσώπου του Α. Μεταξά ως απευθείας παραλήπτη της αλληλογραφίας της Επιτροπής Ζακύνθου επεξηγείται αμέσως παρακάτω με την παράθεση του παρακάτω περιστατικού, από το οποίο προκύπτει μεροληψία και αυθαιρεσία της τότε Διοίκησης σε βάρος του Α. Μεταξά ως προς την διαχείριση των αποστελλομένων τροφίμων για το Κεφαλληνοζακύνθιο σώμα. Συγκεκριμένα ο Πέτας εξιστορεί στην επιστολή αυτή ότι το στάρι που εστάλη (εννοεί από την Επιτροπή) για το Κεφαλληνοζακυνθινό σώμα, «διευθύνθηκε τελικά προς την Ελληνική Διοίκηση και προς τον Γ. Αρχηγό και προς τον κ. Μεταξά, με συνέπεια να το λάβει ο δυνατώτερος, δηλαδή η Διοίκηση για να το εξοδεύσει για την φρουρά του Ναυπλίου. Για αυτόν τον λόγο εφεξής, οσάκις διευθύνετε τι προς ωφέλεια του σώματος, να το διευθύνετε εις μόνην την επιτροπήν του σώματος, η οποία είναι διορισμένη και σας δίδει καθαρόν λογαριασμόν δι΄ όλων των εισερχομένων και εξερχομένων».

31. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, τ. Β, ό. π., αρ. 230, (πρωτότυπο 6812 Αρχείου Εθνικής Βιβλιοθήκης γραμμένο στην Ιταλική), σ.σ. 386.387. 32. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, τ. Β, ό. π. αρ. 263 ( πρωτότυπο εκ του εγγράφου Π. Κ. Ρώμα) σ.σ. 447-448.

105 Αλεξάνδρα Καββαδία, Νάσος Λαβράνος

Ο Ι. Πέτας με την από 13 Σεπτεμβρίου 1826 από το Ναύπλιο επιστολή του προς την Επιτροπή Ζακύνθου33 καταγγέλλει περιστατικό δυσφήμησης σε βάρος του Δ. Ρώμα και των μελών της Επιτροπής από κάποιον κ. Παπα Εμμανουήλ, άτομο επιφορτισμένο στο Ναύπλιο από τα κομιτάτα να παραλαμβάνει τις αποστολές εφοδίων και ζητεί να ληφθούν τα ανάλογα μέτρα. Συγκεκριμένα αναφέρεται στον παραπάνω, ο οποίος στην κατοικία του Α. Μεταξά κακολογούσε τον Δ. Ρώμα και την Επιτροπή Ζακύνθου ισχυριζόμενος ότι «δεν κάνετε καλά (δηλαδή τα μέλη της Επιτροπής) με το να διευθύνετε εις άλλον τις τροφές παρά της Διοικήσεως και ότι είναι κακόν οπού δεν ημπορεί τις να γράψη εις τα Κομιτάτα καθ ότι ο κύριος Πετρίνι από ανοησία του ή από άλλην αιτίαν έδωσεν άδεια να ανοίγωνται εις Ζάκυνθον από αυτούς τους κυρίους (εννοεί τα μέλη της Επιτροπής) τα προς τα κομιτάτα γράμματα… ο κ. Ανδρέας (Μεταξάς) αντέδρασε αμέσως μ΄ όλην την βαρύτητα της ασθενείας του, ώστε του είπαμεν όσα έπρεπε και τον εδιώξαμεν κακήν κακώς – αυτός όμως ξερνά μυρίας αχρειότητας δια το πρόσωπον του Δ. Ρώμα και ένας τόσον κακεντρεχέστατος δεν είναι καλόν εις το Ναύπλιον να φέρει πρόσωπον ως επιφορτισμένος από τα κομιτάτα». Τέλος ο Πέτας με την από 27 Δεκεμβρίου 1826 επιστολή του34 ειδοποιεί την Επιτροπή Ζακύνθου για την διάλυση του Κεφαλληνοζακύνθιου σώματος, που έγινε εξαναγκαστικά από τη Διοίκηση. Τέλος αναφέρουμε το ουσιαστικά αξιόλογο και αποκαλυπτικό κείμενο της από 17/29 Μαρτίου 1826 επιστολής Δ. Ρώμα προς Α. Μεταξά35, στην οποία καταγράφει τις πολιτικές του απόψεις για μια σειρά κρίσιμα θέματα της επανάστασης, όπως για τα αίτια που προκάλεσαν τις εμφύλιες συγκρούσεις, την κακοδιαχείριση και κακοδιοίκηση από το κόμμα που επικράτησε, τις αρνητικές συνέπειες από τα δάνεια στον χαρακτήρα των ελλήνων αγωνιστών και το γενικότερο κλίμα παρακμής και κατάπτωσης ηθών που επικρατεί στις τάξεις των ελλήνων επαναστατών. Τονίζει την άποψή του για απαισιόδοξες προβλέψεις λόγω των επελθόντων κακών συμβάντων, τα οποία όμως είχε έγκαιρα προβλέψει και για τα οποία είχε συμβουλέψει τον Θ. Κολοκοτρώνη. Παράλληλα για το ίδιο θέμα είχε γράψει και στον Αρχιεπίσκοπο Παλαιών Πατρών Γερμανό, πλην όμως δεν εισακούσθηκε.

33. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, τ. Β, ό. π., αρ. 280 (πρωτότυπο αρ. 178 Αρχείου Αλεξ. Σ. Ρώμα), σ.σ. 469-471. 34. Ιστορικόν Αρχείον Διονυσίου Ρώμα, τ. Β, ό. π., αρ. 357 (πρωτότυπο αρ. 186 Αρχείου Αλεξ. Σ. Ρώμα) σελ. 603-604. 35. Ιστορικόν Αρχείον Δ. Ρώμα, Διονυσίου Ρώμα, τ. Β, ό. π., (σχέδιον εκ του εγγράφου Πέτρου Κ. Ρώμα), το πρωτότυπο στην Ιταλική, σ.σ. 79-82.

106 ΑΡΧΕΙΑΚΉ ΤΕΚΜΗΡΊΩΣΗ ΤΩΝ ΣΧΈΣΕΩΝ ΑΝΔΡΈΑ ΜΕΤΑΞΆ ΚΑΙ ΔΙΟΝΥΣΊΟΥ ΡΏΜΑ

Πρόκειται για εννέα κρίσιμα ζητήματα ή αλλιώς εννέα πικρές αλήθειες για την πολιτική πραγματικότητα, όπως είχε διαμορφωθεί στην Ελλάδα το 1826 μέσα από την δίνη των εμφύλιων συγκρούσεων, τον ανταγωνισμό των κομμάτων, τις διαχειριστικές καταχρήσεις της διοίκησης, την διαφθορά που προκλήθηκε από την λήψη των δανείων και την τελική κατίσχυση του χρυσού σε βάρος των κλασσικών αξιών της Ελευθερίας και της Δικαιοσύνης, που ενέπνευσαν τους αγωνιστές του ΄21 στα πρώτα χρόνια της επανάστασης. Πρέπει να σημειωθεί ότι: α) η εν λόγω επιστολή του Δ. Ρώμα δεν περατώνεται διότι το τέλος της δεν περισώθηκε, β) στην αρχή της επιστολής του αυτής ο Δ. Ρώμας παραπονείται ότι δεν απαντήθηκαν οι περισσότερες επιστολές του, τις οποίες είχε στείλει στον Α. Μεταξά από την Ιταλία, καθώς και δύο ακόμη επιστολές που του έστειλε, αφού είχε επιστρέψει στην Ζάκυνθο και γ) οι αναφερόμενες αυτές επιστολές του Ρώμα προς τον Α. Μεταξά δεν βρέθηκαν στους δύο τόμους του Αρχείου Ρώμα, για τη δημοσίευση του οποίου επιμελήθηκε ο Γ. Καμπούρογλου. Στην συνέχεια παραθέτουμε αυτούσιο το κείμενο της παρούσης επιστολής, που έχει ως εξής: « 1ον) το κατά την αναχώρησίν σας εξ Αγκώνος (εννοεί την τριμελή επιτροπή από τον Π.Π. Γερμανό, τον Α. Μεταξά και τον Γ. Μαυρομιχάλη) δοθέν υμίν στρατιωτικόν σύστημα δεν εξετάθη υπό των Πελοποννησίων επί πάντων των στρατιωτικών αρχηγών της Ελλάδος αλλά περιορίσθη επί μόνων των Μωραϊτών, 2ον) ότι το ένεκα της δυσαρεσκείας αντίθετον κόμμα των Ηπειρωτών, Ακαρνανών και ναυτικών ηδυνήθη να προσπορισθεί τοιαύτην ωφέλειαν ώστε ώθησε τους αντιθέτους μέχρι της αγχόνης, 3ον ) αν ο Κολοκοτρώνης και οι άλλοι σύντροφοί του ήθελον προσέξει εις τας νουθεσίας μου, ήθελον δυνηθεί να επανορθώσωσι τα πάντα, 4ον ) από της αρχής η Ελλάς έλαβε ανάγκη δανείων, 5ον) ένεκα των τοιούτων δανείων εισήχθη παρά τοις κυβερνώσι η διαφθορά και η κατάχρησις, 6ον) ότι οι Αρχηγοί λησμονούντες το συμφέρον του Κράτους και ενεργούντες υπερ εαυτών, διέφθειραν τα ήθη του ελληνικού λαού, 7ον ) οι μη θέλοντες να υποβάλωσι τα προϊόντα των επαρχιών εις γενικήν οικονομίαν, οι τεθειμένοι εις την είσπραξιν αυτών κατεχράσθησαν τα αγροτικά έσοδα προκαλούντες την από μέρους πάντων των υπενοικιαστών και υποτακτικών κατάχρησιν, 8ον) ότι οι αυτοί Αρχηγοί, εμπεφορημένοι υπό τοιούτου φονικού σχεδίου, ουδέποτε ηθέλησαν να υποβάλωσι τον ελληνικόν λαόν εις στρατιωτικήν πειθαρχίαν κατ ευρωπαίκόν τρόπον, διότι εφοβήθησαν ότι, δια τοιούτου μέσου, η δημοσία αρχή ή ο Λαός συλληβδην ήθελε δυνηθεί να αναγκάση αυτούς να δώσωσι λόγον περί των καταπιέσεων, των αποζημιώσεων και των απατών, τας οποίας κατ αυτού διέπραττον οι αντιπρόσωποί του, 9ον) ένεκα των αταξιών τούτων κατίσχυσεν έν κόμμα κατέναντι των άλλων , το οποίον

107 Αλεξάνδρα Καββαδία, Νάσος Λαβράνος

διασπείρον απανταχού την περιφρόνησιν εις βάρος του ελληνικού ονόματος, επέτυχε δια των ξένων βοηθειών να διανοίξη οδόν προς την έδραν εκείνην, εφ ης επικάθηται εις το πείσμα παντός ψιθυρισμού και πάσης μηχανορραφίας … Αλλά παρά τοις Έλλησι τα πάντα έφθασαν εις υπερβολήν και συνεπώς αι διαφοραί του είδους τούτου παρήγαγον ολίγον κατά ολίγον την κατάλυσιν παντός βασίμου συστήματος κατά την πρώτην αυτού εμφάνισιν. Εισήγαγον την ιδέαν της κατισχύσεως του χρυσού και του μάλλον αξιοπεριφρονήτου προς αυτόν έρωτος, εγκατελείφθη πάσα αστική αρετή και ο Έλλην περιστοιχισμένος υπό παντός αχαλινώτου πάθους εταπεινώθη και εξεθυλήνθη υπό των αποκλειστικών ηδονών των αισθήσεών του. Δεν ηδυνήθη να υψωθεί εις το ύψος εκείνο, εις το οποίον έφθασε κατά την έκρηξιν της επαναστάσεως, εντεύθεν δε εις μόνον το άκουσμα του ονόματος ενός αξίου περιφρονήσεως Άραβος, ο πανικός παρέσυρε αυτόν ολοτελώς». Είναι χαρακτηριστικό της κατάστασης φθοράς και παρακμής, που κυριαρχούσε στην ελληνική πλευρά το 1826, το τελικό συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει στην επιστολή του αυτή ο Ρώμας, ότι εξαιτίας των πολλαπλών δεινών που περιγράφει γλαφυρά, ο Έλληνας ταπεινώθηκε και κυριαρχήθηκε από τις ηδονές της καλοπέρασης, με αποτέλεσμα στο όνομα και μόνο ενός Άραβα (δηλαδή του Ιμπραήμ Πασά), άξιου περιφρονήσεως, να πανικοβάλλεται και να μην μπορεί πλέον να πολεμήσει. Οι κοινωνικές και πολιτικές κρίσεις και παρατηρήσεις του Ρώμα έχουν όχι μόνο ιστορική και πολιτική αξία, αλλά παραμένουν το ίδιο ενδιαφέρουσες και επίκαιρες σε κάθε εποχή. Ο άνθρωπος, που βοήθησε με ενθουσιασμό, αμεροληψία, ανιδιοτέλεια και εκ του αφανούς τον ελληνικό αγώνα με κάθε ανθρωπίνως δυνατό μέσο και με την βοήθεια της Επιτροπής Ζακύνθου διοχέτευσε τόνους εφοδίων, υγειονομικού υλικού και τροφίμων για κάλυψη των αναγκών του αγώνα, εκφράζει πικρία και απογοήτευση για την κακή τροπή των πραγμάτων της επανάστασης και τον εκμαυλισμό μερίδας των αγωνιστών από τα δάνεια και τη νομή της εξουσίας. Παρόλ΄ αυτά όμως ο Ρώμας εξακολουθεί να συντονίζει το έργο της Επιτροπής Ζακύνθου μέχρι και το 1827 νουθετώντας στρατιωτικούς και πολιτικούς του αγώνα και εφοδιάζοντας με τρόφιμα και όπλα το Μοριά σε συνεργασία με τα φιλελληνικά κομιτάτα και τον μεγάλο φιλέλληνα Εϋνάρδο. Με την έλευση του Καποδίστρια ως πρώτου Κυβερνήτη της χώρας, η Επιτροπή και ο Ρώμας δεν διακόπτουν το έργο τους, αλλά ανταποκρίνονται κατά το δυνατόν σε διάφορα αιτήματα για οικονομική ενίσχυση και βοήθεια, που ζητούνται επειγόντως από προσωπικότητες, όπως ο Ι. Καποδίστριας, ο Α. Ζαΐμης

108 ΑΡΧΕΙΑΚΉ ΤΕΚΜΗΡΊΩΣΗ ΤΩΝ ΣΧΈΣΕΩΝ ΑΝΔΡΈΑ ΜΕΤΑΞΆ ΚΑΙ ΔΙΟΝΥΣΊΟΥ ΡΏΜΑ

και ο Α. Μαυροκορδάτος36 ή από διοικητικούς φορείς όπως η Αντικυβερνητική επιτροπή και η Φροντιστική επιτροπή της Δυτικής Ελλάδας37. Ο Ρώμας από τη Ζάκυνθο εξακολουθεί να δίνει τον δικό του αμερόληπτο και έμπρακτο αγώνα για συνεννόηση και ενότητα των αρχηγών, ενόψει της έλευσης της Αντιβασιλείας και ζητεί την επίσπευσή της στη χώρα38. Μετά το 1827 δεν έχουμε άλλα στοιχεία για παραπέρα συνεργασία του Ρώμα με τον Α. Μεταξά και οι περαιτέρω πολιτικές διαδρομές τους είναι διακριτές και διαφορετικές. Αντίθετα από την πρακτική του Ρώμα, ο οποίος μετά το 1834 φαίνεται να αποτραβιέται οριστικά από τη δημόσια ζωή, ο Α. Μεταξάς συνεχίζει, μετά την έλευση του Καποδίστρια (1828), την δολοφονία του (1831) αλλά και στη διάρκεια της Οθωνικής περιόδου να έχει έντονη και πολυκύμαντη πολιτική παρουσία στα δημόσια πράγματα (συμμετοχή στο Πανελλήνιο, μέλος της Προσωρινής κυβέρνησης μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, ένας από τους βασικούς συντελεστές του κινήματος της 3ης Σεπτέμβρη 1843, βουλευτής και Υπουργός Οικονομικών το 1845, γερουσιαστής το 1847 και τελικά πρεσβευτής της Ελλάδας στην Κων/πολη το 1854). Κατά γενική ομολογία ο Μεταξάς στις θέσεις ευθύνης που κατέλαβε, επέδειξε σύνεση και αποφασιστικότητα, τον δε πατριωτισμό του ουδείς αμφισβήτησε. Δεν έπαιξε στην πορεία των πολιτικών πραγμάτων στην απελευθερωμένη Ελλάδα πρωταγωνιστικό ρόλο, αλλά υπήρξε ένας θετικός και σημαντικός παράγοντας στις κρίσιμες για τον τόπο περιστάσεις. Ο Ρώμας προσέφερε στις δύσκολες φάσεις του αγώνα ανεκτίμητες υπηρεσίες, το εύρος των οποίων δεν έχει πλήρως μέχρι σήμερα διαλευκανθεί και δημοσιοποιηθεί επαρκώς, ιδιαίτερα δε στον διπλωματικό, πολιτικό, στρατιωτικό και οικονομικό τομέα. Αξιοπαρατήρητο εδώ είναι το γεγονός ότι ο Ρώμας για την άσκηση του πατριωτικού του έργου προτίμησε συστηματικά την μυστικότητα και την αφάνεια και όχι την ανταγωνιστική προβολή του προσώπου του ή την ακαταμάχητη λάμψη των αξιωμάτων, πιστεύοντας συνειδητά ότι μόνο έτσι συμπεριφερόμενος θα μπορούσε να προσφέρει το καλύτερο για την επανάσταση. Ο εύστοχος χαρακτηρισμός του Γ. Καμπούρογλου ότι ο Ρώμας υπήρξε «ο σκεπτόμενος νους και η παλλόμενη

36. Ντίνος Κονόμος, «Ο Διονύσιος Ρώμας και η Ελληνική Εθνεγερσία», Αθήνα ,1972, σ. σ.σ. 204, 205 και 208, 209 (Παράρτημα αρ. 19 και 22). 37. Ντίνος Κονόμος, ό. π., σ.σ. 139, 140 (Παράρτημα αρ. 19, σ.σ. 204,205), (Παράρτημα αρ. 20) σ.σ. 205, 206. 38. Ντίνος Κονόμος, ό. π., σ.σ. 181-183 (Παράρτημα αρ. 9), σ.σ. 183-184 (Παρ. αρ. 10) και σ.σ. 185, 186 (Παρ. αρ. 11).

109 Αλεξάνδρα Καββαδία, Νάσος Λαβράνος

καρδία του αγωνιζόμενου ελληνισμού», σκιαγραφεί συμπυκνωμένα την μεγάλη πατριωτική του προσφορά και ανταποκρίνεται στους υψηλούς στόχους και στις αξίες, που ο ίδιος και η Επιτροπή Ζακύνθου επέλεξαν να υπηρετήσουν στις κρίσιμες καμπές της Επανάστασης .

110 Ευτυχία Ε.-Γ. Καρύδη

Ενδυματολογικές παρατηρήσεις σε κερκυραϊκά προικοσύμφωνα του 17ου-19ου αι.*

Γραπτές πηγές πληροφοριών για τα ενδύματα, κατά τους προηγούμενους αιώνες, είναι τα προικοσύμφωνα τα οποία συντάχθηκαν με νοταριακές πράξεις. Αυτές διασώζονται στα πρωτόκολλα-κώδικες και τις δέσμες λυτών εγγράφων των νοταρίων, τα οποία φυλάσσονται σε κρατικά και ιδιωτικά αρχεία1. Κατά την σύνταξή τους στα Επτάνησα και ειδικότερα στην Κέρκυρα, που θα εξετάσουμε εδώ, οι νοτάριοι2, ακολουθούσαν τους εθιμικούς κανόνες, εφαρμόζοντάς τους όμως στο εκάστοτε ισχύον νομικό σύστημα. Απόδειξη του πόσο γερά ήταν εγκατεστημένος στην κοινωνική συνείδηση και της σοβαρότητας με την οποία αντιμετωπιζόταν από την επτανησιακή κοινωνία ο θεσμός του προικοσύμφωνου, είναι το γεγονός ότι υιοθετήθηκε και λειτούργησε με τον ίδιο ακριβώς τρόπο και από το Νεοελληνικό κράτος έως το 1983 όταν και επισήμως καταργήθηκε. Δεν πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός ότι η προίκα υπήρξε από την αρχαιότητα ως συμβολή της γυναίκας στον κοινό βίο, εξασφαλίζοντας παράλληλα την υποχρέωση των θυγατέρων προς τους γονείς στα γεράματα. Η συμβολαιογραφική πράξη της προικοπαραδόσεως, συντασσόταν από τον νοτάριο3, πριν ή μετά τον γάμο. Οι εκπρόσωποι των οικογενειών τόσο της νύφης όσο και του γαμπρού, παρουσία μαρτύρων υπέγραφαν ονομαστικό και λεπτομερή κατάλογο των αντικειμένων που δώριζε ο πατέρας της νύφης στον μέλλοντα γαμπρό του, βεβαιώνοντας την εγκυρότητα του εγγράφου. Στην παρούσα εργασία, θα εξετασθούν προικοσύμφωνα αρχείων νοταρίων μεταξύ των αρχών του 17ου και του τέλους του 19ου αι. από την υπάρχουσα μεγάλη συλλογή των Αρχείων του Νομού Κέρκυρας4.

* Μικρό αφιέρωμα στον Δημήτρη της ζωής μου.

1. Για το Νοταριακό Αρχείο των Γενικών Αρχείων του Κράτους/ Αρχεία Νομού Κέρκυρας βλ. Γεώργιος Ε. Ρο- δολάκης, Γεώργιος I. Γκρινιάτσος, «Το Νοταριακό Αρχείο της Κέρκυρας», Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου 32 (1996), σελ. 9 -137. 2. Νοτάριος και νοδάρος, αυτός που ασκούσε καθήκοντα συμβολαιογράφου. βλ. φωτογραφία 1. 3. Φωτογραφία 1 4. Βλ. τις σχετικές εκδόσεις: Ιωάννης Μ. Κονιδάρης, Γεώργιος Ε. Ροδολάκης, «Οι πράξεις του νοταρίου Κέρ- κυρας Ιωάννη Χονδρομάτη (1472-1473), Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαί- ου32 (1996), σελ. 139–205, Γεώργιος Ε.Ροδολάκης Λυδία Παπαρήγα-Αρτεμιάδη, «Οι πράξεις του νοταρίου

111 Ευτυχία Ε.-Γ. Καρύδη

Οι νοταρικές πράξεις αφορούν ολόκληρη την κοινωνικο-οικονομική ζωή των επτανησιακών κοινωνιών: Δάνεια, συναλλαγές, εμπορικές συμφωνίες, αγοραπωλησίες, διαθήκες, προικοπαραδόσεις και άλλα. Καθώς η νομική ορολογία της εποχής δεν είχε γλωσσική ομοιογένεια στα συμβόλαια συναντήθηκαν διάφοροι όροι που απαιτούν να είναι πολύ προσεκτική η επίσκεψή μας στα έγγραφα: μουσαμέντο, πούληση, πάχτο5, ρονέντζιο, απομοιρασιά, σολιατοποίηση6, ανταλλαγή7, παράδοση, κουμέρσιον8, καούτζιον9, σύμβαση, ομολογία, διαθήκη, σεμπριά10, κοντράτο11, ινστρουμέντο12, κωδίκελο, κομπρομέσο13, ρεφούδα14, λισέντσια15, ινβεντάριο16, τζέσιο, κολωνία, ζωντοβούλιον17. Το προικοσύμφωνο αναφέρεται με πολλούς όρους αναλόγως της εποχής. Στις παλαιότερες πράξεις ως «αρεσκειά» στις νεότερες ως «προικοπαράδοσις» ή «συμβόλαιο προικοδοτήσεως» ή «παράδοσις προικός». Τα προικοδοτούμενα αντικείμενα αναφέρονται ως προικιά, ενώ η πράξη στον κατάλογο περιεχομένων (ως ένα μικρότερου πλάτους επιπρόσθεττο αλφαβητικό βιβλιάριο, που υπάρχει κάποιες φορές), επίσης ως «αρεσκιά»18. Κάθε νοτάριος τηρούσε με τάξη τις καταγραφές του, τοποθετώντας μερικές δεσμίδες διπλών λευκών και αρκετά παχιών σελίδων χαρτιού έτσι που με τη συρραφή να δημιουργείται ενιαίο τετράδιο με χοντρό, διαφορετικού χρώματος εξώφυλλο. Τα παλαιότερα συμβόλαια αριθμούνται με αύξοντα αριθμό φύλλου χειρόγραφα σε κάθε δεξιά σελίδα στην κάτω δεξιά

Αγίου Ματθαίου Κέρκυρας Πέτρου Βαραγκά (1541 -1545)», ό.π., σελ. 207–339., Ροδολάκης Λυδία Παπαρή- γα-Αρτεμιάδη , Γεώργιος Ε. Ροδολάκης, Δήμητρα Π. Καραμπουλα, «Οι πράξεις του νοταρίου Καρουσάδων Κέρκυρας πρωτοπαπά Φιλίππου Κατωϊμέρη (1503 - 1507)», Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου 33 (1997), σελ. 7–436, Δήμητρα Π.Καραμπουλα, Λυδία Παπαρήγα-Αρτεμιάδη, «Οι πράξεις του νοταρίου Λουκάδων Κερκύρας Αρσενίου Αλεξάκη (1513-1616), Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορί- ας του Ελληνικού Δικαίου Μ (1998), σελ. 9-126. Σπύρος Χρ. Καρύδης, Θεόδωρου Βρανιανίτη, δημοσίου νοτα- ρίου πόλεως και νήσου Κερκύρας, οι σωζόμενες πράξεις (1479-1516), Αθήνα 2001. 5. Μίσθωμα 6. Ενοικίαση ελαιώνα 7. Ανταλλαγή 8. Πληρεξούσιο 9. Ασφάλεια 10. Συμφωνία 11. Σύμβαση 12. Μέσο για να κάνουμε κάτι 13. Συνυποσχετικό διαιτησίας 14. Παραίτηση 15. Καταγγελία 16. Λίστα πραγμάτων 17. Αγοραπωλησία ζώων 18. Φωτογραφία 2

112 ΕΝΔΥΜΑΤΟΛΟΓΙΚΈΣ ΠΑΡΑΤΗΡΉΣΕΙΣ ΣΕ ΚΕΡΚΥΡΑΪΚΆ ΠΡΟΙΚΟΣΎΜΦΩΝΑ ΤΟΥ 17ου-19ου ΑΙ.

γωνία του. Η σελίδα δεν έχει οριζόντιες γραμμές-οδηγούς, με αποτέλεσμα πολλές φορές η γραφή να οδηγείται στο τέλος της σελίδας σε πλάγια γραφή. Στο αριστερό μέρος κάθε σελίδας, μένει ένας άγραφος κάθετος χώρος. Η ίδια σχεδόν τυπολογία ακολουθείται και τα μεταγενέστερα χρόνια, παρότι η μορφή των συμβολαίων είναι πιο εξελιγμένη. Οι σελίδες είναι λεπτότερες, μεγαλύτερες και αρκετά διαφορετικές, σχηματίζονται μεγαλύτεροι κώδικες, πάλι χωρίς οριζόντιες γραμμές, με κενό χώρο στα αριστερά κάθε σελίδας καθορισμένο από κάθετη γραμμή που γράφει στην κορυφή της «Margine» ή «Περιθώριον». Αυτό χρησιμεύει ώστε να δηλώσει ο νοτάριος την αρχή κάθε συμβολαίου και να συμπληρώσει ότι ξεχάστηκε στο αρχικό κείμενο. Κατόπιν, ο πρωτοκολλητής «χαρτοφύλακας» συμπληρώνει τον αριθμό ευρετηρίου και την εγγραφή της πράξεως στο υποθηκοφυλακείο. Με αυτόν τον τρόπο δίνεται επισημότερη εικόνα στο βιβλίο. Στα παλαιότερα έγγραφα δεν υπάρχουν παράγραφοι, δεν εμφανίζονται τα παραδιδόμενα είδη με μορφή καταλόγου αλλά ακολουθεί το ένα μετά το άλλο σε ευθεία γραμμή, (προφανώς για την οικονομία του χώρου του χαρτιού) και υπάρχει περίπτωση αναφοράς διαφορετικών ειδών αν η αξία τους διαφέρει (π.χ. έξι εμπόλιες βαμβακερές, δύο εμπόλιες μεταξωτές). Συνεπώς ο νοτάριος ήταν και εκτιμητής της αξίας των προικώων. Στα νεότερα χρόνια, μετά την αναφορά του αντικειμένου, είναι δυνατόν να ακολουθεί ευθεία οριζόντια γραμμή που οδηγεί στο τέλος στην δεξιά άκρη της σελίδας με την ανάλογη τιμή. Το έγγραφο είναι δυνατόν να διαθέτει τυπωμένη σφραγίδα της διοίκησης στην κορυφή κάθε σελίδας19, γεγονός που παραπέμπει στην προμήθεια του συγκεκριμένου χαρτιού από την διοίκηση, όπως τα σημερινά παράβολα20. Στα νεότερα χρόνια τα κατάστιχα των νοταρίων έχουν στην κορυφή τους τυπωμένη αρίθμηση και ολόγραφη στα ελληνικά ή ιταλικά την επωνυμία του νοταρίου. Στο ίδιο σημείο υπάρχει η υπογραφή του εκάστοτε δημόσιου πρωτοκολλητή («χαρτοφύλακα»). Τα χαρτιά που χρησιμοποιούνται είναι συνήθως ιταλικών ή γαλλικών εργαστηρίων και αναγνωρίζονται από τα υδατόσημα τους 21.

19. Φωτογραφία 3 20. ΑΝΔΡΕΑΣ ΑΜΑΡΑΝΤΟΣ , Νοταριακές Πράξεις, Αράκλι Κεφαλονιάς (1548-1562 ), Εκδίδουν Χρήστος βα- γιωνάκης-Όλγα Κατσιβελα- Δέσποινα Μιχάλαγα –Βάσω Μπελαβγένη- Μάριος Μπλέτας Επιστημονική Επο- πτεία Ν. Γ. Μοσχονάς Εθνικό Ϊδρυμα Ερευνών Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών . Πηγές 5, Αθήνα2001, σ. 15-16. 21. Το υδατογράφημα ή υδατόσημο είναι εικόνα ή σχέδιο ενσωματωμένο σε χαρτί, που αποκαλύπτεται όταν πίσω από το υδατογραφημένο χαρτί υπάρχει έντονο φως. Κατασκευάζεται με κατάλληλη διάταξη των ινών στο στάδιο κατασκευής του χαρτιού. Τα υδατογραφήματα χρησιμοποιούνται από τον 13ο αιώνα ως μέθοδος ασφάλειας εγγράφων. Τα υδατόσημα των παλαιών χειρογράφων χρησιμοποιούνται σήμερα για να προσδιο- ρίσουμε τον κατασκευαστή του χαρτιού και την εποχή της κατασκευής του. Πηγή: Βικιπαίδεια

113 Ευτυχία Ε.-Γ. Καρύδη

Η προικοπαράδοση όπως κάθε νοταριακή πράξη, γινόταν με καθορισμένο τύπο. Συνέβαινε πριν τον γάμο, αμέσως μετά από αυτόν ή μετά από καιρό π.χ. έναν χρόνο αργότερα (λειψοπροίκια). Το προικοσύμφωνο αρχίζει με την παράθεση της ημερομηνίας και της ώρας (πολλές φορές χρησιμοποιούνται και τα δύο ημερολόγια, ιουλιανό και γρηγοριανό) με αριθμούς και ολογράφως, ενώ αναφέρεται η τοποθεσία: η πόλη (πχ. η οδός δίπλα στην βασιλική πύλη) ή το χωριό ή ακόμα και το σπίτι του συμβαλλόμενου πατέρα. Συνήθης πρακτική είναι ενώπιον του νοταρίου και αξιόπιστων (δίχως συγγένεια ή συμφέρον) μαρτύρων, επικαλούμενος τον νόμο, να δηλώνει ότι εκθέττονται ενώπιον του τα προικώα. Γίνεται επίκληση «Εν Χριστού ονόματι αμήν», στο όνομα του Πατρός, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, της Παναγίας, της Αγίας Τριάδος, ορισμένων αγίων όπως ο Άγιος Στέφανος, Κωνσταντίνος και Ελένη, ο Άγιος Προκόπιος (στα χωριά της Μέσης)22 και στο τέλος της συμφωνίας υπογράφουν οι παρόντες: το πρόσωπο που συντάσσει την διαθήκη (νοτάριος), το πρόσωπο που κάνει την δωρεά (ο πεθερός), το πρόσωπο που παραλαμβάνει τα προικώα αντικείμενα (ο μέλλων γαμπρός), και ένας ή δύο μάρτυρες. Το συμβόλαιο αποτελείται από τρία μέρη: πρώτον τα αντικείμενα του σπιτιού, δεύτερον ο ρουχισμός της νύφης και τρίτον τα χρυσαφικά, τα ακίνη- τα και τα άλλα περιουσιακά στοιχεία (π.χ. ζώα). Το έγγραφο συντάσσεται στην ομιλούμενη ελληνική της περιοχής, με έμφαση στην επισημότητα της συμβο- λαιογραφικής πράξης. Εάν κάποιος από τους συμβαλλομένους είναι ιταλόφω- νος, αναφέρεται ότι: «ανεγνώσθη και εδημοσιεύθη στην ελληνικήν γλώσσαν και στην ιταλικήν», ενώ μπορεί να ακολουθεί αμέσως μετά η σύνταξη του ίδιου συμβολαίου στην ιταλική γλώσσα. Τα ορθογραφικά λάθη είναι συνήθη.

Η αρεσκειά Το προικοσύμφωνο παρότι νομική πράξη παραλαβής-παράδοσης αντικειμένων ανάμεσα στο γαμπρό και τον πεθερό του, τον πατριό ή την χηρεύουσα πεθερά, δεν αποκλείει την ευγενική προσφορά κάποιου θείου της νύφης, νονού ή του πατέρα του γαμπρού, στο τέλος της συμφωνίας να δηλώσουν μια πρόσθετη δωρεά: «εις αύξησιν της αυτής προικός....». Η προικοπαράδοση στα κινητά ή ακίνητα (ενδύματα, κοσμήματα, ρουχισμός του σπιτιού, έπιπλα, διακοσμητικά ή χρηστικά αντικείμενα, κάποτε χρήματα, κτήματα με ελαιόδεντρα ή οπωροφόρα δέντρα, οικίες, κατοικιές, ζώα), ολοκληρώνονταν με

22. Συνήθως ο προστάτης Άγιος του χωριού

114 ΕΝΔΥΜΑΤΟΛΟΓΙΚΈΣ ΠΑΡΑΤΗΡΉΣΕΙΣ ΣΕ ΚΕΡΚΥΡΑΪΚΆ ΠΡΟΙΚΟΣΎΜΦΩΝΑ ΤΟΥ 17ου-19ου ΑΙ.

την παράδοση της νύφης στον γαμπρό. Στην παρούσα μελέτη θα αναλύσω μόνο εκείνα που αφορούν την γυναικεία ένδυση και κατά συνέπεια τα προσωπικά είδη (ως δωρεά του πατέρα της). Ορισμένες φορές και εάν ο πεθερός έχει το ανάλογο οικονομικό υπόβαθρο, δωρίζει ανδρικά ρούχα στον γαμπρό του. Ο πατέρας δηλώνει ότι η δωρεά στην θυγατέρα του γίνεται με τρυφερότητα και αγάπη. Ιδιαίτερης βαρύτητας είναι η παράδοση πολυτιμότερων από τα ρούχα αγαθών. Οι περιγραφές των κοσμημάτων καθώς και η όποια ακίνητη περιουσία κατελάμβανε πάντα το τελευταίο μέρος του κειμένου. Είναι φανερό πως οι πράξεις αυτές κατατάσσονταν σύμφωνα με συγκεκριμένο πρότυπο το οποίο επεβίωνε απαράλλακτο ανά τους αιώνες, (ανεξάρτητα από τις διοικήσεις που διαδέχονταν η μία την άλλη), πράγμα που φαίνεται καθαρά από την παρόμοια μορφή που είχαν σε όλα τα μέρη του νησιού (πόλη, περίχωρα (Γαρίτσα – Μαντούκι), Μέση, Γύρου, Λευκίμμη, Όρος). Οι συγκεκριμένες αυτές φόρμες αφορούν ονομαστική καταγραφή των αντικειμένων με ελάχιστη αναφορά σε λεπτομέρειες, που συνήθως αφορούν τα υλικά κατασκευής, την προέλευση, την ύπαρξη της όποιας πολυτέλειας (π.χ. δαντέλα), ή το χρώμα τους. Αντίθετα, τα κοσμήματα παρατίθενται κάτω από τον τίτλο: «Στολίδια» ενώ συνοδεύονται από λεπτομερέστερη καταγραφή, ενισχύοντας ακόμη περισσότερο την σπουδαιότητα τους. Απαραίτητη λόγω αυτού του προτύπου ήταν ως φαίνεται η κοστολόγηση των αντικειμένων σύμφωνα με το επικρατούν νόμισμα της εποχής: δουκάτα, σελίνια, ασημένια, αυτοκρατορικά, βενέτικα, δίστηλα τάληρα. Η μονάδα μέτρησης όπου αναφέρεται είναι οι πήχεις, οι γυάρδες, οι οργιές τα μπράτσα (στη μέτρηση υφασμάτων), οι οκάδες και οι λίτρες (στο βάρος του μαλλιού στρωμάτων και μαξιλαριών). Το συμβόλαιο πριν τελειώσει, θέτει ασφαλιστικές δικλείδες: «Ταύτα πάντα ο Πατήρ της νύμφης δι’ ολάκερον προίκαν της επαρέδωσεν εις τον Γαμβρόν και ούτος έλαβεν και διαδηλούται πληρωμένος και ευχαριστημένος και μάλιστα υποχρεούται να προσέχει και φυλάττει την αυτήν προίκαν δια να είναι υπεύθυνος προς αυτήν με τον κοινόν δεσμόν των παντοίων του αγαθών προς όποιον ανήκει εν περιπτώσει επιστροφής προικός κατά των νόμων διατυπώσεις, ο μη γένοιτο». Καθιστά δηλαδή τον γαμπρό υπεύθυνο για την περιουσία της νύφης ώστε να είναι ξεκάθαρο και εξασφαλισμένο ότι στην περίπτωση λύσεως τους γάμου, η νύφη θα επέστρεφε μαζί με την προίκα στον πατέρα της. Συντομότερα αντίγραφα της πράξεως –ενός μονόφυλλου- πρέπει να παρελάμβαναν οι ενδιαφερόμενοι23.

23. Φωτογραφία 4 παραρτήματος

115 Ευτυχία Ε.-Γ. Καρύδη

Πιο λιτό και σύντομο, σε λεπτότερο χαρτί γραμμένο, περιέχεται διπλωμένο 4-5 φορές σαν ένα μακρόστενο αντικείμενο, ανάμεσα στα κενά των διπλών σελίδων, ούτως ώστε να φαίνεται από μισό κατά μήκος στην κάθε σελίδα. Ή ακόμη, βρίσκονται πρόσθετα μετά από τις τελευταίες σελίδες του κώδικα. Στο μέσο της κορυφής του μονοφύλλου και πριν από τα γραφόμενα, σχηματίζεται ένας ζωγραφισμένος τετράγωνος σταυρός που περιέχει στα τέσσερα μέρη του το γνωστό «ΙC ΧC NI KA»

Τα ενδύματα24 Κάθε νοτάριος από βορρά σε νότο και από χωριό σε χωριό, χρησιμοποιεί διαφορετικούς γλωσσικούς ιδιωματισμούς. Έτσι εμφανίζεται ένα μεγάλο λεξικό με πολλές παραλλαγές της ίδιας λέξης. Αρκετά από αυτά τα ενδύματα που χρησιμοποιούνται αυτά τα χρόνια, έχουν διατηρήσει την ονομασία τους μέχρι σήμερα: π.χ. υποκάμισο, φανέλλα, κάλτσα. Άλλα διατηρούν την ονομασία τους ως χαρακτηριστικό ρούχο εποχής και αναγνωρίζονται εύκολα, παρότι ενδέχεται να είχαν διαφορετική μορφή από την σημερινή: π.χ. ροκέτο, καρπέτα, καμιζιόλα, μπόλια. Ορισμένα αφορούν χαμένα είδη όπου μπορούμε ακόμη να τα αναγνωρίσουμε μέσω λεξικών ντοπιολαλιάς. Μέσω της ελάχιστης περιγραφής τους μπορούμε να εντάξουμε το ρούχο σε κάποια κατηγορία ή απλά μπορεί κανείς να μαντέψει σε τι περίπου αναφέρεται, από την θέση του στο προικοσύμφωνο ή από τα διπλανά ομοειδή του. Τέλος, ορισμένα είδη δεν αναγνωρίζονται καθώς έχουν εκλείψει ή αλλάξει ταυτότητα ή μορφή. Για να δημιουργήσουμε την εικόνα μιας συνηθισμένης κερκυραίας της υπαίθρου, θα πρέπει να λάβουμε υπόψιν μας δύο πράγματα. Πρώτα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε το γεγονός ότι οι ραγδαίες τεχνολογικές αλλαγές που συμβαίνουν τα μεταπολεμικά χρόνια, δεν συνέβησαν ποτέ σε αυτόν τον εξαιρετικά μεγάλο βαθμό στην ιστορία του ανθρώπου. Συνεπώς όλα, ακόμα και ο ρουχισμός, εξελίχθηκαν πολύ αργά, ιδίως στις κλειστές κοινωνίες. Και δεύτερον ότι οι ίδιες κοινωνίες καθόρισαν το πλαίσιο αποδοχής ή απόρριψης του κάθε νεωτερισμού, συγκροτώντας τις δικές τους φόρμες. Τα ενδύματα λοιπόν της χωρικής στην Κέρκυρα κατά την διάρκεια των τριών αιώνων που εξετάζονται, εμφανίζονται με τις ίδιες ονομασίες. Οι χαρακτηρισμοί αφορούν το ύφασμα, τον τύπο του υφάσματος (λινό, βαμβακερό), το πάχος (χοντρό, τούλινο), τον τρόπο ύφανσης (μονοκλωνίτικο), το χρώμα (λευκό, χρωματισμένο), την χώρα ή πόλη

24. Φωτογραφία 5 παραρτήματος

116 ΕΝΔΥΜΑΤΟΛΟΓΙΚΈΣ ΠΑΡΑΤΗΡΉΣΕΙΣ ΣΕ ΚΕΡΚΥΡΑΪΚΆ ΠΡΟΙΚΟΣΎΜΦΩΝΑ ΤΟΥ 17ου-19ου ΑΙ.

προέλευσης του ρούχου (καμπρία, κωστάντζα, ζακυνθία), το αν είναι σκέτο ή στολισμένο με κορδέλες, φράντζες, κέντημα, χρυσοκέντημα ή δαντέλα, εάν έχει φόδρα, εάν είναι καινούριο ή μεταχειρισμένο και φθαρμένο, εάν είναι μικρής ή μεγάλης αξίας. Φαίνονται ακόμη κάποια διάσημα είδη που προέρχονταν από χώρες του εξωτερικού, όπως το καμπρί ύφασμα (προερχόμενο από την ομώνυμη πόλη της Αγγλίας Κάμπρια) ή από άλλες βιοτεχνίες πχ. της Ζακύνθου.

Τα εσώρουχα Αυτά, σπανίως αναφέρονται. Οι ελάχιστες αναφορές που συνάντησα ήταν: ένα βρακί, σώβρακα διαφορετικά, σώβρακα κοράμε, σώβρακα δίμητο, σώβρακα πλουμεσμένα με μέρλα, φανέλλες, μια μάγια, βρακώματα, στηθόκαρδα, γιακέτες της νυχτός.

Οι εμπόλιες Πρόκειται για μαντήλια του κεφαλιού, χαρακτηριστικά φορεμένα πάνω από το πλέξιμο των μαλλιών σε τορκό25 με φαρδιές κορδέλες: λευκές για τις περιοχές Αγύρου-Όρους, κόκκινες για τις περιοχές Λευκίμμης και Μέσης. Γι΄αυτό και βρίσκουμε: ζωνάρια26 μάλλινα και λίνινα φτιαγμένα μέρζες λίνινες. Οι γιορτινές μπόλιες ήταν κατασκευασμένες από τα καλύτερα υλικά (και ανάλογα με την οικονομική δυνατότητα του πατέρα). Λαμβάνοντας υπόψιν την μπόλια που επεκράτησε ως τις μέρες μας, η λευκή ή μπεζ δαντέλα ήταν η γιορτινότερη και η νυφική εκδοχή της. Βλέπουμε στις φωτογραφίες των τελευταίων ετών του 19ου αι. καθημερινά μαντήλια λευκά υφασμάτινα χωρίς δαντέλα ή έγχρωμα και νυφικά οπωσδήποτε λευκά ή δαντελένια. Υπάρχουν λοιπόν μπόλιες (ως εμπόλιες αναφέρονται) σκέτες, λευκές, σκούλινες, μεταξωτές, λινές, βαμβακερές, βέλινες, βελίνες, τουλουπανένιες, φύλλο τόρτο. Βρίσκουμε εμπόλια εκ Ζακύνθου, Ζακύνθια, Ζακυνθενιά, εκ Λευκίμμης, Λευκιμαία, Καμπρία27, Καμπρίνη, Κραμβένια, Κωστάντζα, Βασόρα. Η μπόλια μπορεί να είναι μονοϋφασμένη, ηργασμένη, κοντισμένη, τουλουπανένια τέλα κουράμε φίνα, στολισμένη, κουκούλινη με μεταξωτές σειρές, τουλουπανένεια,

25. Ο κερκυραϊκός κεγαλόδεσμος. Τα μαλλιά χωρίζονται στη μέση με χωρίστρα από το μέτωπο ως το σβέρ- κο, τυλίγονται με κόκκινες φαρδιές (νότια και Μέση Κέρκυρα) ή λευκές λεπτές κορδέλες (βόρεια Κέρκυρα) και πάνω τους στερεώνεται η αντίστοιχη μπόλια. 26. Μέριζες, κορδέλες των μαλλιών 27. H Κάμπρια (αγγλικά: Cumbria)είναι μια μη-μητροπολιτική κομητεία στην Βορειοδυτική Αγγλία. Οι πόλεις Κένταλ, Κέσγουικ και Καρλάιλ έγιναν πόλεις παραγωγής κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων, μολυβιών, μπι- σκότων και άλλων προϊόντων.

117 Ευτυχία Ε.-Γ. Καρύδη

χονδρή σκούλινη, σκούλινη με μεταξωτές σειρές, με σειρές μεταξωτές, κίτρινη εκ Λευκίμμης, κωστάντζα κοντισμένη, βέλινη κεντισμένη, μεταξωτή ειργασμένη, κεντισμένη, ακέντητη, εστολισμένη, στολισμένη με σειρές βαμβακερές, τουλουπανένια εμπόλια φτιασμένη, μονόκλωνη φτιασμένη στους πάτους, βαμβακοφαδωμένη, στολισμένη με ουτρίδα βαμβακερά, με μεταξωτές σειρές, ρεκαμάδα, με μέρλα, μέρος με μέρλα, φτιασμένη, μονοκλωνίτικη, στολισμένη με μικράς στιχίδας, με δείγματα μεταξωτά, με μόστρες, με σειρές μεταξωτές, τούλινη ρεκαμάδα28, βέλινη με καβέτζα29, εμπόλια φουρνίδα, λινή εμπόλια, φτιασμένη, τουλουπανένια, φτιασμένη στους πάτους, μία ολόγυρα με μέρλα, σκέτα, εμπόλια καινούρια μονοκλωνίτικη, μία εμπόλια κωστάντζα πλουμισμένη, καμπρία με μέρλα30, με δείγματα μεταξωτά, πλουμισμένη, με μόστρες, εργασμένη, εργασμένη με μικρές στιχίδες, ζακύνθια με σειρές μεταξωτές, φτιασμένη στους πάτους, εστολισμένη με σειρές βαμβακερές, βέλινη εστολισμένη με σειράς διαφόρους.

Μαντήλια, σπαλέτες, σπαλετίνες, μαντίλια της μύτης, κεφαλοδέτες, σάρπες, σιάλπες, σάρζες Υπάρχουν επίσης διάφορα είδη μαντιλιών. Μικρά, μεγάλα, σπαλέτες31. Κόκκινα, λευκά, χρωματιστά, από τα ίδια ή παραπλήσια υλικά ανάλογα με τη χρήση: ρινόμακτρα κραμβένια, μικρό κραμβένιο λευκό και ένα όμοιο κίτρινο και ένα όμοιο λευκό λεγόμενο σκέτο ρεκαμάδο, από τούλι, μικρά κραμπένια διαφορετικά, μικρό μετάξι άσπρο χρωματισμένο, βαμβακερό, κραμπένια δια- φορετικά, τουλουπανένιο τζιτζιδήματα, βέλινο, μεταξωτό, χρωματουργισμένο, εκ ζακύνθου, μουσελένιο με μόστρες κόκκινες, μανδήλια άσπρα, χρωματισμέ- να διαφορετικά, σέσο ρεκαμάδο, μετάξι άσπρο χρωματισμένο, άσπρο με μέρ- λα, κωντσάντζα πλουμισμένη, της μύτης κόκκινο, υακονετί άσπρο με μέρλα, μεταξωτό μαντήλι της Ινδίας, μαντήλα μεταξωτή, μαντήλα μεταξωτή με φρα- ντζάτες32, μαντήλι μεγάλα διά τους ώμους, μαντήλα καμπρίνη μέρος με μέρλα, μαντήλα από βελούδο μεταξωτή, με φράντζες, μαντήλες από γρο-αμουαρέ, μα- ντήλα από γκρομανζάλα, ένα κάλυμμα γυναίκειο αχυρόπλεκτον με στολίδια του

28. Κεντημένη 29. Καβέντζο (το): Δαντελένια λωρίδα. 30. Μέρλο (το): Γαρνίρισμα (Ital. Merlo). 31. Σπαλέτα(η):μπροστομάντηλο τετράγωνο που διπλωνόταν τριγωνικά και το φορούσαν οι λευκαδίτισες νυ- φάδες και παντρεμένες. Βρίσκεται σχεδόν σε όλα τα ανοιχτά χρώματα και το ύφασμά της είναι μεταξωτό ή μπαμπακερό, πάντα φιοράτο πλούσιο, κροσσωτό με υφαντές φιγούρες. 32. Κρόσια

118 ΕΝΔΥΜΑΤΟΛΟΓΙΚΈΣ ΠΑΡΑΤΗΡΉΣΕΙΣ ΣΕ ΚΕΡΚΥΡΑΪΚΆ ΠΡΟΙΚΟΣΎΜΦΩΝΑ ΤΟΥ 17ου-19ου ΑΙ.

-εν έταιρον ωσαύτως διά το βρέφος, μαντήλα κεφαλοδέτη της μηχανής, μανδύ- λιο μεγάλο φίντα μπατίστα, μανδύλιο μεγάλο ασπροπράσινο δια τους ώμους, μανδύλα μεταξωτή με καμούφα αγραμάν, σπαλετίνα από βέλο άσπρο, σπα- λέτα μεταξωτή παλιά, σάρπα μεταξωτή χρώμα μπλου γρανάτα, σάρπες μάλλι- νες βαμμένες του τόπου, σιάλπα από κασμιρέτο, μια σάλπα κρέπας, μια βελέ- τα μαύρη, σιάρπες από βελούδα μεταξωτά σάρτζες μάλλινες βαμμένες, σπαλέ- τα μεταξωτή παλιά, σπαλέττα από φανέλλα, μια σπαλετίνα από βέλο άσπρο .

Το υποκάμισο, τα υπομάνικα Το πουκάμισο είναι το πρώτο ρούχο που αναφέρεται στα προικοσύμφω- να. Η ονομασία του έχει καταργήσει το χρόνο και φθάνει να χρησιμοποιείται ως τις μέρες μας. Αναφέρονται ανδρικά και γυναικεία: υποκάμισα γυναίκεια, ανδρίκεια, υποκάμισα κουτζομάνες, ρένισο υποκάμισο, πλουμισμένα διαφο- ρετικά, πουκάμισο δαμασκένιο, υποκάμισο εντόπιο βαμπακένιο, παπακένιο, βαμβακερό, βαμβακένιο, δαμασκένιο, βιντινέλα, καναβατζίδικο, πουχασένιο πάνινο, υποκάμισο αγοραστό βιντινέλα, κραμπένιο, από καμπρία, κωστάντζα, φύλλο τόρτο, από κοράμε, ελαφρά φύλλο τόρτο, κραμβένιο και εξοπλισμένο με μικρές σειρές βαμβακερές, στολισμένο με ουριτίδρα βαμβακερά, καινούριο μονοκλωνίτικο με καβέτζα στο λαιμό, κραμβένιο εστολισμένο με ταινίας με- ταξωτάς, φύλλο τόρτο ρεκαμάδα, υποκάμισο φτιασμένο στην αβερταούρα με μέρλα, στολισμένο στην αβερταούρα με μέρλα και καμούφα, το ένα από αυτά εισίν λίγο φρουάδο, υποκάμισο κωστάντζα, καβανατζίδικο, πουχασένιο, κορά- με, ρεκαμάδο, ρικαμάδο, ελαφρύ, εντόπιο, αγοραστό, καμούφο, λίγο φρουά- δο, λινό, κραμβένιο, από καμπρία, καινούριο, υποκάμισα κραμβένια εξ, κλει- σμένα με ταινίας μεταξωτάς. Επίσης φαίνεται πως υπήρχαν πρόσθετα μανίκια είτε ως ανταλλακτικά στα φθαρμένα, είτε ως πρόσθετα την εποχή του χειμώνα αναφερόμενα ως: υποκαμισομάνικα, ζεύγη υπομάνικα διαφορετικά, ένα ζεύ- γος μανιτζέτα, υποκαμισομάνικα καινούρια βαμβακένια.

Η σουφρίνα ή μπουστίνα Πρόκειται για το ρούχο που έχει φθάσει στις μέρες μας ως μπουστίνα, αυτό που καλύπτει το γυναικείο στήθος και στολίζει το εμπρός μέρος του πουκαμίσου. Κάποτε έχει μανίκια: σουφρίνα πουχασένια λίγο φρουάδα με μανίκια και στολισμένη με κορδέλες, καινούριες πάνινες, η μία κουτζομάνα και οι δύο με μανίκια φιοράδες. Έχει σωθεί λευκή με κεντήματα χρωματιστά ή δαντέλα, όμως υπάρχει σε μεγάλη ποσότητα η χρωματιστή σε μια γκάμα υλικών από λινό και μεταξωτό, έως βελούδο και δαμασκό. Βρίσκουμε λοιπόν: μπουστίνα λινή,

119 Ευτυχία Ε.-Γ. Καρύδη

σουφρίνα πάνινη καινούρια κουτζομάνα φιοράδα, βελουδένια, κραμβένια, εκ δαμασκού33, δαμάσκα, μεταξωτή, από κοράμε, κραμβένια χρωματουργισμένη, μεταξωτή φορεμένη, βαμβακερή χρωματουργισμένη, μπουστίνες διαφορετικές και μια σουφρίνα μεταξωτή με τέσσερα κομβία αργυρά.

Η ποδιά Η ποδιά είναι ένα παραλληλόγραμμο κομμάτι ύφασμα που φοριέται στη μέση κατά ύψος στο μπροστινό μέρος του σώματος, καλύπτει την λεκάνη και τα πόδια και δένεται στο πλάι ή στην πλάτη, μπροτσά από το ροκέτο. Βρίσκουμε λοιπόν σε όλες τις περιοχές εκτός από την περιοχή του Όρους ποδιά καμπρία, μεταξόλινη, λευκή σκέτη, με ρίγες άσπρη, από καμπρί κόκκινο, κράμβένια χρωματουργισμένη, κραμπιά χρωματισμένη, εστολισμένη με μικρές ταινίες μεταξωτές και με μικρές στιχίδες, μεταξωτή με διάφορες κορδέλες, διαφορετικές, μπούσρα χειρίσια μεταξωτή.

Η πόλκα Στα προικοσύμφωνα συναντάται: εσωθώρακα πόλκες διαφορετικά, πόλ- κα βελουδένια σεμιμέταξον με φόδρα, πόλκα μαύρη πλουμισμένη βελουδένια, πόλκα μεταξωτή και άλλη μία με λουριά κόκκινα, συνεπώς η πόλκα ήταν είδος γιλέκου που έδενε με λωρίδες. Πόλκες υπήρχαν διάφορες: πόλκες βαμβακε- ρές, χρωματουργισμένες και εστολισμένες με στοιχίδες βαμβακερές και μετα- ξωτές ταινίες, πόλκες Ζακυνθινιές, κραμβένιες, πόλκες χρωματουργισμένες και κεντισμένες, πόλκες λευκές σκέτες κραμβένιες χρωματισμένες, χρωματισμένες βαμβακερές.

Το ζιπούνι Πρόκειται για ένα ρούχο που περιήλθε σε εμάς σήμερα με την μορφή του αμάνικου βελούδινου χρυσοκέντητου γιλέκου. Από τα προικοσύμφωνα όμως περιγράφεται η παλιότερη μορφή του που ήταν μάλλινο, μεταξωτό, κάποτε με

33. Δαμάσκο: ύφασμα γυαλιστερό και λείο που κατασκευάζεται συνήθως με μεταξωτές κλωστές. Το σχέδιο, που δημιουργείται με την ύφανση και όχι με το χρώμα, επιτυγχάνεται από την αντίθεση ανάμεσα στο στημό- νι και στο υφάδι, που προκαλείται με την αντανάκλαση του φωτός πάνω στο ύφασμα. Κατασκευάστηκε ίσως για πρώτη φορά στην Κίνα, όπως και πολυάριθμοι τύποι μεταξωτών υφασμάτων, και διαδόθηκε πρώτα στην Άπω Ανατολή. Από εκεί πέρασε τα σύνορα της Ινδίας και της Περσίας και γύρω στο 1000 της Συρίας, απ’ όπου έφτασε στο Βυζάντιο και από εκεί στη νότια Ευρώπη και κυρίως στη Βενετία. Χρησιμοποιήθηκε στην κατα- σκευή ενδυμάτων, αλλά κυρίως ως διακοσμητικό ύφασμα στην εσωτερική διακόσμηση χώρων. Το σχέδιο εί- ναι σχεδόν πάντα εμπνευσμένο από τον φυτικό κόσμο.

120 ΕΝΔΥΜΑΤΟΛΟΓΙΚΈΣ ΠΑΡΑΤΗΡΉΣΕΙΣ ΣΕ ΚΕΡΚΥΡΑΪΚΆ ΠΡΟΙΚΟΣΎΜΦΩΝΑ ΤΟΥ 17ου-19ου ΑΙ.

μανίκια ή και με κουμπιά: ζιπούνιον μεταξωτόν κεντισμένο με χρυσαφίσματα, ζιπούνι μάλλινο ερυθρόν, ζιπούνια με μανίκια, κουτσομάνικα αγοραστά δαμασκένια, ζιπούνια εντόπια με μανίκια, ζιπούνι μάλλινο, τζιπούνι μεταξωτό αφόρετο, ζιπούνι μεταξωτό με 4 κομβία αργυρά, ζιπούνι με μανίκια διμιτένιο, μάλλινο με μανίκια διμιτένιο, ζιπούνι μεταξωτό κεντισμένο με χρυσοϋφάσματα. βέλινο, ανδρίκειο από καμπρία, περιστήθιο βαμβακερό (καμιζέτο), καμιζότο περιστήθιο υποκαμίσου, καμιζότο ρικαμάδο34, εριστήθιο, περιστήθιο γάντζο με σειρές χρυσές (πασαμάδες) φορεμένο, επιστήθιο μεταξωτό,

Το πεσελί Το πεσελί διαθέτει την μοναδική του ονομασία και την συγκεκριμένη μορφή και καταγραφή ως χρυσοκέντητο ένδυμα, ίσως από τα τέλη του 17ου- αρχές του 18ου αι. Πρόκειται για ακριβό ένδυμα, γι΄αυτό και η σπανιότητα του είναι ανάλογη της πολυτιμότητάς του. Η είδηση ότι όλες οι νύφες του χωριού φορούσαν το μοναδικό πεσελί που διέθετε η πλουσιότερη του χωριού στο γάμο τους που έχει περάσει ως τις μέρες μας, διαφαίνεται και στα προικοσύμφωνα. Αποτελούσε μέρος της επίσημης φορεσιάς και ακολουθούσε τις γιορτινές εμφανίσεις της γυναίκας για την υπόλοιπη ζωή της. Ήταν κατασκευασμένο από ζωηρόχρωμο βελούδο35, θαυμάσια κεντημένο με χρυσοκλωστή, με πολυσύνθετα και εντυπωσιακά σχέδια και στολισμένο με χρυσογάϊτανα. Πρόκειται για εξωτερικό ένδυμα: ένα κοντό ως ψηλά τη μέση γυναικείο ζακετάκι χωρίς γιακά, κατακόρυφα ανοιχτό μπροστά, με στρογγυλή λαιμόκοψη, με μακριά μανίκια ως τον καρπό των χεριών. Το φορούσαν πάνω από το πουκάμισο και το κοτελί (ζιπούνι). Ήταν φτιαγμένο σπανίως από φέλπα και τσόχα κυρίως όμως από βελούδο κόκκινο, μπλε, μωβ (στην περιοχή του Όρους), μαύρο, γαλάζιο, διοφυλλί ή καφέ. Το αποτελούσαν επτά κομμάτια, ενωμένα μεταξύ τους με μια διπλή χρυσή τρέσα: την πλάτη, τα δυο μπροστινά φύλλα, τα δύο πλαϊνά μέρη κάτω από τα μανίκια και τα μανίκια που ήταν ραμμένα κάθετα στον κορμό.36 Μπορεί να ήταν καινούριο ή παλιό, υφασμάτινο ή βελουδένιο, χρυσοκέντητο ή σκέτο και δεν υπάρχει προικοσύμφωνο που να περιέχει παραπάνω από δύο. Η παλιότερη μορφή του το περιγράφει: πεσελί ρούχινο κεντημένο με χρυσοϋφάσματα, πεσελί βελουδένιο, πεσελί βελούδινο εστολισμένα μετά

34. Κεντητό, διακοσμημένο 35. Βελούδο: ιδιαιτέρα πολυτελές και απαλό ύφασμα με χαρακτηριστικάή χνουδωτή ύφανση. Μπορεί να προκύψει από διαφορετικούς συνδιασμούς φυσικών ινών όπως μετάξι ή βαμβάκι με ειδική επεξεργασία. 36. Γ.- Ε. Ρέγγης: «Χρυσοκεντημένα ενδύματα της Κέρκυρας από τον 17ο αι. έως σήμερα», Ιονικά Ανάλεκτα, τ. 4 (2014), οι Φίλοι του Μουσείου Δ. Σολωμού και επιφανών Ζακυνθίων, Αθήνα, 2014, σ.14-15.

121 Ευτυχία Ε.-Γ. Καρύδη

χρυσονήματος, πεσελί βελούδινο φορεμένο, πεσελί βελουδένιον βαμβακερό καινούριο ελάχιστης αξίας, πεσελί βελούδινο μεταξωτό καινούριο στολισμένο με χρυσοϋφάσματα, και κάπου-κάπου μπορεί να προσδιορίσουμε και την αξία του: πεσελί βελούδινο αξίας δυόμιση αυτοκρατορικών ταλάρων.

Η καμιζ(ι)όλα, η κουτσομάνα, το σωκάρδι Είναι ένα είδος σακκακιού μακρύτερου από το πεσελί που περιγράφεται παραπάνω και αφορά τις περιοχές του Γύρου και του Όρους αλλά και το παλιότερο ένδυμα πριν την διάδοση του πεσελιού που περιέγραψα παραπάνω. Έτσι εμφανίζεται: καμιζιόλα κραμβένια, ρούχινη φρουάδα, ρούχο φίνο ροζάδο με σπιγέτα ασημένια οι ορδινιές με κουμπί ασημόγνεμα, δαμάσκα με τις ορδινιές της φτιασμένη, υφασμένη με μέρλα, σκέτη, καμιζιόλα από ροζάδο. Κάπου βρήκα: δύο καμιζιόλες, η μία κουτσομάνα καναβατζίτικη και η άλλη πάνινη φρουάδα. Συνεπώς η κουτσομάνα μοιάζει να είναι αμάνικο ρούχο, μια και ξαναβρίσκω την ίδια λέξη για σουφρίνα. Το σωκάρδι είναι μια ανοιχτή καμιζιόλα: σωκάρδι, σωκάρδι37 σιμιαλόφ μαύρο, σωκάρδιο από ολομέταξον, μεταξωτό.

Η γρέκα (ή γκρέκα) Σπάνια αμφίεση περιορισμένη γεωγραφικά στην περιοχή της Μέσης Κέρκυρας συνάντησα την γρέκα που μας είναι γνωστή, επιβιώνοντας ως τις μέρες μας. Απαντάται ως κοντό καλοκαιρινό ή χειμωνιάτικο ρούχο του κορμού με λαιμόκοψη, άνοιγμα στη μέση που κρατιέται από τρεις κόπιτσες και από τρεις πιέτες σε κάθε κομμάτι στο ύψος των θηλών, που μπορεί να διαθέττει ποδιά φτιαγμένη από όμοιο ύφασμα: γρέκα γυναίκεια.

Το ροκέτο, το βελέσι, η καρπέτα, το κότολο Το ροκέτο είναι ένα είδος πλισέ μακριάς φούστας ως τους αστραγάλους που φοριέται από την μέση και κάτω. Είναι εμφανής η προτίμηση στο γαλάζιο ροκέτο, αγαπημένο χρώμα του βυζαντίου38. Εδώ βρίσκουμε: ροκέτα γαλάζια εξοπλισμένα με μικράς στοιχίδας, γαλάζια με στιχίδες, κραμβένια, διαφορετικά,

37. Σωκάρδι: ρούχο της κερκυραϊκής φορεσιάς, σαν την καμιζιόλα αλλά ανοιχτό στο πέτο. 38. Το κυανό-χρώμα του υπερβατικού κόσμου: Το βαθύ γαλάζιο (κυανό) πού σύμφωνα με τον Ψευδο- Διονύσιο συμβολίζει τα άγνωστα μυστικά, αρχίζει την κύρια προσεταιριστική σειρά από την κατανόηση του χρώματος του ουρανού. Από εδώ προέρχεται ή μικρότερη υλικότητα και αισθητικότητα αυτού του χρώματος, ή πνευματική ισχυρή γοητεία του. Στην ανατολική χριστιανική κοινωνία θεωρούνταν το σύμβολο του υπερ- βατικού κόσμου και συνδεόταν με την αιώνια αλήθεια του Θεού.

122 ΕΝΔΥΜΑΤΟΛΟΓΙΚΈΣ ΠΑΡΑΤΗΡΉΣΕΙΣ ΣΕ ΚΕΡΚΥΡΑΪΚΆ ΠΡΟΙΚΟΣΎΜΦΩΝΑ ΤΟΥ 17ου-19ου ΑΙ.

από μουσέλι, γαλάζια βαμβακερά, καινούρια ροκέτα, σκούλινο39, σκέτο, βαμβακερό, λινό, βαμβακοϋφαδωμένο, κυανό, λευκό, από μουσέλι, σκούλινο, πουχασένιο, καινούριο, ένα πάνινο, πάνινο βαμμένο και ολίγον φρουάδο, ένα καναβατζίδικο40, ένα ροκέτο πάνινο και ολίγον φρουάδο, κραμβένιο, γαλάζιο, κραμβένιο λευκό, σκούλινο, πουχασένιο, επίσης εξοπλισμένο με μικρές στιχίδες, στολισμένο με στιχίδες βαμβακερές, κεντισμένον και εστολισμένο με μικράς στιχίδας, λευκό σκέτο, στολισμένο με στιχίδες βαμβακερές και κεντισμένο. Τα γιορτινά ανά περιοχές μπορούν να αναφέρονται ως βελέσι ή καρπέτα: βελέσι βιντινέλα, αγοραστό λουλακί, βελέσι από μουσέλι, βελέσι τηντανέλα, καρπέτα από δαμασκό ουζάδα, καρπέτα μεταξωτή.

Το κότολο Η σημερινή ονομασία του είναι μεσοφόρι σε λευκό πάντα χρώμα. Έχει ανάλογο με του ροκέτου μέγεθος και φοριέται κάτω από το ροκέτο, την καρπέτα, το βελέσι για να δώσει όγκο και ζεστασιά: κότολο ή σωκότολο, ένα υποφόρεμα «κότολο», απο καμπρία άσπρο μερλάτο, από καμπρία γυναίκειο καινούριο, από καμπρίνη με μέρλα, πλουμισμένο με μέρλα, άσπρο φίνο, από καμπρίνη με μέρλα, κεντισμένα, από καμπρία πλουμισμένα με μέρλα, από καμπρία άσπρο φίνο, δύο σωτοκότολα «υποφορέματα» καρπέτα, μεταξωτή, δαμάσκα, από καμπρίνη.

Τα ζωνάρια Τα ζωνάρια στο νησί λέγονταν φασκιές. Αυτά που έχουν σωθεί είναι λεπτά σε πλάτος, φτιαγμένα στον αργαλειό μονόχρωμα ή με σχέδιο λεπτών πολύχρωμων σειρών, κάποτε διακοσμημένα με λουλούδια και πούλιες. Οι γυναίκες τα φορούσαν στη μέση τους: σκούλινα ζωνάρια, 3 λίνινα και 3 ρούχινα ζωνάρια, 3 μάλλινα ζωνάρια φτιαγμένα.

Το φόρεμα, το άμπιτο, η βέστα Το μονοκόματο φόρεμα υπήρξε πολύ διαδεδομένο στην Ευρώπη, τις εποχές που συντάσσονται τα προικοσύμφωνά μας. Αρκετές εκμοντερνισμένες αστές και αργότερα χωρικές, τα καλοδέχτηκαν. Οι υπόλοιπες παρέμειναν στον διαχωρισμένο τύπο φουστανιού που έχει φθάσει σε μας. Στις περιπτώσεις

39. Σκούλινο: κατασκευασμένο από χοντρό λιναρίσιο νήμα 40. Κανναβάτσο: χοντρό ύφασμα, φτιαγμένο από ίνες κάνναβης (καθώς και λιναριού, βαμβακιού κ.ά.), με το οποίο παρασκευάζονται σακιά, πανιά κ.ά.

123 Ευτυχία Ε.-Γ. Καρύδη

όπου οι γυναίκες ντύνονταν με ευρωπαϊκά ρούχα και κατά το τέλος του 19ου αι, απαντώνται οι βέστες. Η ονομασία φόρεμα αφορά παλαιότερες εκδοχές ενός μονοκόματου από τους ώμους ως τους αστραγάλους ρούχου με χώρισμα στην περιοχή της μέσης: λινό άσπρο σκούλινο φόρεμα, μεταξωτό, ολομέταξο, φόρεμα από καμπριά, φόρεμα Ιακονέτ χρωματισμένο ριγάδο, φόρεμα χίλιες ρίγες χρώμα λευκόν, φόρεμα γκρίνκερ ροζέ, φόρεμα χίλιες ρίγες χρώμα γλαυκί, φόρεμα από βέλο τυλλ ρεκαμάδο, φόρεμα από μουσολίνα, φόρεμα όμπρε μεταξωτό χρώμα βιόλα πλουμισμένο με μέρλα, φόρεμα από γιακονέλ γαλάζιο με δύο καμούφα, φόρεμα δαμασκό με τις ορδινιές του, από βέλο τούλι ρεκαμάδο, από καμπριά βολιμοχρώματος, μεταξωτό με την μαντίλιαν του, από μπατίστα φορεμένο, από γιακονέτ γαλάζιο με δύο καμούφα, από γιακονέτ τριανταφυλλοχρωματισμένο, γιακονετί, βέστα κομμένη άραπτη γαλάζια βαθέα, έταιρη μια βέστα ραμμένη ωσαύτως, μια βέστα κομμένη άραπτη γαλάζια βαθέα, βέστα λινέτα, βέστα από καμπρία κολοράτα, ολομέταξο φόρεμα, γυναίκεια μεταξωτά το εν χρώμα μαντζάντε το δε άλλο ριγάδο, ένα άλλο μάλλινο βολιμοχρώματος, εν έταιρον ολομέταξον, ένα απανωφόρεμα, ένα άμπιτο από ράζο, άμπιτο μεταξωτό, άμπιτο από γιακολινόν, μάλλινα άμπιτα, άσπρο άμπιτο, άμπιτο μερινός.

Για το βρέφος Σε λίγα συμβόλαια βρήκα ρούχα βρεφικά. Η πρόνοια για το ρουχισμό τους ίσως δηλώνει ότι αυτός ο πατέρας έχει μόνο θυγατέρες: φασκιές διά το βρέφος από ριγάδον, φασκιές λίνινες, φασκιές πάνινες, σκούλινα ζωνάρια, υποκαμισάκια από Κωστάντζα, σκουφόπολκες, σκαλτσουνόπουλο μάλλινα, φορεματόπουλα, ένα φόρεμα άσπρο από Γιακονέτ με ινκάσο διά το τεκνάριον..

Τα ανδρικά Τα ανδρικά ρούχα του κερκυραίου χωρικού αναφέρονται στα προικοσύμ- φωνα ως εξής: υποκάμισα ανδρίκεια, πουχασένιο αντρίκειο πουκάμισο φτια- σμένο εις την αβερταούρα με μέρλα, μακρόβρακα (βράκες) ρούχινα το εν μαύ- ρο το δε άλλο μπλάβο, δύο περισχελίδες ρούχινες, ένα ταμπάρο ρούχινο, απα- νωκόρμι ανδρικό χρωματισμένο, κραβάτες μεταξωτές (σε προικοσύμφωνο της πόλης), παλτό ρούχινο, επιστήθιο μεταξωτό, παλτό βέλινο ανδρίκειο από κα- μπρία, φορέματα ανδρίκεια, φόρεμα ανδρίκειο ρούχινο παλαιό, μία γιακέτα ρούχινη, ένα μανδήλι μεγάλο, τρία καμιζέτα, έν ζεύγος μανιζέτα, δύο μαντήλια

124 ΕΝΔΥΜΑΤΟΛΟΓΙΚΈΣ ΠΑΡΑΤΗΡΉΣΕΙΣ ΣΕ ΚΕΡΚΥΡΑΪΚΆ ΠΡΟΙΚΟΣΎΜΦΩΝΑ ΤΟΥ 17ου-19ου ΑΙ.

μεταξωτά, ένα σώβρακο, μπερετόνι41 από κασμίρ, φέσι παλαιό, περικνημίδες βαμβακερές, περισχελίδες ρούχινες. Σπανιότερα συναντώνται ρούχα που αφορούν είτε αυτά των κατοίκων της πόλης, είτε μεταναστών από την υπόλοιπη Ελλάδα ή από χώρες του εξωτερικού, είτε ονομασίες πολύ παλιότερες που εξέλλειπαν, είτε ιδιότυπες ονομασίες: σεγκούνια μάλλινα, λίνινα ή βελουδένια, εν ζεύγος απανωβραχιόνια «κροσέ», εν ζεύγος βραχιόνια τρίχινα, ένα παλτό από ομόπανον, σκαλτσούνια μπαμπακένια μερλωτά ουζάδα, οκτώ ζευγάρια σκαλτσούνια γυναίκεια από κοτόν, δύο ζευγάρια σκαλτσούνια παπακένια, το ένα φρουάδο και το άλλο ακάμωτο, σκαλτσούνια μεταξωτά, εν ζεύγος χερόκτια42 άσπρα, ζωνάρια φασκιές43 οκτώ, σκούλινα ζωνάρια, λίνινα ζωνάρια, εν ζεύγος υποδήματα δαμάσκα, δυο ζευγάρια παπούτζια εκ μαροκέν και έν ζευγάρι εκ Βιδέζου, εν γιακετόνι από αλεπιού, μια καλτσομάνα (πυτζάμα;) δαντέλα φορεμένη, μια κουτζομάνα γάντζα φορεμένη, δύο καπελίνα το μεν μεταξωτό άσπρο, το δε άλλο ψάθινο, εν κάλυμα αχυρόπλεκτο με τα στολίδια του, εν κάλυμα είτε καπελέτο χρώμα καφέ, μια μπούρσα χειρίσια μεταξωτή, ένα αλεξιβρόχιον44 καινούριο μεταξωτό χρωματισμένο, εν ομπρελίνον γυναίκειο, μισό μπράτσο πανί, δυο ζευγάρια παπούτσια στιβαλέτα, δυο ζευγάρια παπούτσια Μπρουνέλ, τρια ζευγάρια παπούτζια διαφορετικά, ένα ζευγάρι παπούτζια και την ευκή μας. Αρκετές από αυτές τις ονομασίες δεν διατηρήθηκαν. Παρατηρητές των προηγούμενων αιώνων εμείς, από την δική μας οπτική γωνία σε διαφορετικό πλαίσιο μεγαλωμένοι, ίσως να μην μπορούμε να κάνουμε σωστή αξιολόγηση των στοιχείων που βρίσκουμε. Πάντως βέβαιο είναι ότι από το φεγγίτη του χρόνου που μας ανοίχτηκε, θα νοιώσουμε τυχεροί να ζωντανέψουμε με τον σεβασμό που τους αναλογεί, τα στοιχεία που πάνω τους βασίσαμε, είτε το καταλαβαίνουμε είτε όχι, την δική μας ζωή.

41. Μπερές: μανδύας με κουκούλα για τη βροχή 42. Γάντια 43. Λεπτά ζωνάρια του αργαλειού που λέγονται φασκιές 44. Ομπρέλα

125 Ευτυχία Ε.-Γ. Καρύδη

Παράρτημα φωτογραφιών.

126 ΕΝΔΥΜΑΤΟΛΟΓΙΚΈΣ ΠΑΡΑΤΗΡΉΣΕΙΣ ΣΕ ΚΕΡΚΥΡΑΪΚΆ ΠΡΟΙΚΟΣΎΜΦΩΝΑ ΤΟΥ 17ου-19ου ΑΙ.

127 Ευτυχία Ε.-Γ. Καρύδη

128 Νίκος Κ. Κουρκουμέλης

Σχόλια στο χρονικό ίδρυσης των προσκοπικών ομάδων της Κέρκυρας. Μια νεότερη προσέγγιση.

Απόψε1, σχολιάζοντας το χρονικό της ίδρυσης των προσκοπικών ομάδων της Κέρκυρας2, θα βρεθούμε μπροστά σε ζητήματα μικροϊστορίας, σε περιπτώ- σεις ιστορίας της καθημερινής ζωής των απλών ανθρώπων, απ’ εκείνες που κι- νούνται σε ένα μικροϊστορικό περιβάλλον3. Δεν θα αναφερθούμε στα μεγάλα γεγονότα που καθόρισαν την ζωή λαών και κοινοτήτων, ούτε θα μας απασχο- λήσουν οι μεγάλοι προβληματισμοί για την κοινωνία. Αυτά όμως δεν θα λιγο- στέψουν διόλου το ενδιαφέρον μας, καθώς θα ερμηνεύσουμε γεγονότα που έχουν αξία για εμάς τους ίδιους και δραστηριότητες που αγαπάμε κι αν θέλε- τε, χαρακτηρίζουν την καθημερινότητά μας. Δηλαδή για γεγονότα που σε άλ- λους μπορεί και να φαντάζουν ανούσια και δευτερεύοντα. Θα επιμείνω: Στους άλλους, όχι σε εμάς. Όμως όπως συμβαίνει πολλές φορές, έτσι και σήμερα υπάρχει η πιθανό- τητα να μην έχουμε όλες τις απαιτούμενες πληροφορίες, τα τεκμήρια που θα μας ήταν χρήσιμα σ’ αυτές τις επιδιώξεις μας, γι αυτό όταν ολοκληρωθεί η ει- σήγηση θα σας παρακαλούσα να ακούσω τις απόψεις σας4. Η όποια συνεισφο- ρά σας με τεκμηριωμένες πληροφορίες θα είναι πολύτιμη και δεν πρέπει να παραλείψετε να την καταθέσετε.

1. Όπως εκφωνήθηκε στην εκδήλωση της Ε. Π. Π. του 1ου Συστήματος Προσκόπων Κέρκυρας στην Αναγνωστι- κή Εταιρία Κερκύρας, την 16η Μαρτίου 2018. 2. Για να σας προσφωνήσει κανείς «αδέλφια» και να γίνει πιστευτός, πρέπει όχι μόνον να το εννοεί, αλλά και να το ζει με έντονο και συνειδητό τρόπο. Άλλως τε αυτό απαιτεί η διαβεβαίωση: «Είμαστε από το ίδιο αίμα εσείς κι εγώ» (Ράντγιαρντ Κίπλιγκ, Το βιβλίο της ζούγκλας, κεφάλαιο: «Το κυνήγι του Κάα», μετάφραση Α. Αποστολίδης, Πατάκης). 3. Η μικροϊστορία συγκροτήθηκε αρχικά ως κριτική της κοινωνικής ιστορίας , που επικρατούσε κατά τη δεκα- ετία του 1960, μέσω του κύκλου των Annales, που ήταν η κυρίαρχη κοινωνική ιστορίας εκείνης της περιόδου και είχε ως χαρακτηριστικό γνώρισμα την συστηματική χρήση ποσοτικών μεθόδων. 4. «…Μέσα από όλα εκείνα τα τεκμήρια στα οποία ξεδιπλώνεται ο κόσμος των ρομαντικών αναζητήσεων, του ονείρου, των ιδεών και των αξιών, καθώς και των συναισθημάτων και καθημερινών προτιμήσεων των παι- διών, ο παιδικός μικρόκοσμος της κάθε εποχής. Ιδιαίτερα δε, πώς τα παιδιά βιώνανε τη σχέση τους με τους γονείς τους, τους περιορισμούς και τις δυνατότητες της ζωής τους, τις ατραπούς των σκέψεών τους και γενικά την ψυχοσύνθεσή τους….», Αντώνης Χουρδάκης, Από την μικροϊστορία της εκπαίδευσης. Δυο ανέκδοτα λευ- κώματα φιλίας 1900-1904,1926-1927, Διάδραση [Αθήνα] 2017.

129 Νίκος Κ. Κουρκουμέλης

Από την άλλη, οφείλω να παρατηρήσω, ότι όταν αναδιφούμε την ιστορία των κινημάτων της νεολαίας και σχολιάζουμε περιστατικά της, κυρίως απευθυ- νόμαστε σε νεαρές ηλικίες, οι οποίες αν και έχουν όλους τους δείκτες τους σε ακμή, κυριαρχούνται από το συναίσθημα, ως «συνδυασμό νοητικών καταστά- σεων, ψυχοσωματικών εκφράσεων και βιολογικών αντιδράσεων». Καμιά φορά λοιπόν, αυτός ο συνδυασμός μπορεί να οδηγήσει μακριά από τις καλές προθέ- σεις γι’ αυτό, οφείλουμε, να έχουν οι νεαρές και οι νεαροί όλη την προσοχή και την προστασία μας. Ως εκ τούτου, προτείνω να μην υπερεκτιμάμε τις γνώσεις και τις δυνατότητές μας, να ερμηνεύουμε με τιμιότητα τα ιστορικά φαινόμενα και να ελέγχουμε τον τρόπο με τον οποίο τα εκθέτουμε, χρησιμοποιώντας όλα τα επιστημολογικά εργαλεία που έχουμε αποκτήσει από τις σπουδές μας και απαιτεί ένας οριοθετημένος επιστημονικός κλάδος όπως η Ιστορία. Στην αντί- θετη περίπτωση δεν εξυπηρετούνται η Αλήθεια, η Επιστήμη και τα ίδια τα Κινή- ματα, αλλά άλλες καταστάσεις. Ας δώσουμε όμως τέλος στις ανούσιες εισαγωγές και ας πάμε στο θέμα μας. Παρόλα τα όσα η βρετανική βιβλιογραφία έχει επιβάλει και εμείς έχουμε αποδεχθεί ως ιστορία της Παγκόσμιας Προσκοπικής Κίνησης, οι προτάσεις του Ρόμπερτ Μπέιντεν-Πάουελ5 για μια νέα προσέγγιση του τρόπου ανατροφής της νεότητας, που θα αποσκοπούσε στην απόλυτα εξοικειωμένη με το φυσικό πε- ριβάλλον πλήρη ψυχική, πνευματική και σωματική ανάπτυξή της, φαίνεται ότι είχαν και αμερικανούς προπάτορες. Και εξηγούμαι: Στις αρχές του 20ου αιώ- να στην κοινωνία των ΗΠΑ υπήρχε μια κινητικότητα που είχε ως αποτέλεσμα την δημιουργία ενός μεγάλου προοδευτικού κινήματος, που αναζητούσε λύ- σεις στα καθημερινά κοινωνικά προβλήματα. Η περίοδος της ανασυγκρότησης των ΗΠΑ (1863-1877) που, μετά τον εμφύλιο, σκόπευε να αναστρέψει το σοκ που υπέστησαν οι δομές των πρώτων (πουριτανών) αποίκων6, είχε ολοκληρω- θεί και νέες ανάγκες δημιουργήθηκαν από την συνεχή μετανάστευση και τη με- τακίνηση οικογενειών από αγροκτήματα σε πόλεις, ως αποτέλεσμα της βιομη- χανοποίησης της οικονομίας. Όλα αυτά λοιπόν, δημιουργούσαν ανησυχίες7 με-

5. Αντιστράτηγος Ρόμπερτ Στίβενσον Σμιθ Μπέιντεν-Πάουελ, 1ος Βαρώνος Μπέιντεν-Πάουελ (Lieutenant General Robert Stephenson Smyth Baden-Powell, 1st Baron Baden-Powell, Λονδίνο, 22 Φεβρουαρίου 1857– Κένυα, 8 Ιανουαρίου 1941), Μέλος του Τάγματος της Αξίας (1937, Order of Merit), Μεγαλόσταυρος του Βασι- λικού Βικτωριανού Τάγματος (1923, Royal Victorian Order), Μεγαλόσταυρος του Τάγματος των Αγίων Μιχα- ήλ και Γεωργίου (1927, Order of St Michael and St George), Ανώτερος Ταξιάρχης του Τάγματος του Λουτρού (1909, Knight Commander Order of the Bath ). Προτάθηκε δυο φορές για το βραβείο Nobel. 6. Από τις εξής αιτίες: τον εμφύλιο 1861-1865, την «διακήρυξη της χειραφέτησης» το 1862-63,την 13η τροπο- λογία του Συντάγματος το 1865 και την αθρόα εισροή νέων αποίκων (που δεν ήταν όλοι τα καλύτερα παιδιά). 7. Αυτές οι ανησυχίες οδήγησαν τον Νέισμιθ (James Naismith), νεαρό γυμναστή του Κολεγίου Σπρίνκγφιλντ

130 ΣΧ ΌΛΙΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ ΊΔΡΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΟΠΙΚΏΝ ΟΜΆΔΩΝ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ

ταξύ διαφόρων ελίτ που ήταν αναθρεμμένες με το τρίπτυχο Ελευθερία, Αρετή και Αδελφοσύνη, ότι οι κοινωνικοί δείκτες αλλοιώνονταν και οι νέοι άνδρες δεν προετοιμάζονταν για τα καθήκοντά τους προς την Πατρίδα, την Κοινωνία και τον εαυτό τους. Γι αυτό στην αρχή αναζήτησαν λύσεις μέσω της YMCA (Young Men’s Christian Association)8, που ήταν ο πρώτος υποστηρικτής στον αγγλοσα- ξονικό κόσμο των μεταρρυθμίσεων για νέους άνδρες, με επίκεντρο την κοινω- νική πρόνοια. Η οργάνωση αυτή είχε εφαρμόσει και εξελίξει προγράμματα ψυ- χικής, σωματικής, κοινωνικής και θρησκευτικής ανάπτυξης. Αλλά, σύμφωνα με το σκεπτικό της ίδρυσής της, από το George Williams το 1844, η YMCA απευθυ- νόταν κυρίως σε εργαζόμενους νέους άνδρες. ΄Ετσι τις αρχές του 20ου αιώνα, ιδρύθηκαν οι οργανώσεις των Woodcraft Indians του Ernest Thompson Seton (το 1902) και των Sons of Daniel Boone του Daniel Carter Beard (το 1905)9, που στόχευαν στις νεαρές ηλικίες με μια βορειοαμερικανική προσέγγιση. Όταν λοιπόν το 1907, ο Μπέιντεν-Πάουελ άρχισε να δραστηριοποιείται για να ιδρύσει το προσκοπικό κίνημα στην Βρετανία, μετά την κατασκήνωση στην Μπράουνση (Brownsea island) τον Αύγουστο 1907 και την έκδοση τον Ιανουάριο του 1908 του Scouting for Boys: A handbook for instruction in good citizenship, φρόντισε να συναντήσει τους δυο αμερικανούς, να ανταλλάξει απόψεις και ακολούθως να χρησιμοποιήσει τα συμπεράσματα κυρίως του Σίτον10, ο οποίος ήταν επίσης φίλος του Κίπλινγκ (Rudyard Kipling)11 και του Μπήερντ, ο οποίος με την σειρά του ήταν φίλος και συνεργάτης του Μαρκ Τουέιν (Mark Twain) 12. Με αυτές τις καταβολές δημιουργήθηκε ένα εντελώς

της Μασσαχουσέττης (Springfield, Massachusetts), στην ανακάλυψη το Μπάσκετ το 1891. 8. Τμήμα της η Χριστιανική Αδελφότητα Νέων. 9. Society of the Sons of Daniel Boone, αργότερα Boy Pioneers of America. 10. Συγγραφέας των Two Little Savages (1903) και αργότερα του Τhe Birch Bark Roll of the Woodcraft Indians, Containing Their Constitution, Laws, Games, and Deeds (1907). Έγραψε επίσης το: Boy Scouts of America: Official Handbook, A Handbook of Woodcraft, Scouting, and Life-craft (1910). 11. Συγγραφέας (εκτός των άλλων και) The Phantom ‘Rickshaw and other Eerie Tales διηγήματα, μεταξύ των οποίων The Man Who Would Be King (1888), The Jungle Book, (1894), Κim (1901) . 12. Συγγραφέας (εκτός των άλλων και), The adventures of Tom Sawyer (1876), The adventures of Huckleberry Finn (1884), A Connecticut Yankee in King Arthur’s Court (Charles L. Webster and Co., 1889). Πολύ γνωστά εί- ναι δυο ποιήματά του που συνδέονται με τον γιό του: Το If (Αν…) του 1910, το οποίο «αποτελεί έναν κατάλο- γο ευγενών παραινέσεων» προς τον γιο του , ο οποίος σκοτώθηκε στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο στη μάχη του Loss το 1915 και το “My Boy Jack” (1916) το οποίο στη συνέχεια έγινε θεατρικό έργο. Ο στίχος “If any question why we died / Tell them, because our fathers lied.” (“Αν ρωτάτε γιατί πεθάναμε/πείτε τους, επειδή οι πατέ- ρες μας είπαν ψέματα”), αποδίδεται στις ενοχές του γιατί ενθάρρυνε τον γιό του να καταταχθεί, παρόλα τα προβλήματα οράσεώς του. Ολοκλήρωσε την μετάφραση του Charles Sheridan τoυ «Ύμνου εις την Ελευθερί- αν» του Διονυσίου Σολωμού (το 2017 εκδόθηκε και στην Ελλάδα από τις εκδόσεις 24 Γράμματα, με αντικρι- στά τα κείμενα).

131 Νίκος Κ. Κουρκουμέλης

Ernest Thompson Seton, Baden Powell, Dan Beard (1906)

νέο σύστημα διαπαιδαγώγησης και κοινωνικοποίησης της νεολαίας, που της έδινε κώδικες για την πνευματική, την ψυχική και την σωματική ανάπτυξη, χωρίς να εστιάζει σε εθνοτικά ή φυλετικά χαρακτηριστικά όπως π.χ. η ζωή και η κουλτούρα των αμερικανών ιθαγενών. Ένα επαναστατικό νεολαιίστικο κίνημα, που είχε ισορροπημένες επιδιώξεις, γι’ αυτό και περιέργως ήταν συμβατό με τις αντιλήψεις των προοδευτικών πολιτών, χωρίς να φοβίζει τους συντηρητικούς. Αυτή ήταν η καινούργια παιδαγωγική-κοινωνική πρόταση που μετέφε- ραν, στην ίσως προϊδεασμένη Κέρκυρα, οι δυο κοσμοπολίτες κύριοι Φίλιππος Στεφανίδης και Σωκράτης Μπαλής, από το εξωτερικό και όχι από το εθνικό κέ- ντρο της Αθήνας, όπου από το 1910 ο κεφαλλονίτης γυμναστής Αθανάσιος Λευ- καδίτης είχε ιδρύσει την πρώτη προσκοπική ομάδα στο «Ελληνικό Εκπαιδευτή- ριο» του Δημητρίου Μακρή13, με νεαρά μέλη της διακεκριμένης, της μεγαλοα-

13. Τον Νοέμβριο του 1910 ο Λευκαδίτης ίδρυσε με μαθητές του «Ελληνικού Εκπαιδευτηρίου - Δ. Μακρή», την Πρώτη Ομάδα Ελλήνων Προσκόπων. Το 1911 συνεστήθη ο υποστηρικτικός σύλλογος «Όμιλος Σώμα Ελ-

132 ΣΧ ΌΛΙΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ ΊΔΡΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΟΠΙΚΏΝ ΟΜΆΔΩΝ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ

στικής τάξης14. Με τις γενικότερες αντιλήψεις που είχαν για την στρατηγική δι- απαιδαγώγησης της νεολαίας της νέας κοινωνίας, που δημιουργούσε το κλίμα των μεγάλων εθνικών επιτυχιών και με τις δυνατότητες που τους έδιναν η κοι- νωνική και η οικονομική τους στάθμη, δημιούργησαν, στην πόλη της Κέρκυρας, τον Μάρτιο του 1914 την πρώτη Διοικούσα Επιτροπή και επέλεξαν τους βαθμο- φόρους. Ως Αρχηγό της «Πρώτης Προσκοπικής Ομάδος Κερκύρας» εγκατέστη- σαν τον ικανότατο γυμναστή Γεώργιο Νικολαΐδη15 και ως Υπαρχηγό τον Δημή- τριο Κόντη, γόνο μεγαλοαστών, ο οποίος είχε επιστρέψει από την Αίγυπτο την ίδια χρονιά, όπου είχε την δυνατότητα να έρθει σε επαφή με την Κίνηση και την οικογένεια Μπενάκη μέσω των μελών της οικογένειας Ζερβουδάκη16, με την οποία συνεργαζόταν ο πατέρας του17. Με παρέμβαση στον τότε δήμαρχο Ιω- άννη Μαυρόγιαννη, του ιατρού Σπυρίδωνα Κόλλα18 του οποίου ο γιος Θεόδω- ρος υπήρξε από τους πρώτους που υπέβαλαν αίτηση εγγραφής, ως πρώτο κτί-

λήνων Προσκόπων», με πρόεδρο τον βενιζελικό βουλευτή Μιλτιάδη Νεγρεπόντη. Το Καταστατικό του συλ- λόγου δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως τχ Α΄, αρ. 179 της 8ης Ιουνίου 1912. Περ. βλ. Ησαΐας Ησαΐας, Ιστορία του Ελληνικού Προσκοπισμού τ. 1, Αθήνα 1949, pass. Παναγιώτης Δ. Καγκελάρης, Αθανάσιος Λευκαδίτης 1872-1944, Ιδρυτής του Ελληνικού Προσκοπισμού (2η επαυξημένη έκδοση), Αθήνα, 1994, σ. 41. 14. Το γεγονός αυτό δεν έμεινε απαρατήρητο. Είναι χαρακτηριστικά τα σχόλια της εφημερίδας «Ακρόπολις» του Βλάσση Γαβριηλίδη «για τα παιδιά των πλουτοκρατών» και «τα παιδάκια της αφρόκρεμας», Ακρόπολις, 30 Ιανουαρίου 1912, σ.1 και 21 Απριλίου 1912, σ. 1. 15. Καθηγητής του εκπαιδευτηρίου Τσουρή και του Ιεροδιδασκαλείου, μαθητής του γυμναστή Κάρολου Δε- λαπαλούδ. 16. Μέλη της οικογένειας Ζερβουδάκη υπήρξαν ο λυκιδεύς Γεώργιος Κωνστ. Ζερβουδάκης και ο εξάδελφός του ναυτοπρόσκοπος της 1ης Γεώργιος Ζερβουδάκης. Επίσης η μητέρα του ενωμοτάρχη των Λύκων (βουλευ- τή και υπουργού) Θεόδωρου Κασίμη, είναι το γένος Ζερβουδάκη. Ο Θόδωρος, μέλος της κερκυραϊκής αντι- προσωπείας στο 11ο Τζάμπορι και στη συνέχεια Ακέλας και Υπαρχηγός της Ομάδας, ανήκει στην Ένωση Κοι- νοβουλευτικών Προσκόπων και εκπροσωπεί το Ελληνικό Κοινοβούλιο στην Διεθνή Ένωση. Η αδελφή του Κά- τια υπήρξε Ράκσα της 6ης Αγέλης. 17. Ο γιός του Κωνσταντίνος υπήρξε Ενωμοτάρχης των Λεόντων της 1ης και η θυγατέρα του Λίλη Υπαρχηγός των Ναυτοδηγών. Προσφιλής ενασχόληση των μελών της οικογένειας ήταν η βοτανική. Ο πατέρας του, οι θεί- οι και ο παππούς του ασχολήθηκαν με αυτήν στο κτήμα τους στο Κεφαλομάντουκο. Μάλιστα ο παππούς του βραβεύθηκε σε έκθεση στο Μον Ρεπό. Βλ Νίκος Κ. Κουρκουμέλης, Βοτανικοί κήποι και αγροκήπια στην Κέρ- κυρα. Αθήνα 2010. 18. Αδελφός του Θεοτοκικού, απερχομένου δημάρχου Δημήτριου Κόλλα (1899-1913). Αργότερα διετέλεσε και αυτός δήμαρχος Κερκυραίων (1925 -1929, 1929-1933, 1934-1951). Η ευρύτερη οικογένεια Κόλλα έδωσε κι άλλους προσκόπους στην συνέχεια όπως: ο πρόσκοπος της «Πρώτης» Ιωάννης Αντ. Κόλλας, ο Ενωμοτάρ- χης της 7ης Λεωνίδας Ιωάννου Κόλλας, που έλαβε μέρος στο Εθνικό Τζάμπορι της Αμφίκλειας (1950) και εκ- προσώπησε την Κέρκυρα στο Παγκόσμιο Τζάμπορι της Αυστρίας (1951), οι πρόσκοποι της 1ης Σπυρίδων του Δανιήλ και Παναγιώτης του Δανιήλ, ο Ενωμοτάρχης των Λύκων της 1ης Δανιήλ Σπυρίδωνος Κόλλας και το Λυ- κόπουλο και Πρόσκοπος του 6ου Συστήματος Προσκόπων Φρειδερίκος (Φρέντυ) Κόλλας. Από άλλο κλάδο της οικογένειας ήταν ο πρόσκοπος του Ιου τμήματος της «Δευτέρας» Ευριπίδης Κόλλας και ο ναυτοπρόσκοπος της 1ης Ν/Π Κωνσταντίνος Κόλλας, ενώ από τον κλάδο των Λακώνων ήταν τα Λυκόπουλα και Πρόσκοποι του 3ου Συστήματος Αλέκος και Γιάννης Σπυρίδωνος Κόλλας. Ο μικρότερος αδελφός τους Γιώργος ανήκε στο 4ο Σύστημα Ναυτοπροσκόπων.

133 Νίκος Κ. Κουρκουμέλης

Ο Γεώργιος Νικολαΐδης με την 1η Ομάδα το Μεγάλο Σάββατο 1915

ριο -λέσχη- η ομάδα χρησιμοποίησε τα ισόγεια της Ρολίνας (το αργότερα Οικο- τροφείο) και για αυλή τον τεράστιο κήπο της, όπου σήμερα είναι το Αρχαιολο- γικό Μουσείο και μέρος του ξενοδοχείου Corfu Palace. Από το αρχείο της Περιφερειακής Εφορείας γνωρίζουμε ότι η πρώτη εγ- γραφή προσκόπου έγινε στις 6 Ιανουαρίου 1915 και ότι μέχρι τις 6 Φεβρουαρί- ου 1915 συμπληρώθηκαν οι ενωμοτίες της «Πρώτης» (Α) ομάδας και δημιουρ- γήθηκε η «Δευτέρα» (Β) Ομάδα, που όμως πολύ σύντομα (μέχρι τις 14 Απριλί- ου 1915) συμπληρώθηκε κι αυτή. Όλοι όσοι ενδιαφέρθηκαν για τον Προσκοπι- σμό, σε αυτή τη πρώτη φάση, ήταν κάτοικοι της πόλης και δεν σημειώνεται κα- μία περίπτωση προσκόπου, που να ανήκε σε οικογένεια εγκατεστημένη εκτός της πόλεως. Στη «Δευτέρα», Αρχηγός τοποθετήθηκε ο Δημήτριος Κόντης. Ση- μειώνουμε ότι αν και η πρώτη εμφάνιση έγινε στην δοξολογία και στην παρέ- λαση της 25ης Μαρτίου 191519, ουσιαστικά η ζωή των ομάδων άρχισε στις 26 Απριλίου του 1915, όταν στην Σπιανάδα (δηλαδή στον χώρο που διαχρονικά

19. Εφημερίδα Εμπρός, [Αθήνα], 26 Μαρτίου 1915, σ. 4.

134 ΣΧ ΌΛΙΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ ΊΔΡΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΟΠΙΚΏΝ ΟΜΆΔΩΝ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ

χρησιμοποιούσαν για εκπαίδευση και τελετές τα σταθμεύοντα, στο γειτονικό Παλαιό Φρούριο, στρατιωτικά τμήματα) έγινε, με επίσημη τελετή, η ορκωμο- σία των προσκόπων τους, γι αυτό και μέχρι σήμερα αυτή η ημερομηνία θεωρεί- ται ως η αρχή του Κερκυραϊκού Προσκοπισμού. Ας δούμε κάποιους δείκτες : 1.Την κοινωνική στάθμη και τον κοσμοπολιτισμό των μεγαλοαστών ιδρυ- τών, οι οποίοι έχοντας ζήσει ο πρώτος στις Ινδίες, ο δεύτερος στην Ευρώπη, ο τρίτος στην Αίγυπτο και ο τέταρτος ευρισκόμενος σε επαφή με το εξωτερι- κό (λόγω της ξιφασκίας και του ποδηλάτου ως μαθητής του Καρόλου Δελαπα- λούδ, παππού του Ενωμοτάρχη των ΄Ιππων, Ακέλα Κάρολου-Οδυσσέα Κλήμη), εισήγαγαν παράλληλα και άλλες αντιλήψεις για την κοινωνική ζωή, αποσκοπώ- ντας σε μια γενικότερη καλλιέργεια των νεαρών μελών. 2.Την πιθανότητα να ήταν προϊδεασμένη η κερκυραϊκή κοινωνία. Αν αυτό συνέβαινε, πρέπει να ήταν σε μικρή κλίμακα, περιορισμένη σε έναν κύκλο αν- θρώπων που παρ’ όλες τις πολεμικές περιπέτειες, είχαν την δυνατότητα να ενημερώνονται είτε άμεσα με τα ταξίδια τους, είτε έμμεσα μέσω των εφημε- ρίδων, των περιοδικών, αλλά και προφορικών πληροφοριών, για την Κίνηση. 3.Τον μεγαλοϊδεατισμό της ελληνικής-κερκυραϊκής κοινωνίας μετά τους βαλκανικούς πολέμους (μη ξεχνάμε ότι το 10ο Πεζικό Σύνταγμα, που συγκρο- τούσαν κυρίως Κερκυραίοι, είχε επιστρέψει στους στρατώνες του νικηφόρο και δαφνοστεφανωμένο), και τις ελπίδες που γεννιόντουσαν για μια ευτυχέστερη ζωή, για την οποία έπρεπε να προετοιμασθεί η νεολαία . 4. Την οικονομική κατάσταση της κερκυραϊκής κοινωνίας. Η μη λύση του αγροτικού ζητήματος διαιώνιζε την ένταση μεταξύ ιδιοκτητών γης (που ήταν στην πλειοψηφία τους κάτοικοι της πόλης) και αγροληπτών (που κατοικούσαν στην ύπαιθρο), αν και η ψήφιση του ν. 602/1914 για τους γεωργικούς συνεται- ρισμούς και η επέκταση των χορηγήσεων της Εθνικής Τράπεζας στον αγροτικό πληθυσμό μετά το 1915, έδωσαν ώθηση στην οικονομία και συγκράτησαν προς στιγμή τον αγροτικό πληθυσμό ώστε να μη διαρρεύσει με την μετανάστευση, όπως είχε γίνει τις αρχές της δεκαετίας του 1890. Παράλληλα όμως η εκβιο- μηχανοποίηση, έδωσε ευκαιρίες στους ακτήμονες, οδηγώντας μέρος τους από την ύπαιθρο κυρίως στα προάστια ως βιομηχανικούς εργάτες20. Υπήρχε λοιπόν,

20. Ελένη Βουσολίνου-Ανυφαντή, Η βιομηχανία στην Κέρκυρα. Η βιομηχανία γραφικών τεχνών Ασπιώτη- ΕΛΚΑ (τέλη 19ου αι).Διδακτορική Διατριβή, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Ιστορίας, Κέρκυρα 2014. Εθνικό Αρ- χείο Διδακτορικών Διατριβών. Θεοφάνης Κυπριώτης -Χαράλαμπος Μωραΐτης, Η Βιομηχανική Ιστορία της Κέρ- κυρας, τ. Α, Τα Καμίνια (Κέρκυρα, 2015) τ. B, Η ιστορία του καπνού, του τσιγάρου και το καπνεργοστάσιο της Κέρκυρας (Κέρκυρα, 2016) τ. Γ, ΑΕΒΕΚ. Η ελαιουργία και το εργοστάσιο γάλακτος (Κέρκυρα 2017). Σταυρούλα

135 Νίκος Κ. Κουρκουμέλης

στις κερκυραϊκές γειτονιές ένας μεγάλος αριθμός παιδιών που έπρεπε να απα- σχοληθούν21. 5. Την κοινωνική σύνθεση των δυο Ομάδων. Όπως ο Σπύρος Ραθ μαρτυ- ρεί στο γνωστό σημείωμά του στον Λευτέρη Μωραΐτη22, ενώ στην αρχή ήταν χαρακτηριστικά έντονη η παρουσία των μεγαλοαστικών στοιχείων, αυτά σύ- ντομα αλλοιώθηκαν με την ένταξη μαθητών, που μπορεί οι οικογένειές τους να μην διέθεταν μεγάλη οικονομική επιφάνεια, είχαν όμως προσωπική αξία, την οποία και αργότερα επιβεβαίωσαν (όπως ο ίδιος ο Ραθ, που ως διακεκρι- μένη προσωπικότητα μεταξύ των άλλων υπήρξε και δήμαρχος Κερκυραίων)23. Παράλληλα οι συγγένειες οδήγησαν στον Προσκοπισμό πολλούς ηπειρώτες και βορειοηπειρώτες, που ζούσαν ή σπούδαζαν στα κερκυραϊκά σχολεία (όπως οι γιοι του Θωμά Δόβα: ο Κωνσταντίνος -αργότερα στρατηγός και υπηρεσιακός πρωθυπουργός-, ο Πέτρος και ο Σόλων ανεψιοί του εμπόρου Νικόλαου Μπα- μίχα)24.

6.Την συμμετοχή των μειονοτήτων και των θρησκευτικών ομάδων. Με- ταξύ των χριστιανικών δογμάτων κυριαρχούσαν οι Ορθόδοξοι, ενώ μικρότερη συμμετοχή είχαν οι Καθολικοί (οι οποίοι κυρίως αλλά όχι απολύτως, διακρί- νονταν σε ιταλοκερκυραίους που το μεγάλο μέρος τους είχε ιταλικές διαθέ- σεις και σε μαλτέζους που είχαν στραμμένο το βλέμμα στην Βρετανία και όχι στην Ιταλία). Από τις μη χριστιανικές- ορθόδοξες ομάδες μεγαλύτερη ήταν των Εβραίων. Δεν έχουμε τον απαιτούμενο χρόνο για να εξηγήσουμε εδώ τον τρό- πο με τον οποίο η κερκυραϊκή ισραηλιτική κοινότητα παρακολουθούσε τα διά-

Αργυρού, Βιομηχανική ιστορία της Κέρκυρας. Τα εργοστάσια AΕΒΕΚ και Δεσύλλας, ΤΕΕ, τμήμα Κέρκυρας, Ψη- φιακή βιβλιοθήκη Σχερία. Βλ. και στον ιστότοπο Corfu History. 21. Ο Θανάσης Τσουκαλάς, Προσκοπική κίνηση και πολιτικές συνιστώσες στην Ελλάδα κατά τον 20ο αιώνα: Τα αρχεία του Σώματος Ελλήνων Προσκόπων, Διδακτορική διατριβή, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Σχολή Επιστήμης της Πληροφορίας και Πληροφορικής. Τμήμα Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας και Μουσειολογίας, Κέρκυρα 2016. Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών, σ. 50, παρουσιάζει πίνακα με τα επαγγέλματα των γονέων των 80 υποψηφίων προσκόπων, όπως εμφανίζονται στην αίτηση εγγραφής τους (1914-5). 22. Αρχείο Λευτέρη Μωραΐτη, Κέρκυρα. 23. Κατά τον Θανάση Τσουκαλά, ο.π., σ. 46, «… Αν και οι πρώτες οργανωτικές προσπάθειες για την σύσταση του Σ.Ε.Π. προήλθαν και στηρίχθηκαν από άτομα που προέρχονταν από τα φιλελεύθερα αστικά στρώματα, το ενεργό δυναμικών των προσκοπικών τμημάτων εφεξής θα αποτελούνταν ως επί το πλείστον από παιδιά μι- κροαστικών οικογενειών…» (Παραπέμπει εις Ησαΐας Ησαΐας, ο.π., σ.17-18) 24. Οι γιοί του στελέχους της «Γαλλικής Εταιρείας Καπνού» Θωμά Δόβα από την Κόνιτσα και της Ευθυμίας Μπαμίχα από το Δέλβινο, Πέτρος, Σόλων, και Κωνσταντίνος, (εξάδελφοι των επίσης προσκόπων Ευάγγελου, Λέανδρου, Ανδρέα, Κοσμά, Κωνσταντίνου, Φωκίωνος και Διομήδη Μπαμίχα, και θείοι του Ενωμοτάρχη των ΄Ιππων, Ακέλα και Αρχηγεύοντα Υπαρχηγού Σπύρου Ευαγ. Μπαμίχα) εγκαταστάθηκαν στην Κέρκυρα για να φοιτήσουν στα σχολεία της.

136 ΣΧ ΌΛΙΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ ΊΔΡΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΟΠΙΚΏΝ ΟΜΆΔΩΝ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ

Η Ημερήσια Διαταγή του Γενικού Εφόρου (1916)

φορα κινήματα και το πως τελικά εντάχθηκε η εβραϊκή σκέψη μέσα στην ευρω- παϊκή φιλοσοφία και τις κοινωνικές αναζητήσεις, ούτε για τις τυχόν επαφές της με την Φεντερασιόν της Θεσσαλονίκης25, οφείλουμε όμως να αναγνωρίσουμε ότι όσοι εντάχθηκαν τότε στον Προσκοπισμό ανήκαν στις διοικούσες την εβρα- ϊκή κοινότητα κοινωνικές ομάδες των «γριέγων» και των «πουλιέζων».26 Αυτοί, λόγω της κοινωνικής παιδείας τους, ήταν σε θέση να ξεπεράσουν το χάσμα που είχε ανοίξει ο Πολυλαδισμός με τα αντισημιτικά γεγονότα του 1891, που εκ-

25. Η Φεντερασιόν (Σοσιαλιστική Εργατική Ομοσπονδία Θεσσαλονίκης ) ήταν πολυεθνική εργατική οργάνω- ση της πόλης της Θεσσαλονίκης, με ιδρυτή και ηγέτη τον σοσιαλιστή Αβραάμ Μπεναρόγια και μέλη σοσια- λιστές εργάτες, προερχόμενους κυρίως από την προοδευτική εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης και διά- φορους διανοούμενους. 26. Για τον τρόπο με τον οποίο εντάχθηκε η εβραϊκή σκέψη μέσα στην ευρωπαϊκή φιλοσοφία και τις κοινωνι- κές αναζητήσεις , πρόχειρα βλ. Michel Foucault, Τι είναι Διαφωτισμός, Μετάφραση Στέφανος Ροζάνης, ΄Ερα- σμος -Φιλοσοφία [1988] σ. 16επ.

137 Νίκος Κ. Κουρκουμέλης

Αγγελος Λαβράνος Σπύρος Μπάνος

πάτρισαν μεγάλο μέρος της εβραϊκής κοινότητας27. Όπως ήδη γνωρίζετε στην «Πρώτη» ανάμεσα σε σαράντα προσκόπους συναντώνται τρεις εβραίοι: ο […] Νισσίμ Βελλέλης, ο […] Ηλία Αββράμ, ο […] Ραφαήλ Μάτσας28, ένας σικελικής καταγωγής: ο Ρενάτος Φέρρος και τέσσερις ηπειρώτες: οι αδελφοί Δόβα και ο Ευστάθιος Πασσιόκας, (αποτελούν το 20%). 7. Η ονομασία «Πρόσκοποι» που χρησιμοποιήθηκε από το Σ.Ε.Π. παραπέ- μπει στα ομώνυμα στρατιωτικά σώματα του Ελληνικού Στρατού, που χρησιμο- ποιήθηκαν στους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-191329. Πρόκειται για ανεξάρτη- τες μονάδες εθελοντών, οι οποίες συγκροτήθηκαν, ύστερα από εισήγηση του Λοχαγού των Επιτελών Κωνσταντίνου Μαζαράκη-Αινιάνος, κυρίως από παλαί- μαχους του Μακεδονικού Αγώνα. Αποστολή τους ήταν να εκτελέσουν επιχει- ρήσεις ως προωθημένες εμπροσθοφυλακές ή ως μονάδες αναγνώρισης και δο-

27. Ευτυχία Δ. Λιάτα, Η Κέρκυρα και η Ζάκυνθος στον κυκλώνα του αντισημιτισμού, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών , Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, 2006. Νίκος Κ . Κουρκουμέλης, Οι δημοτικές εκλογές του 1899 στην Κέρ- κυρα, απ’ ένα αδημοσίευτο ποίημα του Γεράσιμου Μαρκορά , Περίπλους, τχ 32 σ. 280- 289. 28. Αργότερα στο στο 1ο Τμήμα της «Δευτέρας» εντάχθηκαν οι Ιάκωβος Κοέν, Ηλίας Μάτσας, Σαλώμ Μάτσας και Μωυσής Μάτσας. 29. Βλ. το έντυπο του Ιδρύματος του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα, σχετικά με την έκθεση που διοργάνω- σε τον Σεπτέμβριο-Οκτώβριο 2012: «Μακεδονομάχοι, Πρόσκοποι, Ανιχνευτές του Ελληνικού Στρατού στους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-1913» .

138 ΣΧ ΌΛΙΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ ΊΔΡΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΟΠΙΚΏΝ ΟΜΆΔΩΝ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ

Ο πρόσκοπος της 1ης Ομάδας Δημήτριος Κόντης Κων. Αναγνωστόπουλος λιοφθορών στα μετόπισθεν του εχθρού30. Στην Κερκυραϊκή κοινωνία οι μονά- δες αυτές ήταν πολύ γνωστές, αφού είχαν συμπολεμήσει με το 10ο Πεζικό Σύ- νταγμα και με το Σώμα των Ελλήνων Ερυθροχιτώνων του Αλέξανδρου Ρώμα, στο οποίο κατατάχθηκαν πολλοί Επτανήσιοι και Βορειοηπειρώτες εγκατεστη- μένοι στην Κέρκυρα. Όπως είναι πολύ γνωστό μεταξύ των νεκρών στο Δρίσκο των εθελοντών ερυθροχιτώνων, συγκαταλέγονται οι Κερκυραίοι αξιωματικοί Λορέντζος Μαβίλης, Αριστοτέλης Τοπάλης και Γεώργιος Γιοβάνης31. ΄Αρα γινό- ταν χρήση ενός όρου ήδη δοκιμασμένου και περιβεβλημένου με τα υψηλά ιδα- νικά της Φιλοπατρίας, της Τιμής, της Ανδρείας, της Υψηλοφροσύνης, του Καθή- κοντος, του Εθελοντισμού. Η πρώτη περίοδος του Κερκυραϊκού Προσκοπισμού, υπήρξε σύντομη για- τί πολύ γρήγορα ξέσπασε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, κατά τον οποίο (μετά τον Αύγουστο του 1916), πολλοί προσκείμενοι ιδεολογικά στους «Φιλελευθέ- ρους» του Βενιζέλου Κερκυραίοι, ανάμεσά τους ο Δημήτριος Κόντης, διέφυγαν

30. Από τον οδηγό της παραπάνω Έκθεσης (2012): «…Η προσφορά τους ξεπέρασε κατά πολύ την απλή ανα- γνώριση του εδάφους και περιλάμβανε αποβάσεις, συμμετοχή σε τακτικές μάχες, έφιππες επιδρομές, εξου- δετέρωση άτακτων σωμάτων των αντιπάλων, φύλαξη διαφιλονικούμενων σημείων και, κυρίως, παράτολμες καταδρομικές επιχειρήσεις. Η εμπειρία των μυστικών επιχειρήσεων και η γνώση του εδάφους έφεραν σοβα- ρούς καρπούς…». 31. Νίκος Κ. Κουρκουμέλης, Το σώμα των ελλήνων ερυθροχιτώνων του Αλεξάνδρου Ρώμα στη Μάχη του Δρί- σκου, 26-28 Νοεμβρίου 1912, Ιονικά Ανάλεκτα 3(2013), σ. 213-222.

139 Νίκος Κ. Κουρκουμέλης

στην Θεσσαλονίκη, όπου και κατατάχθηκαν στις μονάδες της Εθνικής Άμυνας. Μέχρι τότε η Κέρκυρα, σύμφωνα με την Συνθήκη της Ενώσεως32 τελούσε σε κα- θεστώς ουδετερότητας, αυτό όμως δεν εμπόδισε την ΑΝΤΑΝΤ να την καταλά- βει τον Ιανουάριο 1916 και να εγκαταστήσει Γαλλικά, Σερβικά και Ιταλικά στρα- τεύματα, ενώ στο λιμάνι της ναυλόχησαν Γαλλικά, Ιταλικά, Ιαπωνικά και περιέ- πλεαν Βρετανικά και Αμερικανικά πλοία33 Οι κατοχικές αρχές κατέλυσαν ή υπο- κατέστησαν τις ελληνικές, ενώ απομακρύνθηκαν το 10ο Πεζικό Σύνταγμα και άλλες στρατιωτικές υπηρεσίες. Ακολούθησαν επίσης διώξεις, φυλακίσεις και εξορίες προσωπικοτήτων και παραγόντων γνωστών για τα αντιβενιζελικά αι- σθήματά τους. Παρόλα τα αντιφατικά ότι από τις 2 Ιουλίου 1914 την γενική αρ- χηγεία του ελληνικού προσκοπισμού είχε αναλάβει ο βασιλεύς Κωνσταντίνος, αλλά η ηγεσία του Σ.Ε.Π. ως ιδεολογικά συγγενής εκδηλώθηκε υπέρ του Βενι- ζέλου34, στην Κέρκυρα οι πρόσκοποι παρέμειναν ουδέτεροι, δεν εκδηλώθηκαν υπέρ της μίας ή της άλλης παράταξης και έκαναν το καθήκον τους κατά τη δι- άρκεια της επιδημίας του χειμώνα του 1916, μετέχοντας στα συνεργεία εμβο- λιασμού35. Ιδιαίτερο ζήλο τότε επέδειξαν οι Ενωμοτάρχες: Ιβάν Σκαραμαγκάς, Σπύρος Βελλιανίτης, Σπύρος Τρύφωνας και Ιωάννης Καλυβάς. Με πρόταση του Νομάρχη Ανδρέα Μεταξά, το Σ.Ε.Π. εξέδωσε την Ημερήσια Διαταγή αρ. 12 της 16ης Μαρτίου 1916 του Γενικού Εφόρου Κωνσταντίνου Μελά, με την οποία τους επαινούσε. Τον Νοέμβριο του 1917 και αφού προηγήθηκε η ενοποίηση του εθνικού χώρου με την επικράτηση της «Εθνικής Άμυνας», με τον Νόμο 1066 της κυβέρ- νησης Ελευθερίου Βενιζέλου, το Σ.Ε.Π. αναγνωρίσθηκε ως «ίδρυμα αυτοτελές διατελούν υπό την επίβλεψιν του Κράτους και εδρεύον εν Αθήναις»36. Αλλά, οι επιστρατεύσεις των νεότερων κλάσεων και οι καθημερινές δυσκολίες, που δη- μιουργήθηκαν από τις γενικότερες συνθήκες, επηρέασαν τις κερκυραϊκές ομά-

32. Για τις συνθήκες που αφορούν το Ιόνιο Κράτος και την Ένωσή του με το Βασίλειο της Ελλάδος βλ. Νίκος Κ. Κουρκουμέλης, Η συνθήκη των Παρισίων του 1815, ως ιδρυτική πράξη του Ηνωμένου Κράτους των Ιο- νίων Νήσων. Χρονικό, Ερμής (Ζάκυνθος), 2015 και του ίδιου, Πολιτικοί αγώνες και διπλωματικές συνθήκες που οδήγησαν στην Ένωση του Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Νήσων και του Βασιλείου της Ελλάδος, Αθή- να 2016. 33. Οι Γάλλοι έμειναν από τις 11 Ιανουαρίου 1916 έως τον Δεκέμβριο 1918, Οι Σέρβοι από τις 18 Ιανουαρίου έως τέλη Μαΐου 1916 ( Η Κυβέρνηση και η Βουλή μέχρι τον Νοέμβριο 1918), οι Ιταλοί από 1 Φεβρουαρίου 1916 έως τον Ιούνιο 1919 και αποχώρησαν κατόπιν επεμβάσεως της Κοινωνίας των Εθνών. 34. Θανάσης Τσουκαλάς, ο.π., σ. 93 επ. 35. Αν και η επιδημία (η οποία έπληξε κυρίως τα σερβικά στρατεύματα) έχει αναφερθεί ως τυφοειδής πυρε- τός, τελικά ήταν χολέρα. Περ. βλ. Ε. Μαγιορκίνης, Η επιδημία χολέρας στους βαλκανικούς πολέμους, Ιατρική Επιθεώρηση Ε.Δ., Επετειακό τεύχος βαλκανικών πολέμων 1912-1913, σ.179-186. 36. ΦΕΚ, τχ Α΄, αριθ. 268 της 21ης Νοεμβρίου 1917, σ. 6.

140 ΣΧ ΌΛΙΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ ΊΔΡΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΟΠΙΚΏΝ ΟΜΆΔΩΝ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ

Η 2α Ομάδα το 1925

δες. Αυτά τα γεγονότα είχαν ως αποτέλεσμα τις αρχές του 1919, όταν ξανα- γύρισε στην Κέρκυρα ο Δημήτριος Κόντης (ως έφεδρος ανθυπολοχαγός του 10ου Πεζικού Συντάγματος), να αναγκασθεί να προχωρήσει σε αναδιοργάνω- ση με την βοήθεια του «Εφόρου των Ομάδων» Στεφανίδη και να τις συγχωνεύ- σει τελικά σε μία. Χάρις στις πολιτικές και οικονομικο-κοινωνικές τους δυνατό- τητες οι δυο άνδρες προκάλεσαν το ενδιαφέρον των Γάλλων « Les Éclaireurs de France» και τον Ιούνιο του 1919 ο πλοίαρχος De Villeneuve Γενικός Έφορος αυ- τής της Γαλλικής Προσκοπικής Οργάνωσης, που τότε υπηρετούσε στην Κέρκυ- ρα, αναγνώρισε τον κερκυραϊκό προσκοπισμό ως μέλος της και έκανε την ανα- κήρυξη37, σε μια εποχή κατά την οποία η βρετανική εξωτερική πολιτική είχε αρ-

37. ���Πρβλ,λ, Maxime Vanhoenacker, «Suis-moi et tu seras autonome !» Ethnographie de la citoyenneté dans le scoutisme laïque des EEDF, These en vue de l’obtention du doctorat en anthropologie sociale et ethnologie délivré par l’École des Hautes Études en Sciences Sociales - EHESS École doctorale de Sciences Sociales, n°286 Présentée et soutenue par Maxime Vanhoenacker le 10 Décembre 2012.

141 Νίκος Κ. Κουρκουμέλης

Η 2α Ομάδα το 1934

χίσει να εντάσσει τον Προσκοπισμό στα διπλωματικά της εργαλεία38. ΄Εχουμε δηλαδή τότε την πρώτη διεθνή αναγνώριση όχι από τους Βρετανούς, όπως θα περίμενε κανείς, αλλά από τους Γάλλους. Όμως αν θέλετε, με αυτόν τον τρόπο ο κερκυραϊκός προσκοπισμός πλέον τοποθετήθηκε στον παγκόσμιο προσκοπι- κό χάρτη. Αρχές του 1920 ο Κόντης ακολούθησε το Σύνταγμά του στην εκστρατεία της Μικράς Ασίας με αποτέλεσμα η ομάδα να μείνει ακέφαλη και ως εκ τούτου να αρχίσει και πάλι να συρρικνώνεται. Στο μεταξύ στις 31 Ιανουαρίου 1920 το Υπουργικό Συμβούλιο (Πρόεδρος ο Ελευθέριος Βενιζέλος) δημοσίευσε το από 31 Μαρτίου 1919 Νομοθετικό Διάταγμα, που επικύρωσε ο Βασιλεύς Αλέξαν- δρος, με το οποίο τροποποιήθηκε ο αρχικός (ιδρυτικός) νόμος του Σ.Ε.Π.39. Ακο-

38. Πρβλ: S. Mills, «Be prepared: communism and the politics of scouting in 1950s Britain». Loughborough University, Contemporary British History, τ. 25, 3 (2011), σ. 429 - 450. 39. Ο Νόμος 2017 του 1920 (ΦΕΚ, τχ Α΄, αριθ. 20 της 18ης Φεβρουαρίου 1920), που τροποποίησε τον Νόμο 1066 του 1917, καθόριζε στο άρθρο 2 ότι: «Σκοπός του Σ.Ε.Π. είναι α) Η ανάπτυξις της σωματικής αγωγής των Ελληνοπαίδων και η υγιής διάπλασις του χαρακτήρος αυτών δια της εμπεδώσεως ηθικών αξιωμάτων και

142 ΣΧ ΌΛΙΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ ΊΔΡΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΟΠΙΚΏΝ ΟΜΆΔΩΝ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ

Πρόσκοποι των δύο τμημάτων της 2ας Ομάδος, ο ποιητής Ιάσων Δεπούντης (αρ) και ο Ιωάννης Αργαλιάς (δεξ), 1936

λούθησε, τα τέλη του Νοεμβρίου 1920, η επιστροφή των υποστηρικτών του βασιλέως Κωνσταντίνου στην εθνική πολιτική σκηνή και το Πάσχα του 1921, ο παλαιός Πρόσκοπος της «Πρώτης» Θεόδωρος Κόλλας (η οικογένεια του οποί- ου ανήκε στους προσβλέποντες στον βασιλέα Κωνσταντίνο, Θεοτοκικούς) θέ- λησε να δώσει νέες ευκαιρίες στον Κερκυραϊκό Προσκοπισμό εφαρμόζοντας τον Νόμο 2017 του 1920, οι οποίος προέβλεπε την ίδρυση ομάδων Ναυτοπρο- σκόπων40. Με την βοήθεια του Αντώνιου Παλατιανού και κάποιων που ανήκαν

της εμπράκτου βιωτικής διαπαιδαγωγήσεως αυτών, και β) η στρατιωτική προπαίδευσις των Ελληνοπαίδων». Επίσης στο άρθρο 9 καθόριζε ότι: «Το Κράτος διαιρείται εις προσκοπικάς περιφερείας, εκάστης των οποίων προΐσταται έφορος περιφερείας , κατά προτίμησιν εκλεγόμενος μεταξύ των γενικών επιθεωρητών της εκπαι- δεύσεως. Εν εκάστη περιφερεία, προτάσει του οικείου εφόρου, διορίζονται τοπικοί έφοροι κατά προτίμησιν εκ των επιθεωρητών της δημοτικής εκπαιδεύσεως. Εν τη περιοχή αυτών οι τοπικοί έφοροι, ιδρύουν κατόπιν εγκρίσεως της εκτελεστικής επιτροπής, τοπικούς προσκοπικούς συνδέσμους εξ εγκρίτων πολιτών, των οποί- ων σκοπός είναι η συγκρότησις ομάδων προσκόπων και η εκλογή των καταλλήλων προσώπων, άτινα δύνα- νται να γίνουν αρχηγοί ομάδων…». 40. Σύμφωνα με το άρθρο 12 του Νόμου 2017 /1920: «Ο Τ(οπικός) Π(ροσκοπικός) Σ(ύνδεσμος) καταρτίζει ομάδας προσκόπων εξ Ελληνοπαίδων, ηλικίας 10 έως 20 ετών, ελευθέρως και οικειοθελώς κατατασσομένων.

143 Νίκος Κ. Κουρκουμέλης

στην δύναμη της «Πρώτης» ίδρυσαν την «1η Ομάδα Ναυτοπροσκόπων Κερκύ- ρας» στο Παλαιό Φρούριο41. Μέσα σε ένα χρόνο η πύκνωση των ενωμοτιών της ομάδας οδήγησε στη δημιουργία και δεύτερης ομάδας με αρχηγό τον Αντώνιο Παλατιανό. Στη Λιτανεία του Αγίου Σπυρίδωνος τον Αύγουστο του 1922, έλα- βαν μέρος μια ομάδα προσκόπων και δύο ναυτοπροσκόπων, σε ανεξάρτητα τμήματα42. Στο μεταξύ, στην Πρώτη, επανήλθε και ανασυνέταξε την Ομάδα του, ο Κυ- ριάκος Κάλος, ο οποίος για κάποιο διάστημα υπήρξε Ενωμοτάρχης και Υπαρ- χηγός της «1ης Ομάδος Ναυτοπροσκόπων Κερκύρας». Το ότι έζησε η «Πρώ- τη» αυτό το δύσκολο διάστημα και μέχρι το 1928 είναι κυρίως δικό του έργο. Η συμβολή του είναι αξιοσημείωτη, γιατί χώρια από την αδιάκοπη παρουσία του Προσκοπισμού στην Κέρκυρα, τρία περιστατικά τον κάνουν να ξεχωρίζει: Το ένα είναι πως στη δύσκολη εποχή της Μικρασιατικής εκστρατείας και της Κατα- στροφής διατήρησε την προσκοπική παρουσία και από την ομάδα του βγήκαν στελέχη που αργότερα υπήρξαν αναγνωρίσιμα στην κίνηση (όπως οι: Τάσης Γκιτσιάλης, Σπύρος Λινάρδος, Τάσης Σαββανής, Νίκος Λαζαρόπουλος). Το άλλο ότι υποδέχθηκε στην ομάδα του νεαρούς Μικρασιάτες πρόσφυγες που κατά κύματα εγκαταστάθηκαν στην Κέρκυρα και το τρίτο ότι έχοντας τα ίδια προβλή- ματα με όλες τις προσκοπικές ομάδες του καιρού, όπου ήταν ανακατεμένοι μι- κροί και μεγάλοι, επωφελήθηκε από τον Νόμο 2017 του 1920, που προέβλεπε στο άρθρο 12: «Ομάδας μαθητευομένων προσκόπων ή δοκίμων, περιλαμβά- νουσας παίδας ηλικίας 10-12 ετών συμπεπληρωμένων», και ξεχώρισε για πρώ- τη φορά τους μικρότερους, τοποθετώντας τους σε δικό τους τμήμα, το οποίο στέγασε σε χώρο που παραχώρησε ο Φρούραρχος στο Παλαιό Φρούριο (εκεί όπου ήταν το Τάγμα Εθνοφυλακής και τώρα μέρος των Γενικών Αρχείων του Κράτους). Αρχηγοί υπήρξαν στην αρχή ο Σ. Γαννής43 και στη συνέχεια ο Παύ-

Αι προσκοπικαί ομάδες διακρίνονται εις: α) εις σχολικάς, απαρτιζομένας εκ μαθητών της κατωτέρας, μέσης και ανωτέρας εκπαιδεύσεως και β) εις ανεξαρτήτους , απαρτιζομένας εκ παίδων μη φοιτώντων εις σχολεία. Εξ εκάστης των κατηγοριών τούτων σχηματίζονται 4 είδη ομάδων: 1) Ομάδας μαθητευομένων προσκόπων ή δοκίμων, περιλαμβάνουσαι παίδας ηλικίας 10-12 ετών συμπεπληρωμένων. 2) Ομάδας προσκόπων, περιλαμ- βάνουσαι παίδας ηλικίας 13-18 ετών 3) Ομάδας ναυτοπροσκόπων, περιλαμβάνουσαι παίδας ηλικίας 13-18 ετών 4) Ομάδας στρατιωτικής προπαιδεύσεως, περιλαμβάνουσαι εφήβους 18-20 ετών [….] Σύνολον δύο μέ- χρι τεσσάρων ομάδων διαφόρων κατηγοριών (μαθητευομένων, προσκόπων, ναυτοπροσκόπων, στρατιωτικής προπαιδεύσεως) συγκροτηθέν υπό του αυτού αρχηγού, καλείται σύστημα ομάδων ». 41. [Γ. Καγκουρίδης], 4ο Σύστημα Ναυτοπροσκόπων Κέρκυρας ,70 χρόνια, Στα ξάρτια ψηλά, Κέρκυρα, 2003. 42. Το 1922 εκδόθηκε το Βασιλικό Διάταγμα της 19ης Ιανουαρίου 1922 (ΦΕΚ 11της 26ης Ιανουαρίου 1922), το οποίο καθόριζε τα καθήκοντα των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου του ΣΕΠ. Το άρθρο 1 παράγραφος 3 επέτρεπε στο Δ.Σ. να ιδρύει προσκοπικές ομάδες, όπου δεν υπήρχαν Τ.Π.Σ. και Έφοροι. 43. Η πληροφορία προέρχεται από τον Σπύρο Μπάνο (1980), ο οποίος πιθανότατα να τον συγχέει με τον Αλ-

144 ΣΧ ΌΛΙΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ ΊΔΡΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΟΠΙΚΏΝ ΟΜΆΔΩΝ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ

λος Γουλιερμής, και οι δυο προερχόμενοι από την «1η Ομάδα Ναυτοπροσκό- πων Κερκύρας». Είναι πραγματικά σημαντικό το πως αυτός ο νεαρός κερκυραί- ος αντιμετώπισε το πρόβλημα των ηλικιών με τον ίδιο τρόπο που ακολούθη- σε στην αρχή το Σώμα των Άγγλων Προσκόπων (Cadet Scout troops), κι αργότε- ρα ο Αντώνης Μπενάκης στον Απόδημο Εθνικό Προσκοπισμό της Αιγύπτου και ο Κωνσταντίνος Μελάς με τους «Μαθητευομένους Προσκόπους» της Αθήνας, χωρίς να ανησυχήσει από αυτήν την καινοτομία. Ο τρόπος αυτός υπέδειξε στη συνέχεια την δημιουργία προσκοπικών ξεχωριστών τμημάτων για μικρότερα παιδιά τα οποία αρχικά ονομάσθηκαν «λυκιδείς» και στη συνέχεια «λυκόπου- λα». Ας σημειωθεί ότι δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν υπήρξε πληροφό- ρηση του Κάλου για όσα συνέβαιναν στην Βρετανία, όπου από το 1914 είχε αρ- χίσει η σχετική έρευνα και από το 1916 λειτουργούσε ήδη το πρόγραμμα Wolf Cub, που βασίστηκε στο «Βιβλίο του Δάσους» και στον «Κιμ» του Κίπλινγκ και στο The Wolf Cub’s Handbook του Μπέιντεν Πάουελ (1916) 44. Ακολούθησε η Μικρασιατική Καταστροφή (1922), η μεταφορά και στα νη- σιά του Ιονίου προσφύγων και η πρόσκαιρη κατάληψη της Κέρκυρας από τους Ιταλούς (31 Αυγούστου-23 Σεπτεμβρίου 1923) 45, κατά την οποία από τους βομ- βαρδισμούς του ιταλικού στόλου, υπήρξαν θύματα μεταξύ των αμάχων, ιδιαί- τερα των Αρμένιων και Μικρασιατών προσφύγων. Οι Αρμένιοι πρόσφυγες εί- χαν οργανωθεί από την American Committee for Armenian and Syrian Relief (ACASR)46, και είχαν συγκροτήσει δική τους προσκοπική ομάδα στο Παλαιό Φρούριο. Το 1923-24 είχε σαράντα προσκόπους με αρχηγό τον Μπογός και υπαρχηγό τον Αρμενάκ47. Μετά την διάλυσή της, Αρμένιοι πρόσκοποι συνα- ντώνται πλέον αρχικά στο 2ο Τμήμα της «Δευτέρας» (από το 1934, 3η Ομάδα)48 και στη συνέχεια διάσπαρτοι σε όλα τα τμήματα49. Από τα δύο τμήματα της «1ης Ομάδος Ναυτοπροσκόπων Κερκύρας», το τέλος του 1923 δεν υπήρχε ούτε ενωμοτία. Οι λόγοι που τότε προεβλήθησαν

φόνσο Γαννή. 44. The Diamond Jubilee Book of Scouting, σ. 26-27” (PDF) www.thedump.scoutscan.com. Pearson, London. 1966. Paul Moynihan, (editor) 2006, An Official History of Scouting, Hamlyn, 2006, σ. 56. 45. Γρηγόρης Δαφνής, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940, τ.1, Κάκτος, Αθήνα, 1997. Ιωάννης Σ. Παπα- φλωράτος, Η Ελληνοϊταλική κρίση του 1923, Το επεισόδιο Tellini- Κέρκυρας, εκδόσεις Α.Ν. Σάκουλας, 2009. 46. Αργότερα American Committee for Relief in the Near East, και τελικά Near East Relief. 47. Νίκος Κ. Κουρκουμέλης, Σημειώματα για τον Κερκυραϊκό Προσκοπισμό 1915-1980, Α΄ μέρος, Κέρκυρα 1981, σ. 26. 48. Σαμουήλ Καρσιάν, Ιωάννης Καρσιάν, Αρσάκ Καρσιάν και Βανίκ Καρσιάν. 49. Αργότερα κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ένα από τα θύματα του ιταλικού αεροπορικού βομβαρδισμού της 1ης Νοεμβρίου 1940, υπήρξε ο Αρμένιος πρόσκοπος της 3ης Ο. Π. Αρσάκ Καρσιάν.

145 Νίκος Κ. Κουρκουμέλης

Δίπλωμα συμμετοχής σε εκδρομές

ήταν η αδυναμία συνεργασίας του Κόλλα και του Παλατιανού με τον Τοπικό Προσκοπικό Σύνδεσμο, όμως δεν είμαι βέβαιος αν τα πραγματικά αίτια δεν ξε- περνούν το επίπεδο συνεργασίας. Μόνο η «Πρώτη» με τον Κάλο και τον σαφώς προσδιοριζόμενο ως «φιλελεύθερο» Κόντη, που επανήλθε από την Μικρασία, συνέχιζε να λειτουργεί στελεχωμένη σε μεγάλο βαθμό από εργαζόμενους. Το 1925, αρκετό διάστημα μετά την απόλυσή του από τον Στρατό, ξεπερ- νώντας την κρίση της εποχής, αποφάσισε να επιστρέψει στην προσκοπική κίνη- ση ο Σπυρίδων Ν. Μπάνος. Όμως δεν εντάχθηκε στην παλαιά του ομάδα στην «Πρώτη» (στην οποία ήταν ο Κόντης και ο Κάλος και δεν επιθυμούσε να συνερ- γαστεί μαζί τους, παρά το γεγονός ότι υπήρξε ενωμοτάρχης του Κάλου), αλλά με τον Μάρκο Θεοτόκη (γιο του Δημητρίου Θεοτόκη διοικητή της αήττητης

146 ΣΧ ΌΛΙΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ ΊΔΡΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΟΠΙΚΏΝ ΟΜΆΔΩΝ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ

Δίπλωμα Υπαρχηγού Ομάδος

Ανεξάρτητης Μεραρχίας 50, ανεψιό του Ντίνου Θεοτόκη51 και πατέρα του προ- σκόπου της ενωμοτίας Ελάφων, Δημήτρη), δημιούργησαν μια νέα προσκοπι- κή ομάδα που ονόμασαν «2α Ομάδα Προσκόπων Κερκύρας», για να ξεχωρίζει από τις προηγούμενες. Σε αυτήν προσκλήθηκαν στην αρχή αστοί, μαθητές και πολύ αργότερα εργαζόμενοι. Σε μια δύσκολη οικονομικά, κοινωνικά και πολιτι- κά εποχή, κατά την οποία ο Ελληνικός Προσκοπισμός αντιμετώπιζε την απαξί-

50. Δ. Μπουντούρης, Η Ανεξάρτητος Μεραρχία. Η Συγκρότησης και δράσης αυτής εν Μικρά Ασία, Λαμία, 1928. Δ. Τ. Αμπελάς, Ανεξάρτητος Μεραρχία, η κάθοδος των Νεωτέρων Μυρίων, Β΄ Έκδοση, Αθήναι 1957. 51. Στέφανος-Κωνσταντίνος (Ντίνος) Θεοτόκης (1872-1923), συγγραφέας και μεταφραστής, ένα από τους ση- μαντικότερους εκπροσώπους της «Επτανησιακής Σχολής».

147 Νίκος Κ. Κουρκουμέλης

ωση52, ο Μπάνος έχοντας τις δυνατότητες που του παρείχαν το περιβάλλον του Θεοτόκη και οι φορολογικές ελαφρύνσεις που προέβλεπε ο Νόμος53, μπόρεσε να παραγγείλει στην Αγγλία σαράντα καινούργιες πλήρεις προσκοπικές στολές. (Τότε πρωτοφορέθηκε το γαλάζιο μαντήλι στον Ελληνικό Προσκοπισμό, αντι- γραφή του αγγλικού, αντίθετα με ότι ίσχυε μέχρι τότε στην Ελλάδα, όπου κάθε τοπική ομάδα είχε τα δικά της χρώματα. Η Κέρκυρα είχε τα χρώματα του βρε- τανικού Προτεκτοράτου «Ιόνιον Κράτος»: μισό βαθύ κόκκινο και μισό βαθύ γα- λάζιο). Παραγγέλθηκαν επίσης στη Γαλλία υλικό μοναδικό για την εποχή, (σύγ- χρονο κατασκηνωτικό, σκεύη, σάλπιγγες, τύμπανα, δίτροχη χειράμαξα κ.α). Στην Κέρκυρα, όπου είναι γνωστό ότι λειτουργούν τα αντίρροπα54, η δυ- ναμική παρουσία της «Δευτέρας» επηρέασε σημαντικά την ζωή της «Πρώτης» γιατί ανάμεσα στα δύο τμήματα, βεβαίως εξ αιτίας της στάσης των αρχηγών, δεν υπήρχαν σχέσεις συνεργασίας, αλληλογνωριμίας, προσκοπικής άμιλλας. Φυσικό ήταν από την βουβή αναμέτρηση συν το γεγονός ότι τότε ξεκινούσε η παγκόσμια οικονομική ύφεση, που είχε κατάληξη την διεθνή κρίση του 1929 (και έπληξε ιδιαίτερα τα εξαγώγιμα ελληνικά αγροτικά προϊόντα, άρα τους ερ- γαζόμενους), να χάσει η «Πρώτη». Στο πρωτόκολλο πάντως με αριθμό 86 της 28ης Ιανουαρίου 1928, ο Κόντης ως Τοπικός Έφορος κάνει μια εγγραφή σχετικά με την δύναμη της «Πρώτης»: 33 πρόσκοποι, 11 λυκιδείς, 1 υπαρχηγός, 8 υπε- νωμοτάρχες, 2 τυμπανιστές, 4 σαλπιγκτές55. Το κακό είναι πως οι περισσότεροι πρόσκοποι από αυτή την ομάδα εγκατέλειψαν την κίνηση και πολλοί λίγοι από αυτούς μπήκαν μετά την οριστική διάλυση της «Πρώτης» στις Ενωμοτίες της «Δευτέρας». Από τους υπόλοιπους, κάποιους θα συναντήσουμε αργότερα στα αθλητικά σωματεία, στον Εθνικό Ορειβατικό Σύνδεσμο, στην Εθνική Οργάνωση Νεολαίας και στο Σώμα Ελλήνων Αλκίμων που έκανε για λίγο την εμφάνισή του στην Κέρκυρα, σε τρεις φάσεις: κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, μετά την

52. Θανάσης Τσουκαλάς, ο.π. σ. 126 επ. Πρβλ τις κρίσεις του βενιζελικού στρατηγού Φεσόπουλου, που τοπο- θετήθηκε (κυβερνητικός) Γενικός Επιθεωρητής του Σ.Ε.Π. στις 5 Δεκεμβρίου 1931 εις Γ. Φεσόπουλος, Η εξω- σχολική αγωγή και ο Προσκοπισμός, Αθήνα 1933, σ. 23. Δυστυχώς αμετάφραστη από τα αραβικά παραμένει η διδακτορική διατριβή της Δέσποινας Α. Τριανταφυλλίδου, Πρόσκοποι του Έθνους: Προσκοπική ιδεολογία και δραστηριότητες στις νέες χώρες, Θεσσαλονίκη 2011, που υπεβλήθη στην Φιλοσοφική Σχολή (Τμήμα Ιστο- ρίας και Αρχαιολογίας, Τομέας Νεότερης και σύγχρονης Ιστορίας, Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογί- ας), του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. 53. Νόμος 2017/1920 άρθρο 17: «…Τα προς χρήσιν των Ελλήνων Προσκόπων εισαγόμενα εκ της αλλοδαπής εργαλεία και είδη ιματισμού και εξαρτύσεως απαλλάσσονται παντός εισαγωγικού δασμού…» 54. Αξεπέραστη παραμένει η διαπίστωση του μέλους της ενωμοτίας Ελάφων της 1ης Ο.Π., Ραχαμήμ (Μίκου) Σούση: «Να μου το θυμηθείτε, στο τέλος θα ξεχωρίζουμε από το σε ποιο μέρος του πάγκου της ενωμοτίας μας πρωτοκαθήσαμε». 55. Αρχείο Περιφερειακής Εφορείας Προσκόπων Κερκύρας. Η αναφορά στους «λυκιδείς» είναι σαφής.

148 ΣΧ ΌΛΙΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ ΊΔΡΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΟΠΙΚΏΝ ΟΜΆΔΩΝ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ

Απελευθέρωση και κατά την επταετία των συνταγματαρχών56. Στο μεταξύ στην «Δευτέρα», η παρουσία εργαζομένων ανάγκασε τότε (στις 24 Ιουνίου 1926) τον Μπάνο, να κάνει μερική χρήση του Νόμου57 και να χωρίσει την Ομάδα ανάλογα με τις υποχρεώσεις των προσκόπων της σε μαθη- τές και εργαζόμενους: «Η Ομάς θα χωρισθεί εις δύο τμήματα, το τμήμα μαθη- τών εκ δύο προσωρινών ενωμοτιών και το τμήμα εργατών εξ ετέρων δύο ενω- μοτιών» γράφει στο «Βιβλίο Ημερησίων Διαταγών»58. Πρόβλημα που επίσης υπήρξε με την ίδρυση της «Δευτέρας» είναι πως πολύ σύντομα δημιουργήθη- κε ψυχρότητα ανάμεσα στον δραστήριο Αρχηγό της Ομάδας και στον «προϊ- στάμενό» του Τοπικό Προσκοπικό Σύνδεσμο59, που εκείνος θεωρούσε ότι ήταν αδιάφορος και ότι δεν μπορούσε να σηκώσει το βάρος που του είχε ανατεθεί, με αποτέλεσμα να υπάρχει ο Σύνδεσμος, αλλά η ομάδα να μη βρίσκει την συ- μπαράσταση που χρειαζόταν. Από αυτά ο Μπάνος, πήρε την απόφαση να δι- αμαρτυρηθεί στην Γενική Εφορεία με επιστολή, «δια την ολιγωρίαν της εντε- ταλμένης δια την καλήν λειτουργίαν του Προσκοπισμού εν Κερκύρα Τοπικής Επιτροπής» και να ζητήσει να βρεθεί τρόπος να βοηθηθεί η ομάδα του. Όμως, από κακό χειρισμό του Σώματος, τα μέλη του Τοπικού Προσκοπικού Συνδέ- σμου έμαθαν για την έντονη διαμαρτυρία του Αρχηγού της 2ας και κατά την έκ- φρασιν του Μπάνου: «Η Επιτροπή…θεωρήσασα εαυτήν θιγομένην παρητήθη» πράγμα που και την κίνηση στέρησε από θερμούς υποστηρικτές και τον Κερκυ- ραϊκό Προσκοπισμό εξέθεσε και τον Μπάνο έφερε αντιμέτωπο με το Σώμα60. Σ’ αυτή τη δύσκολη κατάσταση παρουσιάστηκε «από μηχανής» ο Μητρο- πολίτης Κερκύρας και Παξών (κι αργότερα Αρχιεπίσκοπος Αμερικής και Οικου- μενικός Πατριάρχης) κυρός Αθηναγόρας, που είχε να αντιμετωπίσει δυο μεγά- λα προβλήματα: Πρώτο την τακτοποίηση και ένταξη των Αρμενίων και των Μι- κρασιατών προσφύγων και δεύτερο την αντιμετώπιση της ιταλικής φασιστικής διείσδυσης στην ρωμαιοκαθολική κοινότητα, η οποία όπως πρωτόπαμε τότε

56. Γράφει χαρακτηριστικά, για τους Αλκίμους ο Μπάνος, σε επιστολή του προς τον Γενικό Έφορο Μ. Σοφιανό (31 Οκτωβρίου 1938, Αρχείο Περιφερειακής Εφορείας Προσκόπων Κερκύρας) «…η ατημέλητος και περίεργος εμφάνισις των μελών αυτής εν στολή, κατά βάσιν ομοιάζουσα προς την στολήν των ημετέρων Ναυτοπροσκό- πων και οιονεί ως παρωδία του Προσκοπισμού παρουσιαζομένη, ως και η χρησιμοποίησις παρά τούτων της διδασκαλίας και των βιβλίων του Σώματος Ελλήνων Προσκόπων, ειδικώς βλάπτει το ημέτερον Σώμα λόγω της ενδεχομένης συγχίσεως περί την διάκρισιν της οργανώσεως αυτής και των Προσκόπων…». 57. Νόμος 2017/1920 άρθρο 12. 58. Αρχείο Περιφερειακής Εφορείας Προσκόπων Κερκύρας, Βιβλίο Ημερησίων Διαταγών, Η.Δ. 24ης Ιουνί- ου 1926. 59. Στο σημείωμά του ο Μπάνος αναφέρει τον Τοπικό Προσκοπικό Σύνδεσμο ως «Τοπική Προσκοπική Επι- τροπή». 60. Αρχείο Περιφερειακής Εφορείας Προσκόπων Κερκύρας .

149 Νίκος Κ. Κουρκουμέλης

συναριθμούσε και ιταλογενείς (οι οποίοι στο σύνολό τους σχεδόν, συνεργάστη- καν αργότερα με τις φασιστικές αρχές κατοχής το 1941-1943 και μετά την απε- λευθέρωση απελάθηκαν στην Ιταλία). Οι φόβοι για την έκταση της ιταλικής φα- σιστικής διείσδυσης, ιδιαίτερα μετά την εμφάνιση μαθητών της ιταλικής σχο- λής με στολές της ιταλικής φασιστικής νεολαίας Opera Nazionale Ballila61, δημι- ούργησαν μια συμπεριφορά πόλωσης ελληνορθοδόξων και ιταλογενούς στοι- χείου και οδήγησαν σε γενικεύσεις και υπερβολές. Εξ αιτίας αυτού του γεγο- νότος ο Μπάνος62, αποθάρρυνε την προσπάθεια ίδρυσης προσκοπικής ομάδας από τον ρωμαιοκαθολικό ιερέα Γουλιέλμο Ρέδιτ , που όμως δεν είχε καμιά σχέ- ση με τα ιταλικά εκπαιδευτήρια (αυτός άλλως τε ήταν βρετανικής καταγωγής) και όλες οι προσπάθειές του ήταν να δημιουργηθούν εξωσχολικές δραστηρι- ότητες της καθολικής νεολαίας63 σύμφωνα με την πολιτική του Πάπα Πίου ΧΙ, που επιδίωκε την δημιουργία «καθολικών προσκοπικών ομάδων» 64. Με αυτήν την συμπεριφορά όμως, αποξενώθηκε στην Κέρκυρα από τον Προσκοπισμό, για πολύ καιρό, μια ολόκληρη θρησκευτική κοινότητα65.

61. Κακώς έχει παρερμηνευθεί η γνωστή φωτογραφία των ιταλο-κερκυραίων Ballila της Ιταλικής Σχολής ως προσκοπική ομάδα. Περ. Βλ. εις Σωτήρης Βανδώρος, Εισαγωγή στις πολιτικές ιδεολογίες, Κάλιππος 2015, κεφ 6, Φασισμός-Εθνικοσοσιαλισμός, σ.131«… Η ιταλική φασιστική οργάνωση νέων, η Opera Nazionale Balilla, συγκροτήθηκε με την επιβολή του μονοκομματικού φασιστικού καθεστώτος το 1926 και λειτούργησε ως συ- μπληρωματική της δημόσιας εκπαίδευσης. Σε αυτή συμμετείχαν αγόρια από οκτώ μέχρι δεκατεσσάρων ετών, ενώ αντίστοιχες δομές υπήρχαν για κορίτσια και για μεγαλύτερες ηλικίες. Αποτελούσε, υποτίθεται, έναν πο- λιτισμικό θεσμό, αλλά ουσιαστικά αναλάμβανε την κατήχηση της νεολαίας στον φασισμό και τη διαμόρφω- ση των αυριανών φασιστών…». 62. Πολύ πιθανόν κάνοντας αυστηρή ερμηνεία του άρθρου 2 του Νόμου 2017/1920, το οποίο σαφώς αναφέ- ρεται σε Ελληνόπαιδες. 63. Σπύρος Π. Γαούτσης, Το χρονικό των Μαλτέζων καλογραιών στην Κέρκυρα, Κέρκυρα 2007 σ. 94-96. Θανά- σης Τσουκαλάς, ο.π., σ. 140. 64. Από το αρχείο του κερκυραίου ιστορικού κ. Σπύρου Π. Γαούτση: «Ο π. Γουλιέλμος Ρέδιτ (Guglielmo Reditt ή Redit) γεννήθηκε, μάλλον, στην Κέρκυρα στα τέλη του 19ου αι. και προέρχεται από οι- κογένεια βρετανικής εθνικότητας. Δεν έχει βρεθεί η καταχώρηση της γέννησής του. Χειροτονήθηκε ιερέας το 1918 και την ίδια χρονιά ίδρυσε την πρώτη εξωσχολική δραστηριότητα «Παιδική Χαρά» στην Κέρκυρα, η οποία αναφέρεται πως ήταν αφιερωμένη στον Άγιο Θωμά (Οι «παιδικές χαρές» ήταν ομάδες παιδιών που έκαναν εκδρομές, θεατρικά δρώμενα και κατασκηνώσεις στα πρότυπα των προσκοπικών δραστηριοτήτων). Ο Ρέδιτ ανήκε προπολεμικά στον εφημεριακό κλήρο της Αρχιεπισκοπής της Κέρκυρας και εργάστηκε στην Ζά- κυνθο, την Κέρκυρα, τον Βόλο, την Θεσσαλονίκη και την Αθήνα, ασχολούμενος κυρίως με τη μόρφωση μικρών παιδιών. Εξέδωσε μικρούς οδηγούς προσευχής και άλλα κατηχητικά εγχειρίδια και πέθανε στη Θεσσαλονίκη στις 21 Ιανουαρίου 1973». Περ. Βλ. Σπύρος Π. Γαούτσης, ο.π., σ. 94, 148-149. 65. Ο Μπάνος δεν αποθάρρυνε μόνο ομάδες αλλά και μεμονωμένα πρόσωπα, που θεωρούσε ότι είχαν φιλο- ϊταλικά αισθήματα. Χαρακτηριστική υπήρξε η περίπτωση αποκλεισμού μέλους της επιφανέστερης οικογένει- ας της Κέρκυρας. Για την ανατροπή αυτής της απόφασής του απαιτήθηκε η παρέμβαση του τότε Νομάρχη. Οι σχέσεις ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας και Προσκόπων αναπτύχθηκαν αργότερα επί αρχιερατείας του αεί- μνηστου Αρχιεπισκόπου Κερκύρας-Κεφαλληνίας-Ζακύνθου Αντωνίου Βαρθαλίτη με πρωτοβουλία του Ντί- νου Κουρκουμέλη.

150 ΣΧ ΌΛΙΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ ΊΔΡΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΟΠΙΚΏΝ ΟΜΆΔΩΝ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ

Ο κυρός Αθηναγόρας, έχοντας περιορισμένες δυνατότητες επιλογής στα πρόσωπα, αφού και η κερκυραϊκή κοινωνία ήταν πολιτικά διχασμένη και δια- βλέποντας στον Μπάνο ηγετικά προσόντα, αποφάσισε να τον καλύψει απένα- ντι στο Σ.Ε.Π. και να τον βοηθήσει να αναδιοργανώσει τον Κερκυραϊκό Προσκο- πισμό. Μάλιστα για να πετύχει οικονομική βοήθεια, έκανε διάφορες ενέργει- ες ώστε η Y.M.C.A. των Η.Π.Α., παράρτημα της οποίας ο ίδιος είχε ιδρύσει στην Κέρκυρα, να θεωρεί την ομάδα μέλος της και να την ενισχύει οικονομικά. Αυτό συνιστά μια δεύτερη διεθνή αναγνώριση του Κερκυραϊκού Προσκοπισμού. Η συμβολή του μακαριστού Αθηναγόρα στην αναδιοργάνωση, στάθηκε αποφα- σιστική, γιατί με το κύρος του, έπεισε την Διοίκηση του Σώματος για την ουσι- αστική προσκοπική δουλειά που γινότανε από τον Μπάνο στην «Δευτέρα» και μόνο τότε το Σώμα έδειξε την εμπιστοσύνη του σ’ αυτόν. Σε αυτή την φάση, ο Μπάνος, αναζητώντας υποστηρικτές στην κοινωνία, απευθύνθηκε στον Άγγελο Ι. Λαβράνο, μεγάλης αξίας κοινωνική παρουσία όχι μόνον για την καταγωγή, αλλά και για την προσωπικότητά του. Ο Λαβράνος όπως πολλές φορές μου είχε αφηγηθεί, είχε γυρίσει πρόσφατα από ένα ταξίδι στην Ευρώπη, όπου είχε έρθει σε επαφή με τον Προσκοπισμό, τον είχε θεωρή- σει μόνη λύση των προβλημάτων που παρουσίαζε η ελληνική-κερκυραϊκή- κοι- νωνία και γι’ αυτό απάντησε θετικά στην πρόσκληση του Μπάνου να γίνει μέ- λος του Τοπικού Προσκοπικού Συνδέσμου Κερκύρας, στις 24 Ιουνίου 192666. Αυτή είναι ίσως η πλέον γόνιμη εποχή για τον κερκυραϊκό προσκοπισμό κατά την περίοδο του μεσοπολέμου. Τότε άρχισε να εκδίδεται το Μηνιαίο Προ- σκοπικό Περιοδικό «Η Προσκοπική Ζωή» (1 Απριλίου 1926)67 και η Ομάδα, ύστερα από ενέργειες του Μητροπολίτη, στεγάστηκε στον σημερινό ιστορικό χώρο. Η τελική παραχώρηση όμως του χώρου έγινε αργότερα, με το υπ. αριθ. 23988)1491) 8 Μαΐου 1931 έγγραφο του υπουργείου Παιδείας και Θρησκευ- μάτων (Υπουργός ο Γεώργιος Παπανδρέου68), χάρις στον δήμαρχο Σπυρίδωνα Κόλλα. Λόγω της θέσης του χώρου, τότε εισάγεται στην κερκυραϊκή προσκοπι- κή διάλεκτο ό όρος: «κατέβηκα στους προσκόπους» ή «κατέβηκα στην ομάδα».

66. Με τη λήξη της θητείας του Τ.Π.Σ. ο Μητροπολίτης Αθηναγόρας με τον Μπάνο συγκρότησαν νέον, με Πρό- εδρο τον Αντώνιο Κογεβίνα, Γραμματέα τον Π. Κάρτερ, Ταμία τον Άγγελο Λαβράνο και Τοπικό Έφορο τον Δη- μήτριο Κόντη. 67. «Μηνιαίον Προσκοπικόν Περιοδικόν Προσκοπική Ζωή της Β΄ Ομάδος Προσκόπων Κερκύρας» έτος Α, αρ. φ. 1, Κέρκυρα 1η Απριλίου 1926, Εργοστάσιον Εστία Κερκύρας. 68. Τον Γεώργιο Παπανδρέου πίεζαν τόσο η Γενική Εφορεία του Σ.Ε.Π. και οι Τοπικοί Προσκοπικοί Σύνδεσμοι (όπως της Κέρκυρας) όσο και διάφοροι φιλοπροσκοπικοί κύκλοι με δημοσιεύματά τους (όπως η βενιζελική εφημερίδα «Εμπρός») να συνδράμει το σε κακή κατάσταση ευρισκόμενο Σ.Ε.Π.

151 Νίκος Κ. Κουρκουμέλης

Στο μεταξύ διάστημα από την ίδρυσή της μέχρι το 1932 η «Δευτέρα» είχε τόσο μεγαλώσει ώστε να έχει οκτώ ενωμοτίες. Με αρχηγό τον Σπύρο Μπάνο και υπαρχηγούς στην αρχή τον Χρήστο Διονυσάτο και αργότερα τον Θεόδω- ρο Βραχλιώτη και τον Κωνσταντίνο Βιττούρη. Με τις οχτώ ενωμοτίες όμως δεν ήταν δυνατό να γίνει σωστή δουλειά γι αυτό στις 4 Δεκεμβρίου 1932 η «Δευτέ- ρα» χωρίστηκε σε δύο τμήματα. Στο 1ο και στο 2ο. Στο βιβλίο «Ημερησίων Δι- αταγών» που υπάρχει στο Αρχείο της Περιφερειακής Εφορείας διαβάζουμε: «4 Δεκεμβρίου 1932. Αι σχηματισθείσαι οκτώ ενωμοτίαι της ομάδος χωρίζονται από σήμερον εις δύο τμήματα έκαστον των οποίων θα διευθύνη ανά εις υπαρχηγός. Του πρώτου Τμήματος υπαρχηγός ορίζεται ο κ. Μπαμίχας Ευάγγελος ενωμοταρ- χεύοντες δε οι εξής: 1ης Μηνάς Μπότος, 2ης Πιέρρης Χρήστος, 3ης Ρώσσης Δη- μήτριος, 4ης Σαββανής Αναστάσιος. Του δευτέρου τμήματος υπαρχηγός ορίζεται ο κ. Δελλαπόρτας Χαράλα- μπος ενωμοταρχεύοντες δε οι εξής:1ης Λαβράνος Χριστόφορος, 2ης Μιχαηλί- δης Ιωάννης, 3ης Νικοκάβουρας Παναγιώτης, 4ης Βαμβακάς Νικόλαος». Σχόλια: 1.Ακόμα δεν χωρίστηκε η «Δευτέρα» σε διαφορετικές ομάδες αλλά, δυο «υπαρχηγεύοντες» ανέλαβαν από τέσσερις ενωμοτίες. 2. Δεν ακολουθείται με σοβαρότητα, ο Οργανισμός του Σ.Ε.Π, που προέ- βλεψε το άρθρο 2 του Νόμου 2017/1920 και εξέδωσε το Σώμα. Οι ενωμοτίες δι- ακρίνονται με αριθμούς και όχι με ζώα, και υπήρχαν ενωμοταρχεύοντες και όχι ενωμοτάρχες, τμήματα και όχι ομάδες69. 3. Ο απόλυτος έλεγχος του Μπάνου είναι προφανής. Αυτή όμως η συγκε- ντρωτική διοίκηση που τον χαρακτήριζε (προτιμούσε να υπογράφει ως «Γενι- κός Αρχηγός των Ομάδων»), δίνει μια ιδέα για τις αιτίες που προκάλεσαν τις άτυχες αντιδράσεις μικρών και μεγάλων βαθμοφόρων, που πολλές φορές δη- μιουργήσανε κινδύνους. Μοναδική εξαίρεση αυτού του τρόπου διοικήσεως, που πολύ δύσκολα αναγνώριζε βαθμοφόρους ακόμα και ενωμοτάρχες (το πα- ρατηρεί άλλωστε ο καθένας με εκείνο το «ενωμοταρχεύοντες» και «υπαρχη- γεύοντες» της Ημερήσιας Διαταγής) στάθηκε η ονομασία του Κωνσταντίνου Βιττούρη ως Αρχηγού της Ομάδας. Όμως μη ξεχνάμε την ισχυρή κοινωνική και οικονομική θέση της οικογένειάς του και το κληροδότημα (σε εποχή οικονομι-

69. Δεν έχει διαπιστωθεί ο λόγος για τον οποίο ο Μπάνος (που ξεκίνησε την προσκοπική ζωή του από την ενω- μοτία Σκύλων της «Πρώτης») προτίμησε σε αυτή την φάση, την αρίθμηση των ενωμοτιών αντί για την καθιε- ρωμένη εξ αρχής ονοματοδοσία με ζώα.

152 ΣΧ ΌΛΙΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ ΊΔΡΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΟΠΙΚΏΝ ΟΜΆΔΩΝ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ

κής ύφεσης) του παππού Βιττούρη σε χρυσές λίρες υπέρ του Βρεφοκομείου– Εκθετοτροφείου, (στη συνείδηση του κερκυραϊκού λαού casa dei bastardeli), το μεγαλύτερο έως τότε και μέχρι να δημιουργηθεί το σχετικό κληροδότημα του Γρηγόριου Μαρασλή, με το οποίο κατασκευάσθηκε και οργανώθηκε το ομώνυ- μο κτίριο στην λεωφόρο Αλεξάνδρας70. Πέρα όμως από αυτό, «Αρχηγός» έμεινε μόνο ο Μπάνος γεγονός που οδή- γησε στην κατοπινή συνήθεια ακόμα και ως Τοπικός Έφορος έτσι να προσφω- νείται από τους παλαιούς του προσκόπους αλλά και από τους νέους, που τον γνώρισαν ως Τοπικό Έφορο. Ίσως να άλλαζαν τα πράγματα εάν τον Κωνσταντί- νο Βιττούρη δεν τον κρατούσαν μακριά από την Κέρκυρα οι σπουδές του και η εργασία του, και τον Ευάγγελο Μπαμίχα ο φόβος μήπως πιέζοντας τα πράγμα- τα συμβούν δυσάρεστες καταστάσεις στην Κίνηση. Βέβαια με τα παραδείγμα- τα των διαλυμένων πια ομάδων πρέπει να πω, γιατί δεν θέλω να τον αδικήσω, ότι ίσως δικαιολογημένα ο Μπάνος να είχε στην αρχή σφιχτά γύρω του όλη την ομάδα, όμως πλέον είχε περάσει μια ολόκληρη προσκοπική γενιά από την κί- νηση, πολύ προσεκτικά εκπαιδευμένη και δεν υπήρχαν, το λιγότερο, οι κίνδυ- νοι αυτοί, τουλάχιστον τόσο πολύ, όσο φοβόταν. Μετά συμβαίνει και το άλλο: Οι βεβαιότητες που αποκτά για την αποτελεσματικότητα των αποφάσεών του, όποιος ασκεί συνεχή διοίκηση, πολλές φορές φιλτράρουν τα γεγονότα με απο- τέλεσμα οι αντιδράσεις του να χαρακτηρίζονται από την υπερβολή. Όσοι ασκή- σαμε διοίκηση οποιουδήποτε επιπέδου, αυτό δεν πρέπει να το παραβλέπου- με, ως παραβολικό παράγοντα και πρέπει να κατανοούμε την διοίκηση των άλ- λων. Όπως και να έχουν τα πράγματα δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στον Μπάνο χρωστάμε την ωραιότερη κωδικοποίηση του προσκοπικού νόμου. Αναφέρομαι στο Τραγούδι του «Κερκυραϊκός». Όπως άλλως τε και στον Λαβράνο χρωστάμε την Προσκοπική Προσευχή. Το 1933 την θέση του Δημητρίου Κόντη, που αποσύρθηκε στον Τοπικό Προσκοπικό Σύνδεσμο, κουρασμένος από τον τρόπο της διοίκησης του Μπά- νου71, κατέλαβε ως Τοπικός Έφορος ο Άγγελος Ι. Λαβράνος, ο οποίος είχε πια μπει ολοκληρωτικά στην κίνηση, με διάθεση, ιδέες και χορηγίες. Από τις πρώ- τες ενέργειες του Λαβράνου ήταν να μεταφραστούν προσκοπικά βοηθήματα,

70. Νίκος Κ. Κουρκουμέλης, Το Μαράσλειο Ορφανοτροφείο της Κέρκυρας, Πρακτικά Συνεδρίου: Τα Μαρά- σλεια σχολεία στην Ν.Α. Ευρώπη, Θεσσαλονίκη 3-4 Ιουνίου 2005, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2006, σ.103-116. 71. Σε αυτή την φάση της ζωής του ο Κόντης έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για τα αθλητικά σωματεία. Υπήρξε ο πρώτος πρόεδρος της «Ποδοσφαιρικής Ενώσεως Κερκύρας», η οποία ιδρύθηκε με τη συμμετοχή των ποδο- σφαιρικών συλλόγων του Άρη και του Ελλήσποντου και της ποδοσφαιρικής ομάδας των Προσκόπων.

153 Νίκος Κ. Κουρκουμέλης

τόσο από αυτόν από τα Γαλλικά, όσο από το γλωσσομαθέστατο μεγαλοαστι- κό-αριστοκρατικό περίγυρό του από τα Αγγλικά: (Η Ελένη και Σεσίλ Μπάλμπη δηλαδή η μητέρα και η θεία της οδηγού Βίλμας Χρήστου-Ζερβού ήταν οι πρώ- τες και ακολούθησαν η Λία και η Μαρί Ασπιώτη). Ανάμεσα στα βιβλία που μεταφράστηκαν ήταν και το «Βιβλίον των Λυκοπούλων» του Μπέιντεν Πάου- ελ και της συνεργάτιδάς του Λαίδης Μπάρκλεϋ (Δεκέμβριος 1934). Με αυτά τα βοηθήματα ο Λαβράνος με την βοήθεια του Μπάνου και σε επαφή με τον Αντώνη Μπενάκη, οργάνωσε ξεχωριστό κλάδο από τις προσκοπικές ομάδες, την «Αγέλη», διατηρώντας όμως τον χρησιμοποιούμενο τίτλο των «Λυκιδέων», (που αποδείχθηκε άτυχη επιλογή, γιατί προκάλεσε πολλά, άτοπα, σχόλια κα- θώς συναρτήθηκε με τους νεόφυτους του Ελευθεροτεκτονισμού, που είχαν την ίδια ονομασία)72. Επειδή δεν υπήρχε καμιά οδηγία από το Σ.Ε.Π., αποφασίστηκε η Αγέλη να έχει ως στολή των «Λυκιδέων» της αυτή που φορούσαν τα αντίστοιχα τμήματα της Γαλλίας, όπως ακριβώς εικονιζόταν σε ένα γαλλικό «φιγουρίνι» καταστήμα- τος προσκοπικών ειδών73, απ’ όπου η ομάδα πρόσφατα είχε προμηθευτεί προ- σκοπικά είδη. Πρώτη Ακέλας της Αγέλης τοποθετήθηκε η Λία Ασπιώτη (μια με- γάλη μορφή για το ελληνικό γυναικείο κίνημα)74 και ως πρώτη φωλιά διαλέχτη- κε η παλιά προσκοπική λέσχη της Ρολίνας, για τον πλούσιο σε βλάστηση χώρο της. Αν και η πρώτη εμφάνιση Λυκιδέων της «Δευτέρας» γίνηκε το Πάσχα 16 Απριλίου του 1933 στην Λιτανεία Αναστάσεως του Αγίου Σπυρίδωνα, η πρώτη εμφάνιση της Αγέλης γίνηκε ένα χρόνο αργότερα στις 21 Μαΐου 1934. Κατά τη συνέντευξή του το 1980, που επιβεβαιώνεται από το σημείωμά του στο αρχείο Λευτέρη Μωραΐτη75, ο Μπάνος μας πληροφόρησε επίσης ότι αυτός ήταν που μεταγλώττισε την Μεγάλη Κραυγή, ενώ από αλλού γνωρίζουμε ότι ο Λαβράνος φρόντισε για την αγορά του ωραίου τοτέμ όπως άλλως τε αργότερα και για την κατασκευή της πρώτης προσκοπικής λέμβου «Αργώ»76.

72. Ο Λαβράνος έστειλε στον Μπενάκη όλο το σχετικό με τα Λυκόπουλα υλικό. 73. Μαντήλι γαλάζιο με κρίκο (αργότερα με κορδέλα λευκή η 1η Αγέλη, πράσινη η 3η, κόκκινη η 4η, βαθύτερη κόκκινη η 5η , κίτρινη η 6η), χακί χιτώνιο με λυκοπουλικό σήμα υπόσχεσης αριστερά στο στήθος και (προς το τέλος) το σήμα της Περιφέρειας δεξιά, τριγωνικό σήμα με το χρώμα της εξάδας και κορδέλες «πρώτου πρώ- των», εξάρχη ή υποεξάρχη (αργότερα πρώτου –δεύτερου) στο αριστερό μανίκι και τριγωνικά πτυχία στο δεξί μανίκι, βαθύ μπλε πανταλόνι, βαθύ μπλε κάλτσες με δυο κίτρινες ρίγες στο ρεβέρ και κίτρινες φούντες, δερ- μάτινη προσκοπική ζώνη, βαθύ μπλε μπερές (béret, berret) με λυκοπουλικό σήμα και αστέρια δεξιά αριστερά «ματιών». Το σήμα με το χρώμα της εξάδας αρχικά ήταν στην αριστερή επωμίδα. 74. Στις αξέχαστες πολύωρες (επί παντός επιστητού) συζητήσεις μας, δεν παρέλειπε ποτέ να μου υπενθυμί- ζει αυτήν την κοινή μας ιδιότητα : «Εμείς που υπήρξαμε Ακέλες στα Λυκόπουλα». 75. Αρχείο, ο.π. 76. Μια πρόταση: Μήπως στις παρελάσεις το λυκόπουλο που κρατά το τοτέμ να φορά την παλαιά στολή;

154 ΣΧ ΌΛΙΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ ΊΔΡΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΟΠΙΚΏΝ ΟΜΆΔΩΝ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ

Αυτή τη χρονιά (1933), μια παρέα παιδιών θέλησε να δημιουργήσει δική της ομάδα ναυτοπροσκόπων με αρχηγό τον Αντώνιο Παλατιανό. Για να ξεχω- ρίζουν από τα τμήματα της «Δευτέρας» θέλησαν να ιδρύσουν την ομάδα τους σε χώρο έξω από το Προσκοπείο και ως καταλληλότερο διάλεξαν αρχικά την φρουριακή υγρή τάφρο «Κόντρα Φόσσα», όπου ο Παλατιανός φύλαγε την βάρ- κα του και στη συνέχεια το ισόγειο του καταστραμμένου σήμερα κτιρίου Βούλ- γαρη στην πλατεία δημαρχείου, όπου παλαιότερα κατοίκησαν ο Διονύσιος Σο- λωμός και η οικογένεια του Ιακώβου Πολυλά77. Με πολύ διπλωματικότητα ο Λαβράνος με τον Μπάνο, πέτυχαν η ομάδα να μεταστεγαστεί στο Προσκοπείο και όχι σε χώρο που θεωρούσαν ανεξέλεγκτο. Η ομάδα αυτή που ονομάστηκε «Ομάδα Ναυτοπροσκόπων Κερκύρας», δεν γίνηκε «Τρίτο» τμήμα της «Δευτέ- ρας», αλλά έμεινε αυτοδιοικούμενη με επικεφαλής όχι «αρχηγεύοντα» υπαρ- χηγό όπως στα τμήματα 1ο και 2ο της «Δευτέρας», αλλά Αρχηγό, στην αρχή τον Παλατιανό και μετά την παραίτησή του στις 21 Μαρτίου 1934 τον Κωνσταντίνο Βιττούρη78. Η πρώτη εμφάνισή της γίνηκε στην παρέλαση της 21ης Μαΐου 1933 και αυτή μέχρι σήμερα θεωρούσαμε ως αρχή της, ενώ όπως πρωτόπαμε, ιδρύ- θηκε πολύ ενωρίτερα στις 23 Ιανουαρίου 193379. Στην παρέλαση της 21ης Μαΐου 1933, έλαβε μέρος για πρώτη φορά και ένα άλλο σημαντικό προσκοπικό τμήμα: «Η Ομάδα των Οδηγών της Κερκύρας» με είκοσι μία οδηγούς. Αργότερα (στις 24 Ιουλίου 1933), γίνηκε στην Προσκοπική Εστία η ορκωμοσία των μελών της. Στην τελετή εκτός από τις τριάντα Κερκυραίες οδηγούς με τις αρχηγούς τους Λία και Μαρί Ασπιώτη έλαβε μέρος και ένα προσκοπικό τμήμα εικοσιπέντε προσκόπων με αρχηγό τον Μπάνο και υπαρχηγό τον Ευάγγελο Μπαμίχα. Συμμετείχε ένα τμήμα οδηγών (είκοσι άτομα), που είχαν έρθει από την Αθήνα , με την εκπρόσωπο του Διοικητικού Συμβουλίου του Σ.Ε.Ο. κυρία Μελά, την αρχηγό κυρία Οικονομοπούλου και δύο υπαρχηγούς. Το 1934, έχει ενδιαφέρον γιατί 1. σύμφωνα με τον Οργανισμό του Σ.Ε.Π. την 1η Ιανουαρίου 1934 ο Άγγελος Λαβράνος έγινε Περιφερειακός Εφορος και ο Σπύρος Μπάνος Τοπικός Εφορος, καθώς επίσης 2. στην παρέλαση της 21ης Μαΐου τα προσκοπικά τμήματα, ανάμεσά τους και η Αγέλη με δεκαεννέα λυκιδείς και επικεφαλής τον Ιωάννη Γράσση, πήραν την εξαιρετική

77. Νίκος Λευθεριώτης, Τα σπίτια του Σολωμού στην Κέρκυρα, Κερκυραϊκά Χρονικά 6 (1958) σ. 51. 78. Ο Βιττούρης ανέλαβε την ομάδα ως Αρχηγός στις 17 Απριλίου 1934. 79. [Γ. Καγκουρίδης] 4ο Σύστημα ο.π.

155 Νίκος Κ. Κουρκουμέλης

τιμητική θέση που σήμερα έχουν στις παρατάξεις, τελευταία από τα πολιτικά τμήματα, ακριβώς πριν από την σημαία του 10ου Πεζικού Συντάγματος. Δυο βδομάδες αργότερα την Κυριακή 3 Ιουνίου 1934, στην Σπιανάδα γίνηκε η παράδοση της σημαίας της Περιφέρειας από τον Φρούραρχο Συνταγματάρχη Σταμάτιο Χυτήρη, (Σημαιοφόρος ο υπαρχηγός Χαράλαμπος Δελλαπόρτας και παραστάτες οι Σπυρίδων Λινάρδος, Αναστάσιος Γκιτσιάλης, Γεώργιος Δημησιάνος, Αχιλλέας Αρταβάνης, Δημήτρης Νότσικας). Παρατάχθηκαν τα τρία προσκοπικά τμήματα, η Αγέλη Λυκιδέων και η ομάδα των Οδηγών, ενώ τιμές απέδωσε Στρατιωτικό Τμήμα του 10ου Πεζικού Συντάγματος και η Φιλαρμονική Εταιρία «Άγιος Σπυρίδων». Το 1934 έχει επίσης ιδιαίτερη αξία για την ζωή των ομάδων, αφού επιτέλους (ίσως και υπό την πίεση του Σ.Ε.Π.) αποφασίστηκε τα τμήματα να χωριστούν και να γίνουν αυτόνομες ομάδες, σε ένα διοικητικό σύνολο που σύμφωνα με το άρθρο 12 του Νόμου 2017/1920 ονομάστηκε «Β΄ Σύστημα Προσκόπων». Έτσι το 1ο τμήμα της 2ας ομάδος ονομάστηκε 1η Ομάδα Προσκόπων (στις 19 Οκτωβρίου 1934, με αρχηγό τον Ευάγγελο Μπαμίχα και Υπαρχηγό τον Αχιλλέα Αρταβάνη) και το 2ο τμήμα, 3η Ομάδα Προσκόπων (με αρχηγό τον Αναστάσιο Γκιτσιάλη). Η ομάδα των Ναυτοπροσκόπων ονομάστηκε 4η ομάδα Ναυτοπροσκόπων (με αρχηγό τον Χαράλαμπο Δελλαπόρτα). Η «Δευτέρα» αποφασίστηκε να μην συνεχίσει να λειτουργεί. Όλα της τα βιβλία φυλάχθηκαν από τότε στο Αρχείο της Τοπικής Εφορείας και επιβλήθηκε από τον Μπάνο κάθε μία από τις ομάδες να ανοίξει καινούργια σαν να είχε ιδρυθεί εκείνη τη χρονιά. Αυτός είναι λοιπόν ο δικαιολογητικός λόγος που οι τρεις παλιές ομάδες έχουν χρονολογίες ιδρύσεως διαφορετικές από ότι ο καθένας πιστεύει ότι θα πρέπει να είχαν. Στην παρέλαση της 25ης Μαρτίου 1934, στην οποία παρουσιάστηκε για πρώτη φορά η Οδηγική Ομάδα των Παξών με 12 οδηγούς και αρχηγό την Λία Ασπιώτη-Αργυρού, έγινε μια πρωτοτυπία που δεν γνωρίζω να έχει αντίστοιχό της σε άλλη πανελλήνια οργάνωση. Ανάμεσα στους παραστάτες της σημαίας του 10ου Πεζικού Συντάγματος, τοποθετήθηκαν και δύο δόκιμοι Ρόβερς. Βεβαίως ας μη ξεχνάμε ότι ήταν νωπές οι θυσίες των Μικρασιατών Προσκόπων

156 ΣΧ ΌΛΙΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ ΊΔΡΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΟΠΙΚΏΝ ΟΜΆΔΩΝ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ

στο Αϊδίνι (1919) στα Σώκια και την Κάτω Παναγιά (1922)80 και οι αξιωματικοί ήταν όλοι πολεμιστές της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Το 1935 είναι σημαντικό για το τοπικό τμήμα του Σ.Ε.Ο. αφού στην πα- ρέλαση της 21ης Μαΐου, για πρώτη φορά, παρουσιάστηκε ένα σμήνος με 13 «πουλιά». Από τα πρώτα ίσως σμήνη του «Κλάδου Πουλιών» σε ολόκληρη την Ελλάδα. Επίσης στον εορτασμό της Ενώσεως της επόμενης χρονιάς (21η Μαΐου 1936) λίγο πριν από την παρέλαση, στην πλατεία του Αγίου Γεωργίου του Πα- λαιού Φρουρίου, επιθεώρησε τα προσκοπικά και τα οδηγικά τμήματα ο διάδο- χος Παύλος, υπό την γενική αρχηγεία του οποίου είχε τεθεί το Σ.Ε.Π., συνοδευ- όμενος από τον Γενικό Εφορο του Σ.Ε.Π. Λεωνίδα Πτέρη81. Αυτά συνέβησαν παράλληλα με κάποιες καταστάσεις που βοήθησαν τον Κερκυραϊκό Προσκοπισμό στην ανάπτυξή του. Εκείνη που ξεχωρίζει προέρχε- ται από το αρχέτυπο, τον Αγγλικό Προσκοπισμό. Σε ολόκληρη την περίοδο του μεσοπολέμου, ο αγγλικός στόλος της Μεσογείου είχε ανάμεσα στα πληρώματά του και ομάδες παλαιών προσκόπων Rovers και Deep Sea Scouts. Με τις συχνές επισκέψεις του στόλου στην Κέρκυρα, οι ομάδες ήρθαν σε επαφή με τις κερκυ- ραϊκές και πολύ γρήγορα απέκτησαν μια οικειότητα μεταξύ τους. Αυτή η επι- κοινωνία χαρακτήρισε ολόκληρη την μεσοπολεμική προσκοπική ζωή στην Κέρ- κυρα με την μετάγγιση ιδεών και την διάπλαση νέων αντιλήψεων για την Κίνη- ση, που ξέφυγε από τα μέχρι στιγμής εθνικά δεδομένα και μπόρεσε με επιτυ- χία να πειραματιστεί και να αυτοδημιουργήσει. Αυτό συνιστά μια τρίτη διεθνή αναγνώριση, αλλά αυτή τη φορά από τον (ανεπίσημο) βρετανικό προσκοπισμό. Οι Rovers δημιουργήθηκαν στην Βρετανία το 1918 για να προσφέρουν ένα προσκοπικό πρόγραμμα σε νέους άνδρες που είχαν ξεπεράσει την ηλικία των προσκόπων. Είχε δυο στάδια: ένα προκαταρκτικό του δοκίμου Ρόβερ (Rover

80. Η σημαία του ΣΕΠ είχε μέχρι τότε παρασημοφορηθεί από το Κράτος, με τα Μετάλλια των Α΄ και Β΄ Βαλκα- νικών Πολέμων (1914, «δια τας υπηρεσίας ας προσήνεγκε το Σ.Ε.Π. κατά την εκστρατείαν εναντίον της Τουρ- κίας και της Βουλγαρίας, δια των μελών αυτού ως προγυμναστών αγγελιοφόρων, βοηθών εις επιτροπάς πε- ριθάλψεως και νοσοκόμων»), το Διασυμμαχικό Μετάλλιο της Νίκης (1917, για τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο) και το Μετάλλιο Στρατιωτικής Αξίας Α΄ τάξεως (1922, «προς επιβράβευσιν των προς την Πατρίδα υπηρεσιών των Προσκόπων»). Αργότερα (1950) απονεμήθηκε το Μετάλλιο Εξαιρέτων Πράξεων «δια την υπό των Προσκόπων απάσης της Ελλάδος καθ’ όλην την πολεμικήν περίοδον και μέχρι σήμερον, επιδειχθείσαν πολυσχιδή δράσιν εις τους διαφόρους τομείς του Αγώνος του Έθνους και την αναπτυχθείσαν πρωτοβουλίαν προς παντοειδή ενί- σχυσιν του Αγωνιζόμενου Ελληνικού Στρατού». 81. Το Βιβλίο Ημερησίων Διαταγών της Εφορείας, επιβεβαιώνει την δύναμη των τμημάτων που αναφέρει το σημείωμα του Μπάνου: Οδηγοί 43, Έφορος κ(υρί)α Σανσών, Αρχηγός η Μαρί Ασπιώτη και προσκοπικά τμή- ματα Ρόβερς 7, δόκιμοι Ρόβερς 5, 1η Ομάδα Πρόσκοποι 25, 3η Ομάδα Πρόσκοποι 24, 4η Ομάδα Ναυτοπρό- σκοποι 28, Αγέλη 22 Λυκόπουλα, δικαιολογημένοι απόντες 13.

157 Νίκος Κ. Κουρκουμέλης

Squire)82 και ένα τελικό του Ρόβερ (Rover). Είχαν ως σύνθημα το «Service». Πα- ράλληλο αλλά με μια δεκαετία διαφορά (1928) είναι το σύστημα των Deep Sea Scouts (DSS) για εκείνους που ανήκαν στο Βασιλικό ή το Εμπορικό Ναυτικό. Μνημειώδης παραμένει η απάντηση του Μπέιντεν Πάουελ όταν του προέβα- λαν το πρόβλημα των κανονισμών, που δημιουργούσε φραγμό με την ηλικία: «Παρατάτε με, με τους κανονισμούς. Θέλω μια αδελφότητα μέσω της οποίας να μπορώ να έρθω σε επαφή με φίλους των δικών μου ή άλλων πλοίων ή των λιμανιών των προορισμών- ειδικά με εκείνους τους φίλους που έχουν τις ίδιες προσκοπικές ιδέες όπως έχω κι εγώ» 83. Ο Λαβράνος, σε συμφωνία με τον Μπάνο, ερμηνεύοντας τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής, σιωπηρά (τουλάχιστον στην Κέρκυρα), δεν εφάρμοσαν το σε ισχύ άρθρο 12 του Νόμου 2017/1920, το οποίο προέβλεπε για τους εφήβους 18-20 ετών «Ομάδες στρατιωτικής προπαιδεύσεως». Αντί γι αυτές οργάνωσαν ειδικές Ενωμοτίες για (άνω των 18 ετών) μεγάλους προσκόπους, που ονόμασαν «Ρόβερς» και άλλες για «Δόκιμους Ρόβερς», σύμφωνα πάντα με το βρετανικό σύστημα. Για να ξεχωρίζουν από τις προσκοπικές ενωμοτίες, τις ονόμασαν «περιπόλους». Αντί για μαντήλι φορούσαν γραβάτα. Την 5η Ιουλίου 1934 και ύστερα από μεγάλη προετοιμασία, ο Μπάνος, ως Τοπικός Έφορος, ανακοίνωσε: «Πας εκ των ήδη εγγεγραμμένων εις την ομάδα προσκόπων επιθυμών να τοποθετηθεί εις τους Rovers πρέπει να έχει ήδη συμπληρώσει το 18ον έτος της ηλικίας του, θα εγγραφή δε ως μαθητευόμενος Ρόβερ μετά την πρώτην του προσεχούς Ιανουαρίου 1935, υπό τον όρον ότι κατά το χρονικόν διάστημα μέχρι της ημέρας εκείνης θα επιδείξη άμεμπτον και υποδειγματικήν διαγωγήν ως πρόσκοπος, μη έχει δε υποπέσει από σήμερον και μέχρι τότε εις παράπτωμα»84. Την Κυριακή 13 Φεβρουαρίου 1935 έγινε η τελετή της περιβολής (investiture) των Ρόβερς. Όπως παρατηρείτε χρησιμοποιήθηκε όρος των Ιπποτικών Ταγμάτων. Όταν ήμουν λυκόπουλο θυμάμαι στον τοίχο έξω από την Ομάδα και πάνω από την Αγέλη μια παράσταση με δυο φιγούρες. Εμπρός έναν πρόσκοπο και πίσω έναν ιππότη και οι δυο σε χαιρετισμό και πάνω τους την επιγραφή «Σαν του ιππότες τους παλιούς». Πολλά χρόνια αργότερα ο Σαββανής αποκάλυψε στον Σπύρο Τρούσα, τον Γιώργο Λογαρά κι εμένα, πως την τοποθέτησε

82. Ο (εκ των ευγενών προερχόμενος) ακόλουθος του ιππότη, ο δόκιμος ιππότης. 83. «...Damn rules! I want a jolly brotherhood through which I can get in touch with pals of my own or other ships or at ports of call — especially those pals who have the same Scouty ideas as I have ...» 84. Αρχείο Περιφερειακής Εφορείας Προσκόπων Κερκύρας .

158 ΣΧ ΌΛΙΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ ΊΔΡΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΟΠΙΚΏΝ ΟΜΆΔΩΝ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ

μεταπολεμικά σε ανάμνηση εκείνης της πρώτης περιβολής, που είχε την τιμή να γίνει Δόκιμος Ρόβερ. Σε συζήτηση που ακολούθησε, αυτό έδωσε την ιδέα στον Λευτέρη Μωραΐτη να την ξανατοποθετήσει μετά την ανακαίνιση της Λέσχης το 197785. Με αυτόν τον τρόπο λύθηκε για λίγο το πρόβλημα των μεγαλύτερων που αναγκαζόντουσαν να φεύγουν από τα τμήματα αλλά και πάλι άρχισαν να μα- ζεύονται στις «περιπόλους» χωρίς δομές και ουσιαστικά αντικείμενα εκπαίδευ- σης και απασχόλησης, καθώς υπήρχε πάντα η δυσπιστία του Μπάνου απένα- ντι στην αξία του θεσμού, η οποία τον περιόρισε και δεν του επέτρεψε να εξε- λιχθεί. Καλή η ιδέα των Ρόβερς, άσχημη όμως η εφαρμογή της στην Κέρκυ- ρα. Η κακή αυτή νοοτροπία δεν άργησε να δώσει τους κακούς καρπούς της. Γι’ αυτό οι δυο χρονιές που ακολούθησαν 1937 και 1938, ξεχώρισαν εξ αιτίας μιας αναταραχής που δημιουργήθηκε στους μεγαλύτερους, που κουρασμένοι τελι- κά άρχισαν να διαρρέουν και να βρίσκουν εξωπροσκοπικά ενδιαφέροντα . Τότε παλαιοί πρόσκοποι οργάνωσαν το τοπικό τμήμα του Εθνικού Ορειβατικού Συν- δέσμου, στο οποίο ιδρυτικό μέλος και μέγας ευεργέτης της κεντρικής διοίκησης υπήρξε ο Αθανάσιος Λευκαδίτης. Ανάμεσα σε αυτούς που εγκατέλειψαν την Κί- νηση ήταν και ο Σπύρος Λινάρδος, ο οποίος επέστρεψε στην κίνηση εικοσιπέ- ντε χρόνια αργότερα, προσκεκλημένος του Βιττούρη και αφού προηγήθηκε η αποχώρηση του Μπάνου (1962)86. Από το 1938 άρχισαν να διαφαίνονται οι πρώτες δυσκολίες για τον Εθνικό Προσκοπισμό, αφού με την ίδρυση της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας (Ε.Ο.Ν.)87 όπως καταλαβαίνει κανείς οι Πρόσκοποι (που απέκτησαν πανελληνίως και το όνομα γιούπηδες88), άρχισαν να μην έχουν την προτίμηση των αρχών. Εξ αι- τίας αυτού στις παρελάσεις και στις λιτανείες η Ε.Ο.Ν. κατέλαβε την τιμητι- κή θέση που είχαν μέχρι τότε οι Πρόσκοποι, όπως άλλωστε και στις κοινωνι- κές και θρησκευτικές εκδηλώσεις το προβάδισμα. Ταυτόχρονα άρχισαν να βομ- βαρδίζονται οι βαθμοφόροι του Σ.Ε.Π. με δελεαστικότατες προτάσεις συνεργα- σίας. Τότε ο Τάσης Σαββανής και όσοι αντιδρούσαν στον Μπάνο εγκατέλειψαν

85. Στο αρχείο του 1ου Συστήματος υπήρχαν «καλλιτεχνικές αναφορές», οι οποίες αντέγραφαν αυτή την πα- ράσταση. 86. Έλαβε όμως μέρος στην πρώτη παρέλαση μετά την απελευθέρωση. 87. Βλ. τον Α.Ν. «περί συστάσεως Εθνικής Οργανώσεως της Νεολαίας», εις Εφηµερίς της Κυβερνήσεως τχ Α´, αρ. 499 (10 Νοεµβρίου 1936). 88. Από το προσκοπικό τραγούδι γιούπι για-για. Είναι σαφές ότι με αυτόν τον χαρακτηρισμό αντιδιαστέλλε- ται ο ελληνοκεντρικός προσανατολισμός της Ε.Ο.Ν. με τον αντίστοιχο διεθνή του Σ.Ε.Π.

159 Νίκος Κ. Κουρκουμέλης

κι αυτοί την Κίνηση89. Το 1939 μαζί με την μετονομασία των Ρόβερς σε «Ακρί- τες» (ορολογία που θα καταχραστεί μεταπολεμικά το Σώμα Ελλήνων Αλκίμων), φάνηκε η πρώτη συνδιαλλαγή με την Ε.Ο.Ν. Σε σχέση ισοτιμίας, οι δύο οργα- νώσεις άρχισαν να μοιράζονται τις δραστηριότητες. Όμως, την στιγμή που πι- στεύτηκε πως πέρασε η μπόρα, δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο 1939 ο Αναγκαστικός Νόµος 1798, ο οποίος όριζε ότι «η Εθνική και ηθική αγωγή της Νεολαίας είναι έργον του Κράτους»90. Με την ανάληψη της ευθύνης της διαπαιδαγώγησης της νεολαίας από το Κράτος αυτόματα «ετέθη ζήτηµα υπάρξεως διά κάθε άλλην οργάνωσιν νέων»91 και τον Νοέμβριο του 1939 αποφασίστηκε, σύμφωνα με τον Α. Ν. 1798/1939, η συγχώνευση του Σ.Ε.Π. και της Ε.Ο.Ν92. Αυτή στην Κέρ- κυρα πραγματοποιήθηκε, με τελετή, την Παρασκευή 17 Νοεμβρίου 1939. Εγκα- ταστάσεις και υλικό (και η προσκοπική λέμβος ΑΡΓΩ), περιήλθαν στην Ε.Ο.Ν. Η σημαία της Περιφέρειας παραδόθηκε στην Δημοτική Πινακοθήκη και παρέμει- νε εκεί μέχρι την 10η Οκτωβρίου 1944. Με την συγχώνευση του Σώματος και της Ε.Ο.Ν., ο Κερκυραϊκός Προσκοπισμός στελέχωσε την δεύτερη αφού μαθητές και σπουδαστές υποχρεωτικά εντάχθηκαν εκεί. Όχι όμως οι μεγαλύτεροι, οι οποίοι με το πρόσχημα της Προσκοπικής Χορωδίας, που δεν έγινε χορωδία της Ε.Ο.Ν., παρέμειναν ως μια παρέα φιλόμουσων υπό τον Άριστο Μοναστηριώτη και τον Μπάνο, γεγονός που τους επέτρεπε κάποιες καλυμμένες δράσεις. Κατά την Κατοχή δημιουργήθηκαν παράνομες προσκοπικές ενωμοτίες που λειτούργησαν έως την απελευθέρωση. Παράλληλα πάμπολλα στελέχη διέφυγαν στην Μέση Ανατολή ή εντάχθηκαν στις αντιστασιακές οργανώσεις με μεγάλες προσωπικές περιπέτειες, φυλακίσεις, εξορίες και εγκλεισμούς σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, που πρέπει κάποια στιγμή να γίνουν αντικείμενο σοβαρής μελέτης93. Το εάν και κατά πόσον ο Προσκοπισμός επηρέασε όλες τις αντιστασιακές οργανώσεις (γιατί για τους Ποντοπόρους Προσκόπους έχουμε

89. Τον Σαββανή δεν ακολούθησαν οι ικανότατοι Υπαρχηγοί Κώστας Μάνδυλας και Παναγιώτης Τσίπης, που παρέμειναν στην 1η Ο.Π. 90. Βλ. τον Α.Ν. «περί Εθνικής και Ηθικής Αγωγής της Νεολαίας», εις Εφηµερίς της Κυβερνήσεως τχ Α´, αρ. 244 (17 Ιουνίου 1939) . 91. Παύλος Πετρίδης, Ε.Ο.Ν. η φασιστική νεολαία του Μεταξά, University Studio Press, [Θεσσαλονίκη, 2000]. 92. Νόμος 1798/1939 (στο ΦΕΚ 244/1939). Βλ. Ευάγγελος Αγγελής, Μεταξική προπαγάνδα και νεολαία 1936- 1940, Διδακτορική Διατριβή, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών. Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, 2004, Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών. Σπυρίδων Γ. Πλουμίδης, «Το καθεστώς Μεταξά, 1936-1940», στο: Ευάνθης Χατζηβασιλείου (επιµ.), Η δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά 1936-1941, Τα Νέα, Αθήνα 2010, σ. 49-82. 93. Ο Περιφερειακός Έφορος Άγγελος Λαβράνος φυλακίσθηκε και στη συνέχεια εξορίστηκε στην Πότζα της Ιταλίας.

160 ΣΧ ΌΛΙΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ ΊΔΡΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΟΠΙΚΏΝ ΟΜΆΔΩΝ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ

τις πληροφορίες)94 είναι ένα πολύ ενδιαφέρον ερώτημα. Για ό,τι αξίζει θα κάνω το εξής σχόλιο: Από τα ιστορικά στελέχη της Αριστεράς, ο παλιός βαθμοφόρος της ομάδας του Αργοστολιού, Γιάννης Βούλτεψης, στην Κατοχή ως στέλεχος του ΕΛΑΣ, είχε το όνομα Ακέλας95, ενώ από τις αφηγήσεις του μας είναι γνωστό ότι Πρόσκοπος της 17ης Αθηνών υπήρξε ο Λεωνίδας Κύρκος 96. Τον Νοέμβριο του 1944 το Σώμα Ελλήνων Προσκόπων ανασυστάθηκε επίσημα με τη συγκρότηση του Διοικητικού Συμβουλίου από τον Αντώνιο Μπενάκη, και άρχισε να λειτουργεί σύμφωνα με τον Νόμο 112 του 1945 (Αντιβασιλεύς ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός και Πρόεδρος της Κυβερνήσεως ο Νικόλαος Πλαστήρας)97, ενώ συνεκλήθησαν τα Πανελλήνια Προσκοπικά Συνέδρια της Αθήνας τον Απρίλιο του 1946 και της Ρόδου το 1949 με τα οποία αναδιοργανώθηκε το ΣΕΠ και καθόρισε ως βασικές «μονάδες» του τα Συστήματα με κατευθύνσεις. Το 1949 Αρχηγός στο 1ο Σύστημα Προσκόπων ορίσθηκε ο Τάσης Σαββανής, ο οποίος αργότερα οργάνωσε με μεγάλη επιτυχία τις προσκοπικές ομάδες της «Παιδοπόλεως “Άγιος Σπυρίδων” του Αχιλλείου»98. Αν και ο Κερκυραϊκός Προσκοπισμός δεν σταμάτησε να λειτουργεί στην Κέρκυρα όλα αυτά τα χρόνια, συνηθίσαμε να μετράμε την «επανίδρυσή του», ενώ καλύτερα θα ήταν να λέγαμε την είσοδό του στην μεταπολεμική εποχή από ένα σημαντικό, γεγονός, που γίνηκε στις 10 Οκτωβρίου 1944, όταν μια αντιπροσωπεία με επικεφαλής τον Μπάνο παρέλαβε από την Δημοτική Πινακοθήκη την σημαία της Περιφερειακής Εφορείας και την ξανάφερε στο, σε κακή κατάσταση, Προσκοπείο99. Η πρώτη όμως εμφάνιση της Τοπικής Εφορείας Προσκόπων Κερκύρας γίνηκε λίγες ημέρες αργότερα, κατά τον εορτασμό της ανατροπής της ιταλικής φασιστικής επίθεσης, στις 28

94. Η ελεύθερη Ελληνική Κυβέρνηση της Αλεξάνδρειας εγκατέστησε το 1942 προσωρινό Διοικητικό Συμβού- λιο των Ελλήνων Προσκόπων με Επίτιμο Πρόεδρο τον διάδοχο Παύλο. Λίγο αργότερα, ο Δημήτριος Αλεξάτος, έφεδρος αξιωματικός του τότε Βασιλικού Ναυτικού, σε συνεργασία με τον Πλοίαρχο Γ. Λελούδα και παλαιούς προσκόπους οργάνωσαν την Ομάδα Ποντοπόρων Προσκόπων στα πολεμικά πλοία και τις υπηρεσίες του Β.Ν. 95. Γιάννης Βούλτεψης, Συναγωνιστής Ακέλας, εκδόσεις Γλάρος, Αθήνα, 1983, και Αλκυών, 1997, σ. 80. 96. Θανάσης Τσουκαλάς, ο.π. σ. 174-175. 97. Το ΣΕΠ άρχισε να λειτουργεί σύμφωνα με τον Νόμο 112 του 1945, Περί του Σώματος Ελλήνων Προσκόπων (ΦΕΚ 21, τχ Α΄, της 3ης Φεβρουαρίου 1945). Ακολούθησε ο Νόμος 1016 του 1949, Περί προστασίας του Σώ- ματος Ελλήνων Προσκόπων (ΦΕΚ 159. τχ Α, της 22ας Ιουλίου 1949, Το υπογράφουν ο Βασιλεύς Παύλος και ο Υπουργός Παιδείας Κωνσταντίνος Τσάτσος, αργότερα Πρόεδρος της Δημοκρατίας). 98. Κώστας Δέδες, Παιδόπολη της Κέρκυρας «Αγιος Σπυρίδων- Αχίλλειο» , Περίοδος 1947-1950, Κερκυραϊκές εκτυπώσεις, [Κέρκυρα], 1996. 99. Σύμφωνα με το άρθρο1, παράγραφος 2 του Νόμου 112 /1945, «Η εις το Σώμα Ελλήνων Προσκόπων ανή- κουσα κινητή και ακίνητος περιουσία, κατά την συγχώνευσιν αυτού (σσ με την Ε.Ο.Ν.) επανέρχεται αυτοδι- καίως εις τούτο».

161 Νίκος Κ. Κουρκουμέλης

Οκτωβρίου 1944, με ένα τμήμα τριών οδηγών και είκοσι τριών προσκόπων100. Σύντομα οι Ομάδες ανασυντάχθηκαν: η 1η Προσκόπων 101, η 3η Προσκό- πων, η 4η Ναυτοπροσκόπων ξαναζωντάνεψαν αμέσως και εξ αιτίας της αθρό- ας προσέλευσης χρειάστηκε να ιδρυθούν και άλλες δύο, η 5η Προσκόπων στις 10 Νοεμβρίου 1944, και την επομένη 11 Νοεμβρίου 1944 η 6η Προσκόπων, ενώ όλοι οι παλαιοί στεγάστηκαν στην (με ελληνική αρίθμηση) Β΄ Ομάδα Ακριτών. Το πόσο γρήγορα πύκνωσαν οι ενωμοτίες και των νέων ομάδων, φαίνε- ται από το ότι στις 26 Νοεμβρίου 1944, όταν ο Υπουργός- Γενικός Διοικητής Ιο- νίων Νήσων Λέων Μακκάς επιθεώρησε τα προσκοπικά τμήματα, η δύναμη της Τοπικής Εφορείας ήταν: Της 1ης Ομάδας Προσκόπων 40, της 3ης Ομάδας Προ- σκόπων 40, της 4ης Ομάδας Ναυτοπροσκόπων 30, της 5ης Ομάδας Προσκόπων 38, της 6ης Ομάδας Προσκόπων 25, της Β΄ Ακριτών 30 . Παρατάχθηκε επίσης η Ομάδα των Οδηγών (με 40 μέλη).

Ακολούθησε νέο κύμα ιδρύσεως Ομάδων και Αγελών: Η 7η Ομάδα Προσκόπων στις 2 Δεκεμβρίου 1944. Η 8η Ομάδα Ναυτοπροσκόπων 27 Μαΐου 1945. Η 9η Ομάδα Προσκόπων 30 Ιουνίου 1945. Η 10η Ομάδα Ναυτοπροσκόπων Ποταμού 30 Ιουνίου 1945. Η 11η Ομάδα Προσκόπων Καναλίων 14 Οκτωβρίου 1945. Η 1η Αγέλη Λυκοπούλων 17 Οκτωβρίου 1945. Η 2η Αγέλη Λυκοπούλων 11 Νοεμβρίου 1945. Η 3η Αγέλη Λυκοπούλων 23 Δεκεμβρίου 1945. Η 10η Αγέλη Λυκοπούλων 12 Μαΐου 1946. Η 4η Αγέλη Λυκοπούλων 15 Μαΐου 1946. Η 12η Ομάδα Προσκόπων Γουβιών 2 Ιουνίου 1946. Η 13η Ομάδα Προσκόπων Κοντοκαλίου 10 Νοεμβρίου 1946. Και η 1η Ομάδα Ναυτοπροσκόπων Παξών 22 Φεβρουαρίου 1947. Παράλληλη αθρόα προσέλευση νέων μελών συνέβη και στο Τοπικό Τμή- μα του Σ.Ε.Ο., που άρχισε να πυκνώνει τις τάξεις του και έκτοτε να ακολουθεί το δικό του ξεχωριστό πρόγραμμα.

100. Οδηγοί οι: Πίτσα Μαραγκού, Άννα Τεκνοπούλου, Σοφία Μπογδάνου. Πρόσκοποι οι: Σπυρίδων Μπάνος, Αχιλλέας Αρταβάνης, Ευάγγελος Μπαμίχας, Σπυρίδων Γιαννάτος, Σπυρίδων Λινάρδος, Μηνάς Μπότος, Κων- σταντίνος Καρύδης, Ιωάννης Πετσάλης, Αλέξανδρος Κοκοτός, Σπυρίδων Κοκοτός, Χριστόφορος Τεκνόπουλος, Σαμουήλ Καρσιάν, Βανίκ Καρσιάν, Αλέξανδρος Ναθαναήλ, Σπυρίδων Ναθαναήλ, Παναγιώτης Τσίπης, Έκτωρ Κολιακόπουλος, Αντώνιος Δεπάολης, Αντώνιος Βενετσιάνος, Ιάκωβος Κουλούρης, Χρήστος Λαζαράς, Γεώργι- ος Αγιοβλασίτης, Νικόλαος Μεταλληνός. 101. Με τους υπαρχηγούς Χαράλαμπο Τεκνόπουλο και Ιάκωβο Κουλούρη.

162 ΣΧ ΌΛΙΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΙΚΌ ΊΔΡΥΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΚΟΠΙΚΏΝ ΟΜΆΔΩΝ ΤΗΣ ΚΈΡΚΥΡΑΣ

Από ένα βελανίδι γεννήθηκε μια Δρυς 102! Αυτό, λοιπόν, είναι το χρονικό της ίδρυσης των προσκοπικών ομάδων της Κέρκυρας, στις τάξεις των οποίων δεν ζήσαμε μόνο ως παιδιά και ως έφηβοι αλλά εκεί είναι ακόμα συντεταγμένα τα όνειρά μας και οι αναμνήσεις μας. Βε- βαίως και μεγαλώσαμε αλλά το μόνο που κατάφεραν τα χρόνια που πέρασαν, είναι να αλλάξουν το «περιτύλιγμα». Δεν μπορώ λοιπόν να γνωρίζω τι γίνε- ται με όλους, αλλά φαντάζομαι ότι συμβαίνει και σε πολλούς από εσάς: Καμιά φορά στον ύπνο ή και στο ξύπνιο μου, στα ονειροπολήματα, έρχονται και χα- μογελαστοί κρατιούνται μαζί μου από τους ώμους, ενώνοντας τα κεφάλια, ο καθένας από εσάς, για μια βροντερή κραυγή της Ομάδας μας: Λαφ- Λεόν- Λυκ- Ιππ- Πάντα Πάντα Πρώτοι.

102. Ο Προσκοπισμός διά παιδιά, ΄Εκδοσις του Σώματος Ελλήνων Προσκόπων, Αθήνα 1948.

163 Νίκος Κ. Κουρκουμέλης

164 Νικόλαος-Δημήτριος Μάμαλος

Η ημερομηνία θανάτου του Παναγιώτη Ποταγού

Η μαρμάρινη πλάκα στο μνήμα του Παναγιώτη Ποταγού στο περίβολο της Παναγίας των Παπουτσάτων στις Νυμφές της Κέρκυρας αναφέρει ως ημερο- μηνία θανάτου του μεγαλύτερου νεοέλληνα περιηγητή την 19η Φεβρουαρί- ου 1903. Στο σπίτι που διέμενε, σε απόσταση λίγων μέτρων από την εκκλησία, άλλη σήμανση μας πληροφορεί ότι ημερομηνία αυτή είναι η 13η Φεβρουαρί- ου. Ο μακαριστός Μητροπολίτης Κερκύρας και Παξών Μεθόδιος Κοντοστάνος, στη βασική μέχρι και σήμερα πηγή πληροφοριών της παραμονής του περιηγη- τή στην Κέρκυρα, καταγράφει ότι: «Κατὰ τὴν 13 Φεβρουαρίου τοῦ 1903 ἀπέ- θανε, τὴν 14 δὲ ἐτάφη εἰς τὸν περίβολον τῆς Παναγίας τῶν Παπουτσάτων, εἰς τὴν αὐτὴν κωμόπολιν Νυφὲς, τὸν δὲ ἐπικήδειον αὐτοῦ ἐξεφώνησεν ὁ Αἰδεσ. Ἱε- ρεὺς Νικόλαος Τσενεμπῆς». Οι πιο άμεσες, λοιπόν, πληροφορίες που μπορεί να εντοπίσει κάποιος για την παραμονή του Παναγιώτη Ποταγού στην Κέρκυρα παρουσιάζουν μια αντι- φατικότητα γύρω από το θάνατό του, η οποία χαρακτηρίζει την πλειονότητα όσων έχουν γραφεί για τον Αρκά ιατρό γενικότερα.1 Αφήνοντας για την ώρα άλλα ζητήματα του βίου και του έργου του, όπως και την ίδια την παραμονή του στην Κέρκυρα, θα προσπαθήσω σύντομα να διορθώσω τις λανθασμένες εκτιμήσεις, εντοπίζοντας μέσα από κάποια έγκυρη μαρτυρία την αληθινή ημε- ρομηνία θανάτου. Το θεωρούμενο μέχρι σήμερα πρώτο μεταθανάτιο, αφιέρωμα στον περι- ηγητή δεν αναφέρει συγκεκριμένη ημερομηνία θανάτου εκτός του γενικόλο- γου «πρὸ ὀλίγων ἔτι μηνῶν».2 Ο Φώτης Κόντογλου, προσθέτοντας προφορι-

1. Μεγαλύτερο παράδειγμα αποτελεί η συνεχώς μεταδιδόμενη πληροφορία μέσω του διαδικτύου για «απολεσθέντα έργα που σκόρπισαν οι άπληστοι συγγενείς του» και είναι εντελώς λανθασμένη, βλ. Σπύρου Π. Λάμπρου, Κατάλογοι των κωδίκων, Ν.Ε. 10 (1913), σσ. 477-478. Για την πιο άρτια και περιεκτική μελέτη της ζωής και του έργου του περιηγητή βλ. Κωνσταντίνος Θ. Κυριακόπουλος, «ο Περιηγητής Π. Ποταγός (1839- 1903)», JOAS 2 (1990), σ. 101-129 και Άννα Καρακατσούλη, «Un explorateur précolonial à l’ère de l’expansion des empires: Le médecin grec Panagiotis Potagos (1839-1903)», Astrolabe 36 (2011), Centre de Recherche sur la Littérature des Voyages (CLRV), Université de Paris, Sorbonne-Paris IV. Για την ημερομηνία θανάτου ο Κυριακόπουλος επαναλαμβάνει τον Μεθόδιο ενώ η Καρακατσούλη αναφέρει απλώς τη χρονιά (1903). Για μια άμεση επισκόπηση των βασικών στοιχείων της ζωής και του έργου του βλ. Νίκος Δημήτριος Μάμαλος, «Το τελευταίο λιμάνι του Παναγιώτη Ποταγού», ἐν Κερκύρα 4-5 (2016), σ. 24-26. 2. Ανώνυμος, «Ο μέγας Έλλην περιηγητής Παναγιώτης Π. Ποταγός», Ημερολόγιον Σκώκου 19 (1901), σ. 96- 100.

165 Νικόλαος-Δημήτριος Μάμαλος

κές μαρτυρίες και διανθίζοντας ρομαντικά τις πληροφορίες για την παραμονή του στην Κέρκυρα αρκείται στην απλή αναφορά του έτους θανάτου.3 Θα περά- σουν πολλά χρόνια μέχρι να ασχοληθεί ξανά κάποιος επισταμένα με την περί- πτωση του περιηγητή. Η Αγγελική Κωνσταντακοπούλου εκδίδει στη δεκαετία του 1980 την περιγραφή της Ηπείρου βάσει της περιήγησης που πραγματοποί- ησε ο Ποταγός το 1886, συμβάλλοντας ουσιαστικά στον προβληματισμό γύρω από τη ζωή και το έργο του αλλά όχι περαιτέρω για την πολύχρονη παραμονή του στην Κέρκυρα και το θάνατό του.4 Οι δύο τελευταίες προσπάθειες παρου- σίασης της περίπτωσης του περιηγητή κινούνται σε φιλότιμα αλλά όχι εξαντλη- τικά πλαίσια ανάλυσης επαναλαμβάνοντας κληρονομημένα ελαττώματα. Έτσι στη μυθιστορηματική βιογραφία του ο Κάρολος Μωραΐτης τοποθετεί το θάνα- το του την 13η Φεβρουαρίου 1903 ενώ ο Ανδρέας Καπογιαννόπουλος αναφέ- ρει, προφανώς αντιγράφοντας λανθασμένα τον Μεθόδιο, την εντελώς αβάσιμη 13η Δεκεμβρίου 1903 ως ημερομηνία θανάτου.5 Στο ίδιο πλαίσιο κινείται ανα- κοίνωση σε συνέδριο γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, παρουσίαση σε εκλαϊκευμένο περιοδικό ιστορίας, ενώ την 13η Φεβρουαρίου επαναλαμβάνει στην εισαγωγή του και ο λογοτέχνης Δημήτρης Καλοκύρης στην πρόσφατη επα- νέκδοση του έργου: «Περίληψις Περιηγήσεων».6 Η κερκυραϊκή τοπική λαογραφική εργογραφία και δημοσιογραφία δεν ξεδιαλύνει το ζήτημα είτε επαναλαμβάνοντας τους παλιότερους συγγραφείς και αναπόφευκτα διαιωνίζοντας τα λάθη τους, είτε αρκούμενη στις τυπικές πληροφορίες.7

3. Φώτη Κόντογλου, Φημισμένοι Άντρες και Λησμονημένοι, Εκδοτικός Οίκος «Αστήρ», Αθήνα 1987, σ. 117- 118, 154-156. 4. Αγγελική Κωνσταντακοπούλου, «Το οδικό δίκτυο της Ηπείρου στη γεωγραφική περιγραφή του Π. Ποταγού (1886). Λειτουργίες του χώρου και εθνικά αιτήματα», στο: Ἤπειρος. Κοινωνία Οἰκονοµία 15ος-20ός αἰ. Πρα- κτικά Διεθνοῦς Συνεδρίου Ἱστορίας, Γιάννινα, 4-7 Σεπτεµβρίου 1985. Γιάννινα 1987, σ. 171-204. Είναι η μονα- δική έκδοση μιας από τις θεωρούμενες «απολεσθείσες» μελέτες. 5. Κάρολος Επ. Μωραΐτης, Εἰς Ἐλλην. Ταξίδι στον ωκεανο του κόσμου, Νέα Θέσις, Αθήνα 2002, σ. 261 και Αν- δρέας Καπογιαννόπουλος, Παναγιώτης Ποταγός. Ο λησμονημένος Οδυσσέας της Αφρικής και της Ασίας, Αθή- να 1987, σ. 113. 6. Σπύρος Παναγιώτου, «Η συμβολή του Παναγιώτη Ποταγού στην εξερεύνηση της κεντρικής Αφρικής (1876- 1877)», στο Δημήτρης Π. Δρακούλης - Γεώργιος Π. Τσότσος (επιμ.), Ιστορική Γεωγραφία της Ελλάδος και της Ανατολικής Μεσογείου, Εκδόσεις Αντωνίου Σταμούλη. Θεσσαλονίκη 2012, σ. 315-333. Ρηγάτος Γεράσιμος, «Ο περιηγητής γιατρός Παναγιώτης Ποταγός», Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 503, σ. 62-71. Παναγιώτης Ποταγός, Περίληψις Περιηγήσεων, Εκάτη, Αθήνα, 2009, σ. iv. 7. Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας Νυμφών, Το χωριό των Νυμφών. Ιστορία & Λαογραφία, Κέρκυρα 2010, σ. 48. Στυλιανός Τσίγγος- Ευφροσύνη Σαρταμπάκου-Τσίγγου, Ιστορικά & Λαογραφικά στοιχεία Νυμφών-Κέρκυρας, Κέρκυρα 1972, σ.9. Δημήτριος Κ. Ξάνθος, Περιληπτικά ιστορικά & λαογραφικά στοιχεία των Νυμφών, Νυμ- φαίς Κέρκυρας 2008, σ. 57. Ιερέως Μενέλαος Μωραΐτης, Ήθη, έθιμα και παραδόσεις της βόρειας ορεινής Κέρκυρας, Κέρκυρα 1997, σ. 25. Δήμος Γλαύκος, «Κερκυραϊκή Ηχώ», Τηλέγραφος (20-1/2/1959): 2.

166 Η ΗΜΕΡΟΜΗΝΊΑ ΘΑΝΆΤΟΥ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΏΤΗ ΠΟΤΑΓΟΎ

Η αναγγελία του θανάτου του Ποταγού στην εφημερίδα''Καιροί'' (1)

Η ενημερωτική πινακίδα έξω από το σπίτι που έμενε ο Ποταγός στις Νυμφές

167 Νικόλαος-Δημήτριος Μάμαλος

Η ορθή ημερομηνία θανάτου θα εντοπιζόταν θεωρητικά εύκολα μέσα από τα βιβλία των ληξιαρχικών πράξεων θανάτου, και τα αντίστοιχα ευρετήρια, του Ληξιαρχείου Κέρκυρας. Δυστυχώς η έρευνα δεν εντόπισε καταγραφή του θανά- του του Ποταγού.8 Μόνη λύση απέμεινε η χρονοβόρα, αλλά αποδοτική, έρευ- να στον Τύπο της εποχής. Το σαββατιάτικο φύλλο της 22ης Φεβρουαρίου 1903 της αθηναϊκής εφημερίδας «Καιροί» φέρει στις εσωτερικές της σελίδες την πα- ρακάτω είδηση: «Ἐκ Κερκύρας ἀνηγγέλθη λυπηρὰ εἴδησις, καθʼ ἤν ἀπεβίωσεν αὐτόθι ὁ ἰατρὸς καὶ διακεκριμένος ἐπιστήμων Π. Ποταγὸς. Ὁ μεταστὰς ἐγένετο περίφημος ὡς περιηγητὴς, περιηγηθεὶς ἐπὶ 10 ὁλόκληρα ἔτη τὴν μέσην Ἀσίαν καὶ διασχίσας αὐτὴν ἀπὸ Ἀλεξανδρέττας μέχρι Σινικῆς καὶ Σιβηρίας, σχετισθεὶς δὲ προσωπικῶς μετὰ τῶν ἐπιφανεστέρων ἡγεμόνων τῆς Περσίας, τοῦ Ἀφγα- νιστὰν, τῆς Βοχάρας καὶ ἄλλων ἀσιατικῶν χωρῶν, οἵτινες πολυειδῶς τὸν ἐπρο- στάτευσαν περιηγούμενον. Περιηγήθη ὁμοίως καὶ τὴν ἐσωτερικὴν Ἀφρικὴν, τὴν Ἀραβίαν καὶ τὴν Ἰνδικὴν καὶ ἐπανελθὼν ἐκεῖθεν ἐδημοσίευσε τὸ γεωγραφικὸν μέρος τῆς περιηγήσεώς του, ἀναλώματι τοῦ Πανεπιστημίου. Ἐπιφυλασσόμεθα νὰ γράψωμεν ἐκτενέστερεν περὶ τοῦ ἀποβιώσαντος ἀνδρὸς, ἀξιοσημειώτου ἐκ πολλῶν ἀπόψεων».9 Πράγματι από το μεθεπόμενο φύλλο η εφημερίδα δημοσιεύει στην πρώ- τη σελίδα της αναλυτικό βιογραφικό σημείωμα και φωτογραφία του Ποταγού.10 Η λεζάντα της φωτογραφίας σημειώνει: «Ὁ ἀποθανὼν προχθὲς Ἕλλην ἐξερευ- νητὴς».11 Βέβαια δεν προκύπτει με σαφήνεια η ημερομηνία θανάτου καθώς και στο επόμενο φύλλο η εφημερίδα προαναγγέλλει επερχόμενα άρθρα για τα τα- ξίδια του, με την ίδια ακριβώς πληροφορία, δηλαδή το «προχθές», που εκλαμ- βάνεται ως τυπική.12 Στο φύλλο της επόμενης μέρα όμως η αναφορά σε αυτά τα άρθρα μας πληροφορεί ότι ο Ποταγός «ἀπέθανε τὸ περασμένον Σάββατον

8. Γ.Α.Κ. (Κέρκυρας), Ληξιαρχικά, κτχ. 1198. 9. Ὁ θάνατος τοῦ Ποταγοῦ, Καιροί (φ.4745, 22/2/1903): 2. Η συγκεκριμένη εφημερίδα είχε αποτελέσει το 1883 τη γραμμή άμυνας του Ποταγού στην επίθεση του περιοδικού «Ασμόδαιος» προς το εκδοθέν έργο του, βλ. Νίκος Δημήτριος Μάμαλος, «Το χρονικό μιας ατιμίας. Η επίθεση του Εμμανουήλ Ροΐδη στον Παναγιώτη Ποταγό», Πορτόνι 4 (2017), σ. 32-37. 10. Ως ύφος και περιεχόμενο μοιάζει αρκετά με το δημοσίευμα στο Λεξικό Σκόκου του οποίου χρονολογι- κά προηγείται. 11. Ποιὸς ἦτο ὁ Ποταγός. Αἱ περιηγήσεις του, Καιροί (φ. 4747, 24/02/1903):1. Η δημοσίευση είχε ως αποτέλε- σμα η ανταγωνιστική εφημερίδα «Αθήναι», που ήδη κυκλοφορούσε σε συνέχειες τις ιστορίες του θρυλικού Γιώργου Μουρούζη, να προαναγγείλει από το φύλλο της 25ης Φεβρουαρίου σειρά δημοσιεύσεων για άγνω- στους λαούς «των Ινδιών, της Πολυνησίας, της Αμερικής, της Αφρικής». Από το φύλλο της 2ης Μαρτίου πα- ρουσίασε βραχύβια τις ιστορίες του Άγγλου εξερευνητή Λουδοβίκου Ρουσλαί, με επίκεντρο την Ινδία. Ο εξω- τισμός κέντριζε το ενδιαφέρον των αναγνωστών της εποχής. 12. Προσεχῶς εἰς τοὺς καιροὺς: Τα ταξείδια τοῦ Ποταγοῦ. Καιροί (φ. 4748, 25/02/1903):1.

168 Η ΗΜΕΡΟΜΗΝΊΑ ΘΑΝΆΤΟΥ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΏΤΗ ΠΟΤΑΓΟΎ

εἰς τὴν Κέρκυραν» καὶ ότι αυτά θα μεταφερθούν «ἀπὸ τὸ κολοσσαῖον ἀνέκδο- τον βιβλίον, τὸ ὁποῖον ἀφῆκεν ὁ Ποταγὸς θνήσκων καὶ τὸ ὁποῖον εἶχε τὴν κα- λωσύνην νὰ θέση εἰς τὴν διάθεσιν τῶν ‘’Καιρῶν’’ ὁ ὁμομήτριος ἀδελφὸς του κ. ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΝΔΡΗΣ, ὁ γνωστὸς χρηματιστὴς».13 Άρα η ημερομηνία θανάτου εί- ναι το Σάββατο 22 Φεβρουαρίου 1903 καθώς η εφημερίδα πρόλαβε να δημο- σιεύσει το τηλεγράφημα που έλαβε την ίδια μέρα. Την Κυριακή 2 Μαρτίου θα δημοσιευτεί στους «Καιρούς» επιστολή από Κέρκυρα με ημερομηνία την 28η Φεβρουαρίου. O αποστολέας υπογράφει ως «Ν.Μ.» και καταθέτει σημαντικό- τατες πληροφορίες για τις τελευταίες ώρες του Ποταγού ώστε αξίζει να δημο- σιευτεί ολόκληρη:

«Κέρκυρα, 28 Φεβρουαρίου. - Σᾶς ἀνήγγειλε βεβαίως ἤδη ὁ τηλέγραφος τὸν θάνατον τοῦ Παναγιώτη Ποταγοῦ, τοῦ ἐκ Στεμνίτσης τῆς Γορτυνίας Ἕλληνος περιηγητοῦ καὶ ἰατροῦ, ὅστις ἐφημίσθη εἰς ὅλην τὴν Εὐρώπην διὰ τὰς τολμηρὰς περιηγήσεις του ἐπὶ δέκα ὀκτὼ ὁλόκληρα ἔτη ἀνὰ τὴν Ἀσίαν καὶ τὴν Ἀφρικήν. Ὁ θάνατος τοῦ Ποταγοῦ, συμβὰς εἰς τὸ ρωμαντικὸν χωρίον τῆς νήσου μας Νυμφαὶς, ἀνηγγέλθη τὴν ἑπομένην εἰς τὴν πόλιν μας καὶ ἐκπλήρωσεν ἀληθοῦς λύπης πάντας, ὅσοι εἶχον τὴν εὐτυχίαν νὰ γνωρίσουν ἐκ τοῦ σύνεγγυς τὸν ἰδιόρρυθμον ἰατρὸν καὶ περιηγητὴν. Ἔσπευσα ἀμέσως νὰ μεταβῶ εἰς Νυμφαίς. Ἀλλὰ δυστυχῶς ἡ κηδεία τοῦ Ποταγοῦ, μία κηδεία ἀπέριττος καὶ λιτὴ, - ὅπως ἀπέριττος καὶ λιτὴ ὑπῆρξεν ἡ ζωὴ τοῦ περιέργου αὐτοῦ ἀνθρώπου, - εἶχεν ἐν τῷ μεταξὺ τελεσθῆ καὶ δὲν ἐπρόφθασα νὰ ἴδω διὰ τελευταίαν φορὰν ἔστω καὶ νεκρὸν ἐκεῖνον, ὅστις εἶχεν ἀναπαυθῇ, ὕστερον ἀπὸ ἕνα βίον πολύπλαγκτον καὶ περιπετειώδη, ὅμοιον τοῦ ὁποίου κἀνεὶς ἄλλος ἀνὴρ ἐν Ἑλλάδι δὲν ἔχει ἴσως νὰ ἐπιδείξῃ. Ὁ Ποταγὸς ἦλθεν εἰς τὴν νῆσόν μας πρὸ εἴκοσι περίπου ἐτῶν. Ἦτο τόσον ἰδιότροπος ὡς ἄνθρωπος, ὥστε ὅταν ἀπεβιβάσθη εἰς τὴν Κέρκυραν, ἔζευξεν ἀμέσως ἕνα ἁμαξάκι μὲ δύο ρωμαλέας καὶ στιβαρὰς αἶγας καὶ περιηγήθη ὁλό- κληρον τὴν νῆσον, διὰ νὰ γνωρίσῃ τὰς καλλονὰς της. Ἀπὸ ὅλα τὰ μέρη ἐκ τῶν ὁποίων διῆλθεν, ἰδιαιτέρως εἵλκυσεν αὐτὸν τὸ πάνδροσον, σκιερὸν, καὶ ρωμα- ντικὸν χωρίον μας Νυμφαὶς, ὅπου καὶ ἀποκατεστάθη ὁριστικῶς μέχρι τῆς ἡμέ- ρας τοῦ θανάτου του. Ὁ Ποταγὸς προήρχετο ἀπὸ τὸ κέντρον τῆς Ἀφρικῆς καὶ ἠρέσκετο ν’ ἀφηγῆται εἰς ὅσους τὸν ἐγνώρισαν, τὰς μοναδικὰς περιπετείας του ἐν τῷ μέσῳ

13. Τὰ ταξείδια τοῦ Ποταγοῦ, Καιροί (φ. 4749, 26/02/1903): 2.

169 Νικόλαος-Δημήτριος Μάμαλος

τῶν ἀγρίων. Ἔπαθεν ὅμως ἐκεῖ ἐκ ψαμμιάσεως, ἡ ὁποία ἐδεινώθη μετὰ τὸ δεύ- τερον ταξείδιόν του εἰς τὰς πηγὰς τοῦ Νείλου. Ἐξέλεξεν ὡς κατοικίαν τὸ χωρί- ον Νυμφαὶς, διότι ἐξετάσας τὰ αὐτόθι πηγαῖα ὕδατα εὗρεν αὐτὰ ὠφέλιμα διὰ τὴν ἀσθένειάν του. Εἶχε πεποίθησιν ὅτι θὰ ἐθεραπεύετο καὶ ἐσκόπευε μετὰ τὴν θεραπείαν του νὰ μεταβῇ εἰς Παρισίους, ὅπως δημοσιεύσῃ γαλλιστὶ τὰς περιη- γήσεις του εἰς τὴν Ἀσίαν καὶ εἰς τὴν Ἀφρικὴν, εἰς τὴν συγγραφὴν τῶν ὁποῖων δι- αρκῶς κατεγίνετο ἐν Νυμφαίς. Ἀλλ’ ἡ ὑγεία τοῦ δυστυχοῦς δὲν ἐβελτιοῦτο καὶ ὁ Ποταγὸς ἐξηκολούθει νὰ διαμένῃ εἰς τὸ εὔμορφον χωρίον τῆς νήσου μας, ὅπου παρεῖχε τὴν ἰατρικὴν βο- ήθειάν του εἰς τοὺς χωρικοὺς. Ἔπραττεν ὅμως τοῦτο μόνον ἐν ἀνάγκῃ, διότι δὲν ἐπηγγέλλετο πλέον τὸν ἰατρὸν, καὶ ὁσάκις ἐπεσκέπτετο ἀσθενεῖς, παρεῖχεν εἰς αὐτοὺς καὶ τὰ φάρμακα δωρεάν. Ἐδάνειζεν εἰς τοὺς χωρικοὺς ἐπὶ ἐυσυνειδήτῳ τόκῳ ἤ ἐπὶ ἐνεχύρῳ, ἀνακουφίζων αὐτοὺς μεγάλως. Ἐν γένει εὐηργέτει τοὺς πτωχοὺς, εἰς ἄλλους μὲν ἐξ αὐτῶν χαρίζων ὅσα εἶχε νὰ λάβῃ, εἰς ἄλλους δὲ ἀπο- στέλλων τακτικὰ ἐκ τοῦ περισσεύματός του χρηματικὰ ποσὰ. Ὁ Ποταγὸς κατῴκει εἰς τὴν οἰκίαν μιᾶς κουμπάρας του καὶ ἐφέτος εἶχεν ἀποφασίσει ὁριστικῶς νὰ μεταβῇ εἰς Παρισίους, ἀλλὰ δυστυχῶς ὁ θάνατος τὸν ἐπρόλαβεν. Λέγεται, ὅτι ἤρχισεν ἐσχάτως νὰ συγγράφῃ καὶ ἱστορίαν τῆς Κερκύρας. Ἡ ἀσθένειά του εἶχεν ἐπιδεινωθῆ κατ’ αὐτὰς τυραννικῶς διὰ τὸν ἄρρω- στον, μεταβληθεῖσα εἰς δυσουρίαν καὶ λιθίασιν. Ἀλλ’ ὁ Ποταγὸς οὔτε ἐγόγγυ- ζεν, οὔτε παρεπονεῖτο. Ὑφίστατο μὲ ἀληθῆ ἡρωϊσμὸν τὴν νόσον του καὶ ἦτο ἀδύνατον νὰ πεισθῆ νὰ καλέσῃ ἰατρούς. - Δὲν εἶνε τίποτε, ἔλεγεν εἰς τὴν κουμπάραν του. Θὰ θεραπευθῶ. Τὴν παρελθοῦσαν ἑβδομάδα ἡ νόσος κατέβαλε τελείως τὸν ἀσθενῆ. Ὁ Πο- ταγὸς ὅστις μολονότι πάσχων σκληρῶς, εὑρίσκετο ὅμως διαρκῶς ἐπὶ ποδὸς, ἠναγκάσθη πλέον νὰ πέσῃ εἰς τὸ κρεβάτι. Ἔμεινε κλινήρης πέντε ἡμέρας. Ἔπειτα ἀπώλεσε τὰς αἰσθήσεις καὶ τὴν λαλιὰν του καὶ εἰς τὴν κατάστα- σιν αὐτὴν παρέμεινεν ἐπὶ δύο ἡμέρας, ἕως ὅτου παρέδωκε τὸ πνεῦμα εἰς τὸν Ὕψιστον. Τὴν κηδείαν τοῦ Ποταγοῦ ἠκολούθησαν ὅλοι οἱ κάτοικοι τῶν Νυμφῶν καὶ τῶν πέριξ χωρίων. Ἐπικηδείους εἰς τὸν νεκρὸν ἐξεφώνησαν ὁ πρωτοπαπᾶς Ἱερ. Τσενεμπίσης, τελειόφοιτος τῆς πρῴην ἱερατικῆς σχολῆς Κερκύρας, καὶ ὁ φίλτα- τος τοῦ Ποταγοῦ δημοδιδάσκαλος κ. Ἰωάννης Φωτεινός. Μετὰ τὸν θάνατο τοῦ ἰατροῦ, ὁ εἰρηνοδίκης ἐσφράγισε τὸ δωμάτιόν του καὶ κατέγραψε τὴν περιου- σίαν του, ἀποτελουμένην ἐξ ὀλίγων ἐπίπλων καὶ μιᾶς ἀμπέλου. Οὕτω ἔζησε καὶ ἀπέθανε εἰς τὸ χωρίον Νυμφαὶς, εἷς περίεργος ἀληθῶς

170 Η ΗΜΕΡΟΜΗΝΊΑ ΘΑΝΆΤΟΥ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΏΤΗ ΠΟΤΑΓΟΎ

Το μνήμα του περιηγητή στο περίβολο της Παναγίας των Παπουτσάτων

171 Νικόλαος-Δημήτριος Μάμαλος

Ἕλλην, ὁ τολμηρότερος ἴσως τῶν συγχρόνων ἐξερευνητῶν, δοξάσας τὸ ἑλλη- νικὸν ὄνομα ἐν τῇ ξένῃ».14 Η σειρά των δημοσιευμάτων, που περιλαμβάνει τόσο αναφορές από το δημοσιευμένο έργο όσο και από το ανέκδοτο, θα ξεκινήσει από το κυριακάτικο φύλλο της 9ης Μαρτίου του 1903 και θα συνεχιστεί μέχρι την Πέμπτη 3ης Ἰουλί- ου 1903, όπου αν και αναφέρεται η συνέχεια τους, αυτή δεν πραγματοποιήθη- κε εν μέσω ειδησεογραφίας για το θάνατο του Πάπα Λέοντα ΙΓ΄ και της εναλλα- γής στην πρωθυπουργία των Δηλιγιάννη, Θεοτόκη και Ράλλη.15

14. Ν.Μ., Ὁ θάνατος τοῦ Ἕλληνος Στάνλεϋ. Πῶς ἀπέθανεν ὁ Ποταγός. Αἱ τελευταῖαι στιγμαί του, Καιροί (φ. 4753, 2/3/1903): 1. 15. Τὰ μοναδικὰ ταξείδια ἑνός Ἕλληνος. Αἱ περιπέτειαι τοῦ Γορτυνίου Περιηγητοῦ, Καιροί (φ.4760, 4.875): 2.

172 Στέλιος Μουζάκης

Επεξεργασία ταμπάκου στα Επτάνησα (ταμπακόμυλος). Μια ελάχιστα γνωστή διαδικασία θρυμματισμού του καπνού-ταμπάκου- για εισπνοή από τη μύτη (σνιφάρισμα).

Οι εμπειρίες μας για την τεχνογνωσία και τις δυνατότητες της τεχνολογίας της προβιομηχανικής εποχής, είναι ελάχιστες και περιορισμένες ως προς το μέγεθος του γνωστικού αντικειμένου. Ο βιομηχανικός πολιτισμός, σταδιακά, άλλαξε τη μορφή του αγροτικού κόσμου αυτού που ονομάζουμε «παραδοσιακό», αφού πρώτα την κατακερμάτισε. Αποτέλεσμα, σαφείς και ασφαλείς πληροφορίες να παραδίδουν μόνον τα αρχαιολογικά τεκμήρια. Όμως, σε ορισμένα μνημεία, κυρίως μικρού μεγέθους, λόγω των ευτελών υλικών που χρησιμοποιήθηκαν, ελάχιστα είναι τα αρχαιολογικά ευρήματα που έφθασαν μέχρι τις μέρες μας. Στη συνεργασία μου αυτή αφού αναφερθώ με λίγα λόγια στην ευρεία δι- άδοση του ταμπάκου-καπνού, στο χώρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, θα εστιάσω στη γενικότερη προσπάθεια εντοπισμού, στον Ελλαδικό χώρο, των προβιομηχανικών εγκαταστάσεων που υπήρχαν ούτως ώστε να μπορούν να αντιμετωπίσουν τις υπάρχουσες ανάγκες της εποχής ακόμα και σε ταμπάκο για εισπνοή από τη μύτη (σνιφάρισμα). Σίγουρα η βιομηχανία του καπνού1 παρά το γεγονός ότι πέρασαν τέσσε- ρεις αιώνες από την εμφάνισή της εξακολουθεί να διατηρεί στο ακέραιο τη ση- μασία της και να παραμένει η μεγαλύτερη οικονομική δύναμη. Ο καπνός2 μεταφέρθηκε μέσω Βρετανών, Ιταλών και Ισπανών ναυτικών αλλά και εμπόρων για πρώτη φορά στην Οθωμανική αυτοκρατορία στις αρχές του 16ου αι. και η πρώτη καλλιέργεια ξεκίνησε στη Μακεδονία3 και αναπτύχθη- κε στα ελληνικά χωριά στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολίας, κυρίως, στη Μι- κρά Ασία4. Γενικά οι μουσουλμάνοι αγρότες της εποχής, φαίνεται ότι υπήρξαν

1. Το φυτό του καπνού, (Nicotiana, Tabac), υπάγεται στην οικογένεια των στρυχνοειδών η οποία περιλαμβάνει πλείστα είδη. Ετυμολογικά προέρχεται από το κάπ, καπύω =αναπνέω(Ιλιάδα, α,317, αλλά και Οδύσεια α,58. 2. Καπνός ή Καπνίτης λέγεται κατά τον Διοσκουρίδη γένος περιλαμβάνον φυτά ποώδη, τα περισσότερα ετή- σια ζιζάνια τα γνωστά ως Καπνιά ή Καπνόχορτα (Δ. Καλιτσουνάκις, «Ο καπνός», Αρχείον Οικονομικών και Κοι- νωνικών Επιστημών, 12(1932),σ.1-149, ιδία 1-2.) 3. Zeki Nafiz,Tütün ziraati ve hastalıkları,İstanbul 1932,σ. 3-10 4. A.Yılmaz, Türkiye’de tömbeki üretimi ve nargile kullanımının incelenmesi. Ankara 2006

173 Στέλιος Μουζάκης

ανεπαρκείς όσον αφορά την καλλιέργεια5 και την παραγωγή καπνού και επιση- μαίνεται ως γεγονός ότι δεν απέκτησαν επαρκείς γεωργικές γνώσεις μέχρι του- λάχιστον τα τέλη του 19ου αιώνα, σύμφωνα και με σχετικά έγγραφα6. Ακόμα γνωρίζουμε ότι το πρώτο καφέ όπου μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν ναργι- λέ καπνού, λειτούργησε στην Κωνσταντινούπολη το 15547, επίσης είναι γνωστό ότι και το πρώτο καπνεργοστάσιο ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη8. Βεβαίως πολύ γρήγορα, ήδη από το 1621, εμφανίστηκαν και οι πρώτες αντιρρήσεις σχετικά με τη νοσηρή επίδραση του καπνού στα άτομα9. Αλλά και ο σουλτάνος Μουράτ IV (1623-1640) απαγόρεψε τη χρήση του καπνού εξαιτί- ας της πυρκαγιάς στην Κωνσταντινούπολη το 1631, αλλά και του αλκοόλ. Πά- ντως η χρήση του καπνού επιτράπηκε σταδιακά αργότερα με fatwa από τον Şeyhülislam Μπαχάι Εφέντι IV και οριστικά από τον Μεχμέτ IV (1648-1687)10. Παρά ταύτα η καλλιέργεια του καπνού, αναπτύχθηκε και επεκτάθηκε και σε όλες σχεδόν της περιοχές της Βαλκανικής. Είναι χαρακτηριστικό αυτό που αναφέρει κατά το 1794-95 ο Xavie Scrofani, ότι η αξία κτήματος καπνού στην Πελοπόννησο έφθανε στα 8.000 πιάστρα11. Λίγα χρόνια αργότερα το 1787- 1797 ο Felix Beaujour αναφέρει ότι η καλλιέργεια του καπνού στη Μακεδονία καταλαμβάνει το 1/8 των οργωμένων χωραφιών και ότι ασχολούνται σε αυτήν περί τις 20.000 οικογένειες12. Στα Επτάνησα, όπου φαίνεται ότι άρχισε η καλλιέργεια του καπνού κατά την ενετοκρατία (14ος -18ος αι.) στα τέλη του 18ου αι. αποδεικνύεται ότι είχε

5. Για την καλλιέργεια του καπνού ενδιαφέρουσα είναι η μελέτη του γεωπόνου Θ. Ορφανίδη που δημοσιεύτη- κε σε συνέχειες στην εφημερίδα της Τραπεζούντας Εύξεινοις Πόντος, περίοδος Α΄ Φύλλο 20 Σεπτ 1880 αρ.17 σελ.262,263, Φύλλο 27 Σεπτ.1880 αρ.18 σελ.280,281, Φύλλο4 Οκτ.1880 αρ.19 σελ.295,296,297,Φύλλο11 Οκτ.1880 αρ. 20 σελ.309,310,311,Φύλλο18 Οκτ.1880 αρ.21 σελ.326,327, μέχρι Φύλλο 23 Νοεμ.1880 αρ.26 σελ.410,411. 6. Mehmet Yavuz Erler, Kerim Edinsel, «Samsun’da tütün üretimi (1788-1919), Tobacco production in Samsun (1788-1919)», The Journal of International Social Research, 4/18(Summer 2011),σ.230-247, ιδία σ.232. 7. Ονομάζονταν Tahtakale (Mustafa Seydioğullari, «Dunyada ve Turkiye’de tutunun tarihcesi, uretimi, ticareti ve temel politikalari», στοTutun ve tutun kontrolu, Editörler, Dr. Zeynep Ayfer Aytemur, Dr. Şule Akçay, Dr. Os- man Elbek, 10(Ιανουάριος 2010),σ.3-20, ιδιαίτερα σ.6) 8. Gilles Veinstein (ed), Salonique 1850–1918: La ‘ville des Juifs’ et le réveil des..,Paris 1993, σ. 194. 9. Richard Burton, Anatomy of Melancholy,Oxford 1621 το κάπνισμα το θεωρεί «πληγή, κακό, βίαιο αγαθό» και ονομάζει τον καπνό «διάβολο και καταραμένο καπνό, ως καταστροφή και ανατροπή του σώματος και της ψυχής », σ.374. Αργότερα και ο Henry Wils, Disputationum medicarum de abusu tabaci.., Ultraiect 1642, επισημαίνει επίσης τις άσχημες επιδράσεις του καπνού γενικότερα στην κοινωνία. 10. ��������������������������Emine Gursoy Naskali, ed. Tutun kitabı, İstanbul, 2003,σ.17-33. 11. �������������������������Xavie Scrofani Sicilien, Voyage en Grece, fait en 1794 et 1975, III (Paris et Strasbourg, 1801),σ.103-104. 12. Felix�elix Beaujour, Πίνακας του εμπορίου της Ελλάδος στην Τουρκοκρατία (1787-1797), μετάφρ. Ελένη Γαρίδη, 1(Παρίσι έτος VΙΙΙ), Αθήνα 1974,σ.63-70, όπου περιγράφει την καλλιέργεια, την ποιότητα, τη συγκομιδή και το εμπόριο του καπνού στην Μακεδονία.

174 ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΊΑ ΤΑΜΠΆΚΟΥ ΣΤΑ ΕΠΤΆΝΗΣΑ

σχ. 1 Paxos und Antipaxos(1887)

σημαντική παραγωγή. Έτσι το 1813 ο στρατηγός Airey που ανέλαβε τη βρετανι- κή προστασία, μετά τη διακοπή του αποκλεισμού, μετέτρεψε τη φορολογία του καπνού και επέβαλε στη διάθεση του, αν και ήταν μονοπωλιακό είδος, 1/8 του ταλίρου για κάθε λίτρα καπνού σε φύλλα και 1/4 για κάθε λίτρα ταμπάκου13. Όμως περί τα μέσα του 19ου αι. το χρέος της Οθωμανικής αυτοκρατορί- ας προς τους ξένους και ντόπιους δανειστές διογκώνεται υπερβολικά και απο- φασίζεται το 1861 με σουλτανικό φιρμάνι να απαγορευτεί η εισαγωγή καπνού σε όλη την επικράτεια, και το 1862 ιδρύεται το πρώτο κρατικό μονοπώλιο, το οποίο και εναρμονίζεται σε νέες ρυθμίσεις το 1873. Δυστυχώς και πάλι δεν απέδωσε τα αναμενόμενα έτσι το 1883 τη διεύθυνση και διαχείριση του μο- νοπωλίου αναλαμβάνει η εταιρεία Regie Co-interesse des Tabacs de l’ Empire Ottoman, γνωστή ως Ρεζή14. Από το 1883 σύμφωνα με το φιρμάνι, παύουν να

13. Διονύσιος Δ. Ιθακήσιος, Η οικονομική εξέλιξη της Ζακύνθου, Αθήνα 1988,σ.196 14. Εφημερίς Νεολόγος Κωνσταντινούπολις 19/31 Μαΐου 1883,αρ.4236. Επίσης Εφημερίς Βυζαντίς Κωνστα- ντινούπολης, Τρίτη 26 Απριλίου /8 Μαΐου 1883, αρ.2715, και Βυζαντίς Κωνσταντινούπολης, Παρασκευή 6/18

175 Στέλιος Μουζάκης

λειτουργούν στην Οθωμανική επικράτεια οι γνωστές οικοτεχνίες και όλη παρα- γωγή καπνού πηγαίνει στις αποθήκες που ανήγειρε η συγκεκριμένη εταιρεία. Το 1884 η εταιρεία κτίζει αποθήκη στην Κωνσταντινούπολη και την Θεσσαλο- νίκη όπου εργάζονταν χιλιάδες άτομα κυρίως γυναίκες15, ακόμα μεταξύ άλλων στην Ξάνθη το 1890, στην Καβάλλα κ.αλ. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να υπάρχουν μεταξύ των περιοχών της παλαιάς Ελλάδας και των υπό Οθωμανική κατοχή περιοχών, δυο καθεστώτα φορολογί- ας, ουσιαστικά όμως και στη καλλιέργεια του καπνού. Πάντως αυτό δεν διατη- ρήθηκε και πολύ. Το 1887 το Ελληνικό κράτος επέβαλλε και αυτό αρχικά περιο- ρισμούς16, δημιουργώντας καπνεργοστάσια, κατόπιν το 1892 φορολογία17, λίγο αργότερα το 1895 με το νόμο ΒΣΟΕ΄ συμπληρώνει τις υπάρχουσες διατάξεις18 και τέλος το 189819, επιβάλλει το μονοπώλιο. Στα τέλη του 18ου αιώνα ο Xavier Scrofani που θα επισκεφθεί τα Ιόνια νη- σιά, αφού αναφερθεί γενικά στην παραγωγή του καπνού κυρίως όπως τη γνώ- ρισε από την επίσκεψή του στην Πελοπόννησο από όπου, όπως γράφει στην αρχή του αιώνα, είχαν εξαγάγει μια τεράστια ποσότητα καπνού20, καταγράφει σε πίνακες όλα τα εισαγόμενα και εξαγόμενα προϊόντα. Ειδικότερα για τα Ιόνια νησιά, στους πίνακές του21 αναφέρει κατά το 1794-95, για την Κέρκυρα εισα- γωγή καπνού σε φύλλα 4.089 λίβρες βενέτικες από Αλβανία και Θεσσαλονίκη και σε πούδρα (για σνιφάρισμα) 2.250 λίβρες κυρίως από Μικρά Ασία22. Επίσης για την Κεφαλλονιά λίβρες 3.409 σε φύλλα από Αλβανία και Θεσσαλονίκη και 1.550 λίβρες σε πούδρα κυρίως από Μικρά Ασία23. Στη Ζάκυνθο εισάγονται από

Μαΐου 1883 αρ.2718.. 15. Gila����� Hadar «Jewish Tobacco Workers in Salonika: Gender and Family in the Context of Social and Ethnic Strife»,στο Women in the Ottoman Balkans : gender, culture and history, edited by Amila Buturovic and Irvin Cemil̇ Schick, London, New York 2007,σ.127-152. 16. Νόμος ΑΥΚ΄ /12 Απριλίου 1887, άρθρο 8, περί επιβολής δικαιώματος επί του εν τω κράτει καταναλισκομέ- νου καπνού. ΦΕΚ 85/1887 ,σ.255-261. 17. Η φορολογία ήταν 10% επί του πραγματικού βάρους. Νόμος Α»ΠΣΤ’ «Περί του εν τω κράτει καταναλισκο- μένου καπνού και τουμπεκίου», ΦΕΚ 11της 13 Ιανουαρίου 1892. 18. Νόμος ΒΣΟΕ΄ 6/8 Ιουλίου 1895, περί διαρρυθμίσεως και συμπληρώσεως διατάξεων τινων των νόμων περί φορολογίας καπνού.(Κώδηξ «Θέμις», Θ. και Π. Αγγελόπουλων Αθανάτων, τόμος 1895, σ.27-28). 19. Νόμος ΒΦΙΘ’ «Περί διεθνούς ελέγχου», ΦΕΚ 28 της 26 Φεβρουαρίου 1898,Κεφάλαιον Ε΄ άρθρο 15,16. 20. Voyage en grece, de Xavier Scrofani , Sicilien, fait en 1794 et 1795 : avec une carte generale de la Grece ancienne et moderne, et dix tableaux du commerce des iles dites Venitiennes, de la Moree, et de la Romelie meridionale, Ι-ΙΙΙ, Paris et Strasbourg 1801-1810, τόμος ΙΙΙ(1810),σ.126-131, όπου παραδίδει αναλυτικά όλη τη διαδικασία φύτευσης, παραγωγής και ξήρανσης του καπνού, κυρίως στο χώρο της Πελοποννήσου. 21. ����������������������������������Xavier Scrofani,…ό.π., III,pl.1-10 22. ���������������������������������Xavier Scrofani,…ό.π., III,pl.1.B 23. �������������������������������Xavier Scrofani,…ό.π., III,pl.8

176 ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΊΑ ΤΑΜΠΆΚΟΥ ΣΤΑ ΕΠΤΆΝΗΣΑ

σχ. 2 ερμηνεία κίνησης ταμπακόμυλου

Αλβανία και Θεσσαλονίκη 2.747 λίβρες σε φύλλα και 1.700 λίβρες πούδρα από Μικρά Ασία24. Για την Λευκάδα και την Ιθάκη δεν αναφέρει σχετικά για καπνό. Όπως ήταν φυσικό με την ανάπτυξη της καλλιέργειας άρχισαν να δημι- ουργούνται και εργαστήρια επεξεργασίας καπνού. Ας δούμε, γενικά, τη διαδι-

24. ���������������������������������Xavier Scrofani,…ό.π., III,pl.9.Β

177 Στέλιος Μουζάκης

κασία επεξεργασίας. Μετά τη συλλογή των φύλλων του καπνού σε αρμαθιές αυτά ξηραίνονταν με διάφορους τρόπους, καθαρίζονταν από τα στελέχη τους και στοιβάζονταν σε δέματα. Όταν έφθανε στα εργαστήρια ο καπνός σε δέμα- τα τον έκοβαν σε λεπτές ταινίες για την παρασκευή σιγαρέτων ή συνέστρεφαν τα φύλλα για να δημιουργήσουν τα πούρα. Όμως τόσον στο χώρο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όσον και στον ευ- ρύτερο χώρο της Ελλάδας, υπήρχε άλλη μια επεξεργασία. Η δημιουργία μιας λεπτής σκόνης καπνού (πούδρα) η γνωστή ως έρρινον, ειέρινον αλλά και κα- πνόκονις ή γενικότερα ως ταμβάκος, την οποίαν λάμβαναν διαμέσου της μύτης ως πρέζα, δηλαδή ερρινούτο (πρεζάρετο). Στα Οθωμανικά λέγεται χαρακτηρι- στικά, ταμπάκος25. Για αυτήν ακριβώς τη διαδικασία της δημιουργίας της συγκεκριμένης σκό- νης του καπνού κατά την προβιομηχανική εποχή και ιδίως για τα αντίστοιχα μη- χανήματα με τα οποία επιτυγχάνονταν η παραγωγή αυτής της σκόνης θα ανα- φερθώ παρακάτω.

σχ. 5 προοπτικό υδροκίνητου ταμπακόμυλου

25. Τουρκικά=ταμπάκα από το γαλ. Tabac������������������ (Ι. Χλωρός, Λεξικόν Τουρκο-Ελληνικόν, Β1(Εν Κωνσταντινουπόλει 1900),σ.1068). Γαλλικά= tabac a priser, αγγλικά= snuff-tobacco, ιταλικά =tabacco da fiuto.

178 ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΊΑ ΤΑΜΠΆΚΟΥ ΣΤΑ ΕΠΤΆΝΗΣΑ

σχ. 6 φανάρι, πολλαπλασιαστής

Όμως θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι σήμερα δεν σώζεται καμία τέτοια μηχανή. Είναι μια εφαρμογή που μας είναι πλέον τελείως άγνωστη, και δεν έχουν διασωθεί στοιχεία σχετικά με τη μορφή ως και τον τρόπο λειτουργίας της, αναφερόμαστε στον λεγόμενο ταμπακόμυλο. Τη γνωρίζουμε μόνον από αναφορές σε διάφορα δικαιοπρακτικά κυρίως έγγραφα Στην προσπάθειά μας, να καταγράψουμε όλες τις μορφές μύλων που λει- τούργησαν στην Ελλάδα από την εποχή του Βυζαντίου26 μέχρι και τον 19ο αι.27, εντοπίσαμε την ύπαρξη και τη λειτουργία των συγκεκριμένων μύλων28 μέχρι τα τέλη του 19ου αι. μέσα σε ανέκδοτα αρχεία. Εδώ πρέπει να σημειώσω ότι

26. Στέλ. Μουζάκης, «Αγροτικές προβιομηχανικές εγκαταστάσεις στη βυζαντινή αυτοκρατορία. Νερόμυλοι- ανεμόμυλοι-πριονιστήρια μαρμάρων-ελαιοτριβεία-πατητήρια οίνου», στο Βυζάντιο. Ιστορία και Πολιτισμός. Ερευνητικά πορίσματα. Επιστ. διεύθυνση Τηλέμαχος Κ. Λουγγής, Ewald Kislinger συνεργασία,, τόμος Β΄, Υλι- κές και Ιδεολογικές δομές, Ηρόδοτος 2015, σ.247-346 και σ.565-570. 27. Ήδη η ����The Internati International onal Molinological Society (TIMS) έχει αναλάβει και σχεδόν ευρίσκεται στο τέλος, την έκδοση του δίτομου αυτού μοναδικού όχι μόνον για την Ελλάδα έργου, το οποίο συνέταξαν τα μέλη της Ελληνικής ομάδας της TIMS, σε παγκόσμια πρώτη έκδοση, αλλά βεβαίως στα Αγγλικά (The Greek Mills). 28. Βασική υπήρξε η βοήθεια και ατέλειωτες οι συζητήσεις με τον συνάδελφο και συνεργάτη Γιώργο Σπέη στη διαμόρφωση της τελικής μορφής του ταμπακόμυλου.

179 Στέλιος Μουζάκης

υπάρχει μια σύγχυση σχετικά με το όνομα και την έννοια του και είναι ανα- γκαίο να διευκρινιστεί. Ο συγκεκριμένος μύλος ονομάζεται ταμπακόμυλος, δη- λαδή μύλος που επεξεργάζεται τον ταμπάκο-καπνό. Όμως στα τούρκικα υπάρ- χει και η ονομασία ταμπάκ29 που αναφέρεται στην επεξεργασία δέρματος. Δη- λαδή οι συγκεκριμένες βιοτεχνίες επεξεργασίας δέρματος είναι γνωστές ως τα- μπάκ-χανέ30 ή ταμπάκικα31 ή και ταμπακαριά στα Χανιά. Επειδή μάλιστα αυτά τα εργαστήρια χρησιμοποιούσαν νερόμυλους ή και ανεμόμυλους32 για την κο- νιορτοποίηση των δεψικών υλών33 των αναγκαίων για την επεξεργασία των το- μαριών των ζώων34, αυτοί λέγονταν ταμπακόμυλοι. Από αυτό προήλθε και η γνωστή παρανόηση μιας και οι συγκεκριμένοι μύλοι σώζονται μέχρι σήμερα, όπως στη Χίο, αλλά και στον Κηφισσό ποταμό στην Αττική35. Ας προχωρήσουμε στην περιγραφή της επεξεργασίας και της διαδικα- σίας κοπής του καπνού για την παραγωγή του συγκεκριμένου τύπου. Το 1887 ο περιηγητής αρχιδούξ Ludwig Salvator περνάει από τα νησιά του Ιονίου και ιδι- αίτερα από τους Παξούς και τους Αντίπαξους36 όπου περιγράφοντας τις γεωργι- κές και βιομηχανικές ενασχολήσεις των χωρικών37, μεταξύ των άλλων περιγρά- φει και τη διαδικασία κοψίματος του καπνού για τη μύτη, για σνιφάρισμα. Αναφέρει σχετικά πως η κατασκευή ταμβάκου είναι απλουστάτη. Τα καυ- λία38 του καπνού αφού παραμείνουν σε φούρνο για 24 ώρες, τα φέρουν στον

29. Ι. Χλωρός, Λεξικόν Τουρκο-Ελληνικόν, Α2( Εν Κωνσταντινουπόλει 1899),σ.770. 30. Ι. Χλωρός, Λεξικόν Τουρκο-Ελληνικόν…,ό.π.,σ.771. 31. Γενικά βλ. Κορνηλία Ζαρκιά, Η προβιομηχανική βυρσοδεψία στην Ελλάδα, Αθήνα (έκδ. ΕΤΒΑ)1997. 32. Δώρα Μονιούδη-Γαβαλά, «Στα Ταμπάκικα της Χίου», στο Οι ελληνικοί ανεμόμυλοι, Καθημερινή, Επτά Ημέρες, 18 Ιουλίου 1999. 33. Felix�elix Beau]our, ex-consul en Crece, Tableau du commerce de la Crece, forme d’ apres une annee moyenne, depuis 1787 jusqu’ en 1797, Pans An VIII (1800), Μετάφραση Ελένης Γαρίδη, Εισαγωγή Τ. Βουρνά, Αθήνα 1974, σ. 153-156. Λεπτομέρειες για τις χρωστικές ύλες βλ.Ελ. Γιαννακοπούλου, «Το εμπόριο εις την Πελοπόννησον κατά την β’ πενταετίαν του 19ου αι. (κατ’ ἀνέκδοτα γαλλικὰ ἔγγραφα ἐκ τῶν ἀρχείων τοῦ Ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν Γαλλίας-Quai d’ Orsay)», Πελοποννησιακά, ΙΒ΄(1977), σ. 124, σ.146-147. 34. Οι μυλωνάδες των αλευρόμυλων απέφευγαν να τρίβουν δεψικά υλικά, γιατί μαύριζαν οι πέτρες του μύ- λου. Κυρίως χρησιμοποιούσαν το ρούδι ή σουμάκι (ρούς ο βυρσοδεψικός) και κονιορτοποιημένο, περασμέ- νο από κόσκινο, αλλά και το αγριοβελανίδι. 35. Στέλ. Μουζάκης, Σχεδίασμα Χωρίων Λεκανοπεδίου Αθηνών. Χωρίον Κουκουβάουνες, Αθήνα 1994,σ.202- 204 πρόκειται για τον παλιό νερόμυλο στο Πράξη. 36. ��Ludwigdwig Salvator, Paxos and Antipaxos im Jonischen Meer, Leo Woerl, Würzburg and Vienna 1887 Υπάρχει και ελληνική μετάφραση από τον Αναστάσιο Π. Μιτσιάλη, Παξός και Αντίπαξος υπό του Αρχιδουκός Λουδοβίκου Σαλαβατώρ,εκ του Γερμανικού, Εν Αθήναις 1905,σ.144-145. 37. Αναφέρεται στους ανεμόμυλους, στα ζωοκίνητα ελαιοτριβεία και μεταξύ άλλων στην παραγωγή ταμπά- κου (Ludwig Salvator, Paxos and Antipaxos…,ό.π.,σ.105). 38. Τα τρυφερά κοτσάνια φύλλων καπνού. Πιθανόν όμως να αναφέρεται σε έναν άλλο τρόπο συλλογής του καπνού. Σύμφωνα με αυτόν αφήνουν να ωριμάσουν τα περισσότερα φύλλα στον κορμό (καυλίο) του καπνού δεν τα συλλέγουν, αλλά όταν κιτρινίσουν τα περισσότερα φύλλα, αποκόπτουν ολόκληρα τα φυτά από τη

180 ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΊΑ ΤΑΜΠΆΚΟΥ ΣΤΑ ΕΠΤΆΝΗΣΑ

σχ. 3 κάτοψη συγκροτήματος Λειβάρτζι (Στεφανοπούλου 2015)

τρίπτη και τα τρίβουν. Μετά το τρίψιμο τα κοσκινίζουν πάνω σε πάγκο και δι- αχωρίζουν τρία είδη ταμβάκου, τον χονδρότερο και τον λεπτότερο τα συσκευ- άζουν σε πήλινα αγγεία και τα πωλούν. Το εναπομένον από το κοσκίνισμα υλι- κό το ξαναβάζουν στο φούρνο και αφού αποξηρανθεί το ξανακοπανίζουν. Η δι- αδικασία όμως αυτή γίνεται ως εξής: Δυο άνδρες κοπανίζουν και ένας ραντί- ζει τα φύλλα με λίγο θαλασσινό νερό, ενώ αριθμούν πόσες εκατοντάδες φο- ρές τα κοπάνισαν. Μάλιστα παραθέτει διάταξη με τη οποία κοπανίζουν τον κα- πνό (σχ.1). Δυστυχώς δεν δίδει συγκεκριμένα στοιχεία για τη μηχανή την οποία έχει σχεδιάσει. Όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε από το μοναδικό αυτό σκίτσο, πρό- κειται για μια το πιθανότερο ποδοκίνητη μηχανική κτυπήματος για παραγωγή σκόνης καπνού. Αποτελείται από μίαν βάση διαμέσου της οποίας δύναται να κινείται ελεύθερα, χωρίς να μπορεί όμως να ξεφύγει, ένας ξύλινος βραχίονας (σχ.2). Στο μεν ένα άκρο του φέρει μεταλλικό κρουστήρα ο οποίος δύναται να

βάση τους και αφού την τρυπήσουν τα κρεμούν σε σχοινιά για να στεγνώσουν. Αυτός ο τρόπος που αποδίδει πολύ καλύτερα αποτελέσματα, και χρησιμοποιούσαν στα Ιόνια νησιά, φαίνεται πως δεν ήταν γνωστός στις περιοχές τουλάχιστον, της Μικράς Ασίας όπως αναφέρει και ο Θ. Ορφανίδης (Εφημερίς Τραπεζούντας Εύξει- νος Πόντος περίοδος α΄ 23 Νοεμ.1880 αρ.25 σ. 391).

181 Στέλιος Μουζάκης

εισέλθει ελεύθερα σε μικρή μεταλλική χοάνη ή γουδί, ενώ το άλλο άκρον της είναι ελεύθερο έχοντας από κάτω ένα κενό ώστε να μπορεί με την πίεση του σώματος να χαμηλώσει σε τρόπον ώστε ανασηκωθεί αρκετά η άκρη με τον με- ταλλικό κρουστήρα. Ανυψώνοντας το σώμα του ο εργάτης με τη βοήθεια του σχοινιού αλλά και του μπράτσου που υπάρχει, πέφτει με δύναμη ο επικρου- στήρας πάνω στα στεγνωμένα φύλλα του καπνού θρυμματίζοντάς τα, ταυτό- χρονα ένας ακόμα εργάτης βρέχει λίγο τα καπνά με θαλασσινό νερό. Με αυτή τη μηχανή στους Αντίπαξους, ιδιαίτερα στην ευρύτερη περιο- χή του Γάϊου, όπως σημειώνει ο Salvator, παρήγαγαν συνολικά μαζί με τα προ- ηγούμενα προϊόντα, περί τις 1000 λίτρες καπνού ετησίως39. Όπως όμως ήταν φυσικό η συγκεκριμένη παραγωγή παρέμενε σε ένα επίπεδο μιας οικοτεχνικής προσπάθειας. Άλλωστε δεν υπήρχε και διαθέσιμο νερό στην περιοχή για να λει- τουργήσει και κάποιας άλλης μορφής μηχανή. Επίσης είναι γνωστό ότι τα Επτά- νησα είχαν συνεχείς εμπορικές συναλλαγές με τις απέναντι ακτές της Οθωμα- νοκρατούμενης Ελλάδας, κυρίως σε σιτηρά, καπνά, βαμβάκι και κτηνοτροφικά προϊόντα40. Καπνά χρησιμοποιούσαν κυρίως από το Μεσολόγγι. Όχι πολλά χρόνια αργότερα σε μια μελέτη του για την παραγωγή καπνού στην ευρύτερη περιοχή της Ελλάδας ο Δαμβέργης, περιγράφει όλες τις καπνο- παραγωγικές περιοχές της κατατάσσοντας αυτές κατά τη σειρά της συνολικής παραγωγής τους σε οκάδες. Μάλιστα αναφέρει ότι το 1889 καλλιεργούνταν μόλις 64.789 στρέμματα καπνού που έφθασαν το 1893 στα 67.44041. Παρα- θέτει κατάλογο των επαρχιών όπου ανάλογα με την παραγωγή τους τις κατα- τάσσει σε 8 κατηγορίες. Στην 7η κατηγορία με περιοχές που έχουν παραγωγή 5.000-20.000 οκάδες καπνό, τοποθετεί και την περιοχή της Μέσης στην Κέρ- κυρα, μάλιστα τελευταία στη σειρά42. Επίσης επισημαίνει ότι 16 επαρχίες πα- ρήγαγαν λιγότερο από 20.000 οκάδες ταμπάκο43 χωρίς να περιλαμβάνει και τη Μέση της Κέρκυρας. Πάντως μετά τα γεγονότα του 1922 οι πρόσφυγες των περιοχών της Μι- κράς Ασίας μετέφεραν την καλλιέργεια του καπνού σε πλείστες περιοχές της Ελλάδας και με τη βοήθειά τους έφθασε η ελληνική παραγωγή σε μεγάλα

39. Αναστάσιος Π. Μιτσιάλης, Παξός και Αντίπαξος…,ό.π.,σ.144. 40. Διονύσιος Δ. Ιθακήσιος, Η οικονομική…,ό.π.,σ.187. 41. A.K.�.K. Dambergis, Les Tabacs et Toubekis Grecs, Imprimerie nationale, Athènes 1894, σ.4-5, όπου στην πρώτη κατηγορία θέτει την επαρχία όπου η Καρδίτσα. 42. ��������������A.K. Dambergis, Les Tabacs et Toubekis…,ό.π.σ,4-5 43. ��������������A.K. Dambergis, Les Tabacs et Toubekis…,ό.π.σ,5 όπου και πίνακας αναλυτικός.

182 ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΊΑ ΤΑΜΠΆΚΟΥ ΣΤΑ ΕΠΤΆΝΗΣΑ

ύψη44. Χαρακτηριστικά αναφέρω ότι μόνον το 1927 η συνολική παραγωγή του ελληνικού καπνού έφθασε στις 35.000.000 οκάδες περίπου45. Εδώ έχει ενδια- φέρον να σημειώσουμε ότι στη δεκαετία του 1910 αυξήθηκαν τόσο πολύ οι τι- μές του καπνού ώστε πολλοί εργάτες ιδιαίτερα γυναίκες, έφυγαν από άλλες ερ- γασίες όπως τα υδροκίνητα κλωστήρια, για να πάνε στα καπνεργοστάσια όπου τους έδιδαν πολύ μεγαλύτερο μεροκάματο46. Σημαντικά είναι τα στοιχεία για τα διατιθέμενα στρέμματα, την παραγω- γή και την αξία του καπνού μεταξύ των ετών 1911-1926 στις περιφέρειες όπου καλλιεργείτο ο καπνός όπως αναφέρει ο Καλιτσουνάκις. Ειδικότερα για το νομό Κέρκυρας το 1911 καλλιεργούνταν 1.084 στρέμματα τα οποία όμως το 1926 ξέ- πεσαν στα 348 στρέμματα. Η παραγωγή από 52.578 στατήρες σε 156 και τέλος από ολική αξία 78.015 δραχμές έφθασε στις 229.570 δρχ. λόγω όμως της αλμα- τώδους αύξησης της τιμής του καπνού που έφθασε στα 988% στο διάστημα της 15ετίας. Αντίστοιχα στο νομό της Κεφαλληνίας από 52 στρέμματα που καλλι- εργούνταν το 1911 έφθασε το 1926 να καλλιεργούνται μόνον34 στρέμματα .Η παραγωγή από 3.281 στατήρες στους 47 μόλις στατήρες. Τέλος η αξία του από 10.198 δρχ. στις 83.950δρχ λόγω της αύξησης της τιμής του καπνού47 . Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα όσα παραθέτει ο Καλιτσουνάκις, για την εισαγωγή και εξαγωγή καπνού ταμπάκου από τα έτη 1860 μέχρι το 1919 όπου διακρίνονται οι αυξομειώσεις της παραγωγής σε σχέση με τις επιβληθεί- σες διάφορες φορολογίες48. Ιδιαίτερη σημασία εμφανίζει η αναφορά για την εισαγωγή κυλίνδρων καπνού για επεξεργασία σε ταμπάκο ιδιαίτερα για τα έτη 1920-192449, γεγονός που αποδεικνύει την έντονη παραγωγική δραστηριότητα των πολυπληθών ταμπακόμυλων τους οποίους πιθανόν δεν κάλυπτε η εγχώρια παραγωγή και έκαναν εισαγωγή. Ασφαλώς και την εμπιστοσύνη στην ποιότητα του παραγόμενου προϊόντος από τους ξένους εμπόρους50.

44. Χαρακτηριστικά είναι τα στοιχεία των εξαγωγών όπου από 22.000 τόννους το 1923 φθάνουν στους 55.000 τόννους το 1926 (Δ. Καλιτσουνάκις, «Ο καπνός», Αρχείον Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών, 12(1932),σ.1-149, ιδία σ.29-30). 45. Δ. Καλιτσουνάκις, «Ο καπνός»,ό.π.,σ.65 αλλά και σ.48-65 όπου πίνακες ετήσιας παραγωγής όλων των πε- ριοχών της Ελλάδας. 46. Athanase�thanase G. Politis,Politi s, L’Hellinisme et l’Egypte moderne , 2(Paris 1930), σ.333. Gila Hadar, «Jewish Tobacco Workers in Salonika: Gender and Family in the Context of Social and Ethnic Strife», στο Women in the Otto- man Balkans: Gender, Culture and History, edited Amila Buturovic and Irvin Cemil Schick, London-New York 2007,σ.127-152. 47. Δ. Καλιτσουνάκις, «Ο καπνός»,ό.π.,σ.55. 48. Δ. Καλιτσουνάκις, «Ο καπνός»,ό.π.,σ.67. 49. Δ. Καλιτσουνάκις, «Ο καπνός»,ό.π.,σ.75. 50. Βεβαίως τους κυλίνδρους ταμπάκου μπορούσαν να τους χρησιμοποιήσουν και ιδιώτες που είχαν ειδικά

183 Στέλιος Μουζάκης

Συνεχίζοντας όμως την έρευνά μας σε πλήθος έγγραφα στα ΓΑΚ, εντοπί- σαμε πολλές σχετικές αναφορές και για ταμπακόμυλους51 που λειτουργούσαν με νερό, δηλαδή υδροκίνητους, σε διάφορες περιοχές της παλαιάς Ελλάδας του 1833. Έτσι συναντήσαμε έγγραφα για το Μεσολόγγι, την Πελοπόννησο, αλλά και στην Οθωμανοκρατούμενη ακόμα Ήπειρο52. Είναι χαρακτηριστικό ότι και περιηγητές αναφέρουν τους υδροκίνητους αυτούς ταμπακόμυλους όπως ο Pouqueville, ο οποίος περί το 1820 αναφέρει ότι τα πολλά νερά της Ηπείρου χρησιμοποιούνται από τους ντόπιους για να κινήσουν πολλούς μύλους. Πολλοί από τους οποίους εξυπηρετούν τα εργοστάσια παραγωγής καπνού με τον οποί- ον η Ήπειρος προμηθεύει την ευρωπαϊκή Τουρκία53. Εντοπίζονται πλήθος θέσεις όπου φαίνεται να καλλιεργούν καπνό στην Πελοπόννησο αλλά και να λειτουργούν από παλαιότερα ταμπακόμυλοι54, όπως στην Πάτρα55, στη Δίβρη Ολυμπίας56, Δημητσάνα57, στην Υπάτη58. Θα περιορι- στώ να αναλύσω τα στοιχεία που εντοπίζονται μόνον σε μια περιοχή η οποία υπήρξε αρκετά αξιόλογος αφού η καλλιέργεια, μάλιστα μιας πολύ καλής ποι-

κουτιά για ταμπάκο στα οποία υπήρχε ενσωματωμένος τρίφτης όπου έτριβαν τον κύλινδρο και έτσι έπαιρ- ναν φρεσκοκομμένο καπνό για σνιφάρισμα (F. W. Fairholt, Tobacco. Its History and Associations, London 1859,σ.239-295). 51. Υδροκίνητοι μύλοι για παραγωγή καπνού για σνιφάρισμα συναντώνται μετά το 1740. Μάλιστα σήμερα σώζονται ορισμένοι από αυτούς τους μύλους στη Δυτική Σκωτία αλλά και αλλού. ��������(Stuart ������������������Nisbet, «Renfrews- hire Snuff Mills», Renfrewshire Local History Forum Journal, 6(1994),σ.1-5. 52. Σπ. Μουσελίμης, «Ιστορικοί περίπατοι ανά την Θεσπρωτίαν», Ηπειρωτική Εστία, 22,τχ252-253 (Ιωάννινα Απρίλιος-Μάιος 1973),σ.291-301,ιδία σ.300 αναφέρει ταμπακόμυλον. 53. F.�. C. H. L. Pouqueville,Voyage dans la Grece, comprenant la description ancienne et moderne de l’Epire, de l’Illyrie grecque de la Macédonie Cisaxienne ..., 1(Paris 1820),σ.478. 54. Στατιστικές παρατηρήσεις σχετικές με τα αγροτικά στα αρχεία του Καποδίστρια της περιόδου 1828-1830 εμφανίζουν μεταξύ των άλλων εργαστηρίων σε όλη την Πελοπόννησο ως «εθνικά αβλαβή κτήματα.. ταμπα- κόμυλος 1, αλλά ιδιόκτητοι αβλαβείς.. ταμπακόμυλοι 2».(Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, επιμέλεια Κώστας Δαφνής, Συναγωγή κειμένων, εισαγωγή, σχόλια, Κώστας Κωστής, Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών, Ιστορικά Κείμενα, Η’(Κέρκυρα 1987),σ.118). 55. Όπου η τιμή του ταμπάκου της μύτης έφθανε στη 1.1/2 δραχμή την οκά (έγγραφο δημόσιας δημοπρασί- ας τριών ασκίων ταμβάκου της μύτης οκάδες 118, α.πρ. 3888/της 24/ Μαΐου 1840 κατακυρώνεται στον Κων- σταντίνο Συνοδινό). Να επισημάνουμε πως ο Θεόδωρος Λέλος μας ανέφερε ότι έβαζαν το ταμπάκο σε μικρά ασκιά, εδώ πάντως φαίνονται ότι τα ασκιά είχαν βάρος περί τις 40 οκάδες. 56. Έγγραφον 158 της 1 Οκτωβρίου 1857, περί ενοικιάσεως αλευρόμυλου και ταμπακόμυλου του διαλυμέ- νου μονυδρίου της Κάτω Δίβρης. Μάλιστα δίδει και τη σχετική επιφάνεια των δυο χώρων. Έτσι ο αλευρό- μυλος έχει επιφάνεια 100 τετραγωνικές πήχες (56.25μ2) και ο ταμπακόμυλος σε 200 τετραγωνικές πήχες (112.50μ2), μεγέθη σημαντικά. 57. Στην επαρχία Καρυταίνης «.. μύλοι εθνικοί 25 ιδιόκτητοι 74, εξ ών εις Δημητσάνα 2 ταμπακόμυλοι και 10 μπαρουτόμυλοι» ».(Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια…,ό.π., σ.203). 58. Γιάννης Ρούσκας, Μυλοτόπια , Μύλοι και Μυλωνάδες, Αθήνα 1999,σ.33.

184 ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΊΑ ΤΑΜΠΆΚΟΥ ΣΤΑ ΕΠΤΆΝΗΣΑ

σχ. 4 ταμπακόμυλος μηχανισμός κρούσης

ότητας πλατύφυλλου καπνού59 και η συγκεκριμένη επεξεργασία60 του ανάγε- ται περίπου στα 1687 στην εποχή της ενετοκρατίας61, κυρίως όμως γιατί σε αυ- τήν σώζονται ακόμα και σήμερα στοιχεία για τους ταμπακόμυλους. Πρόκειται για το χωρίο Λειβάρτζι στην περιοχή των Καλαβρύτων, στο οποίο όταν ήταν στην ανάπτυξή του είχε μάλιστα αναβαθμιστεί σε έδρα καπνοκοπτηρίου της ευρύτερης περιοχής Καλαβρύτων62 και όπου σύμφωνα με τις πηγές λειτουρ- γούσαν 4 ταμπακόμυλοι οι οποίοι σταμάτησαν να εργάζονται και μετατράπη- καν σε αλευρόμυλους περί το 191063.

59. A.K.�.K. Dambergis, Les Tabacs et Toubekis…,ό.π.,σ.9 όπου σχετικός συγκριτικός πίνακας. Ο καπνός που καλλιεργείται στα Καλάβρυτα εμφανίζει τις μεγαλύτερες διαστάσεις, μήκος φύλλου 0.19μ,πλάτος 0.40μ. και πάχος φύλλου 0.014μ., από όλες τις άλλες ποικιλίες. 60. Αθανάσιος Λέλος, Ιστορία αρχαίας Ψωφίδος και Λειβαρτζίου, Αθήναι 1953,σ.109-110. Ευχαριστώ και από τη θέση αυτή τον κο Θεόδωρο Λέλο για την αποστολή του βιβλίου, αλλά και τις πολύτιμες πληροφορίες του σχετικά με τον ιδιόκτητο ταμπακόμυλο του στο Λειβάρτζι. 61. Πάντως περί το 1770 οι Λειβαρτζινοί είχαν σχέσεις με τους Αλβανούς του Λάλα γιατί τους προμήθευαν κα- πνό (Αθανάσιος Λέλος, Ιστορία αρχαίας Ψωφίδος..,ό.π.,σ.146). 62. Συστήθηκε το 1893 και καταργήθηκε το 1908 (Αθανάσιος Λέλος, Ιστορία αρχαίας Ψωφίδος…, ό.π.,σ.176). 63. Αθανάσιος Λέλος, Ιστορία αρχαίας Ψωφίδος…,ό.π.,σ.179. Εδώ να επισημάνουμε ότι η μέγιστη ανάπτυ- ξη έφθασε στα 1893. Στις αρχές του 1900 ο Θεόδωρος Λέλος μαζί με τον Σπυρόπουλο εξήγαγαν καπνό από δικό τους ταμπακόμυλο του Λειβαρτζίου στην Τεργέστη. Μάλιστα όπως προφορικά μου ανέφερε ο εγγονός Θεόδωρος Λέλος είχε βρεθεί σε παλαιοπωλείο κουτί ταμπάκου, πράσινο με άσπρη γραμμή και την ονομα- σία Livartzi tabak.

185 Στέλιος Μουζάκης

Φωτ.1 Οψη του συγκροτήματος (αρχ. Μουζάκη 1988)

Σώζονται δύο παραλληλόγραμμα κτίρια64 με χωμάτινο δάπεδο σε επα- φή όπου στο αριστερό και μικρότερο λειτουργούσε αλευρόμυλος με οριζόντια φτερωτή και στο διπλανό σε επαφή κτίριο υπήρχε η εγκατάσταση του ταμπα- κόμυλου65 (φωτ.1). Και τα δυο ήσαν υδροκίνητα και έφεραν ο μεν αλευρόμυ- λος, που φαίνεται νεώτερος66, κτιστή κρέμαση (φωτ.2) και μεταλλικό βαγένι που έφθανε μέχρι το ζουριό όπου έδινε κίνηση στην οριζόντια φτερωτή του μύλου. Αντίθετα ο ταμπακόμυλος έφερε εξωτερική κατακόρυφη φτερωτή της οποίας επίσης σώζεται μέρος από την κρέμαση. Έτσι με τις διαθέσιμες αποτυ- πώσεις (σχ.3) και πληροφορίες προχώρησα σε μια πρόταση αποκατάστασης του μηχανισμού του ταμπακόμυλου (σχ.4). Η ολοκληρωμένη μορφή του μηχανισμού του ταμπακόμυλου, η οποία πρέπει να σημειώσουμε παραδίδεται για πρώτη φορά, φαίνεται στο σχεδιά-

64. Ευχαριστώ την αρχιτέκτονα Αικατερίνη Στεφανόπουλου που ευχαρίστως έθεσε στη διάθεσή μου τα σχέ- δια της αποτύπωσης των κτιρίων. 65. Η φωτογραφίες είναι από το προσωπικό μου αρχείο του 1998. 66. Οι επιφάνεια του αλευρόμυλου ανέρχεται σε 45.00μ2 περίπου και του ταμπακόμυλου σε 72.00μ2 περί- που, σχετικά μικρού μεγέθους.

186 ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΊΑ ΤΑΜΠΆΚΟΥ ΣΤΑ ΕΠΤΆΝΗΣΑ

Φωτ.2 μυλαύλακο και κρέμαση του αλευρόμυλου (αρχ. Μουζάκη 1988)

γραμμα το οποίο καταθέτω (σχ.5). Έχουμε την εξωτερική κατακόρυφη φτερω- τή η οποία κινείται με νερό το οποίο μεταφέρεται από το βαγένι. Με την περι- στροφή της μεταφέρει την κίνηση σε έναν τροχό με δόντια ο οποίος βρίσκονταν στην εσωτερική πλευρά του κτίσματος, και ο οποίος με τη σειρά του μετέδιδε την κίνηση στον τροχό με τις φωλιές, το φανάρι ή πολλαπλασιαστής (σχ.6) που ήταν ενσωματωμένος με τον οριζόντιο άξονα, με αποτέλεσμα αυτός να γυρί- ζει με μεγαλύτερη πλέον ταχύτητα και τα εξέχοντα φτερά του κτυπούσαν τους βραχίονες, κοπάνια τα γνωστά στην περιοχή ως «τσάρκια», οι οποίοι έφεραν στα άκρα τους έμβολα πιθανόν μεταλλικά ανασηκώνονταν και διαδοχικά και ρυθμικά έπεφταν μέσα στα γουδιά και θρυμμάτιζαν τον καπνό. Τον καπνό που τοποθετούσαν, μέσα στα ενσωματωμένα στο δάπεδο ειδικά μεταλλικά γουδιά, τον ανακάτευαν και τον έβρεχαν κατά διαστήματα. Επισημαίνουμε ότι μοναδι- κή αντίστοιχη μηχανή που φέρει πολλαπλασιαστή είναι μόνον ο ανεμόμυλος67.

67. Για την αντίστοιχη διάταξη στον μηχανισμό του ανεμόμυλου βλ. Ζαφείρης Βάος-Στέφανος Νομικός, Ο ανε- μόμυλος στο Αιγαίο, Δωδώνη Αθήναι 1993, σ.209-211. Στέλιος Μουζάκης, Στέφανος Νομικός, Γιώργος Σπέης, Οι ανεμόμυλοι του τόπου μας, Αθήνα 2018,σ.18-23.

187 Στέλιος Μουζάκης

Επίσης η φτερωτή για να έχει δεξιόστροφη κίνηση έπρεπε να δεχόταν το νερό από ψηλά (overshot). Τελικά ο μηχανισμός του ταμπακόμυλου μετατρέπει την περιστροφική κίνηση διαμέσου του άξονα σε γραμμική με τα κοπάνια. Αντίστοιχες γνωστές μηχανές είναι ο μπαρουτόμυλος, αλλά και ο ορυζόμυλος ή όπως είναι γνωστός ο ρυζόμυλος. Η στενή λειτουργική σχέση του ρυζόμυλου με τον ταμπακόμυλο αποδεικνύεται και από μια σχετική μελέτη αποτύπωσης ρυζόμυλου του 18ου αι. στην περιοχή της Μικράς Ασίας68, αλλά και από συμβολαιογραφική πράξη σύμφωνα με την οποία νοικιάζεται ρυζόμυλος για να λειτουργήσει ως ταμπακόμυλος69. Μια συμβολαιογραφική πράξη πληρεξουσιότητας του Ευαγγέλου Πάντου, πάροικου στο Μεσολόγγιο, την οποία συνέταξε ο συμβολαιογραφών Ειρηνοδί- κης Μεσολογγίου Δημήτριος Κοντούλης στις 19 Μαΐου 1839 αναφέρει: «..δια να απέλθει εις Ιθάκην και παρουσιασθεί στο εκείθεν Τελωνείον να παραλάβει το πράγμα του συνιστάμενον εκ ταμπάκου και καπνού..70». Δηλαδή είχε στεί- λει ο Πάνου στην Ιθάκη καπνά από το Μεσολόγγι για επεξεργασία. Επομένως υπήρχαν την περίοδο αυτή ταμπακόμυλοι τουλάχιστον και στην Ιθάκη. Δυστυ- χώς ο Αύγουστος Σορδίνας που είχε ασχοληθεί ιδιαίτερα με τους ανεμόμυλους και τους νερόμυλους στις σημαντικές κατά τα άλλα εργασίες του, δεν αναφέρει τίποτα σχετικό για ταμπακόμυλους71. Οι ταμπακόμυλοι, οι ρυζόμυλοι, και γενικότερα οι μύλοι, εκμεταλλευόμε- νοι ανάλογα με τις υπάρχουσες συνθήκες, τη δύναμη του αέρα αλλά και του νερού, είχαν εξαπλωθεί σε όλη σχεδόν την Ελλάδα και βοήθησαν μαζί και με πλήθος άλλες απλές ή περισσότερο σύνθετες μηχανές όπως οι μπαρουτόμυ- λοι, οι πριονόμυλοι, ακόμα και οι χαρτόμυλοι72 στην ανάπτυξη του πολιτισμού

68. ������Mimar Dilek Masali,Mas�����������ali, Boyabat’in Geleneksel Mimarisinde Endüstri Yapilari: Degirmenler ve Samlilar Çeltik Fabrikasi, διδακτορικό, Istanbul 2006,σχ. 4.08.09, χωρίς τον πολλαπλασιαστή. 69. ΓΑΚ Αρχείο Συμβολαιογράφου Ειρηνοδίκου Μεσολογγίου Αθ. Παππαλουκά, #512/8 Σεπτεμβρίου 1838, στο Ευηνοχώριο. Μάλιστα ταμπακόμυλοι προσφέρονται και ως υποθήκη για την εξασφάλιση σχετικού δα- νείου (ΓΑΚ Αρχείο Συμβολαιογράφου Ειρηνοδίκου Μεσολογγίου Αθ. Παππαλουκά, #136/1Μαρτίου 1839). 70. ΓΑΚ Αρχείο Συμβολαιογράφου Ειρηνοδίκου Μεσολογγίου Δημήτριου Κοντούλη #312/19 Μαΐου 1839. 71. Αύγουστος Σορδίνας, «Οι παραδοσιακοί αλευρόμυλοι της Κέρκυρας», Κερκυραϊκά Χρονικά, ΧΧV (Κέρκυ- ρα 1981), σ. 85-160. 72. Οι χαρτόμυλοι αποτέλεσαν μια από τις σημαντικότερες βιοτεχνίες κυρίως στη Δύση από τα τέλη του 13ου αι. μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι. ταυτόχρονα ως μέσον λειτουργίας, ανάπτυξης της επικοινω- νίας, απόδειξη της ευρωστίας χωροδεσποτών της Ευρώπης αλλά και ως χώρος προώθησης της κοινωνικής προβολής των κατόχων των χαρτόμυλων. Χαρακτηριστικό είναι το μεγάλο πλήθος εγγράφων που φέρουν υδάτινα σημεία, υδατόσημα (filigranes,watermark) με διάφορα στοιχεία μύλων (Στέλ. Μουζάκης, Μύλοι και διαμόρφωση φεουδαλικού δικαίου στη δυτική, βυζαντινή και οθωμανική οικονομία και κοινωνία. Βυζαντινοί -

188 ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΊΑ ΤΑΜΠΆΚΟΥ ΣΤΑ ΕΠΤΆΝΗΣΑ

της προβιομηχανικής εποχής. Έχοντας εγκαταστήσει στο πέρασμα των χρόνων συγκεκριμένο θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας, και ταυτόχρονα διαμορφώσει και ιδιαίτερο εθιμικό δίκαιο, επέδρασαν διαμέσου της εξάπλωσης της χρήσης των ακόμα και στη διαμόρφωση της δυτικοευρωπαϊκής, της βυζαντινής και της οθω- μανικής κοινωνίας όχι μόνον της κλειστής αγροτικής73 ενίοτε και της αστικής74. Μάλιστα όταν πρόκειται για κτίρια μικρής κλίμακας και όχι πάντοτε προ- σεγμένης κατασκευής, μεμονωμένα και εγκατεστημένα κατά κανόνα σε δυ- σπρόσιτες περιοχές η ανάγκη προσφυγής στις πηγές γίνεται εντονότερη. Για το λόγο αυτό άλλωστε και αποτελούν σημαντικά στοιχεία της αγροτικής προβιο- μηχανικής πολιτιστικής μας κληρονομιάς και αξίζει να εντοπίζονται, να μελετώ- νται, να καταγράφονται και να μνημονεύονται. Όμως έχω την πεποίθηση ότι τα συγκεκριμένα στοιχεία τα οποία παραδί- δω και παρουσιάζω για πρώτη φορά, είναι δυνατόν να ενισχύσουν σημαντικά μια σχετική έρευνα στα παραγωγικά καπνοχώρια από τοπικούς ερευνητές, μή- πως εντοπιστούν ερείπια ή και μαρτυρίες για τη χρήση οικιακού ποδοκίνητου ή ακόμα και αναφορά θέσεως για λειτουργία υδροκίνητου ταμπακόμυλου, απο- δεικνύοντας τελικά το μέγεθος της ανάπτυξης της καλλιέργειας του καπνού και στα Επτάνησα.

μεταβυζαντινοί μύλοι και ιστορία. Οικοδομικοί περιορισμοί και συναφείς διατάξεις νερόμυλων – ανεμόμυλων (c. 6ος – c. 19ος αιώνας), πρόλογος Καθηγητού Νεότερης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Ιστορίας Κου Γεωργίου Λεοντσίνη, επιμέλεια Επιστημονική Εταιρεία Αττικών Μελετών, Αθήνα 2008,σ. 323-325. C.M.Briquet, Les Fi- ligranes. Dictionnaire historique du marques du papier des leur apparition vers 1282-jusq’en 1600,4(Λειψία 1923),#13221-13568. Στέλ. Μουζάκης, «Γεωμετρικά σχήματα, εικονογραφικά σημεία και σημειώσεις στη Χάρτα του Ρήγα. Σχολιασμός – παρατηρήσεις», Ζ΄ Διεθνές Συνέδριο «ΦΕΡΑΙ-ΒΕΛΕΣΤΙΝΟ-ΡΗΓΑΣ», Αρχαιολογία- Λαογραφία-Ιστορία περιοχής Δήμου Ρήγα Φεραίου, Βελεστίνο, 5-8 Οκτωβρίου 2017, Πρακτικά, σε έκδοση όπου οι σχετικές αναφορές για τους χαρτόμυλους της Κωνσταντινούπολης που επισημαίνονται στη Χάρτα). 73. Στέλ. Μουζάκης, Μύλοι και διαμόρφωση φεουδαλικού δικαίου…,ό.π.,σ.290-300,316-319,κ.αλ. 74. Στέλ. Μουζάκης, Μύλοι και διαμόρφωση φεουδαλικού δικαίου…,ό.π.,σ.324-330,333-340. Σημαντικό ενδι- αφέρον παρουσιάζει η μελέτη των εραλδικών σημείων τα οποία εμφανίζουν διάφορες μορφές μύλων στα οι- κόσημα γενικά των ευγενών ακόμα και οι θυρεοί των πόλεων.

189 Στέλιος Μουζάκης

190 Διονύσης Ν. Μουσμούτης

Ο ΦΙΛΑΡΓΥΡΟΣ ΑΠΑΤΗΜΕΝΟΣ Ανέκδοτη μονόπρακτη κωμωδία του Διονυσίου Π. Στεφάνου

O Διονύσιος Π. Στεφάνου (1835-1916) γεννήθηκε στη Ζάκυνθο και ήταν γιος του γιατρού και Φιλικού Παναγιώτη-Μαρίνου Στεφάνου (1792-1863), δραστήριου μέλους της Φιλικής Εταιρείας και της Επιτροπής Αγώνος Ζακύνθου.1 Μετά τις εγκύκλιες σπουδές του, τις οποίες ολοκλήρωσε στην Αθήνα, γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά ύστερα από δύο χρόνια συνέχισε τις νομικές σπουδές του στο Παρίσι. Το 1862 επέστρεψε στη Ζάκυνθο και εργάστηκε ως δικηγόρος έως το 1865, οπότε διορίστηκε πρωτοδίκης στην Κέρκυρα. Το 1868 προήχθη σε εφέτη και το 1873 σε αρεοπαγίτη.2 Το 1888 ανέλαβε δικαστικός σύμβουλος του Υπουργείου Οικονομικών και λίγο αργότερα προήχθη σε πρόεδρο του Νομικού Συμβουλίου. Το 1890, με παρότρυνση του Χαρίλαου Τρικούπη, παραιτήθηκε από το δι- καστικό σώμα και έθεσε υποψηφιότητα στη Ζάκυνθο για τις βουλευτικές εκλο- γές. Εξελέγη βουλευτής Ζακύνθου το 1890, το 1892, το 1899, το 1902, το 1905 και το 1906. Διετέλεσε υπουργός Δικαιοσύνης και Εξωτερικών στην κυβέρνη- ση Τρικούπη (1893-1895) και υπουργός Δικαιοσύνης στην κυβέρνηση Θεοτό- κη (1908-1909). Από το 1906 μέχρι το 1911, οπότε και παραιτήθηκε, διετέλεσε σύμβουλος και διευθυντής του πολιτικού γραφείου του βασιλιά Γεωργίου Α΄.3 Το 1916 ο βασιλιάς Κωνσταντίνος τού πρότεινε να σχηματίσει κυβέρνηση, αλλά λόγω προβλημάτων με την υγεία του δεν αποδέχτηκε την πρόταση. Ως εκ των σημαντικών νομικών της εποχής του, διετέλεσε νομικός σύμ- βουλος στο Υπουργείο Εξωτερικών (1883) και αντιπρόσωπος της Ελλάδας στη Διεθνή Επιτροπή Αποζημιώσεων Αιγύπτου. Συμμετείχε επίσης στην αντιπρο- σωπεία που διαπραγματεύθηκε στην Κωνσταντινούπολη τη συνομολόγηση ει-

1. Ντίνος Κονόμος, Οικογένεια Στεφάνου. Ιστορία και ανέκδοτα έγγραφα, Αθήνα 1973. 2. Η προαγωγή του χαρακτηρίσθηκε μεροληπτική, «δεν προήχθη κατά την νόμιμον σειράν». Ειδικότερα ο βουλευτής Κερκύρας Ιάκωβος Πολυλάς, κατηγόρησε τον βουλευτή Λευκάδος Σπυρίδωνα Βαλαωρίτη, σύζυγο αδελφής του Στεφάνου, ότι είχε μεσολαβήσει στην προαγωγή, η οποία από το σύνολο του Τύπου θεωρήθη- κε δικαία. Ο Στεφάνου ως εφέτης στην Κέρκυρα «δια της ικανότητός του και της αμεροληψίας του τοσούτους προσεκτήσατο τίτλους εις την ευγνωμοσύνην και τον σεβασμόν των συμπολιτών μας». Βλ. «Ο προβιβασμός του κ. Στεφάνου», εφ. Καποδίστριας [Κερκύρας], 22 Αυγ. 1873, σ. 3. 3. Εφ. Αθήναι, 7 Μαΐου 1911, σ. 2.

191 Διονύσης Ν. Μουσμούτης

ρήνης μετά τον πόλεμο του 1897· «Διά της ευστροφίας του και της διπλωματι- κότητός του, της συμπαθείας την οποίαν προσωπικώς ενέπνεε, κατώρθωσε να περισώση τότε ό,τι ήτο δυνατόν να σωθή».4 Διετέλεσε επίσης αντιπρόσωπος στο Διαρκές Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης (1902-1914) και πρόεδρος της Επι- τροπής προς πανηγυρισμό της Ενώσεως της Επτανήσου (1914). Το πλούσιο συγγραφικό του έργο (μελέτες, άρθρα και βιβλιοκρισίες) αφορά την νομική επιστήμη. Δημοσίευσε επίσης και έναν οδηγό προξενικών και διπλωματικών υπαλλήλων. Αναφέρεται ότι συμμετείχε στη σύνταξη της τοπικής εφημερίδας της Ζακύνθου 10η Οκτωβρίου (1862-1863).5 Δεν είναι γνωστό αν ο Διονύσιος Π. Στεφάνου ασχολήθηκε με τη λογοτεχνία. Από μια διάλεξή του για τον Γεώργιο Τερτσέτη στον Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός» το 1915 διαπιστώνουμε ότι διέθετε λογοτεχνικό τάλαντο και είχε επάρκεια σε γνώσεις σχετικές με την ιστορία της λογοτεχνίας, ελληνικής και ευρωπαϊκής.6 Ο εντοπισμός στο Αρχείο Στεφάνου της μονόπρακτης κωμωδίας του Ο φιλάργυρος απατημένος έρχεται να μας προϊδεάσει και για ενδιαφέροντά του περί την δραματογραφία.7 Δεν αποκλείεται, νεαρός, πριν φύγει από τη Ζάκυνθο για να εγκατασταθεί στην Αθήνα λόγω σπουδών, ή κατά τη διάρκεια των θερινών διακοπών, να συμμετείχε σε κάποιους από τους ερασιτεχνικούς θιάσους της Ζακύνθου, οπότε πιθανόν να έγραψε και τον Φιλάργυρο απατημένο. Θα σημειώσουμε εδώ ότι το όνομά του δεν απαντάται σε αναφορές σχετικές με την ερασιτεχνική θεατρική δραστηριότητα στη Ζάκυνθο στα μέσα του 19ου αιώνα, οπότε τοποθετούμε και τη συγγραφή της κωμωδίας, τούτο όμως δεν αποκλείει την συμμετοχή του.8 Η απουσία επίσης γυναικείου ρόλου ενισχύει την άποψη ότι γράφτηκε προκειμένου να παρασταθεί· όπως είναι γνωστό, στις παραστάσεις

4. Εφ. Εστία, 2 Νοεμβρ. 1916, σ. 2. 5. Λεωνίδα Χ. Ζώη, Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου, Εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, Αθήναι 1963, σσ. 613-614· Αντώνης Μακρυδημήτρης, Οι υπουργοί των εξωτερικών της Ελλάδας 1829-2000, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 2000, σ. 66· Ελπίδα Βόγλη, Έργα και Ημέραι Ελληνικών Οικογενειών, 1750-1940, εκδ. ΕΛΙΑ, Αθήνα 2005, σ. 220· βλ. και εφ. Αθήναι, 22 Ιουν. 1908, σ. 1· Θεόδωρος Βελλιανίτης, «Ο Διονύσιος Στε- φάνου», εφ. Αθήναι, 4 Νοεμβρ. 1916, σ. 1· εφ. Έθνος, 2 Νοεμβρ. 1916, σ. 2· εφ. Εμπρός, 2 Νοεμβρ. 1916, σ. 2· εφ. Εστία, 2 Νοεμβρ. 1916, σ. 2· Παναγιώτου Δ. Καλογεροπούλου, «Ολίγαι λέξεις επί του τάφου του αει- μνήστου Διονυσίου Π. Στεφάνου», εφ. Εστία, 3 Νοεμβρ. 1916, σ. 2· εφ. Σκριπ, 2 Νοεμβρ. 1916, σ. 1 / 3 Νο- εμβρ. 1916, σ. 2. 6. Διονυσίου Στεφάνου, Γεώργιος Τερτσέτης, Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός», Διαλέξεις και Μελετήμα- τα, Αθήναι 1971. 7. Απόκειται στο ΕΛΙΑ, Αρχείο Στεφάνου, φάκελος 6, υποφάκελος 6.7. 8. Διονύσης Ν. Μουσμούτης, Το θέατρο στη Ζάκυνθο τον 19ο αιώνα, εκδ. Πλέσσα, Ζάκυνθος 2017, τόμ. Α΄, σσ. 212, 228, 259-262, 265-267, 271, 294.

192 ΑΝ ΈΚΔΟΤΗ ΜΟΝΌΠΡΑΚΤΗ ΚΩΜΩΔΊΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΊΟΥ Π. ΣΤΕΦΆΝΟΥ

O Διονύσιος Π. Στεφάνου (1835-1916) στις αρχές της δεκαετίας του 1870 (Αρχείο οικογενείας Στεφάνου).

193 Διονύσης Ν. Μουσμούτης

δεν συμμετείχαν γυναίκες, και τα έργα χωρίς γυναικείους χαρακτήρες ήταν δυσεύρετα. Δεν αποκλείουμε επίσης την πιθανότητα, αν και τη θεωρούμε μικρή, να γράφτηκε για να παιχτεί σε κάποιο δρώμενο της Αποκριάς, δηλαδή ως «ομιλία», το τοπικό λαϊκό θεατρικό είδος της Ζακύνθου. Πάντως, για όποιον λόγο και να γράφτηκε, και ασχέτως της δραματουργικής του αξίας, έχει το ενδιαφέρον του καθώς προσφέρει μια ψηφίδα στην ιστορία του ζακυνθινού θεάτρου ιδιαίτερα σε μια περίοδο που οι πληροφορίες είναι ελάχιστες. Το ότι παρέμεινε επίσης τόσα χρόνια άγνωστο και ανέκδοτο έχει να του προσδώσει ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Το έργο είναι σύντομο, μονόπρακτο, αποτελείται από 18 σκηνές (σύμφωνα με την παραδοσιακή αλλαγή σκηνής, ακολουθώντας τις εισόδους και εξόδους των δραματικών προσώπων). Το χειρόγραφό του καλύπτει δώδεκα σελίδες και η γραφή του είναι σχετικώς ευανάγνωστη. Δραματικός χώρος είναι ένα δωμάτιο στην οικία του δον Ροβέρτου, ο δε δραματικός χρόνος είναι άδηλος. Τα ονόματα των δραματικών προσώπων είναι εξελληνισμένα ευρωπαϊκά. Παρότι στα Επτάνησα απαντώνται τέτοια ονόματα, δημιουργείται και η υπόνοια μήπως πρόκειται για ξένο έργο μεταφρασμένο, ενδεχομένως διασκευασμένο και μάλιστα από κάποιο ισπανικό, κρίνοντας από τον τίτλο ευγενείας «δον». Ο δον Ροβέρτος, ο φιλάργυρος του τίτλου, φαίνεται να είναι πλούσιος άρχοντας, καθόσον πλην του «δον» διαθέτει υπηρέτες και σπουδάζει τον γιο του στη Φλωρεντία. Ο Αλφόνσος, ο εν λόγω γιος, υποτίθεται ότι σπουδάζει ιατρική, αλλά, ως φαίνεται, ασωτεύει. Αν και χρησιμοποιεί πολλές λέξεις της τοπικής διαλέκτου, δεν προσδιορί- ζεται το μέρος όπου εξελίσσεται η υπόθεση του έργου. Συγκεκριμένα “ψιλο- μπερδεύει” την κατάσταση: σε ένα σημείο αναφέρει ότι ο δον Ροδρίγος περι- μένει τον γιο του από «τσι Φραγγιές», ενώ σε άλλο αναφέρει ότι ο Αλφόσος το προηγούμενο βράδυ της άφιξής του έμεινε στην Ανκόνα και προκειμένου να έρθει γρήγορα πήρε το πρωί ένα άλογο. Στην Α΄ Σκηνή δύο υπηρέτες, ο Αρτούσιος και ο Γεώργιος, τακτοποιούν και καθαρίζουν, ενώ ταυτόχρονα μιλάνε για τα αφεντικά τους. Ειρωνεύονται την παθολογική τσιγγουνιά του δον Ροβέρτου, όχι όμως δίχως αγανάκτηση: δεν τους τρέφει αρκετά και είναι «πετσί και κόκκαλο».9 Εμφανίζεται ο φίλος του Αλφόνσου Φίλιππος ή Φιλιππάκης, που είναι και «οικιακός».10 Περιμένει τον

9. Ενίοτε σε τέτοιες περιπτώσεις στη θεατρική παράσταση επιλέγεται ένας ευτραφής ηθοποιός, για να προ- καλεί το γέλιο. 10. Ίσως εννοείται φίλος του σπιτιού που έρχεται συχνά και όχι ότι ζει σε αυτό.

194 ΑΝ ΈΚΔΟΤΗ ΜΟΝΌΠΡΑΚΤΗ ΚΩΜΩΔΊΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΊΟΥ Π. ΣΤΕΦΆΝΟΥ

γιατρό δον Ροδρίγο, φίλο του δον Ροβέρτου, για να μιλήσουν εμπιστευτικά. Του εξηγεί την κατάσταση, και εμμέσως στον αναγνώστη ή θεατή. Υπάρχει πρόβλημα: ο Αλφόνσος τού έγραψε ότι χρωστάει επτά χιλιάδες τάλιρα, που «ξόδιασε στον άνεμο», καθόσον είναι «ένα γαϊδούρι από τα πρώτα, δεν ηξεύρει τι του γένεται». Αρχικά περνούσε οικονομικά με τα δεκαπέντε τάλιρα που του έστελνε ο δον Ροβέρτος, έχοντας συνηθίσει την οικονομία του πατρικού σπιτιού, κατόπιν όμως άρχισε να ασωτεύει, να δανείζεται (ίσως και από τοκογλύφους, αν και δεν αναφέρεται). Πρέπει να βρεθεί τρόπος να πειστεί ώστε ο πατέρας του να τα δώσει, κάτι μάλλον δύσκολο. Αν το αποκαλύψουν στον δον Ροβέρτο, φοβούνται τόσο τι θα πάθει όσο και το τι θα κάνει («… πρέπει τότε νάχουμε τρούπες διά να κρυφτούμε»). Εμφανίζεται ο οικοδεσπότης, και οι δύο φίλοι του τον κοροϊδεύουν κρυφά για την παθολογική τσιγκουνιά του. Αναγγέλλει ότι περιμένει τον γιο του, που σίγουρα «θα ξέρη καλά την γιατροσύνη εις ούλα». Ακούγεται θόρυβος, «ετζακίσθηκαν» δύο κούπες πολύ παλιές. Ο δον Ροβέρτος δεν θεωρεί διόλου ασήμαντη τη ζημιά και θυμώνει, ήταν οικογενειακά ενθύμια, έπιναν ο παππούς του και η σύζυγός του. Οι φίλοι τον βρίζουν κρυφά και φοβούνται ότι δεν θα μπορέσουν να συνεννοηθούν για το πώς να τον ενημερώσουν αναίμακτα. Δεν έχουν άλλωστε και καθόλου ιδέες, ελπίζουν όμως να βρουν αν ο Αρτούσιος καθυστερήσει στην περιποίηση του γενίου του δον Ροβέρτου. Ακολουθεί η ίδια συζήτηση επαναληπτικά και μάλλον αμήχανα. Έρχεται κρυφά («διπλωμένος εμβαίνει αγάλι») ο Αλφόνσος, νωρίτερα από την ώρα που τον περίμεναν, ώστε να κοιμάται ο πατέρας και να επινοήσει με τη βοήθεια των φίλων του κάποια δικαιολογία. Οι φίλοι τον υποδέχονται εγκάρδια αλλά φυσικά τον μαλώνουν, και του δηλώνουν ότι δεν βρήκαν τρόπο να ενημερώσουν τον δον Ροβέρτο. Ούτε ο ίδιος βρήκε. Τώρα μετάνιωσε που ξόδεψε τόσα χρήματα, αλλά είναι αργά, πρέπει να πληρώσει τα χρέη. Οι φίλοι σχολιάζουν ότι είναι «αχνός», από την αγωνία μάλλον. Ο δον Ροβέρτος έχει ντυθεί και έχει φάει (δεν πρόσφερε τίποτα στους φί- λους του φυσικά) και είναι ευχαριστημένος. Δεν θα μείνει για πολύ έτσι. Τον πληροφορούν ότι ο Αλφόνσος είναι ήδη εκεί. Χαιρετάει με σεβασμό τον πα- τέρα του, τον αγκαλιάζει και τον φιλάει. Εκείνος ανησυχεί πρωτίστως μήπως έφτασε νωρίτερα επειδή πλήρωσε ακριβότερο ναύλο. Ως προς αυτό ο Αλφόν- σος τον καθησυχάζει: άλλη είναι η δυστυχία που του έτυχε. Αφηγείται την εξής ιστορία: από τα δεκαπέντε δίστηλα που έστελνε ο πατέρας του τον μήνα, εξοι- κονομούσε πέντε και μάζεψε επτά χιλιάδες τάλιρα. Αποφάσισε να τα τοποθε- τήσει αγοράζοντας κάτι ακριβό και δυσεύρετο, εν προκειμένω μια ταμπακιέ-

195 Διονύσης Ν. Μουσμούτης

ρα χρυσή διακοσμημένη με πολύτιμους λίθους, αλλά δυστυχώς στο ξενοδοχείο όπου έμενε μπήκαν κλέφτες και του έκλεψαν τόσο την ταμπακιέρα όσο και τα χρήματα. Τώρα πρέπει να βρει τα χρήματα διότι ο οικοκύρης (ιδιοκτήτης) της τον κατάγγειλε, και τον περιμένουν δέκα στρατιώτες να εξοφλήσει το χρέος, δι- αφορετικά είναι «διά τας φυλακάς της Φλωρεντίας». Ο Αλφόνσος κλαίει, ο δον Ροβέρτος τρέμει, οι φίλοι γελούν κρυφά και θαυμάζουν την εφευρετικότητα του νεαρού. Τελικά «τα έσκασε ο γέρος», «αναπόλπιστα», αλλά λιποθυμάει σε μια καρέκλα. Οι φίλοι δεν τον συμπονούν, βρίσκουν ότι καλά τα έπαθε: «Αυτά έχει η άκρα φιλαργυρία» και «Η υπερβολή δεν μένει ατιμώρητος». Το θέμα του Φιλάργυρου απατημένου ανήκει στη θεατρική παράδοση: από τη Νέα Κωμωδία της αρχαιότητας11 στη ρωμαϊκή (Aulularia του Πλαύτου), από αυτήν στην αναγεννησιακή (I suppositi του Αριόστο, 1509) και άλλα έργα, ορισμένα από τα οποία εντοπίζονται σε βαλκανικές χώρες, με κυριότερο πρότυπο τον Φιλάργυρο του Μολιέρου (L’avare, 1668), αν και ανιχνεύονται επίσης επιδράσεις από τον Γκολντόνι ιδίως σε ιδέες του Διαφωτισμού που δίνουν το στοιχείο της διδακτικότητας στην εκάστοτε κωμωδία. Σημείο αναφοράς και πηγή έμπνευσης για το νεότερο ευρωπαϊκό θέατρο αποτελεί κατά κύριο λόγο Ο φιλάργυρος του Μολιέρου. Πρόκειται για το κατεξοχήν αντιπροσωπευτικό και διαχρονικό παράδειγμα σχετικό με τη συγκεκριμένη θεματική.12 Αλλά και στα Επτάνησα ήδη υπάρχει παράδοση στο είδος αυτό της κωμω- δίας χαρακτήρων, και μάλιστα στο ίδιο θέμα: ο Φιλάργυρος της Ελισάβετ Μου- τζάν-Μαρτινέγκου, έργο γραμμένο κατά πάσα πιθανότητα μεταξύ 1821-1824.13 H Moυτζάν-Μαρτινέγκου έπλασε μια ζωντανή εικόνα της ζακυνθινής κοινωνίας των αρχών του 19ου αιώνα. Το έργο δεν εκδόθηκε παρά μόνο το 1965 από τον Φαίδωνα Μπουμπουλίδη,14 αλλά δεν αποκλείεται ο Στεφάνου να το γνώριζε: το χειρόγραφο βρισκόταν σε ζακυνθινό αρχείο, αυτό του Νικολάου Σιγούρου.15

11. Δεν σώζεται κάποιο ομοθεματικό έργο, αλλά η βασική δομή των έργων του Μενάνδρου συχνά περιλαμ- βάνει πατεράδες που ελέγχουν τα παιδιά τους — βασική δομή άλλωστε της πατριαρχικής κοινωνίας γενικά και μέχρι τις μέρες μας. 12. Αθανάσιος Γ. Μπλέσιος, «Φιλάργυρος, φιλαργυρία-ασωτία στις ελληνικές κωμωδίες του πρώτου μισού του 19ου αιώνα και η σχέση τους κυρίως με τον Φιλάργυρο του Molière», στον τόμο: Γιώργος Π. Πεφάνης (επιμ.), Η λάμψη του χρήματος στη νεοελληνική λογοτεχνία. Από την Κρητική Αναγέννηση στην αυγή του 21ου αιώνα, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 2014, σσ. 262-289. 13. Βάλτερ Πούχνερ, Γυναικεία δραματουργία στα χρόνια της Επανάστασης, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2001, σσ. 75-157, με την προηγούμενη βιβλιογραφία · βλ. και Δ. Ν. Μουσμούτης, Το θέατρο στη Ζάκυνθο τον 19ο αιώνα, ό.π., τόμ. Α΄, σσ. 64-67. 14. Φαίδων Κ. Μπουμπουλίδης (επιμ.), Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Φιλεκ- παιδευτικής εταιρείας, Αθήνα 1965. 15. Η μητέρα της Ελισάβετ προερχόταν από την οικογένεια των Σιγούρων.

196 ΑΝ ΈΚΔΟΤΗ ΜΟΝΌΠΡΑΚΤΗ ΚΩΜΩΔΊΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΊΟΥ Π. ΣΤΕΦΆΝΟΥ

Υπήρχε επίσης και Ο εξηνταβελώνης, η μετάφραση-διασκευή στα καθ’ ημάς του Κωνσταντίνου Οικονόμου, που είχε εκδοθεί στη Βιέννη το 1816. Πρόκειται για μια ελεύθερη μετάφραση του Φιλάργυρου του Μολιέρου, προσαρμοσμένη στα ελληνικά πρότυπα. Διατηρεί τη δομή και τους βασικούς χαρακτήρες του μύθου, αλλά η δράση μεταφέρεται στη Σμύρνη του 1816.16 Θα προσθέσουμε τον Σινάνη του Δ. Κ. Βυζαντίου (1838), και Ο Μαργαρήτης πλούσιος φιλάργυρος και γέρων εραστής (1839), ανώνυμου συγγραφέα που υπογράφει με τα αρχικά Α. Μ. Τ. Από όλα τα έργα, με εξαίρεση εκείνο του Οικονόμου, κανένα δεν παρουσιάστηκε στο θέατρο τον 19ο αιώνα.17 Στον Φιλάργυρο της Μουτζάν-Μαρτινέγκου ο γιος ασωτεύει στην Ιταλία, από όπου φέρνει κι έναν «αχρείο» φίλο του. Αλλά ήταν και συνήθεια των Επτανησίων γενικώς να πηγαίνουν στην Ιταλία για σπουδές ή δουλειές ή, όπως ο πατέρας της Ελισάβετ, «διά να ξεφαντώση». Στην Αυτοβιογραφία της κάνει λόγο για παρατεταμένη παραμονή του πατέρα και του αδελφού της στην Ιταλία για λόγους που μάλλον δεν της είναι γνωστοί.18 Ο γιατρός του έργου απαντάται σε πολλά έργα ως ρόλος που ανήκε στην τυπολογία της θεατρικής παράδοσης από την Αναγέννηση έως τον 20ό αιώνα, με αλλαγή της οπτικής βέβαια. Ο Μολιέρος σατίρισε τους γιατρούς της εποχής του, βλέποντας την αναποτελεσματικότητά τους γενικά, την ανικανότητά τους να θεραπεύσουν τη φυματίωσή του και το περισπούδαστο ύφος με το οποίο κάλυπταν την άγνοιά τους. Αλλά αυτό ήταν το επίπεδο της ιατρικής επιστήμης για πολλούς αιώνες, παρότι ορισμένες μέθοδοι υπήρξαν τελεσφόρες από την Αρχαιότητα ακόμη. Στο νεοελληνικό θέατρο υπάρχει ο τύπος στην κρητική κω- μωδία (ο γιατρός Λούρας του Φορτουνάτου, με καταγωγή από την Κεφαλονιά, 1655) αλλά και στην επτανησιακή δραματουργία (Η κωμωδία των ψευτογια- τρών του Σαβόγια Ρούσμελη, Ζάκυνθος 1745)19 και στα λαϊκά δρώμενα. Η μορφή του έγινε σοβαρή και λογική από τον 19ο αιώνα στο ευρωπαϊκό

16. Κωνσταντίνος Οικονόμος, Ο φιλάργυρος του Μολιέρου (επιμ. Κωστής Σκαλιόρας), εκδ. Εστία, Νέα Ελλη- νική Βιβλιοθήκη, 1994. 17. Άννα Ταμπάκη, Το νεοελληνικό θέατρο (18ος-19ος αι.). Ερμηνευτικές προσεγγίσεις, εκδ. Δίαυλος, Αθήνα 2005, σσ. 84-85, 93· Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, «Τρεις ακόμη Φιλάργυροι στη δραματουργία της ελληνόφωνης Ανατολής το 19ο αιώνα», Παράβασις, Επιστημονικό Δελτίο Τμήματος Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Αθηνών 6 (2005), σσ. 371-372. 18. Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου, Αυτοβιοβιογραφία, (εισαγωγή-φιλολογική επιμέλεια: Βαγγέλης Αθα- νασόπουλος, εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα 1999 (1997), σ. 20· Β. Πούχνερ, Γυναικεία δραματουργία στα χρόνια της Επανάστασης, ό.π., σ. 81. 19. Δ. Ν. Μουσμούτης, Το θέατρο στη Ζάκυνθο τον 19ο αιώνα, ό.π., τόμ. Α΄, σσ. 11-13.

197 Διονύσης Ν. Μουσμούτης

θέατρο και από τα τέλη του και στο ελληνικό, το «Θέατρο των ιδεών»,20 όταν και η ιατρική άρχισε να εξελίσσεται με θετικό και πειραματικό πνεύμα, όπως και οι άλλες επιστήμες άλλωστε, και να γίνεται αποτελεσματική. Ο γιατρός στο παρόν έργο δεν ασκεί την ιατρική του ιδιότητα, αλλά, ως φίλος του δον Ροβέρτου, παίρνει μέρος στη συνωμοσία που σκοπό έχει αφενός να προφυλάξει τον γιο και τη σχέση του με τον πατέρα, αφετέρου τον πατέρα από την αποπληξία, το έμφραγμα ή γενικώς το σοκ που θα πάθει λόγω της εξαιρετικής φιλοχρηματίας του. Πάντως μαλώνει και τον γιο για να τον συνετίσει. Είναι δηλαδή σοβαρός και λογικός, όπως οι μεταγενέστεροι γιατροί. Μπορεί να θεωρηθεί προδρομική μορφή για το ελληνικό θέατρο, όταν οι άλλοι σύγχρονοί του θεατρικοί γιατροί είναι μολιερικού τύπου.21 Το κεντρικό δραματικό πρόσωπο, ο δον Ροβέρτος, είναι βέβαια αυτός που σατιρίζεται, όπως και το υπερβολικό ελάττωμα που τον χαρακτηρίζει, η φιλαρ- γυρία και η τσιγκουνιά, με παράγωγα ελαττώματα τη μικροπρέπεια, την αστορ- γία προς τον μονογενή του, τη γελοιοποίησή του για τα μικρά τεχνάσματα που μετέρχεται για να γλιτώσει και τα ελάχιστα έξοδα. Ο συγγραφέας τον αντιμε- τωπίζει εντούτοις διαλεκτικά: ναι μεν έστελνε πολύ λίγα χρήματα στον γιο του, αλλά δεν ήταν αυτό η αιτία που ο νεαρός χρεώθηκε, ήταν οι ανέμελες διασκε- δάσεις του και η παραμέληση των σπουδών του. Αλλά όχι μόνο ο φιλάργυρος δον Ροβέρτος, κάθε πατέρας θα εξοργιζόταν αν ο γιος του δανειζόταν μεγάλα ποσά για να διασκεδάζει αντί να σπουδάζει και να ζει μετρημένα. Κατά τα άλλα έχουμε την τυπική δομή μιας τέτοιας κωμωδίας συμπυκνωμένη: σύντομες σκηνές με τους υπηρέτες να σχολιάζουν και να ειρωνεύονται το αφεντικό τους, με φίλους που αναλαμβάνουν να μονοιάσουν την οικογένεια με τεχνάσματα και καλοπροαίρετα ψέματα, φινάλε με το δίδαγμα ότι ή υπερβολή τιμωρείται, θεωρούμενη ως τέτοια όχι η ασωτία αλλά η «άκρα φιλαργυρία». Δεν είναι τέλειο μέσα στη συντομία του. Η σκηνική δράση ανάμεσα στις Σκηνές Ε΄ και ΣΤ΄ είναι ασαφής: λογικά φεύγουν όλοι και επανέρχεται (Σκηνή ΣΤ΄) ο Φίλιππος, ενώ οι δύο άλλοι συνομιλητές, ο δον Ροδρίγος και ο δον Ροβέρτος, έρχονται διαδοχικά. Γενικά πότε μπαίνει και πότε βγαίνει ο δον Ροβέρτος δεν δηλώνεται σαφώς.

20. Βάλτερ Πούχνερ, Η μορφή του γιατρού στο νεοελληνικό θέατρο, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2004. Αναλύεται όλη η εξέλιξη της τυπολογίας του ρόλου αυτού. 21. Στο ίδιο, σσ. 82-124.

198 ΑΝ ΈΚΔΟΤΗ ΜΟΝΌΠΡΑΚΤΗ ΚΩΜΩΔΊΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΊΟΥ Π. ΣΤΕΦΆΝΟΥ

Ο φιλάργυρος απατημένος22 (Farsa) Υπό Διονυσίου Π. Στεφάνου

Πρόσωπα Δον Ροβέρτος……………ο φιλάργυρος Δον Ροδρίγος ………….. ιατρός του Ροβέρτου Αλφόνσος ……………..… υιός του Ροβέρτου Αρτούσιος ………………..υπηρέτης του Ροβέρτου Γεώργιος …………….…… υπηρέτης του Ροβέρτου Φίλιππος ………………... οικιακός του Ροβέρτου και φίλος του Αλφόνσου

Πράξις Α΄ Σκηνή Α΄ Δωμάτιον εν τη οικία του δον Ροβέρτου, ο Αρτούσιος και Γεώργιος βάνουν με τάξιν τα έπιπλα και σφουγγίζουν.

Αρτούσιος: Καλά τι ώρα θα φθάση η άμαξα οπού θα έλθη ο αφέντης μας. Γεώργιος: Α, δεν ξέρω και εγώ, άκουσα εις τας πέντε και τώρα είναι έξη,  έχει καιρό. Αρτούσιος: Και ο άλλος ο Γέρος ασηκώθη; Γεώργιος: Άφησέ τον να ξερεύεται, τι τον θέλης να μας φάη. Αρτούσιος: Μαγάρι να μην εξυπνούσε ποτέ! Γεώργιος: Ο Θεός να δώση… Μορέ δεν μου λες πως σου φαίνεται ετούτη  η τσιγγουνιά οπού έχει επάνω του. Αρτούσιος: Άφισέ με καϊμένε, δεν με βλέπεις που εγίνηκα πετζί  και κόκκαλο. Γεώργιος: Κάποιος έρχεται (ακούετε πάτημα), ο Φιλιππάκης.

Σκηνή Β΄ Φίλιππος και λοιποί Φίλιππος: Καλή ημέρα σας παιδιά, ασηκώθηκε ο αφέντης; Αρτούσιος: Να μην ασηκονότουνα ποτέ!

22. Το κείμενο μεταφέρεται όπως είναι στο χειρόγραφο, με την ορθογραφία του, χωρίς παρεμβάσεις ή διορθώσεις.

199 Διονύσης Ν. Μουσμούτης

Φίλιππος: Μεγάρι και μάλιστα δια τέτοιες περίστασες, αλλά πρέπει να  τον ξυπνήσετε επειδή τώρα θα έλθη ο δον Ροδρίγος. Γεώργιος: Εκείνος ξερένεται μάλιστα επολιόρα23 οπού επήγα έκανε ένα  ρουθουνιτό24 οπού λες και εξεστέραε την προσκεφαλάδα.25 Φίλιππος: Ας… είναι πηγαίνετε και κάμετε ότι θέλετε… διότι τώρα που θα  έλθη ο ιατρός θα μιλήσουμε. (Φεύγουν ο Αρτούσιος και Γεώργιος)

Σκηνή Γ΄ Φίλιππος μόνος Φίλιππος: (Εκβάζων μίαν γραφήν) Δεν ηξεύρω πώς να την ξεμπερδεύσω  με ετούτον τον Αλφόνσο, είμαι εις μεγάλην ανησυχίαν,  κύτταξέ τι μου γράφει… Τώρα που θα έρθη και ο δον Ροδρίγος να του το ειπώ να ειδούμε τι θα κάνουμε… Σα μου φαίνεται ν’  άρχεται. Νάτος.

Σκηνή Δ΄ Δον Ροδρίγος και ο αυτός Φίλιππος: Καλώς τον ιατρό. Ροδρίγος: Γιάσου Φιλιππάκη. Φίλιππος: Καλή ημέρα σορ Δετόρο… ήλθες μες την ώρα οπού ήθελε να  σου ειπώ κάτι για τον Αλφόνσο. Ροδρίγος: Μα δεν θα έλθη σήμερον; Φίλιππος: Ναι… άκουσε λοιπόν κι ύστερα πες μου ότι θέλεις… Ηξεύρεις καλά ότι ο Αλφόνσος υπήγεν να σπουδάζη δια Ιατρός εις Φλωρεντίαν, και καθώς ηξεύρεις καλλίτερα από εμέ ο πατέρας του δεν του στέλνει παρά 15 τάλληρα τον μήνα… εις την αρχήν δια έξω, οκτώ μήνες μαθημένος από ετούτη την τζιγκουνία που είναι εδώ μέσα, απερνούσε, αλλά έπειτα του ασηκωθήκανε τα μυαλά του, δεν του έσωναν, και ήρχισε να δανείζεται τώρα είναι έξη χρόνοι, ας μη βάλουμε τον πρώτο, ώστε οπού είναι καθώς μου γράφει, και ως θέλεις εδώ 7 χιλιάδες τάλληρα χρέη (δίδοντάς του την γραφήν). Ιδού ειδές.

23. επολυώρα = πριν από λίγο 24. ρουθουνιτό = ροχαλιτό 25. προσκεφαλάδα = μαξιλάρι

200 ΑΝ ΈΚΔΟΤΗ ΜΟΝΌΠΡΑΚΤΗ ΚΩΜΩΔΊΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΊΟΥ Π. ΣΤΕΦΆΝΟΥ

Ροδρίγος: Τι ακούω…. (κυττάζων το γράμμα). Ω… Και (θαυμασμένος) 7 χιλιάδες τάλληρα, που στον άνεμο τα εξόδιασε. Φίλιππος: Καλά γυρεύεις… και από ότι άκουσα και μου είπανε άνθρωποι οπού ήλθανε από εκεί δεν είναι τίποτες από αυτόν, είναι ένα γαϊδούρι από τα πρώτα, δεν ηξεύρει τι του γένεται. Ροδρίγος: Και λες… Φίλιππος: Ω βέβαια Ροδρίγος: Καλή νύκτα δον Ροβέρτο μου που τα εφύλαες, δεν εβόλιε καλύτερα να σου τα σκοτώση ο μονάκριβός σου. Φίλιππος: Τέλος πάντων ας μη χάνωμεν καιρόν… συμβούλευσέ με τι να κάνουμε πώς να του το φανερώσουμε του δον Ροβέρτου. Ροδρίγος: Να του το φανερώσουμε… πρέπει ετότες να έχουμε τρούπες εις τον τοίχον δια να κρυφτούμε. (Ακούετε κάποιος ότι βήχει) Φίλιππος: Ακουτόνε έρχεται, άλλαξε κουβέντα.

Σκηνή Ε΄ Δον Ροβέρτος και λοιποί Ροβέρτος: Kαλή ημέρα σορ Ντοτόρο, καλή μέρα Φιλιππάκη. Ροδρίγος: Σε προσκυνώ. Φίλιππος: Καλώς εξύπνησες. Ροβέρτος: Ήρθα αδρεφέ γιατί είσασθε εδώ μέσα να μη σας αφήσω μοναχούς έως όπου ο Αρτούσιος να συγυρίση την κάμαρά μου και έπειτα να μου κάμη τα γένεια. Ροδρίγος: (Προς τον Φίλιππον) Αδά ο δούλος του κάνει τα γένεια. Φίλιππος: (Προς τον Ροδρίγον) Βέβαια δεν το ξέρης για να μην πλερώση. Ροδρίγος: Μέγας είσαι θεέ μου. Ροβέρτος: Σήμερα ακαρτερούμε και τον Αλφόνσο μου οπού θα έλθη από τζι φραγγιές. Μου φαίνεται Φιλιππάκη ότι θα ξέρη καλά την γιατρο[σ]σύνη εις ούλα τα ύστερα θα ηξεύρη να πιάνη το πόρτζο26 και ας φαίνεται λίγο (βήχει). Φίλιππος: Μια χαρά θα επίτυχε. Ροβέρτος: Τι θα εξύστηκε; Φίλιππος: Όχι… λέγω θα επίτυχε. (Ακούεται βρόντος ως να ετζακίστηκε τίποτες)

26. πόρτζο, πόρτσο = σφιγμός

201 Διονύσης Ν. Μουσμούτης

Ροβέρτος: Ω… ω… συφορά… οϊμέ… συφορά μου… πη… γαίνετε να ειδήτε μου την κάμανε κάτι ετζακίσανε. (O Φίλιππος φεύγει και ο Ροδρίγος τον ακολουθεί)

Σκηνή ΣΤ΄ Δον Ροδρίγος μόνος Ροδρίγος: Παράξενο… γύρευε τι συμφορές θα έκαμε εκείνος. Νέος ακούτε 7 χιλιάδες τάλληρα πώς να κάμουμε… ας ιδούμε…

Σκηνή Ζ΄ Φίλιππος και ο αυτός Ροδρίγος: Τι ετζακίσθηκε; Φίλιππος: Τίποτες, δύο κούπες από εκείνες ταις χοντραίς που είναι παμπάλιες· ας είναι δια αυτά δεν μας μέλει, να ιδούμε να φτιάσουμε αυτή την δουλιά. Ροδρίγος: Αλλά πως; Εγώ δεν ευρίσκω κανένα μέσον (ακούετε πάτημα). Άκου έρχεται! Φίλιππος: Στο διάολο παλιόγερε.

Σκηνή Η΄ Δον Ροβέρτος και λοιποί Ροβέρτος: Ανάθεμά τους μου ετζακίσανε ταις δυό καλλίτερες κούπ[π]ες που έπινε ο μακαρίτης ο νόννος27 μου και η συγχωρεμένη η κυρούλα28 μου. Ροδρίγος: (Προς τον Φίλιππον) Δεν θα εύρωμεν ώρα να συνομιλήσω με με ετούτον. Φίλιππος: Όχι, γιατί είπα του Αρτουσίου να έλθη γλήγορα να του κάμη τα γένια. Ροβέρτος: Δεν βλέπω την ώραν να ειδώ τον Αλφόνσο μου, τι καλός που θε να εγίνηκε. Ροδρίγος: Α! βέβαια… (καθ’ εαυτόν) 7 χιλιάδες σκαπτές. Ροβέρτος: Τουλάχιστον δεν θα έχουμε χρεία για Γιατρό αν τύχη η περίστασι. Φίλιππος: Για να μην πλερώσης (καθ’ εαυτόν).

27. νόννος = παππούς 28. κυρούλα = σύζυγος

202 ΑΝ ΈΚΔΟΤΗ ΜΟΝΌΠΡΑΚΤΗ ΚΩΜΩΔΊΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΊΟΥ Π. ΣΤΕΦΆΝΟΥ

Σκηνή Θ΄ Αρτούσιος και λοιποί Αρτούσιος: Εδώ είμαι έτοιμος να σου κάμω τα γένια. Ροβέρτος: Τώρα έρχουμε… α με συμπαθάτε για ολίγο έως που να μου κάμουν τα γένια και να ενδυθώ (φεύγει).

Σκηνή Ι΄ Δον Ροδρίγος και Φίλιππος Ροδρίγος: Εγώ δεν βλέπω κανένα μέσον. Φίλιππος: Ούτε εγώ ευρίσκω! Ροδρίγος: Μα εκείνο που μου χαλάει το μυαλό είναι που δεν ηξεύρω αν ευρέθη κανείς να του το ειπή. Φίλιππος: Εγώ βέβαια δεν κάμνω τούτην την χάριν του Αλφόνσου. Ροδρίγος: Ούτε εγώ… Αν ήξευρα ότι μου έλεγαν ότι θα με κάνουν δούκα, δεν το έλεγα. Φίλιππος: (υπάγει προς την θύρα) Γεώργιε, Γεώργιε. Ροδρίγος: Τι θέλεις; Φίλιππος: Να μηνύσω του Αρτούσιου όσον το δυνατόν να βαστάξη τον γέρο δια να έχουμε καιρό να συνομιλήσωμεν. Ροδρίγος: Καλά λέγεις.

Σκηνή ΙΑ΄ Γεώργιος και λοιποί Γεώργιος: Μου εμιλήσατε! Φίλιππος: Ναι! Γεώργιος: Εδώ είμαι. Φίλιππος: Να σου ειπώ· ειπές κρυφά του Αρτούσιου όσον ημπορέση να βαστάξη τον δον Ροβέρτο, διότι έχουμε να μιλήσουμε με τον δον Ροδρίγο. Γεώργιος: Καλά (φεύγει). Ροδρίγος: Τώρα πάει καλά… Φίλιππος: Κακά, ψυχρά και ανάποδα… δεν ηξεύρω που θα τελειώση η υπόθεσις. Ροδρίγος: Και εγώ δεν ηξεύρω πως θα σκάση η σφεντόνα (ακούετε πάτημα και ανοίγει η θύρα). Φίλιππος: Κάποιος έρχεται… ποίος είναι.

203 Διονύσης Ν. Μουσμούτης

Σκηνή ΙΒ΄ (Αλφόσος διπλωμένος εμβαίνει αγάλι ώστε να μην ακουσθή) Ροδρίγος: Πως… καλέ ο Αλφόνσος είσαι… Αλφόνσος: Ναι, εγώ ο ίδιος… σιωπώ… Φίλιππος: (Αγκαλιάζοντάς τον τον φιλεί). Γιάσου Αλφόνσο μου καλώς ήλθες πως έτζι ενωρίς. Αλφόνσος: Ο Πατέρας μου κοιμάται; Φίλιππος: Όχι κάμνει το γεύμα του. Αλφόνσος: Πώς να κάμω την έπαθα; Ροδρίγος: Παιδί μου να σου τα κοντολογάω δεν είσαι παρά για δέσιμο που στον άνεμο εξόδευσες τόσα, τι έκαμες. Αλφόνσος: Άφησέ με Ιατρέ… Ύστερή μου γνώση να σε είχα πρώτα, εις τα ύστερα το εμετανόησα αλλά ήτον πολύ αργά! Φίλιππος: Αμή που δεν ευρίσκομεν μέσον να το ειπούμεν του Πατρός σου. Ροδρίγος: Δι’ όσα και αν εκάμαμεν δεν ευρίσκουμεν τι να του πλέξουμε. Αλφόνσος: Το ίδιο και εγώ δι’ όσα και αν έκαμα και εστοχάσθηκα δεν εύρηκα. Ροδρίγος: Αλλά το καλλίτερο· εξαστόχησα29 πως έφθασες εις τας 8 τώρα ενώ ημείς σε επεριμέναμεν εις τας 5. Αλφόνσος: Διότι έκαμα ποτέ χθες εις τας 8 έφθασα εις την Αγκώνην και σήμερον πρωτού να χαράξη επήρα ένα άλογο και έφθασα όσον το γρηγορώτερον ημπορούσα δια να εύρω κοιμώμενον τον πατέρα μου. Φίλιππος: Και να κάμης τι; Αλφόνσος: Δια να ημπορέσω να σε ανταμώσω.

Σκηνή ΙΓ΄ Γεώργιος και λοιποί Γεώργιος: Σας ειδοποιώ ότι ο δον Ροβέρτος είναι έτοιμος να έλθη έξω. Φίλιππος: Γιάσου. Γεώργιος: Ω αφέντη καλώς εκόπιασες, τι κάνεις, πως έτζι ενωρίς. Αλφόνσος: Για σου Γεώργιε (σιωπή) Γεώργιος: Σας προσκυνώ (φεύγει) Φίλιππος: Δεν είναι άλλο παρά να φύγης, και όταν εμβή ο Πατήρ σου να κάμης ότι ήλθες εκείνην την στιγμήν.

29. ξαστοχάω = λησμονώ

204 ΑΝ ΈΚΔΟΤΗ ΜΟΝΌΠΡΑΚΤΗ ΚΩΜΩΔΊΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΊΟΥ Π. ΣΤΕΦΆΝΟΥ

Ροδρίγος: Και τι να του ειπώ. Αλφόνσος: Του λέγω ότι ημπορέσω και ότι με φωτίσει ο Θεός (υψόνων τους οφθαλμούς του) θεέ μου δόσε μου ψυχήν και καρδίαν να βαστάξω (φεύγει). Ροδρίγος: Είδες πόσον αχνός είναι. Φίλιππος: Ναι και παραπολύ.

Σκηνή ΙΔ΄ Δον Ροβέρτος και λοιποί Ροβέρτος: Εθαραπάϊκα30 να σου πω την αλήθεια οπού ενδύθηκα και έκαμα το γεύμα μου. Φίλιππος: Βέβαια η πάστρα31 είναι ένα μεγάλο πράγμα εις τον άνθρωπον (Ακούεται κτύπος εις την θύραν και πηγαίνει ο Φίλιππος) Ροβέρτος: Ποίος να ήταν. Ροδρίγος: Α, δεν ξέρω

Σκηνή ΙΕ΄ Φίλιππος Και λοιποί έπειτα ο Αλφόνσος Φίλιππος: (Προς τον Ροβέρτον) Έρχομαι να σου δώσω μια καλή είδησι, ήλθε ο υιός σου Αλφόνσος. Ροβέρτος: Πως… πότε! Φίλιππος: Τώρα! Ροδρίγος: Ω, καλώς ήλθε. Αλφόνσος: (Εμβαίνει) Πατέρα καλώς σε εύρηκα σε προσκυνώ (τον αγκαλιάζει και τον φιλεί). Ροβέρτος: Γιάσου παιδί μου, γιάσου Αλφόνσο μου, πως έτζι γρήγορα μας ήλθες, εγώ σε επερίμενα εις τας 5. Αλφόνσος: Ε, όσον το δυνατόν επροσπάθησα να φθάσω το εγρηγορότερον. Ροβέρτος: Ίσως επλήρωσες περισσότερον. Φίλιππος: Όχι διόλου· αλλά το χειρότερον είναι (σκέπτεται). Ροβέρτος: Τι! Φίλιππος: Ο Θεός βοηθός! Ροδρίγος: Ελύθηκα Αλφόνσος: Το χειρότερο είναι που μου έτυχε μία δυστυχία.

30. εθαραπάϊκα = ευχαριστήθηκα 31. πάστρα = καθαριότης

205 Διονύσης Ν. Μουσμούτης

Ροβέρτος: (Θαυμασμένος) Δυστυχία!!!! Ροδρίγος: Να είχα τρούπα να κρυφτώ! Ροβέρτος: Λέγε τι δυστυχία!!!! Αλφόνσος: Η δυστυχία οπού μου έτυχε είναι αυτή… Από τα 15 δίστηλα που μου έστελνες τον μήνα οικονομούσα τα πέντε και έως τώρα που ήθελα να έλθω εμαζώχθησαν 7 χιλιάδες τάλληρα. Ροβέρτος: Επτά χιλιάδες! Αλφόνσος: Απεφάσισα λοιπόν να αποκτήσω ένα πράγμα το οποίον ήθελεν είναι πολύ δυσεύρετον. Ροβέρτος: Που είναι, που το έχεις. Αλφόνσος: Δεν το έχω· απερνούσα μίαν ημέραν από ένα εργαστήριον και είδα μίαν ταμβακοθήκην χρυσήν και γεμάτην πολυτίμους πέτρας τόσον μέσα όσον και απέξω, ηθέλησα λοιπόν να την αγοράσω και τωόντι μου την εμπιστεύθη ο οικοκύρης της. Έτυχε λοιπόν κατά δυστυχίαν ώστε εις το ξενοδοχείον όπου εκαθόμουν, ήλθαν οκτώ ημέρας πριν να φύγω, ήλθαν… Ροβέρτος: Τι… τι… τι… τι… Αλφόνσος: Κλε… Ροβέρτος: Τι… Φίλιππος: Ω… συμφορά… Ροδρίγος: Καλή νύκτα δον Ροβέρτο! Αλφόνσος: Κλέπται και μου έκλεψαν την ταμβακοθήκην και τα χρήματα επτά (7) χιλιάδες. Ροβέρτος: (τρέμων) 7 χι… λι… άδες… πως…!!!! Αλφόνσος: Και τώρα ο οικοκύρης της δεν με εμπιστεύθη και μου έδωκε και με ακολούθησαν 10 στρατιώται, οίτινες περιμένουν να τους δώσω τας 7 χιλιάδας τα χρήματα. Ροβέρτος: (τρέμων) Πως δεν είχες πληρώσει. Αλφόνσος: (κλαίων) Όχι… και αν δεν παραδώσω τα χρήματα εις τους στρατιώτας, είμαι δια τας φυλακάς της Φλωρεντίας. Φίλιππος: (καθ’ εαυτόν) Λέγει ψέμματα με ουρές! Ροδρίγος: Τα ζωγραφίζει λες και έγιναν. Ροβέρτος: (τρέμων περισσότερον) Ώστε οπού πρέπει να τα πληρώσω εγώ. Αλφόνσος: Όπως θέλετε. Φίλιππος: Γεώργιε… Αρτούσιε…

206 ΑΝ ΈΚΔΟΤΗ ΜΟΝΌΠΡΑΚΤΗ ΚΩΜΩΔΊΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΊΟΥ Π. ΣΤΕΦΆΝΟΥ

Σκηνή ΙΣΤ΄ Γεώργιος, Αρτούσιος και λοιποί Γεώργιος: (μαζί με τον Αρτούσιο) Τι προστάζετε; Αρτούσιος: Ροβέρτος: (ακόμη τρέμων) Πιάσετέ με να υπάγω εις το δωμάτιον μου (Ο Γεώργιος και ο Αρτούσιος τον στηρίζουν εις τους ώμους και φεύγουν).

Σκηνή ΙΖ΄ Αλφόνσος, Ροδρίγος και Φίλιππος Αλφόνσος: Πάει καλά. Φίλιππος: Μου φαίνεται ψέμματα. Αλφόνσος: Σας άρεσε! Ροδρίγος: Δεν το πιστεύω ακόμη· αλλ’ ο Θεός να κάμη μην του έρθη τίποτε. Φίλιππος: Ο Θεός βοηθός.

ΣΚΗΝΗ ΙΣΤ΄ και τελευταία (Ο Ροβέρτος στηριγμένος από τον Αρτούσιον και Γεώργιον βαστεί μίαν σακκούλαν με χρήματα και λοιποί) Ροδρίγος: (καθ’ εαυτόν) Τα έσκασε ο Γέρος. Αλφόνσος: (καθ’ εαυτόν) Αναπόλπιστα!32 Φίλιππος: (ομοίως) Πως τα έπλασε! Αλφόνσος: Πατέρα μου σου είμαι πολύ ευγνώμων, από σε κρέμαται η ελευθερία μου. (Ο Ροβέρτος τρέμων του εγχειρίζει τα χρήματα και του λέγει) Ροβέρτος: Ιδού… Αλφόνσε… υιέ μου (πίπτει λειποθυμισμένος και αναίσθητος εις μίαν καθήκλαν, οι Αλφόνσος, Ροδρίγος και Φίλιππος τον πιάνουν). Φίλιππος: Αυτά έχει η άκρα φιλαργυρία. Ροδρίγος: Η υπεβολή δεν μένει ατιμώρητος.

Τέλος του ποιήματος.

32. Αναπόλπιστα = ανέλπιστα

207 Διονύσης Ν. Μουσμούτης

208 ΑΝ ΈΚΔΟΤΗ ΜΟΝΌΠΡΑΚΤΗ ΚΩΜΩΔΊΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΊΟΥ Π. ΣΤΕΦΆΝΟΥ

209 Διονύσης Ν. Μουσμούτης

210 Γεράσιμος Δ. Παγκράτης

Πολιτισμός και Κοινωνία στα νησιά του Ιονίου Πελάγους κατά τους Ναπολεόντειους Χρόνους

Στο τέλος του 18ου αι. τα νησιά του Ιονίου Πελάγους βίωσαν, όπως και μεγάλο μέρος του ευρωπαϊκού κόσμου, εξελίξεις που υπερβαίνουν κατά πολύ το επίπεδο της πολιτικής αλλαγής. Και τούτο καθώς συνδέονται με μεταβάσεις σε ποικίλα πεδία, αποτέλεσμα, εν πολλοίς, της διείσδυσης στα νησιά των ιδεών του διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης, και μάλιστα με τρόπο άμεσο, δηλ. από τους ίδιους του Γάλλους Δημοκρατικούς (1797-99). Για τα ζητήματα αυτά υπάρχει ήδη μια σημαντική βιβλιογραφία με έργα είτε εξειδικευμένα σε επιμέρους θεματικές είτε συνθετικά. Η παρούσα συμβολή θα μπορούσε να ενταχθεί στη δεύτερη κατηγορία, καθώς συνιστά μια απόπειρα επαν-αφήγησης των εξελίξεων που έλαβαν χώρα στις επτανησιακές κοινωνίες στο κοινωνικό και το διανοητικό επίπεδο κατά τη λεγόμενη ώριμη φάση των Ελληνικών Φώτων (μεταξύ 1774 και 1821)1. Στα κεντρικά ζητούμενα της πραγμάτευσης που ακολουθεί, η οποία βασίζεται σε παλιές και νέες συμβολές2, περιλαμβάνεται αφενός η αναζήτηση του περιεχομένου του επτανησιακού διαφωτισμού, γενικά, αλλά και ειδικότερα, σε σχέση δηλ. με τις κοινωνικές του διαστάσεις, και αφετέρου ο εντοπισμός των συγκλίσεων και των αποκλίσεων από τα ευρωπαϊκά και αντίστοιχα αναταλικομεσογειακά παραδείγματα. Για την πραγμάτωση αυτών των στόχων εξετάζονται εδώ αντιπροσωπευτικά πεδία εκδήλωσης του πνεύματος στον επτανησιακό χώρο, όπως η φιλοσοφία, η λογοτεχνία, η ιστορία και η ζωγραφική, όπου, σύμφωνα με τον Π. Κιτρομηλίδη, μπορεί να εντοπιστεί το πολιτιστικό πλαίσιο του επτανησιακού διαφωτισμού3.

Ι. Φιλοσοφία Η επτανησιακή είναι λοιπόν μία από τις όψεις του νεοελληνικού

1. Υιοθετήσαμε εδώ το χρονικό πλαίσιο που πρότεινε ο Κωνσταντίνος Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτι- σμός, Ερμής, Αθήνα, 1983, σελ. 1, όπως αυτό εμπλουτίστηκε από την Ά. Ταμπάκη, Περί νεοελληνικού διαφω- τισμού. Ρεύματα ιδεών και δίαυλοι επικοινωνίας με τη δυτική σκέψη, Ergo, Αθήνα, 2004, σελ. 31 κ.εξ. 2. Βλ. σε Ταμπάκη, Περί νεοελληνικού διαφωτισμού, σελ. 16-20. Π. Κιτρομηλίδης, Επτανησιακός Διαφωτι- σμός: τα όρια της ιδιομορφίας, σε «Πρακτικά Ζ΄ Πανιονίου Συνεδρίου (Λευκάδα, 26-30 Μαΐου 2002), Πρώτο Τμήμα, Ζητήματα Πολιτισμικής Ιστορίας», Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα, 2004, σελ. 241-257. 3. Π. Κιτρομηλίδης, Επτανησιακός Διαφωτισμός: τα όρια της ιδιομορφίας, σελ. 242.

211 Γεράσιμος Δ. Παγκράτης

διαφωτισμού, ή για να το θέσουμε διαφορετικά, μία από τις ιδιομορφίες που χαρακτηρίζουν το νεοελληνικό φαινόμενο στις γεωγραφικές και άλλες διαστάσεις του. Ένα από τα διακριτά γνωρίσματα του Ιόνιου διαφωτισμού είναι ο χρόνος εκδήλωσής του. Οι Ιόνιοι, λόγω της πρόσβασης των μελών των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων στις πνευματικές ζυμώσεις της Ιταλικής χερσονήσου με τις σπουδές τους σε ιταλικά εκπαιδευτήρια και πανεπιστήμια και ατομικές έρευνες σε ιταλικές βιβλιοθήκες και αρχεία, έρχονταν σε άμεση επαφή με τις νέες ιδέες4. Γνωρίζουμε, εξάλλου, σήμερα, μέσα από την ανασυγκρότηση ορισμένων από τις ιδιωτικές βιβλιοθήκες της Κέρκυρας, ότι τα έργα του Διαφωτισμού, ιταλικού και ευρωπαϊκού, μεταφρασμένα κατά κύριο λόγο στην ιταλική, έφταναν στα σπίτια των Επτανησίων σχεδόν αμέσως μετά τη δημοσίευσή τους5. Στη Ζάκυνθο, σημαντικό ρόλο στην εισαγωγή των νέων ιδεών διαδραμάτισε ο Αντώνιος Κατήφορος, πρωτοπαπάς της τοπικής ορθόδοξης εκκλησίας με σπουδές στην Ιταλία, διδασκαλία στο Φλαγγινιανό Φροντιστήριο της Βενετίας και πολυάριθμα ταξίδια στη Δυτική Ευρώπη, όπου γνώρισε το έργο του Τζων Λοκ. Ο Κατήφορος υπήρξε συγγραφέας λεξικογραφικών μελετών, φιλοσοφικών κειμένων, της βιογραφίας του Μεγάλου Πέτρου, αλλά και ποιημάτων γραμμένων στην ιταλική, την αρχαία και δημώδη ελληνική, και τη λατινική. Με το έργο του Γραμματική ελληνική ακριβεστάτη (Βενετία, 1734), υποστήριξε την αναμόρφωση της ελληνικής παιδείας και εισήγαγε τη διάκριση μεταξύ επιστήμης και θρησκείας6. Η διάκριση αυτή άνοιξε τον δρόμο στις ιδέες του διαφωτισμού, στον οποίο κινήθηκαν ο Βικέντιος Δαμοδός (1700-52) από τα Χαβριάτα της Κεφαλονιάς, και ο Ευγένιος Βούλγαρης (1716-1806) από την Κέρκυρα. Ο Δαμοδός, μαθητής του Κατήφορου στο Φλαγγινιανό Φροντιστήριο της Βενετίας (1716-19) και διδάκτωρ της νομικής του Πανεπιστημίου της Πάδοβας (1721), θεωρείται ένας από τους ανακαινιστές της νεοελληνικής φιλοσοφίας. Το 1721 ίδρυσε σχολή στα Χαβριάτα της Κεφαλονιάς, όπου δίδαξε γενικές αρχές Φιλοσοφίας. Στα κείμενά του, γραμμένα στην «απλή γλώσσα», είναι ευδιάκριτη

4. Π. Κιτρομηλίδης, Επτανησιακός Διαφωτισμός: τα όρια της ιδιομορφίας, σελ. 245-248. 5. Π. Τζιβάρα, Η εκπαίδευση στο Ιόνιο την περίοδο της βενετικής κυριαρχίας. Εγγραμματοσύνη και λογιοσύ- νη των Βενετών υπηκόων τον 18ο αιώνα, σε «Πρακτικά Θ΄ Πανιονίου Συνεδρίου (Παξοί, 26-30 Μαΐου 2010)», Εταιρεία Παξινών Μελετών, τ. 2, Παξοί, 2014, σελ. 286-287. Βλ. επίσης σε Δημαράς, Το σχήμα του Διαφωτι- σμού, «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», Εκδοτική Αθηνών, τ. ΙΑ΄. Αθήνα, 1975, σελ. 338. 6. Α. Καραθανάσης, Η Φλαγγίνειος Σχολή της Βενετίας, Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1975, σελ. 122. Π. Κιτρομηλί- δης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, MIET, Αθήνα, 1996, σελ. 48-50.

212 ΠΟΛΙΤΙΣΜ ΌΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΊΑ ΣΤΑ ΝΗΣΙΆ ΤΟΥ ΙΟΝΊΟΥ ΠΕΛΆΓΟΥΣ ΚΑΤΆ ΤΟΥΣ ΝΑΠΟΛΕΌΝΤΕΙΟΥΣ ΧΡΌΝΟΥΣ

η μετατόπιση από τη λογική και τη φυσική στην ηθική, ενώ γίνεται σταθερή επίκληση στον ορθολογισμό, ως ειδοποιός διαφορά «μεταξύ της μεταφυσικής και της θρησκείας, που στηριζόταν στην αποκάλυψη»7. Ο ρόλος του επικεφαλής του διαφωτισμού στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο αποδίδεται στον Κερκυραίο Ευγένιο Βούλγαρη (1716-1806). Ιερωμένος, πολυμαθής και ικανός σε ποικίλα πεδία της επιστήμης, βρισκόταν σε σταθερή κίνηση (Γιάννενα, Άγιο Όρος, Κωνσταντινούπολη), αντίθετα με τον Δαμοδό. Η σύγκρουσή του με τους συντηρητικούς κύκλους στην Πατριαρχική Ακαδημία της Κωνσταντινούπολης τον οδήγησε στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, από εκεί στη Γερμανία και από το 1775 στη Ρωσία, όπου απεβίωσε το 18068. Ο διαφωτισμός του Βούλγαρη, βασισμένος στη γνωσιολογική διάκριση της Φιλοσοφίας από τη Θεολογία, παρέμεινε θρησκευτικά μετριοπαθής και δεν αμφισβήτησε την εγκυρότητα της αποκάλυψης ως πηγή γνώσης. Παρά τις επιρροές που δέχτηκε ο Βούλγαρης από τον διαφωτισμό, το περίγραμμα της σκέψης του το προσδιόριζαν η ορθόδοξη παράδοση και το ορθόδοξο δόγμα, στάση που συνδέεται με την πολιτισμική παρακαταθήκη της ορθόδοξης κοινοπολιτείας, όπως αυτή εγκολπώθηκε στα τέλη του 18ου αι. από τις πολιτικές και διανοητικές ελίτ της τσαρικής Ρωσίας9. Στο γλωσσικό ζήτημα ο Βούλγαρης διαφοροποιήθηκε από τον Κατήφορο και τον Δαμοδό, καθώς και από άλλους εκπροσώπους του θρησκευτικού ουμανισμού που είχαν υιοθετήσει τη δημώδη ελληνική. Θεωρώντας τη δημώδη ακατάλληλη να εκφράσει υψηλά νοήματα, επέλεξε τον τεχνητό γλωσσικό αρχαϊσμό, επιλογή που προσέδωσε στον διαφωτισμό του έναν αριστοκρατικό τόνο, για τον οποίο αργότερα θα δεχόταν κριτική10. Με το σύνολο των έργων του δηλώνει τη σταθερή προσήλωσή του στις αρχές της Ορθοδοξίας, την

7. Β. Σταμάτη, Ο Βικέντιος Δαμοδός. Βιογραφία-εργογραφία, 1700-1754, MIET, Αθήνα, 1998. Βλ. επίσης σε π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, σελ. 50-53. 8. Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, σελ. 53-56. Για τον Βούλγαρη βλ. επίσης σε Stephen K. Batalden, Catherine II’s Greek Prelate: Eugenios Voulgaris in Russia, 1771–1806, Columbia University Press, Νέα Υόρκη, 1982. Gregory L. Bruess, Religion, Identity and Empire: A Greek Archbishop in the Russia of Catherine the Great, Columbia University Press, Νέα Υόρκη, 1997. Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη (επιμ.), «Ευγένιος Βούλ- γαρης. Πρακτικά Συνεδρίου, Κέρκυρα, 1-3 Δεκεμβρίου 2006», Κανάκης, Αθήνα 2009. Efthymios Nicolaidis, Science and Eastern Orthodoxy. From the Greek Fathers to the Age of Globalization, John Hopkins University Press, Βαλτιμόρη, 2011, σελ. 155-159. 9. Π. Κιτρομηλίδης, Από την ορθόδοξη κοινοπολιτεία στις εθνικές κοινότητες, «Τα Ιστορικά», τ. 6/10, 1989, σελ. 29-46. Για το θέμα αυτό βλ. επίσης σε Bruess, Religion, Identity and Empire, κεφ. 2. 10. Κ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, σελ. 16-17.

213 Γεράσιμος Δ. Παγκράτης

αποδοκιμασία της επεκτατικής πολιτικής της Ρώμης και την πρόσδεσή του στη ρωσική πολιτική11. Σε δρόμους παράλληλους με τον Βούλγαρη κινήθηκε, μέχρι ενός σημείου, ο επίσης Κερκυραίος Νικηφόρος Θεοτόκης (1731-1800). Εντάχθηκε από νωρίς στις τάξεις του κλήρου, αφού πρώτα σπούδασε ιατρική, μαθηματικά και φυσική στην Πάντοβα και την Μπολόνια. Το έργο του Στοιχεία Φυσικής, πολύ κοντά στη Νευτώνεια φυσική, καθρεφτίζει την εμπιστοσύνη του στη φιλελεύθερη προδιάθεση του διαφωτισμού και την επιδίωξή του για αναβάθμιση της ελληνικής παιδείας μέσω του νέου επιστημονικού πνεύματος. Η διδασκαλία του στην Κέρκυρα, την Κωνσταντινούπολη και την ηγεμονική ακαδημία του Ιασίου προκάλεσε την αντίδραση των συντηρητικών λογίων, πράγμα που συνέβη και στον Βούλγαρη12. Ο Θεοτόκης διαφοροποιήθηκε ωστόσο από τον Βούλγαρη σε δύο κύρια σημεία. Το πρώτο ήταν το γλωσσικό, όπου επέλεξε την απλή γλώσσα στο κύριο σώμα των έργων του, καθώς απέβλεπε στη σαφήνεια και στη διεύρυνση του σώματος των αποδεκτών του διαφωτισμού. Το δεύτερο πεδίο διαφοροποίησης των δύο ανδρών ήταν η αποδοχή από τον Θεοτόκη του ηλιοκεντρισμού, τον οποίον στα τέλη του 18ου αι. δεν είχε ακόμη αποδεχτεί η Ορθόδοξη Εκκλησία13.

ΙΙ. Λογοτεχνία Η Λογοτεχνία είναι μια θεματική καλά μελετημένη. Επιπλέον η θεματολογία και τα μέσα που χρησιμοποιεί αυτό το κειμενικό είδος επιτρέπουν να διακρίνει κανείς τις ιδεολογικές και κοινωνικές αντιλήψεις των συγγραφέων και τις απηχήσεις της επικαιρότητας. Τη λογοτεχνική δραστηριότητα των Επτανησίων από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι. έως τα τέλη του 19ου αι. οι φιλόλογοι την εξετάζουν στο πλαίσιο των λεγόμενων προσολωμικών (όσων δηλ. προηγήθηκαν του Διονυσίου Σολωμού), ενός κύκλου προσώπων όχι απόλυτα ομοιογενούς, που έδρασαν σε μια εξαιρετικά πλούσια σε πνευματικές και ιδεολογικές ζυμώσεις

11. Κ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας, Ίκαρος, Αθή- να, 1987, 8η έκδοση, σελ. 136-139. Batalden, Catherine II’s Greek Prelate, σελ. 10-12 και κεφ. 7. Π. Κιτρομηλί- δης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, σελ. 65-70. Του ίδιου, Επτανησιακός Διαφωτισμός: τα όρια της ιδιομορφί- ας, σελ. 246 σημ. 11. 12. Κ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 136-139. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτι- σμός, σελ.. 65-70. Του ίδιου, Επτανησιακός Διαφωτισμός: τα όρια της ιδιομορφίας, σελ. 246 σημ. 11. Βλ. επί- σης σε Nicolaidis, Science and Eastern Orthodoxy, σελ. 158. Αναλυτικότερα για τον Ν. Θεοτόκη βλ. σε Bruess, Religion, Identity and Empire. 13. Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, σελ. 65-70. Nicolaidis, Science and Eastern Orthodoxy.

214 ΠΟΛΙΤΙΣΜ ΌΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΊΑ ΣΤΑ ΝΗΣΙΆ ΤΟΥ ΙΟΝΊΟΥ ΠΕΛΆΓΟΥΣ ΚΑΤΆ ΤΟΥΣ ΝΑΠΟΛΕΌΝΤΕΙΟΥΣ ΧΡΌΝΟΥΣ

εποχή, παράγοντας έργο, κυρίως ποιητικό, αλλά και μεταφραστικό, το οποίο χαρακτηρίζεται από πλουραλισμό, πολυτυπία και πειραματικό χαρακτήρα14. Στα κυρίαρχα στοιχεία του έργου των προσολωμικών ποιητών περιλαμβάνονται η επίδραση των φιλελεύθερων ιδεών, η χρήση της δημοτικής γλώσσας, ο εθνικός και εθνοκεντρικός χαρακτήρας κ.ά. Τους απασχόλησαν εξάλλου ζητήματα πολιτικά και κοινωνικά, θεματικές της αρκαδικής ποίησης, η αρχαιομάθεια, η αρχαιολατρεία κ.λπ. 15. Η ποίηση των προσολωμικών έχει φανερές επιρροές, ελληνικές (το δημοτικό τραγούδι και η κρητική λογοτεχνία) και ιταλικές, και προσλαμβάνουσες φιλοσοφικές. Συνιστά εν ολίγοις μια ποίηση που κατορθώνει να συναιρέσει (στον 19ο αι.) τον νεοκλασικισμό με τον ρομαντισμό (κυρίως τον γερμανικό), αξιοποιώντας μια καθαρή δημοτική γλώσσα. Το σύνολο σχεδόν όλων αυτών των θεματικών και τάσεων συναντώνται στο έργο του Αντωνίου Μαρτελάου (1754-1819), που από αυτή την άποψη θα μπορούσε να λειτουργήσει ως παράδειγμα αντιπροσωπευτικό των προσολωμικών. Γόνος αρχοντικής οικογένειας, αρχαιομαθής και ιταλομαθής, ασπάστηκε τις φιλελεύθερες ιδέες και επέδειξε κοινωνική ευαισθησία, ασκώντας παράλληλα κοινωνική κριτική, στοιχεία δηλωτικά της αντίληψής του για την ωρίμανση των συνθηκών που θα ευνοούσαν σημαντικές πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές. Ο Μαρτελάος στο έργο του δείχνεται αντιπροσωπευτικός και για έναν ακόμη λόγο: μέσα από ένα ιδιότυπο κράμα θρησκευτικότητας και επαναστατικότητας εκφράζει τον πατριωτισμό και την ελληνικότητά του, τάση που θα χαρακτηρίσει συνολικά τη λεγόμενη επτανησιακή ποιητική σχολή16. Ο Μαρτελάος και όσοι ανήκαν στον ίδιο κύκλο, την επιλογή της δημοτικής γλώσσας την υποστήριξαν θεωρητικά και ιδεολογικά, συνδέοντάς την με κοινωνικές αξιώσεις. Ο υπαινιγμός εδώ αναφέρεται στη διάκριση μεταξύ αστών και αριστοκρατών, διάκριση που για τα βενετικά Ιόνια δεν είναι απόλυτα ακριβής, με δεδομένο ότι αυτό που προσέδιδε την ιδιότητα του αριστοκράτη ήταν η ένταξη στην ιδιότητα του πολίτη και στο συμβούλιο της αστικής

14. Θ. Πυλαρινός, Επτανησιακή Σχολή, Σαββάλας, Αθήνα, 2003, σελ. 19-33. Βλ. επίσης σε Φαίδων Γ. Μπου- μπουλίδης, Προσολωμικοί ποιητές, Γρηγόρης, Αθήνα, 1990. 15. Θ. Πυλαρινός, Επτανησιακή Σχολή. Βλ. επίσης σε Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 229-233, 289-298. 16. Θ. Πυλαρινός, Η λογοτεχνική παραγωγή στα Επτάνησα στα χρόνια της Επτανήσου Πολιτείας, «Πρακτι- κά του συνεδρίου: Επτάνησος Πολιτεία (1800-1807). 200 χρόνια από την ίδρυσή της (1800-2000)», Αργοστό- λι, 28-31 Οκτωβρίου 2000», Εταιρεία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών, Αργοστόλι, 2003, σελ. 193 σημ. 46 κ.εξ.

215 Γεράσιμος Δ. Παγκράτης

κοινότητας (consiglio della comunità), καθώς και τα οφέλη που απέρρεαν από αυτήν. Η διάκριση αυτή έχει και γεωγραφικά χαρακτηριστικά, καθώς η δημοτική αξιοποιήθηκε κατά κύριο λόγο από τους Ζακύνθιους «civili» (κατοίκους της πόλης με προσόντα πολιτών, οι οποίοι δεν αποτελούσαν μέλη της αστικής κοινότητας), που διαφοροποιούνταν σε αυτό το σημείο από το αρχοντολόγιο, για το οποίο η ελληνική και, μάλιστα, η δημοτική φαίνεται πως εθεωρείτο κατάλληλη μόνο για τα λαϊκά στρώματα17. Είναι φανερή και τονίζεται η αντίθεση των Ζακύνθιων ποιητών με ομοτέχνους τους άλλων νησιών, όπως η Κέρκυρα, η οποία «αριστοκρατείτο», για τούτο και θεωρείται πως στην κερκυραϊκή λογοτεχνία επιβίωναν αρχαϊκότερα γλωσσικά σχήματα18.

ΙΙΙ. Ιστορία Στην ιστοριογραφία που παράγεται στον χώρο του Ιονίου η αρχαιότητα και η αρχαιογνωσία είχαν από νωρίς σημαντικό βάρος. Το αρχαιοελληνικό παρελθόν υπήρξε η αφετηρία ιστορικών έργων με τοπικό χαρακτήρα και χρονική έκταση που κάποτε έφτανε ως τις μέρες της συγγραφής. Οι συγγραφείς ανήκαν κατά κανόνα στους κύκλους των αρχόντων και ο λόγος τους μάλλον αναπόφευκτα βρισκόταν πολύ κοντά σ’ εκείνον των κυριάρχων. Το βασικό κείμενο στην κατηγορία αυτή είναι η Ιστορία της Κέρκυρας του Ανδρέα Μάρμορα (Andrea Marmora, Historia di Corfù, descritta da A.M., Βενετία 1672)19. Έργα όπως το παραπάνω μοιάζουν αρκετά με τα χρονικά, με ευδιάκριτες ορισμένες μεταξύ τους διαφορές. Στα ιστοριογραφικά κείμενα η γλώσσα δημοσίευσης ήταν κατά βάση η ιταλική. Επιπλέον, σε αυτά αξιοποιούνταν αρχειακές πηγές, τις οποίες οι συγγραφείς προσέγγιζαν κριτικά, δίνοντας έμφαση στις κανονικότητες και στον μακρό χρόνο. Αντίθετα, οι χρονογραφίες, συνδεδεμένες κατά κανόνα αλλά όχι απόλυτα με την εκκλησιαστική παράδοση, συντάσσονταν στην απλοελληνική για να φτάσουν σε μεγαλύτερα κοινά,

17. Γ. Τόλιας, Μετασχηματισμοί της επτανησιακής κοινωνίας κατά το τέλος της Ενετοκρατίας, «Πρακτικά του Ε΄ Διεθνούς Πανιονίου Συνεδρίου (Αργοστόλι – Ληξούρι, 17-21 Μαΐου 1986)», τ. 1, Εταιρεία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών, Αργοστόλι, 1989, σελ. 303. 18. Θ. Πυλαρινός, Επτανησιακή Σχολή, σελ. 19-33. 19. Δ. Αρβανιτάκης, Τάσεις στην ιστοριογραφία του Ιόνιου χώρου (17ος-αρχές 19ου αι.), «Πρακτικά Ζ΄ Πανιονί- ου Συνεδρίου (Λευκάδα, 26-30 Μαΐου 2002), Πρώτο Τμήμα, Ζητήματα Πολιτισμικής Ιστορίας», Εταιρεία Λευ- καδικών Μελετών, Αθήνα, 2004, σελ. 98-102. Για τον Μάρμορα βλ. επίσης σε N. Καραπιδάκης, H Κέρκυρα και οι Βενετοί: Ανάγνωση και δυναμική του αστικού χώρου, στο E. Concina - A. Νικηφόρου (επιμ.), Κέρκυρα: Ιστορία, αστική ζωή και αρχιτεκτονική (14ος-19ος αι.), Κορυφώ, Κέρκυρα, 1994, σελ. 41-48. Του ίδιου, Αντί του έθνους η πόλη. Η ιστορία πριν από τα Φώτα, «O Ερανιστής», τ. 21, 1997, σελ. 19-30.

216 ΠΟΛΙΤΙΣΜ ΌΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΊΑ ΣΤΑ ΝΗΣΙΆ ΤΟΥ ΙΟΝΊΟΥ ΠΕΛΆΓΟΥΣ ΚΑΤΆ ΤΟΥΣ ΝΑΠΟΛΕΌΝΤΕΙΟΥΣ ΧΡΌΝΟΥΣ

είχαν ύφος διδακτικό και καταπιάνονταν μ’ ένα άθροισμα γεγονότων τα οποία παρουσιάζονταν με χρονική σειρά. Στις χρονογραφίες ενδιέφερε το μοναδικό, το ξεχωριστό και το πρωτάκουστο, αλλά και το θαύμα, ενώ κινητήρια δύναμη των γεγονότων ήταν η Θεία Πρόνοια20, επίκληση που δεν λείπει και σε κείμενα ιστορίας21. Ελάχιστα άλλαξαν οι παραπάνω οπτικές στον αιώνα των Φώτων, με κάποιες εξαιρέσεις. Η αρχαιογνωσία και η αρχαιολατρεία ως απήχηση του αναγεννησιακού κλασικισμού και του ιταλικού νεοκλασικισμού υπήρξαν στοιχεία κυρίαρχα, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το έργο του καθολικού αρχιεπισκόπου Ζακύνθου και Κεφαλονιάς Balthassar Maria Remondini (1698- 1777) για τις αρχαιολογίες της Ζακύνθου22. Στις ίδιες κατευθύνσεις, με μικρές διαφορές, κινείται το έργο του Ζακύνθιου Νικόλαου Σέρρα23, πολύ κοντά στο έργο του Remondini, αλλά με μια διαφοροποίηση δηλωτική νεωτερικών επιρροών: το παρόν ως αντικείμενο μελέτης, μέσα από εκτενείς αναφορές σε ζητήματα οικονομίας, φορολογίας, παραγωγής, θεσμών, κοινωνικής διαστρωμάτωσης, κ.λπ. Μετά την πολιτειακή αλλαγή του 1797 στο ενδιαφέρον για το παρόν προστέθηκε η μελέτη του ιστορικού παρελθόντος ως βιωμένης εμπειρίας, με στόχους παιδευτικούς, κατά το παράδειγμα του Ρουσσώ. Το πρώτο έργο με αυτά τα χαρακτηριστικά γράφτηκε από τον «ρεπουμπλικάνο» Γεώργιο Παυλίνη από τα Κύθηρα24. Ο Παυλίνης, εξόριστος τη στιγμή της συγγραφής, περιγράφει στο βιβλίο τις εμπειρίες που ο ίδιος βίωσε από την άφιξη των Γάλλων Δημοκρατικών (1797) έως το τέλος του 1801, όταν συνειδητοποίησε

20. Τ. Σκλαβενίτης, Επτανησιακή Ιστοριογραφία και Γραμματολογία, 16ος-20ός αι. Παρουσίαση της θεματι- κής, «Πρακτικά Ζ΄ Πανιονίου Συνεδρίου (Λευκάδα, 26-30 Μαΐου 2002), Πρώτο Τμήμα, Ζητήματα Πολιτισμικής Ιστορίας», Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα, 2004, σελ. 83. Του ίδιου, Ιστοριογραφία και εθνικές συνει- δητοποιήσεις στο τέλος του 18ου αιώνα, στο Στ. Κακλαμάνης, Α. Καλοκαιρινός & Δ. Πολυχρονάκης (επιμ.), Λό- γος και χρόνος στη Νεοελληνική Γραμματεία (18ος-19ος αι.). Πρακτικά Συνεδρίου προς τιμήν του Αλέξη Πολίτη (Ρέθυμνο, 12-13 Απριλίου 2013), Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2015, σελ. 102. Βλ. επίσης σε Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 157-162. 21. Δ. Αρβανιτάκης, Τάσεις στην ιστοριογραφία του Ιόνιου χώρου, σελ. 99-100. 22. Δ. Αρβανιτάκης, Τάσεις στην ιστοριογραφία του Ιόνιου χώρου, σελ. 103-104. 23.����������� N. Serra, Storia antica e moderna del Zante, scritta già in Latino da Monsignore Baldassar Maria Remondini Bassanese, vescovo del Zante e di Cefalonia, ed ora tradotta in italiano e accresciuta di molte considerabili aggiunta da Niccolò Serra nobile zacintio. Ricopiata l’anno 1793. 24.������������� G. Paulini, Memorie storiche sulla fondazione della Republica Ionica, Corfu 1802. Αρβανιτάκης, Τάσεις στην ιστοριογραφία του Ιόνιου χώρου, σελ. 106-107.

217 Γεράσιμος Δ. Παγκράτης

ότι η Επτάνησος Πολιτεία δεν ήταν η δημοκρατία που ονειρευόταν αλλά μια επιστροφή «στο άχθος της σκλαβιάς»25. Την ίδια αντίληψη για την αξία της ιστορικής καταγραφής του παρόντος με στόχους παιδαγωγικούς μοιράζεται με τον Σέρρα και τον Παυλίνη ο Ζακύνθιος Παύλος Μερκάτης (1771-1854) στο έργο του Saggio storico e statistico (Μεσσίνα, 1811), όπου περιλαμβάνεται ως παράρτημα το Prospetto statistico generale dell’isola di Zante26. Ο Μερκάτης, σε σχέση με τον Σέρρα και τον Παυλίνη, προχώρησε ένα βήμα παραπέρα, καθώς, μετά από τη σύντομη ιστορική έκθεση γεγονότων, δημοσίευσε δεδομένα κοινωνικού και οικονομικού χαρακτήρα. Κατά την αντίληψή του η κατανόηση του παρόντος αποτελούσε προϋπόθεση για την αντιμετώπιση πρακτικών προβλημάτων και τη βελτίωση της καθημερινότητας, ιδέα που απηχεί την επίδραση του διαφωτισμού για τον ρόλο της επιστήμης στη ζωή των ανθρώπων27. Έργο εγγύτερο στη μορφή που θα λάμβανε η ακαδημαϊκή ιστορία από τον 19ου αι. και μετά παρήγαν Ιόνιοι, όπως ο Μαρίνος Πινιατώρος και ο Ανδρέας Μουστοξύδης. Επηρεασμένοι από τις ιδέες του φιλελευθερισμού, του κλασικισμού και του εθνισμού, κατέγραψαν στοιχεία του παρελθόντος, βασισμένοι σε πηγές που είχαν προσεγγίσει με όρους επιστημονικούς, και επεξεργάστηκαν το υλικό τους συνθετικά. Ο Ανδρέας Μουστοξύδης (1785-1860), «επίσημος ιστοριογράφος» της Επτανήσου Πολιτείας, θα μπορούσε να θεωρηθεί εκφραστής τάσεων μάλλον αντιπροσωπευτικών της επτανησιακής ιστοριογραφίας αυτής της περιόδου. Του έχει άλλωστε αποδοθεί από τους ιστορικούς η «ιδιότητα» του «ιδρυτή» της λεγόμενης επτανησιακής ιστορικής σχολής28, καθώς κι εκείνη του «διανοούμενου γέφυρα…τελευταίου κρίκου ανάμεσα σε δύο πατρίδες» 29, χάρη στην άνεση με την οποία εκινείτο ανάμεσα στην ιταλική και την ελληνική κουλτούρα. Υπήρξε πρόσωπο εξαιρετικά πολυπράγμον με σημαντική

25. Δ. Αρβανιτάκης, Τάσεις στην ιστοριογραφία του Ιόνιου χώρου, σελ. 106-107. 26. Δ. Αρβανιτάκης, Τάσεις στην ιστοριογραφία του Ιόνιου χώρου, σελ. 107-110. 27. Δ. Αρβανιτάκης, Τάσεις στην ιστοριογραφία του Ιόνιου χώρου, σελ. 107-110. 28. Τ. Σκλαβενίτης, Επτανησιακή Ιστοριογραφία και Γραμματολογία, 16ος-20ός αι. Παρουσίαση της θεματι- κής», «Πρακτικά Ζ΄ Πανιονίου Συνεδρίου (Λευκάδα, 26-30 Μαΐου 2002), Πρώτο Τμήμα, Ζητήματα Πολιτισμι- κής Ιστορίας», Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα, 2004, σελ. 86-87. 29. Κ. Ζάνου, Διανοούμενοι γέφυρες στη μετάβαση από την προεθνική στην εθνική εποχή, «Τα Ιστορικά», τ. 58 (2013), σελ. 3-22.

218 ΠΟΛΙΤΙΣΜ ΌΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΊΑ ΣΤΑ ΝΗΣΙΆ ΤΟΥ ΙΟΝΊΟΥ ΠΕΛΆΓΟΥΣ ΚΑΤΆ ΤΟΥΣ ΝΑΠΟΛΕΌΝΤΕΙΟΥΣ ΧΡΌΝΟΥΣ

δραστηριότητα τόσο στην Ιστορία, τη Φιλολογία και την Ποίηση όσο και στην πολιτική ζωή της Επτανήσου Πολιτείας και του ελληνικού κράτους Μετά από μακρά παραμονή στην Ιταλία για σπουδές και έρευνα, απέκτησε εδραία γνώση της ιταλικής κουλτούρας και γλώσσας, γνώσεις τις οποίες αξιοποίησε στις μελέτες του, ενώ δέχτηκε την επίδραση των ιδεών του διαφωτισμού, του κλασικισμού και του φιλελευθερισμού. Στα έργα του Notizie per servire alla storia corcirese, Κέρκυρα 1804. Illustrazioni corciresi, τ. I-II, Μιλάνο 1811-14 και Delle cose corciresi, Κέρκυρα 1848, που βασίζονται σε συστηματική αρχειακή και αρχαιολογική έρευνα και κριτική προσέγγιση των πηγών, κυριαρχούν τα αρχαιογνωστικά ενδιαφέροντα. Δεν σταματάει όμως εκεί. Συγκεντρώνει και δημοσιεύει μαρτυρίες για την ιστορία των νησιών, ιδίως της Κέρκυρας, που φτάνουν έως τον ύστερο μεσαίωνα30. Με τα έργα του αυτά αφενός ακολουθεί το ρεύμα της ευρωπαϊκής ιστοριογραφίας του διαφωτισμού, που στόχευε στη συστηματική συγκέντρωση ιστορικών πηγών και στην ορθολογική τους επεξεργασία, και αφετέρου εγκαινιάζει την επέκταση της έρευνας για την ελληνική ιστορία και πέραν της αρχαιότητας. Ο στόχος του δεν φαίνεται να ήταν η μεγάλη σύνθεση, την οποία άλλωστε ουδέποτε επιδίωξε συστηματικά, καθώς θεωρούσε πως έλειπε η αναγκαία ιστορική και φιλολογική/γραμματολογική ύλη. Για τούτο επιδόθηκε στη δημοσίευση σχολιασμένων ιστορικών πηγών, υιοθετώντας τους κανόνες της τοπικής ιστορίας (storia patria). Στον σχεδιασμό του ήταν ωστόσο φανερή η αίσθηση της συνέχειας, με την οποία αντιμετώπιζε την ελληνική ιστορία31, αίσθηση την οποία είχε ενισχύσει η προσωπική του ενασχόληση με τα δημοτικά τραγούδια ˗εφοδίασε με αυτά τον Φωριέλ και τον Τομαζέο˗, όπου εντόπισε έναν από τους συνεκτικούς δεσμούς της πολιτισμικής ιστορίας του ελληνισμού, τη ζώσα γλώσσα του32.

IV. Εικαστική δημιουργία: η ζωγραφική Η προσαρμογή σε πρότυπα ιταλικά, κυρίως βενετικά, και η ρήξη με τη μεταβυζαντινή παράδοση φαίνεται να χαρακτηρίζει την επτανησιακή

30. Δ. Αρβανιτάκης, Τάσεις στην ιστοριογραφία του Ιόνιου χώρου, σελ. 111. 31. Τ. Σκλαβενίτης, Επτανησιακή Ιστοριογραφία και Γραμματολογία, 16ος-20ός αι. Παρουσίαση της θεματικής, σελ. 86. Δ. Αρβανιτάκης, Τάσεις στην ιστοριογραφία του Ιόνιου χώρου, σελ. 111. 32. Κ. Ζάνου, Διανοούμενοι γέφυρες, σελ. 3-22. Της ίδιας, Προς μια συνολική θεώρηση του εθνικού χρόνου: πνευματικές ζυμώσεις στον ιταλο-επτανησιακό χώρο κατά το α΄ μισό του 19ου αιώνα, «Πρακτικά του Θ΄ Πανιο- νίου Συνεδρίου (Παξοί, 26-30 Μαΐου 2010)», Εταιρεία Παξινών Μελετών, τ. 2, Κέρκυρα, 2014, σελ. 340-345.

219 Γεράσιμος Δ. Παγκράτης

ζωγραφική του 18ου αι. 33. Έχουν γίνει πολλές συζητήσεις γύρω από το εάν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ιόνιας τέχνης θα μπορούσαν να συνεξεταστούν στο πλαίσιο μιας διακριτής σχολής. Σε αυτή τη συζήτηση έχουν καταγραφεί θέσεις από ταυτόσημες έως και εκ διαμέτρου αντίθετες34. Σημείο σύγκλισης σε αυτές τις θέσεις φαίνεται να αποτελούν τα χρονικά όρια και οι κυριότεροι πρωταγωνιστές της επτανησιακής ζωγραφικής. Στην αφετηρία αυτής της σχολής ο Ανδρέας Μουστοξύδης κατέταξε ήδη από το 1843 τον Παναγιώτη Δοξαρά (1662-1729), ζωγράφο που δραστηριοποιήθηκε κυρίως στην Κέρκυρα35. Κι σε αυτό το πεδίο κινητήρια δύναμη φαίνεται πως ήταν η ανερχόμενη αστική τάξη. Ο Παναγιώτης Δοξαράς δείχνει να εκφράζει αυτό τον δυναμισμό με τρόπο ιδιαίτερο, κατέχοντας στην εικαστική δημιουργία, αν και πρωιμότερος, τον ρόλο που έχει στη λογοτεχνία ο Μαρτελάος. Η ιδιότητα που του αποδίδουν σήμερα οι ιστορικοί της τέχνης δεν είναι αυτή του «επαναστάτη», αλλά του ζωγράφου που κωδικοποίησε μια σειρά από καινοτομίες στην επτανησιακή, και κατ’επέκταση, στην νεοελληνική τέχνη, καινοτομίες γνωστές αλλά έως τότε ενταγμένες σε «βυζαντινίζουσες» συνθέσεις. Πρόκειται για καινοτομίες που σχετίζονται με την εισαγωγή στα Επτάνησα, με καθυστέρηση τριών αιώνων, κεντρικών κατακτήσεων της αναγεννησιακής ζωγραφικής του 15ου αι. Οι κατακτήσεις αυτές, που συνδέουν τη ζωγραφική με την ανάπτυξη των επιστημών, αφορούν ειδικότερα τη χρήση της γεωμετρικής προοπτικής και την έμφαση σ’ έναν φυσικό και λεπτομερή τρόπο απόδοσης των μορφών, που επιτυγχάνεται με τη βοήθεια της ελαιογραφίας. Μέσα από αυτούς τους δρόμους αναδείχθηκε μια τέχνη κοσμικού χαρακτήρα, στο πλαίσιο της οποίας αποδόθηκαν με φυσικό τρόπο ακόμη και ιερά πρόσωπα. Το νέο στη θεματολογία που εισάγει ο Δοξαράς είναι οι προσωπογραφίες, που απηχούν μια τάση που μας πηγαίνει πίσω στη βόρεια Ιταλία του 15ου αι. με τα ανάλογα παραδείγματα των ισχυρών αστών εμπόρων. Η πρώτη από αυτές τις προσωπογραφίες, η πρώτη γενικά στη νεοελληνική τέχνη, είναι η αποτύπωση της μορφής του κόμη Ματίας φον Σούλεμπουργκ (1719)36.

33. Π. Ιωάννου, “Ελληνοϊταλική”, “βενετική”, “νεοελληνική”, “μεταβυζαντινή”….: ορισμοί-ερμηνείες για την ει- καστική παραγωγή στα Επτάνησα (17ος-19ος αιώνας), «Πρακτικά του Θ΄ Πανιονίου Συνεδρίου (Παξοί, 26-30 Μαΐου 2010)», Εταιρεία Παξινών Μελετών, τ. 2, Κέρκυρα, 2014, σελ. 191 σημ. 60. 34. Π. Ιωάννου, Ορισμοί-ερμηνείες για την εικαστική παραγωγή στα Επτάνησα, σελ. 175-192. 35. A. Μουστοξύδης, Παναγιώτης Δοξαράς, «Ελληνομνήμων», τ. 1, 1843, σελ. 17-23. 36. Δ. Μαρκάτου, Οι εικαστικές τέχνες στα Επτάνησα την περίοδο της Επτανήσου Πολιτείας (1800-1807). Η

220 ΠΟΛΙΤΙΣΜ ΌΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΊΑ ΣΤΑ ΝΗΣΙΆ ΤΟΥ ΙΟΝΊΟΥ ΠΕΛΆΓΟΥΣ ΚΑΤΆ ΤΟΥΣ ΝΑΠΟΛΕΌΝΤΕΙΟΥΣ ΧΡΌΝΟΥΣ

Στον Δοξαρά ανήκει και η ουρανία του Αγίου Σπυρίδωνα στον ομώνυμο ναό της Κέρκυρας. Η φυσική απόδοση της μορφής του αγίου είναι ο κύριος λόγος σύνδεσης του έργου αυτού με τις απαρχές της επτανησιακής σχολής. Ο Άγιος Σπυρίδων αντικαθιστά ως κεντρική μορφή τον Παντοκράτορα που κυριαρχούσε ως τότε στις ουρανίες, ενώ τους τοίχους της εκκλησίας κοσμούν ελαιογραφίες εντός ξυλόγλυπτης κορνίζας, που παίρνουν τη θέση της «κατά ζώνες τοιχογράφησης». Τον κεντρικό του ρόλο στη λεγόμενη επτανησιακή σχολή ο Παναγιώτης Δοξαράς τον κατέκτησε όχι μόνο με τα εμβληματικά του έργα, αλλά και με τις θεωρητικές του αναζητήσεις και, γενικά, με την επίδραση που άσκησε στους μεταγενέστερους. Σήμερα έχει αποδειχθεί ότι το θεωρητικό του έργο, εμπνευσμένο από τις συμβολές των Leon Battista Alberti, Leonardo Da Vinci, και Andrea Pozzo, δεν έχει στοιχεία πρωτοτυπίας, αλλά αποτελεί συρραφή επιμέρους κειμένων37. Βέβαιο είναι εντούτοις ότι με το έργο του αυτό ο Δοξαράς κατόρθωσε να μεταδώσει τις αντιλήψεις του για την τέχνη, με τρόπο που υποδηλώνει σαφείς επιρροές των διαφωτιστικών ιδεών. Τις τεχνικές και τις ιδέες του ο Παναγιώτης Δοξαράς τις μετέδωσε στον γιο του Νικόλαο κι εκείνος με τη σειρά του στον Νικόλαο Κουτούζη που επηρέασε έμμεσα τον Νικόλαο Καντούνη. Όλοι τους σεβάστηκαν τις καινοτομίες που εισήγαγε ο «δάσκαλός» τους, διατηρώντας καθένας τους τις προσωπικές του ιδιαιτερότητες, στοιχεία που στο σύνολό τους φαίνεται να δικαιολογούν την επιλογή του όρου σχολή για την επτανησιακή τέχνη του 18ου και 19ου αι.38.

αυτοπροσωπογραφία του Νικόλαου Κουτούζη, «Πρακτικά του συνεδρίου: Επτάνησος Πολιτεία (1800-1807). 200 χρόνια από την ίδρυσή της (1800-2000)», Εταιρεία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών, Αργοστόλι, 2003, σελ. 109-119. Της ίδιας, Οι αυτοπροσωπογραφίες του Νικολάου Κουτούζη και του Νικολάου Καντούνη, στο Χρύσανθος Χρήστου. Αφιέρωμα, ΑΠΘ, Τομέας Ιστορίας της Τέχνης, Θεσσαλονίκη, 2006, σελ. 151-158. 37. Π. Ιωάννου (επιμέλεια, εισαγωγή), Λεονάρντο ντα Βίντσι – Λεόν Μπαττίστα Αλμπέρτι – Αντρέα Πότσο, Δια την ζωγραφίαν. Οι πρώτες μεταφράσεις κειμένων τέχνης από τον Παναγιώτη Δοξαρά, Πανεπιστημιακές Εκ- δόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2016. Βλ. επίσης, Ντ. Αλεβίζου, Ο Παναγιώτης Δοξαράς, το Περί ζωγραφίας κατά το αψκστ΄ και οι άλλες μεταφράσεις. Τα τεκμήρια, Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2005. A. Koutsouris & D. Alevizou, «Influences and interactions in Eighteenth-Century Heptanesian Painting», στο A. Hirst & P. Sammon (επιμ.), The Ionian Islands: Aspects of their History and Culture, Cambridge Scholars Publishing, Καίμπριτζ, 2014, σελ. 280-291. Δ. Αρβανιτάκης, «Παναγιώτης Δοξαράς, «Τέχνη Ζωγραφίας»: σημειώσεις για μια τέχνη που αναζη- τάει τον κόσμο της», «Τα Ιστορικά», τ. 34, 65 (2017), σελ. 160-174. 38. A. Charalambidis, H ζωγραφική στα Επτάνησα, 18ος-20ός αιώνας, in Μ. Lambraki-Plaka (επιμ.), Εθνική Πι- νακοθήκη 100 χρόνια. Τέσσερις αιώνες ελληνικής ζωγραφικής. Από τις συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης και του Ευρυπίδη Κουτλίδη, Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα, σελ. 51-61. Θ. Μαρκάτου, Η εικαστική δημιουργία στα Επτάνησα.

221 Γεράσιμος Δ. Παγκράτης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Φιλοσοφία, λογοτεχνία, μετάφραση, ιστορία, ζωγραφική: πώς αποτυπώνεται σε όλα αυτά τα είδη του λόγου και της τέχνης το περιεχόμενο του Ιόνιου διαφωτισμού και η σχέση του με το ευρωπαϊκό πρότυπο και το νεοελληνικό του αντίστοιχο; Μια σχέση χρονική (η πρώτη φάση της διάδοσης του φαινομένου στον χώρο της Ανατολής) ή κάτι περισσότερο; Τρεις, τουλάχιστον, φαίνεται να είναι οι κεντρικοί όροι αυτής της σύγκρισης και παράλληλα τα συστατικά στοιχεία μιας επιχειρούμενης τυπολογίας για τα επιτεύγματα της πολιτισμικής παραγωγής του Ιονίου στους χρόνους του ώριμου διαφωτισμού: η αρχαιότητα, η γλώσσα και η ορθοδοξία. Η αρχαιότητα, στην οποία οι Ιόνιοι έφτασαν μέσα από τα έργα της ιταλικής αναγέννησης και του ιταλικού νεοκλασικισμού, αξιοποιώντας τη λατινομάθεια και την ιταλομάθειά τους, είναι το κοινό σε όλες τις εκφάνσεις του επτανησιακού διαφωτισμού. Δείγματα αυτής της σταθερής σχέσης εντοπίζονται ήδη από τον 16ο αι. στα έργα λογίων του Ιονίου. Από τον ύστερο 17ο αι., στο πλαίσιο του νεοκλασικισμού και, ιδίως, από τον επόμενο αιώνα η επίκληση του ελληνορωμαϊκού παρελθόντος θα γίνει σταθερό σημείο αναφοράς στην κουλτούρα των Ιονίων. Είναι χαρακτηριστική εξάλλου η αξιοποίηση από τους Γάλλους, το 1797, κατά την άφιξή τους στα νησιά, της ευαισθησίας των Ιονίων για το αρχαιοελληνικό τους παρελθόν και ειδικότερα της ταύτισής τους με τους απογόνους των αρχαίων Φαιάκων. Τρία χρόνια αργότερα, στην Επτάνησο Πολιτεία, η αρχαιότητα θα λειτουργούσε ως κύριο στοιχείο του εθνικού προσδιορισμού των Ιονίων39. Στο πεδίο της θρησκείας το νέο αυτή την περίοδο είναι το τέλος της ανοχής στις συναιρέσεις και την επικοινωνία ανάμεσα στο καθολικό και το ορθόδοξο δόγμα, που σε μεγάλο βαθμό καλλιεργήθηκε από τους Βενετούς, και η μετάβαση σε μια αναβαθμισμένη και κυρίαρχη Ορθοδοξία, εξέλιξη που ευνοήθηκε από τις τρέχουσες πολιτικές συγκυρίες40. Είναι ωστόσο αποδεκτό ότι ο Ιόνιος Διαφωτισμός ήταν μετριοπαθής και συμβατός με τη θρησκεία και κατόρθωσε να συνδεθεί ομαλά με την ορθόδοξη παράδοση στο έργο αντιπροσωπευτικών περιπτώσεων προσολωμικών λογοτεχνών όπως ο Μαρτελάος ή ζωγράφων (Δοξαράς) και φιλοσόφων (Βούλγαρης).

39. Κ. Καρδάμης, Προσεγγίσεις της ελληνικής αρχαιότητας στα επτανησιακά οπερατικά έργα, στο Α. Ταμπάκη, O. Πολυκανδριώτη (επιμ.), Ελληνικότητα και Ετερότητα. Πολιτισμικές διαμεσολαβήσεις και «εθνικός χαρακτή- ρας» στον 19ο αιώνα, ΕΚΠΑ, Αθήνα, τ. 2, Αθήνα, 2016, σελ. 41. 40. Θ. Νικολαΐδης, Η λατρεία του Αγίου Σπυρίδωνα στην Κέρκυρα, 16ος-18ος αιώνα, «Τα Ιστορικά», τ. 29/57, 2012, σελ. 313-344.

222 ΠΟΛΙΤΙΣΜ ΌΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΊΑ ΣΤΑ ΝΗΣΙΆ ΤΟΥ ΙΟΝΊΟΥ ΠΕΛΆΓΟΥΣ ΚΑΤΆ ΤΟΥΣ ΝΑΠΟΛΕΌΝΤΕΙΟΥΣ ΧΡΌΝΟΥΣ

Υπάρχουν ασφαλώς τομές σχετικά σαφείς στις οποίες χρειάζεται να σταθεί κανείς. Ένα πριν και ένα μετά ορίζονται δίχως άλλο στο 1799, όπου τοποθετείται το τέλος της γαλλικής επαναστατικής εμπειρίας. Στο πριν θα βρει κανείς, πέρα από επαναστατικές για την κοινωνία μεταβολές, ακόμη και εκδηλώσεις παγανιστικών διαθέσεων που έλαβαν χώρα με τη μορφή είτε λογοτεχνικών έργων είτε προτάσεων διατυπωμένων στην ιταλική γλώσσα για την κατάργηση της χριστιανικής θρησκείας, την αναβίωση της λατρείας του Δωδεκάθεου και των Ολυμπιακών Αγώνων κ.ά. Στο μετά η νίκη του ενωμένου ρωσικού και τουρκικού στόλου επί των Γάλλων Δημοκρατικών σηματοδότησε μια κάποιου είδους επιστροφή στο παλιό καθεστώς, παράλληλα με την ανανοηματοδότηση της θρησκείας, αλλά και της γλώσσας ως κυρίαρχων γνωρισμάτων του ελληνικού εθνισμού41. Στη γλώσσα εντοπίζεται το τελευταίο πεδίο ιδιαιτερότητας των Ιονίων που, στο επίπεδο τουλάχιστον της διανοητικής ελίτ, θα απέκλιναν για δεκαετίες, ακόμη, από τον νεοελληνικό κανόνα, εξαιτίας του κύρους που διατήρησε στα νησιά η ιταλική γλώσσα. Όπως όμως είδαμε παραπάνω, η χρήση της γλώσσας στις πνευματικές δραστηριότητες θα μπορούσε να συσχετιστεί τόσο με τα πεδία εφαρμογής όσο και με κοινωνικές αποχρώσεις. Εξηγούμαστε: Δημοτική στην ποίηση (προσολωμικοί, πολίτες ή «αστικοί»), τη λογοτεχνική μετάφραση, τη χρονογραφία, τη φιλοσοφία (Δαμοδός, Κατήφορος, Θεοτόκης), και τα επαναστατικά στιχουργήματα (στο διάστημα της γαλλικής διετίας, 1797-77), ελληνική αρχαΐζουσα στη φιλοσοφία και τις φυσικές επιστήμες από λογίους που ανήκαν στο επτανησιακό αρχοντολόγιο (Βούλγαρης), ιταλική στη λογοτεχνία (Κάλβος), τη βιογραφική γραμματολογία, την ιστοριογραφία από κατά βάση αριστοκράτες, απλοελληνική στα χρονικά, λατινική στην ιστορία, την αρχαιολογία (Remondini) και την ποίηση (Κατήφορος). Μια απλή παρατήρηση στα παραπάνω υποδεικνύει κάποια συσχέτιση της γλωσσικής μορφής με το κειμενικό είδος και με το κοινωνικό υπόβαθρο των συντακτών και των αποδεκτών αυτών των έργων. Γίνεται εξάλλου φανερό ότι η «απλή ελληνική» δεν ήταν η κυρίαρχη μορφή γλώσσας που χρησιμοποίησαν οι κατά βάση αριστοκράτες Ιόνιοι λόγιοι άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών, παρόλο που σε αυτήν εκφραζόταν η συντριπτική πλειονότητα του πληθυσμού, αυτή χρησιμοποιούνταν στα έργα του λαϊκού πολιτισμού, αυτήν αξιοποιούσε η

41. Π. Κιτρομηλίδης, Η Γαλλική Επανάσταση και η Νοτιοανατολική Ευρώπη, Διάττων, Αθήνα, 1990, σελ. 68 κ. εξ.

223 Γεράσιμος Δ. Παγκράτης

Ορθόδοξη εκκλησία. Η πορεία προς την ελληνοφωνία θα έπρεπε να περιμένει την επανάσταση του 1821, καθώς και την έμπνευση του Δ. Σολωμού και τον προσωπικό του αγώνα να κατακτήσει τη χρήση της ελληνικής. Το κύριο γλωσσικό όργανο πολιτισμικής επικοινωνίας παρέμεινε για καιρό (σχεδόν σε ολόκληρη την εδώ μελετώμενη περίοδο) η ιταλική, η μόνη την οποία είχαν διδαχθεί οι Ιόνιοι αριστοκράτες τοπικά ή στα ιταλικά πανεπιστήμια, αλλά κι εκείνη με την οποία οι Ιόνιοι επικοινωνούσαν με τον Κυρίαρχο. Μέσω αυτής έγινε, άλλωστε, η επανασύνδεσή τους με την κλασική αρχαιότητα και επιχειρήθηκε η αναζήτηση της ιστορικής συνέχειας του ελληνισμού στις απαρχές των χρόνων του εθνισμού. Όσο κι αν φαίνεται αντιφατικό, πρόσφατες μελέτες έχουν καταδείξει ότι η διαμόρφωση εθνικής συνείδησης ακολούθησε εναλλακτικές διαδρομές που δεν προϋπέθεταν απαραίτητα μία και μόνη γλωσσική πραγματικότητα42. Απ’ όσα έχουν διατυπωθεί έως εδώ είμαστε προετοιμασμένοι να δεχτούμε ότι ο διαφωτισμός των Ιονίων είχε ενσωματώσει συμβιβασμούς και τοπικές προσαρμογές και ότι περιελάμβανε σειρά ειδικών χαρακτηριστικών, που μπορούν να συνοψιστούν στα εξής: • στο αριστοκρατικό, κατά βάση, προφίλ των προσώπων που προσχώρησαν σε αυτή την τάση, με τις αστικές του εξαιρέσεις (προσολωμικοί), • στη στενή επαφή των περισσότερων Ιόνιων διαφωτιστών με τα πνευματικά περιβάλλοντα πόλεων που ανήκαν σε δυνάμεις, οι οποίες ακολούθησαν τη συντηρητική διαδρομή του διαφωτισμού (Βενετία, Ρωσία, Αψβούργοι, Οθωμανική Αυτοκρατορία), • στις παραμέτρους της σχεδόν αποκλειστικής χρήσης της ιταλικής γλώσσας από τους Ιονίους λογίους, απόρροια της ομαλής ένταξης των τελευταίων στο βενετικό-ιταλικό πολιτισμικό συνεχές, όπως αυτό λειτούργησε σ’ ένα κράτος, τη Βενετική Δημοκρατία, καθολικό αλλά όχι τόσο καθολικό, ένα κράτος το οποίο ανέχτηκε τον διαφωτισμό χωρίς ποτέ να εφαρμόσει μεταρρυθμίσεις, • τον κυρίαρχο ρόλο της ορθοδοξίας, όπως αυτή θα διαμορφωνόταν μετά τις ρωσικές παρεμβάσεις στα νησιά από το τελευταίο τρίτο του 18ου αι. κ. εξ., χωρίς δηλαδή περαιτέρω ανοχή στις θρησκευτικές ωσμώσεις, αλλά μέσα σε κάποια όρια ορθολογισμού, σύμφωνα με τις επιθυμίες του Ι. Καποδίστρια43.

42. Κ. Ζάνου, Διανοούμενοι γέφυρες. 43. Κ. Ζάνου, Ο Ιωάννης Καποδίστριας, ο Ιακωβάκης Ρίζος Νερουλός και η Νεότερη Ιστορία της Ελλάδας, «Μνήμων», τ. 30, 2009, σελ. 170-175.

224 ΠΟΛΙΤΙΣΜ ΌΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΊΑ ΣΤΑ ΝΗΣΙΆ ΤΟΥ ΙΟΝΊΟΥ ΠΕΛΆΓΟΥΣ ΚΑΤΆ ΤΟΥΣ ΝΑΠΟΛΕΌΝΤΕΙΟΥΣ ΧΡΌΝΟΥΣ

• Στα παραπάνω ας προστεθεί και μία ακόμη ιδιομορφία που αναφέρεται στην ιστορική κουλτούρα των Επτανησίων. Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά η Κωνσταντίνα Ζάνου, οι Ιόνιοι λόγιοι, αξιοποιώντας αξίες του νεοκλασικισμού και του προ-ρομαντισμού, έφτασαν σε μια συνολική θεώρηση του εθνικού χρόνου πολύ καιρό πριν αυτό γίνει κατορθωτό στο ελληνικό κράτος στα μέσα του 19ου αι. (Ζαμπέλιος, Παπαρρηγόπουλος). Τα κύρια πεδία στα οποία δοκιμάστηκε η αντοχή αυτής της διαπίστωσης εντοπίζονται: στις απόπειρες συνολικής επισκόπησης της νεοελληνικής γραμματείας μέσα από τη σύνταξη βιογραφικών λεξικών, στο ενδιαφέρον για τη μεσαιωνική και τη νεότερη ελληνική ιστορία και, τέλος, στην αναζήτηση της εθνικής συνέχειας μέσα από τα δημοτικά τραγούδια. Στις προϋποθέσεις για να συμβούν τα παραπάνω περιλαμβάνονται: η διαρκής ενασχόληση των Ιονίων λογίων με την ιστορική έρευνα σε τοπικό επίπεδο, η οποία εμπέδωσε την αίσθηση της συνέχειας που θα περνούσε με ευκολία στο επίπεδο του έθνους. οι στενές σχέσεις με την Ορθόδοξη Ρωσία που ενίσχυσαν την αντίληψη των Ιονίων για τον ιστορικό ρόλο της Ορθόδοξης εκκλησίας ως συνεκτικού δεσμού και θεσμού διατήρησης της συλλογικής ταυτότητας των χριστιανικών κοινωνιών της Ανατολικής Μεσογείου από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες44. η έλλειψη του έντονου αντιβυζαντινισμού που χαρακτήριζε τους λογίους του ελλαδικού χώρου τις δεκαετίες του 1830 και 1840 κ.ά.45.

44. Π. Κιτρομηλίδης, Ορθοδοξία και συλλογική ταυτότητα στη Νοτιοανατολική Ευρώπη», στο Βαλκάνια και Ανατολική Μεσόγειος (12ος-17ος αιώνες), Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Αθήνα, 1998, σελ. 128 κ. εξ. Του ίδιου, Η ιδέα του έθνους και της εθνικής κοινότητα, στο «Ιστοριογραφία της νεότερης και σύγχρονης Ελλά- δας, Πρακτικά Δ΄ Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας», Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών / ΕΙΕ, Αθήνα, τ. 1, σελ. 37-52. 45. Κ. Ζάνου, Προς μια συνολική θεώρηση του εθνικού χρόνου: πνευματικές ζυμώσεις στον ιταλο-επτανησιακό χώρο, σελ. 319-348.

225 Γεράσιμος Δ. Παγκράτης

226 Θεοδόσης Πυλαρινός

Ανέκδοτα ποιήματα του Γεωργίου Μαρτινέλη: Τα «Επιγράμματα» και τα «Πάρεργα»

Δύο ακόμη συλλογές του πολυγραφότατου κερκυραίου ποιητή Γεωργίου Μαρτινέλη (1836-1896) δημοσιεύουμε στην εργασία μας αυτή, τα «Επιγράμματα» και τα «Πάρεργα». Έχουμε αναφερθεί εκτενέστατα στην προσωπικότητα και το έργο του, την ιδιαιτερότητα της γραφής του σε σχέση με τη Σχολή της Κέρκυρας, τις περιπέτειές του και τη λήθη που σκέπασε το δημιουργικό έργο του, καίτοι ήταν γνωστός τόσο στην ιδιαίτερη πατρίδα του όσο και στην Αθήνα, όπου έζησε αναζητώντας καλύτερη τύχη, μάταια. Είναι, πράγματι, άξιο περιέργειας με τόσες γνωριμίες, με δημοσιότητα υπολογίσιμη, με προβολή από τον τύπο, κερκυραϊκό και αθηναϊκό, με πλήθος συλλογών εν πολλοίς γνωστών, αν και ανέκδοτων, να περάσει απαρατήρητος ολόκληρο τον 20ό αι., με εξαίρεση την κατ’ επανάληψη δημοσίευση (για συμπερίληψη και ανθολόγηση πρόκειται) λίγων, σχεδόν των ίδιων, ποιημάτων του στα σχολικά βιβλία. Στο τέλος της εργασίας μας ο ενδιαφερόμενος θα βρει τις εργασίες μας για τον Μαρτινέλη, στις οποίες εκδίδονται για πρώτη φορά πολλά από τα μη εκδεδομένα ποτέ έργα του.1 Τα «Επιγράμματά» του έχουν πολυθεματικό ενδιαφέρον. Αναφέρονται αρκετά από αυτά με επικό τρόπο στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας, ενταγμένα από τον ποιητή στο πρόσφορο για την περίπτωση αυτή επιγραμματικό είδος. Όμως συνυπάρχουν στη συλλογή ποιημάτια, επιγραμματικά πάντα, με συμβουλευτικό χαρακτήρα, καθώς και λίγα άλλα σατιρικά, διορθωτικά- ηθικοδιδακτικά, πρόσφορα επίσης για το είδος αυτό. Ο ιστορικός από κοινού με τον κοινωνικό χαρακτήρα τους είναι φανερός. Τα επιγράμματα δεν ήταν ολοκληρωμένη συλλογή, αλλά εν εξελίξει, όπως φαίνεται από την αρίθμηση του ποιητή. Τριάντα επτά τον αριθμό είναι αριθμημένα και ολοκληρωμένα, το τριακοστό όγδοο μόνον ως αριθμός υπάρχει, άνευ περιεχομένου. Προφανώς, ήταν συνήθης αυτή η πρακτική στον

1. Ελάχιστα, μικρά κυρίως, ποιήματα εξ αυτών είχαν δημοσιευτεί σε εφημερίδες της εποχής, η δημοσίευση των οποίων συνέτεινε στην απάντληση πληροφοριακού βιογραφικής αξίας υλικού για τον ποιητή, χάρη στα προτασσόμενα σημειώματα.

227 Θεοδόσης Πυλαρινός

Μαρτινέλη, εν καιρώ θα εμπνεόταν και θα συμπλήρωνε το χειρόγραφο με νέα. Ωστόσο, έχει ενδιαφέρον το φαινόμενο, διότι δείχνει τον τρόπο που εργαζόταν. Πολύ ενδιαφέρον επίσης έχουν τα «Πάρεργα», που υποτιμώνται ελαφρώς από τον τίτλο αυτό. Διότι και δεν υστερούν ποιοτικά έναντι των άλλων έργων του ποιητή και αποτελούν σπάνιες μαρτυρίες περί προσώπων είτε γνωστών πανελληνίως είτε, το συνηθέστερο, ζώντων και δρώντων εντός του κερκυραϊκού χώρου. Απαρτίζουν, επομένως, χρήσιμο προσωπογραφικό υλικό, ενδοκερκυραϊκού πρωτίστως ενδιαφέροντας, αλλά και πανελληνίου, με ιστορικά στοιχεία σημαντικά. Θα ξεχωρίσουμε το αναφερόμενο στη Σοφία Τρικούπη, την πασίγνωστη φύλακα άγγελο του αδελφού της πρωθυπουργού Χαρίλαου Τρικούπη, πρόσωπο που ενέπνευσε πολλούς ποιητές και η παρουσία της σε λευκώματα της εποχής ήταν συχνή. Η εμβέλεια και το κύρος του Μαρτινέλη, σε σύγκριση με άλλα παρεμφερή ποιήματα, γραμμένα σε λευκώματα,2 στην περίπτωση της Σοφίας Τρικούπη3 ασφαλώς απογειώνεται.

Ι. Ἐπιγράμματα Εἰς τὸν Θεὸν Ξέρω ποῦ βρίσκεσαι παντοῦ κι’ ὁλοῦθε Σὲ γυρεύω, ’ς τὰ σπλάχνα μου Σ’ αἰσθάνομαι, ’ς τὰ ἔργα σου Σὲ βλέπω, νὰ Σ’ ἐννοήσω ἀδυνατῶ καὶ μόνο Σὲ μαντεύω.

Ὁ Νοῦς Φτερὰ δὲν ἔχω καὶ παντοῦ πετάω, μήτε μάτια καὶ σχίζω τὰ σκοτάδια μήτε κορμὶ καὶ θησαυροὺς χωράω· τὸ φῶς μου νὰ φωτίσῃ ὁλοῦθε τρέχει, κ’ ἐμὲ δὲν βλέπει μήτ’ αὐτὸς ποῦ μ’ ἔχει.

Εἰς τὸν Θάνατο Φρικτὸ μυστήριο, ποιὸς σοφὸς ποτὲ θὰ σ’ ἐννοήσῃ;… ’Ενῷ γιὰ νόμο τοῦ Θεοῦ φθείρεις ἐδῶ τὰ πάντα, σὺ τῆς ζωῆς εἶσ’ ἡ πηγὴ π’ ἀναγεννᾷς τὴν φύσι.

2. Βλ. την υπό δημοσίευση μελέτη μας, «Δύο ειδολογικές ενότητες από τα ανέκδοτα ποιήματα του Γεωργίου Μαρτινέλη: α) Πένθιμα και β) Ποιήματα σε λευκώματα». 3. Η Σοφία (1838-1916), κόρη του ιστορικού και διπλωμάτη Σπυρίδωνα Τρικούπη, υπήρξε από τις πιο μορφω- μένες και σημαντικές γυναίκες της εποχής της. Έμεινε γνωστή για την οξύνοια και την αφοσίωση στο έργο του αδελφού της Χαρίλαου, του οποίου υπήρξε ο φύλακας άγγελος.

228 ΑΝ ΈΚΔΟΤΑ ΠΟΙΉΜΑΤΑ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΊΟΥ ΜΑΡΤΙΝΈΛΗ

Ὁ Μέγας Ναπολέων Τοῦ κόσμου τὸ σκῆπτρο νὰ σφίξῃ ζητάει, κρημνίζει βασίλεια, τὰ πάντα νικάει· λαοὺς κ’ ἡγεμόνες θαμπόνει τὸ φῶς του, τοῦ γίνονται δοῦλοι καὶ τρέμουν ἐμπρός του. Τὰ πλήθη ῥωτοῦνε: Μὴν εἶναι Θεός;… – Τὸν ἄφησε ἡ Τύχη κ’ ἐφάνη θνητός.

Ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάστασις Μόνο μιὰ Πίστι φλογερὴ ’μποροῦσε πολεμάρχους μεμιᾶς νὰ πλάσῃ τοὺς βοσκούς, ναυάρχους τοὺς ψαράδες, νὰ ὁπλίσῃ γένος ἄστεγο, ’ς τοὺς πόνους ναρκωμένο, ὥστε νὰ κάμῃ θαύματα, τὸν κόσμο νὰ τρομάξῃ καὶ ’ς ταὶς σφαγαὶς νὰ ’ξαντληθῇ, γιὰ νὰ χαροῦν τὰ τέκνα ἐλευθεριὰ πολύτιμη, ’ς τὸ αἷμα βαφτισμένη.

Δάσκαλος Γειὰ ’πές μου, δάσκαλε σοφέ, δὲν τὸ ’κατάλαβες ποτὲ ποῦ λέγεις παραμύθια;… – Ποτέ, μὰ τὴν ἀλήθεια.

Ὁ Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ Μὲ τὸ σχοινί του ἀπόδεσε τῶν Δυνατῶν τὰ χέρια κ’ ἐβύθισε ’ς τὸ αἷμα του τὴν λὐσσα τῶν βαρβάρων· βαθυὰ ’συγκίνησε τὴν γῆ μὲ τὸ ξεψύχημά του καὶ νικηφόρους ἔβγαλε τοὺς Ἕλληνες ἡ εὐχή του.

Ὁ Ἣλιος Χρυσόξανθος, ὁλόλαμπρος, ὡραῖος σὰν γέλιο τοῦ Θεοῦ· πάντα γενναῖος, χαρίζει ’ς τοὺς ἀρρώστους τὴν ὑγεία, ’ς τοὺς δυστυχεῖς κρυφὴ παρηγορία, δίνει ζωὴ καὶ χάρη ’ς τὰ φυτὰ κι’ ὁλοῦθε σπέρνει μαγικὴ χαρά.

229 Θεοδόσης Πυλαρινός

Τὸ Χάνι τῆς Γραβιᾶς Τῆς Δόξας τ’ ἀκριβώτερο, τὸ πλειὸ λαμπρὸ στεφάνι ὁ γυιὸς τ’ Ἀνδρούτσου τὤλαβε μὲ τ’ ἄλλα παλληκάρια, πὤκαμαν κάστρο φοβερὸ τὸ τιποτένιο χάνι καὶ μέγα πλῆθος ἔστρωσαν νεκροὺς εἰς τὰ χορτάρια· ὥστε π’ ἀνάψανε παντοῦ τῶν ἀδελφῶν τὰ στήθη κι’ ἄκουσ’ εὐθὺς ἡ Ἐλευθεριὰ τὸ χαῖρε κι’ ἀναστήθη.

Νέρων καὶ Ἀλήπασας Πολλοὺς καιροὺς ἐζήλευεν ἡ Ἀνατολὴ τὴν Δύσι γιὰ τὴν καρδιὰ τοῦ Νέρωνος ποῦ τούτ’ εἶχε γεννήσῃ. Τέλος ἐπόνεσε κι’ αὐτή, καὶ τρομερὸς ἐβγῆκε ἕνας Ἀλῆς, π’ ἄλλο ποτὲ δὲν τοὔμοιασε θηρίο· ὥστε κι’ ὁ πρῶτος τοῦ φθονεῖ ’ς τὸν ᾅδη τὸ πρωτεῖο.

Εἰς Γιατρὸν Ἂχ γιατρέ μου κι’ ἀκριβέ μου, τὸ μυστήριο ’ξήγησέ μου… Γιατὶ ὅποταν ὑγιαίνεις ἀρρωσταίνω ἐγὼ συχνά, ὅταν ὅμως σὺ ἀρρωσταίνεις εἶμαι πάντοτε καλά;

Ὁ Μωϋσῆς Τὸν εἶδε τάχα τὸν Θεόν;… Κι’ ἂν ὅμως δὲν τὸν εἶδε, καλὰ τὸν ἐπαράστησε κ’ ἐφεύρηκε μὲ γνῶσι ταὶς Ἐντολαίς· καὶ μὲ σκοπὸ τὸ ἔθνος του νὰ σώσῃ, τῆς ὅλης ἀνθρωπότητος ἐγίνηκ’ εὐεργέτης καὶ πρῶτος Νομοθέτης.

Ὁ Μπάϊρον Μόλις εἶδε τὴν πρώτην ἀκτίδα τοῦ λαμπροῦ τῆς Ἑλλάδος ἀγῶνος, τὴν ἀγάπησ’ εὐθὺς ὡς πατρίδα· κ’ ἦλθ’ ὁ μέγας ὑγιὸς τῆς Ἀγγλίας δόξα, πλούτη, ζωὴ νὰ προσφέρῃ ’ς τὴν ἀθάνατη γῆ τῆς σοφίας.

230 ΑΝ ΈΚΔΟΤΑ ΠΟΙΉΜΑΤΑ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΊΟΥ ΜΑΡΤΙΝΈΛΗ

Εἰς Ἀξιωματικὸν Ἒ σὺ μὲ τ’ ἄστρια ’ς τὸν λαιμὸ καὶ τὰ χρυσὰ ’ς τοὺς ὤμους, σήκωσ’ ἐκεῖνο τὸ σπαθί, ποῦ μᾶς ἐχάλασε τ’ αὐτί! Τὤχεις ἐσὺ παλληκαριὰ νὰ τὸ κτυπᾷς ’ς τοὺς δρόμους;

Τὸ Μυστικὸ Ἡ μοῖρα μου μ’ ἐγέννησε βουβό, μ’ ἔκαμε δίχως μάτια καὶ κουφό. Εἶμαι τέκνο τῆς νύκτας. Τὸ σκοτάδι κλεισμένο μὲ κρατεῖ σὰν εἰς τὸν ᾅδη· κι’ ἂν μόνο λίγο φῶς ἰδῶ μιὰ μέρα, χάνομ’ εὐθύς, σὰν σκόνη ’ς τὸν ἀέρα.

Εἰς τὴν Ἑλλάδα Οἱ λαοὶ ποῦ γιὰ χάρη δική σου ἔχουν τέχνη, ἐπιστήμη, σοφία, καὶ ποῦ ἐμάθανε μόνο ’ς τὴν γῆ σου τί σημαίνει γλυκειὰ λευθερία, ἀπ’ τὸ γάλα σου ἀκόμα θρεμμένοι, γιατὶ τώρα σκληρὰ σὲ μισοῦν καὶ σὲ θέλουνε πάντα δεμένη;… – Γιατὶ πάντα κρυφὰ σὲ φθονοῦν.

Ἄλλο ὁμοίως Θῦμα βαρβάρων ἔπεσες μὲ τὸν Σταυρὸ ’ς τὸ χέρι καὶ μὲς τὸν τάφον ὁ Σταυρὸς σ’ ἐθάρρυνε νὰ ἐλπίσῃς, καὶ πάλιν ἀναστήθηκες μὲ τὸν Σταυρὸ ’ς τὸ χέρι. Μὴ τὸν Σταυρὸ τὸν παραιτῇς, ἂν πιθυμᾷς νὰ ζήσῃς.

Τὰ Παράσημα Τέτοια παράσημα τιμῆς, ποῦ, μὲ κοινὴ ζημία, ’ς τ’ ἀνάξια στήθη τῶν πολλῶν κάθε τιμὴ ἀδικοῦνε, εἶν’ ἄσημα σημεῖα, ποῦ κυνηγοῦν οἱ σκοτεινοί, μ’ ἐλπίδα νὰ φανοῦνε.

231 Θεοδόσης Πυλαρινός

Ἐπιγραφὴ ἑνὸς τάφου Ἐδῶ κοιμᾶται σεβαστὸς τῆς ἐποχῆς καθρέφτης. Ἄθρησκος, ψεύτης, ἀμαθής, ἐστάθη ὁ μακαρίτης καὶ χαρτοπαίκτης κι’ ἄσωτος, δειλὸς καὶ κακολόγος. Πολλοὶ ’ς τὸν κόσμο τοῦ συρμοῦ φιλότιμοι ὀπαδοί του τὴν φήμη του ζηλεύουνε, ταὶς ἀρεταὶς μιμοῦνται.

Λο-γιώτα-τος Μόνο ταὶς ἄκραις συλλαβαὶς ἀπὸ τὸ κόρδωμά σου ἂν ἀφαιρῇς, λογιώτατε, μαθαίνεις τ’ ὄνομά σου.

Ἡ Φήμη Ἀδίκως πάντα συνειθᾷ τοὺς ζωντανοὺς νὰ κρίνῃ· ἀλλ’ εἰς τοὺς τάφους ἔπειτα καθήμενη μὲ πόνο, ἄνθη σκορπᾷ καὶ δάκρυα ’ς τὴν σκόνη τῶν Μεγάλων κ’ ἐκεῖθε βγαίνει χαρωπὴ τὸν κόσμο νὰ γυρίσῃ μὲ τ’ ὄνομά τους ζωντανὸ ’ς τ’ ἀπέραντα φτερά της.

Ἐθιμοτυπία Ὁ γάϊδαρός μου ἐκλότσησε, κ’ ἐγὼ θὰ ’πῶ συμπάθιο.

Εἰς κακοῦργο μ’ ἀγαθὴν ὑπόληψι Ὁ Ἰούδας ὁ κακόπιστος καὶ τοῦ Θεοῦ του δήμιος τέχνη δὲν ἔλαβε ἀρκετὴ νὰ μὴ φανῇ προδότης· ἐσὺ τὸν ὑπερέβηκες, γιατὶ περνᾷς γιὰ τίμιος.

Ὁ καιρὸς Τὸ παρελθὸν ἐπέρασε καὶ πάει· τὸ παρὸν δὲν ὑπάρχει, μᾶς πλανάει· καὶ σκοτεινὸ τὸ μέλλον μᾶς φοβίζει, ἂν καὶ καθένας εἰς ἐκεῖνο ἐλπίζει.

Εἰς φθονερὸν φίλο Ὅλο τὸ πάθος, ποῦ γιὰ ’μὲ ’ς τὰ σωθικά σου κρύβεις, τὸ βλέπω δὰ ’ς τὴν ὄψι σου βαθειὰ ζωγραφισμένο, ὅσο τὰ μάτια σου κι’ ἂν κλῇς, τὸ πρόσωπο κι’ ἂν νίβῃς.

232 ΑΝ ΈΚΔΟΤΑ ΠΟΙΉΜΑΤΑ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΊΟΥ ΜΑΡΤΙΝΈΛΗ

Ἐκλογὴ Ἂν καὶ καθένας ἔμαθε μιὰ μέρα ’ς τὸ σχολεῖο πῶς ἄνθρωπον ἐγύρευεν ὁ παλαιὸς Διογένης, ἡ σημερνή μας ἐποχὴ γυρεύει τὸ ἐναντίο!

Τὸ Εὐαγγέλιο Τέχνη, ἐπιστήμη, ποίησις καὶ δρᾶμα κ’ ἱστορία, νόμος ἀγάπης, λευθεριᾶς κ’ ἰσότητος, γραμμένος μὲ τὴν ἁπλότητα παιδιοῦ καὶ μὲ Θεοῦ σοφία.

Ὁ Ἐρωτας Ὁ Ἐρως εἶναι ’ς τὴν ζωὴ τοῦ Ὑψίστου ὁλόθερμη πνοή, ποῦ δυὸ ψυχαὶς ἑνόνει εἰς μία καὶ μόνη.

Ὁ Φθόνος Νέφος καπνοῦ, ποῦ ὁρμητικὰ νὰ πνίξῃ πολεμάει μιὰ φλόγα μόλις ἔλαμψε· πλὴν τούτη ἂν μεγαλώσῃ, τὸ λυόνει μὲς τὴν πύρα της κ’ εὐθὺς τ’ ἀπορροφάει.

Εἰς φίλον ἐπίβουλο Εἰς ποιὸ κρυμμένο δίκτυ σου θαρρεῖς πῶς μὲ περδεύεις, τώρα ποῦ ἐντύθηκες, δειλέ, τῆς ἀλωποῦς τὸ δέρμα καὶ μ’ ἄνανδρη ταπείνωσι τόσο μὲ κολακεύεις;

Εἰς ὡραίαν Ἑλληνίδα Ἂν εἶχαν, κόρη μου, σὲ ἰδῇ κ’ οἱ πρῶτοι τῶν Ἑλλήνων, ποῦ χρόνια δέκα ἐπάλεψαν γιὰ τὴν ὡραίαν Ἑλένη, δὲν θὰ ’περίμεναν σκληρὰ τὸν θρῆνο τῆς Τρῳάδος, ἀλλὰ ’ς τὸν θρόνο θἄλαμπες ἐσὺ τοῦ Μενελάου.

Τὸ ἔγγαστρο (ἔμβρυον) Ὑπάρχω καὶ δὲν ζῶ· κι’ ὅμως θὰ ζήσω ἅμα φθάσ’ ἡ στιγμὴ νὰ ξεμουτρήσω. ’Σ τὴν φυλακὴ ποῦ βρίσκομαι κλεισμένο, ὅπου, χωρὶς νὰ φάω, τροφὴ λαβαίνω,

233 Θεοδόσης Πυλαρινός

τὴν λευθεριὰ μὲ πόνους ν’ ἀγοράσω καὶ ’ς τὸν ἀγῶνα τὴν ζωὴ γλυτώσω, δὲν ξέρω κι’ ἂν χαρῶ, κι’ ἂν μετανοιώσω.

Ἀναγκαῖος ὁ Διάβολος Ἂν τὸ κακὸ δὲν ἤτανε, ποιὸς τὸ καλὸ ’νοοῦσε;… Ἀλλ’ ὁ Θεός, ποῦ τοῦ καλοῦ βαστάει τὴν ἐξουσία, νὰ προστατέψῃ τὸ κακὸ μαζὶ δὲν ἠμποροῦσε, ὥστ’ ἔπλασε τὸν Διάβολο νὰ ὁρίζῃ ’ς τὴν κακία.

Ἀμοιβὴ τῆς ἀξίας Ἐγκλήματα, ντροπαὶς κι’ ὅσα νομίζετε νὰ κάνουν οἱ κακοῦργοι ’ς τὰ τριόδια, ὅλα τἄπραξ’ ἐκεῖνος ποῦ γνωρίζετε· κι’ ἀντὶ νἄχῃ τὰ σίδερα ’ς τὰ πόδια, μαντέψετε ποιὰν ἔλαβε ἀμοιβή… −Τὸν ἔστειλ’ ὁ λαὸς εἰς τὴν Βουλή!

Ἡ Βασιλεία Νὰ τρέφεις πλῆθος ἄπειρο μεγάλους ὑπαλλήλους κ’ ὑπασπιστάδες κι’ αὐλικούς, μ’ ἀνάκτορα, μὲ φίλους, καὶ μ’ ἄλογα καὶ σκύλους, γιὰ νἄχῃς ἕναν ἄνθρωπο βαμμένον ’ς τὸ χρυσάφι, ποῦ νὰ μὴ κάνῃ τίποτε, καὶ μόνο νὰ ὑπογράφῃ.

Ἡ ζήλεια Κρυμμένη φλόγα ποῦ σοῦ καίει τὰ στήθια· ζάλη τοῦ νοῦ ποῦ σ’ ἀφαιρεῖ τὴν κρίσι· φοβᾶσαι νὰ γνωρίσῃς τὴν ἀλήθεια καὶ τρέμεις· πλειὰ δὲν ζῇς· πλειὰ δὲν κοιμᾶσαι· κι’ ἂν βλέπῃς, κι’ ἂν ἀκοῦς, πάντ’ ἀπατᾶσαι.

Ἡ γυναῖκα Ἄπιστη, δόλια, ψεύτρα, ποῦ ’μπορεῖ τὸν Διάβολο νὰ βάλῃ ’ς τὸ σακκί. – Ἂν ὅμως τύχῃ κἄποτε καλή, εἶν’ ἄγγελος ποῦ ’πέταξε ’ς τὴν γῆ.

234 ΑΝ ΈΚΔΟΤΑ ΠΟΙΉΜΑΤΑ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΊΟΥ ΜΑΡΤΙΝΈΛΗ

ΙΙ. Πάρεργα

Εἰς τὸν γάμο τῆς χαριτωμένης Κόρης4 Μαρίας Σπ. Πιέρρη 29/12/1877

Κύττα τῆς κόρης τὴν χαρὰ καὶ τὴν κρυφὴ λακτάρα, κι’ ἂν μὲς τὰ κρίματα τῆς γῆς τὴν ἀρετὴ βραβεύεις, χύσε, Οὐρανέ, τὴν χάρη σου ’ς τὴν ἀγαθὴ ψυχή της, ποῦ λάμπει ’ς τοῦ προσώπου της τὰ ἐρωτεμένα κάλλη· καὶ μ’ ὅσα ἡ μέρα τῆς Λαμπρᾶς ἔχει χρυσά σου δῶρα τὸ ζηλεμένο πλούτισε στεφάνι τῆς ἀγάπης.

Γιὰ τὴν χειροτονία ὡς Διακόνου τοῦ νέου Κωνστ. Κόμ. Βούλγαρη /3/80

Ὠχρὸς προβαίνει ὁ δόκιμος καὶ ’ς τὴν καρδιά του τρέμει·

4. Το επίγραμμα δημοσιεύτηκε στην εφημ. Φωνή της Κέρκυρας (φ. 661, 4 Ιανουαρίου 1878, σ. 3), με διαφορές: «Κύττα τῆς Νύφης τὴ χαρὰ καὶ τὴν κρυφὴ λαχτάρα./ Κι’ ἂν μὲς τὰ κρίμματα τῆς γῆς τὴν ἀρετὴ βραβεύῃς,/ Χύσε, Οὐρανέ, τὴ χάρη σου μὲς τὸ καθάριο πνεῦμα,/ Π’ ἀστράφτει ’ς τοῦ προσώπου της τὰ ἐρωτεμμένα κάλλη,/ Καὶ μ’ ὅσα ἡ ’μέρα τῆς Λαμπρᾶς ἔχει ἀκριβά σου δῶρα/ Τὸ εὐλογημένο πλούτισε στεφάνι τῆς άγάπης». Στη συνέχεια αναφέρονται τα εξής: «Μετὰ τὸ τέλος τῆς τελετῆς προσεφέρθη τῇ Νύμφῃ καὶ τὸ ἀκόλουθον χαριέστατον ποιημάτιον, ἔργον λογίου συμπολίτου μας, μετὰ στεφάνης λευκανθέων». Τίτλος: 29 Decembre 1877. «Sorgea la stella mattutina, e intorno,/ Quale virginea zona,/ Candida avea corona./ E, benchè quasi giorno,/ Tutte le stelle le correano in giro/ Con etereo sospiro,/ E la pregavan che la desse a loro,/ E in cambio le porgean nembi di rose,/ E d’ immortale alloro,/ Ma la stella rispose:/ Volentier la darei se fosse mia,/ Ma in Ciel m’han detto “Questa è per Maria”». P.Q.d C. Είναι σαφές ότι τα αρχικά παραπέμπουν στον κερκυραίο αριστοκράτη Πέτρο Κουαρτάνο Καλογερά (P. Quartano di Calogera), τον εκδότη του ιταλόγλωσσου έργου του Σολωμού. Προτάσσεται των ανωτέρω το ακόλουθο σημείωμα της εφημερίδας: «Ἕνεκα τοῦ στενοῦ τοῦ χώρου δὲν ἠδυνήθημεν νὰ καταχωρίσωμεν, ἐν τῷ προηγουμένῳ φύλλῳ, τὰ κατωτέρω δύο ποιημάτια συντεθέντα ἐπὶ τῇ τελετῇ τοῦ γάμου τῆς Κ. Μαρίας Σ. Πιέρη, δημοσιεύοντες δὲ νῦν ταῦτα, συγχαίρομεν τὸν Ποιητὴν ἐπὶ τῇ ἐπιτυχεστάτῃ συνθέσει τοῦ ἐπιγράμματός του. Ὁ κυρ. Γεώργιος Μαρτινέλης ἀρκοῦσαν ἤδη ἐκτήσατο φήμην χάριν τῆς ποιητικῆς αὑτοῦ φαντασίας, ὥστε πᾶς ἡμέτερος ἔπαινος τῶν ἔργων του καθίσταται περιττός, εὐχόμεθα δὲ μόνον ὅπως ὁ διακεκριμμένος οὗτος Ποιητὴς ἀποφασίσῃ νὰ δημοσιεύσῃ ἅπαντα τὰ παρ’ αὑτοῦ συντεθέντα ποιήματα, οὐ μόνον πρὸς δόξαν αὐτοῦ ἀλλὰ καὶ ἐπ’ ὠφελείᾳ τῆς νεωτέρας Ἑλληνικῆς ποιήσεως». Ως προς τον Κουαρτάνο, άνδρα του σολωμικού κύκλου, είναι γνωστή η αντιπαλότητά του προς τον Πολυλά. Βλ. τις μελέτες μας, «Δύο άσπονδοι σολωμικοί ερίζουν: Η λιβελλογραφική διαμάχη ανάμεσα στον «Τετραμούτρη» (Πέτρο Κουαρτάνο Καλογερά) και τον «Πολυλέρα» (Ι. Πολυλά)», Δέντρο, τχ. 129-130 (2003), σ. 16-21, και «’Καθρεπτισθέντες και μη καθρεπτισθέντες καθρεπτισθείτε’. Η εικόνα του Ιάκωβου Πολυλά στο βάθος του κερκυραϊκού Καθρέπτη», στον τόμο Ιστορίας μέριμνα. Τιμητικός τόμος στον καθηγητή Γεώργιο Ν. Λεοντσίνη, ΕΚΠΑ, Αθήνα 2011, τ. Β΄, σ. 1113-1132.

235 Θεοδόσης Πυλαρινός

(τρέμει ὁ σεμνὸς προτοῦ δεχθῇ τόσο ὑψηλὸ Μυστήριο). Ἀλλ’ ἅμα ’σήκωσε ’ψηλὰ τὰ μάτια δακρυσμένα, Χαῖρε, θερμὸς ἀκούσθηκε ψαλμὸς ἀπὸ τὰ οὐράνια καὶ τ’ Ἅγιο Φῶς ἐξάστραψε ’ς τὸ καθαρό του πνεῦμα.

Εἰς ὀρφανὸ λουλοῦδι (ἀκρόστιχο) 15/6/81

Ἀ Ἀφράτο νυκτολούλουδο, γιατὶ ’ς τὴν ὀρφανιά σου δ δὲν βλέπει ὁ κόσμος ὁ ψυχρὸς τὴν τόσην ὀμορφιά σου; ε Ἐνῷ ἡ δροσάτη σου πνοὴ παρθενικὰ μυρίζει, λ λύπη σκορπᾷς τριγύρω σου, χαρὰ δὲν σὲ γνωρίζει. α Ἄχ! πόσο ἀξίζ’ ἡ λύπη σου, καϋμένο λουλουδάκι, ΐ ἴσως κἀνεὶς δὲν ἐννοεῖ, παρ’ ὁ Θεὸς, ποῦ βλέπει ς ’ς τὴν τόση σου ταπείνωσι πόση εὐτυχιὰ σοῦ πρέπει!

Εἰς τὴν Κυρία Σοφία Σπ. Τρικούπη γιἀ τὴν γιορτὴ τοῦ ὀνόματός της 17/9/86

Ὅταν σιμά σου βρίσκομαι καὶ τὴν λαλιά σου ἀκούω, μοῦ θέλγουν τόσο τὴν ψυχὴ τὰ προτερήματά σου, ὥστε, κι’ ἂν σήμερα πολλὰ σοῦ εὔχομαι τὰ χρόνια, λέγε πῶς εἶν’ ἐγωϊσμός, ἢ λέγε το συμφέρον. Δὲν τὸ νοεῖς; Ἡ Ποίησις, ποῦ νὰ ἐμπνευσθῇ ζητάει, τέτοια ’ς τὸν κόσμο πλάσματα συχνὰ δὲν τ’ ἀπαντάει.

Εἰς ’πεθαμένη Ἄλλοι γύρω σὲ θρηνοῦνε· κ’ ἐγὼ κάλλιο σὲ φθονῶ, γιατὶ τώρα σὺ γνωρίζεις τὸ μεγάλο μυστικό.

Εἰς τὸν κ. Παναγιώτη Γεωργιάδη εἰς Χαλκίδα τὴν ἡμέρα τῆς γιορτῆς του 15/8/87

Ὅταν προσφέρουν στιχουργοὶ στεφάνια ’ς τοὺς μεγάλους,

236 ΑΝ ΈΚΔΟΤΑ ΠΟΙΉΜΑΤΑ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΊΟΥ ΜΑΡΤΙΝΈΛΗ

τοὺς ἀπατοῦν, ψευδόμενοι γιὰ δούλη κολακεία ἀλλ’ ἂν εἰς σὲ ποῦ τὴν ζωὴ παιδεύεις γιὰ τοὺς ἄλλους, εὔχομ’ ἐγὼ χρόνους πολλούς, μιλῶ μὲ τὴν καρδία.

Εἰς τὴν Κόρη Φρόσω Σ. Φοντάνα5 Πρόποσις, εἰς τὸ δεῖπνο γιὰ τὴν γιορτή της 17/9/87

Δὲν σοῦ τ’ ἀρνοῦμαι· σ’ ἀγαπῶ. Καὶ ποιὸς δὲν σ’ ἀγαπάει; Ποιὸς τὴν καρδιά σου ἐγνώρισε καὶ δὲν σοῦ ’πιθυμάει ἀπάνου ’ς τὰ τραντάφυλλα τῆς τύχης νὰ πλαγιάζῃς;… Ἴσως θὰ ’πῇς ὅτι ψυχρούς, ἀπόψε ποῦ γιορτάζεις, τοὺς στίχους τούτους ἔπλεξα γιὰ νὰ σὲ χαιρετίσω· ἀλλ’ εἰς τὸν γάμο σου θὰ ἰδῇς ἂν ξέρω νὰ μεθύσω.

Εἰς τὴν Οἰκογένεια Δημ. Γρ. Καμπούρογλου6 15/11/87

Ἤθελα νἆμαι μέσα ’ς τὴν καρδιά σας, νὰ βλέπω τὴν λακτάρα, τὸν παλμό, τὴν ἡδονή, τὸν πόθο, τὴν χαρά σας, ὅταν ’ς τοὺς ἄλλους κάνετε καλό.

Γιὰ τοὺς Γάμους Λάνδου – Μοσχόπουλου 28/11/93

Ὑπάρχει, ναὶ μιὰ Δύναμι κρυφὴ ποῦ βασιλεύει κι’ ἀπὸ τὰ ὕψη τ’ οὐρανοῦ τὴν ἀρετὴ βραβεύει· κ’ ἰδού, δυὸ δίδυμαις καρδιαὶς σήμερα στεφανόνει κ’ εἰς ἔρωτα θεάρεστο γιὰ πάντα ταὶς ἑνόνει. Τέτοιος οὐράνιος ἔρωτας εἶναι καμάρι θεῖο, εἶναι προμήνυμα εὐτυχιᾶς, εἶναι χαρᾶς στοιχεῖο,

5. Βλ. την εργασία μας «Δύο ειδολογικές ενότητες από τα ανέκδοτα ποιήματα του Γεωργίου Μαρτινέλη: α) Τα πένθιμα και β) Τα ποιήματα σε λευκώματα», όπου υπάρχει γραμμένο στο λεύκωμα της ίδιας κόρης ποίημα, επίσης του 1887, με τίτλο «Της κόρης Ευφροσύνης Σ. Φοντάνα». 6. Βλ. στην ίδια εργασία μας το ποίημα «Της Κυρίας Καλλιόπης Δημ. Γ. Καμπούρογλου», γραμμένο το 1886 στο λεύκωμά της. Είναι η εποχή που ο Μαρτινέλης σχετιζόταν με τον Καμπούρογλου.

237 Θεοδόσης Πυλαρινός

ποῦ θὰ γεννήσῃ ἀσύγκριτο χαροποιὸ βλαστάρι γιὰ νὰ στολίσῃ τὴν ζωὴ ’ς τὸ ζηλευτὸ ζευγάρι.

Εἰς τὴν δολοφονία τοῦ Προέδρου τῆς Γαλλικῆς Δημοκρατίας Σαδὶ Καρνὼ7 13/6/94

’Σ τὴν φονικὴ μανία της ἡ ἀναρχικὴ φατρία ἄλλο νὰ εὕρῃ ἁγνότερο δὲν ἠμποροῦσε θῦμα. Ἀλλ’ ἂν ἐκείνη συμφοραὶς σκορπᾷ ’ς τὴν κοινωνία κ’ ἔχει τὸν τρόμο σύνθημα καὶ νόμο της τὸ κρῖμα, πρέπει κι’ ὁ κόσμος νὰ ἑνωθῇ νὰ τὴν ἐξαφανίσῃ, πρὶν φθάσῃ ἐκείνη ’ς αἵματα τὸν κόσμο νὰ βυθίσῃ.

Εἰς τὸ Δημοτικὸ Μνημόσυνο τῶν Κερκυραίων γιὰ τὸν Αὐτοκράτορα τῆς Ρωσσίας Ἀλέξανδρον Γ΄8 (28/10/94)

Ἡ Κέρκυρα ’περίμενε μὲ τὸν ἐνθουσιασμό της μὲ τ’ ἄνθη, μὲ ταὶς αὔραις της καὶ μὲ τὸν οὐρανό της νὰ σὲ δεχθῇ ’ς τὸν κόρφο της μὲ πόθο νὰ σὲ ’γιάνῃ· μὰ σὺ ’προτίμησες τ’ ἁγνὸ τῶν οὐρανῶν στεφάνι καὶ ’ς τὴν γαλήνη εὑρέθηκες μεμιᾶς τοῦ παραδείσου, ὅπου βραβεύει ὁ δίκαιος Θεὸς τὴν ἀρετή σου. Κι’ ἄχαρη τώρα ἡ Κέρκυρα, ’ς τὸν πόνο ποῦ τὴν καίει, γιὰ τὴν μεγάλη σου ψυχὴ παρακαλεῖ, καὶ κλαίει.

Εἰς Ἐκείνη 12/11/94

’Σ τὴν τόση ποῦ τὰ σπλάχνα μου μαραίνει ἀπελπισία, μιὰ ’πιθυμοῦσα μοναχὴ γλυκειὰ παρηγορία.

7. Ο Σαντί Καρνώ διατέλεσε πρωθυπουργός τα έτη 1887-1894. Δολοφονήθηκε στη Λυών από τον ιταλό αναρ- χικό Σάντε Τζερόνιμο Καζέριο, επειδή δεν συναίνεσε να δοθεί χάρη σε δύο γάλλους αναρχικούς. 8. Πέθανε τα τέλη Οκτωβρίου 1894 (1.11.1894 με το νέο ημερολόγιο).

238 ΑΝ ΈΚΔΟΤΑ ΠΟΙΉΜΑΤΑ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΊΟΥ ΜΑΡΤΙΝΈΛΗ

Ἤθελα μόνο μία φορά, ταὶς μέραις μου πρὶν κλείσω, εἰς τὸν ναὸν τοῦ στήθους σου νὰ ’μπῶ νὰ προσκυνήσω. Κ’ ὕστερα ὁ χάρος ὁ πικρός, ἂν ἔλθῃ νὰ μὲ πάρῃ, θὰ μ’ εὕρῃ πάντα πρόθυμο· θὰ μοὔκανε καὶ χάρη.

Εἰς τοὺς Γάμους Ρουβᾶ – Θεοχάρη 20/11/94

Σὰν βλέπεις ποῦ δύο πλάσματα ’ς ἀγάπη λακταροῦνε καὶ τῆς ζωῆς τὴν εὐτυχιὰ ’ς τὸν γάμο τους ζητοῦνε, μὴ λὲς πῶς εἶν’ ἡ μοῖρα τους π’ ἀντάμα τοὺς ἑνόνει. Ἀλλὰ τὸ χέρι ἀπάνω τους ὁ Ὕψιστος ἁπλόνει γιὰ νὰ χαρίσῃ ’ς τὸν γαμπρὸ καὶ ’ς τὴν σεμνὴ παρθένα εὐλογημένα αἰσθήματα, ’ψηλά, ’ς τὸν κόσμο ξένα, καὶ τοὺς ἑνώσῃ ’ς τὸν δεσμό, ποῦ ἡ πίστι στερεόνει καὶ γίνεται σφικτότερος ὅσο περνοῦν οἱ χρόνοι. Τέτοιος δεσμὸς ἐρωτικὸς τὸν φθόνο θὰ νικήσῃ καὶ τῆς ζωῆς τὰ σύμφυτα κακὰ δὲν θὰ γνωρίσῃ, γιατὶ σιμά τους ὁ Θεὸς δὲν παύει ν’ ἀγρυπνάῃ κι’ ἀπὸ τὴν μαύρη βασκανιὰ τοῦ κόσμου τοὺς φυλάει.

Παράρτημα

Εργασίες μας για τον Γ. Μαρτινέλη και το ανέκδοτο έργο του

1. «Γλωσσικές διαφορές και διαμόρφωση νέων τάσεων στα Επτάνησα στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα. (Η περίπτωση του κερκυραίου ποιητή Γεωργίου Μαρτινέλη, 1836-1896)», Τεκμήριο, τ. 3 (2001), σ. 213-238. 2. «Δύο ανέκδοτα ποιήματα του Γεωργίου Μαρτινέλη», Μικροφιλολογι- κά. τχ. 11, άνοιξη 2002, σ. 22-24. 3. «To ανέκδοτο ποιητικό έργο του κερκυραίου λογοτέχνη Γεωργίου Μαρτινέλη και οι αιρετικές για την Κερκυραϊκή Σχολή θέσεις του», Η Ελλάδα των νησιών από τη Φραγκοκρατία ως σήμερα. Πρακτικά του Β΄ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών. Ρέθυμνο 10-12 Μαΐου 2002, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004, τ. Α΄, σ. 243-254.

239 Θεοδόσης Πυλαρινός

4. «Γεώργιος Μαρτινέλης (1836-1896): ΄Ενας εκπρόσωπος του κερκυ- ραϊκού ριζοσπαστισμού», Δελτίο Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας, αρ. 26 (2004), σ. 87-102. 5. «Επαίχθη ο κόσμος…’», Μικροφιλολογικά, τχ. 20 (Φθινόπωρο 2006), σ. 14-16. 6. «Τα ανέκδοτα δίστιχα του Γεωργίου Μαρτινέλη», Ηώς περιοδικό επι- στημονικής και εκπαιδευτικής έρευνας, τ. 3, τχ. 2 (Αθήνα 2013), σ. 67-83. 7. «Ανέκδοτα έργα του Γεωργίου Μαρτινέλη: Η έκδοση των «Ευαγγελι- κών» και η πιστή επανέκδοση του «Πανηγυριού», Κεφαλληνιακά Χρο- νικά, τ. 17 (2016), σ. 133-188. 8. «‘Εἰς τὸ Σημεῖο τοῦ Σταυροῦ’ και ‘Ἡ Πρόοδος’: Δύο ανέκδοτες ποιητι- κές συνθέσεις του Γεωργίου Μαρτινέλη», Figura in Praesentia. Μελέ- τες αφιερωμένες στον καθηγητή Θανάση Νάκα, επιμ. Κώστας Ντίνας, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2018, σ. 428-448. 9. «‘Λυρικά Α΄ και Β΄’ Δύο ανέκδοτες ποιητικές συλλογές του Γεωργίου Μαρτινέλη», στα Κεφαλληνιακά Χρονικά. τ. 18 (2017-2018), σ. 133-172. 10. «Χριστίνα η Ηγουμένισσα: Ένα ανέκδοτο ερωτικό δράμα του Γεωργίου Μαρτινέλη», Σελίδες ιστορίας και πολιτισμού. Τόμος αφιερωμένος στον Δημήτρη Ε.-Γ. Καρύδη, Ιόνιος Εταιρεία Ιστορικών Μελετών, Κέρκυρα 2018, σ. 189-206. 11. «Τρία ανέκδοτα έργα του ποιητή Γεωργίου Μαρτινέλη, ‘Η μαυροφόρα’, τα ‘Τραγουδάκια’ και τα ‘Ιδιαίτερα’, πηγές για τη σύνθεση της εργοβιογραφίας του», υπό δημοσίευση στα Πρακτικά του ΙΑ΄ Πανιονίου Συνεδρίου. 12. «Δύο ειδολογικές ενότητες από τα ανέκδοτα ποιήματα του Γεωργίου Μαρτινέλη: α) Πένθιμα και β) Ποιήματα σε λευκώματα», υπό δημοσίευση.

240 Αθανάσιος Τρικούπης

Νικόλαος Μάντζαρος και Εθνικός Ύμνος. Επιχειρώντας μία αποτίμηση της συνεισφοράς του μουσουργού.

Εισαγωγή Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν γράφτηκε το 1823 από τον Διονύσιο Σολωμό (Ζάκυνθος 1798 – Κέρκυρα 1857) στη Ζάκυνθο. Το ποίημα που αποτελείται από 158 στροφές εκδόθηκε το 1824 στο Μεσολόγγι και μέχρι το 1825 είχε μεταφραστεί ολόκληρο στην ιταλική από τον Gaetano Grassetti, στη γερμανική από τους J. F. H. Schlosser και Wilhelm Müller, στη ρώσικη από τον N. Gneditch, στην αγγλική από τον Charles Brinsley Sheridan και στη γαλλική γλώσσα από τον Stanislas Julien. 1 Ο Σολωμός εγκαταστάθηκε στην Κέρκυρα τον Δεκέμβριο του 1828. Εκεί γνωρίστηκε με τον Νικόλαο Μάντζαρο (Κέρκυρα 1795 – Κέρκυρα 1872), ο οποίος ήδη είχε μελοποιήσει τη Φαρμακωμένη του ποιητή το 1826. Αναφέρεται ότι: «Τακτικός φοιτητής του Μαντζάρου ήτο και ο Σολωμός. Εκεί ο Σολωμός έμαθε τα μυστήρια της αρμονίας. Τόσον ηγάπα την μουσικήν ο μέγας ποιητής, ώστε όχι μόνον πολλάκις τραγουδούσε στιχουργών, αλλά και εις τον Μάντζαρον έλεγε ότι ευκολώτερον είχε την έμπνευσιν όσον περισσότερον ενέκυπτεν εις την μουσικήν».2 Από όσα γνωρίζουμε, ο Μάντζαρος ασχολήθηκε για πρώτη φορά με τη μελοποίηση του ύμνου από το τέλος του 1829 έως το καλοκαίρι του 1830. Το πρωτότυπο έργο είναι γραμμένο για τετράφωνη ανδρική χορωδία με συνοδεία πιάνου. Εκδόθηκε το 1873 στο Λονδίνο από τον οίκο Clayton & Co με έξοδα των ομογενών της Αγγλικής πρωτεύουσας. Η πρώτη μελοποίηση γράφτηκε σε ύφος «λαϊκό και απλό» με σκοπό τη διάδοση του ποιήματος στον ευρύτερο ελληνικό

1. Ντίνος Χριστιανόπουλος, «Οι 17 πλήρεις μεταφράσεις του Ύμνου εις την Ελευθερίαν του Σολωμού σε ξέ- νες γλώσσες», Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου Διονυσίου Σολωμού (1798-1857). Διακόσια χρόνια από τη γέν- νηση και εκατόν πενήντα από τον θάνατό του, Πανεπιστήμιο Αθηνών, 7-10 Οκτωβρίου 1998, εκδ. Σύλλογος «Οι Φίλοι του Μουσείου Σολωμού και επιφανών Ζακυνθίων, Αθήνα 2003, 597-611. 2. Σπυρίδων Δε Βιάζης, «Ο Μάντζαρος», Παναθήναια, έτ. Ε΄, τ. Ι΄, Αθήνα 15-30/6/1905, 129-136. Αναδημο- σίευση στο Γιώργος Κεντρωτής (επιμ.), Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος, Φιλαρμονική Εταιρεία Κέρκυ- ρας, Κέρκυρα 2003, 186. Ο Βιάζης υπήρξε μαθητής του Μάντζαρου από το 1871 μέχρι τον θάνατο του δα- σκάλου το 1872.

241 Αθανάσιος Τρικούπης

πληθυσμό. Χρησιμοποιήθηκε κατά κύριο λόγο η ομοφωνική υφή, δηλαδή η υφή, στην οποία προΐσταται μία κύρια μελωδική φωνή που συνοδεύεται από δευτερεύουσες φωνές, οι οποίες ενοποιούνται σε αρμονικές συγχορδιακές οντότητες. Η αντιγραφή του αρχικού χειρογράφου για τις ανάγκες της έκδοσης έγινε από το μαθητή του Μάντζαρου, Σπυρίδωνα Δε Βιάζη. Σύμφωνα με τα όσα αναφέρει ο Δε Βιάζης: «Η οικογένεια, ζώντος του Μάντζαρου, ήθελε να εκδώση τον Ύμνον. Αλλ’ επειδή ηρνείτο ο Μελοποιός, του είπον ότι εζήτουν αντίγραφον. Συγκατανεύσαντος αυτού λόγος εγένετο περί αντιγραφέως. … Τότε, ως μαθητής του, ανέλαβον την αντιγραφήν. … Μετά τινα χρόνον αισθανόμενος ο Μάντζαρος ότι η του Σολωμού ποίησις έχρηζεν υψηλοτέρας και τελειοτέρας μουσικής, εμελοποίησεν εκ δευτέρου τον Ύμνον. … Πολλάκις ηκούσαμεν τον Μάντζαρον λέγοντα ότι, οσάκις κατά την σύνθεσιν των δύο μελοποιήσεων του Ύμνου επαιάνιζεν απόσπασμα εις τον Σολωμόν, ή ενώπιον αυτού εμπνεόμενος έθετεν επί του χάρτου τας νότας και έπειτα τας έκρουεν εις το πιάνο τραγουδώντας, ο ποιητής εσκίρτα εκ του ενθουσιασμού. Ετραγούδαε και αυτός μετά του φίλου μουσουργού. Βλέπων ο Ποιητής ότι η μουσική ήτο αντάξια της ποιήσεως, δηλαδή ότι οι νότες διερμήνευον την ιδέαν της ποιήσεως, ανελύετο εις δάκρυα εκ της συγκινήσεως. Τότε εξαφθείς υπό εκστάσεως και ο Μελοποιός και έτι πλέον εμπνευσθείς εξηκολούθει γράφων. “Τόσον ήτο μεγάλη κατά την στιγμήν εκείνην η συγκίνησίς μας”, εξηκολούθει λέγων ο Μάντζαρος, “που ενομίζαμεν ότι δεν ήμεθα εις την γην και κλαίοντες ο ένας κατησπάζετο τον άλλον. Ήσαν δάκρυα προερχόμενα το μεν εκ του ενθουσιασμού της επιτυχίας του έργου, το δε ότι η τέχνη κατόρθωνε πρεπόντως να υμνήση την ελευθερίαν της αναγεννωμένης πατρίδος δια του αίματος τόσων αγίων ηρώων.” Άκρος ήτο ο έρως προς την πατρίδα του Μαντζάρου. Αδύνατον ήτο, οσάκις ανεφέρετο η Επανάστασις του Εικοσιένα, να μη δακρύση, αναφέρων τα ονόματα ηρώων, μεθ’ ων έθετεν εις τον Σολωμόν την προσθήκην: “Και ο Ποιητής επολέμησε με την πένα του”. … Την νέαν μελοποίησιν του Ύμνου ετήρει ο Μάντζαρος εις φύλαξιν και, ως ο ίδιος έλεγε, μόνον ο Ποιητής την ήξευρεν. Κατά τον Φεβρουάριον του 1844 την έδειξεν εις ειδήμονας. Τότε ο φιλόσοφος Βράιλας τον παρεκίνησε να την αφιερώση εις τον πρώτον Άνακτα της αναγεννωμένης Ελλάδος».3

3. Σπυρίδων Δε Βιάζης, «Εκατονταετηρίς του Ύμνου εις την Ελευθερίαν, Μάιος 1823 - Μάιος 1923. Μελοποίη- σις του Ύμνου – Αφιέρωσις εις τον βασιλέα Όθωνα», Επτανησιακή Επιθεώρησις, έτ. Β΄, τέυχ. 3, 7/1923, 33-34. Αναδημοσίευση στο Γιώργος Κεντρωτής (επιμ.), Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος, Φιλαρμονική Εταιρεία Κέρκυρας, Κέρκυρα 2003, 211-213.

242 ΝΙΚ ΌΛΑΟΣ ΜΆΝΤΖΑΡΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΌΣ ΎΜΝΟΣ.

To 1831 ή το 1837 ο συνθέτης πραγματοποίησε μία νέα μελοποίηση του ύμνου, πάλι για τετράφωνη ανδρική χορωδία με συνοδεία πιάνου, αυτή τη φορά σε πολυφωνική υφή, δηλαδή με την ταυτόχρονη χρήση ανεξάρτητων και ισοδύναμων φωνών. Μία τρίτη μελοποίηση πραγματοποιείται το 1842-1843, πάλι για το ίδιο χορωδιακό σχήμα με πιανιστική χορωδία, στην οποία χρησιμοποιούνται μέρη τόσο πολυφωνικής όσο και ομοφωνικής υφής. Ο Μάντζαρος έστειλε τη χειρόγραφη παρτιτούρα της εν λόγω μελοποίησης στον βασιλιά Όθωνα με αφιέρωση τον Δεκέμβριο του 1844.Ο Όθων τίμησε τον Μάντζαρο με τον Αργυρό Σταυρό των Ιπποτών του Βασιλικού Τάγματος του Σωτήρος για τη συνθετική του εργασία τον Ιούνιο του 1845. Το έργο μεταφράστηκε στο σύνολό του από τον Γερμανό φιλέλληνα Joseph Mindler (1808-1868), ο οποίος ήρθε στην Ελλάδα ως αξιωματικός με το στρατιωτικό σώμα των Βαυαρών εθελοντών που συνόδευε τον βασιλιά Όθωνα. 4 Ακολουθεί μία τέταρτη απόπειρα το 1844, πάντα για τον ίδιο συνδυασμό φωνητικού και οργανικού σχήματος, κυρίως σε πολυφωνική υφή, τα δύο πρώτα μέρη της οποίας εκδόθηκαν το 1884 και το 1885 από τον ιταλικό οίκο Venturini και με ιταλική έμμετρη μετάφραση του Νικόλαου Γονέμη (1825-1894). Επίσης διάφορα αχρονολόγητα μελοποιημένα αποσπάσματα του ύμνου σώζονται σε διάφορα αρχεία (στο Αρχείο Νικόλαου Χαλικιόπουλου Μάντζαρου στα Ιστορικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη, στο Αρχείο της τρισέγγονης του συνθέτη, Φρόσως Γκέλη, στο Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών, κ.α.).5 Οι δύο πρώτες στροφές του Σολωμικού ύμνου με την πρώτη μελοποίηση του Μάντζαρου (πρώτα 24 μέτρα χωρίς την υπάρχουσα τετράμετρη πιανιστική εισαγωγή) καθιερώθηκαν ως Εθνικός Ύμνος της Ελλάδος τον Ιούνιο του 1865 από τον Γεώργιο Α΄. Τον ίδιο μήνα ο Μάντζαρος τιμήθηκε με τον Χρυσό Σταυρό των Ιπποτών του Βασιλικού Τάγματος του Σωτήρος.

Μουσικολογική προσέγγιση του Εθνικού Ύμνου Η συνθετική εργασία του Μάντζαρου αποδεικνύει το σεβασμό του στην ποιητική δομή του Σολωμού. Παράλληλα αντικατοπτρίζει την προσπάθεια του

4. Ο Mindler έφερε την επιστήμη της στενογραφίας στην Ελλάδα. Υπήρξε καθηγητής της στενογραφίας στο Πολυτεχνείο Αθηνών και διευθυντής του γραφείου στενογράφησης στη Βουλή των Ελλήνων. Βλ. Mindler - Solomos - Mantzaros, Hymne an die Freiheit [Ύμνος εις την Ελευθερίαν], επιμ. Hans-B. Schlumm - Andreas Kertscher - Κωνσταντίνος Ζερβόπουλος, εκδ. Έψιλον, Αθήνα 2010. 5. Κώστας Καρδάμης, Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος, fagotto books, Αθήνα 2015, 325.

243 Αθανάσιος Τρικούπης

συνθέτη να αποδώσει το νοηματικό περιεχόμενο του ποιήματος με τη βοήθεια των μορφοπλαστικών χαρακτηριστικών της μουσικής τέχνης (ρυθμός, μελωδία, αρμονία κ.τ.λ.) κατά τέτοιο τρόπο ώστε το αποτέλεσμα να είναι κατανοητό και εύληπτο στο ευρύ κοινό χωρίς την προϋπόθεση κάποιας ιδιαίτερης μουσικής παιδείας. Η ανάλυση που ακολουθεί προορίζεται για τον μέσο αναγνώστη που φέρει τη στοιχειώδη εγκυκλοπαιδική μουσική κατάρτιση και για τον λόγο αυτό δεν χρησιμοποιούνται εξειδικευμένοι μουσικοί όροι. Η μελοποίηση του Μάντζαρου συνταιριάζει τετράμετρες αυτοτελείς μουσικές προτάσεις στα ποιητικά δίστιχα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση τα ποιητικά δίστιχα του Σολωμού αντιστοιχούν στις προτάσεις του ποιητικού λόγου. Συνεπώς η μουσική δομή που χρησιμοποιεί ο συνθέτης υποστηρίζει την υπάρχουσα ποιητική δομή. Οι δύο προτάσεις της πρώτης ποιητικής στροφής είναι παρόμοιες, τόσο από δομική άποψη, όσο και από περιεχόμενο, αφού σκιαγραφούν τα έντονα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της «Ελευθερίας»:

Σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού την τρομερή, σε γνωρίζω από την όψη που με βια μετράει την γη.

Οι εν λόγω προτάσεις αποδίδονται καταλλήλως από αντίστοιχα παρόμοι- ες μουσικές προτάσεις, που βασίζονται στην ίδια μελωδική γραμμή, τοποθε- τημένη σε διαφορετικά τονικά ύψη, όπως εύκολα μπορεί να αντιληφθεί κα- νείς τραγουδώντας την αρχή του Ύμνου. Μάλιστα η πρώτη μουσική πρότα- ση κορυφώνεται μελωδικά στο τελείωμά της τονίζοντας τη λέξη «τρομερή», η οποία αποτελεί τη νοηματική κορύφωση της ποιητικής πρότασης, ενώ η δεύ- τερη μουσική πρόταση κορυφώνεται με μελωδικό άλμα στο μέσον της τονίζο- ντας τη λέξη «βια», που επίσης αποτελεί τη νοηματική κορύφωση της δεύτερης ποιητικής πρότασης. Επιπρόσθετα, όπως ο Σολωμός μέσω του ποιητικού ρυθμού τονίζει τις λέ- ξεις «γνωρίζω, κόψη, σπαθιού, τρομερή» στην πρώτη πρόταση και τις λέξεις «γνωρίζω, όψη, βια, γη» στη δεύτερη πρόταση, γεγονός που γίνεται αντιλη- πτό κατά την απαγγελία του ποιήματος, κατ’ αντιστοιχία ο Μάντζαρος μέσω του μουσικού ρυθμού τονίζει τις ίδιες λέξεις δίνοντάς τες τις μεγαλύτερες χρο- νικές διάρκειες. Η έναρξη της δεύτερης ποιητικής στροφής σκιαγραφεί με σαφή πρόθεση του Σολωμού μία εντελώς διαφορετική εικόνα:

244 ΝΙΚ ΌΛΑΟΣ ΜΆΝΤΖΑΡΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΌΣ ΎΜΝΟΣ.

Απ’ τα κόκκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά

Αυτή η μεταβολή αποδίδεται από τον Μάντζαρο με την χαρακτηριστικότερη αλλαγή που εμπεριέχει η αρμονία της τονικής μουσικής: με τη μεταφορά από τον μείζονα στον ελάσσονα τρόπο. Το σύνολο του προαναφερόμενου δίστιχου αποδίδεται μουσικά στον ελάσσονα τρόπο, ακριβώς για να τονισθεί αρμονικά η απαιτούμενη θυσία που οδηγεί στον θρίαμβο και στη δόξα. Επιπροσθέτως, ο Μάντζαρος τονίζει ρυθμικά και μελωδικά τις λέξεις «κόκκαλα, Ελλήνων» εισάγοντάς τες με έντονο μελωδικό άλμα και δίνοντάς τες τις μεγαλύτερες χρονικές διάρκειες στο σύνολο της συγκεκριμένης πρότασης. Επίσης δεν είναι τυχαία η ταυτόσημη μελωδική εκφορά των δύο στίχων του συγκεκριμένου δίστιχου από τον Μάντζαρο μέσω δύο πανομοιότυπων μελωδικών φράσεων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο ακροατής λαμβάνει τις δύο λέξεις με την ίδια έμφαση και ταυτόχρονα τις συνδέει συνειρμικά μεταξύ τους ως μία ενότητα («κόκκαλα των Ελλήνων») παρά τη χρονική απόσταση που δημιουργεί η μελοποιημένη απόδοση του κειμένου. Βάσει της μεταβολής της ποιητικής εικόνας το δεύτερο δίστιχο της δεύτερης ποιητικής στροφής μεταφέρεται εξ ολοκλήρου στον μείζονα τρόπο: και σαν πρώτα ανδρειωμένη, χαίρε, ω χαίρε, Ελευθεριά!, δηλαδή στον τρόπο που χρησιμοποιήθηκε για την απόδοση της πρώτης ποιητικής στροφής. Εδώ όμως παρατηρούνται κάποια εξαιρετικά φαινόμενα. Μέχρι αυτό το σημείο ο Μάντζαρος με τις μελωδικές του φράσεις ακολούθησε πιστά τη δόμηση των στίχων του ποιήματος: δηλαδή οι παύσεις (αναπνοές) που χρησιμοποιεί ο συνθέτης στο μουσικό κείμενο της ανδρικής χορωδίας αντιστοιχούν στα σημεία αλλαγής των ποιητικών στίχων, συνεπώς η κάθε μουσική φράση αποδίδει επακριβώς έναν ποιητικό στίχο. Αντιθέτως η πρώτη μελωδική απόδοση του τελικού δίστιχου δομείται με όμοιες μικρές φράσεις που αντιστοιχούν στα τέσσερα ημιστίχια:

και σαν πρώτα ανδρειωμένη, χαίρε, ω χαίρε, Ελευθεριά!

Οι φράσεις αυτές διαχωρίζονται σαφώς μεταξύ τους μέσω παύσεων - αναπνοών της ανδρικής χορωδίας. Ταυτόχρονα, οι μελωδικές γραμμές των φράσεων αυτών λαμβάνουν την τονική κορύφωσή τους μέσω μελωδικού

245 Αθανάσιος Τρικούπης

άλματος στον τελικό τους φθόγγο, στον οποίον ο συνθέτης, σύμφωνα με όσα καταγράφονται στην παρτιτούρα του έργου, ζητά επιπλέον και δυναμικό τονισμό. Αποτέλεσμα της σαφούς πρόθεσης του Μάντζαρου είναι ο «μελοποιητικός παρατονισμός» των τελευταίων λέξεων των τριών πρώτων ημιστιχίων («πρώτα, ανδρειωμένη, χαίρε»). Επειδή όμως αυτές οι λέξεις είναι ορθά τοποθετημένες εντός του μουσικού μετρικού σχηματισμού, δηλαδή η τονισμένη συλλαβή της κάθε λέξης βρίσκεται σε ισχυρό μέρος του μέτρου, αποφεύγεται η πιθανότητα ακουστικής παρανόησης τους. Όμως ποιο είναι το ζητούμενο του παρατονισμού και του κατά ημιστίχιο διαχωρισμού; Οι δύο πρώτες στροφές του ποιήματος του Σολωμού υμνούν αινιγματικά την «Ελευθερία» αφού παρουσιάζουν διάφορα ποιητικά χαρακτηριστικά και ιδιότητές της, ενώ η ίδια αποκαλύπτεται μόλις στην τελευταία λέξη, η οποία αποτελεί τη νοηματική κορύφωση των δύο στροφών. Ο Μάντζαρος, γνωρίζοντας την πρόθεση της ποιητικής δομής, επιχειρεί με ανάλογο τρόπο στη μουσική δομή: πλάθει ένα μουσικό σχηματισμό που οδηγεί στο ζητούμενο, δηλαδή στην ανάδειξη της λέξης «Ελευθερία», μέσα από τη σταδιακή συμπύκνωση της δομής. Η δομική πύκνωση, η οποία μπορεί να επιτελεσθεί με διάφορους τρόπους, αποτελεί από παλιά, πολύ πριν την εποχή του Μάντζαρου, ένα καθιερωμένο εργαλείο διαμόρφωσης σημείων κορύφωσης, είτε πρόκειται για έργα αμιγώς μουσικά, είτε για έργα στα οποία η μουσική συνοδεύει και υποστηρίζει τον λόγο. Ο Μάντζαρος εκμεταλλεύεται το εν λόγω δομικό εργαλείο και χτίζει τα αρχικά 16 χορωδιακά μέτρα (αντιστοιχούν σταθερά 2 μέτρα ανά ποιητικό στίχο) μετά την τετράμετρη πιανιστική εισαγωγή ως μουσικές ενότητες διαστάσεων 8μ (4μ+4μ) + 4μ (2μ+2μ) + 4μ (1μ+1μ+1μ+1μ), όπως διαπιστώσαμε από την έως τώρα ανάλυση. Στο τέλος της προαναφερόμενης δομής παρουσιάζεται ως μουσική κορύφωση η ποιητική κορύφωση των δύο στροφών, η λέξη που υμνείται, δηλαδή η λέξη «Ελευθερία». Επιπλέον ο «μελοποιητικός παρατονισμός» που υφίσταται στα τρία προτελευταία μουσικά μέτρα του εν λόγω μουσικού σχηματισμού σε συνεργασία με τη δομική πύκνωση που έχει οδηγήσει στην ελάχιστη μουσική φράση διάρκειας ενός μέτρου προετοιμάζει τον ερχομό της ζητούμενης λέξης στην ιδιαίτερη ποιητική της μορφή: «Ελευθεριά». Εμφανώς τα τρία προτελευταία μουσικά μέτρα που αντιστοιχούν στα τρία προτελευταία ημιστίχια της δεύτερης ποιητικής στροφής προδιαγράφουν τη χαρακτηριστική μουσική απόδοση της συγκεκριμένης λέξης. Με την τριπλή αυτή προετοιμασία του μουσικού «σκελετού» της κρίσιμης λέξης, μέσω των ομοειδών μουσικών φράσεων, η τελική διατύπωση της ιδιαίτερης ποιητικής μορφής του Σολωμού

246 ΝΙΚ ΌΛΑΟΣ ΜΆΝΤΖΑΡΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΌΣ ΎΜΝΟΣ.

με τη μουσική επένδυση του Μάντζαρου εκλαμβάνεται ακουστικά ως ένα εντελώς φυσικό επακόλουθο. Μετά την επιτευχθείσα κορύφωση, η διπλή επανάληψη του τελευταίου δίστιχου μέσω δύο νέων παρόμοιων μουσικών προτάσεων επιφέρει εκτόνωση της έντασης αφού ο Μάντζαρος μεταφέρει τους ζητούμενους δυναμικούς τονισμούς στο ισχυρό μέρος του μέτρου, δηλαδή στις τονισμένες συλλαβές των λέξεων. Παράλληλα λειτουργεί ως εμφατική επανάληψη της πρότασης που εμπεριέχει το επίκεντρο του ποιήματος, την «Ελευθερία», αλλά και ως επιβεβαίωση του τέλους του έργου. Σχετικά με τη ρυθμική αγωγή του εθνικού ύμνου ο Επτανήσιος συνθέτης Γεώργιος Λαμπελέτ μας παραθέτει τα ακόλουθα: «Διηγείτο, λοιπόν, ο πάππος μου στον πατέρα μου ότι, όταν επήγε κάποτε στη νεαρή του ηλικία να επισκεφθή στο σπίτι του τον Μάντζαρο, με τον οποίον τον ένωνε στενή φιλία, παρέστη μάρτυς αυτόπτης της εξής χαρακτηριστικής σκηνής: είδε τον Μάντζαρο να κάθεται στο πιάνο και να παίζει με ενθουσιασμό τον εθνικό Ύμνο και τον Σολωμό, που βρισκότανε εκεί, να βηματίζη με μεγάλα βήματα σε όλη την έκτασι του δωματίου και να παρακολουθή με το βηματισμό του το ρυθμό του Ύμνου. Από ό,τι αντελήφθη ο πάππος μου και από όσα άκουσε να λέγωνται από τους δύο δημιουργούς, φαίνεται ότι ο Σολωμός ήθελε να είχεν ο Ύμνος τέτοια ρυθμική αγωγή, ώστε με το άκουσμα της μελωδίας του να ειμπορή ο στρατιώτης ή οποιοσδήποτε άλλος να βηματίζη καλά, εδοκίμαζε δε έτσι ρυθμικά βηματίζοντας, αν στη μελωδία του Ύμνου ημπορούσε να προσαρμοσθή ο χρόνος της marche. Τούτο, αν δεν αποδεικνύη άλλο τι, ασφαλώς όμως αποδεικνύει ότι στη σύλληψί της στη διάνοια του Μάντζαρου η μελωδία του Ύμνου δεν ήτανε δυνατόν να έφερνε βραδεία κίνηση, αλλά κίνηση ρυθμική τέτοια, που αν δεν ήτανε ακριβώς εκείνη της marche, πάντως θα επλησίαζε πολύ προς αυτήν. Δυστυχώς το μέτρο των τριών τετάρτων, στο οποίον έχει συντεθή ο Ύμνος, δεν προσφέρεται πολύ για το χρόνο μιας marche, η δε επιθυμία του Σολωμού να βηματίζη ο στρατιώτης επ’ αυτής με ευκολία στο άκουσμά της, μένει ανεκπλήρωτη. Από όσα όμως ελέχθησαν εξάγεται, νομίζω, το ακόλουθο θετικό συμπέρασμα: Δεδομένου ότι ο Ύμνος έχει ενθουσιώδη χαρακτήρα, αποκλείεται η ρυθμικώς βραδύτερη απόδοσί του. Ρυθμική αγωγή που προσεγγίζει προς την κίνησι της marche, νομίζω ότι είναι εκείνη που ακριβέστερα αποδίδει στον Ύμνο το ρυθμικό πνεύμα της ενθουσιώδους μελωδίας του.»6

6. Γεώργιος Λαμπελέτ, «Νικόλαος Μάντζαρος», Το Νέον Κράτος, έτ. Γ΄, τεύχ. 21, 5/1939, 276-282, αναδημο-

247 Αθανάσιος Τρικούπης

Πράγματι, τόσο στην κύρια μελωδική γραμμή του Ύμνου, όσο και στο συνοδευτικό οργανικό σχήμα, το βασικότερο ρυθμικό μοτίβο που παρατηρείται είναι αυτό της παρεστιγμένης χρονικής αξίας που ακολουθείται από τη δυαδική υποδιαίρεσή της. Το εν λόγω ρυθμικό σχήμα αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικότερα μοτίβα των εμβατηρίων. Όσον αφορά τη ρυθμική αγωγή του έργου, στην πρώτη μελοποίησή ο Μάντζαρος αντ’ αυτής άφησε την ένδειξη Maestoso που σημαίνει «Μεγαλοπρεπώς». Ο παππούς του Γεωργίου Λαμπελέτ, ο Ελβετός μουσικός Ευτύχιος Λαμπελέτ μετοίκησε στην Κέρκυρα το 1832. Συνεπώς η σκηνή που περιγράφει μπορεί να αφορά κάποια από τις επόμενες μελοποιήσεις του Μάντζαρου, αφού η αρχική, από την οποία προέκυψε ο Εθνικός Ύμνος πραγματοποιήθηκε μεταξύ του 1829 και του 1830. Μάλλον η απαίτηση του Σολωμού επηρέασε τον Μάντζαρο αφού στη μεταγενέστερη πολυφωνική μελοποίησή του χρησιμοποίησε νέα μελωδία σε τετραμερή ρυθμό (4/4) στις πρώτες 4 στροφές του ποιήματος ενώ περιόρισε τη χρήση της αρχικής μελωδίας, που χρησιμοποιείται στο σημερινό Εθνικό Ύμνο, στις επόμενες 4 στροφές (στροφές 5-8). Σημειωτέον ότι στην αρχική μελοποίηση η καθιερωμένη μελωδία χρησιμοποιήθηκε για την απόδοση και των 8 αρχικών ποιητικών στροφών.

Συμπεράσματα Όπως αποδεικνύεται από τη στοιχειώδη προηγηθείσα ανάλυση, ο Μάντζαρος εργάστηκε πάνω στη μελοποίηση του Ύμνου εις την Ελευθερίαν σεβόμενος τον Σολωμό και το έργο του σε όλες τις παραμέτρους. Έλαβε σοβαρά υπ’ όψιν του τις προθέσεις του ποιητή και προσπάθησε να υποστηρίξει με τη μουσική του τέχνη τη μορφή και το περιεχόμενο του ποιήματος. Κατά καιρούς υποστηρίχθηκε η άποψη ότι η μουσική του Μάντζαρου δεν κατάφερε να ανέλθει στο επίπεδο της ποίησης του Σολωμού, χωρίς δυστυχώς να ληφθεί υπ’ όψιν η πρόθεση του μουσουργού, ούτε τα δεδομένα του συγκεκριμένου χωροχρονικού πλαισίου όσον αφορά τη μουσική τέχνη. Κρίνοντας την αρχική μελοποίηση του Μάντζαρου, που αναδείχθηκε στον Εθνικό Ύμνο της πατρίδας μας και γνωρίζοντας τον στόχο του δημιουργού που δεν είναι άλλος από το να συνθέσει μία μουσική που θα γίνει αποδεκτή στο ευρύ κοινό και θα διαδώσει στο μέγιστο τον Ύμνο του Σολωμού μπορούμε να είμαστε βέβαιοι εκ του αποτελέσματος για την ποιότητα του εγχειρήματος.

σίευση στο Γιώργος Κεντρωτής (επιμ.), Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος, Φιλαρμονική Εταιρεία Κέρκυ- ρας, Κέρκυρα 2003, 107-108.

248 ΝΙΚ ΌΛΑΟΣ ΜΆΝΤΖΑΡΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΌΣ ΎΜΝΟΣ.

Παρά τη φαινομενικά απλή μορφή της μελοποίησης που επί προθέσει επιδίωξε ο συνθέτης, ώστε εύκολα να αποστηθίζεται και να τραγουδιέται από όλους ο Ύμνος και να γοητεύει τους ακροατές, το έργο εσωκλείει τόσες μορφοπλαστικές αρετές και υποστηρίζει σε τέτοιο βαθμό τα εγγενή ρυθμικά και μελωδικά χαρακτηριστικά του ποιήματος που είναι βέβαιο ότι μπορεί να συγκαταλέγεται στα πραγματικά καλλιτεχνήματα του είδους, δηλαδή μεταξύ των ομορφότερων και αρτιότερων εθνικών ύμνων.7 Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η χρυσή τομή που επιβάλλει ο συνθέτης στο έργο του, δηλαδή η μέση λύση που επιφέρει επιλέγοντας τη δημιουργία μιας σύνθεσης που έχει τα «υψηλά» μορφοπλαστικά χαρακτηριστικά για να ικανοποιήσει τον γνώστη και ταυτόχρονα την απλότητα για να είναι προσιτή στον αδαή ή στον ερασιτέχνη, αποτελεί ίσως τη δυσκολότερη επιλογή στη συνθετική πρακτική και τεκμηριωμένα το ζητούμενο κορυφαίων συνθετών σε παγκόσμιο επίπεδο. Για παράδειγμα, ο Mozart γράφει σε γράμμα που στέλνει στον πατέρα του στις 28/12/1782 για τα κοντσέρτα για πιάνο KV 413-415: «Αυτά τα κοντσέρτα είναι ακριβώς το ενδιάμεσο μεταξύ του πολύ δύσκολου και του πολύ εύκολου. … μπορούν ακόμα και μόνον οι γνώστες να βρίσκουν ευχαρίστηση σ’ αυτά … και οι μη γνώστες θα πρέπει να μείνουν ικανοποιημένοι χωρίς να ξέρουν το γιατί». 8 Τέλος, όσον αφορά το χωροχρονικό πλαίσιο που κινείται ο Μάντζαρος, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το αιτούμενο για την επίτευξη εθνικής ελληνικής μουσικής στον τόπο και στην εποχή του είναι η χρήση της ελληνικής γλώσσας και η αποτύπωση της μορφής και η απόδοση του περιεχομένου του ελληνικού ποιητικού λόγου στη μουσική δομή.9 Σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να υποσκελίζεται ο εθνικός ζήλος του συνθέτη και διάφορα ετεροχρονισμένα κριτήρια, περί πραγμάτωσης εθνικής μουσικής με χρήση στοιχείων της ελληνικής δημοτικής μουσικής παράδοσης, να μας οδηγούν σε λανθασμένα συμπεράσματα. Η μελοποίηση του Ύμνου εις την Ελευθερίαν από τον Μάντζαρο ενέχει σαφή πρόθεση και αποτελεί σαφή πράξη εθνικής μουσικής.

7. Πρβλ. Γιάννης Ιωαννίδης, Γλώσσα και Μουσική, Μουσική Εταιρία Αθηνών, Αθήνα 2002, 58. 8. Πρβλ. Γιάννης Ιωαννίδης, Η μουσική σκέψη. Wolfgang Amadeus Mozart, Μουσική Εταιρία Αθηνών, Αθή- να 2004, 29. 9. Πρβλ. Κώστας Καρδάμης, «Οι απαρχές της Μαντζαρικής μελοποιίας», Κερκυραϊκά Χρονικά, περίοδος Β΄, τόμ. Ε΄, «Σολωμός – Μάντζαρος – Πολυλάς» Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου, 10-12 Νοεμβρίου 2006, Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών, Κέρκυρα 2010, 164 και Αθανάσιος Τρικούπης, «Εθνική ποίηση και μελοποί- ηση στα Επτάνησα του 19ου αιώνα: η Ελληνίς ως σύμβολο στο έργο των Γεωργίου Κανδιάνου Ρώμα, Νικόλα- ου Μάντζαρου και Γεωργίου Λαμπίρη», Ιονικά Ανάλεκτα, τεύχ. 3, Οι Φίλοι του «Μουσείου Δ. Σολωμού και επιφανών Ζακυνθίων», Αθήνα 2013, 187.

249 Αθανάσιος Τρικούπης

250 Γιώργος Φιορεντίνος

Ο Νικόλαος Βαρβιάνης και η Ζάκυνθος

Ο Νικόλαος Βαρβιάνης δεν είχε μια τυχαία συνάντηση με την Ιστορία της Ζακύνθου, αλλά ήταν το δημιούργημα μιας πολύχρονης ζύμωσης με τα υλικά που συναποτελούν τον πολιτισμό της, η απόσταξη της οποίας ανάδειξε έναν αδριάντα ζακυνθινολατρείας. Σ’ αυτόν τον τόπο, που το άρωμα των λουλουδιών μεθυστικά ξεχύνεται ολόγυρα, που η γοητεία από τη φύση και από το κύλισμα του χρόνου έγινε πηγή μεγάλης λυρικής αρμονίας, πνευματική ανταύγεια που πλανιέται στα ζωγραφισμένα ακρογιάλια της, στα χαλάσματα του βενετσιάνικου Κάστρου, στα πλακόστρωτα πλατώματα, στις εκκλησίες-μουσεία, στα αρχοντικά και στα στενόμακρα καντούνια της χαμένης πολιτείας της ομορφιάς, της τέχνης και του πνεύματος, που χάρισε στην Ελλάδα τη μεγαλύτερη τριάδα, τον Φώσκολο, τον Κάλβο και τον Σολωμό, μαγεύτηκε ο νους και η καρδιά αυτού του ανθρώπου και αυτός ο έρωτας άφησε σημάδια άσβεστης μνήμης. Από τα Ιστορικά Απομνημονεύματα Επτανήσων του Παναγιώτη Χιώτη, τόμος 6ος, σελ. 324-325· από το Λεξικό Ιστορικό και Λαογραφικό Ζακύνθου του Λεωνίδα Ζώη, τόμος Α’, σελ. 76-77-78· από το Παγκόσμιο Λεξικό των Έργων, τόμος Α’, σελ. 348-349, έκδοση Spiritus Mundi, Αθήνα 1964· από τη μεγάλη δωδεκάτομη Εγκυκλοπαίδεια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, τόμος Α’, σελ. 1330134, εκδοτικός οίκος Χάρη Πάτση και από την Ιταλική Έκδοση Solomos – Varnianis, Filippo Maria Pontani, Roma 1965, μαθαίνουμε ότι ο Νικόλαος Αντωνίου Βαρβιάνης, φαρμακοποιός, ιστορικός, ερευνητής, συγγραφέας, είναι απόγονος παλαιής ευγενούς οικογένειας της Ζακύνθου που προέρχεται από το φημισμένο οίκο των Βαρβιάνων κομήτων του Μπελγιολόζο. Η οικογένεια των Βαρβιάνων είναι γραμμένη στη Χρυσή Βίβλο και ανήκει στου 90 πρώτους ευγενείς οίκους, που ήλθαν το 1481 από τη Βενετία. Ο Νικόλαος Αντωνίου Βαρβιάνης γεννήθηκε το 1898 και μετά τις σπουδές στη Φαρμακευτική και τη Χημεία στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, από το οποίο αποφοίτησε με άριστα, υπηρέτησε ως σημαιοφόρος του Βασιλικού Ναυτικού στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή μετέφερε τραυματίες και πρόσφυγες. Όταν απολύθηκε, το 1922, παρέλαβε το οικογενειακό Φαρμακείο, το οποίο λειτουργούσε από το 1835 και ίδρυσε πρότυπο χημιοβιολογικό εργαστήριο.

251 Γιώργος Φιορεντίνος

Σε νεαρή ηλικία εκλέχτηκε Σεβάσμιος της Αγγλικής Τεκτονικής Στοάς «Αστήρ της Ανατολής» στη Ζάκυνθο, ανακαίνισε το ίδρυμα της Στοάς και το Μουσείο Σολωμού που στεγαζόταν εκεί και επιμελήθηκε τα χειρόγραφα του Εθνικού ποιητή που φυλάσσονταν εκεί. Κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι Τέκτονες καταδιώχτηκαν από τους Ιταλούς Φασίστες, διέσωσε και έκρυψε τα αρχεία της Στοάς και τα χειρόγραφα του Σολωμού, τα οποία επίμονα ζητούσαν οι κατακτητές, με αποτέλεσμα να φυλακιστεί για την άρνησή του να τα παραδώσει. Μετά την αποφυλάκισή του, πρόσφερε τις υπηρεσίες του στην Κατασκοπεία, βοηθώντας τη φυγάδευση Ελλήνων αξιωματικών στη Μέση Ανατολή. Στα Δεκεμβριανά του 1944 συνελήφθη ως συνεργαζόμενος με την Αγγλική Στρατιωτική Αποστολή και φυλακίστηκε μέχρι τη συμφωνία της Βάρκιζας. Τιμήθηκε με μετάλλιο Εθνικής Αντίστασης 1940-1945, με το αναμνηστικό μετάλλιο του Ελληνο-Ιταλικού-Γερμανικού πολέμου, με το Χρυσό Σταυρό του Φοίνικος το 1963, με τον Σταυρό των Ταξιαρχών το 1965, με τον Ανώτερο Σταυρό των Ταξιαρχών του Βασιλικού Τάγματος Γεωργίου του Α’ το 1970, όπως και με το Αγγλικό και Βελγικό Παράσημο. Ίδρυσε το Πολεμικό Μουσείο της Ιταλικής και Γερμανικής Κατοχής και αναδημιούργησε τη Φιλαρμονική Ζακύνθου. Εργάστηκε σε κοινωφελείς επιτροπές για την αναδιοργάνωση των πάντων στο Δήμο Ζακυνθίων και για τις υπηρεσίες του αυτές του προσφέρθηκε από την Ελληνική Κυβέρνηση το αξίωμα του αριστίνδην Δημάρχου, αλλά δεν το αποδέχθηκε. Αξιομνημόνευτη υπήρξε η προσφορά του τις μέρες των καταστροφικών σεισμών του 1953 στους τραυματίες. Διέσωσε τα πολύτιμα χειρόγραφα του Σολωμού από το καιόμενο Μουσείο, αλλά και πλείστα ιστορικά κειμήλια, τιμηθείς γι’ αυτό από την Ακαδημία Αθηνών, παρουσία του Βασιλέως. Μοχθεί για την ανοικοδόμηση της Νέας Ζακύνθου, πρωτοστατεί στην εκ θεμελίων ανέγερση του ιστορικού ναού της Φανερωμένης και στην αναστήλω- ση του ιστορικού ναού του Αγίου Γεωργίου των Φιλικών. Φροντίζει για το Κα- μπαναριό της Πικριδιώτισσας και το προσκυνητάρι του Αγίου Φανουρίου. Συμ- μετείχε στην ανέγερση και τη λειτουργία του Μουσείου Σολωμού και Επιφα- νών Ζακυνθίων και μέχρι τον θάνατό του το υπηρέτησε ως Α’ Αντιπρόεδρος. Εί- ναι ο κύριος οργανωτής των διακρατικών εκδηλώσεων Βελγίου-Ελλάδας για τα 400 χρόνια από το θάνατο του Ανδρέα Βεζάλ το 1965 και με τη φροντίδα του τοποθετείται σε κεντρική πλατεία του Δήμου Ζακυνθίων η προτομή του μεγά- λου Βέλγου ανατόμου. Το 1968 με έγγραφο της Βασιλικής Ακαδημίας του Βελ- γίου ανακηρύχτηκε μέλος της κλάσεως των επιστημών της Ακαδημίας του Βελ-

252 Ο ΝΙΚΌΛΑΟΣ ΒΑΡΒΙΆΝΗΣ ΚΑΙ Η ΖΆΚΥΝΘΟΣ

γίου και τιμήθηκε από τη βελγική κυβέρνηση και τον βασιλέα Μπωντουέν με τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος του Λεοπόλδου ΙΙ του Βελγίου. Εκτός από τα βιβλία της επιστημονικής του ειδικότητας με τίτλους «Η σύγ- χρονος Χημεία ως παράγων πολιτισμού και καταστροφής» και «Ο προβιοτικός ορός κατά του γήρατος», εξέδωσε και τα βιβλία «Παύλος Καρρέρης, ο Ζακυνθι- νός Μουσουργός», Αθήνα 1951 και β’ έκδοση Ζάκυνθος 1952, «Ο Ανδρέας Βε- ζάλ και η πρόοδος της Ανατομίας», Αθήνα 1953, με προλεγόμενα του Ακαδημα- ϊκού Σπύρου Δοντά και με πρόλογο του Ακαδημαϊκού Εμμανουήλ Εμμανουήλ, προέδρου της Ακαδημίας Αθηνών. Το «Περί του μέρους της νήσου Ζακύνθου ένθα ναυαγός απέθανε και ετάφη ο μέγας Ανατόμος Ανδρέας Βεζάλ», ανακοί- νωση στην Ακαδημία Αθηνών τον Απρίλιο του 1952. Για τις ιστορικές και ερευ- νητικές του εργασίες για τον Ανδρέα Βεζάλ προσκλήθηκε από την Ακαδημία των Βρυξελλών στις επίσημες αναμνηστικές εκδηλώσεις για τα 400 χρόνια από το θάνατό του μεγάλου Βέλγου επιστήμονα τον Οκτώβριο του 1964. Εκδίδει επίσης το βιβλία «Η Ζάκυνθος χτές και σήμερα», έκδοση του Ροταριανού Ομίλου Αθηνών το 1957, «Το νησί των ποιητών και η θάλασσα», Ζάκυνθος 1957, «Σαν παραμύθι», Ζάκυνθος 1958, «Ανδρέας Βεζάλ, ο πατήρ της Ανατομίας και η Ζάκυνθος», Αθήνα 1963, «Το ναυάγιο και ο θάνατος του μεγάλου Ανατόμου Ανδρέα Βεζάλ», Πάτρα 1963 και το πολυτελές λεύκωμα «Η Ζάκυνθος άλλοτε και τώρα», έκδοση του Μουσείου Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων, α’ έκδοση 1977 και β’ 1999. Ασχολήθηκε με τον πνευματικό τομέα, έκανε πρωτότυπες μελέτες και διαλέξεις για τοπικά θέματα, ιδιαίτερα για θέματα που σχετίζονται με την Επιστήμη που σπούδασε, αλλά ασχολήθηκε και με τους Φιλικούς και ιδιαίτερα, όπως αναφέρθηκε, με τον μουσουργό Παύλο Καρρέρ και τον Βέλγο ανατόμο Ανδρέα Βεζάλ. Η μελέτη του μάλιστα «Ο Ανδρέας Βεζάλ και η Ανατομία» έγινε αφορμή να οριστεί το συνέδριο της Ιατροχειρουργικής Εταιρείας Αθηνών να διεξαχθεί τον Μάη του 1954 στη Ζάκυνθο, με συμμετοχή πολλών ξένων πανεπιστημιακών, για να πανηγυριστούν τα 400 χρόνια από τον θάνατο του πατέρα της Ανατομίας Ανδρέα Βεζάλ, συνέδριο που η καταστροφή της Ζακύνθου από το σεισμό του Αυγούστου 1953 ματαίωσε. Στις 12 Νοέμβρη του 1960 ο Δήμαρχος Ζακυνθίων Ιωάννης Μάργαρης με έγγραφό του ανακοινώνει στον πρεσβευτή του Βελγίου στην Αθήνα comte d’ Aspremont Lynden την ονομασία του χώρου γύρω από τον ιστορικό ναό του Αγίου Νικολάου Μώλου, της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ζακύνθου, του Μεγάρου ΟΤΕ και του Ξενοδοχείου «Ξενία» σε Πλατεία Βεζάλ προς τιμήν του μεγάλου Βέλγου ανατόμου, η ονοματοδοσία της οποίας πραγματοποιήθηκε στις 11 Δεκεμβρίου 1960.

253 Γιώργος Φιορεντίνος

Το 1964, τετρακόσια χρόνια από το θάνατο του, έγιναν διεθνείς επίσημες τιμητικές και αναμνηστικές εκδηλώσεις και ο Νικόλαος Βαρβιάνης, ως Γενικός Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής Διασώσεως των Ιστορικών Χώρων και Μνημείων της Ζακύνθου, μίλησε στη μεγάλη αίθουσα τελετών του Διοικητηρίου σε πρωτοφανή κοσμοσυρροή με θέμα «Ο Βεζάλ εις την Ζάκυνθον», στην οποία αναφέρθηκε στην αξία του ανατόμου και τη σημασία της ανατομίας για τη μελέτη μέσων των νεκροτομιών του ανθρώπινου σώματος, σε μια εποχή, που από την αρχαιότητα ακόμη, ο νεκρός εθεωρείτο κάτι το ιερό και το άγγισμα του νεκρού σώματος ήταν ιεροσυλία, πολύ δε περισσότερο να χρησιμοποιηθεί το νεκρό σώμα για έρευνα και πειραματισμό. Με αφηγηματική ευχέρεια και πλούσια φαντασία, όπως στις μυθιστορηματικές βιογραφίες, βυθίζεται στο χρόνο, που το πέρασμα του δεν άφησε κάποιες μορφές να ξεθωριάσουν και να ξεχαστούν και με γνώση των συνθηκών που επικρατούσαν στον ευρωπαϊκό χώρο και ιδιαίτερα στο σκοταδισμό που καλλιεργούσε η δυτική Εκκλησία, υπενθύμισε ότι η εκκλησία δεν επέτρεπε τη νεκροτομή και μάλιστα με παπική διαταγή του Πάπα Βονιφάτιου του 2ου, το 1300μΧ αφορίζονταν όσοι τολμούσαν να νεκροτομήσουν και μάλιστα τα νεκροταφεία εφρουρούντο τις νύχτες, για να αποφεύγονται οι τυμβωρυχίες. Ο Βεζάλ, όμως, τόλμησε να κάνει κρυφά και παράνομα νεκροψία σε ανθρώπινα σώματα και έγινε ο διαπρεπέστερος πρόδρομος της σύγχρονης ιατρικής επιστήμης με το περίφημο σύγγραμμα που δημοσίευσε το 1543 στη Βασιλεία, σε ηλικία 29 ετών, με τίτλο De Corporis Humani Fabrica (Περί της κατασκευής του ανθρώπινου Σώματος). Συκοφαντήθηκε, όπως ήταν επόμενο, για ασέβεια, η οποία, στην εποχή που επικρατούσε η Ιερά Εξέταση, ισοδυναμούσε με θάνατο. Ο Βαρβιάνης αφηγήθηκε τις περιπέτειες του Βεζάλ, την καταφυγή του στην Αυλή του παντοδύναμου βασιλιά της Ισπανίας Καρόλου Ε’, στον αξιοθαύμαστο τρόπο με τον οποίον εξασκούσε την Ιατρική, επισκιάζοντας όλους τους άλλους αυλικούς γιατρούς, στο μίσος τους για την επιστημονική του επιβολή, στην προσδοκία τους να τον εξοντώσουν, κάτι που δεν άργησε να συμβεί, αφού σε νεκροψία αποθανόντος ευγενούς, ένας εξ αυτών νόμισε ότι είδε να λειτουργεί η καρδιά του νεκρού κατά τη διάνοιξη του θώρακος και βγάζοντας κραυγή τρόμου, την οποίαν επανέλαβαν και οι άλλοι γιατροί, τον κατήγγειλαν για φρικτό ανοσιούργημα και ανθρωποκτονία. Κατηγορήθηκε ως ιερόσυλος και μάγος, καταδικάστηκε από την Ιερά Εξέταση σε «θάνατο δια της πυράς», ποινή, που με τη μεσολάβηση του βασιλιά Καρόλου μετριάστηκε σ’ ένα ταξίδι μετανοίας και εξιλαστήριο προσκύνημα στους Αγίους Τόπους. Στο ταξίδι της επιστροφής, οι σφοδροί άνεμοι και η

254 Ο ΝΙΚΌΛΑΟΣ ΒΑΡΒΙΆΝΗΣ ΚΑΙ Η ΖΆΚΥΝΘΟΣ

άγρια τρικυμία επί σαράντα ημέρες διέλυσαν το σκάφος, όπου στον κόλπο του Λαγανά παίχτηκε η τελευταία πράξη του δράματος. Τα κύματα έριξαν μισοπεθαμένο τον Βεζάλ στην αμμώδη παραλία, όπου, παρά τις περιποιήσεις κάποιου περαστικού ενετού χρυσικού, ο μεγάλος ανατόμος πέθανε στις 15 Οκτώβριο 1574, σε ηλικία 50 ετών και τάφηκε στη Ζάκυνθο. Έτσι, η Ζάκυνθος με τις μοναδικές φυσικές καλλονές και την πλούσια ιστορική κληρονομιά, υπερήφανα και στοργικά σκεπάζει με το χώμα της το λείψανο του σπουδαίου Βέλγου, του οποίου η ζωή, αν και σύντομη, υπήρξε τόσο ευεργετική για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Η Ζάκυνθος ονόμασε το χώρο μπροστά από το Δημοτικό Νοσοκομείο και την εκκλησία της Santa Maria delle Grazie, προσεισμικά, πλατεία Ανδρέου Βεσαλίωνος και στην πινακοθήκη της Δημόσιας Βιβλιοθήκης, πριν αποτεφρωθεί το 1953, υπήρχε λιθογραφία του Βεζάλ, ο οποίος έκανε την προσευχή του πριν νεκροτομήσει ένα πτώμα νύχτα και κρυφά. Και η Κοινότητα Παντοκράτορα ονόμασε το δρόμο που ενώνει το Κερί με τον Λαγανά, οδός Ανδρέα Βεζάλ. Στον τάφο του μετά από χρόνια τέθηκε επιτάφια πλάκα που ανέγραφε λατινικά το όνομά, την ημερομηνία θανάτου, την ηλικία και την πληροφορία ότι επέστρεφε από τα Ιεροσόλυμα. Ερευνώντας ανέκδοτες επιστολές του Νικολάου Βαρβιάνη προς τον γνωστό ιστοριοδίφη και λεξικογράφο της Ζακύνθου Λεωνίδα Ζώη, επιστολές από το Αρχείο του Λεωνίδα Ζώη που κατέληξε στο αρχειακό υλικό των «Επτανησιακών Φύλλων» και οι οποίες μου παραχωρήθηκαν από τον τελευταίο εκδότη των «Επτανησιακών Φύλλων ποιητή Διονύση Σέρρα, στάθηκα με συγκίνηση σε τρεις επιστολές που γράφτηκαν στο χρονικό διάστημα Μάη-Ιούνη 1953, δηλαδή τρεις μήνες πριν την καταστροφή της Ζακύνθου από τους σεισμούς του Αυγούστου του 1953, ψάχνοντας να βρω τον παλμό της αξέχαστης για όσους την έζησαν πολιτείας, κι εκεί ανάμεσα σε σημαντικές πληροφορίες για γεγονότα, πρόσωπα, έντυπα που κυκλοφορούσαν και δράσεις γύρω από την πολιτική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή της Ζακύνθου, βρήκα την πληροφορία για το επιστημονικό Συνέδριο, το προγραμματισμένο να διεξαχθεί τον Μάη του 1954 στη Ζάκυνθο, αφιερωμένο στη μνήμη του Βέλγου ανατόμου. Ο χρόνος των επιστολών βρίσκει τον Λεωνίδα Ζώη να διαμένει στην Αθήνα και στενός του φίλος Νικόλαος Βαρβιάνης τον ενημερώνει για όσα διαδραματίζονται στη Ζάκυνθο. Η δημοσίευση της μελέτης του Βαρβιάνη «Ανδρέας Βεζάλ, ο πατήρ της Ανατομίας και η Ζάκυνθος» από τον Γραμματέα της Ιατροχειρουργικής Εταιρείας Αθηνών στο περιοδικό της Εταιρείας, υπήρξε το ουσιαστικό γεγονός που συνετέλεσε ώστε το 10ο Συνέδριο της Εταιρείας να πραγματοποιηθεί

255 Γιώργος Φιορεντίνος

στη Ζάκυνθο, αφού, επιπλέον, το νησί των ποιητών, των ζωγράφων και των μουσικών, το «λουλούδι της Ανατολής» για τους Ευρωπαίους, έγινε ο τάφος για τον μεγάλο Ανατόμο, μια και η μοίρα του τον έστειλε ναυαγό να πεθάνει στα μυρωμένα ακρογιάλια της. Μάλιστα η επικύρωση του Συνεδρίου αποτυπώνεται με καθαρότητα στα τηλεγραφήματα του τότε Δημάρχου Νικολάου Φιλιώτη και του νομάρχη Σάββα Χώτζη προς τον πρόεδρο της Εταιρείας καθηγητή Σπυρίδωνα Οικονόμου και τον πρόεδρο του Ιατροχειρουργικού Συνδέσμου Θεσσαλονίκης Σόλωνα Βέρμαν. Τα τηλεγραφήματα του Γεωργίου Μοθωναίου, Διευθυντή του Νοσοκομείου Ζακύνθου και προέδρου του Ιατρικού Συλλόγου και του κοινοτικού συμβουλίου της Κοινότητας Παντοκράτορα, στις ακτές της οποίας πέθανε ο Βεζάλ, επιβεβαιώνουν τις διεργασίες διεξαγωγής του. Στην επιστολή του με ημερομηνία 9/5/1953 πληροφορεί τον Λεωνίδα Ζώη ότι το συνέδριο θα γίνει τον επόμενο Μάη και τον βεβαιώνει ότι εξασφαλίστηκε η συμμετοχή του Βέλγου πρέσβη στην Αθήνα, ότι στην Επιτροπή Αθηνών για την προετοιμασία του Συνεδρίου συμπεριελήφθησαν οι Λεωνίδας Ζώης, Μαρίνος Σιγούρος, Διονύσης Ρώμας και ο Ιωάννης Μάργαρης, ως πρόεδρος του Συλλόγου Ζακυνθίων της Αθήνας. Ότι οι σύνεδροι ανέρχονται σε 12—30 και ότι θα φιλοξενηθούν σε καράβι που θα είναι αραγμένο στο λιμάνι της Ζακύνθου. Στην επιστολή της 1ης Ιουνίου 1953, ανάμεσα σε άλλα, γράφει: «…στο γράμμα σας, είδα πραγματική χαρά για το Συνέδριο, σε κάτι που θα προσθέσει πολύ στην αγάπη μας για την ιδιαίτερη πατρίδα μας, την οποία ειλικρινά και ανυστερόβουλα αγαπάμε και θέλουμε όσο μπορούμε να ακούεται παντού πάντοτε ψηλά. Αυτή είναι η ωραιοτέρα μας ικανοποίησις και ο αντικειμενικός μας σκοπός, τον οποίον ολίγοι στη σημερινή πεζή και συμφεροντολογική εποχή καταλαβαίνουν. Καταλαβαίνετε τι φασαρίες, απασχολήσεις και γραψίματα έβαλα επάνω μου, γιατί όλοι, όπως γνωρίζετε, σού λένε «ωραία», χωρίς καμία βοήθεια στην πραγματικότητα, ίσως και με κρυφή αντίδραση…» Και σε γράμμα του στις 27 του ίδιου μήνα αναφέρεται στις δυσκολίες που αντιμετωπίζει με την αδράνεια των αρμοδίων και προσθέτει ότι στην Επιτροπή Αθηνών θα ηγηθεί ο Πρωθυπουργός Αλέξανδρος Παπάγος, ως σπουδάσας εις το Βέλγιον, και στη συνέχει απαριθμεί τις κατοικίες που ευγενικά προσφέρθηκαν να φιλοξενηθούν οι Σύνεδροι, γιατί η φιλοξενία και η ευγένεια των ζακυνθινών δεν ανέχεται να μείνουν οι επισκέπτες επτά ημέρες σε πολεμικό καράβι. Συνέδριο που, δυστυχώς, η σεισμοπυρκαγιά του Αυγούστου του 1953 ματαίωσε. Εκείνο που έχει ιδιαίτερη σημασία για τον πολιτισμό ενός έθνους, δεν είναι μόνο η μακρά χρονική επιβίωση του έργου των πνευματικών και καλλιτεχνικών εργατών του, αλλά κυρίως η ίδια η παρουσία τους στην εποχή τους, που δεν

256 Ο ΝΙΚΌΛΑΟΣ ΒΑΡΒΙΆΝΗΣ ΚΑΙ Η ΖΆΚΥΝΘΟΣ

την άφησαν να περάσει στεγνή και άδεια, αλλά μαζί με τον πνευματικό τους μόχθο τη συμπλήρωσαν και την ομόρφυναν με τον οδηγητικό τους λόγο. Η πολύτιμη συμβολή του Νικολάου Βαρβιάνη στη διάσωση από τις θεομηνίες, τις καταστροφές και τον καταλύτη χρόνο όλων των υλικών και ηθικών αξιών που λαμπρύνουν την ιδιαίτερη πατρίδα του είναι αξιοθαύμαστη και αξιομνημόνευτη. Στην ακάματη αυτή προσπάθεια δεν παρέλειψε να μελετήσει, πρώτος αυτός, και να ασχοληθεί με το πολιτιστικό μουσικό έργο της Επτανήσου και ιδιαίτερα με τον ζακυνθινό μουσουργό Παύλο Καρρέρη. Σε ομιλία του στην Αίθουσα του Πνευματικού Κέντρου Ζακύνθου 26 Ιανουαρίου 1975 με θέμα «Το εκπολιτιστικό μουσικό έργο της Επτανήσου και ο ζακυνθινός μουσουργός Παύλος Καρρέρης» επεσήμανε ότι «η μουσική και το τραγούδι θεωρείται και είναι το πιο αρχαίο και πιο βαθύ μέσο που βρήκε ο άνθρωπος για να εκφράσει την ψυχική του διάθεση, τα αισθήματα του, τα πάθη του , τους πόθους του. Είναι έκφραση κάποιας ενδότερης ανάγκης, όχι μόνον κάθε ατόμου, αλλά και του λαού, που θέλει να υμνήσει αυτό που ποθεί …» Υπενθυμίζει ότι η Επτάνησος βαρυφορτωμένη από ιστορικές περγαμηνές και πολιτιστικές παραδόσεις υπήρξε αστείρευτη πηγή που τροφοδότησε όλη την Ελλάδα, υπήρξε ο μεγάλος παιδαγωγός της μεγάλης ελληνικής πατρίδας και η ονομαστή Επτανησιακή Μουσική Σχολή αποτέλεσε το θεμέλιο πάνω στο οποίο στηρίχτηκε ο μετέπειτα μουσικός πολιτισμός της Ελλάδας. Ο Νικόλαος Βαρβιάνης ασχολήθηκε με τον Παύλο Καρρέρη και το 1951 εξέδωσε μια πλήρη βιογραφία και ιστορική μελέτη με τον τίτλο «Παύλος Καρρέρης ο Ζακυνθινός Μουσουργός», την οποία αφιέρωσε στη νεολαία της Ζακύνθου προς γνώση της έξοχης και καλλιτεχνικής παράδοσης του νησιού. Σ’ αυτή υποστήριξε ότι η πλειάδα των Επτανησίων συνθετών στην οποία περίβλεπτη θέση κατέχει ο Παύλος Καρρέρης, επέτυχε να δώσει ένα πραγματικό μουσικό παρών της πατρίδας μας στην ιστορία των πολιτισμών των λαών, την εποχή που η ηπειρωτική Ελλάδα, έχοντας μόλις αποτινάξει το βάρβαρο πέλμα του κατακτητή, κοίταγε να σφουγγίσει τα αίματα από τις πληγές της. Επανέλαβε ότι στη μουσική διαμόρφωση της Επτανήσου μεγάλη συμβολή και επίδραση είχε η μουσική, ιδιαίτερα το μελόδραμα, που παιζόταν στην Ευρώπη. Ο Καρρέρης κατά τη διάρκεια των σπουδών του στην Ιταλία συνέθεσε εξαιρετικά μουσικά κομμάτια, τα οποία παίχτηκαν στην Ιταλία και συναρπάσανε τους ακροατές-θεατές, αλλά με την επιστροφή του στην Ελλάδα αφιερώνεται στη δημιουργία Εθνικής Μουσικής. Στη μαγεύτρα φύση του νησιού του εμπνέεται από τους ελληνικούς θρύλους και τους εθνικούς αγώνες κι

257 Γιώργος Φιορεντίνος

μελετώντας λείψανα παλαιάς μουσικής από τη δημώδη έμπνευση των χρόνων του αγώνα, αποθησαύριζε τόνους και ήχους εμπνευσμένους από τα κλέφτηκα τραγούδια, τους οποίους επεξεργαζόταν με τη μουσική μελωδική τεχνοτροπία της Ιταλικής Σχολής, δημιουργώντας τα κύρια θέματα των συνθέσεών του. Έτσι, η συνθετική του ωριμότητα εχάρισε το ελληνικότερο έργο του, το μελόδραμα «Μάρκος Μπότσαρης», για να ακολουθήσουν «Η κυρά Φροσύνη», «Η Δέσπω», το «Μαραθών-Σαλαμίς», έργα που διαπνέονται από αισθήματα πατριωτισμού και μουσικής τρυφερότητας, ξεφεύγοντας από την ξενική επιρροή και τεχνοτροπία και αναγκάζοντας τον Βαρβιάνη να επαναλάβει, γι’ αυτούς που κατηγόρησαν την Επτανησιακή Μουσική ότι έχει ξενική προέλευση, ιδιαίτερα ιταλική, αυτά ου έγραψε ο Ξενόπουλος το 1922, ότι «…ούτε δια μία στιγμή σε διάστημα πέντε αιώνων δεν υπήρξαμε Ιταλοί. Πάντοτε έλληνες. Ένα τραγούδι του Καρρέρη, του Ξύνδα, του Λαμπελέτ διαφέρει πολύ, όχι μόνο ως φόρμα, αλλά και ως ψυχή, από ένα ιταλικό. Ένας βενετσιάνος, ένας ναπολιτάνος, ένας μιλανέζος δεν το αναγνωρίζει για δικό του. Θα έλεγε: «αυτό το τραγούδι είναι βέβαια ευρωπαϊκό, αλλά έχει μέσα του κάτι άλλο, κάτι αλλιώτικο. Και αυτό το κάτι άλλο, το κάτι αλλιώτικο που βρίσκει ο Ιταλός δεν είναι παρά η αθάνατη επτανησιακή γνήσια ελληνική ψυχή.» Τα κομμάτια για πιάνο του Παύλου Καρρέρη 1. Les trois Grâces Orientales: Satanel, Leila, Zuleika, 2) Pigule (Polka Zingara) 3) Athènes (brillante mazurka) σε εκτέλεση του εξαίρετου μουσικού Διονύση Σεμιτέκολο ανήκουν στην Ιταλική περίοδο του συνθέτη και οι παρτιτούρες τους είναι εκτεθειμένες σε προθήκες στην αίθουσα Παύλος Καρρέρ του Μουσείου Σολωμού. Παρακολουθώντας τις δραστηριότητες αυτού του ξεχωριστού ανθρώπου μέσα από τα κείμενά του, αλλά και από τον τύπο της εποχής του, εύκολα διαπιστώνει κανείς το εύστροφο πνεύμα του, τις γνώσεις και την ευρυμάθειά τους, τις συνήθειες και τις γνωριμίες του, τα ενδιαφέροντά του και τη νοοτροπία του. Μόνιμος κάτοικος του νησιού και γνώστης προσώπων και πραγμάτων της εποχής και της ζωής της Ζακύνθου, με τις αντιθέσεις, τις συγκρούσεις και τις υπονομεύσεις που σε όλες τις κοινωνίες, και ιδιαίτερα στις μικρές, δημιουργούνται λόγω συμφερόντων και φιλοδοξιών, αλλά και ενεργός πολίτης ο ίδιος προσωπικά και γεμάτος από πολυποίκιλα ενδιαφέροντα, δραστηριοποιείται στον έξω-επαγγελματικό του χώρο, ξοδεύοντας ολόκληρο τον ελεύθερο χρόνο του στην υπηρέτηση, αξιοποίηση και προβολή όλων των πτυχών αυτού ου γενικόλογα ονομάζουμε «πολιτισμός» και ιδιαίτερα σ’ όλες τις παραμέτρους του ζακυνθινού πνεύματος, που με τη λογοτεχνία και την ποίηση, τη ζωγραφική, την αρχιτεκτονική, τη λαογραφία, το θέατρο, τη μουσική

258 Ο ΝΙΚΌΛΑΟΣ ΒΑΡΒΙΆΝΗΣ ΚΑΙ Η ΖΆΚΥΝΘΟΣ

και το τραγούδι, την έρευνα, την καθημερινή συνάντησή του με τη φύση και τα ιδιόμορφα αντέτια της κοινωνίας του νησιού του, μαγεύτηκε ο νούς και η ψυχή του και αυτός ο μεγάλος έρωτας άφησε τα σημάδια του στα Μουσεία και στα κείμενά του. Σε επιστολές του προς τον Λεωνίδα Ζώη, γραμμένες το τελευταίο δίμηνο του 1952, αναφέρεται σε εφημερίδες και περιοδικά που κυκλοφορούν την περίοδο εκείνη, καθώς και στις συναντήσει του με διάφορες πνευματικές προσωπικότητες του νησιού. Τον πληροφορεί για το ταξίδι του Μανώλη Χατζηδάκη στη Ζάκυνθο με σκοπό την επιδιόρθωση των εικόνων της Φανερωμένης και την ανάγκη να μεταφερθούν για συντήρηση στην Εθνική Πινακοθήκη. Στην αντίδραση των Εκκλησιαστικών και κάποιων πνευματικών κύκλων στην απόφαση αυτή. Γράφει στον Λεωνίδα Ζώη που διαμένει στο Π. Φάληρο, την 1η Φεβρουαρίου 1953: «…Εδώ εξακολουθεί να εκκρεμεί το ζήτημα της Φανερωμένης, μια κλίκα να κάνει εκ συστήματος αντίδραση σε ό,τι μπορεί και θέλει να κάνει κανείς καλό εις τον δυστυχισμένο τόπο μας, μια έντεχνος εξ Αθηναίων και ζακυνθίων καλλιτεχνών υποκίνηση αντιδρά ακόμα εις την αποστολήν της εικόνος δια την διόρθωσιν παρά τα αποφάσεις του Υπουργείου και του Αρχαιολογικού Συμβουλίου.» Το γελαστό και ολόφωτο νησί στις 12 Αυγούστου 1953 έγινε ρημάδι του κοσμοχαλασμού. Σ’ αυτόν τον κοσμοχαλασμό ο Βαρβιάνης σα να ζούσε μόνο με το νεύμα, αντί να σωθεί ο ίδιος, ξεκίνησε από τα ερείπια του σπιτιού του για να σώσει. Πήγε εκεί που οι άνθρωποι έφευγαν πανικόβλητοι, Να βρει και να σώσει μέσα στον αφανισμό τα εθνικά κειμήλια. Του θησαυρούς που μιλάνε για τη λευτεριά, την αλήθεια, τη δικαιοσύνη. Στο σεισμό, τη φωτιά και στην πυράκτωση από τη μεγάλη θερμοκρασία προστέθηκαν οι βροχές και οι πλημμύρες. Μα τεράστια ήταν και η καταστροφή από την ανθρώπινη μανία. Γράφει ο Ιταλός καθηγητής Filippo Maria Pontan στο άρθρο με τίτλο του Σολωμός-Βαρβιάνης : «..Η Ζάκυνθος δεν είναι πια τίποτε άλλο από μια μεγάλη πλατεία με σωριασμένα ερείπια· σιγά-σιγά οι μηχανές αδράχνουν και σαρώνουν τα τελευταία λείψανα μιας παλαιικής αρχοντιάς, ό,τι μόλις θυμίζει εκκλησίες, δρόμους, αρχοντικά που τάριξε κάτω ο σεισμός και η φωτιά. Ακόμη και στις πράσινες ράχες των λόφων, από το Ακρωτήρι του Σκοπού ως τον Κόκκινο Βράχο φαίνονται λουρίδες-λουρίδες οι λαβωματιές, όσο και αν οι πανηγυριώτικες σημαιούλες στολίζουν το Καμπαναριό της Πικριδιώτισσας στη μέση της πλαγιάς. Μόνο η θάλασσα, που μέσα από το διάφανο κόρφο της γεννήθηκε η θεά, ησυχάζει εκεί όπου είδαν το φως τρεις εμπνευσμένοι ποιητές που τόσο πολύ αγάπησαν τη μικρή τους πατρίδα.» Και πιο κάτω: «Με τον

259 Γιώργος Φιορεντίνος

εθνικό ποιητή ο Ιππότης των ερειπίων, ο Νίκος Βαρβιάνης έχει συνδέσει τη ζωή του και τ’ όνομά του. Ένα δέμα με χειρόγραφα του Σολωμού είχε περιέλθει από κληρονομιά στην κατοχή της Τεκτονικής Στοάς του νησιού, που είχε εκθέσει σε μια αίθουσά τα ενθύμια του ποιητή…. Πολλά μας δείχνει και περισσότερα ξαναβλέπει, με τα μάτια συλλογισμένα ο Ιππότης της χαλασμένης πολιτείας. Εκεί ήταν το σπίτι του Ρώμα, εκεί τα βόλτα, τ’ αρχοντικά, τα οικόσημα, ο τάφος του Ρεμοντίνι….». Ο Ιππότης των ερειπίων, όπως ονόμασε τον Βαρβιάνη Ιταλός καθηγητής δεν ανέσυρε μέσα από τα ερείπια μόνο παλιά βιβλία, χειρόγραφα, κώδικες, ζωγραφικούς πίνακες, εικόνες, γλυπτά, πινακίδες, περιστύλια, ακόμη και σπασμένα έπιπλα. Άρχισε κι άλλον αγώνα. Πολλά από τα δημόσια κτήρια, τα αρχοντικά το Δημοτικό Θέατρο ήταν βέβαια ερείπια, μα πάνω τους, στα χαλάσματά τους, είχαν στοιχεία αρχιτεκτονικά που θα΄ταν χρήσιμα στη καινούργια πόλη που θα χτιζόταν. Ηαιτάι μ’ ατά, με τις πόρτες, τα πορτόνια, τα περιστύλια και τ’ άλλα θα μπορούσε να διατηρηθεί η παλιά αρχοντική μορφή της Ζακύνθου. Οι τεχνικοί όμως περιφρονούσαν την παράδοση. Άλλα συμφωνούσες μαζί τους κι άλλα αυτοί κρυφά και βιαστικά έκανα, ρίχνοντας με τις μπουλντόζες στη θάλασσα ό,τι άξιζε να ερευνηθεί και να μελετηθεί. Σε μια από εκθέσεις του Βαρβιάνη στην Ακαδημίας Αθηνών διαβάζουμε: «Αναφέρουμε μετά λύπης ότι ένα τρομερόν ρεύμα μετασεισμικής καταστροφής, ευτυχώς, παρατηρείται αφάνταστα, δυσκολώτατα αναστελλόμενον, εκ μέρους των τεχνικών και ξένων εργολάβων, οι οποίοι παραβλέποντες το κάθε τι τα πάντα ισοπεδώνουν μη φειδόμενοι δημοσίων κήπων, δενδροστοιχιών, φοινίκων, πεζοδρομίων, καταθλίβοντες και τα ιστορικά ερείπια προς εξοικονόμησιν χώρου και προς απλήν λήψιν υλικού προς σκυρόστρωσιν, θεμελίωσιν στεγάστρων εκτός πόλεως …. Με συνέπειαν την εξάλειψιν και των ελαχίστων ιχνών και λειψάνων της ιστορικής πόλεώς μας.» Ο Βαρβιάνης θα ήταν περισσότερο ευτυχής αν ο επικεφαλής της «Σωτηρί- ας» στις 12 Αυγούστου 1953 είχε αποδεχτεί την επίκλησή του: «Να προλάβου- με πριν φτάσει η φωτιά ως το Θέατρο, ως τη Βιβλιοθήκη» Όμως η απάντηση που πήρε ήταν «Τέτοιες ώρες περασμένες δόξες και μεγαλεία, βιβλία και χειρό- γραφα θα κοιτάμε;» Έτσι δεν σώθηκαν όσα μπορούσαν να μην χαθούν. Μετά από σιωπή εννέα μηνών, λόγω της καταστροφής, σε εννέα επιστολές προς τον Λεωνίδα Ζώη με ημερομηνίες από 7 Απριλίου έως 30 Δεκεμβρίου 1954, ο Βαρβιάνης εκφράζει το σπαραγμό του για την εξαφάνιση της ιστορικής πολιτεία, τη μεγάλη για τη Ζάκυνθο και για όλους έλλειψη της παρουσίας του Λεωνίδα Ζώη σ’ αυτές τις τραγικές για την ιδιαίτερη πατρίδα στιγμές, την αγανάκτηση του για την αδιαφορία και την άγνοια των αρμοδίων.

260 Ο ΝΙΚΌΛΑΟΣ ΒΑΡΒΙΆΝΗΣ ΚΑΙ Η ΖΆΚΥΝΘΟΣ

261 Γιώργος Φιορεντίνος

Υπογραμμίζει το καταστρεπτικό αποτέλεσμα της ατυχούς απόφασης να μην σταλούν οι εικόνες της Φανερωμένης στην Αθήνα για συντήρηση, με συνέπεια να τις εξαφανίσει η φωτιά και αναφέρεται στον προσωπικό αγώνα που έδωσε ο ίδιος για τη διάσωση και φύλαξη πολλών πολιτιστικών αγαθών. Δεν παραλείπει να τον ενημερώσει για την επικοινωνία του με τον καθηγητή Λίνο Πολίτη και τη συνεργασία τους για την προετοιμασία του εορτασμού των 100 χρόνων από το θάνατο του εθνικού ποιητή και μέσα από τα δάκρυα της ερειπωμένης πατρίδας εκφράζει την ελπίδα για την αναγέννησή της. Στην επιστολή της 7ης Απρίλη 1954 γράφει: «… πάντα βρισκόμαστε με την ελπίδα, τη χαρά πως πλησιάζει ο καιρός να σε δούμε μαζί μας, να μας δώσεις κουράγιο, τα φώτα σου, το πνεύμα σου, πάλι να μας βοηθήσει να σηκωθούμε λιγάκι από την κατάπτωσή που βρισκόμαστε…. Ένα διαπιστώνω μεταξύ μας, διότι δεν πρέπει να το λέμε, η Ζάκυνθος έσβησε, αυτή τη Ζάκυνθο που ξέραμε.» Και πιο κάτω: «… δεν βρίσκουμε κατανόηση, βοήθεια, παρά αδιαφορία και απάθεια παντού γύρω μας. Μόνον η φύσις αδιάφορος προχωρεί επιτέλους για την άνοιξη στο δρόμο της …». Σε μια διάλεξη στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη που δημοσιεύτηκε στην «Καθημερινή», 14, 21 και 28 Απριλίου 1954 ο Λίνος Πολίτης εξέθεσε την άπο- ψη για το τι πολύτιμος θησαυρός είναι τα χειρόγραφα του Σολωμού που σώ- θηκαν, χάρη στον εξαιρετικό άνθρωπο το Νίκο Βαρβιάνη, από τη θεομηνία της Ζακύνθου και πως η έκδοσή τους θα έδινε μια άλλη, διαφορετική και πολύ πιο ολοκληρωμένη εικόνα του ποιητικού έργου του Σολωμού. Η διάλεξη εκείνη είχε το θετικό αποτέλεσμα το Υπουργείο παιδείας και το Πανεπιστήμιο Θεσσα- λονίκης να αναθέσουν στο Λίνο Πολίτη την προσπάθεια για μια μνημειακή έκ- δοση, με το αν αντιγράψει και να φωτογραφίσει όλα τα χειρόγραφα του Σολω- μού, της Ζακύνθου κυρίως. Έτσι, μια μικρή επιστημονική επιτροπή με τον Λίνο Πολίτη, τον Ιταλό καθηγητή Filippo Maria Pontani, με τον οποίο ο Πολίτης είχε τακτική αλληλογραφία για την έκδοση των ιταλικών ποιημάτων του Σολωμού, τη γυναίκα του Maria-Pia Pontani που αποδείχτηκε ανεκτίμητη βοηθός, σκυμ- μένη κι αυτή με τις ώρες πάνω στα κιτρινισμένα χαρτιά και τον μαθητή του Πο- λίτη, Φάνη Κακριδή, ταξίδεψαν στη Ζάκυνθο τον Αύγουστο του 1954 και συ- ναντήθηκαν με τον Νίκο Βαρβιάνη. Είπε, λοιπόν, ο Πολίτης σε εκείνη τη διάλε- ξη: «… τον είχα γνωρίσει στα καλά χρόνια, το καλοκαίρι του ’48, τον ξαναβρή- κα τώρα συντετριμμένο, όχι όμως και αλλαγμένον. Η θεομηνία του πήρε τα πά- ντα, το σπίτι, τα πράγματα, τη δουλειά του. Εκείνος όμως ανέγγιχτη η ευγενι- κή ψυχή του, το υψηλό φρόνημα και η αρχοντική διάθεση του μας εσκλάβωσε. Εκεί στο δρόμο για το Ψήλωμα, στο παλιό ρωμιάνικο εξοχικό, τις

262 Ο ΝΙΚΌΛΑΟΣ ΒΑΡΒΙΆΝΗΣ ΚΑΙ Η ΖΆΚΥΝΘΟΣ

«Αυροχαρές», που λειτουργούσε ως ξενοδοχείο και το ισόγειο δεν ήταν γκρεμισμένο … στη σκιά της βεράντας με μπροστά μας την πλούσια βλάστηση του κήπου και πέρα μακριά τα ολόστρωτα νερά του Ιονίου ξεχνούσαμε την τραγική πραγματικότητα ολόγυρά μας και λέγαμε πως βρισκόμαστε στην παλιά, αξέχαστη Ζάκυνθο.» Το 1964 σε δύο τόμους με το γενικό τίτλο: «Διονυσίου Σολωμού Αυτόγραφα Εργα» κυκλοφόρησαν από το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης τα χειρόγραφα του Σολωμού, με την επιμέλεια του Λίνου Πολίτη. Η έκδοση προσφέρει νέες προϋποθέσεις για την προσέγγιση του σολωμικού έργου λειτούργησε ως πρόκληση και απογείωσε την έρευνα στα σολωμικά κείμενο, ιδιαίτερα στα προβλήματα της σύνθεσης και του ποιητικού εργαστηρίου. Ο Λίνος Πολίτης παρατήρησε ότι τα χειρόγραφα αυτά δεν είναι τα χειρόγραφα που πάνε στο τυπογραφείο. «Η πρώτη εντύπωση που δίνουν είναι χαώδης: σκόρπιοι στίχοι, παραλλαγές στίχων, αυτοσχόλια, στοχασμοί και σημειώσεις στα ιταλικά, σχεδιάσματα διάφορα, χωρίς τίτλους, χωρίς διάκριση των έργων μεταξύ τους.» Η λαμπρή έκδοση των χειρογράφων του ποιητή που επιμελήθηκε ο Λίνος Πολίτης διασκέδαζε τις τελευταίες ελπίδες του Πολυλά που έγραφε στην εισαγωγή «Άμποτε να μην αργήσει η ώρα να φανερωθούν τα ακόμη σωζόμενα συγγράμματα του μακαρίου.» Και ο γνωστός σολωμιστής Γάλλος καθηγητής Luis Coutelle στη μελέτη του με τίτλο: «Για την ποιητική διαμόρφωση του Διονυσίου Σολωμού», έκδοση του Μουσείου Μπενάκη, με επιμέλεια του Δημήτρη Αρβανιτάκη και μετάφραση Σωκράτη Καψάσκη, αναφέρει στις ευχαριστίες του για τη Γαλλική έκδοση: «Στο νησί όπου γεννήθηκε ο ποιητής έγιναν τα πάντα προς διευκόλυνση της προσπάθειάς μου. Κατ’ αρχάς θα αναφέρω τον Νικόλαο Βαρβιάνη, που διέσωσε τα σημαντικότερα χειρόγραφα του Σολωμού. Ύστερα την οικογένεια Χαραλάμπους Λ. Ζώη, που μου διέθεσε τα αρχεία και το σπίτι της, τον κόμη Διονύσιο Ρώμα, τον κόμη Αλέξανδρο Βούλτσο, καθώς και τον κόμη Νικόλαο Κομούτο, στον οποίο οφείλω το ότι έλαβα γνώση ανεκτίμητων αρχειακών στοιχείων.» (πληροφορία σημαντική με επίκαιρο ενδιαφέρον). Επιστρέφοντάς στην Ιταλία ο καθηγητής Filippo Maria Pontini έγραψε στο περιοδικό Ras gna di Cultura e vita scolastica, τον Οκτώβρη του 1954, το άρ- θρο με τίτλο «Σολωμός-Βαρβιάνης», που αναδημοσιεύτηκε από τον Πολίτη στο τεύχος 680/1-11-1955 της Νέας Εστίας και σε δύο συνέχειες στην εφημερίδα «Αλήθεια» της Ζακύνθου με ημερομηνία 9 και 12 Νοεμβρίου 1955, στα φύλλα 369 κι 379, στον επίλογο του οποίου λέει: «Ας ξαναγυρίσουμε στον Ιππότη του ερειπωμένου νησιού. Τα χειρόγραφα της Στοάς της Ζακύνθου άξιζε, νομίζου-

263 Γιώργος Φιορεντίνος

με, να πάρουν το όνομά του: ο Σολωμούς που σώθηκε από τα ερείπια θα πρέ- πει να σημειωθεί στην έκδοσή με το σημάδι Β. Θα πρέπει να λέμε: «Ο Σολωμός του Βαρβιάννη». Εθνικά κειμήλια ξεκίνησε να βρει και να σώσει μέσα στον αφανισμό και τα πιο πολλά χειρόγραφα του Σολωμού τα γλύτωσε από τις φλόγες. Πόση πίστη έπρεπε να είχε, για να οραματιστεί το αύριο σε ώρες αφανισμού. Με πόση αγάπη είχε κλείσει στην καρδιά του τα ΄λόγια του Σολωμού «παράπονο, χαμός καιρού, σ’ ότι κάνεις κ ας χάσει¨. Εδώ, κατά την προσωπική μου εκτίμηση, βρίσκεται το μεγάλο κεφάλαιο της πολιτιστικής προσφοράς «του αδελφού μου του Νίκου», όπως τον αποκαλούσε ο Λίνος Πολίτης, γιατί είχα την τύχη να είμαι φοιτητής του και πολλές φορές έγινα και αγγελιοφόρος και ταχυδρόμος τους. Ξαναγυρίζω στην ομιλία του Πολίτη το 1954 στο σημείο που λέει: «…Ίσως κάποιοι ν’ αναρωτήθηκαν τότε και ίσως και τώρα ν’ αναρωτιούνται ακόμα μερικοί. Μα έχουν άραγε τόση αξία τα χειρόγραφα αυτά του Σολωμού;» και πάντα «Των μεγάλων ποιητών, των μεγάλων συγγραφέων τα αυτόγραφα είναι βέβαια πολύτιμα κειμήλια, είναι μια θερμή παρουσία της προσωπικότητάς κάτι που βγήκε από το χέρι του – και γι’ αυτό τα έθνη που τιμούν τους μεγάλους των τα φύλαγουν σε βιβλιοθήκες και σε μουσεία. Όμως το πιο σπουδαίο είναι το έργο τους. Και το έργο του Σολωμού είναι γνωστό και δημοσιευμένο και δεν έχει κίνδυνο να χαθεί. Γιατί λοιπόν θα ήταν ανεπανόρθωτη η καταστροφή αν χάνονταν τα χειρόγραφά τους» Και συνεχίζει ο Πολίτης: «Μια τέτοια αντίρρηση δεν είναι παράλογη και δεν θα είμαι βέβαια εγώ που θα υποστηρίξω ότι δεν είναι το έργο που έχει τη σπουδαιότερη -τη μόνη σημασία. Του Σαίξπηρ και του Γκαίτε το έργο μελετά και θαυμάζει ο κόσμος και όχι τα χειρόγραφά του…. Δεν είναι όμως το ίδιο με τον Σολωμό. Η περίπτωση του Σολωμού είναι εντελώς ειδική – ίσως μοναδική. Γιατί το έργο του το εκδιδόμενο, αυτό που ξέρουμε, δεν συμπίπτει με αυτό που μας δίνουν τα χειρόγραφα. Τα χειρόγραφα αυτά δεν είναι α χειρόγραφα που πάνε στο τυπογραφείο και δεν είναι φυσικά άχρηστα μετά το τύπωμα. Κρύβουν πράγματα άγνωστα εντελώς αδημοσίευτα, στίχους, παραλλαγές στίχων, σχεδιάσματα, στοχασμούς, ένας κόσμος ολόκληρος, άγνωστος, ακόμα και ανεκμετάλλευτος, οργανωμένος με το δικό τους σύστημα, διαφορετικός από τον κόσμο των δημοσιευμένων έργων του Σολωμού, όπως τον ξέρουμε ως τώρα.» Εκεί επομένως βρίσκεται η αξία της διάσωσής τους. Όσα έσωσε ο Βαρβιάνης από τα ερείπια, χαρτιά ή αντικείμενα, είναι οι σκόρπιοι μέσα στα χαλάσματα και τα αποκαΐδια κρίκοι μιας αλυσίδας που συ- ναρμολογούν την ιστορία του τόπου και συντηρούν τη μνήμη, συνδέοντας το

264 Ο ΝΙΚΌΛΑΟΣ ΒΑΡΒΙΆΝΗΣ ΚΑΙ Η ΖΆΚΥΝΘΟΣ

χτες με το σήμερα και δεν επιτρέπει στη λήθη να σκεπάσει τις διαδοχικές εικό- νες ενός πολιτισμού που κρατάει το νησί μας ζωντανό στις αλλαγές του χρόνου. Σ’ αυτά που ο Βαρβιάνης έγραψε, ιδιαίτερα στις επιστολές του, διαφαίνεται η νοσταλγία για τα παλιά και οι στιγμές που εκφράζεται αυτή η νοσταλγία και αυτή η αγάπη του για την παλιά Ζάκυνθο, είναι οι αποδοτικότερες και οι συγκινητικότερες. Ο Ιππότης των ερειπίων δεν θέλησε ποτέ κάτι για τον εαυτό του. Αντίθετα διέθεσε τον εαυτό του σε σκοπούς και στόχους που κατάτειναν στην ανθρωπιά και στην ανύψωση του πνευματικού ανθρώπου. Αυτούς τους σκοπούς και στόχους είχε ως Εταιρικός της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος. Σ’ αυτούς απέβλεπε με τη συμμετοχή του στο ΙΙΙ Πανιόνιο Συνέδριο του 1965. Στην Α’ Επτανησιακή Εβδομάδα στην Κέρκυρα το 1970. Στην πανηγυρική συνεδρίαση της Βασιλικής Ακαδημίας του Βελγίου το 1964, στο Συμβούλιο του Istituto di Studi E Ricerche di Paleontologia e Archeologia στο Παλέρμο και στην Εταιρεία Διάσωσης και Διατηρήσεως Ιστορικών Χώρων και Μνημείων Ζακύνθου ως Γενικός Γραμματέας. Πρέπει να επαναλάβω ότι «αιτία, αφορμή και προϋπόθεση» όλων των δραστηριοτήτων του Νίκου Βαρβιάνη υπήρξε η ζακυνθινολατρεία του, η απέραντη και ανιδιοτελής αγάπη του για τη Ζάκυνθο, που ανιχνεύεται στην εκφρασμένη με χίλιους τρόπους νοσταλγία του για την τραγουδημένη χαμένη πολιτεία, στην πίκρα του για την αδιαφορία που επέδειξαν οι αρμόδιοι στις δύσκολες στιγμές, στην απελπισία του για την καταστροφική τακτική που ακολούθησαν οι υπεύθυνοι στη μετασεισμική περίοδο, στην αυτοθυσία του να σώσει ό,τι πολύτιμο υπήρχε από την αχόρταγη φωτιά. Στον πρόλογο του λευκώματος του Νίκου Βαρβιάνη «Η Ζάκυνθος», ο Διονύσης Ρώμας τα συμπυκνώνει όλα γράφοντας «… από τον κατακλυσμό του 1953 από τα κουρέλια της θεατρικής μας αυλαίας ως τα χειρόγραφα του εθνικού ποιητή και από τα κεφαλοκόλωνα του φωσκολιανού ναού της Θάλειας ως τα μαδημένα στεφάνια της «πεντακονταετηρίδος» του Σολωμού -όλα σημαντικά και ασήμαντα- αστραφτελίζανε στα μάτια του σαν τις χρυσές μάσκες που εξέθαψε ο Σλήμαν στις Μυκήνες! Μ’ άπειρη λαχτάρα και με κίνδυνο της ζωής του, ο σύγχρονος τούτος Νώε τ’ απόσπασε ένα-ένα μέσα από τα ερείπια για να τα διαφυλάξει προσωρινά στην εξοχική του κιβωτό. Εκεί μ’ αμέτρητη στοργή τα ξεσκόνισε, τα έπλυνε, τα σκούπισε, τα κατέγραψε, τα φωτογράφησε…» Από αυτή την αγάπη και τη στοργή για τα ζακυνθινά όσια και ιερά τρέχουν τα δάκρυά του πάνω στα χαλάσματα, αυτή είναι που οπλίζει την πολεμική του για όλους εκείνους που αγνοούν την ιστορία, την κουλτούρα, τις παραδόσεις

265 Γιώργος Φιορεντίνος

του νησιού του και επιβάλλουν τη λογική της ισοπέδωσης, της εξαφάνισης. Η συναισθηματική του φόρτιση κορυφώνεται στον τρόπο που κλείνει την επιστολή του προς τον Λεωνίδα Ζώη στις 27 Ιανουαρίου 1955 με την επανάληψη της φράσης «Μόνο θυμάμαι και θυμάμαι, θυμάμαι …», αντηχώντας τους πένθιμους στίχους που έγραψε ο Edgar Allan Poe για τη Ζάκυνθο σε ελεύθερη μετάφραση του ίδιου του Βαρβιάνη: «Πόσες ομορφιές, που δεν είναι πλέον, Πόσα όνειρα ελπίδων σβησμένα! Πόσες οπτασίες που δεν είναι πλέον Άνω στο ακρογιάλι σου.» Το βιβλίο του Νίκου Βαρβιάνη «Η Ζάκυνθος Άλλοτε και τώρα», με μορφή πολυσέλιδου λευκώματος πλήρους φωτογραφιών και με σχετικό υπομνηματι- σμό, που εκδόθηκε από το Μουσείο Δ. Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων στην Αθήνα το 1977, είναι η άσβεστη μνήμη της «Φλωρεντίας της Ελλάδος». Οι δράσεις του Νικολάου Βαρβιάνη, τα βιβλία του και οι επιστολές του, ιδιαίτερα οι γραμμένες ανάμεσα στο 1952 κι 1956, μας μεταφέρουν σε μια πνιγμένη στα δάκρυα εποχή για την ιστορία, τον πολιτισμό και την κοινωνία της Ζακύνθου και μας τοποθετούν χωροχρονικά και ψυχοπνευματικά μέσα στο νοσταλγικό κόσμο ενός αθεράπευτα ζακυνθινού διασώστη, συλλέκτη και αναστηλωτή και μας κάνουν γνωστές τις απόψεις και τις εντυπώσεις ενός ευαίσθητου δέκτη, μας ενημερώνουν για τους στόχους και τις τάσεις ανθρώπων που βρίσκονταν τότε σε διοικητικές θέσεις ή κατείχαν διάφορα αξιώματα, μας δίνουν πληροφορίες για συγγράμματα και μελέτες και για θέματα γύρω από την ιστορία και τη λογοτεχνία, την κοινωνία και την πολιτική ζωή, φωτίζοντας βιοσωματικά ελαττώματα της φυλής μας που ακόμα και σε δύσκολες για την επιβίωση της πατρίδας στιγμές δε μας εγκαταλείπουν. Μια απέραντη πομπή από ζακυνθινά τοπία, ανατολές και ηλιοβασιλέματα, εικόνες και πρόσωπα, ο Σολωμός, ο Ρώμας, ο Ξενόπουλος, ο Ζώης, ο Σιγούρος πηγαινοέρχονται στη ζακυνθινολατρευτική ταινία της ζωής του. Σε μια εποχή που η αδιαφορία διαφεντεύει τον τόπο και η εξυπηρέτηση ιδιωτικών συμφερόντων με σκοπό τον προσωπικό πλουτισμό γίνεται καθημερι- νή πραγματικότητα, με στατιστική πρόβλεψη την καταστροφή του φυσικού και πνευματικού πλούτου της πατρίδας μας, η περίπτωση του Νίκου Βαρβιάνη θα μπορούσε να προβληθεί ως πρότυπο συμπεριφοράς απέναντι στην ιδιαίτερη πα- τρίδα, παράδειγμα για να αλλάξουμε νοοτροπία και να πλουτίζουμε τον τόπο μας, αντί να επιζητούμε μόνο να πλουτίσουμε απ’ αυτόν, λεηλατώντας τον, αλλά και να λειτουργήσει ως ερέθισμα για μια μεγαλύτερη, ολοκληρωμένη και οφει- λομενη τιμή από την πολιτεία και την κοινωνία προς τον Νίκο Βαρβιάνη.

266 ΨΗΦΙΣΜΑ

Το Διοικητικό Συμβούλιο του σωματείου «Οι Φίλου του Μουσείου Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων», με την αναγγελία του θανάτου του Νιόνιου Μελίτα, συνεδρίασε σήμερα εκτάκτως και παμψηφεί απεφάσισε τα εξής:

1. Να κηρυχθεί τριήμερο πένθος. 2. Να παραστεί το Διοικητικό Συμβούλιο του σωματείου εις την επιμνη- μόσυνο δέηση. 3. Να υποβληθούν τα συλλυπητήρια των μελών του σωματείου εις την οικογένεια του μεταστάντος. 4. Να δημοσιευθεί το παρόν ψήφισμα εις τον τοπικό τύπο και το περιοδικό ΙΟΝΙΚΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ.

Αθήνα , Τετάρτη 21 Νοεμβρίου 2018

Ο Πρόεδρος Ο Γενικός Γραμματεύς

Ν. Α. Λούντζης Ν. Κ. Κουρκουμέλης

ΤΟ ΤΕΥΧΟΣ 8/2018 ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ «ΙΟΝΙΚΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ» «ΤΩΝ ΦΙΛΩΝ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙΦΑΝΩΝ ΖΑΚΥΝΘΙΩΝ» ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΕΚΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ: «ΤΡΥΦΩΝ ΓΕΩΡΓΑΛΛΙΔΗΣ - ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ ΕΠΕ» ΜΕ ΤΗ ΧΟΡΗΓΙΑ ΤΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ «ΚΩΣΤΑ ΚΑΙ ΕΛΕΝΗΣ ΟΥΡΑΝΗ» ΚΑΙ ΜΕ ΕΞΩΦΥΛΛΟ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΗ ΠΑΛΜΑ