P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz CZARNKÓW (353) Warszawa 2005 Autorzy: Andrzej Juszczyk ** , Katarzyna Strzemi ńska ** , Krystyna Wojciechowska *, Anna Pasieczna ** , Aleksandra Dusza ** , Izabela Bojakowska ** , Hanna Tomassi-Morawiec ** Główny koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska ** Redaktor regionalny: Barbara Radwanek – B ąk** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid – Maciejowska ** *Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ** Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ISBN..... Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2005 Spis tre ści I. Wst ęp - A. Juszczyk ........................................................................................................... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - A. Juszczyk, K. Strzemi ńska .................... 4 III. Budowa geologiczna - A. Juszczyk ................................................................................... 7 IV. Zło ża kopalin - A. Juszczyk ............................................................................................... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - A. Juszczyk ............................................................ 13 VI. Perspektywy wyst ępowania kopalin - A. Juszczyk, K. Strzemi ńska ................................ 13 VII. Warunki wodne - A. Juszczyk ......................................................................................... 16 1. Wody powierzchniowe................................................................................................. 16 2. Wody podziemne.......................................................................................................... 17 VIII. Geochemia środowiska................................................................................................... 20 1. Gleby – A. Pasiezna, A. Dusza ..................................................................................... 20 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...................................................................................... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec .............................................. 24 IX. Składowanie odpadów - K. Wojciechowska ................................................................... 26 X. Warunki podło ża budowlanego - A. Juszczyk ................................................................. 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - A. Juszczyk, K. Strzemi ńska ........................................ 38 XII. Zabytki kultury - A. Juszczyk, K. Strzemi ńska ................................................................. 44 XIII. Podsumowanie - A. Juszczyk .......................................................................................... 45 XIV. Literatura......................................................................................................................... 47 I. Wst ęp Arkusz Czarnków Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowany został w 2005 roku w Oddziale Świ ętokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach zgodnie z instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (Instruk- cja, 2005). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych 1942. Adresowana jest ona przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i or- ganów administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę zarz ądzaniem zasobami środowiska przy- rodniczego. Informacje zawarte w mapie b ędą u żyteczne w pracach studialnych przy opraco- wywaniu strategii rozwoju województwa, projektów i planów zagospodarowania przestrzen- nego terenu oraz dokumentacji fizjograficznych. Stanowić one te ż b ędą pomoc przy sporz ą- dzaniu ró żnej skali programów ochrony środowiska lub planów gospodarki odpadami. Mapa przedstawia wyst ępowanie kopalin oraz gospodark ę zło żami na tle wybranych elementów: górnictwa i przetwórstwa kopalin, warunków hydrogeologicznych, warunków podło ża budowlanego, geochemii środowiska, mo żliwo ści składowania odpadów, przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Do wykonania niniejszej mapy wykorzystano materiały ze- brane do Mapy geologiczno-gospodarczej Polski 1:50 000 ark. Czarnków (Strzemi ńska, 2001) oraz informacje: z archiwum Oddziału Środowiska i Rolnictwa delegatury Wielkopol- skiego Urz ędu Wojewódzkiego w Pile, Pracowni Terenowej Wielkopolskiego Biura Plano- wania Przestrzennego w Pile, delegatury Wojewódzkiego Oddziału Słu żby Ochrony Zabyt- ków w Pile, delegatury Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Pile, starostwa powiatowego w: Pile, Chodzie ży, Obornikach i Czarnkowie, w Urz ędach Gmin, Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie oraz u u żytkowników złó ż. Zebrane wiadomo ści uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym w lipcu 2005 roku. Dane dotycz ące złó ż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o zło żach. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MGP). II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Czarnków ograniczony jest południkami 16°30’ i 16°45’ długo ści geo- graficznej wschodniej oraz równole żnikami 52°50’ i 53°00’ szeroko ści geograficznej północ- 4 nej. Administracyjnie omawiany teren le ży w północnej cz ęś ci województwa wielkopolskiego i obejmuje fragmenty powiatów: pilskiego, chodzieskiego, obornickiego i zajmuj ącego prze- wa żaj ącą cz ęść arkusza czarnkowsko-trzcianeckiego. Do powiatu czarnkowsko-trzcianeckie- go nale żą : miasto Czarnków oraz gminy Czarnków, Trzcianka, Lubasz i Połajewo, do powia- tu pilskiego gmina Uj ście, do powiatu chodzieskiego gmina Chodzie ż, a do powiatu obornic- kiego gmina Ryczywół. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2001) omawiany rejon po- ło żony jest w obr ębie podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (Fig. 1). Północna i zachodnia cz ęść opisywanego arkusza le ży w mezoregionie Kotlina Gorzowska wchodz ącym w skład makroregionu Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka, a północna, centralna i wschodnia do mezoregionu Pojezierze Chodzieskie nale żą cego do makroregionu Pojezierze Wielkopolskie. Bardzo mały fragment północno-zachodniego obszaru arkusza zaliczany jest do mezoregionu Pojezierze Wałeckie nale żą cego do makroregionu Pojezierze Południowo-pomorskie. Kotlina Gorzowska ma do ść urozmaicon ą powierzchni ę, zwłaszcza w obr ębie kraw ędzi pradoliny Noteci-Warty (Toru ńsko-Eberswaldzkiej). Ukształtowana ona została przez wod ę w czasie zlodowace ń środkowo- i północnopolskich. Szeroko ść doliny rzeki Noteci waha si ę od 2 do 5 km. Ró żnice wysoko ści w obr ębie kotliny wynosz ą około 70 m (od około 39 m n.p.m. w dolinie Noteci do około 110 m n.p.m. w okolicach Czarnkowa). W dolinie Noteci osadziły si ę torfy i piaski, a nad holoce ńskim tarasem zalewowym rzeki powstały piaszczysto-żwirowe tarasy przewa żnie poro śni ęte lasem. Obszar Pojezierza Chodzieskiego to teren wysoczyzny morenowej z polami sandrowy- mi. Powierzchnia morfologiczna ma łagodniejszy charakter, a wysoko ści terenu wahaj ą si ę od około 80 m n.p.m. w okolicach Lubasza do około 125 m n.p.m. w okolicach wsi D ębe k/Czarnkowa. Wysoczyzna poło żona jest generalnie na wysoko ści od 100 do 110 m n.p.m. W obr ębie wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza jest ona zalesiona. Pojezierze Wałeckie jest to poro śni ęta lasem sosnowym płaska wysoczyzna z pasmami moren czołowych poło żona na wysoko ści od 75 do 80 m n.p.m. Klimat omawianego obszaru ma charakter przej ściowy, pomi ędzy chłodnym i do ść wil- gotnym rejonem Pojezierza Pomorskiego, a cieplejszym i suchszym regionem Pojezierza Wielkopolskiego. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,9 ºC, natomiast średnie roczne opady 450-500 mm (Zborowska, 2000). Omawiany region ma charakter typowo rolniczy. Znaczn ą cz ęść obszaru arkusza – oko- ło 30% pokrywaj ą u żytki rolne wysokich klas bonitacyjnych: IIIa, IIIb, IVa. S ą to głównie gleby pseudobielicowe, a około 10 % stanowi ą gleby brunatne. Wyst ępuj ą one w rejonie ta- 5 kich miejscowo ści jak: Sarbia, Brze źno, Komorzewo, Śmieszkowo, Huta i J ędrzejewo. W okolicach Huty, Ci ąż ynia i Komorzewa wyst ępuj ą kompleksy upraw sadowniczych. W dolinie rzeki Note ć, po obydwu stronach koryta, szerokimi pasami ci ągn ą si ę ł ąki zajmuj ą- ce około 10% obszaru arkusza. Stanowi ą one zaplecze paszowe dla szeroko rozwini ętej ho- dowli trzody chlewnej i bydła. Fig. 1 Poło żenie arkusza Czarnków na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 - granica makroregionu, 2 - granica mezoregionu: podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie makroregion: Pojezierze Południowopomorskie makroregion: Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka mezoregiony: 314.64 – Pojezierze Wałeckie mezoregiony: 315.33 – Kotlina Gorzowska 314.68 – Dolina Gwdy 315.34 – Dolina Środkowej Noteci 314.69 – Pojezierze Kraje ńskie makroregion: Pojezierze Wielkopolskie mezoregiony: 315.51 – Pojezierze Pozna ńskie 315.53 – Pojezierze Chodzieskie 315.54 – Pojezierze Gnie źnie ńskie 6 Lasy zajmuj ą około 30% powierzchni obszaru arkusza. Tworz ą one zwarte kompleksy we wschodniej i północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, a tak że ci ągn ą si ę pasem wzdłu ż wschodniej kraw ędzi doliny Noteci. Cz ęść z nich wchodzi w skład obszaru chronio- nego krajobrazu Puszcza Notecka. Głównym o środkiem administracyjno-gospodarczym jest miasto Czarnków, b ędące sie- dzib ą powiatu i gminy. Tu koncentruj ą