P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz CZARNKÓW (353)

Warszawa 2005 Autorzy: Andrzej Juszczyk ** , Katarzyna Strzemi ńska ** , Krystyna Wojciechowska *, Anna Pasieczna ** , Aleksandra Dusza ** , Izabela Bojakowska ** , Hanna Tomassi-Morawiec ** Główny koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska ** Redaktor regionalny: Barbara Radwanek – B ąk** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid – Maciejowska **

*Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ** Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN.....

Spis tre ści I. Wst ęp - A. Juszczyk ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - A. Juszczyk, K. Strzemi ńska ...... 4 III. Budowa geologiczna - A. Juszczyk ...... 7 IV. Zło ża kopalin - A. Juszczyk ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - A. Juszczyk ...... 13 VI. Perspektywy wyst ępowania kopalin - A. Juszczyk, K. Strzemi ńska ...... 13 VII. Warunki wodne - A. Juszczyk ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska...... 20 1. Gleby – A. Pasiezna, A. Dusza ...... 20 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 24 IX. Składowanie odpadów - K. Wojciechowska ...... 26 X. Warunki podło ża budowlanego - A. Juszczyk ...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - A. Juszczyk, K. Strzemi ńska ...... 38 XII. Zabytki kultury - A. Juszczyk, K. Strzemi ńska ...... 44 XIII. Podsumowanie - A. Juszczyk ...... 45 XIV. Literatura...... 47

I. Wst ęp

Arkusz Czarnków Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowany został w 2005 roku w Oddziale Świ ętokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach zgodnie z instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (Instruk- cja, 2005). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych 1942. Adresowana jest ona przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i or- ganów administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę zarz ądzaniem zasobami środowiska przy- rodniczego. Informacje zawarte w mapie b ędą u żyteczne w pracach studialnych przy opraco- wywaniu strategii rozwoju województwa, projektów i planów zagospodarowania przestrzennego terenu oraz dokumentacji fizjograficznych. Stanowić one te ż b ędą pomoc przy sporz ą- dzaniu ró żnej skali programów ochrony środowiska lub planów gospodarki odpadami. Mapa przedstawia wyst ępowanie kopalin oraz gospodark ę zło żami na tle wybranych elementów: górnictwa i przetwórstwa kopalin, warunków hydrogeologicznych, warunków podło ża budowlanego, geochemii środowiska, mo żliwo ści składowania odpadów, przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Do wykonania niniejszej mapy wykorzystano materiały zebrane do Mapy geologiczno-gospodarczej Polski 1:50 000 ark. Czarnków (Strzemi ńska, 2001) oraz informacje: z archiwum Oddziału Środowiska i Rolnictwa delegatury Wielkopol- skiego Urz ędu Wojewódzkiego w Pile, Pracowni Terenowej Wielkopolskiego Biura Plano- wania Przestrzennego w Pile, delegatury Wojewódzkiego Oddziału Słu żby Ochrony Zabyt- ków w Pile, delegatury Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Pile, starostwa powiatowego w: Pile, Chodzie ży, Obornikach i Czarnkowie, w Urz ędach Gmin, Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie oraz u u żytkowników złó ż. Zebrane wiadomo ści uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym w lipcu 2005 roku. Dane dotycz ące złó ż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o zło żach. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MGP).

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Czarnków ograniczony jest południkami 16°30’ i 16°45’ długo ści geograficznej wschodniej oraz równole żnikami 52°50’ i 53°00’ szeroko ści geograficznej północ-

4 nej. Administracyjnie omawiany teren le ży w północnej cz ęś ci województwa wielkopolskiego i obejmuje fragmenty powiatów: pilskiego, chodzieskiego, obornickiego i zajmuj ącego przewa żaj ącą cz ęść arkusza czarnkowsko-trzcianeckiego. Do powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego nale żą : miasto Czarnków oraz gminy Czarnków, Trzcianka, Lubasz i Połajewo, do powiatu pilskiego gmina Uj ście, do powiatu chodzieskiego gmina Chodzie ż, a do powiatu obornickiego gmina Ryczywół. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2001) omawiany rejon po- ło żony jest w obr ębie podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (Fig. 1). Północna i zachodnia cz ęść opisywanego arkusza le ży w mezoregionie Kotlina Gorzowska wchodz ącym w skład makroregionu Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka, a północna, centralna i wschodnia do mezoregionu Pojezierze Chodzieskie nale żą cego do makroregionu Pojezierze Wielkopolskie. Bardzo mały fragment północno-zachodniego obszaru arkusza zaliczany jest do mezoregionu Pojezierze Wałeckie nale żą cego do makroregionu Pojezierze Południowo-pomorskie. Kotlina Gorzowska ma do ść urozmaicon ą powierzchni ę, zwłaszcza w obr ębie kraw ędzi pradoliny Noteci-Warty (Toru ńsko-Eberswaldzkiej). Ukształtowana ona została przez wod ę w czasie zlodowace ń środkowo- i północnopolskich. Szeroko ść doliny rzeki Noteci waha si ę od 2 do 5 km. Ró żnice wysoko ści w obr ębie kotliny wynosz ą około 70 m (od około 39 m n.p.m. w dolinie Noteci do około 110 m n.p.m. w okolicach Czarnkowa). W dolinie Noteci osadziły si ę torfy i piaski, a nad holoce ńskim tarasem zalewowym rzeki powstały piaszczysto-żwirowe tarasy przewa żnie poro śni ęte lasem. Obszar Pojezierza Chodzieskiego to teren wysoczyzny morenowej z polami sandrowy- mi. Powierzchnia morfologiczna ma łagodniejszy charakter, a wysoko ści terenu wahaj ą si ę od około 80 m n.p.m. w okolicach Lubasza do około 125 m n.p.m. w okolicach wsi D ębe k/Czarnkowa. Wysoczyzna poło żona jest generalnie na wysoko ści od 100 do 110 m n.p.m. W obr ębie wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza jest ona zalesiona. Pojezierze Wałeckie jest to poro śni ęta lasem sosnowym płaska wysoczyzna z pasmami moren czołowych poło żona na wysoko ści od 75 do 80 m n.p.m. Klimat omawianego obszaru ma charakter przej ściowy, pomi ędzy chłodnym i do ść wil- gotnym rejonem Pojezierza Pomorskiego, a cieplejszym i suchszym regionem Pojezierza Wielkopolskiego. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,9 ºC, natomiast średnie roczne opady 450-500 mm (Zborowska, 2000). Omawiany region ma charakter typowo rolniczy. Znaczn ą cz ęść obszaru arkusza – oko- ło 30% pokrywaj ą u żytki rolne wysokich klas bonitacyjnych: IIIa, IIIb, IVa. S ą to głównie gleby pseudobielicowe, a około 10 % stanowi ą gleby brunatne. Wyst ępuj ą one w rejonie ta-

5 kich miejscowo ści jak: Sarbia, Brze źno, Komorzewo, Śmieszkowo, Huta i J ędrzejewo. W okolicach Huty, Ci ąż ynia i Komorzewa wyst ępuj ą kompleksy upraw sadowniczych. W dolinie rzeki Note ć, po obydwu stronach koryta, szerokimi pasami ci ągn ą si ę ł ąki zajmuj ą- ce około 10% obszaru arkusza. Stanowi ą one zaplecze paszowe dla szeroko rozwini ętej ho- dowli trzody chlewnej i bydła.

Fig. 1 Poło żenie arkusza Czarnków na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 - granica makroregionu, 2 - granica mezoregionu: podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie makroregion: Pojezierze Południowopomorskie makroregion: Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka mezoregiony: 314.64 – Pojezierze Wałeckie mezoregiony: 315.33 – Kotlina Gorzowska 314.68 – Dolina Gwdy 315.34 – Dolina Środkowej Noteci 314.69 – Pojezierze Kraje ńskie makroregion: Pojezierze Wielkopolskie mezoregiony: 315.51 – Pojezierze Pozna ńskie 315.53 – Pojezierze Chodzieskie 315.54 – Pojezierze Gnie źnie ńskie

6 Lasy zajmuj ą około 30% powierzchni obszaru arkusza. Tworz ą one zwarte kompleksy we wschodniej i północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, a tak że ci ągn ą si ę pasem wzdłu ż wschodniej kraw ędzi doliny Noteci. Cz ęść z nich wchodzi w skład obszaru chronionego krajobrazu Puszcza Notecka. Głównym o środkiem administracyjno-gospodarczym jest miasto Czarnków, b ędące siedzib ą powiatu i gminy. Tu koncentruj ą si ę zakłady przemysłowe – głównie zakłady przetwór- stwa spo żywczego oraz przemysłu drzewnego. Małymi o środkami przemysłowymi s ą wsie Lubasz i Kruszewo. Lubasz jest siedzib ą tu- rystycznej gminy. Znajduj ą si ę tam równie ż zakłady produkuj ące meble oraz magazyny La- sów Pa ństwowych, a w Kruszewie funkcjonuj ą zakłady remontowo-metalowe oraz młyn go- spodarczy. Pozostałe miejscowo ści le żą ce w obr ębie arkusza Czarnków to małe wsie licz ące od kilkudziesi ęciu do kilkuset mieszka ńców, gdzie głównym zaj ęciem ludno ści jest rolnictwo. Głównym w ęzłem komunikacyjnym obszaru arkusza jest Czarnków, gdzie zbiegaj ą si ę wa żniejsze szlaki drogowe, przebiega linia kolejowa i znajduje si ę most na rzece Noteci. Krzy żuj ą si ę tu drogi Pozna ń – Kołobrzeg oraz Gorzów Wielkopolski – Bydgoszcz. Dobrze rozwini ęta jest sie ć dróg lokalnych.

III. Budowa geologiczna

Obszar arkusza Czarnków znajduje si ę w granicach dwóch głównych jednostek tekto- nicznych Polski: niecki łódzko-miechowskiej (cz ęść zachodnia i centralna) oraz wału kujaw- sko-pomorskiego (północna cz ęść ) (Listkowska i inni, 1978, 1980; Gogołek, 2004). Obszar tych jednostek strukturalnych jest zbudowany z trzech kompleksów (jednostek strukturalnych). Najstarszy, przedcechszty ński, tworz ą silnie sfałdowane i poci ęte uskokami skały pa- leozoiczne, wieku od karbonu po czerwony sp ągowiec. Drugi kompleks, cechszty ńsko- mezozoiczny, tworz ą w sp ągu cechszty ńskie w ęglany, siarczany i chlorki z wkładkami soli potasowych, a wy żej skały osadowe mezozoiku. Ł ączna mi ąż szo ść tych osadów wynosi oko- ło 3000 m. Najmłodszy kompleks tworz ą utwory kenozoiku. Najstarszymi osadami nawierconymi w obr ębie obszaru arkusza s ą morskie osady jury górnej mi ąż szo ści około 300 m. S ą to wapienie, margle i piaskowce. Osady kredy dolnej, mi ąż szo ści około 600 m, wykształcone s ą w postaci osadów marglisto-ilastych oraz piaskow- ców. Skały kredy górnej, mi ąż szo ści od 200 do 400 m, to równie ż wapienie i margle oraz piaskowce.

7 Osady trzeciorz ędowe (paleogenu i neogenu) 1 tworz ą grub ą warstw ę – do 350 m – w podło żu utworów czwartorz ędowych. S ą to osady piaszczyste i iłowcowe oligocenu, w ęglono śne osady mioce ńskie (piaski, mułki, iły) oraz ilaste – pliocenu. Ich mi ąż szo ść si ęga 200 m.

Fig. 2 Poło żenie arkusza Czarnków na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorz ęd Holocen: 1 - mady, iły i piaski miejscami ze żwirami, akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy; 2 - piaski akumulacji eolicznej; Plejstocen: 3 - piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej; 4 - piaski i mułki akumulacji jeziornej; 5 –iły, mułki i piaski akumulacji zastoiskowej; 6 –piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej; 7 – głazy, żwiry, piaski i gliny zwałowe akumulacji czołowolodowcowej; 8 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej

Osady czwartorz ędowe pokrywaj ą całkowicie obszar arkusza (Gogołek, 1999). Mi ąż- szo ść ich jest bardzo zró żnicowana, a maksymalna stwierdzona wierceniem wynosi 138 m.

1 W zwi ązku z wprowadzeniem w roku 2002 przez Mi ędzynarodow ą Uni ę Nauk Geologicznych zmian w tabeli stratygraficznej, na wydrukach map stosowany jest nowy podział stratygraficzny. W tek ście obja śniaj ącym do arkusza zachowuje si ę dotychczasowy system, a wprowadzone zmiany (dotyczące podziału utworów trzeciorz ędu) sygnalizowane s ą w nawiasach.

8 Na kompleks czwartorz ędowy składaj ą si ę głównie utwory morenowe, wodno-lodowcowe i zastoiskowe zlodowace ń południowopolskich, środkowopolskich i zlodowacenia Wisły. Osady rzeczne oraz torfy pochodz ą z holocenu. Osady zlodowace ń południowopolskich tworz ą trzy poziomy glin zwałowych mi ąższo- ści do 37 m rozdzielone utworami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi mi ąż szo ści od 50 do 100 m. Osady zlodowace ń środkowopolskich stanowi jeden poziom glin zwałowych zlodowacenia Odry i dwa poziomy glin zwałowych zlodowacenia Warty rozdzielone utworami ilasto- piaszczystymi. Mi ąż szo ść tych utworów jest bardzo zró żnicowana dochodz ąc do 50 m. Osady zlodowace ń północnopolskich to gliny zwałowe, osady wodnolodowcowe i rzeczne oraz zastoiskowe. Miejscami osadzaj ą si ę piaski i żwiry ozów mi ąż szo ści około 10 m. Holoce ńskie piaski, mułki i żwiry tarasów zalewowych pradoliny Noteci i doliny Rygi maj ą zwykle mi ąż szo ść kilka metrów, maksymalnie 13 m. Torfy zajmuj ące du że obszary – około 10% powierzchni arkusza – osadzone przewa żnie w dolinach rzek maj ą mi ąż szo ść do- chodzącą do 4 m, średnio 1,6 m (Ostrzy żek, Dembek, 1996).

IV. Zło ża kopalin

Na obszarze arkusza Czarnków udokumentowano ogółem 5 złó ż, w tym: 3 zło ża kruszywa naturalnego: „Ku źnica Czarnkowska MD”, (Ma ćków, 2004), „Osuch”, (Donaj, 1972) i „Ku źnica Czarnkowska ”, (Ryczek, 1964), zło że piasków kwarcowych „Romanowo Dolne”, (Bałchanowski, Miszewski, 1971), oraz mały fragment zło ża w ęgla brunatnego „Trzcianka” (Hrycak, Gładysz, 1987). Zestawienie udokumentowanych złó ż kopalin, oraz ich charaktery- styk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę przedstawiono w Tabeli 1. Zło ża kruszywa naturalnego: „Osuch”, „Ku źnica Czarnkowska” i „Ku źnica Czarnkow- ska MD” udokumentowane zostały w kategorii C 1, natomiast zło że „Romanowo Dolne” w kategorii C 2. Ze wzgl ędu na ochron ę złó ż zło że „Trzcianka” zaliczono do klasy 2 (rzadkich w skali kraju), a pozostałe zakwalifikowane zostały do klasy 4 (zło ża powszechne, licznie wyst ępuj ące), natomiast z punktu widzenia ochrony środowiska zło że „Trzcianka” oraz zło ża „Romanowo Dolne” i „Osuch” zaliczono do klasy B - złó ż konfliktowych, a zło ża „Ku źnica Czarnkowska” i „Ku źnica Czarnkowska MD” do klasy A – złó ż małokonfliktowych. Naj- wa żniejsze parametry górnicze i jako ściowe trzech złó ż kruszywa naturalnego: „Ku źnica Czarnkowska”, „Ku źnica Czarnkowska MD” i „Osuch” zamieszczono w Tabeli 2, a zło ża piasków kwarcowych „Romanowo Dolne” zamieszczono w tek ście.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne bi- Przyczyny Numer Wiek komplek- Kategoria Stan zagospodarowania Wydobycie Zastosowa- Nazwa Rodzaj lansowe Klasyfikacja złó ż konfliktowo ści zło ża su litologiczno- rozpoznania złoża (tys. ton) nie kopaliny (tys. ton zło ża tys. m 3* ) Kopali- na mapie Zło ża surowcowego wg stanu na 31.12.2003 r. (Przeniosło, 2004) Klasy 1-4 Klasy A-B ny 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Trzcianka Wb M 300077 C1+B N 0 E 2 B Z, U, W, L, K Ku źnica 2 pż Q 493 C N 0 Sb 4 A Czarnkowska 1 Romanowo 3 pki Q 10978 * C N 0 Sb, Sd 4 B K, L, Gl Dolne 2

4 Osuch pż Q 2491 C1 Z 0 Sb, Sd 4 B L, K 10 10 Ku źnica 5 Czarnkowska pż Q 3069 (1) (xx) C1 G 0 Sb, Sd 4 A MD

Rubryka 3 Wb – w ęgiel brunatny; p ż - piaski i żwiry, pki– piaski kwarcowe (do produkcji cegły wapienno-piaskowej) Rubryka 4 - Q - czwartorz ęd, M – miocen Rubryka 5 - (xx) – stan zasobów na 31.12.2004 r., (1) – obejmuje wi ększo ść zasobów zło ża „Ku źnica Czarnkowska” Rubryka 7 - zło ża: N - niezagospodarowane, Z - zaniechane, G – zło że zagospodarowane Rubryka 9 - Sb – kopaliny skalne budowlane, Sd - kopaliny skalne drogowe, E – kopaliny energetyczne Rubryka 10 - zło ża: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne, 2 – rzadkie w skali całego kraju Rubryka 11 - zło ża: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12 - W – ochrona wód podziemnych, L – ochrona lasów, Z – konflikt zagospodarowania terenu, K – ochrona krajobrazu, U – ogólna uci ąż liwo ść dla środowiska. Gl – ochrona gleb

Tabela 2 Zestawienie wybranych parametrów geologiczno – górniczych i jako ściowych złó ż Zawarto ść Zawarto ść Mrozood- Zawarto ść ziarn Zawarto ść ziarn Ci ęż ar nasypowy Nasi ąkliwo ść Grubo ść Zawarto ść Mi ąż szo ść ziarn o ø ziarn o ø porno ść słabych wydłu żonych w stanie utrz ęsio- Nazwa i nr nadkładu Powierzch- pyłów mine- zło ża (m) do 2 mm ponad 40 mm i zwietrzałych i płaskich nym zło ża na (m) nia zło ża ralnych (%) od – do (%) (%) (%) (%) (%) (T/m 3) (%) mapie od – do (ha) od – do średnio od – do od – do od – do od – do od – do od – do od – do średnio średnio średnio średnio średnio średnio średnio średnio średnio 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 KRUSZYWO NATURALNE – dla drogownictwa i budownictwa Ku źnica Czarn- kowska śr. 0,5 śr. 4,4 6,7482 śr. 44,5 śr. 9,1 śr. 9,6 śr. 3,2 śr. 5,3 śr. 4,4 śr. 1,66 śr. 1,8 (2) Osuch 0,0 – 1,4 2,0 – 6,6 2,7 – 10,0 2,0 – 9,0 1,0 – 2,7 34,1757 26,2 – 88,0 0,0 – 54,3 1,0 – 5,8 1,1 – 8,0 1,64 - 2,11 (4) 0,40 4,17 4,6 4,4 1,6 Ku źnica Czarn- 0,8 – 1,1 x 0,3 – 0,8 2,2 – 12,6 43,5 – 98,6 0,8 – 8,1 1,59 – 2,00 kowska MD 24,1130 - - 1,2 – 2,2 x 1,2 – 2,6 x 0,4 7,4 76,9 4,5 1,76 (5)

11 11 Uwaga: x - dane w rubrykach nr 9, 10 i 12 dotycz ą parametrów soczewki żwirów w zło żu

Zło że piasków i żwirów wodnolodowcowych „Osuch” poło żone jest na terenie leśnym, 800 m na wschód od miejscowo ści Romanowo Dolne, po północnej stronie torów kolejo- wych. Zło że nie jest zawodnione. Zbudowane jest z kruszywa naturalnego o du żej zmienno ści wielko ści ziarn, miejscami z bardzo du żą (do 54,3%) zawarto ści ą nadziarna o średnicy ponad 40 mm. Zło że piasków i żwirów rzecznych oraz wodnolodowcowych „Ku źnica Czarnkowska” znajduje si ę w centrum wsi Ku źnica Czarnkowska, bezpo średnio na północ od drogi o przebiegu zachód – wschód, na wschód od budynków dawnego PGR-u. Zło że nie jest zawodnione. Wi ększo ść zasobów zło ża została wliczona do zasobów udokumentowanego w 2004 roku zło ża „Ku źnica Czarnkowska MD”. Zło że „Ku źnica Czarnkowska MD” buduj ą piaski i żwiry rzeczne oraz wodnolodowcowe i piaski rzeczne. W swojej południowej cz ęś ci pokrywa si ę ono na bardzo du żym fragmencie ze zło żem „Ku źnica Czarnkowska”, a od północy si ęga do szosy Czarnków – Uj ście. W obr ębie zło ża nie nawiercono poziomu wodono śnego. Mi ąż szo ść zło ża jest mocno zró żni- cowana – od 2,2 do 12,6 , śr. 7,4 m. Równie ż kruszywo wykazuje du żą zmienno ść uziarnienia (zawarto ść ziarn ø do 2 mm waha si ę od 43,5 do 98,6 %). W południowej cz ęś ci zło ża w śród piasków znajduje si ę soczewka żwirów mi ąż szo ści średnio 4,6 m. Zajmuje ona powierzchni ę 6,8 ha, a obliczone dla niej zasoby wynosz ą 602,4 tys. ton. W filarze ochronnym utworzonym dla drogi gruntowej przebiegaj ącej przez zło że znajduje si ę 28,2 tys. ton. Zło że piasków kwarcowych rzecznych i wodnolodowcowych z domieszk ą żwirów „Romanowo Dolne” przydatnych do produkcji cegły wapienno-piaskowej znajduje si ę na terenie le śnym po wschodniej stronie drogi przebiegaj ącej przez Romanowo Dolne oraz na południe od drogi Romanowo – Kruszewo. Zostało ono udokumentowane w dwu polach: pole I o powierzchni 40,37 ha i pole II o powierzchni 39,48 ha, razem 79,85 ha. Mi ąż szo ść zło ża w polach wynosi odpowiednio 13,3 i 13,0 m, a grubo ść nadkładu wynosi średnio 0,5 m. Za- warto ść ziarn ø poni żej 0,5 mm równa si ę średnio w polach 69,22% oraz 73,85%, a ø od 0,5 do 2 mm wynosi średnio 26,94 i 26,62%. Zawarto ść SiO 2 w obr ębie pól wynosi średnio

88,56% i 91,07%, Al 2O3 2,91 i 2,31%, Fe 2O3 0,85 i 0,74%, a cz ęś ci ilastych 1,24 oraz 0,65%. Zło że mioce ńskiego w ęgla brunatnego „Trzcianka” zajmuje powierzchni ę około 91,6 km 2, z czego tylko niewielki fragment (kilkana ście ha) znajduje si ę w obr ębie arkusza Czarnków. W ęgiel wyst ępuje w postaci pokładu, o średniej mi ąż szo ści 4,59 m, zalegaj ącego na gł ębokości od 39 do 74 m i tworzy cztery pola. Średnia zawarto ść popiołu wynosi 19,5 %, zawarto ść siarki całkowitej 1,81 %, natomiast warto ść opałowa w ęgla o wilgotno ści naturalnej 50 % wynosi 8690 kJ/kg. Za kopalin ę towarzysz ącą zło żu uznano wyst ępuj ące w jego

nadkładzie iły, nadaj ące si ę do celów ceramiki budowlanej. W obr ębie zło ża „Trzcianka” iły udokumentowano w 14 polach obliczeniowych, ale żadne z nich nie jest poło żone w obr ębie obszaru arkusza Czarnków. Szczegółowy opis zło ża wraz z kart ą znajduje si ę w obja śnieniach do arkusza Trzcianka (Bobi ński, 2005).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

W obr ębie arkusza Czarnków prowadzona jest obecnie eksploatacja jednego zło ża tj. „Ku źnica Czarnkowska MD”. W 2005 roku Wojewoda Wielkopolski wydał koncesj ę na eksploatacj ę zło ża, zgodnie z któr ą powstał obszar górniczy o powierzchni 239 901 m 2 i teren górniczy o powierzchni 340 149 m 2, a eksploatacja odbywa si ę metod ą odkrywkow ą, systemem ścianowym. Wyrobisko wgł ębne (stan na lipiec 2005 r.) obejmuje około 50% powierzchni udokumentowanego zło ża co świadczy o tym, że eksploatacja zło ża trwa co najmniej od 2004 roku. W granicach zło ża oraz obszaru i terenu górniczego znajduje si ę znaczna cz ęść udokumentowanego w 1964 roku zło ża „Ku źnica Czarnkowska” figuruj ącego do chwili obecnej w „Bilansie zasobów…” (Przeniosło, 2004). Eksploatacja zło ża „Osuch” prowadzona była od 1985 do 1997 roku i obj ęła cz ęść zło ża znajduj ącą si ę na gruntach nale żą cych do Nadle śnictwa Sarbia. W 1997 roku sporz ądzono rozliczenie ko ńcowe eksploatacji, a wyeksploatowane wyrobisko zostało na du żym fragmencie zrekultywowane i zalesione. Miejscami wida ć ślady ”dzikiej eksploatacji” na potrzeby okolicznych mieszka ńców. Na obszarze arkusza znajduje si ę jeszcze kilkana ście małych zapuszczonych odkrywek kruszywa naturalnego. Niektóre z nich, a zwłaszcza te poło żone wzdłu ż kraw ędzi erozyjnego tarasu Noteci (przy drodze Czarnków - Romanowo Górne), w pobli żu złó ż „Osuch” i „Romanowo Dolne”, s ą okresowo eksploatowane. Kilka czynnych odkrywek znajduje si ę tak że w okolicach Lubasza. Pozostało ści ą po dawnej eksploatacji torfów s ą „torfianki” poło żone w dolinie Noteci.

VI. Perspektywy wyst ępowania kopalin

Na terenie arkusza Czarnków w latach 70. i 80. prowadzono prace poszukiwawcze ukie- runkowane głównie na znalezienie kruszywa przydatnego do celów drogowych (Foltynie- wicz, Gawro ński, 1983; Foltyniewicz, 1985). Poszukiwania złó ż kruszywa naturalnego skon- centrowały si ę w obr ębie pradoliny Noteci, a tak że na terenach wzgórz morenowych, równin sandrowych, kemów i ozów zbudowanych z piasków i żwirów wodnolodowcowych.

Perspektywy wyst ępowania dla złó ż kopalin pospolitych wyznaczono na podstawie szczegółowej mapy geologicznej (Gogołek, 2004), punktów wyst ępowania kopalin, istniej ą- cych opracowa ń i sprawozdania z bada ń zgodnie z zasadami dokumentowania złó ż (Zasady, 1999). Za perspektywiczne dla poszukiwania złó ż kruszywa naturalnego uznano 2 obszary, a jeden obszar „Osuch” za prognostyczny. Obszar „Osuch” znajduje si ę na południe od zło ża piasków i żwirów „Osuch”. Prace rozpoznawcze w kat. C 2 (Morawska, Herkt, 1973) pozwoli- ły na oszacowanie zasobów piasków i żwirów wielko ści około 750 tys. t, znajduj ących si ę w trzech polach o powierzchni od 1,9 do 4,4 ha, odległych od siebie o 250 do 300 m. Rozpo- znana ilo ść zasobów nie spełniała wymogów „kryteriów bilansowości złó ż kruszywa naturalnego” z 1971 roku. W zwi ązku z tym wyniki wykonanych prac uj ęte zostały w formie „sprawozdania z wykonanych prac”. Nadmieni ć tu nale ży, że za seri ę zło żow ą uznano w 1973 r kruszywo zawieraj ące do 70 % frakcji o ø do 2 mm, a mi ąż szo ść takiej serii zło żowej prze- kraczała 2,5 m. W przypadku dokumentowania równie ż kruszywa o punkcie piaskowym powy żej 70 %, wielko ść zasobów oszacowano (Tabela 3) na 8 mln Mg. Nadkład rozpoznanych pól ma grubo ść od 0,2 do 3,8 m ( średnio około 2 m), a mi ąż szo ść zło ża waha si ę w granicach 2,5 do 8,2 m ( średnio około 5 m). Punkt piaskowy rozpoznanych utworów mie ści si ę w granicach od 31,8 do 67,8% ( średnio 53,8%). Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych

Grubo ść kom- Średnia pleksu grubo ść Zasoby Parametry litologiczno- nadkładu w kat. D 1 (ha) jako ściowe surowcowego od-do (tys. m 3) kopaliny na mapie od-do litologiczno- Powierzchnia Zastosowanie surowcowego śr. (m) Numer obszaru

Rodzaj kopaliny ś

Wiek kompleksu r. (m)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 punkt piaskowy 20 – 80 % 0,2 – 4,0 2,5 – 8,2 I 160 pż Q ci ęż ar nas. w st. 8 000 Sb, Sd śr. 2,5 śr. 5,0 utrz. 1,9 Mg/m 3

Rubryka 3: p ż – piaski i żwiry Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sb – kopaliny skalne budowlane, Sd – kopaliny skalne drogowe

Pierwszy obszar zasobów perspektywicznych zlokalizowany jest na północ od eksploatowanego obecnie zło ża „Ku źnica Czarnkowska MD”. W trakcie prac penetracyjnych (Fol- tyniewicz, Gawro ński, 1983) stwierdzono tam wyst ępowanie piasków i żwirów w odosobnio-

nych otworach. Mi ąż szo ść perspektywicznych utworów wynosi około 4 m. Nadkład ma grubo ść 1 do 2 m. Drugi obszar perspektywiczny znajduje si ę po wschodniej cz ęś ci wsi Marunowo. Stwierdzono tam (Foltyniewicz, Gawro ński, 1983) wyst ępowanie drobnoziarnistych, rzadziej ró żnoziarnistych, piasków mi ąż szo ści si ęgaj ącej 8 m zalegaj ących pod nadkładem do 0,5 m. Negatywnymi wynikami zako ńczyły si ę poszukiwania kruszywa w okolicach Radlinka (Foltyniewicz, 1985), Prusinowa (Foltyniewicz, Gawro ński, 1983) i Lubasza (Gawro ński, Foltyniewicz, 1989a). W wi ększo ści otworów nawiercono piaski drobnoziarniste małej mi ąż- szo ści, miejscami zaglinione, pod ścielone glin ą zwałow ą. Poszukiwania złó ż surowców ceramiki budowlanej w okolicach Śmieszkowa przyniosły negatywne wyniki (Dziedzic, 1971; Gawro ński, Foltyniewicz, 1989b). Stwierdzono wyst ę- powanie iłu zastoiskowego czarnoszarego i br ązowego o mi ąż szo ści od 4,5 do 9,7 m. Badania laboratoryjne wykluczyły jego przydatno ść do wyrobów cienko ściennych ceramiki budowlanej, ze wzgl ędu na znaczne zamarglenie kopaliny, a tak że du żą zawarto ść cz ęś ci rozpuszczal- nych w HCl. Negatywne wyniki dały równie ż poszukiwania surowców ilastych w okolicach Jędrzejewa i Lubasza (Gawro ński, Foltyniewicz, 1989a). Nawiercono tu glin ę piaszczyst ą, o niewła ściwych parametrach (zamarglenie). Na podstawie prac poszukiwawczych prowadzonych w latach 80., w północno- zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w s ąsiedztwie udokumentowanego zło ża w ęgla brunatnego „Trzcianka” wyznaczono obszar perspektywiczny wyst ępowania w ęgla brunatnego. W pradolinie Noteci w latach pi ęć dziesi ątych i sze ść dziesi ątych prowadzono poszukiwania złó ż torfu (Ostrzy żek, Dembek, 1996). W rezultacie bada ń wykonano kilka dokumentacji geobotanicznych torfowisk, okre ślaj ących ich jako ść i szacunkow ą wielko ść zasobów. Na podstawie tych opracowa ń na obszarze arkusza Czarnków wyznaczono 2 obszary perspektywiczne wyst ępowania tego surowca o powierzchniach 570 ha (z czego około połowa w ob- rębie omawianego arkusza) i 320 ha. S ą to torfy niskie, szuwarowe i olesowo-turzycowis- kowe, o średniej mi ąż szo ści około 1,6 m, popielno ści około 17% i stopniu rozkładu od 39 do 47%. Obecnie maleje znaczenie torfów jako surowca energetycznego, natomiast wzrasta ich rola w rolnictwie do poprawy struktury gleb. W przypadku omawianych złó ż odst ąpiono od wyznaczenia obszarów prognostycznych, ze wzgl ędu na fakt, i ż poło żone s ą one w obr ębie obszaru chronionego krajobrazu „Dolina Noteci”.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe.

Obszar arkusza Czarnków le ży w środkowym biegu Noteci, która jest główn ą rzek ą re- guluj ącą stosunki wodne. Płynie ona z północy na południe, a od Czarnkowa zmienia kieru- nek płyni ęcia na równole żnikowy i wchodzi w obszar Kotliny Gorzowskiej. Dolina rzeki ma zmienn ą szeroko ść wahaj ącą si ę od 3 do 4 km i jest silnie przeobra żona przez prace hydro- techniczne. Istnieje tu bardzo rozbudowany system rowów melioracyjnych, kanałów i obwałowa ń. Wzdłu ż współczesnego koryta rzeki znajduj ą si ę liczne starorzecza. Lewo- brze żny taras zalewowy Noteci przecina Kanał Romanowo, przebiegaj ący równolegle do rzeki. Prawym pasem doliny płynie ciek Łaga (Trzcianica) ł ącz ący si ę na wschód od Ku źnicy Czarnkowskiej z ciekiem Rudnica i wpadaj ący dalej do Noteci. Dalej na południe równolegle do Noteci płynie Stara Note ć. Południowa cz ęść obszaru arkusza obejmuje górn ą cz ęść zlewni Gulczanki wraz z Lubask ą Strug ą, przepływaj ącą przez Jezioro Du że. Wzdłu ż wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, z północy na południe, płynie potok Ryga wpadaj ący poza południo- wo-wschodni ą parti ą obszaru arkusza do Wełny wpływaj ącej do Warty. Poprzez wschodni ą i centraln ą cz ęść obszaru arkusza przebiega granica zlewni III rz ędu rozdzielaj ącej dorzecze Noteci i Warty (Czarnecka i inni, 1980). Stan czysto ści wód powierzchniowych podano na podstawie danych WIO Ś w Poznaniu (Raport, 2004). Według nich badania jako ści wód powierzchniowych prowadzone s ą w obr ę- bie obszaru arkusza w sieci monitoringu krajowego na rzece Noteci obok miejscowo ści Lipi- ca, a na rzece Ładze (Trzcianicy) w sieci monitoringu regionalnego. Ocen ę czysto ści wód wykonano zgodnie z trzystopniow ą klasyfikacj ą jako ści śródl ądowych wód powierzchniowych płyn ących, okre ślon ą zał ącznikiem nr 1 do Rozporz ądzenia MO ŚZNiL z 5.11.1991 r. We wszystkich tych punktach wody zostały zaklasyfikowane do pozaklasowych. Podstaw ą oceny były st ęż enia charakterystyczne (metoda CUGW) uzupełnione w przypadku Noteci o ocen ę bezpośredni ą. O takim wyniku oceny dla Noteci zdecydowało st ęż enie chlorofilu „a”, a dla Łagi (Trzcianicy) tlenu, zawiesiny, warto ść miana Coli i substancji biogennych (zwi ąz- ków azotu i fosforu). Jezioro Du że znajdowało si ę w II klasie czysto ści (Zborowska, 2000). Obecnie nie jest ono obj ęte systematycznymi badaniami WIO Ś w Poznaniu.

2. Wody podziemne.

Opis warunków wodnych przedstawiono na podstawie materiałów zebranych w Mapie hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 ark. Czarnków (Zborowska, 2000). Na terenie omawianego arkusza znajduje si ę znaczny fragment obszaru najwy ższej ochrony (ONO) czwartorz ędowego głównego zbiornika wód podziemnych nr 138 – Pradolina Toru ń Eberswalde (Note ć), oraz w południowo-wschodniej cz ęś ci kraw ędź zbiornika nr 139 Smogulec - Margonin (Kleczkowski, 1990). Obszar arkusza Czarnków usytuowany jest ponadto w środkowej cz ęś ci wielkopolskiego trzeciorz ędowego zbiornika wód podziemnych nr 127 o nazwie Subzbiornik Złotów-Piła-Strzelce Krajeńskie. Zgodnie z podziałem hydroge- ologicznym Polski (Paczy ński, 1993) obszar arkusza Czarnków nale ży do makroregionu pół- nocno-zachodniego, regionu wielkopolskiego, subregionów: pradoliny toru ńsko-eberswaldzkiej i gnie źnie ńsko-kujawskiego. Poło żenie arkusza Czarnków na tle głównych zbiorni- ków wód podziemnych przedstawiono na fig. 3. Żaden ze zbiorników nie posiada zatwier- dzonej dokumentacji, dlatego ich granice nie zostały przedstawione na mapie. W obr ębie obszaru arkusza badania jako ści zwykłych wód podziemnych GZWP prowadzone s ą w jednym punkcie w ramach sieci monitoringu regionalnego. Poło żony jest on w Czarnkowie i dotyczy GZWP „Pradolina Toru ń – Eberswalde (Note ć)”. Wody poziomu mioce ńskiego maj ą tam II klas ę czysto ści tj. maj ą średni ą jako ść (Raport…, 2004). Jako ść wody nie uległa zmianie od 2002 roku. Na omawianym obszarze wody podziemne o znaczeniu u żytkowym wyst ępuj ą w obr ę- bie dwóch pi ęter: czwartorz ędowego i mioce ńskiego. Pi ętro czwartorz ędowe wyst ępuje prawie na całym obszarze, poza południowo-zachodnim i wschodnim fragmentem obszaru arkusza. Mo żna tu wyró żni ć trzy poziomy wodonośne: przypowierzchniowy, mi ędzyglinowy i podglinowy tworz ące układ pi ętrowy, nieposiadaj ące rozprzestrzenienia ci ągłego. Pobór wody odbywa si ę głównie z uj ęć grupowych (wodoci ągów wiejskich) składaj ących si ę przewa żnie z 2 studni pracuj ących przemiennie. Eksploatowane jest około 10% wielko ści za- twierdzonych zasobów pi ętra czwartorz ędowego i około 33% pi ętra mioce ńskiego. Poziom przypowierzchniowy wyst ępuje w strefie wysoczyznowej we wschodniej cz ęś ci arkusza, oraz w jego zachodniej cz ęś ci w obr ębie pradoliny Noteci. Warstw ę wodono śną w obr ębie wysoczyzny tworz ą głównie osady sandrowe. Swobodne zwierciadło wody znajduje si ę tu na gł ęboko ści od 2 do 5 m, natomiast w dolinach erozyjnych na wysoczy źnie od 1 do 1,5 m. Wody przypowierzchniowe, wyst ępuj ące w obr ębie wysoczyzny wykorzystywane s ą w gospodarstwach indywidualnych. Wyst ępuj ącą w obr ębie pradoliny Noteci warstw ę wodo-

no śną tworz ą piaszczysto-żwirowe osady doliny erozyjnej Noteci, oraz piaski tarasu nadzale- wowego, a tak że piaski i żwiry tarasu sandrowego. Mi ąż szo ść warstwy wodono śnej w obr ębie doliny maksymalnie dochodzi do 70 m, najcz ęś ciej jednak mie ści si ę w przedziale od 35 do 50 m; w obr ębie tarasów pradolinnych wynosi około 35 m. Wody tego poziomu s ą dobrej, lecz nietrwałej jako ści z uwagi na niewielk ą izolacj ę warstwy wodono śnej i z tego powodu zaliczono je do klasy Ib. W uj ęciach zlokalizowanych w okolicach Ku źnicy Czarnkowskiej i Romanowa Dolnego stwierdzono wyst ępowanie zwi ększonych ilo ści zwi ązków azotu i dlatego woda ma tam III klas ę czysto ści. W obecnej chwili eksploatowane s ą one uj ęciami w Ro- manowie Dolnym i Czarnkowie. Poziom mi ędzyglinowy stwierdzono w obr ębie wysoczyzny morenowej w okolicach Czarnkowa, Brze źna i Biał ęż yna, a jego mi ąż szo ść dochodzi do 20 m. Tworz ą go piaski i żwiry wodnolodowcowe, zalegaj ące pomi ędzy pokładami glin zwałowych zlodowacenia bałtyckiego lub rozdzielaj ące gliny bałtyckie od glin zlodowace ń środkowopolskich. Nie wykazuje on kontaktów hydraulicznych z poziomem dolinnym i z poziomami le żą cymi gł ębiej. Zwierciadło ma charakter subartezyjski. Woda tego poziomu ma II klas ę jako ści tj. średni ą oraz miejscami Ib tj., dobr ą, która jednak mo że by ć nietrwała. Poziom ten jest ujmowany po- jedynczymi uj ęciami wiejskimi w: Brze źnie, Biał ęż ynie i Komorowie. Wyst ępowanie poziomu podglinowego stwierdzono w obr ębie wysoczyzny czarnkowskiej. Warstw ę wodono śną stanowi ą piaski drobno- i średnioziarniste, czasami ze żwirem, pochodzenia wodnolodowcowego zlodowace ń środkowopolskich. Zalegaj ą one na osadach trzeciorz ędowych, jedynie lokalnie w sp ągu wyst ępuj ą płaty glin zlodowace ń południowopol- skich. Mi ąż szo ść warstwy wodono śnej, w rejonie poło żonym na północ od Czarnkowa, waha si ę od 8 do 25 m, natomiast w okolicach miejscowo ści Kruszewo i Bronisławki dochodzi do 30 m. Zasilanie podglinowej warstwy wodono śnej odbywa si ę na drodze przes ączania z wy ż- szych poziomów. Woda ma II tj. średni ą klas ę jako ści oraz Ib tj. dobr ą ale nietrwał ą. Jest on eksploatowany uj ęciami zlokalizowanymi w gospodarstwach rolnych w Sarbii i Bronisław- kach. Zwierciadło wody ma charakter subartezyjski. Warstwy wodono śne pi ętra mioce ńskiego maj ą zasi ęg regionalny. Osady wodono śne to przewa żnie piaski drobnoziarniste o mi ąż szo ści od 20 do 40 m. Na obszarze pradoliny piaski mioce ńskie ł ącz ą si ę z osadami rzecznymi czwartorz ędu i tworz ą wspóln ą warstw ę wodono- śną o mi ąż szo ści si ęgaj ącej 70 m. Poza obszarem pradoliny mi ąż szo ść warstwy waha si ę od 20 do 40 m. Zwierciadło wód podziemnych ma charakter naporowy, jedynie w zasi ęgu terasy zalewowej przechodzi w układ swobodny. Zasilanie nast ępuje na drodze infiltracji z pozio-

mów nadległych. Wody tego poziomu charakteryzuj ą si ę dobr ą jako ści ą i zaliczone zostały do klasy Ib. S ą to wody słodkie, słabo zmineralizowane. W obr ębie omawianego arkusza poziom mioce ński eksploatowany jest przez uj ęcie miejskie w Czarnkowie, a tak że małymi uj ęciami wiejskimi w: Śmieszkowie, G ębicach, Sarbii, Hucie, Lubaszu, J ędrzejowie i D ębem. W centralnej partii obszaru arkusza znajduje si ę rejon wyst ępowania wód o ponadnor- matywnej zawarto ści jonów Fe, a w południowo-wschodniej manganu (Zborowska, 2000).

Fig. 3 Poło żenie arkusza Czarnków na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1. Obszar Wysokiej Ochrony (OWO); 2. Obszar Najwy ższej Ochrony (ONO); 3. granica GZWP o charakterze porowym; Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodono śnych: Zbiornik mi ędzymorenowy Wałcz-Piła - 125, czwartorz ęd (Q); Subzbiornik Złotów-Piła-Strzelce Kraje ńskie - 127, trzeciorz ęd (Tr); Pradolina Toru ń-Eberswalde (Note ć) - 138, czwartorz ęd (Q); Dolina kopalna Smogulec-Margonin – 139, czwartorz ęd (Q); Subzbiornik Jezioro Byty ńskie- Wronki-Trzciel – 146, trzeciorz ęd (Tr)

Wody podziemne u żytkowanych poziomów wodono śnych na obszarze arkusza cechuj ą si ę zró żnicowanym stopniem zagro żenia. Zale ży on głównie od izolacji od powierzchni terenu, w mniejszym stopniu od obecno ści nielicznych tu ognisk zanieczyszcze ń. Wysoki stopie ń zagro żenia wyst ępuje na obszarze pradoliny Noteci. Studnie ujmuj ą tu wody pi ętra czwarto-

rz ędowego, z których poziom przypowierzchniowy jest szczególnie nara żony na zanieczyszczenia. Powodem tego jest brak pokrywy izoluj ącej b ądź jej mała grubo ść . Do terenów o śred- nim i niskim stopniu zagro żenia nale żą obszary wysoczyzny morenowej, w obr ębie której wyst ępują wody poziomu podglinowego i mi ędzyglinowego. Obszary te cz ęsto pokryte s ą masywami le śnymi. Bardzo niski stopie ń zagro żenia wyst ępuje w obr ębie terenów wyst ępo- wania wód w pi ętrze mioce ńskim. Wody s ą tutaj dobrze chronione przed zanieczyszczeniami grubym nadkładem iłów i glin oraz cz ęsto wyst ępuj ącymi masywami le śnymi.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęż eń okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Warto ści dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszcze ń oraz zakresy i ich przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 353-Czarnków zamieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody bada ń laboratoryjnych. Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawarto ść metali, lecz ta ich cz ęść , której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc słabo zwi ązana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90ºC, w ci ągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej

spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u życiem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy za- Warto ść Warto ść przeci ętnych Warto ści dopuszczalne st ęż eń w glebie warto ści przeci ętnych (median) w glebach lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Śro- w glebach na (median) obszarów niezabudo- dowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) arkuszu 353- w glebach na wanych Polski 4) Czarnków arkuszu 353- Metale Czarnków N=6522 N=5 N=5 Frakcja ziarnowa Frakcja ziarnowa Grupa B 2) Grupa C 3) <2 mm <1 mm Grupa A 1) Mineralizacja – woda Mineralizacja Królewska HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 7-26 18 27 Cr Chrom 50 150 500 1-7 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 9-29 19 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-3 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1-3 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-5 1 3 Pb Ołów 50 100 600 5-12 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-0,07 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 353-Czarnków 1) grupa A w poszczególnych grupach zanieczyszcze ń a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 5 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 5 wy Prawo wodne, Cr Chrom 5 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 5 o ochronie przyrody; je żeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 5 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 5 żenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów Cu Mied ź 5 tych st ęż enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 5 2) Pb Ołów 5 grupa B - grunty zaliczone do u żytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 5 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- nieu żytki, a tak że grunty zabudowane i zurbanizowane sza 353-Czarnków do poszczególnych grup zanieczysz- z wył ączeniem terenów przemysłowych, u żytków cze ń (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych,

3) grupa C - tereny przemysłowe, u żytki kopalne, tereny komunikacyjne, 5 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna prób- ka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem z dnia 9 wrze śnia 2002 r.). Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęż eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści badanych pierwiastków w glebach arkusza s ą ni ższe od warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod wzgl ędem zawarto ści metali wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielo- funkcyjne u żytkowanie. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo żli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęż kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska. Próbki osadów jeziornych s ą pobierane z ich gł ęboczków. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni ż 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą spektrometrii mas z jonizacj ą w plazmie induk- cyjnie sprz ęż onej (ICP-MS), tak że z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych warto ściach PEL . Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , co najmniej jednego pierwiastka przewyższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu do zanieczyszczonego ka żdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu. Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Lubaskiego. Osady tego jeziora charakteryzuj ą si ę podwy ższonymi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków. Stwierdzono znacz ąco podwy ższon ą zawarto ść miedzi, ołowiu, kadmu i rt ęci, ale s ą to zawarto ści ni ższe ni ż warto ść PEL tych pierwiastków. W osadach tych nie stwierdzono równie ż przekroczenia dopuszczalnych zawarto ści szkodliwych składników w o- sadach według rozporz ądzenia M Ś. Dane prezentowane na mapie umo żliwiaj ą jedynie oceny zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

Tabela 5. Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych Rozporz ądzenie Lubaskie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne MŚ* (2000 r.) Arsen (As) 30 17 <5 8 Chrom (Cr) 200 90 6 14 Cynk (Zn) 1000 315 73 108 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 1,0 Mied ź (Cu) 150 197 7 45 Nikiel (Ni) 75 42 6 15 Ołów (Pb) 200 91 11 55 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,202 Rubryka 2: * - Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony. Dz. U. Nr 55 z 14.05.2002 r., poz. 498 . Rubryka 3: ** - zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu ż profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy ższonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (Fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo żliwy, gdy ż te dwie kraw ędzie s ą zbie żne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu ż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

i. Znezscei ge pewatai promieni pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4 Fig. 353W PROFIL ZACHODNI 353E PROFIL WSCHODNI

(na osi rz osi (na Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5867782

ę 5874684 dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 5866839 5872694 m 5865795 m

5864681 5870643

5863605 5857660

0 5 10 15 20 25 30 35 40 0 5 10 15 20 25 30 35 40 nGy/h nGy/h 25 25 otwórczymi na obszarze arkusza Czarnków Czarnków arkusza obszarze na otwórczymi St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5867782 5874684 5866839 5872694 m 5865795 m

5864681 5870643

5863605 5857660

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 kBq/m 2 kBq/m 2

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu ż profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 14 do około 45 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 25 nGy/h i jest ni ższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłu ż profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma mieszcz ą si ę w zakresie od około 15 do około 34 nGy/h, przy przeci ętnej warto ści około 25 nGy/h. Powierzchni ę obszaru arkusza Czarnków buduj ą utwory o generalnie niskich warto- ściach promieniowania gamma. S ą to plejstoce ńskie gliny zwałowe, piaski i żwiry wodnolodowcowe oraz osady rzeczne: plejstoce ńskie mułki, piaski i żwiry oraz holoce ńskie piaski i żwiry. W dolinach rzek do ść licznie wyst ępuj ą torfy. Podrz ędnie na badanym obszarze spo- tyka si ę iły, mułki i piaski zastoiskowe, namuły i piaski eoliczne. Najwy ższe dawki promieniowania (> 35 nGy/h), zarejestrowane w profilu zachodnim zwi ązane s ą z glinami zwało- wymi oraz młodszymi osadami rzecznymi (plejstoce ńskimi mułkami, piaskami i żwirami oraz holoce ńskimi piaskami i żwirami). Dawki promieniowania gamma pomierzone wzdłu ż profilu wschodniego s ą mniej zró żnicowane ze wzgl ędu na bardziej monotonne wykształcenie litologiczne osadów we wschodniej cz ęś ci arkusza (dominuj ą piaski i żwiry wodnolodowcowe). Najwy ższa warto ść promieniowania w tym profilu (ok. 35 nGy/h) jest najprawdopodobniej zwi ązana z holoce ńskimi namułami. St ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu ż obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahaj ą si ę w przedziale od około 0,1 do około 3,5 kBq/m 2 wzdłu ż profilu zachodniego, a wzdłu ż profilu wschodniego - od około 0,3 do około 3,4 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U.01.62.628) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo żliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk.

Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró żnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo żna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu żb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy ższych kryteriów, wyznaczono: - obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, - obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, - obszary mo żliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których mo żliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak- że wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró żni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie:

- izolacyjnych wła ściwo ści podło ża – odpowiadaj ących wyró żnionym wymaganiom składowania odpadów,

- rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony (p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, b – zabudowy, w - wód). Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego.

Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale żnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąższo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 Gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró żnienie: - warunków izolacyjno ści podło ża zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 6), - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło ża (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąż szo ści do 2,5 m, mi ąż szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro żenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wybranych otworów hydrogeologicznych, których profile geologiczne (tabela 7) wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Profile te przedstawiaj ą budow ę geologiczn ą do gł ęboko- ści 5 m poni żej stropu pierwszej warstwy wodono śnej poło żonej pod utworami izoluj ącymi. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro żenia głównego użytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Czarnków Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Zborowska, 2000). Stopie ń zagro żenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak że czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró żne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te ż obszarów o ró żnym stopniu zagro żenia nie nale ży wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o do-

brej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró żnym zagro żeniu jako ści wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Czarnków bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk odpadów podlegaj ą: - obszary zwartej zabudowy Czarnkowa i Lubasza (siedzib Urz ędów Gmin), - obszary le śne o powierzchni powy żej 100 hektarów, - obszary specjalnej ochrony NATURA 2000 „Nadnoteckie Ł ęgi”, „Dolina Noteci” (rozszerzenie granic obszaru „Dolina Noteci” Shadow List), - łąki na glebach pochodzenia organicznego, - rezerwaty przyrody – „Czapliniec Ku źnicki”, „Morena Czarnkowska”, - tereny bagienne i podmokłe, - powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Noteci, Gulczanki, Rudnicy, Rygi i mniejszych cieków, - strefa 250 m od brzegów jeziora Du żego, - tereny o spadkach powy żej 100 (cz ęść południowo–zachodnia), - zbocza doliny Noteci obj ęte procesami spłukiwania i spełzywania pomi ędzy Sarbi ą i Kruszewem (w cz ęś ci północno-środkowej). Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni występuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni ż 2,5 m p.p.t. Na analizowanym obszarze najlepsze własno ści izolacyjne maj ą czwartorz ędowe iły i mułki ilaste oraz gliny zwałowe zlodowacenia Wisły. W ich obr ębie po wschodniej stronie Noteci, na terenie gmin: Czarn- ków, Lubasz, Połajewo, Uj ście i Ryczowół wyznaczono obszary predysponowane do składo- wania odpadów oboj ętnych. W miejscach, gdzie gliny zwałowe przykryte są utworami piaszczysto–żwirowymi właściwo ści izolacyjne mog ą by ć zmienne. Gliny zwałowe zlodowacenia Wisły s ą słabo zwi ęzłe, jasnobr ązowe i żółte, piaszczyste i pyłowate. Wyst ępuj ą na obszarze wysoczyznowym, ich strop znajduje si ę na wysoko ści od 85 do 110 m n.p.m. Mi ąż szo ść tych glin wynosi średnio 5–6 m. Po zachodniej stronie Noteci, w Radolinku w gminie Czarnków wyznaczono obszar predysponowany pod składowanie odpadów oboj ętnych, zlokalizowany w obr ębie płatu gliny

zwałowej zlodowacenia Warty. S ą to gliny ilaste i piaszczyste szare, szaro–czarne i szaro– br ązowe, o mi ąż szo ści około 20 m, ich strop znajduje si ę na wysoko ści od około 50 m do około 75 m n.p.m. Obszar wyznaczony na północ od Ku źnicy Czarnkowskiej (w cz ęś ci północno- zachodniej) to miejsce powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych Odry. S ą to gliny piaszczyste, słabo zwi ęzłe, szare. Gliny zawieraj ą soczewki i przewarstwienia białych pyłów, prawdopodobnie trzeciorz ędowych i konkrecje żelaziste do około 10 cm średnicy. Wszystkie wyznaczone obszary znajdują si ę przy drogach dojazdowych, przez ich teren przechodz ą dodatkowo liczne drogi lokalne. W obr ębie wyznaczonych obszarów dokonano podziału na rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) składowania odpadów na podstawie zalecanych ogranicze ń warunkowych. Na analizowanym obszarze ograniczenia warunkowe stanowiły: - zwarta zabudowa Czarnkowa i Lubasza, - poło żenie w strefie najwy ższej i wysokiej ochrony wód głównych zbiorników wód podziemnych nr 127 Subzbiornik Złotów–Piła–Strzelce Kraje ńskie i nr 138 Pradolina To- ru ń Eberswalde (Note ć) oraz w strefie wysokiej ochrony wód głównego zbiornika wód podziemnych nr 139 Smogulec–Margonin, - poło żenie w obszarach chronionego krajobrazu „Dolina Noteci” i „Puszcza Notecka”. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych W rejonie miejscowo ści Grz ępy w gminie Czarnków wyznaczono obszar predysponowany do składowania odpadów komunalnych. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu iły i mułki ilaste, wapniste, o mi ąż szo ści lokalnie przekraczaj ącej 2 m. Osady te zalegaj ą na glinach piaszczystych i pyłowatych, słabozwi ęzłych, o mi ąż szo ści dochodz ącej do 5-6 m. Wła ściwo- ści izolacyjne osadzonych tu utworów zastoiskowych mog ą by ć zmienne. Konieczne b ędą dodatkowe badania dla dokładnego rozpoznania rozprzestrzenienia i litologii tych utworów. W okolicach miejscowo ści D ębe w gminie Lubasz, w Śmieszkowie w gminie Czarn- ków i w Przybychowie w gminie Połajewo w wykonanych otworach hydrogeologicznych, w strefie gł ęboko ści do 10 m nawiercono iły czwartorz ędowe, najprawdopodobniej zastoiskowe. W D ębem i Przybychowie iły te maj ą 3,5-4,0 m mi ąż szo ści, w okolicach Śmieszko- wa ich mi ąż szo ść wynosi 11,0 m. Strop serii ilastej znajduje si ę na gł ęboko ści 3-6 m, a przy- krywaj ą j ą gliny zwałowe i mułki piaszczyste. Poziom wodono śny znajduje si ę poni żej warstwy iłów.

Ewentualna lokalizacja składowisk odpadów w obszarze wytypowanym w miejscowo- ści Grz ępy oraz w s ąsiedztwie tych otworów musi by ć poprzedzona szczegółowym rozpoznaniem zasi ęgu, litologii i wła ściwo ści izolacyjnych tych osadów. W gminie Czarnków w okolicach Sobolewa nawiercono 32,0 m pakiet glin zwałowych pod ścielonych iłami, mułkami i piaskami czwartorz ędowymi. W Hucie nawiercono 52,0 m glin zwałowych, pod którymi wyst ępuje 35,0 m warstwa iłów neogenu. Miejsca w bezpo- średnim s ąsiedztwie tych otworów, po wykonaniu dodatkowych bada ń potwierdzaj ących wła- ściwo ści izolacyjne glin i iłów, mog ą okaza ć si ę odpowiednie do składowania odpadów komunalnych, bez potrzeby wykonywania sztucznej bariery izolacyjnej. Teren obj ęty arkuszem Czarnków jest niezwykle cenny przyrodniczo. Prawie 50% jego powierzchni zajmuj ą obszary prawnie chronione, w tym obszary specjalnej ochrony ptaków i siedlisk NATURA 2000. Decyzja o ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów komunalnych na tym terenie powinna by ć poprzedzona wnikliw ą analiz ą środowiskow ą, tym bardziej, że funkcjonuje tu du że wysypisko odpadów komunalnych w Zofiowie w gminie Czarnków. Ma ono uregulowan ą stron ę formalnoprawn ą i systematycznie prowadzony monitoring wód gruntowych. Działaj ące w Sławnie w gminie Lubasz składowisko odpadów komunalnych stan formalnoprawny ma nieuregulowany. Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Du że mi ąż szo ści glin zwałowych wytypowanych jako warstwa izolacyjna pod składo- wanie odpadów oboj ętnych wyst ępuj ą w cz ęś ci południowo–zachodniej analizowanego terenu, mi ędzy Sławnem, Prusinowem i Grz ępami oraz w cz ęś ci południowo-środkowej w okolicach J ędrzejewa i Huty. Gliny zwałowe dwóch zlodowace ń: Odry i Wisły tworz ą tu wspólny pakiet o mi ąż szo ści od 40 do 65 m. Stopie ń zagro żenia wód u żytkowego poziomu wodono- śnego jest bardzo niski. Mniej korzystne warunki hydrogeologiczne maj ą obszary wyznaczone mi ędzy Krusze- wem i Jabłonowem w cz ęś ci północno–wschodniej i w okolicach Piotrowa w cz ęś ci połu- dniowo–wschodniej, poniewa ż poło żone s ą w zasi ęgu stref ochronnych głównych zbiorników wód podziemnych nr 127, 138 i 139. Obszary wyznaczone mi ędzy Sarbi ą i Komorzewem charakteryzuje średni stopie ń zagro żenia głównego poziomu wodono śnego, ze wzgl ędu na słabsz ą izolacj ę poziomów wodono śnych (Zborowska, 2000). Wysoki stopie ń zagro żenia wód poziomu u żytkowego wyst ępuje w cz ęś ci północno-zachodniej, w obr ębie doliny Noteci.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobisko poeksploatacyjne zło ża kruszywa naturalnego „Osuch” i stara żwirownia przy nieeksploatowanym zło żu kruszywa naturalnego „Ku źnica Czarnkowska” znajduj ą si ę na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo żliwo ści składowania odpadów. W miejscach niekoncesjonowanego wydobycia piasków i żwirów w okolicy Lubasza powstały suche wyrobiska o niewielkiej gł ęboko ści (2,0 m). Po wykonaniu bada ń geologiczno-in żynierskich i zbudowaniu sztucznych barier wyrobiska te mog ą by ć przeznaczone pod składowanie odpadów. Na terenie pozbawionym naturalnej izolacji mi ędzy Ku źnic ą Czarnkowsk ą a Radolin- kiem znajduje si ę wyrobisko aktualnie eksploatowanego zło ża kruszywa naturalnego „Ku źni- ca Czarnkowska MD”. Po zako ńczonej eksploatacji powstanie suche wyrobisko o gł ęboko ści maksymalnie 4,5-5,0 m. Po wykonaniu dodatkowych bada ń i sztucznej izolacji podło ża i ścian bocznych miejsce to b ędzie mo żna wykorzysta ć pod składowanie odpadów. Suche wyrobisko niekoncesjonowanego wydobycia kruszywa naturalnego na potrzeby lokalne znajduj ące si ę na terenie pozbawionym naturalnej izolacji w rejonie W ęglewa w gminie Uj ście mo że by ć rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów po wykonaniu sztucznych barier izoluj ących jego dno i ściany boczne. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró żnio- nych typów odpadów nale ży traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno–in żynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie ż na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąż liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą za-

si ęgi wyst ępowania w podło żu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło żonych gł ębiej poziomów wodono śnych. Omawiany teren jest dobrze rozpoznany wiertniczo. W obr ębie wytypowanych obsza- rów uwzgl ędniono profile 25 otworów (tabela 7). Tabela 7 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obr ębie wydzielonych obszarów Gł ęboko ść do zwiercia- dła wody podziemnej Profil geologiczny wyst ępuj ącego pod Nr otworu Mi ąższo ść warstw ą izolacyjn ą [m Archiwum na mapie warstwy p.p.t.] i nr otworu dokumen- izolacyjnej tacyjnej strop [m] zwiercia- zwiercia- Litologia warstwy dło na- dło ustalo- i wiek warstwy [m p.p.t.] wiercone ne 1 2 3 4 5 6 7 0,0 gleba 0,5 piasek gliniasty BH 1,6 glina zwałowa 1,4 6,0 6,0 1 3530005 3,0 piasek drobnoziarnisty 11,5 ił 12,5 glina zwałowa Q 0,0 gleba 0,5 glina piaszczysta 3,5 4,0 piasek drobnoziarnisty BH 2 10,0 piasek, glina 10,0 3530058 16,0 glina zwałowa 23,0 piasek średnioziarnisty 23,0 28,0 Glina Q 0,0 piasek drobnoziarnisty BH 0,3 glina 4,2 3 3530029 4,5 piasek drobnoziarnisty 4,5 2,0 10,0 glina zwałowa Q 0,0 piasek gliniasty 0,2 glina zwałowa 5,8 6,0 piasek gliniasty 14,0 piasek drobno- i średnio- 18,5 ziarnisty BH 4 20,0 żwir 3530085 26,0 glina zwałowa 36,0 muły 39,0 piasek pylasty 39,0 42,0 piasek ró żnoziarnisty, żwir 43,5 glina zwałowa Q 0,0 Gleba 0,3 glina piaszczysta BH 4,0 glina zwałowa, otoczaki 12,7 5 3530074 13,0 piasek 13,0 13,0 14,4 glina piaszczysta 15,0 glina zwałowa, otoczaki Q

1 2 3 4 5 6 7 8 0,0 Gleba 0,2 glina piaszczysta BH 4,0 glina zwałowa 17,8 15,0 6 3530090 18,0 piasek drobnoziarnisty 18,0 21,0 glina zwałowa 53,0 muły, piasek Q profil 0,0 piaski i żwiry otworu z 0,2 glina zwałowa przekroju 6,0 piaski i żwiry 5,8 7 b.d. b.d. do 16,0 glina zwałowa S.M.G.P. 22,0 mułki, iły nr 31 Q 0,0 Gleba 0,4 glina zwałowa 9,6 10,0 żwir BH 8 14,0 piasek średnioziarnisty 3530081 15,0 glina zwałowa 21,7 24,0 piasek drobnoziarnisty 24,0 30,0 piasek średnioziarnisty Q 0,0 Gleba 1,0 piasek drobnoziarnisty, glina 2,0 glina piaszczysta 8,0 10,0 BH 4,0 glina zwałowa 9 b.d. 3530017 10,0 żwir 19,5 glina zwałowa 24,0 piasek drobnoziarnisty 36,0 piasek drobnoziarnisty, glina Q 0,0 Gleba 0,3 glina zwałowa, piasek 6,5 glina piaszczysta, piasek 6,2 9,0 muły, ił 19,0 piasek drobnoziarnisty BH 10 19,8 glina zwałowa, otoczaki Q 32,4 3530124 49,0 Ił Ng 81,0 muły, w ęgiel brunatny 110,0 piasek drobnoziarnisty 110,0 112,0 muły 120,0 węgiel brunatny 0,0 Gleba 0,4 glina piaszczysta 4,9 glina zwałowa 11,6 12,0 piasek drobnoziarnisty 13,0 glina zwałowa 18,0 piasek drobnoziarnisty BH 11 27,0 piasek pylasty 3530110 28,0 piasek drobnoziarnisty 33,0 piasek pylasty 39,5 43,0 pył 50,0 piasek pylasty 53,5 piasek drobnoziarnisty 53,5 59,5 pył Q

1 2 3 4 5 6 7 8 0,0 Gleba 0,2 glina zwałowa 5,4 ił 9,0 glina zwałowa 26,8 27,0 żwir 31,0 piasek drobnoziarnisty 35,0 glina zwałowa 39,0 piasek drobnoziarnisty 40,5 glina zwałowa 44,0 ił warwowy 47,0 piasek drobnoziarnisty 50,0 muły 53,9 BH 12 56,0 piasek drobnoziarnisty 3530112 60,0 glina zwałowa 75,0 glina, ił 79,0 ił 85,0 glina zwałowa 89,0 ił Q 95,0 ił, w ęgiel brunatny Ng 97,0 węgiel 99,0 ił 107,0 muły 109,0 ił 117,0 piasek drobnoziarnisty 117,0 125,0 muły 0,0 piasek drobnoziarnisty 0,6 glina 3,0 ił 13,2 14,0 piasek średnioziarnisty 16,0 ił BH 13 18,0 piasek drobnoziarnisty 3530014 28,0 piasek gliniasty drobnoziarnisty 36,0 piasek drobnoziarnisty 40,0 piasek drobnoziarnisty, węgiel brunatny Q 55,0 55,0 0,0 Gleba 0,2 piasek drobnoziarnisty 2,0 glina BH 6,0 glina zwałowa 8,0 14 3530108 10,0 muły 14,0 piasek ró żnoziarnisty, żwir 18,0 żwir 24,0 glina zwałowa Q 49,6 58,0 ił pstry Ng 64,0 konkrecje 68,0 muły 70,0 muły, ił 72,0 ił 76,0 ił burow ęglowy 78,0 ił, ił burow ęglowy BH 14 88,0 ił 3530108 - c.d. 92,0 ił, w ęgiel brunatny - c.d. 98,0 węgiel brunatny 104,0 ił, w ęgiel brunatny 110,0 muły, ił 122,0 muły, w ęgiel brunatny 126,0 węgiel brunatny 128,0 128,0 piasek drobnoziarnisty 150,0 węgiel brunatny

1 2 3 4 5 6 7 8 profil otworu z prze- 0,0 gliny zwałowe kroju 15 b.d. b.d. 32,0 iły miejscami mułki i piasek Q 32,0 do .M.G.P. otw. nr 64 0,0 glina 4,0 glina zwałowa , otoczaki 6,0 9,5 glina piaszczysta BH 16 11,0 glina zwałowa , otoczaki 21,2 21,2 3530016 21,2 piasek z otoczakami ró żno- ziarnisty 25,3 glina zwałowa Q 0,0 gleba Q 0,2 glina piaszczysta 2,9 BH 6,0 glina zwałowa 20,8 17 3530086 21,0 piasek ze żwirem 21,0 21,3 glina zwałowa 49,0 piasek średnioziarnisty 0,0 gleba Q 0,4 piasek drobnoziarnisty 2,0 glina piaszczysta BH 3,0 glina zwałowa 34,0 18 3530104 52,0 ił Ng 88,0 90,0 węgiel brunatny 92,0 piasek pylasty 92,0 104,0 piasek drobnoziarnisty 0,0 gleba 0,3 glina zwałowa 5,2 glina, piasek 7,7 8,0 piasek gliniasty BH 9,1 glina 19 3530120 10,0 głazy narzutowe 10,6 glina, otoczaki 31,4 glina, otoczaki 31,4 36,0 otoczaki 37,0 glina, otoczaki Q 0,0 gleba 1,0 glina 7,2 8,2 piasek ze żwirem ró żno- ziarnisty, otoczaki 9,7 glina zwałowa 27,7 31,0 żwir 32,4 glina zwałowa BH 37,9 piasek ze żwirem, otoczaki 20 3530121 39,6 glina zwałowa 59,4 piasek średnioziarnisty, 60,0 żwir 83,0 glina zwałowa 83,0 piasek drobnoziarnisty Q 86,0 węgiel brunatny Ng 86,5 piasek ró żnoziarnisty 89,5 węgiel brunatny 0,0 gleba 0,5 piasek drobnoziarnisty BH 2,0 glina 1,5 21 3530036 3,5 piasek pylasty 7,2 glina, otoczaki 54,8 29,9 59,0 piasek drobnoziarnisty Q 59,0

1 2 3 4 5 6 7 8 0,0 gleba 0,5 piasek drobnoziarnisty 2,0 glina piaszczysta 1,0 2,0 BH 22 3,0 żwir 3,0 3530041 4,0 glina zwałowa 50,0 żwir, otoczaki 53,0 glina zwałowa Q profil otwo- 0,0 glina zwałowa ru z prze- 36,0 mułki i iły zastoiskowe kroju 23 42,0 glina zwałowa 54,0 b.d. b.d. do .M.G.P. 54,0 piasek i żwiry otw. 79 56,0 gliny zwałowe Q 0,0 gleba 0,2 żwir BH 24 0,7 glina zwałowa, otoczaki 64,3 24,2 3530048 65,0 piasek drobnoziarnisty Q 65,0 67,0 Ił pstry Ng 0,0 gleba 0,2 glina piaszczysta 6,0 glina 44,8 18,0 BH 25 45,0 piasek średnioziarnisty 45,0 3530126 47,0 piasek ró żnoziarnisty, żwir z otoczakami Q 50,0 ił Ng

Obja śnienia: BH – Bank HYDRO Q – czwartorz ęd; Ng - neogen b.d. – brak danych

X. Warunki podło ża budowlanego

Ogólna ocena podło ża budowlanego w obr ębie arkusza Czarnków obj ęła wyró żnienie obszarów o warunkach: korzystnych dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Z waloryzacji geologiczno-in żynierskiej wył ączono: obszary wyst ępowania złó ż kopalin, obszary zwartej zabudowy miejskiej, kompleksy gleb chronionych (grunty rolne klas I do IVa oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego) i tereny le- śne. Ocenie poddano około 30 % powierzchni arkusza. Waloryzacj ę opracowano na podstawie: mapy geologiczno-in żynierskiej Polski w skali 1:500 000 (Jakubowicz, Łodzi ńska, 1994), szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 ark. Czarnków (Gogołek, 1999) oraz mapy topograficznej w skali 1:50 000. Do terenów o korzystnych warunkach dla budownictwa zaliczono tu tereny wysoczy- znowe, w obr ębie których zalegaj ą piaski i żwiry wodnolodowcowe zlodowace ń północno- polskich, w stanie zag ęszczonym i średniozag ęszczonym. Korzystne warunki dla budownictwa wykazuj ą równie ż rejony wyst ępowania małoskonsolidowanych glin zwałowych morenowych zlodowace ń północnopolskich, o konsystencji półzwartej i twardoplastycznej. Obsza-

ry charakteryzuj ące si ę korzystnymi dla budownictwa warunkami przebiegaj ą szerokim pasem w centralnej cz ęś ci obszaru arkusza pomi ędzy masywami le śnymi, od W ęglewa i Kru- szewa na północy po Prusinowo, Komorzewo i Przybychowo na południu. Do ść du że obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa wyst ępuj ą równie ż w okolicach wsi Lubasz i pomi ędzy Ku źnic ą Czarnkowsk ą a Radolinkiem. W obr ębie arkusza Czarnków obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa wyst ępuj ą w dolinie rzeki Noteci, Gulczynki, Rudnicy i Rygi, w rynnach i zagł ębieniach terenu, w których zwierciadło wody gruntowej wyst ępuje na gł ęboko ści mniejszej ni ż 2 m, na terenach podmokłych i zabagnionych, a poza dolinami na obszarach do ść licznych w połu- dniowej cz ęś ci arkusza wydm (piaski lu źne). W dolinach wyst ępuj ą cz ęsto grunty słabono śne (organiczne, grunty spoiste w stanie plastycznym, grunty niespoiste lu źne). Na omawianym arkuszu tereny niekorzystne dla budownictwa zajmuj ą do ść dużą powierzchni ę w zachodniej i północno-zachodniej cz ęś ci mapy w szerokiej pradolinie Noteci, a ponadto we wschodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci w rejonie cieków Rygi i Gulczynki. S ą to obszary wyst ępo- wania: namułów piaszczystych i gliniastych, torfów, gytii oraz piasków i lu źnych żwirów rzecznych. Na wi ększo ści obszaru utwory te znajduj ą si ę pod nadkładem glebowo- murszowym. W obr ębie morenowych wzgórz koło Czarnkowa wyst ępuj ą obszary na których spadek terenu wynosi ponad 12 %, co przyjmuje si ę jako niekorzystne uwarunkowania budowlane. W obr ębie pradoliny Note ć przepływa przez tereny o rz ędnych wahaj ących si ę od 41 do 45 m n.p.m. Bezpo średnio granicz ące z ni ą tereny poło żone s ą od 5 do 10 m wy żej. Stwarza to do ść du że zagro żenie powodziowe dla cz ęś ci zabudowa ń: Czarnkowa, Ku źnicy Czarnkowskiej, Radlinka, Romanowa Dolnego i Górnego oraz przebiegaj ących wzdłu ż kra- wędzi pradoliny dróg.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Czarnków spotykane s ą ró żne formy prawnej ochrony środowiska naturalnego. Tereny le żą ce wzdłu ż doliny Noteci s ą obj ęte obszarem chronionego krajobrazu o nazwie Dolina Noteci, a tereny w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza o nazwie Puszcza Notecka. Ustanowione one zostały uchwał ą Wojewódzkiej Rady Narodowej w Po- znaniu w 1989 r. Obszar chronionego krajobrazu Dolina Noteci s ą to przede wszystkim równinne tereny dna pradoliny, do której przylegaj ą wzgórza morenowe w okolicy Czarnkowa (Król, 1997).

Obszar chronionego krajobrazu Puszcza Notecka jest jednym z najwi ększych w Europie kompleksów wydm śródl ądowych. Las tworzy głównie sosna zwyczajna, a tylko przy ciekach wodnych, jeziorach i wi ększych zagł ębieniach terenu skład gatunkowy lasów jest bogatszy. W obr ębie obszaru chronionego krajobrazu Dolina Noteci w okolicy Ku źnicy Czarn- kowskiej utworzono w 1988 r rezerwat faunistyczny „Czapliniec Ku źnicki”. Zajmuje on powierzchni ę 5,45 ha i chroni koloni ę czapli siwej. Znajduje si ę tu około 80 gniazd na drzewach sosny zwyczajnej. Oprócz czapli siwej wyst ępują tutaj równie ż inne gatunki ptaków, takie jak: myszołów zwyczajny, kruk pospolity, kania czarna, bocian biały. Gleby chronione wysokich klas bonitacyjnych (od I do IVa) zajmuj ą szeroki pas na wysoczy źnie, w środkowej cz ęś ci obszaru mapy, ci ągn ący si ę z północy na południe. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego ci ągn ą si ę szerokim pasem w dolinie Noteci oraz Rygi. Lasy zajmuj ące około 30% powierzchni obszaru arkusza mapy pełnią rol ę lasów ochronnych (wodo- lub glebochronnych lub ostoi dla ptaków i zwierz ąt chronionych). W 1997 roku ochron ą obj ęto 7 u żytków ekologicznych oraz zaproponowano ochron ę jednego. Chronione s ą w nich unikatowe środowiska przyrodnicze takie jak: pastwiska, ł ąki śródle śne, fragmenty lasu lub zapuszczony park. Znajduje si ę tu tak że 31 pomników przyrody. Trzy z nich to granity znajduj ące si ę w Radolinku i Romanowie Dolnym. Pozostałe po- mniki przyrody to pojedyncze drzewa lub grupy drzew. S ą to przewa żnie: d ęby, wi ązy, jesio- ny, buki, rzadziej platany, kasztanowce lub lipy (Tabela 8). Szczególnie wiele cennych drzew znale źć mo żna w parku w Lubaszu, oraz w obr ębie u żytku ekologicznego w le śnictwie Ku ź- nica Czarnkowska. W strategii obszarów chronionych województwa przewiduje si ę obj ęcie szczegółow ą waloryzacj ą przyrodnicz ą Ł ęgu Romanowo-Radolin w dolinie Noteci jako zespołu przyrodniczo-krajobrazowego (Król, 1997). Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u żytków ekologicznych Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie Powiat 1 2 3 4 5 6 Fn – „Czapliniec Ku źnica Czarn- Czarnków 1 R 1998 Ku źnicki” kowska czarnkowsko-trzcianecki (5,45) Czarnków 2 P Radolinek 1975 Pn, G – granit czarnkowsko-trzcianecki

Czarnków Pż – grupa drzew 3 P Radolinek 1992 czarnkowsko-trzcianecki 3 d ęby szypułkowe

1 2 3 4 5 6 le śnictwo Kru- Uj ście 4 P 1994 Pż – sosna pospolita szewo Pilski le śnictwo Ku ź- Czarnków 5 P nica Czarnkow- 1997 Pż – jesion wyniosły ska czarnkowsko-trzcianecki le śnictwo Ku ź- Czarnków Pż – grupa drzew 6 P nica Czarnkow- 1997 41 d ębów szypułko- ska czarnkowsko-trzcianecki wych, wiąz Ku źnica Czarn- Czarnków Pż – grupa drzew 7 P 1992 kowska czarnkowsko-trzcianecki 3 d ęby szypułkowe le śnictwo Ku ź- Czarnków 8 P nica Czarnkow- 1997 Pż – wi ąz ska czarnkowsko-trzcianecki Pż – grupa drzew Ku źnica Czarn- Czarnków 9 P 1997 9 d ębów szypułko- kowska czarnkowsko-trzcianecki wych Czarnków 10 P Osuch 1957 Pż – d ąb szypułkowy czarnkowsko-trzcianecki

Czarnków Pż – grupa drzew 11 P Osuch 1982 czarnkowsko-trzcianecki 2 d ęby szypułkowe

Romanowo Czarnków Pn, G – granit 12 P 1957 Dolne czarnkowsko-trzcianecki

Romanowo Czarnków Pn, G – granit 13 P 1992 Dolne czarnkowsko-trzcianecki

Czarnków Pż – dąb bezszypuł- 14 P Czarnków 1990 czarnkowsko-trzcianecki kowy Czarnków Pż – lipa drobnolist- 15 P Gębice 1956 na czarnkowsko-trzcianecki wiek około 300 lat Czarnków Pż – grupa drzew 16 P le śnictwo Goraj 1982 czarnkowsko-trzcianecki 7 buków pospolitych Lubasz Pż – kasztanowiec 17 P Dębe 1996 czarnkowsko-trzcianecki zwyczajny Lubasz Pż – grupa drzew 18 P le śnictwo Goraj 1969 czarnkowsko-trzcianecki czere śnie ptasie Lubasz 19 P Dębe 1996 Pż – wierzba biała czarnkowsko-trzcianecki Lubasz 20 P Dębe 1957 Pż – cis pospolity czarnkowsko-trzcianecki Lubasz Pż – grupa drzew 21 P Dębe 1996 czarnkowsko-trzcianecki 5 wierzb białych Czarnków Pż – grupa drzew 22 P Biał ęż yn 1992 czarnkowsko-trzcianecki 2 d ęby szypułkowe Czarnków Pż – grupa drzew 3 d ęby szypułkowe (Protazy, Gerwazy, 23 P Gębiczyn 1997 czarnkowsko-trzcianecki Damazy) wi ąz szypułkowy (Walenty)

1 2 3 4 5 6 Lubasz Pż – grupa drzew 24 P Lubasz 1992 czarnkowsko-trzcianecki 4 topole białe Lubasz Pż - grupa drzew 25 P Lubasz 1992 czarnkowsko-trzcianecki 10 lip drobnolistnych Lubasz 26 P Lubasz 1957 Pż – jesion wyniosły czarnkowsko-trzcianecki Lubasz Pż grupa drzew 27 P Lubasz 1982 jesion wyniosły czarnkowsko-trzcianecki platan klonolistny Lubasz Pż–kasztanowiec 28 P Lubasz 1992 czarnkowsko-trzcianecki zwyczajny Lubasz 29 P Lubasz 1957 Pż – topola biała czarnkowsko-trzcianecki Lubasz 30 P Lubasz 1957 Pż - jesion wyniosły czarnkowsko-trzcianecki Lubasz Pż - grupa drzew 31 P Lubasz 1957 czarnkowsko-trzcianecki 4 platany Lubasz Pż – grupa drzew 32 P Lubasz 1992 czarnkowsko-trzcianecki 2 d ęby szypułkowe Lubasz Pż grupa drzew 33 P Lubasz 1992 dąb szypułkowy czarnkowsko-trzcianecki buk zwyczajny Lubasz 34 P le śnictwo D ębe 1956 Pż – d ąb szypułkowy czarnkowsko-trzcianecki Le śnictwo Czarnków 35 P 1992 Pż – buk pospolity Goraj czarnkowsko-trzcianecki Lubasz 36 P Jędrzejewo 1982 Pż – wi ąz górski czarnkowsko-trzcianecki Czarnków Łąka 37 U Góra 1997 czarnkowsko-trzcianecki (0,96) Czarnków Pastwisko 38 U Góra 1997 czarnkowsko-trzcianecki (1,1) Lubasz Las 39 U Dębe 1997 czarnkowsko-trzcianecki (1,43) Lubasz Pastwisko 40 U Dębe 1997 czarnkowsko-trzcianecki (0,5) Lubasz Pastwisko 41 U Dębe 1997 czarnkowsko-trzcianecki (0,45) Lubasz Pastwisko 42 U Dębe 1997 czarnkowsko-trzcianecki (0,58) Lubasz Łąka śródle śna 43 U Lubasz 1997 czarnkowsko-trzcianecki (1,1) Czarnków teren zalesiony dawny park z licznymi Ku źnica Czarn- drzewami pomniko- 44 U * kowska czarnkowsko-trzcianecki wymi (6,13) „Ku źnicki Las”

Rubryka 2 -R – rezerwat; P - pomnik przyrody; U – u żytek ekologiczny Rubryka 6 -rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny -rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej, Pn – nieo żywionej -rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy -* projektowany u żytek ekologiczny

Zgodnie z systemem ECONET Polska (Liro, 1998) wzdłuż doliny Noteci rozci ąga si ę obszar w ęzłowy o znaczeniu Mi ędzynarodowym – Obszar dolnej Noteci oraz korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym – Pradolina Noteci. Na fragmencie południowo- zachodniej cz ęś ci obszaru mapy przebiega obszar w ęzłowy o znaczeniu krajowym – Obszar Puszczy Noteckiej (Fig. 5).

Fig. 5 Poło żenie arkusza Czarnków na tle mapy systemów ECONET (Liro, 1998) System ECONET 1. Obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym: 8M – Obszar dolnej Noteci, 2. Obszar w ęzłowy o znaczeniu krajowym: 3K – Obszar Puszczy Noteckiej, 5K – Obszar Gwdy, 3. Korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym: 13m – Pradolina Noteci 4. Korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym: 26k - Wełny

Europejsk ą Sie ć Ekologiczn ą Natura 2000 stanowi sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczenia tych obszarów jest ochrona cennych pod wzgl ę- dem przyrodniczym i zagro żonych, składników ró żnorodno ści biologicznej. W skład sieci Natura 2000 wchodz ą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary

ochrony siedlisk (SOO). Przedstawiane na mapie obszary specjalnej ochrony ptaków zostały prawnie zatwierdzone rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r „w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000”. Informacje na temat obsza- rów zaczerpni ęto ze strony internetowej MŚ (http://www.mos.gov.pl/1strony_tematyczne/natura2000/index.shtml ). W obszarze arkusza znajduj ą si ę specjalne obszary ochrony o znaczeniu europejskim: Nadnoteckie Ł ęgi oraz Dolina Noteci (Tabela 9). Obszar „Nadnoteckie Ł ęgi” – obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO) - wydzielono pomi ędzy miejscowo ści ą Wiele ń (na wschód od Czarnkowa), a uj ściem Gwdy (na południe od Piły). Pokrywaj ą go ł ąki zalewowe i torfowiska niskie, z licznymi kanałami i rowami od- wadniaj ącymi. Ł ąki s ą intensywnie u żytkowane rolniczo. W obr ębie tego obszaru przedmiotem ochrony jest ostoja ptasia. Wyst ępuj ą tu co najmniej 23 gatunki ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej i 7 do 9 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi. W śród nich najliczniejsze są podró żniczek, kulik wielki, b ąk, bocian biały, dziwonia i derkacz, a w okresie w ędrówko- wym g ęś zbo żowa Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa ob- Poło żenie centralnego Po- Poło żenie administracyjne obszaru Typ Kod szaru i sym- punktu obszaru wierzch- Lp. Kod Woje- obszaru obszaru bol oznacze- Dług. Szer. nia obsza- Powiat Gmina NUTS wództwo nia na mapie geogr. geogr. ru (ha) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Trzcianka, Nadnoteckie czarnkow- PLB E N Wielko- Czarnków 1 H Łęgi 16617,8 PLOF1 sko- 300003 16º34’01’’ 52º56”42’ polskie m. Czarn- (PS) trzcianecki ków Trzcianka, Dolina Note- czarnkow- PLH E N PLO21 Wielko- Czarnków. 2 K ci 47658 sko- 300004 17º12’02’’ 53º04’57’’ PLOF1 polskie m. Czarn- (PS) trzcianecki ków

Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie P – obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO) S – specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO) PS – obszar specjalnej ochrony ptaków i specjalny obszar ochrony siedlisk, których granice całko- wicie si ę pokrywaj ą

Obszar ”Dolina Noteci” – specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO) - obejmuje cz ęść doliny Noteci pomi ędzy miejscowo ściami Wiele ń a Bydgoszcz ą. W wi ększo ści pokryty jest torfowiskami niskimi, zaro śni ętymi ł ąkami i trzcinowiskami, z enklawami zakrzewie ń i za- drzewie ń. Ł ąki s ą intensywnie u żytkowane rolniczo. Przecinaj ą je liczne rowy i kanały od- wadniaj ące. Przedmiotem ochrony s ą ró żnorodne siedliska, w tym szczególnie lasy ł ęgowe i kompleksy ł ąkowe. Spo śród ptaków wymienionych w zał ączniku I Dyrektywy Ptasiej naj-

liczniej wyst ępuj ą: podró żniczek, bocian biały, derkacz, błotniak stawowy i łąkowy, b ąk i żuraw. Regularnie wyst ępuj ące ptaki migruj ące niewymienione w tym zał ączniku to bro- dziec krwawodzioby i kulik wielki. Wymienione obszary „Nadnoteckie Ł ęgi” i „Obszar No- teci” pokrywaj ą si ę w obr ębie obszaru arkusza.

XII. Zabytki kultury

Pierwsze ślady pobytu człowieka na obszarze arkusza Czarnków pochodz ą z epoki neo- litu (4500 – 1800 p.n.e.) ( Śmigielski, 1981). Stałe zasiedlenie okolic Lubasza nast ąpiło prawdopodobnie w epoce br ązu i żelaza. Znalezione zostały równie ż na tym terenie ślady kultury łu życkiej i pomorskiej. Liczniejsze ślady osadnictwa pochodz ą z okresu wpływów rzymskich w czasie pierwszych wieków naszej ery. Najprawdopodobniej przechodziło tu jedno z odga- łęzie ń rzymskiego szlaku bursztynowego. O dawnym osadnictwie świadczy odkryte nieopo- dal Jeziora Lubaskiego, wczesno średniowieczne grodzisko sto żkowate. Stanowiska archeolo- giczne znalezione zostały równie ż w pasie pomi ędzy Lubaszem a Przybychowem oraz w okolicy Czarnkowa. Najstarsz ą miejscowo ścią w obr ębie omawianego arkusza jest obecny Lubasz ( Śmigiel- ski, 1981). Najprawdopodobniej to wła śnie okolice Lubasza pod nazw ą Limioseleion uwi- docznił na mapie w 150 roku geograf aleksandryjski Ptolomeusz. Intensywny rozwój Lubasza i okolic zapocz ątkowany został w XVII w. Z czasów jego świetno ści pochodzi XVIII- wieczny pałac poło żony na terenie rozległego zabytkowego parku krajobrazowego. Do rejestru zabytków wpisany jest równie ż XVII-wieczny, pó źnobarokowy ko ściół p.w. Narodzenia NMP, z rokokowym wyposa żeniem wn ętrza, neogotyck ą, pochodz ącą z 1856 r. dzwonnic ą i plebani ą. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęto równie ż przyko ścielny, katolicki cmentarz, a tak że cmentarz żydowski pochodz ący z XVII wieku. Najwi ększe nagromadzenie zabytków kultury znajduje si ę w Czarnkowie. Pierwsze wzmianki o nim pochodz ą z 1025 roku, lecz ju ż w czasach prehistorycznych istniała tu osada, a potem gród. Prawa miejskie otrzymał Czarnków w 1397 r. A ż do 1727 roku miasto było we władaniu rodu Czarnkowskich. Tutaj urodził si ę Janko z Czarnkowa, kronikarz polski z XIV w. Zało żenia urbanistyczne miasta wpisano do rejestru zabytków. Ochronie konserwa- torskiej podlega tak że zespół ko ścioła parafialnego. Ko ściół zbudowany został w 1580 roku i rozbudowany w XVII i XVIII w. Wyposa żenie wn ętrza jest w przewa żaj ącej cz ęś ci baroko- we. Znajduj ą si ę tu tak że renesansowe nagrobki rodziny Czarnkowskich. Inne zabytki to dwo- rek klasycystyczny z XVII w., liczne domy przy rynku o eklektycznych fasadach pochodz ące z 2 połowy XIX w oraz ratusz. W mie ście znajduj ą si ę te ż dawne budynki u żyteczno ści pu-

blicznej takie jak: murowany budynek poczty i dawnego Urz ędu Ziemskiego, stara gazownia, dawny rynek zbo żowy ze spichlerzami konstrukcji szachulcowej z XIX wieku, budynek bro- waru, a tak że neogotycki budynek starostwa. Do rejestru zabytków wpisano tak że cmentarz żydowski. W Sławnie, Kruszewie i w G ębicach znajduj ą si ę XIX-wieczne zespoły dworskie, obejmuj ące zazwyczaj dwór i park, a czasem, jak w Ku źnicy Czarnkowskiej, tak że zabudo- wania dworskie. Parki dworskie, najcz ęś ciej XIX-wieczne znajduj ą si ę ponadto w: Brze źnie, Sarbii i D ębem. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęto równie ż ko ściół w Kruszewie, pochodz ącą z XVIII wieku kaplic ę w G ębicach, oraz cmentarze, katolicki i ewangelicko-augsburski w Kruszewie. W miejscowo ści G ębiczyn znajduje si ę zabytkowa murowana zagroda ol ęderska z po- łowy XVII w.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Czarnków znajduje si ę w północnej cz ęś ci woj. wielkopolskiego. Do- minuj ące znaczenie gospodarcze ma rolnictwo, a zwłaszcza hodowla bydła i trzody chlewnej. Rozwój przemysłu na omawianym terenie ma ścisły zwi ązek z rolnictwem, dlatego te ż domi- nuje tu przemysł spo żywczy: mleczarnie, zakłady mi ęsne, browar, zakłady zbo żowo- młynarskie oraz zakłady drzewne. Dobrze rozwini ęte rolnictwo funkcjonuje dzi ęki obecno ści gleb wysokich klas bonitacyjnych pokrywaj ących około 30% obszaru arkusza i ł ąk na glebach pochodzenia organicznego (około 10% obszaru). Du że połacie omawianego regionu poro śni ę- te lasem (około 30% powierzchni) pozwalaj ą na funkcjonowanie przemysłu drzewnego. Na- le ży tu jednak podkre śli ć, że wi ększo ść lasów na tym terenie pełni funkcj ę ochronn ą co ogra- nicza intensywny rozwój tego przemysłu. Jedynym o środkiem przemysłowo-usługowym na obszarze omawianego arkusza jest miasto Czarnków, będące siedzib ą gminy i powiatu. Nie- wielkie znaczenie gospodarcze maj ą jeszcze wsie Lubasz i Kruszewo. Na obszarze arkusza utworzono dwa obszary chronionego krajobrazu. Wytypowano równie ż obszar specjalnej ochrony ptaków oraz specjalny obszar ochrony siedlisk dla obj ęcia ich ochron ą w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. W obr ębie terenu arkusza prowadzona jest odkrywkowa eksploatacja kruszywa ze zło ża „Ku źnica Czarnkowska MD”. Pozostałych kilka złó ż nie jest zagospodarowanych. Zło że pia- sków kwarcowych „Romanowo Dolne” znajduje si ę na obszarach le śnych i brak jest zgody Lasów Pa ństwowych na jego eksploatacj ę. Podobnie znikome s ą mo żliwo ści wznowienia eksploatacji ze zło ża kruszywa naturalnego „Osuch” poło żonego równie ż na terenach le śnych. Na omawianym obszarze znajduje się ponadto kilkana ście „dzikich” punktów eksploatacji

kopaliny – równie ż przewa żnie na terenach le śnych. Wykorzystywane s ą okresowo przez okolicznych mieszka ńców. Cz ęsto traktowane s ą jako nielegalne wysypiska śmieci co stanowi zagro żenie dla środowiska naturalnego. Wyrobiska te wymagaj ą prawidłowego zagospodarowania, tak, aby unikn ąć rabunkowej eksploatacji i stopniowej degradacji przyległych terenów. Dotyczy to zwłaszcza tych, le żą cych wzdłu ż skarpy, przy drodze z Romanowa do Czarnkowa. Na terenach poło żonych poza obszarami zalesionymi wytypowano 3 rejony gdzie istnieje mo żliwo ść udokumentowania złó ż piasków i żwirów oraz podj ęcia ich eksploatacji. Maj ą one lokalne znaczenie. Wa żnym problemem na omawianym terenie jest znaczne zanieczyszczenie wód Noteci. Jest ona odbiorc ą zanieczyszcze ń z miast le żą cych w górnym jej biegu (w tym Piły i Ujścia), a tak że ścieków przemysłowych i spływów z pól na obszarach obj ętych intensywn ą produkcj ą roln ą. Na zmniejszenie ilo ści emitowanych ścieków i popraw ę jako ści wód Noteci z pewno- ści ą wpłynie oddanie nowych oczyszczalni ścieków w Pile, Uj ściu i Mirosławie Ujskim poło- żonych bezpo średnio na północ od obszaru arkusza. W ostatnich latach na omawianym obszarze zauwa żalna jest poprawa gospodarki odpadami komunalnymi. Gminy: Czarnków, Uj ście, Połajewo i Trzcianka maj ą rozwi ązany problem gospodarki odpadami, natomiast w gminach Ryczywół i Lubasz trwaj ą prace zwi ązane z realizacj ą nowoczesnych składowisk (Raport, 2004). Wa żnym zadaniem dla lokalnych samorz ądów jest uporz ądkowanie gospodarki wodno-ściekowej. Wody podziemne o znaczeniu gospodarczym zwi ązane s ą z piaszczystymi i piaszczysto-żwirowymi osadami czwartorz ędowymi i mioce ńskimi. W obr ębie obszaru arkusza Czarnków tereny niekorzystne dla budownictwa zajmuj ą do ść du żą powierzchni ę i ci ągn ą si ę szerokim kilkukilometrowym pasem w pradolinie Noteci, w pasie ł ąk we wschodniej cz ęś ci arkusza (rejon cieku Ryga), a tak że tworz ą płaty w połu- dniowej cz ęś ci mapy (w rejonie cieku Gulczanka). Liczne walory krajobrazowe, przyrodnicze oraz cenne zabytki znajduj ące si ę w wielu miejscowo ściach sprzyjaj ą rozwojowi turystyki i rekreacji. Rozwijaj ącą si ę gmin ą turystyczn ą jest gmina Lubasz z poło żonym na terenie le śnym Jeziorem Du żym. Na terenie obj ętym arkuszem Czarnków wyznaczono obszary predysponowane do skła- dowania odpadów komunalnych i oboj ętnych. W rejonie Grz ęp w gminie Czarnków, w miejscu powierzchniowych wyst ąpie ń iłów i mułków ilastych o mi ąż szo ści lokalnie przekraczaj ącej 2,0 m, zalegaj ących na glinie zwało-

wej 5-6 m mi ąż szo ści wyznaczono obszar predysponowany do ewentualnego składowania odpadów komunalnych. Wła ściwo ści izolacyjne osadów mog ą by ć zmienne. Warstw ę izolacyjn ą w obszarach wyznaczonych do składowania odpadów oboj ętnych tworz ą słabozwi ęzłe gliny zwałowe zlodowacenia Wisły 5-6 m mi ąż szo ści, natomiast w cz ę- ści północno-zachodniej gliny zlodowace ń środkowopolskich (Warty). Najbardziej korzystne warunki geologiczne i hydrogeologiczne panuj ą w obszarach wyznaczonych mi ędzy Sławnem, Prusinowem, Grz ępami i J ędrzejewem oraz Sobolewem i Hut ą, gdzie gliny zlodowace ń Warty i Wisły tworz ą wspólny pakiet o mi ąż szo ści dochodz ącej do 65 m. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mog ą by ć rozpatrywane miejsca płyt- kiego (od 3 do 6 m) wyst ępowania iłów zastoiskowych o mi ąż szo ści 3,5-11,0 m w okolicach Dębego, Śmieszkowa i Przybychowa. Na omawianym obszarze funkcjonuj ą dwa składowiska odpadów komunalnych – w Sławnie (brak uregulowa ń formalnoprawnych) i w Zofiowie (uregulowana strona formal- noprawna, systematyczny monitoring). Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mogą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim.

XIV. Literatura

BAŁCHANOWSKI S., MISZEWSKI K., 1971 – Dokumentacja geologiczna zło ża piasków

kwarcowych „Romanowo Dolne” w kat. C 2. Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wro- cławiu, Wrocław. BOBI ŃSKI W., 2005 – Obja śnienia do mapy geo środowiskowej Polski, 1:50 00, arkusz Trzcianka (312). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CZARNECKA H. i inni, 1980 - Podział hydrograficzny Polski. Mapa 1:200 000. Instytut Me- teorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa.

DONAJ B., 1972 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B „Osuch”. Pozna ńskie Przedsi ębiorstwo Geologiczne i Produkcji Kruszyw Mineralnych i Lekkich, Pozna ń. DZIEDZIC M, 1971 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za złożem iłu dla ceramiki budowlanej w rejonie Śmieszkowa. Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu, Wrocław.

FOLTYNIEWICZ W., GAWRO ŃSKI J., 1983 – Sprawozdanie z prac penetracyjnych za zło- żami kruszywa naturalnego w województwie pilskim – obszar Rejonu Dróg Publicz- nych w Czarnkowie. Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu, Oddział w Poznaniu, Pozna ń. FOLTYNIEWICZ W., 1985 - Sprawozdanie z prac penetracyjnych za zło żami kruszywa naturalnego w południowo-zachodniej cz ęś ci województwa pilskiego – obszar Rejonu Dróg Publicznych w Czarnkowie. Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu, Oddział w Poznaniu, Pozna ń. GAWRO ŃSKI J., FOLTYNIEWICZ W., 1989a – Inwentaryzacja surowców mineralnych województwa pilskiego. Gmina Lubasz. Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocła- wiu, Oddział w Poznaniu, Pozna ń. GAWRO ŃSKI J., FOLTYNIEWICZ W., 1989b – Inwentaryzacja surowców mineralnych województwa pilskiego. Gmina Czarnków. Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wro- cławiu, Oddział w Poznaniu, Pozna ń. GOGOŁEK W., 2004 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski Skala 1: 50 000. Arkusz Czarnków (353)z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HRYCAK M., GŁADYSZ R., 1987 – Kompleksowa dokumentacja geologiczna złoża w ęgla

brunatnego „Trzcianka” w kat. C 1 + B. Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocła- wiu, Wrocław. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JAKUBOWICZ B., ŁODZI ŃSKA W., 1994 - Mapa geologiczno-in żynierska Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A., red., 1990 - Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2001 - Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa. KRÓL S. (red.), 1997 – Przyroda województwa pilskiego i jej ochrona. Bogucki Wydawnic- two Naukowe, Pozna ń. LIRO A., red. 1998 – Strategia wdra żania Krajowej Sieci Ekologicznej, Fundacja IUCN Po- land, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

LISTKOWSKA H., MAKSIAK S., NOSEK M., 1978 - Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, ark. Piła. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. LISTKOWSKA H., MAKSIAK S., NOSEK M., 1980 – Obja śnienia do mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, ark. Piła. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

MA ĆKÓW A., 2004 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło ża kruszywa naturalnego „Ku źnica Czarnkowska MD”, Wrocław. MORAWSKA J., HERKT J., 1973 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-poszukiwawczych

w kat. C 2 na zło żu kruszywa naturalnego „Osuch - Sarbia”. Pozna ńskie Przedsi ębior- stwo Geologiczne i Produkcji Kruszyw Mineralnych i Lekkich, Pozna ń. OSTRZY ŻEK S., DEMBEK W., 1996 - Zlokalizowanie i charakterystyka złó ż torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska - wojewódz- two pilskie, IMiUZ Falenty. PACZY ŃSKI B., 1993 – 1995 (red) – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S. red., 2004 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce. Stan na 31 XII 2003 r. – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2003, 2004 - Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu. Inspekcja Ochrony Środowiska. Biblioteka Moni- toringu Środowiska, Pozna ń Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ździer- nika 2002 r. , poz. 1359. RÜHLE E., red., 1986 - Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RYCZEK L., 1964 – Dokumentacja geologiczna uproszczona zło ża kruszywa naturalnego „Ku źnica Czarnkowska”. Przedsi ębiorstwo Geologiczne w Krakowie, Kraków.

STRZEMI ŃSKA K., 2001 – Obja śnienia do mapy geologiczno-gospodarczej Polski, 1:50 000, arkusz Czarnków (353). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŚMIGIELSKI A., 1981 – Województwo pilskie. Krajowa Agencja Wydawnicza, Pozna ń. Zasady dokumentowania złó ż kopalin stałych. M Ś, Warszawa, 1999. ZBOROWSKA T., - 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000. Arkusz Czarn- ków z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.