1

Kulturgeschicht Lëtzebuerg

Virliesungsrei fir de Master in Secondary Education – Filière Lëtzebuergesch an de Bachelor en Cultures Européennes

D’Virliesunge sinn Dënschdes vun 9h45-11h15 am Sall 2210 an der Maison du Savoir um CAMPUS BELVAL.

Programm

20.2.2018: Jeanne E. Glesener (Université du Luxembourg) Aféierung

An der Aféierung an d’Virliesungsrei „Kulturgeschicht Lëtzebuerg“ geet et an éischter Linn dorëm, Ziler, d’Methoden an déi verschidde Beräicher, déi d’Virliesungsrei ofdeckt, virzestellen. An engem éischten Deel ginn déi allgemeng Iwwerleeungen, déi dem Virliesungsprojet ënnerleien, ëmrass. D’Presentatioun vun den Impulser, déi den Ausléiser fir d‘Entstoë vun dëser interdisziplinärer Veranstaltung ginn hunn, a vun den viséierten didakteschen a wëssenschaftlechen Ziler sollen de Kader zousätzlech skizzéieren. Den zweeten Deel befaasst sech méi am Detail mat de wëssenschaftleche Grondlagen, ugefaange mat engem kuerzen Iwwerbléck vun der Fuerschung iwwert d’Kulturgeschicht zu Lëtzebuerg, virun allem am 20. an 21. Joerhonnert. Uschléissend ginn theoretesch a methodologesch Zougäng, déi aktuell an der internationaler Kulturgeschichtsfuerschung ugewannt ginn, virgestallt. D’Approche vun der kulturgeschichtlecher Narratologie steet dobäi am Mëttelpunkt vun dësen Ausgangsiwwerleeungen. Dës Method zeechent sech duerch hir Interdisziplinaritéit aus an erlaabt et kënschtleresch, historesch, literaresch a medial Narrativer, déi als zentral kulturell Ausdrocksformen zu der Selbstdeitung a Sënnstëftung vun enger Kultur bäidroen, ze emräissen. D’Notioun vum Narrativ bitt sech als provisorescht Beschreiwungsmuster vun der diachroner a synchroner Kulturentwécklung zu Lëtzebuerg un. Se kéint d’Ausgangbasis sinn, fir no der Ausprägung vun de sproochlechen, literareschen, visuellen, musikaleschen a medialen Narrativer vun der Lëtzebuerger Kultur(produktioun) ze froen. Ofschléissend gi kuerz Ausblécker op d‘Virträg aus de verschiddene Beräicher (Geschicht, Sprooch, Literatur, Konscht, Musek a Medien) ginn.

2

27.2.2018: Michel Pauly (Université du Luxembourg) D’Kulturgeschicht vu Lëtzebuerg an enger transnationaler Perspektiv

Fir unzefänken, probéiere mer an engem breet ugeluechten Duerchgank, d’Kulturgeschicht vun deem Raum, an deem haut Lëtzebuerg läit, z’iwwerblécken: vun der Virgeschicht bis haut, mat Statiounen an der gallo-réimescher Epoch, am Mëttelalter, an der Fréier Neizäit, am 19. an 20. Joerhonnert. Deen Iwwerbléck soll ons erlaben ze verstoen, wat ënnert enger metanationaler Perspektiv ze verstoen ass, firwat déi fir d’(Kultur)geschicht vum Raum Lëtzebuerg néideg ass a wat fir Virdeeler se bitt am Verglach zum traditionellen nationale Bléck op d’Vergaangenheet vum haitege Groussherzogtem.

6.3.2018: Michel Pauly (Université du Luxembourg) Lëtzebuerg am 19. an 20. Jorhonnert

Déi kulturell Entwécklung am Lëtzebuerger Land, déi am weidere Verlaf vun der Virliesungsrei am Mëttelpunkt steet, léist sech nëmme verstoen a richteg bewäerten, wann een deen institutionelle Kader kennt, an deem déi Lëtzebuerger Gesellschaft funktionéiert. Dofir beschreift déi zweet Lektioun, wéi de Lëtzebuerger Staat am 19. Jorhonnert entstanen ass a wéi sech no an no en nationaalt Bewosstsinn erausgebillt huet. Kuerz gëtt nach gekuckt, wéi sech Staat a Natioun am 20. Jorhonnert weiderentwéckelt hunn.

13.3.2018: Denis Scuto (Université du Luxembourg) Industrialisation et société luxembourgeoise (19e-21e s.)

Ce cours traitera l’histoire de l’économie et de la société luxembourgeoise dans un contexte global, principalement du point de vue du développement et des transformations économiques, industrielles en particulier, des mutations sociales entraînés par le déclin de l’emploi dans l’agriculture, la croissance de celui des secteurs secondaires et tertiaire, avec appel massif à une main d’oeuvre étrangère. Il sera question de l’apparition et de l’institutionnalisation de relations sociales nouvelles mettant en jeu les groupes sociaux (patronat, salariat) ainsi que le rôle de l’Etat.

20.3.2018: Fernand Fehlen (Université du Luxembourg) Wéi Lëtzebuerg dräisproocheg ginn ass

Dës Virliesung liwwert en Iwwerbléck iwwer d’Sproochegeschicht bis bei d‘Gesetz vun 1984 (Loi sur le régime des langues), an deem d‘Dräisproochegkeet offiziell festgeschriwwe ginn ass. Schonn am éischte Joerdausend huet sech a Westeuropa eng Grenz tëschen däitsch- a franséischsproochege Gebitter erausgebilt. D’Dynamiken, mat deenen sech fir d’éischt eng franséisch an dunn eng däitsch Sprooch entwéckelt hunn, ware ganz verschidden. Geneesou d’Verhältnis tëscht der jeeweileger Sprooch an der Natioun. D’Lëtzebuerger Dräisproochegkeet ass nëmmen am Spannungsfeld vun dësen zwou Dynamiken ze verstoen. Vun 1841 un entstinn eegestänneg national Institutiounen (Schoul, Lehrerbildungsanstalt, Apostolesche Vikariat an dono Bistum) a Veräiner (Gesangs- a Museksveräiner) an domat e nationale

3

Kommunikatiounskader an deem sech, iwwer de lokalen Dialekter, eng nei Lëtzebuerger Verkéierssprooch erausbilt. D’Sproochwëssenschaft schwätzt haut vun engem „Ausbau“ vun der Sprooch. Dëse Prozess mat senge verschiddenen Etappen an dem wiesselvolle Gläichgewiicht vun den dräi Landessprooche steet am Mëttelpunkt vun der Virliesung.

27.3.2018: Jeanne E. Glesener (Université du Luxembourg) Vernetzung vu Literatur- a Kulturgeschicht unhand vu Beispiller aus dem 19. bis 21. Joerhonnert

De Bäitrag, deen d‘Literatur zu der Kulturgeschicht leescht, hänkt, ënner anerem, dovun of, wat fir eng Funktioun der Literatur vun der Gesellschaft zougeschriwwe gëtt, resp. vun der Funktioun, déi d’Literatur sech selwer gëtt. Dës Funktioune sinn zäitgebonnen, d.h. se variéiere jee no den Diskurser vun de verschiddenen Epochen, a ginn, zum Beispill, vun der Vermëttlung vun neiem Wëssen un e breede Public, den Agrëff a politesch a sozial Prozesser, bis bei d’Mythebildung oder nach Contributioun an der Konstruktioun vun enger nationaler Identitéit, etc. D’Opfaassung vu Literatur, déi dem funktiounsgeschichtlechen Usaz ënnerläit, ass deen, datt Literatur an e kulturelle Kontext agebonnen ass, dësen awer net nëmme reflektéiert, mee och matpräägt. Déi kulturell resp. déi kulturgeschichtlech Relevanz vu Literatur erkläert sech deemno doduerch, datt se un de gesellschaftleche Sënnstëftungsprozesser deelhëlt. An dëser Virliesung iwwert d’Literatur vum 19. an 20. Joerhonnert sti d’Funktioune vun der Konstruktioun vun der nationaler Identitéit, der kultureller Eegestännegkeet an dem Broch mam nationalidentitären Narrativ am Mëttelpunkt. Dës Funktioune sti jeeweils fir e bestëmmten Zäitofschnëtt. Deemno gëtt d‘Funktioun vun der Konstruktioun vun der nationaler Identitéit am 19. Joerhonnert unhand vun den Narrativen am Félix Thyes sengem Essai sur la poésie luxembourgeoise (1854) analyséiert. D’Funktioun vun der kultureller Eegestännegkeet, déi déi éischt Halschent vum 20. Joerhonnert ausmécht, gëtt mat Réckgrëff op Texter ronderëm de Mëschkultur-Diskurs analyséiert. Texter a Bréiwer vum Frantz Clément liwweren hei d’Textmaterial, wougéint um Beispill vum Cercle de Colpach ronderëm den Emile an d’Aline Mayrisch déi gesellschaftlech-kulturell Dimensioun vun der Denkfigur vun der Mëschkultur illustréiert gëtt. Zousätzlech gëtt dem Jean-Pierre Erpelding seng Romantrilogie Adelheid François (1938-1940) fir d’Eraushiewe vun dëser Funktioun erugezunn. Hei ass et d‘„Buch der Heimat“, dat vun der Protagonistin zesummegesat gëtt, an dat d’Zich vun enger klenger Kulturgeschicht vu Lëtzebuerg dréit, wat interessant Froen zu der Funktioun an der kulturgeschichtlecher Leeschtung vu Literatur opkomme léisst. D’Funktioun vum Broch mam nationalidentitären Narrativ, déi nom 2. Weltkrich opkënnt, gëtt op Basis vun Textmaterial an Evenementer aus de 60er a 70er Jore kuerz ëmrass. Am Mëttelpunkt vun der Analys steet hei de Roman Unterwegs zur Insel vum Rolph Ketter. Zousätzlech ginn Texter vum Georges Hausemer, Corina (Mersch) Ciocarlie a Gilles Ortlieb erugezunn, déi sech konkret mat der kultureller (Selbst)duerstellung vu Lëtzebuerg befaassen an/oder dozou bäidroen.

10.4.2018: Ian De Toffoli (Université du Luxembourg) En Iwwerbléck vun der professionneller Theaterlandschaft zu Lëtzebuerg, vun hiren Ufäng bis haut (1964-2017)

An der Seance iwwert de Lëtzebuerger Theater geet et net (just) drëms, Theaterstécker virzestellen oder verschidden Auteure literaturhistoresch ervirzehiewen, mee drëms, op sozioliterareschem Niveau en

4

Iwwerbléck iwwert d’Entstoe vun den Theaterinstitutiounen (d’Theaterhaiser, wéi den Théâtre Municipal, de Kasemattentheater, déi allebéid 1964 gegrënnt goufen, den TOL, deen 1972 vun der Grupp ronderëm de Marc Olinger an d’Liewe geruff gëtt, etc., mee och d’Theaterfederatioun), hire jeeweilege kënschtleresche Missiounen (Kreatioun, Gaaschtspill, Sproochepolitik), wéi et zu deene komm ass an a wéi eng Richtungen se sech entwéckelt hunn, hiren Haaptacteuren (vun de Metteur en scène bis bei de Schauspiller an de Schrëftsteller) ze ginn, an sou e Lien ze maachen tëschent den ästhetesch-formelle Spannungen an dem dramatesche Schreiwen (d’Opkommen, an de 60er Joren, vun engem modernen Theater, ugefaang mat Auteure wéi dem Norbert Weber an dem Pol Greisch, méi ugepasst un déi soziopolitesch Realitéite vum Lëtzebuerger Land) an enger progressiver Professionaliséierung vun den Theaterstrukturen.

17.4.2018: Edmond Thill (Institut Grand-Ducal) L’Art au Luxembourg (1815-1975)

Si en histoire de l’art un récit linéaire focalisé sur les concepts de progrès et de subversion portés par des mouvements d’avant-garde concentrés dans quelques capitales occidentales a longtemps été le discours dominant, des recherches récentes s’intéressent maintenant de plus en plus à l’art des zones périphériques. L’exposé analysera les conditions de création de l’art au Luxembourg dans le contexte politique et culturel des XIXe et XXe siècles et ses rapports avec les principaux courants artistiques dans les pays voisins.

La création du Grand-Duché de Luxembourg au début du XIXe siècle n’engendre pas une activité artistique intense. La capitale est une forteresse militaire au milieu d’un territoire rural peu propice au développement des arts et les mécènes font cruellement défaut. De même, jusqu’à la fin des années 1870, les photographes n’exercent leur métier que dans une poignée d’ateliers installés en ville. Les portraits, les paysages et les compositions historiques de cette époque reflètent la lente émergence d’une conscience nationale au sein d’un État souverain voulu par les grandes puissances européennes.

À partir des années 1890, quand le sentiment d’appartenance nationale s’intensifie, la vie artistique s’organise : le Cercle Artistique est fondé en 1893, les photographes amateurs se regroupent l’année suivante, l’École d’Artisans créée en 1896 favorise l’apprentissage du dessin. Au tournant du siècle, les époux Mayrisch commencent à constituer la première collection d’art moderne. Quelques peintres et sculpteurs sont attirés par des courants d’art nouveaux, mais restent à l’écart des avant-gardes artistiques. Les plus intransigeants opteront dès 1915 pour des expositions de groupe en dehors des manifestations officielles et formeront en 1926 une Sécession sur le modèle des mouvements sécessionnistes européens.

Après la mise au pas des écrivains et des artistes pendant l’occupation allemande, l’art moderne s’empare du devant de la scène au lendemain de la guerre. Les Musées de l’État, inaugurées en 1945, organisent des expositions artistiques dans le but de familiariser le public avec la peinture et la sculpture contemporaines. Le gouvernement prend en charge la participation des artistes luxembourgeois aux expositions internationales auxquelles le pays est alors invité régulièrement. La plupart des artistes s’inspirent des œuvres de l’École de Paris d’après-guerre dont l’influence prédomine jusqu’au milieu des années 1960. En 1954, les Iconomaques regroupent tous ceux qui optent pour l’art abstrait, considéré comme l’aboutissement d’une révolution esthétique mise en route avec l’impressionnisme. Dans le domaine de la photographie, les clichés du reporter-photographe deviennent des témoins incontournables de la société

5 luxembourgeoise de l’après-guerre. Dès 1952, artistes, écrivains et compositeurs s’organisent au sein de la Chambre syndicale des Arts et des Lettres afin de défendre leurs intérêts matériels et moraux.

À la fin des années 1960, de jeunes écrivains et artistes, entraînés dans le sillage de la révolte contestatrice de mai 68, quittent les sentiers battus en organisant des expositions et des lectures publiques dans des lieux nouveaux et souvent insolites. La photographie d’art indépendante, présente à ces manifestations, est désormais reconnue en tant que forme d’expression artistique. Vers le milieu des années 1970, une nouvelle génération d’artistes, née après la guerre, prend le relais : les instances culturelles officielles sont en retrait, tandis que l’influence des galeries d’art s’accroît grâce à un marché de l’art florissant. Cette situation perdure jusqu’à l’ouverture du Casino-Forum d’art contemporain en 1996 et du Musée d’art moderne Grand-Duc Jean en 2006.

24.4.2018: Paul Di Felice (Université du Luxembourg) Art contemporain et photographie au Luxembourg depuis 1980

Les années 80 marquent un tournant dans l’évolution de l’art contemporain et de la photographie au Luxembourg. Après des années de bénévolat culturel par des généralistes de l’art, commence alors une plus grande professionnalisation dans le domaine de l’art contemporain. Les pratiques artistiques au Luxembourg deviennent internationales et s’exportent. La représentation du Luxembourg à la Biennale de Venise devient un rendez-vous biennal qui perdure. La photographie, longtemps considérée au Luxembourg comme non-art, fait son entrée dans les expositions et collections d’art au Luxembourg. Quels ont été les nouveaux acteurs de ces mutations et comment la société luxembourgeoise a-t-elle su répondre à ces nouvelles conceptions artistiques ? Dans les années 90, en redécouvrant Edward Steichen (et sa Family of Man) on pose la question du patrimoine photographique face à la création contemporaine. Question que l’année culturelle de 1995 aborde aussi tout en ouvrant de nouvelles voies pour la photographie contemporaine et en créant de nouveaux lieux pour l’art contemporain. Après 2000, les artistes luxembourgeois commencent de plus en plus à participer à des manifestations internationales et à jouer un rôle important aussi bien au Luxembourg qu’à l’étranger comme le témoignent les carrières de Michel Majerus, Bert Theis et de Su Mei Tse. En se basant sur les œuvres et expositions d’artistes au Luxembourg, l’exposé montrera les enjeux de l’art dans notre société multiculturelle luxembourgeoise et comment les artistes et les institutions artistiques au Luxembourg ont pu contribuer à une politique culturelle européenne.

8.5.2018: Damien Sagrillo (Université du Luxembourg) Lëtzebuerger Musek am 19. Joerhonnert aus enger museksethnologescher an -historiographescher Perspektiv

Musikhistoriographie ist vielschichtig. Die Geschichtsschreibung über Musik in Luxemburg gliedert sich in verschiedene Teilaspekte. Zunächst ist sie Teil regionaler Musikforschung in Europa und zudem, was Luxemburg betrifft, nationale Musikforschung. Ein erster Blickwinkel ist der musikethnologische: Ein Volk, eine Nation hat seine/ihre Lieder, die in ihm/ihr entstehen, aufgenommen, mündlich über Landes- sowie Sprachgrenzen und über Generationen überliefert werden. Volkstümliche Lieder schauen dem Volk „auf’s Maul“, sind Volksliedern nachempfunden, stammen aus der Feder von Komponisten und sind – zumindest

6 auf Luxemburg bezogen – patriotisch gefärbt. Ein weiterer Blickwinkel luxemburgischer Musik befasst sich mit der Kunstmusik, und hier ist die staatliche Unabhängigkeit des Großherzogtums ein historischer Ausgangspunkt. Musiksoziologische Überlegungen leiten den Blick auf das Wesen und Werden von Musikgesellschaften („community music“). Ausgangspunkt ist eine liberalere Verfassung, durch welche den Bürgern zum ersten Mal das Versammlungsrecht angeboten wurde. Die Professionalisierung der Musik in Luxemburg nimmt ihren Ausgangspunkt mit der Entwicklung der musikalischen Bildung, welche in den Händen der ersten Komponistengeneration lag und auf die später aufgebaut werden konnte.

15.5.2018: Alain Nitschké (Université du Luxembourg) Luxemburgische Musik des 20. Jahrhunderts

Ausgehend vom Schaffen der Urgeneration der Luxemburger Komponisten des 19. Jahrhunderts werden die Charakteristiken und Anfangsschwierigkeiten der Luxemburger Musik des 20. Jahrhunderts erläutert und mit Beispielen klanglich untermalt. Auch werden die einzelnen Etappen der nationalen Kompositionsgeschichte und die wichtigsten Werke kurz vorgestellt. Im heutigen Rückblick können sechs Generationen unterschieden werde, wobei die Vertreter der ersten Generation das Los zu tragen hatten, hauptsächlich für die Schublade schreiben zu müssen. Es wird aufgezeigt, wie sich die Situation nach dem Zweiten Weltkrieg wesentlich verbesserte.

22.5.2018: Paul Lesch (Centre national de l’audiovisuel) Entwécklung vu Film an Telé zu Lëtzebzerg

Och wann d’Lëtzebuerger Filmgeschicht op den éischte Bléck kleng erschéngt, ass et awer esou, datt se esou munch interessant an dacks iwwerraschend, fir net ze soen insolite Aspekter enthält. Datselwecht gëllt och fir d’Lëtzebuerger Televisioun. Mir wäerten déi wichtegst Etappen an Entwécklungen analyséieren an et net verpassen, fir déi lëtzebuergesch Spezifizitéiten erausschielen. Et ass natierlech kloer, datt een am Kader vun enger Seance nëmmen ee klengen Deel vun der Thematik usprieche kann. Un de Studenten ass et, duerno mat Hëllef vun der existéierender Literatur souwéi de jeeweilege Filmer, déi op DVD bestinn, sech weider mam Thema ze beschäftegen.

29.5.2018: Yves Steichen (Centre national de l’audiovisuel) Mediegeschicht: Radio, geschriwwe Press an Internet

Obwuel déi éischt Radiosemissiounen a lëtzebuergescher Sprooch eréischt vum Hierscht 1959 un op der UKW-Frequenz 92,5 an ënner dem Numm Radio Lëtzebuerg diffuséiert goufen, geet d’Geschicht vun enger Radiogesellschaft zu Lëtzebuerg schonn zeréck bis an d’Zwanzeger- an Drëssegerjoren: 1929 kritt d’Société luxembourgeoise des études radiophoniques vun der Regierung eng exklusiv Lizenz fir Radiosiwwerdroungen, 1931 gëtt doraus d’Compagnie luxembourgeoise de radiodiffusion (CLR) – de Virgänger vun der 1954 gegrënnter CLT (Compagnie luxembourgeoise de télédiffusion, haut RTL Group). An den Drëssegerjoren diffuséiert d’CLR vu Jonglënster aus (hir Zentral gëtt 1932 d’Villa Louvigny) Emissiounen a franséischer, däitscher an englescher Sprooch an déi respektiv Länner, bis déi däitsch Besatzungsmuecht de Radiosender während de Krichsjore kontrolléiert. An de Fofzegerjoren expandéiert d’CLT an Europa an

7 diffuséiert niewent verschiddesproochege Radio- elo och Fernsehemissiounen; säit 1996 leeft e 24-Stonne- Programm ënnert dem Numm RTL Radio Lëtzebuerg. Duerch d’Liberaliséierung vun de Frequenzen (1991) sinn eng Rëtsch vun neie Radiosenderen entstanen, déi de Monopol vun RTL gebrach hunn, z.B. de radio 100,7 – deen eenzegen ëffentlech-rechtleche Sender zu Lëtzebuerg –, den Eldoradio, Radio Ara oder Radio Latina. Eng Particularitéit vun der lëtzebuergescher Zeitungslandschaft ass et, dass déi zentral Dageszeitunge generell enger bestëmmter politescher oder reliéiser Stréimung no stinn a vun hir matfinanzéiert ginn – eng Tatsaach, déi erkläert, wisou um Territoire vum Grand-Duché net manner wéi sechs Dageszeitungen (Luxemburger Wort, Tageblatt, Lëtzebuerger Journal, Zeitung vum Lëtzebuerger Vollek, Le Quotidien an L’Essentiell) gemeinsam existéiere konnten a kënnen. D’Aféierung vun enger staatlecher Pressehëllef (1976) huet d’Offer bei der geschriwwener Press diversifiéiert an dozou gefouert, dass doniewent och Wochenzeitungen (d'Lëtzebuerger Land, Woxx, Le Jeudi, Contacto, Den neie Feierkrop) an Zeitungen, déi eemol de Mount erschéngen (Forum, Paperjam), regelméisseg kënne produzéiert ginn. Niewent linguistesche Froe sinn et an deene leschte Joren awer virun allem den Internet an déi sozial Medie wéi Twitter a Facebook, déi d’Radios- an Zeitungswiese gläichermoossen erausgefuerdert an dobäi och zu neie Forme vu Journalismus gefouert hunn, wéi z.B. dem Projet Reporter.lu, am Joer 2017 gegrënnt a finanzéiert iwwer eng Crowd-Funding-Initiativ. Dës Virliesung soll dem interesséierte Public en Iwwerbléck iwwer d’Geschicht an déi technesch wéi inhaltlech-ideologesch Upassungsprozesser beim Radio a bei der geschriwwener Press am 20. an 21. Joerhonnert ginn.

Organisation a Kontakt:

Prof. Dr. Jeanne E. Glesener ([email protected])

Institut fir Lëtzebuerger Sprooch- a Literaturwëssenschaft vun der Uni Lëtzebuerg

An Zesummenaarbecht mam Ministère de l’Education nationale, de l’Enfance et de la Jeunesse (MEN.lu) a mam Centre National de l’Audiovisuel (CNA).

8