TRANZICIONI: Çfarë Shkoi Mirë? Çfarë Shkoi Keq?

TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

1 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Botim i “Institutit Shqiptar të Medias” dhe bota.al, me mbështetjen e Ambasadës së Republikës Çeke në Tiranë, në kuadër të “Programit të Tranzicionit të Republikës Çeke”

2 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Ky botim, me përmbledhjen e intervistave dhe eseve, të cilat u botuan përgjatë muajve gusht-tetor në median online “bota. al”, është produkt i Projektit “Tranzicioni: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?”. Projekti, i zbatuar në kuadrin e “Programit të Promovimit të Tran- zicionit”, të Republikes Çeke, është zbatuar nga Instituti Shqiptar i Medias, në bashkëpunim me “bota.al”. Projekti konsiston në një seri intervistash, esesh, reflektimesh mbi tranzicionin e Shqipërisë pas rënies së komunizmit, në një moment që përkon edhe me 30-vjetorin e shembjes së Murit të Berlinit. Seria e intervistave dhe eseve synon të kontribuojë në analizën dhe reflektimin e shoqërisë sonë, mbi arritjet dhe dështimet e tranzicionit post-komunist në Shqipëri, por edhe në sfidat që kemi përpara në rrugën e integrimit europian.

3 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

4 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

INTERVISTAT

Alfred Moisiu 7

Selami Xhepa 17

Servet Pëllumbi 29

Mentor Petrela 39

Ermal Hasimja 45

Ylljet Aliçka 51

Visar Zhiti 59

Lutfi Dervishi 73

Robert Goro 81

Vera Bekteshi 89

Zef Preçi 97

Delina Fico 111

Bardhyl Londo 121

5 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Dr. Alfred Moisiu ishte president i katërt i Republikës së Shqipërisë, dhe e mbajti këtë detyrë nga viti 2002 deri në vitin 2007. Ai ishte një ushtarak karriere, që më pas kontribuoi në disa drejtime në jetën politike të vendit. Pasardhës i një familje ushtarakësh, Moisiu është diplomuar në shkollën e inxhinierisë ushtarake në Shën Petërs- burg, ndërkohë që ka mbajtur detyrën e zëvendës ministrit të Mbrojtjes. Ish Presidenti Moisiu u zgjodh si President me konsensusn e të gjitha palëve politike, dhe gjatë pesë viteve që e mbajti këtë detyrë, dha një kontribut të spikatur në frymën e bashkëpunimit mes palëve.

6 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

ALFRED MOISIU U harrua se demokracia nuk eksportohet. Ajo kërkon jo vetëm njerëz, por edhe traditë e histori

bota.al Z. Moisiu, ky vit shënon 30 vjetorin e shembjes së Murit të Berlinit, një nga ato ngjarje epokale, kur gjithësecili e kujton se “ku ishte dhe çfarë po bënte në ato momente”. Nëse ju vjen ndërmend, ku ndodheshit dhe cili ka qenë përjetimi juaj në atë kohë, mbi ngjarjet që po shpaloseshin, me shembjen e barrierës që ndante më dysh Berlinin, Gjermaninë, Evropën dhe Lindjen me Perëndimin?

Z. ALFRED MOISIU Kjo është një ngjarje e madhe, shumë domethënëse dhe e paharrueshme, pa- varësisht se po ndodhte disa mijëra kilometra larg vendit tonë, por era, ndikimi i saj u ndien. Fillimisht si kuriozitet i ngjarjeve të ndryshme botërore, por pastaj si një sinjal i fortë, i një epoke të re në afrim. Sigurisht në atë kohë, këto ndjesi mund t’i ndaje vetëm me ndonjë mik shumë të afërt e të besueshëm, si dhe me

7 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? njerëzit e familjes. Diktatura ishte gjithë veshë. Në atë kohë unë isha në Tiranë. Kisha dalë në pension që në janar të vitit 1985, isha ende anëtar i PPSH-së, por konsiderohesha “i goditur”. Kjo shprehje për- dorej për ata si puna ime, që ende për një arsye ose tjetër, militonin në radhët e partisë në pushtet, por nën zë nuk konsideroheshin më të besueshëm. Rrje- dhimisht bisedoja lirshëm vetëm me nja dy tre pensionistë në lagje, që i kisha të kolauduar si njerëz që mendonin pak a shumë si unë për këto zhvillime dhe nuk kisha rrezik që të më denonconin.

BOTA.AL A mendoni që shembja e Murit të Berlinit mijëra kilometra larg Shqipërisë, pati një ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillimin e ngjarjeve në vendin tonë?

Z. ALFRED MOISIU Koha ishte e tillë që njerëzit nuk dinin më çfarë të bënin. Ekonomia kishte shkuar në fund, shumica e njerëzve paguheshin me gjysmë rroge, duke mos shkuar në punë, për mungesë të lëndëve të para në industri. Bujqësia tejet e rrënuar. Për dy litra qumësht duhet të ngriheshe që në orën dy të mëngjesit. Pa folur për mung- esën totale të mishit dhe bulmetrave të tjerë, që përbënin themelin e ushqimit njerëzor. Çdo gjë ishte tejet e rrënuar, pa folur për pasigurinë se në çdo moment mund të bëheshe pre e sigurimit. Kështu me përhapjen e këtij lajmi njerëzit filluan të mendonin seriozisht se po afrohet një kohë e re. Por, çështja shtrohej kur? Pushteti i kohës kishte filluar të bënte përpjekjet e para për të gjetur dhe krijuar mundësi, që t’i dilte përpara të keqes. Megjithatë, hapat e tij ishin të dëshpëruara dhe shpesh qesharake. Filluan teoritë e gjysëm qengjit, të arëzëve dhe të tjera shpikje qesharake, që sigurisht nuk sillnin asgjë të re. Njerëzit filluan të flisnin pak më të trimëruar, por gjithmonë njëri me tjetrin, si dhe me njerëz që i njihnin mirë. Jo vetëm kaq, njerëzit filluan të kërkojnë më shumë llogari dhe të flasin më hapur për disa të drejta të tyre. Kështu, më kujtohet një debat që u zhvillua në organizatën tonë të partisë, të bllokut ku banonim, ku militonim mjaft intelektualë pensionistë, por me pikëpamje përparimtare dhe liberale. Shtrohej problemi që të hiqeshin antenat nga çatitë, për të mos ndjekur televizionet e huaja. Ne reaguam në organizatë me forcë, duke kërkuar që në radhë të parë të hiqen antenat e Dajtit, që përdoreshin nga blloku për të parë stacionet italiane, pastaj të na kërkohej kjo ne të thjeshtëve. Kështu në prill 1990, kur udhëheqja bëri vizitë në varrezat e dëshmorëve dhe bashkë me byronë dhe qeverinë ishte edhe Nexh- mije Hoxha. Ne në organizatë e ngritëm me të madhe dhe kritikuam, duke thënë

8 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? se Nexhmija nuk kishte pse të shkonte në varreza bashkë me pjesën zyrtare. Këtë e quajtëm presion nga ana e saj, për të treguar që ajo vazhdon të dominojë dhe drejtojë. E të tjera probleme të asaj kohe. Këto tregonin se pikërisht ngjarjet e rënies së Murit të Berlinit dhe zhvillimet e mëvonshme, krijuan një atmosferë kundërshtuese brenda organizatave të partisë, gjë që më përpara nuk kishte ndodhur. Filluan kritika të rënda ndaj disa prej anëtarëve të Byrosë Politike, që konsideroheshin të paaftë, kritika për përbërjen e qeverisë, e të tjera fenomene që tregonin se po krijohej një mendësi e re në radhët e inteligjencës shqiptare, e cila nuk do të pranonte si më përpara të thonte vetëm “si urdhëron!”. Të gjitha këto e të tjera, ishin shenja që tregonin se ajo ngjarje pati ndikim pozitiv drejt rritjes së frymës kundërshtuese të njerëzve në vendin tonë.

BOTA.AL Ka patur shumë kritika mbi mosrealizimin e aspiratave të 1989-ës. Janë kritika të shfaqura në disa vende të Evropës Lindore. Ju vetë keni patur një rol të rëndësishëm në momente kritike, të rrugëtimit politik të Shqipërisë, gjatë kësaj periudhe të tranzicionit. Sot, kur ktheni kokën pas si e shikoni këtë rrugëtim?

Z. ALFRED MOISIU Kjo mund të ishte një intervistë më vete. Do përpiqem të theksoj disa aspekte. Por mendoj se kjo qëndron plotësisht. Veç të tjerave mund të them se kam për- shtypjen, se edhe elita politike perëndimore u gjend e papërgatitur për të ndikuar sa më mirë në këtë situatë që u krijua në gjithë lindjen. U kërkuan disa gjëra të përshpejtuara dhe bëhej presion për këtë. Nuk u tregua aspak kujdes që për të marrë frenat e organizatave politike të reja, të përzgjidheshin njerëz sa më të përshtatshëm. Arrivistë ka në çdo vend dhe në çdo kohë. E pikërisht këta njerëz tërhoqën më shumë vëmendjen e misionarëve dhe të dërguarëve të ndryshëm të perëndimit, duke fituar mbështetjen e tyre si individë, me mendimin se ata ishin njerëzit e duhur që mund të sillnin ndryshimet e duhura. Më kujtohet një bisedë me Ramiz Alinë në 28 nëntor të vitit 2005. Duke pirë një kafe me të gjatë pritjes festive, i thashë: -“Z. President Alia, dëshiroj t’ju bëj një pyetje”. -“Urdhëroni”, më tha. -“Desha t’ju pyes, ku i gjetët këta dy persona që u vendosën në krye të dy partive kryesore shqiptare? Njëri prej tyre, i zgjuar, por dallohej për qefli dhe pijetar, ndërsa tjetri për dobësi arriviste dhe mungesë tolerance”. Sigurisht, ai nuk mi pranoi tërësisht këto mendime, por me këtë desha të them që për fat të keq në krye të vendit, në ato kohëra nuk u ndodhën ata që duhet të ishin. E them këtë se duhej bërë një përzgjedhje e mirë e gjithanshme, si nga dre-

9 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? jtuesit vendorë të kohës, po ashtu edhe nga ata ndërkombëtarë. Sigurisht edhe vetë njerëzit duhet të ishin treguar më të vëmendshëm. Duhet të mbështeteshin njerëz më të ekuilibruar dhe të arsyeshëm. Shqipëria ka pasur edhe ka njerëz që mendojnë më shumë dhe më mirë për vendin dhe popullin. Kam mendimin se u harrua se është vështirë që të eksportohet demokracia. Ajo kërkon jo vetëm njerëzit e duhur, por edhe traditë dhe histori. U harrua se në vendin tonë përmbysjen e bënë në radhë të parë studentët, që në shumicën dërrmuese ishin pasues të njerëzve që kishin pushtetin. Për fat të keq, klasat e përmbysura nga komunizmi, ishin dërrmuar aq shumë, sa ato nuk ishin në gjendje të luanin ndonjë rol të rëndësishëm në atë përmbysje. Po marr vetëm një shembull, që për mendimin tim është më i rëndësishmi, më domethënësi dhe më treguesi i asaj që po mundohem të sqaroj dhe të argumentoj. Po përmend teorinë e famshme të “SHOKUT”. Që për mendimin tim ishte shkatërrimtare. Ajo tek ne u zbatua dhe u përkrah në mënyrë vërtet shokuese dhe qorrazi, pa asnjë diskutim të ekonomistëve vendas. Ne kishim një industri, për vendin tonë dhe për kohën jo të keqe, e cila prodhonte shumë gjëra të dobishme. Pavarësisht nga standarti jo i kohës, por ajo prodhonte hekur, qelq, manifakturë, prodhime të ndryshme mekanike, druri etj. Por çfarë ndodhi me të? Brenda një kohe të shkurtër e gjitha u braktis, u shkatër- rua, u kthye në skrap dhe njerëzit që punonin në ato uzina dhe fabrika, papritur u gjendën në rrugë. Por kush ishin ata. Ishin specialistë, me përvojë dhe dije. Dihet që përgatitja e specialistëve jo vetëm që do kohë, por është pjesa më e vështirë për zhvillimin industrial. Uzina e prodhimit të mjeteve të Preçizionit të Lartë në Korçë për shembull, ishte bërë shumë e njohur edhe në Europë për prodhimet e saja tepër cilësore. Fabrika e e prodhimit të telave të bakrit në Shkodër ishte gjithashtu një xhevahir i industrisë dhe përmbyllte industrinë e bakrit në vend. Të gjitha këto u zhdukën, u konsideruan pjesë të komunizmit. U tha që do t’i bë- jmë më të mira. Ku jemi tani? Asgjë nuk prodhojmë, vetëm fjalë, sharje, shpifje, emigrim, vjedhje, vrasje, kanabis etj. Dhe për fat të keq asnjeri deri tani nuk ka mbajtur përgjegjësi për këtë. Sikur te ne ra cunami! Në fakt ishin njerëzit drejtues të pazot dhe të paaftë, që e kryesuan këtë shkatërrim. Por më e keqja është se prishëm dhe njeriun. Këtu nuk e kam fjalën për njeriun e ri të Partisë së Punës, por për shqiptarin shekullor. U lindën mashtruesit, gënjeshtarët, hajdutët me kollare, dhe të tjerë njerëz me vese nga më të shëmtuarat. Sigurisht këta lloj njerëzish ekzistojnë kudo, por te ne sikur janë shtuar shumë. Injoranca është bërë e modës, rëndësi ka nëse di të bësh para, sesi kjo nuk ka rëndësi. Është arritur të mendohet që i zoti është ai që ia hedh shtetit. I paaftë quhet ai që është i ndershëm dhe zbaton ligjet e shtetit. Pra, dikush duhet të përgjijgjet për këtë.

10 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Përkundrazi shumica e politikanëve kryesorë janë po ata që kanë qënë që në fillim. Nuk jam nga ata që mallkoj, por këta njerëz e meritojnë të mallkohen në mënyrën më të fortë për atë që i kanë shkaktuar këtij vendi, dhe ende nuk heqin dorë. Mburrren sikur e shpëtuan këtë popull, që ka marrë arratinë e nuk di çtë bëjë. Mundohen që të këqijat t’ia kalojnë njeri-tjetrit, harrojnë se ato nuk lindën në një ditë.

BOTA.AL Le të bëjmë një udhëtim pas në kohë, me tridhjetë vite. A jeni në gjendje të kujtoni, si e imagjinonit Shqipërinë pas 2 apo 3 dekadash, në atë vit të largët 1989?

Z. ALFRED MOISIU Sigurisht nuk mund të mohohen ndryshimet dhe përparimet e vendit tonë. Kjo do të ishte e padrejtë dhe e pavend, por ama duhet ta them me plot gojën, që sikur ata që e morën përsipër drejtimin e vendit, të kishin qenë më të përk- ushtuar dhe të aftë, të mendonin më shumë për Shqipërinë se sa për pushtet, të mos kishin grirë pasurinë e këtij vendi, ne sot do të ishim shumë e shumë më mirë. Mund të shtoj edhe këtë, nëse nuk do të kishte ndodhur viti 97, Shqipëria do të ishte ndër të parat në NATO dhe në BE. Vendi do kishte ecur shumë më përpara, nuk do t’i kishim këto plagë që kemi sot. Edhe për këtë asnjeri nuk është përgjigjur dhe nuk ka dhënë llogari. Me këtë desha të them se para se të vemë në punë imagjinatën, të rrisim kërkesën e llogarisë pse shqiptarët janë katandisur në këtë gjendje.

BOTA.AL Pavarësisht entuziasmit që përfshiu të madh e të vogël në ato ditë kur Shqipëria linte pas një herë e përgjithmonë 50 vite të regjimit totalitar dhe hynte në një fazë të re, të panjohur, të një shoqërie demokratike, të paktë ishin ata që e ndjenin se rruga që do të ndiqej nuk do të ishte një autostradë, por një garë me pengesa. Pyetja, pavarësisht entuziasmit që përfshiu të madh e të vogël në ato ditë kur Shqipëria, është e drejtpërdrejtë: Çfarë shkoi mirë në tranzicionin shqiptar gjatë këtyre 30 viteve? Dhe çfarë shkoi keq?

Z. ALFRED MOISIU Shumë gjëra për këtë i thashë më sipër. Desha të shtoj se pa një drejtësi të fortë, të pavarur dhe të aftë, është e vështirë që ne të ecim përpara dhe të rreshtohemi me të tjerët. Nuk mund ta pranoj dhe as ta kuptoj mënyrën sesi ne e kemi kuptuar

11 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? demokracinë. Të gjihë themi e duam, por në fakt më shumë pëlqejmë anarshinë. Të gjitha edhe mund t’i falja, por ca vese të politikanëve tanë, si dhe të medias, nuk mund t’i përtyp fare. Si është e mundur që të flasësh kaq keq për vendin tënd, vetëm e vetëm që të dëmtohet sa më shumë “x”apo “y”. Kjo është njëlloj si ajo përralla që tregojnë, kur njëri kishte hipur në pemë dhe po priste po atë degë ku qëndronte. Pse duhet të katandisemi kështu? Jemi një popull që kemi tradita të mira, që na i vlerësojnë të gjithë, por për pushtet jemi bërë si mos o Zot. Ne shqiptarët kemi nevojë për më shumë kulturë dhe fisnikëri. Jemi vendi që kemi nxjerrë Shën Terezën, Aleksandër Moisun e të tjerë korifej. Skënderbeun e madh, pavarësisht se kanë kaluar shekuj, bota e vlerëson dhe e merr për shembull. Po ne stërnipat e tij, çfarë po bëjmë? Megjithatë dua të them se shqiptarët janë një popull që kanë pasur një histori shumë të vështirë në shekuj, por ama e kanë ruajtur gjuhën, kulturën, zakonet dhe ne prapë do të ngrihemi në këmbë si komb. Por që të ndodhë kjo, klasa jonë politike duhet shkundur, dhe duhet detyruar të bëjë detyrën e saj, ashtu sikurse ndodh në vendet e tjera europiano-perëndimore.

BOTA.AL Eshtë thënë se vendet e Evropës Lindore, hynë në periudhën post-komuniste duke zgjedhur qasje të ndryshme. Ata shtete që zgjodhën një qasje më radikale ndaj tranzicionit – një lloj “big bang”-u – e përfunduan më shpejt këtë proces (si Republika Çeke dhe Polonia), apo edhe Sllovakia, ndërkohë që shtetet që e “humbën” vrullin dhe zgjodhën një qasje më graduale (Hungaria dhe Sllovenia), mbetën më mbrapa. Sipas këndvështrimit tuaj, cilën qasje zgjodhi Shqipëria. Dhe a ishte e duhura?

Z. ALFRED MOISIU Po sigurisht secili vend ka karakteristikat, mundësitë dhe aftësitë e tija. Ka shumë rëndësi të njihen karakteristikat përkatëse. Klasa politike në ato vende si në Poloni dhe Çeki, është e vjetër dhe me tradita. Ne nuk kishim traditat e duhura. Dhe ato cilësi që u fituan gjatë viteve të diktaturës, për gjykimin tim u vlerësuan gabimisht dhe padrejtësisht. Kështu që në një rrëmujë të vërtetë ju hap rrugë njerëzve që kishin pak kulturë e njohuri, duke vënë përpara parullën të shkatërrojmë komunizmin. E pësuam si rasti që tregohet për maminë, që bashkë me placentën hodhi dhe fëmijën. Harruam se çdo gjë ishte bërë dhe ndërtuar nga duart dhe me djersën e këtij populli dhe jo nga bllokmenët. Pra, ne na dëmtoi mungesa e kulturës dhe fisnikërisë të atyre që udhëhoqën në këto kohë. Mendoj se kjo ka qënë shumë e rëndësishme.

12 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

BOTA.AL 93 përqind e shqiptarëve janë pro integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Evropian. Gjë që na bën ndoshta popullin më proevropian, në një kohë të lulëzimit të populizmave dhe ekstremizmave. Megjithatë, sot 3 dekada më vonë, Shqipëria “ende pret tek porta”. Pse kjo vonesë? Cilët mendoni se janë faktorët që kanë bërë që ta humbas im “trenin e integrimit” gjatë kë- tyre 30 viteve.

Z. ALFRED MOISIU Për këtë kam folur edhe më lart. Por dua të them se edhe ne pjesa tjetër e popullit kemi përgjegjësinë tonë për çka po ndodh. Pra, e para është që duhet të zgjedhim njerëz të vërtetë në krye dhe të mos shkojmë pas berihait. Ata që nuk e meritojnë, nuk duhet t’i lëmë të dalin në krye. Këtë e zgjidh vetëm vota. Ta mendojmë mirë kur e hedhim atë. Gjërat nuk zgjidhen me protesta, por me mençuri. Të tjerët nuk kanë ndonjë gjë më tepër se ne, vetëm se ata ta japin besimin, por po nuk e justifikove, më nuk të qasin.

BOTA.AL A mendoni se klasa politike shqiptare në tërësi – në të gjithë spektrin e saj – ia ka dalë që të ngrihet në lartësinë e peshës dhe rëndësisë që kjo pe- riudhë 3-dekadëshe ka në historinë e Shqipërisë?

Z. ALFRED MOISIU Nuk dua të përsëris veten, megjithëse edhe vetë jam pjesë e klasës politike të këtij vendi, por sikurse e kam thënë edhe më parë, është klasa politike më e dobët që mund të ketë parë ky vend. E kam thënë edhe herë të tjera se, ato që ka arritur Shqipëria në drejtimin ekonomik, nuk janë aspak meritë e klasës politike të dëshiruar për shqiptarët, për rininë tonë dhe për të ardhmen e kombit të copëtu- ar shqiptar, por meritë e biznesmenëve shqiptarë, të cilët me kurajon, iniciativën, vendosmërinë, aftësinë dhe sakrificat e tyre e kanë arritur këtë stad zhvillimi. Nuk do të gaboja po të thoja se politika jo vetëm se nuk e ka ndihmuar zhvillimin e biznesit shqiptar, por e ka penguar. Shpresoj dhe jam besimplotë që me realizimin e reformës në drejtësi, klasa politike shqiptare do të pastrohet ndjeshëm, në mënyrë që t’i hapet rrugë një politike të drejtuar për fuqizimin e vendit, zhvillimin real të demokracisë dhe ta kthejë këtë vend një shtëpi të dëshiruar të shqiptarëve.

13 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

BOTA.AL Themeli i një shoqërie demokratike perëndimore është sundimi i Ligjit. Sa mendoni se e kemi “ndërtuar” këtë themel gjatë tranzicionit post-komunist shqiptar.

Z. ALFRED MOISIU Po është e vërtetë që pa ligj nuk mund të pretendosh se mund të bësh shtet real demokratik bashkëkohor. Pa ligj nuk mund të kesh një zhvillim të duhur të ekonomisë, kulturës, marëdhënieve të drejta dhe të barabarta fqinjësore. Duhet thënë se tek ne deri tani të paktën është zbatuar parimi : “Ligji, por është edhe Maliqi”. Me këtë dua të them se ligjet tona janë të mira, në disa drejtime mund t’i quaja edhe shumë të mira, por ka çaluar zbatimi i tyre, pasi ato kanë bashkëjetuar me leitmotivin që përmenda më lart. Gjykoj se detyra themelore e shoqërisë tonë dhe shtetit është të rrënjosë tek secili se pa ligje, pa zbatimin e tyre të saktë dhe të përpiktë e të drejtë, nuk mund të kemi zhvillim. Dhe ky men- talitet duhet të rrënjoset që në bangat e shkollës, te fëmijët tanë. Pra, duhet të bëjmë një punë kolosale për të çrrënjosur mentalitetin ekzistues dhe të vendosim të duhurin. Dhe kjo mund të arrihet duke pastruar jo vetëm klasën politike, por edhe administratën, duke forcuar masat ndaj shkelësve si dhe edukimin e gjithan- shëm, duke filluar që nga arsimi.

BOTA.AL Nuk ka dyshim se rrugëtimi i vështirë, plot gropa dhe pengesa i Shqipërisë në këto 3 dekada, na ka zbritur të gjithëve me këmbë në tokë dhe na ka bërë më realistë për atë çfarë duhet të presim nga e ardhmja. Çfarë mendoni se rezervon kjo e ardhme për Shqipërinë?

Z. ALFRED MOISIU Tashmë është e njohur që me zbatimin e reformës në drejtësi, duke pastruar deri në fund sistemin ekzistues të korruptuar, krijimi i Institucioneve të reja si SPAK, Byroja Hetimeve dhe Prokuroria e gjykatat e reja, në kuptimin e pastrimit të tyre, radhën e ka aplikimi serioz dhe pa asnjë lëshim i vënies para drejtësisë të gjithë atyre që deri tani kanë abuzuar dhe janë tallur me këtë popull. Kam bindje se këto masa do të na japin mundësinë dhe të drejtën që ky vend, ky popull të radhitet plotësisht me popujt e tjerë të Europës. Mendoj se realizimi me sukses i këtyre masave në vendin tonë do të jetë një shembull pozitiv jo vetëm për Rajonin e Ballkanit, por edhe për disa vende Euro- piane, që kanë probleme, mos sa ne afër nesh në disa drejtime. Kjo është për të mirën e kontinentit të vjetër.

14 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

BOTA.AL Një pyetje e fundit: Ku e shihni Shqipërinë, në 2049-ën?

Z. ALFRED MOISIU Më keni bërë një pyetje të vështirë, pasi për fat të keq unë nuk do ta arrijë këtë datë. Megjithatë Shqipërinë e shoh si një Zvicër e vogël në Ballkan. Lum kush do të rrojë ta shohë Shqipërinë si Zonjë. Po përsëris Frashërin. Por duhet të them se kemi shumë për të bërë që të rikthejmë shqiptarin si na e kanë lënë të parët tanë, kam parasysh shqiptarin e kohës së Fishtës, Naimit. Pse e them këtë, pasi përveç deformimeve të kohës së diktaturës, gjatë tranzicionit tek njeriu shqiptar kanë pësuar ndryshime të mëdha disa cilësi të njohura për popullin tonë. Kështu janë dëmtuar ose humbur fisnikëria, mençuria, njerëzillëku, ndershmëria, trimëria, xhentilesa, bujaria, mikpritja, respekti i ndërs- jellë, besnikëria, është dobësuar ndjeshëm fuqia bindëse e besimeve fetare dhe janë zhvilluar së tepërmi antipodet e tyre. Besoj dhe shpresoj shumë që në atë kohë këto gjëra të rikthehen në natyrën e popullit tonë. Për këtë i dalin detyra të shumta shoqërisë, politikës, arsimit, familjes dhe besimeve fetare. Dhe ajo që është kryesorja, shpresoj shumë se do të të kemi një klasë politike vërtet perëndimore dhe me sensin real demokratik, si dhe një gjyqësor plotësisht sipas kërkesave të reformës, që është në fillim të zbatimit.

TIRANE, 2019

15 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Prof. Asoc. Dr. Selami Xhepa, doktor në shkencat ekonomike në Universitetin e Tiranës ka kryer një numër kualifikimesh post doktorale në tematika të vecanta në universitete prestigjioze, si në Purdue University, Indiana, John Keneddy School of Government, Harvard University, IMF Institute. Z. Xhepa ka qenë Deputet i Kuven- dit të Shqipërisë për legjislaturën 2009-2013. Eshtë përkthyes, autor dhe bashkautor i një numër bo- timesh, materialesh kërkimore dhe artikujsh shkencorë. Në këtë intervistë për bota.al, Z. Xhepa flet për ngjarjet që pasuan rënien e Murit të Berlinit dhe tridhjetë vitet e tranzicionit të Shqipërisë. Si dhe bën një parashi- kim interesant për të ardhmen…

16 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? SELAMI XHEPA Pas 3 dekadash tranzicion, a do i shpëtojë Shqipëria “kurthit të nënzhvillimit?”

bota.al Z. Xhepa, ky vit shënon 30 vjetorin e shembjes së Murit të Berlinit, një nga ato ngjarje epokale, kur gjithësecili e kujton se “ku ishte dhe çfarë po bënte në ato momente”. Nëse ju vjen ndërmend, ku ndodheshit dhe cili ka qenë përjetimi juaj në atë kohë, mbi ngjarjet që po shpaloseshin, me shembjen e barrierës që ndante më dysh Berlinin, Gjermaninë, Evropën dhe Lindjen me Perëndimin?

Z. SELAMI XHEPA Ndihem i nderuar që po intervistohem për një ngjarje si kjo që duket sikur ka ndodhur në një kohë shumë të largët, por që ka mbetur në memorie si një foto e ngurtësuar në një ekran; ajo ditë e largët duket sikur të ishte dje. Imazhet e të

17 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? rinjve gjermanë të ngjitur mbi mur dhe tek shqyenin me varé atë ngrehinë që kishte ndarë një popull për aq vite, nuk mund të shqiten nga kujtesa. Unë sapo kisha përfunduar studimet në Fakultetin e Ekonomisë dhe isha përzgjedhur si asistent lektor po aty. Çdo ditë për mua fillonte në Bibliotekën Kombëtare dhe ndryshe nga çdo herë ku secili përqëndrohej në tavolinën e vet me librat, ato ditë ishin librat që rrinin të vetmuar mbi tavolina, ndërkohë që në grupe miqsh dhe kolegësh uleshim duke diskutuar mbi këto zhvillime në Lindje. Zhvillimet ishin aq intensive sa çdo mëngjes kishte një temë të re debati, por një pyetje mbetej e përditshme: çfarë do të ndodhte në Tiranë? Si do të reagonte regjimi politik i vendit? Përjetimi emocional dhe shpirtëror ishte një ndjesi e veçantë ku ndër- thurej entuziazmi i pritshmërisë për liri, me ndjenjën e pasigurisë mbi zhvillimin e mundshëm ngjarjeve. Ekranet e censuruara nuk mund të fshihnin dramacitetin e zhvillimeve të asaj periudhe në pjesën tonë të botës.

bota.al A mendoni që shembja e Murit të Berlinit mijëra kilometra larg Shqipërisë, pati një ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillimin e ngjarjeve në vendin tonë?

Z. SELAMI XHEPA Shqipëria ishte një vend shumë konservator, që mendoj se i atribuohet edhe prapambetjes kulturore dhe fanatizmit që kishte zënë vend ndër popullsinë e vendit. Shtoji kësaj edhe një sistem shumë efiçient të propogandës komuniste në krijimin e “njeriut të ri”. Por, efekti ‘domino’ në rrëzimin e diktaturave nuk do vononte të ndihej edhe në Shqipëri. Nga fillimi viteve ’90 filluan të zhbëheshin disa nga masat politike thellësisht të gabuara që ishin kryer në raport me fshatin. Pas tufëzimit që kishte ndodhur në fillimet e viteve ’80 dhe një gjendjeje të kolektivizimit total të bujqësisë, filloj të lejohej një ekonomi e vogël bujqësore private dhe një liri më e madhe e kooperativave bujqësore. Në sistemin ekonomik filluan të zbatoheshin disa masa që e rrisin lirinë e ndërmarrjeve shtetërore në veprimtarinë ekonomike në mënyrë që të stimuloheshin në rritjen e të ardhurave dhe fitimeve (edhe pse ky term ishte herezi për sistemin). Ky u quajt “mekanizmi i ri ekonomik”. Edhe pse këto masa kishin një karakter liberalizues, kujtoj se në grupe të caktuara intelektualësh fanatikë, flitej për një kthim pas dhe rrëshqitje drejt kapitalizmit. Në fakt, sistemi ekonomik i vendit ishte shembur prej kohësh dhe ndryshimet në Lindje vetëm se e përshpejtuan këtë proces. Sistemi i tregtisë në klering mbi të cilin ishin ndërtuar marrëdhëniet mes vendeve lindore, me të cilat Shqipëria kryente pothuaj në mënyrë ekskluzive shkëmbimet me jashtë, tashmë nuk funksiononte më. Në mungesë të plotë të valutës që nevojitej për të blerë lëndët

18 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? e para të importit mbi të cilat funksiononte e gjithë industria e vendit, sistemi i prodhimit shumë shpejt do të shkonte drejt falimentimit total. Qeveria e kohës shpalli të famshim “80 përqindësh”, ku punëtorët paguheshin me 80% të pagës, pa shkuar në punë. Edhe në planin politik pati një reflektim zbutës duke paraqitur masa demokratizuese të brendshme, duke rritur peshën e grupeve të ndryshme të interesit në vendim-marrje (për shembull në universitete, në ndërmarrje, etj), por edhe një “demonstrim force të diktaturës” për të përc- jellë mesazhin tek populli se regjimi do të mbetej në këmbë i pacënuar. Pati për shembull, dënime mizore në vende publike të një poeti të ri, “gabimi” i të cilit ishte një poezi ku i referohej konventës së Helsinkit dhe të drejtave të njeriut! Por edhe këto demonstrime force, shiheshin si një shenjë dobësie e regjimit dhe e një frike në rritje nga establishmenti partiak për vetë fundin e sistemit. Unë besoj tek një shprehje e thënë nga dikush në atë kohë se, nëse nuk do të ishin radhët e gjata në dyqanet e bukës, ndoshta as komunizmi nuk do të kishte rënë. Ironike që komunizmi i cili kishte pretenduar se do të triumfonte mbi kapitalizmin kryesisht në planin ekonomik, ishte pikërisht dhe aty ku ai do të dështonte.

bota.al Ka patur shumë kritika mbi mosrealizimin e aspiratave të 1989-ës. Janë kritika të shfaqura në disa vende të Evropës Lindore. Edhe rrugëtimi historik dhe politik i Shqipërisë në këto tre dekada ka qenë disi i pazakontë. Sot, kur ktheni kokën pas si e shikoni këtë rrugëtim?

Z. SELAMI XHEPA Shqipëria ka kaluar në një rrugëtim shumë të vështirë jo vetëm në planin ekonomik, por edhe politik e shoqëror. Tre dekada janë një periudhë relativisht e gjatë për të ndërtuar një histori të re moderne, për më tepër që dinamikat globale kanë qenë mjaft të favorshme. Triumfi i lirisë dhe demokracisë në shkallë globale, i sistemit të ekonomisë së tregut dhe lirisë së sipërmarrjes, bashkë me një zhvillim të paprecedentë në historinë e ekonomisë së një revolucioni të ri industrial, e kishin të gjithë potencialin që me politikat e duhura dhe me një lidership të përgjegjshëm politik dhe me vizion të qartë për të ardhmen, në këto tre dekada ne të kishim arritur një demokraci më funksionale, një ekonomi më moderne dhe me baza solide të rritjes së saj dhe për pasojë dhe një shoqëri më kohezive dhe të shëndetshme. Emigracioni masiv në fillimet e tranzicionit, bashkë me një shoqëri me një nd- jenjë të lartë kursimi, duke i shtuar dhe investimet e huaja si një faktor suplemen- tar, do të kishin mundësuar një sipërmarrje më të zhvilluar dhe një integrim më të mirë të ekonomisë sonë në zinxhirin e prodhimit botëror. Fatkeqësisht, sot pas

19 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? tre dekadash, demokracia mbetet shumë e dobët dhe institucionet jofunksionale, ekonomia e brendshme akoma ka një strukturë disi arkaike ose që nuk ngjet me tiparet e një ekonomie moderne dhe një popullsi me disparitete shumë të larta në shpërndarjen e të ardhurave. Edhe vlerat shoqërore kanë përjetuar një kolaps, ku disa nga vlerat e mira të trashëguara, kapitali social shumë i fortë që mund të ishte një burim i fortë zhvillimi, i lanë vendin një rënie të fortë të rolit të familjes dhe komunitetit, një paaftësie të sistemit të edukimit për të ndërtuar sistemin e vlerave të një shoqërie të transformuar. Zhgënjimet e qytetarëve mund të lexohen jo vetëm tek rikthimi nostalgjisë për sistemin e kaluar që kanë raportuar disa anketime, por tek vazhdimi, së fundmi me ritme edhe më të shtuara, i emigrimit të popullsisë drejt perëndimit.

bota.al Le të bëjmë një udhëtim pas në kohë, me tridhjetë vite. A jeni në gjendje të kujtoni, si e imagjinonit Shqipërinë pas 2 apo 3 dekadash, në atë vit të largët 1989? Z. SELAMI XHEPA Kishte një eufori deri në naivitet në ato vite të hershme. Pritej që brenda një dekade vendi të shndërrohej në një vend me një ekonomi moderne, me institucione demokratike dhe funksionim të shtetit ligjor, një vend që do të anëtarësohej në BE dhe që procesi i konvergjencës, kryesisht në saj të fluksit të menduar të investimeve të huaja, do të konvergonte shumë shpejt drejt niveleve të vendeve të zhvilluara. Libri i Fukuyamas mbi fundin e historisë tingëllonte shumë bindës dhe rendi i ri botëror i një shoqërie të harmonisë globale po bëhej një realitet. Në fakt, gjërat do të ndryshonin shumë shpejt edhe në planin global, por ngjarjet që ndodhën në Shqipëri në vitin 1997 do të tregonin se sa jorealiste kishin qenë pritshmëritë tona. Personalisht kam patur pritshmëritë naive mbi suksesin e shpejtë të reformave transformuese të vendit, dhe mbi këto pritshmëri refuzova një mundësi për të punuar si ekonomist në një nga zyrat e OKB-së, pas një procesi konkurues përzgjedhës që u zhvillua atë kohë nga kjo organizatë.

bota.al Pavarësisht entuziasmit që përfshiu të madh e të vogël në ato ditë kur Shqipëria linte pas një herë e përgjithmonë 50 vite të regjimit totalitar dhe hynte në një fazë të re, të panjohur, të një shoqërie demokratike, të paktë ishin ata që e ndjenin se rruga që do të ndiqej nuk do të ishte një autostradë, por një garë me pengesa. Pyetja është e drejtpërdrejtë: Çfarë shkoi mirë në tranzicionin shqiptar gjatë këtyre 30 viteve? Dhe çfarë shkoi keq?

20 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Z. SELAMI XHEPA Padiskutim që realitetet në të cilat ka ecur tranzicioni kanë qenë shumë komplekse, gjykuar jo vetëm nga konteksti i brendshëm, por dhe zhvillimet në rajonin tonë, më ngushtësisht, dhe proceset rajonalizuese dhe globalizuese, më gjerë- sisht. E them këtë pasi kur gjykojmë mbi “të drejtën” dhe “të gabuarën”, duhen mbajtur në konsideratë shumë rrethana e zhvillime influencuese. Për shembull, niveli i dijes sonë për reformat në tërësi ka evoluar në mënyrë të jashtëzakonshme gjatë këtyre viteve, ashtu si dhe kuptimi ynë për fenomenet ekonomike e sho- qërore. Në dhënien e disa vlerësimeve, unë po i referohem disa prej politikave kryesore të realizuara gjatë kësaj periudhe. Dhe natyrisht që brenda secilës prej tyre mund të evidentohen elementë pozitive dhe negativë që kanë bashkëjetuar, duke ndikuar në eficiencat e politikave përkatëse. Shpërndarja e tokës bujqësore. Ishte një ndër reformat e para të tranzicionit, e cilësuar si ndër më të suksesshmet. Suksesi i saj matet me rritjen e shpejtë të sektorit bujqësor dhe kontributin e pazëvendësueshëm të tij në prodhimin e përgjithshëm ekonomik dhe në punësim. Ishte hapi i parë për ndërtimin e kapitalizmit në fshat. Por, nga ana tjetër, kjo reformë është edhe shumë e kundërshtuar pasi krijoi probleme serioze me pronarët e vërtetë të tokës, duke lënë pronarët e vërtetë pa pronën e tyre. Po kështu, fragmentarizimi i thellë i pronës ka krijuar një mori fermerësh me sipërfaqe shumë të kufizuara ku rendimenti bujqësor është mjaft i ulët për shkak të gjendjes së prapambetur teknike dhe teknologjike në prodhimin bujqësor. Pra, sektori që ushqeu rritjen ekonomike për thuajse gjatë gjithë dekadës së parë të tranzicionit, është shndërruar në një sektor që po frenon ritmet e rritjes. Masat e konsolidimit të tregut të tokës janë mjaft akute për të nxitur investimet private në modernizimin e sektorit dhe rritjen e rendimentit të prodhimit. Privatizimi i ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, megjithë disa kritika që lidhen me procesin e zbatimit, ishte gjithashtu ndër reformat që vazhdon të cilëso- het si ndër më të suksesshmet. Mendoj se ajo mbajti në konsideratë si shpirtin sipërmarrës të investitorëve vendas, ashtu dhe adresimin e kërkesave legjitime të ish-pronarëve si partner në këtë proces. Procesi i privatizimit të këtyre objekteve krijoi dhe shtratin e zhvillimit të sipërmarrjeve të reja dhe në disa raste riaktivizimin e industrive tradicionale që ishte zhvilluar dhe më parë në to. Në analizë të fundit, ishte ky proces që së bashku me liberalizimin e hyrjes në treg të investitorëve të rinj, krijuan bazat e zhvillimit të sektorit privat në ekonominë e vendit dhe burimin kryesor të rritjes ekonomike. Natyrisht që në procesin e zbatimit mund të ketë patur edhe mangësi apo

21 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? praktika të konsideruara si jo të drejta, si për shembull, kërkesat e vazhdimit të aktivitetit ekonomik për tre vjet pas privatizimit, praktika e privatizimit nëpërmjet bordeve, etj. Sidoqoftë, në analizë të fundit rezultati final i këtij veprimi mund të konsiderohet si një reformë me impakte mjaft pozitive për ekonominë e vendit. Privatizimi i bankave dhe ndërmarrjeve strategjike. Siç edhe është vlerësuar nga studjues të ekonomisë dhe financave dhe nga institucionet financiare ndërkom- bëtare, progresi i reformave në këtë fushë ka patur mjaft mangësi, përveçse është zvarritur mjaft në kohë. Ngadalësitë në privatizimin e bankave, për shembull, rezultuan në përsëritjen disa herë të ristrukturimit të tyre, duke e bërë ristrukturimin bankar si një ndër op- eracionet më të kushtueshme për buxhetin e shtetit dhe taksapaguesit shqiptar. Të njëjtat konsiderata ndaj edhe për vonesat në privatizimin e ndërmarrjeve të mëdha. Vonesat në këtë drejtim nuk kanë veçse efekte negative për vetë këto ndërmarrje. Liberalizimi i tregtisë dhe integrimi i saj në sistemin botëror të tregtisë mendoj se mund të konsiderohet gjithashtu si një sukses i reformave të tranzicionit. Anëtarësimi në OBT, rrjeti i marrëveshjeve të tregtisë së lirë me rajonin, marrëve- shja e tregtisë së lirë me Bashkimin Europian, mendoj se janë “milestones” në matjen e suksesit të politikave tregtare. Natyrisht që ka grupe të ndryshme interesi reagojnë në mënyra të ndryshme ndaj përmbajtjes së tyre, ndaj produkteve të veçanta apo industrive të caktuara. Një ndër reformat më të prapambetura janë ato të mbrojtjes së pronës private. Mbrojtja e të drejtave të aksionerëve të vegjël, zbatimi i kontratave, eficien- ca e dobët e ligjit dhe institucioneve që operojnë në këtë fushë, si hipotekat, marka dhe patentat, pronësia intelektuale, etj., vazhdojnë të jenë shqetësim për ekonominë. Duke e mbyllur përgjigjen e kësaj pyetje, siç e theksova , është e lehtë të gjykosh mbi suksesin apo mossuksesin e një reforme sot dhe nisur nga pozita komode e analistit. Çdo reformë e ndërmarrë mbart në vetvete edhe presionet e kohës para të cilës gjenden shpesh vendimmarrësit që udhëheqin këto reforma, nivelin e dijeve të akumuluara nga shoqëria në atë kohë dhe shkallën e kuptimit tonë mbi gjërat dhe nga ana tjetër, edhe nga kriteret mbi të cilat ne bazojmë gjykimet tona mund të jenë të ndryshme.

22 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? që shtetet që e “humbën” vrullin dhe zgjodhën një qasje më graduale (Hun- garia dhe Sllovenia), mbetën më mbrapa. Sipas këndvështrimit tuaj, cilën qasje zgjodhi Shqipëria. Dhe a ishte e duhura?

Z. SELAMI XHEPA Gradualiteti kundrejt “terapisë shok” ka qenë një nga temat më të zjarrta të debatit tonë publik në atë periudhë, dhe një temë që akoma vazhdon të mbetet e diskutueshme. Shqipëria përqafoi “terapinë shok”, në gjykimin tim një zgjedhje e drejtë e diktuar nga konteksti i brendshëm ekonomik, politik dhe kulturor. Të zgjedhësh gradualitetin, transformimin e ngadaltë të strukturës ekonomike, do të thoshte që ndërmarrjet të kishin burimet e duhura financiare, njerëzore e menaxheriale, teknologjike dhe të lidhjeve me tregjet, në mënyrë që privatizimi i tyre të ishte i ngadaltë dhe jo të ngjante si një ‘fire sale’, ose një privatizimin nëpërmjet likujdimit ose falimentimit. Në fakt, siç edhe e theksuam, ndërmarrjet pothuajse të gjitha qëndronin të mbyllura prej kohësh, lidhjet me tregjet ishin ndërprerë për shkak të mungesës së mjeteve të nevojshme financiare. Mbi të gjitha, vendi nuk kishte kapacitetet e duhura menaxheriale që të përshtaste ndërmarrjet me sistemin e tregut të lirë. Teknologjia në shumë raste ishte tepër e vjetëruar dhe që nuk garantonte një konkurueshmëri me mallrat e huaja. Shqipëria eksperimentoi me një program të ristrukturimit të ndërmarrjeve, sipas modelit të gradualitetit që fillimisht të ristrukturonte ndërmarrjet, nëpërmjet një procesi spin off (duke veçuar njësitë e pasuksesshme dhe duke lënë vetëm njësitë ekonomikisht eficiente), të mbështetjes me likuiditet dhe lëndë të para, dhe që pasi ato të viheshin në eficiencë të plotë, t’i nënshtroheshin më pas privatizimit si sipërmarrje të vërteta operuese. Rezultati ishte një dështim i plotë. Rreth 30 milionë dollarë që ishin huazuar nga Banka Botërore nuk arritën qëllimet e saj në të gjithë portofolin e rreth 30 ndërmarrjeve që ishin përzgjedhur në këtë program. Vendi gjithashtu zgjodhi të kalonte në regjimin e kursit luhatës të kursit të këm- bimit të monedhës, jo aq shumë si një zgjedhje e saj se sa për shkak të pamundë- sisë financiare për të mbështetur një zgjedhje të kursit fiks, që është një politikë e arritjes më të shpejtë të stabilizimit makroekonomik. Kur rezervat valutore ishin inekzistente, nuk mund të kishte vend për tu menduar për zgjedhje strategjike. Në thelb, zgjidhjet që bënte vendi ynë ishin më shumë të diktuara se sa një përzgjedhje e studjuar mes alternativave.

bota.al 93 përqind e shqiptarëve janë pro integrimit të Shqipërisë në Bashkimin

23 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Evropian. Gjë që na bën ndoshta popullin më proevropian, në një kohë të lulëzimit të populizmave dhe ekstremizmave. Megjithatë, sot 3 dekada më vonë, Shqipëria “ende pret tek porta”. Pse kjo vonesë? Cilët mendoni se janë faktorët që kanë bërë që ta humbasim “trenin e integrimit” gjatë këtyre 30 viteve. Z. SELAMI XHEPA Parulla e viteve ’90 “ta bëjmë Shqipërinë si gjithë Europa” ishte motivi i re- voltës popullore ndaj sistemit komunist dhe aspirata për të ndërtuar një shoqëri me institucione moderne dhe mirëqenje për qytetarët. Suksesi i reformave të para të tranzicionit që lidheshin me liberalizimin e çmimeve dhe tregtisë, vënien e çmimeve nën kontroll në saj të shtrëngimeve të forta fiskale dhe privatizimin e shpejtë të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, krijuan një atmosferë shumë mbështetëse tek vendet anëtare të BE-së lidhur me një perspektivë shumë të shpejtë të integrimit të Shqipërisë në këtë familje. Që në vitin 1996 u ngrit një grup pune ndërqeveritar për të filluar procesin përgatitor të negociatave, të cilat do të hapeshin në një të ardhshme të afërt. Por zhvillimet politike të zgjedhjeve të vitit 1996, të pasuara nga anarkia dhe konflikti civil i armatosur i vitit 1997, treguan se vendi ishte shumë larg standarteve demokratike që kërkon Europa. Kriteret kyç të Kopenhagës janë të natyrës politike, që lidhen me institucionet demokratike dhe funksionimin e shtetit ligjor dhe të drejtat e njeriut dhe të minoriteteve. Fatkeqësisht, edhe sot e kësaj dite vendi ynë përballet me sfida serioze në këto drejtime: demokracia mbetet e brishtë dhe e dobët, zgjedhjet nuk gëzojnë integritetin e duhur dhe standardet më të mira të një shoqërie të lirë dhe demokratike, institucionet janë jofunksionale, sistemi i drejtësisë u provua të jetë thellësisht i korruptuar dhe joefektiv, korrupsioni me fondet publike dhe përdorimi abuz- iv i diskrecionit të rregullave qeveritare për biznesin janë sëmundje endemike, ekonomia kriminale e trafiqeve nuk po vihet nën kontroll, etj. Të gjitha këto dobësi janë pengesa serioze në procesin e integrimit dhe vendet anëtare po tregohen skeptike për progresin e Shqipërisë. Nga ana tjetër, lidershipi politik i vendit në vend që të merret seriozisht me këto sfida, luan kartat e gjeopolitikës së rajonit si instrument presioni për anëtarësim. Mendoj se kjo mbështetje popullore e pazakontë, që nuk ndeshet gjetkë, është shprehje e mungesës së besimit të publikut tek klasa e saj politike dhe e besimit tek instituconet europiane. Besoj se kjo është dhe merita apo përfitimi kryesor që do të ketë shoqëria jonë nga anëtarësimi në BE.

24 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

bota.al A mendoni se klasa politike shqiptare në tërësi – në të gjithë spektrin e saj – ia ka dalë që të ngrihet në lartësinë e peshës dhe rëndësisë që kjo pe- riudhë 3-dekadëshe ka në historinë e Shqipërisë?

Z. SELAMI XHEPA Do tingëllonte shumë nihiliste të mos theksohet se këto tre dekada kanë shën- uar dhe mjaft arritje që unë u përpoqa t’i analizoj më lart, dhe ku padyshim që forcat politike qeverisëse kanë meritën e tyre. Shqipëria e nis rrugëtimin drejt sistemit të ri demokratik dhe ekonomisë së tregut si vendi jo vetëm më i prapambetur ekonomikisht, por dhe të një mungese të fortë të traditës demokratike, shtetit ligjor dhe sipërmarrjes private. Edhe para komunizimit, vendi ishte thjesht një shoqëri protoindustriale dhe sistem monarkie, me një traditë demokratike shumë të re dhe të pazhvilluar. Nga kjo pikëpamje, ndryshimet janë madhore. Por, nëse udhëheqësit e vendit do të kishin demostruar më shumë përgjegjshmëri, do të ishin më ‘humble’ dhe jo me sjellje autokratike e arrogante, ndoshta vendi do të ishte shumë më pranë realizimit të aspiratave të fillimit të viteve ’90.

bota.al Themeli i një shoqërie demokratike perëndimore është sundimi i Ligjit. Sa mendoni se e kemi “ndërtuar” këtë themel gjatë tranzicionit post-komunist shqiptar.

Z. SELAMI XHEPA Siç po e fakton reforma në drejtësi, sistemi i drejtësisër në Shqipëri ishte thellë- sisht i korruptuar. Nuk duket se ka sunduar “rule of laë” por “rule of laëyer”. Kjo shthurje e sistemit të drejtësisë, bashkë me standardet aspak demokratike të qeverisjeve, kanë bërë që autoriteti i shtetit në publik të bjerë dhe të humbasë respekti për ligjin nga qytetari i thjesht. Kjo është një sëmundje e rrezikshme dhe mund të ketë pasoja afatgjata në zhvillimin e vendit. Prandaj, reforma në drejtësi, e diktuar dhe udhëhequr nga faktori ndërkombëtar, mbetet e vetmja shpresë që sundimi i ligjit do të zëvendësojë sundimin e gjyqtarit dhe se respekti për shtetin do të rivendoset.

bota.al Nuk ka dyshim se rrugëtimi i vështirë, plot gropa dhe pengesa i Shqipërisë në këto 3 dekada, na ka zbritur të gjithëve me këmbë në tokë dhe na ka bërë më realistë për atë çfarë duhet të presim nga e ardhmja. Çfarë mendoni se rezervon kjo e ardhme për Shqipërinë?

25 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Z. SELAMI XHEPA Përgjigjia e kësaj pyetje mendoj se lidhet ngushtësisht me atë që theksova më lart: me rezultatet e reformës në drejtësi. Nëse publiku do të shohë të vihen përpara ligjit abuzuesit e pushtetit, ata që me paratë e taksave të qytetarëve kanë krijuar pasurim personal e fisnor, favorizim oligarkësh dhe shpërdorim të pasurive të vendit, ka arsye për të shpresuar për një të ardhme shumë më të mirë. Shqipëria është një vend shumë i vogël dhe ku efektet e çdo ndryshimi ndihen shumë shpejt. Nëse merr fund epoka e liderëve autokratë dhe vetë pushtetarët janë seriozë në raport me institucionet, nuk ka arsye se përse publiku të mos ketë besim tek serioziteti i shtetit dhe institucioneve të tij. Nga ana tjetër, zhvillimi dhe modern- izimi janë dhe një çështje kulturore dhe vendi ynë duhet të adresojë dhe këtë problem. Një pjesë e madhe e popullsisë, veçanërisht asaj rurale dhe suburbane kanë një nivel edukimi dhe shkollimi të cekët dhe një formim kulturor të dobët, duke filluar nga normat e sjelljes qytetare. Historia ka treguar se disa vende kanë mundur të bëjnë një kërcim të madh dhe shkëputje nga stadi i një shoqërie në zhvillim duke hyrë në rrugën e modernitetit dhe të një shoqërie me standarte të larta ekonomike dhe demokratike. Disa të tjera kanë mbetur të ngërthyer në kurthin e nënzhvillimin, duke patur rritje ekonomike të përvitshme por pa mundur të çlirohen nga kthetrat e nënzhvillimit, një fenomen që ekonomistët e emërtojnë si ‘development trap’. Nëse Shqipëria do t’i shpëtojë këtij kurthi, kjo do të jetë meritë e klasës politike ose dështimi i saj në rastin e kundërt.

bota.al Një pyetje e fundit: Ku e shihni Shqipërinë, në 2049-ën?

Z. SELAMI XHEPA Parashikimet, veçanërisht në këtë epokë të ndryshimeve të shpejtësisë koz- mike, janë të pamundura. Në fakt ato kanë qenë gjithnjë të pamundura. Kur u shpik llampa elektrike, ish shefi i zyrës së markave dhe patentave të SHBA-së kishte dhënë dorëheqjen sepse, siç kishte deklaruar ai, “tashmë nuk ka mbetur më asgjë për t’u shpikur”. Ndërsa sot jetojmë në kufijtë e fantashkencës dhe ku njeriu po konkuron me Zotin në shumë drejtime. Në epokën tonë edhe e sotmja është histori, por ne duhet të punojmë që e ardhmja të mos mbetet një keqardhje e përhershme që sot nuk po bëjmë siç duhet detyrat që na takojnë. Unë jam optimist për të ardhmen e vendit. Nëse Bashkimi Europian do të vazh- dojë të ekzistojë si organizatë, pa dyshim që vendi ynë do të jetë anëtare e saj.

26 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Demokracia do të jetë më e shëndoshë dhe pole të forta pushteti jashtë poli- tikës do të krijojnë presionin e nevojshëm për qeverisje më të përgjegjshme. Teknologjia do të na mundësojë jo vetëm një ekonomi më efiçiente, por dhe një sistem demokratik dhe qeverisës më transparent, llogaridhënës dhe të përgjeg- jshëm.

TIRANE, 2019

27 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Një studiues serioz i Filozofisë dhe i Politikës, Z. Servet Pëllumbi, i cili ka patur një angazhim të spikatur në politikën shqiptare, qoftë si udhëheqës i Partisë Socialiste në një kohë të vështirë, kur kryetari i saj ndodhej në burg, por edhe si Kryetar i Kuvendit të Shqipërisë, ka pranuar të flasë për një temë që e ka fort për zemër, aq sa i ka dedikuar edhe disa prej librave të tij: Tranzicionin e Shqipërisë. “Qasja që u zgjodh në vendin tonë në fillimet e tranzicionit”, më thotë gjatë bisedës Profe- sor Pëllumbi, ishte ajo e ‘Terapisë së shock-ut’. Mirëpo, problemi është se as këtë nuk e zbatu- am. Ne vumë në zbatim shock-un, domethënë shkatërrimin, por harruam Terapinë. Eshtë njësoj sikur të operosh të sëmurin, dhe pastaj ta lësh të dergjet, pa i dhënë kujdesin që është aq i domosdoshëm pas operacionit”. Në atë që vetë Profesori e quan “kohën e Fe- jsbukut dhe Tuiterit”, kur ideve dhe mendimit politik u lihet gjithnjë e më pak hapësirë, dhe ku kakofonia e zërave të politikës së ditës na shitet si “muzikë”, reflektimi i Profesor Servet Pëllumbit mbi atë çfarë ka ndodhur në këto dekada, nuk duhet humbur kurrësesi.

28 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? SERVET PËLLUMBI “Zgjodhëm shock-un (shkatërrimin), por harruam terapinë”

bota.al Z. Pëllumbi, ky vit shënon 30 vjetorin e shembjes së Murit të Berlinit, një nga ato ngjarje epokale, kur gjithësecili e kujton se “ku ishte dhe çfarë po bënte në ato momente”. Nëse ju vjen ndërmend, ku ndodheshit dhe cili ka qenë përjetimi juaj në atë kohë, mbi ngjarjet që po shpaloseshin, me shembjen e barrierës që ndante më dysh Berlinin, Gjermaninë, Evropën dhe Lindjen me Perëndimin?

Z. SERVET PËLLUMBI Po, rënia e Murit të Berlinit më 9 nëntor 1989, ishte një moment historik që u hapi rrugën revolucioneve demokratike në vendet e Europës qëndrore dhe lindore, përfshi dhe Bashkimin Sovjetik, ngjarje që me të drejtë u quajtën “Pranvera

29 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? e popujve”, për analogji me pranverën e 150 vjetëve më parë, me revolucio- net e 1848-51 në Europë. Është thënë në raste përvjetorësh të rënies së “Murit të Berlinit”, se kjo ngjarje “shënoi fillimin e krisjes së Komunizmit në Europë”! Në të vërtetë, sipas mendimit tim bëhej fjalë për një proces, madje për një lloj përmbylljeje të tij dhe jo thjesht për një “krisje”të komunizmit. Në këtë kohë unë isha pedagog i filozofisë në Universitetin e Tiranës dhe bashkë me shumë studentë, sidomos të Degës së Filozofisë, e përjetuam si një ngjarje që pritej të kishte ndikim të drejtpërdrejtë edhe tek ne. Më kujtohet që të nesërmen në orët e seminarit të Sociologjisë u diskutua kryesisht për këtë ngjarje. Azem Hajdari, lideri i ardhshëm “Lëvizjes studentore”, student i këtij grupi mësimor, u tregua shumë i interesuar dhe aktiv në debat.

bota.al A mendoni që shembja e Murit të Berlinit, mijëra kilometra larg Shqipërisë, pati një ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillimin e ngjarjeve në vendin tonë?

Z. SERVET PËLLUMBI Pa dyshim. Edhe pse Shqipëria ishte e izoluar dhe në atë kohë ndaloheshin deri dhe antenat televizive, njerëzit me “kapaçkat”, siç u thoshin antenave të adoptuara, shihnin gati rregullisht RAI-Uno, RAI-Due, Rete Quatro, Tv Beogradin, Tv Titogradin, apo dëgjonin “Zërin e Amerikës”. Pra e “çanin rrethimin”, secili në mënyrën e vet dhe pëgjithësisht ishin të informuar, sidomos për ngjarje të tilla epokale si “Rënia e Murit të Berlinit”!

bota.al Ka patur shumë kritika mbi mosrealizimin e aspiratave të 1989- ës. Janë kritika të shfaqura në disa vende të Europës Lindore. Edhe rrugëtimi historik dhe politik i Shqipërisë ka qenë disi i pazakontë (për të thënë më të paktën). Ju vetë Z. Pëllumbi, keni patur një rol domethënës në zhvillimet politike, sidomos në vitet ’90. Sot ,kur ktheni kokën pas, si e shikoni këtë rrugëtim të Shqipërisë?

Z. SERVET PËLLUMBI Vërtet ka pasur shumë kritika, zhgënjime, madje humbje besimi, që tek ne shpesh sintetizoheshin me shprehjet: “Shqipëria nuk bëhet”! “Nuk shihet dritë në fund të tunelit tranzicion”, etj. Unë personalisht, që si njeri i politikës aktive për gati dy dekada, ndjej edhe një lloj përgjegjësie për mangësitë dhe zig-zag- et e proceseve demokratike, nuk do të isha dakord plotësisht me shprehje kaq pesimiste. Shqipëria “është e bërë” dhe tranzicioni, si koncept me një përmbajtje

30 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? të caktuar politike, sipas mendimit tim ka përfunduar me miratimin e kushtetutës të vitit 1998. Pas kësaj nuk kishte më socializëm në Shqipëri dhe u adoptuan ligjet ekonomike të tregut, u sanksionuan prona private, liritë dhe të drejtat e njeriut, ndarja e pushteteve, rotacioni i pushtetit mbi bazën e votës së lirë etj. Ecja e mëtejshme pas kësaj do të bëhej mbi këtë shtrat, prandaj lëvizja dhe zhvillimi i mëtejshëm nuk ishin më tranzicion i kalimit nga një sistem në tjetrin, pra nga socializmi në kapitalizëm. Defektet në sejcilën prej këtyre fushave dhe fakti që demokracia tek ne vazhdon të jetë hibride dhe zhvillimi ekonomik i ngadaltë dhe pa ndonjë model konsensual të ekonomisë së tregut, nuk duhen parë si tregues i vazhdimit pa fund të tranzicionit politik, por si përgjegjësi e politikës dhe e politikanëve. As pakënaqësitë dhe zhgënjimet e qytetarëve ndaj politikës dhe politikanëve për modelin, nivelin dhe ritmet e zhvilimit të Shqipërisë dhe as fakti që shumë njerëz nuk dinë ç’të bëjnë me lirinë e tyre, nuk mund të jenë kritere të “tranzicionit të pa përfunduar”. Paqartësia teorike për këtë çështje, fatkeqësisht, vazhdon të prod- hojë një luftë politike shterpë midis poitikanëve të të gjitha krahëve. Thënë ndryshe, kanë ndodhur ndryshime të thella në procesin e kalimit nga ekonomia e komanduar dhe shteti totalitar në ekonominë e tregut dhe demokracinë liberale, gjë që është pozitive dhe prandaj janë mirëpritur në masë nga shqiptarët. Për shkak të profesionit, jam përpjekur të kombinoj veprimtarinë time politike me studimin hap pas hapi të proceseve demokratike në Shqipëri. Për veçoritë dhe rrugët e ndjekura deri tani kam botuar disa libra, ndër të cilët do të veçoja: “Dritëhije të tranzicionit” (2000); ”Të mendosh ndryshe” (2001); “Edhe politika do moral” (2005); “Pluralizmi politik-përvojë dhe sfida (2006); “Demokra- cia dhe zëri i moralit” (2008); “Bashkëbisedim për politikën”(I,II,III), “Përmbysja e komunizmit” (2015), “Pluralizmi i dytë (2016) etj. Megjithatë, e them në mënyrë kritike dhe autokritike, se mendimi politologjik e sociologjik shqiptar ende nuk po e thotë fjalën e vet për shumë aspekte të tranzicionit post-komunist për të njohur e zgjidhur kundështitë e demokracisë si proces, për të përcaktuar qëllime të qarta strategjike për stadin në të cilin ndodhemi dhe ku duhet të shkojmë në të ardhmen afatmesme dhe afatgjatë. Për pasojë, fatkeqësisht, vazhdon një varfëri ideore dhe konfuzion i zgjatur lidhur me nevojën e dallimit të modelit normativ të demokracisë dhe të formës reale të saj, në një stad të dhënë. Po e konkretizoj idenë me kuptimin që kanë disa nga liderët e partive kryesore politike, majtas e djathtas, që dobësitë e tyre subjektive, apo të qeverive që kanë zëvendësuar njëra-tjetrën, vazhdojnë t’ia faturojnë njëri tjetrit pa arritur, për interesa meskine, që të dialogojnë seriozisht dhe të punojnë së bashku për të sotmen dhe të ardhmen e Shqipërisë. Ndërkaq, liderët nuk shkruajnë e lexojnë

31 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? asgjë tjetër përpos prononcimeve, mesazheve dhe batutave, sharjeve e fyerjeve për njëri-tjetrin në Facebook, apo Twitter! Duket u intereson më tepër “kaosi dhe mjegullnaja”!

bota.al Le të bëjmë një udhëtim pas në kohë, me 30 vite. A jeni në gjendje të kujtoni, si e imagjinonit Shqipërinë pas 2 apo 3 dekadash, në atë vit të largët 1989?

Z. SERVET PËLLUMBI Për të qënë i sinqertë me veten dhe me ju që më pyesni, unë nuk kam qenë dhe aq optimist, sepse pata dëgjuar një ekonomist të shquar gjerman, i cili në një bisedë me disa studjues të ish vendeve socialiste që tregoheshin euforikë, u tha: Dakord, duhet edhe enthusiazmi, por mbani parasysh se nuk ka gjë më të vështirë sesa ndërrimi i sistemeve…! Kuptohet, isha i bindur për rrugën e reformave të ekonomisë së tregut dhe mendoja se brënda 15-20 vjetëve Shqipëria do të kishte një shoqëri demokratike të tipit perëndimor, të gatshme për t’u integruar në Bashkimin Europian. Tani them, se paskam qenë euforik, sepse këtë nuk e kemi arritur as pas tre dakadash!

bota.al Është thënë, se vendet e Europës hynë në periudhën post-komuniste duke zgjedhur qasje të ndryshme. Ata shtete që zgjodhën një qasje radikale ndaj tranzicionit – një lloj “big bang”-u – e përfunduan më shpejt këtë proces (si Republika Çeke, Polonia, apo dhe Sllovakia), ndëkohë që shtetet e tjera që e “humbën vrullin” dhe zgjodhën një qasje më graduale (Hungaria dhe Sllovenia) mbetën më mbrapa. Sipas këndvështrimit tuaj, cilën qasje zgjodhi Shqipëria. Dhe a ishte e duhura?

Z. SERVET PËLLUMBI Është fakt që relativisht më lehtë e patën shkëputjen nga “traditat komuniste” Polonia, Çekia e Sllovakia, si ish pjesë e shtetit të Çekosllovakisë, sepse në këto vende pati përvoja të lëvizjeve demokratike. Në Poloni, bije fjala, ndikim pati veprimtaria e Solidarnostit, sindikata e parë e pavarur në blokun lindor e drejtuar nga Les Valesa. Solidarnost nisi të veprojë legalisht që nga viti 1981, kurse në vitin 1988 pas një greve në nivel kombëtar, detyroi Jaruzelskin të ulet në tavolinën e bisedimeve. Më 9 mars 1989 u arrit marrëveshja për reformën parlamentare dhe parlamenti u bë bi- partiak; në qershor 1989, pas zgjedhjeve parlamentare, u formua qeveria

32 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? e parë jo komuniste me një program solid reformash. Les Valesa u zgjodh president! Një proces i tillë i përshpejtuar ndodhi edhe në Çekosllovaki, që vinte nga një përvojë unikale, si ajo e Pranverës së Pragës (1968). Kështu, më 17 nën- tor 1989 nisën mitingjet masive të studentëve që u shoqëruan me përleshje me policinë, kurse pas tre ditësh, më 20 nëntor, numri i demostruesve arriti deri në gjysëm milioni; pas një jave më 28 nëntor Partia kmuniste e Çekosllovakisë shpalli heqjen dorë nga monopoli mbi pushtetin; më 10 dhjetor presidenti Husak pranoi qeverinë e parë jo komuniste dhe dha dorëheqen; më 28 dhjetor A.Dubçek, lider i “Pranverës së Pragës”, u zgjodh kryetar i parlamentit Federal; një ditë më pas, më 29 dhjetor Vaclav Havel, dramaturg dhe disident i njohur, u zgjodh në postin e Presidentit të vendit. Pra, gjithçka ndodhi gati brenda 40 ditëve! Të vijmë tek përvoja shqiptare. Në kohën që vendet ish socialiste të Europës qëndrore dhe lindore, përfshi dhe BS, “zienin”në vorbullën e revolucioneve demokratike, Shqipëria vazhdonte të qëndronte plotësisht e izoluar dhe të zhytej të krizën e vet të përgjithshme, duke u “ngushëlluar” me sloganin ramizist: “Shqipëria nuk është as Lindje as Perëndim, prandaj do të vazhdojë të mbrojë socializmin me forcat e veta”! Pas gati dy vjetësh zvarritjeje Ramiz Alia do të deklaronte, jo pa mburrje: “Bëra qa sa munda për të evituar gjakderdhjen dhe përmbysjen e çdo gjëje në emër të një antikomunizmi primitiv…”! (Për më hollë- sisht ju ftoj të lexoni librin: “Përmbysja e komunizmit”, 2015) Ndërkaq, edhe pas Lëvizjes studentore të dhjetorit 1990, zvarritjet ndryshuan vetëm formën. Vërtet u lejua nën presionin e Lëvizjes studentore, që pati mbështetje të gjerë popullore, pluralizmi politik dhe krijimi i partive të tjera politike, por Ramiz Alia u përpoq që gjithçka të ishte nën kontrollin e tij dhe të PPSH-së. Nga dhjetori deri në mars 1991 u krijuan rreth 17 parti politike, një pjesë e të cilave në sallën 80 të godinës së Komitetit Qëndror të PPSH-së! Edhe “eksodi i ambasadave”, fundi qershorit fillimi i korrikur 1991, u përdor si “valvul shkarkuese” nga të rinjtë e pa kënaqur nga regjimi socialist, sepse vazhdonte iluzioni i vazhdimit të “socializmit shqiptar”, që përsëri etiketohej “si kala në brig- jet e Adriatikut”! Të gjitha këto bënë që kriza të thellohej dhe të mendohej, se komunizmi në Shqipëri “ka rrënjë të thella”. Edhe pse askush nuk e dinte dhe nuk e tha sa të thella ishin…! Megjithatë, u përdor si “argument”, se në Shqipëri duhej shkatër- ruar gjithçka. Promotore e një zgjidhjeje të tillë u bë Partia Demokratike, që fitoi pushtetin me zgjedhjet e 22 marsit 1992. Mjeti që u përdor: “Çeku i bardhë” dhe sindikatat e pavarura. Për pasojë në vend të reformave rigjeneruese, u zgjodh rruga e 80 përqindëshit, që u paguhej punëtorëve pa punuar. Ndërmarrje të tëra industriale u mbyllën si “jo rentabile”, të shoqëruara me një lloj “lëvizjeje ludiste”, që i hapi rrugën shkatërrimit të industrisë së vendit dhe shitjes së mak-

33 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? inerive për skrap! Nuk u kursyen as vepra të tilla si Uzina e traktorëve në Tiranë, Uzinat e preçizionit dhe stampave në Korçë, Uzina e telave të bakrit në Shkodër, metalurgjia e bakrit në Rubik e Laç, Azotiku i Fierit etj, etj. Ndërsa në Poloni, Çekosllvaki e gjetkë filloi të adoptohej “Terapia e shock-ut” për çmontimin e ekonomisë së komanduar dhe kalimin në ekonominë e tregut, por me theksin tek terapia, tek ne edhe pse flitej për “Terapinë e shock-ut”, theksi u vu tek “Shock-u”, pra tek shkatërrimi, pa u shoqëruar nga terapia. Pasojat ishin katastrofike e vështirë t’i numërosh. Gjith- kush në Shqipëri, por edhe turistët e huaj që po shtohen nga viti në vit, mund të shohin e të fotografojnë rrënojat e shumta të kësaj badërdije! Rrugë shkatërruese u ndoq edhe në procesin e privatizimit. Ndërsa në Poloni, Çeki, ish Republika Demokratike Gjermane privatizimi synonte bërjen rentabile të ekonomisë duke ua dhënë me çmim simbolik, apo dhe pa pagesë, atyre që para- qisnin plan-biznesin më të mirë, tek ne u mjaftua vetëm me ndërrimin e pronarit, proces që drejtohej nga bordet e privatizimit, në të cilët bënin pjesë deri dhe shefa policie! Mjaftonte që shteti të zhvishej nga mjetet e prodhimit dhe objektivi quhej i realizuar! Kalimi në ekonominë e tregut u bë kështu pa zgjedhur asnjë nga modelet e njohura në Perëndim, por duke u zvarritur drejt “kapitalizmit të egër”, si i kohës së Dikensit…! Përgjegjësi e rëndë për klasën politike dhe qeveritarët e fillimit të tranzicionit post-komunist! Mirëpo, strategjia e shkatërrimit të gjithçkaje u inkurajua edhe nga faktorë të jashtëm, shoqëruar me “premtimet lumë”! Më pas u kalua tek parimi: “Ne nuk u japim peshk të gatshëm, por u mësojmë si ta zini vetë atë”! Veçse, as kjo nuk u arrit, sepse nuk njihnin “ujërat tona”! Ndërkohë, edhe pse teza enveriste: “Edhe bar do hamë ne shqiptarët, por parimet nuk i shkelim”, u shkri si kripa në ujë, “shkatërruesit tanë” as sot nuk kanë reflektuar dhe vazhdojnë të flasin për “rrezikun komunist në Shqipëri”!!!

bota.al 93 % e shqiptarëve janë pro integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Europi- an. Gjë që na bën ndoshta popullin më proeuropian, në një kohë të lulëzimit të populizmave dhe ekstremizmave. Megjithatë, sot tre dekada më vonë, Shqipëria “ende pret tek porta”. Pse kjo vonesë? Ç’shkaqe e faktorë, mendoni, se kanë ndikuar që ta humbasim “trenin e integrimit” gjatë këtyre 30 vjetëve?

Z. SERVET PËLLUMBI Jam dakort me konstatimin tuaj, shqiptarët, duke qënë një popull europian, që herët kanë qenë të lidhur me kombe të qytetëruara europiane dhe me

34 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

SHBA, madje edhe ekzistencën e vet si shtet e kanë parë të lidhur me ndihmën dhe mbështetjen e tyre, përballë lakmive të fqinjëve për copëtimin e trojeve Shqipëtare. Prandaj, shifra që përmendët ju, përfaqëson si mirënjohjen, ashtu dhe aspiratën e popullit tonë që e lidh të ardhmen e vet pa hezitim me Bashkimin Europian! Lidhur me vonesat e njohura në procesin e integrimit. Qarkullojnë opinione dashakeqe, se Europa e Bashkuar vonon integrimin e Shqipërisë, sepse e sheh si shtet me shumicë muslimane! Në të vërtetë, faji për vonesat është në fushën tonë, më saktë në atë të politikës shqiptare, që rrallë, shumë rrallë ka folur me një zë për integrimin, për të mos thënë se ka pasur edhe krijim situatash politike sabotuese. Më ka qëlluar, për shkak të detyrës, që në takime me personalitete të njohura të politikës europiane, të dëgjoj për disa nga drejtuesit e atëhershëm të Shqipërisë shprehjen: “Vetëm nga disa politikanë të lartë shqiptarë kemi dëgjuar që të shajnë atdheun e tyre, për të denigruar kundërshtarët politikë”! Është një fakt i trishtë që, fatkeqësisht, vazhdon edhe sot…! Një moment tjetër. Që në fillimet e pluralizmit, por edhe tani në protestat e opozitës, vazhdon të brohoritet: “E duam Shqipërinë, si gjithë Europa”! Duke qenë parrullë e drejtë, si shprehje e një dëshire, në thelb, ajo përmban rrezikun që integrimin ta presim të na i japin si lëmoshë, gjë që e bën atë të dëmshëm në radhë të parë për vetë ne shqiptarët. Kryesore është që “ta bëjmë Shqipërinë si gjithë Europa”, duke integruar në proces, këtu brënda vendit, faktorët ekono- mikë, politikë, socialë e kulturorë që nuk mungojnë. Ky do të ishte integrimi real e me dinjtet, për të cilin duhet të punojmë të gjithë bashkë, duke u ngritur mbi dallimet partiake dhe etjen për pushtet! Ndryshe, siç thoni ju në mënyrë figurative, do të vazhdojmë ta humbasim “trenin e integrimit”, pa hipur asnjëherë në të!

bota.al A mendoni se klasa politike shqiptare në tërësi-në të gjithë spektrin e saj, ia ka dalë që të ngrihet në lartësinë e peshës dhe rëndësisë që kjo periudhë 3-dekadëshe ka në historinë e shqipërisë?

Z. SERVET PËLLUMBI Po e them copë që në fillim të përgjigjes: Jo nuk ia ka dalë të ngrihet në lartësinë që kërkonte koha, madje niveli i saj politik, etik dhe profesional në vend që të ngrihej, ka ardhur duke rënë ndjeshëm gjatë tre dekadave. Kjo, sipas mendimit tim, ka ndodhur për dy arsye kryesore: Së pari, nga që intelektualët e mirëfilltë nga radhët e profesorateve të Universi- teteve apo shkollave të tjera të larta dhe Instituteve studimore, shumë të përkus- htuar në fillimet e tranzicionit, u larguan të zhgënjyer nga politika hileqare dhe u

35 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? distancuan, apo dhe u larguan nga lidershipet e partive politike që s’donin rivalë; Së dyti, sepse skenën politike filluan ta dominojnë politikanë të tipit ëeberian, që rrojnë e pasurohen nga politika dhe jo ata që “rrojnë për politikën”. Politi- kanët e këtij tipi që i hapën rrugën korrupsionit dhe u korruptuan sipas parimit: “shih rrushi rrushin e piqet” (!), e shndërruan politikën në pazar interesash, në lojë kalamajsh “ku ka mshefti”, në strategji të konflikteve destabilizuese dhe të “drejtimit përmes kaosit”. Për rrjedhojë, pluralizmi politik erdhi duke u bërë fiktiv,me një shumësi partish jashtë çdo logjike sociale dhe politike. As në ditët e sotme nuk kemi një sistem politik të mirëfilltë, sepse partitë, majtas e djathtas, kanë filluar të ngjasojnë me një arqipelag ishujsh, që “as japin e as marrin” me njëri-tjetrin. Fundi është tragjik për vetë partitë, që sot ekzistojnë kryesisht si emra, me anëtarësi të lëshuar dhe me fanatikë të rralluar, që vazhdojnë të jetojnë me nostalgjinë e viteve të para të pluralizmit politik. Nuk është herë e parë që jam kritik për këtë çështje, sepse e kam studiuar në vite dhe mendimet e propozimet e mia i kam shtjelluar hollësisht në librin “Plu- ralizmi i dytë“. Që në titull kam dashur të theksoj se pluralizmi i dikurshëm ka dështuar dhe se duhet një reformim i thellë i sistemit politik, për të kaluar në një pluralizëm të dytë, me vizion e ide të reja, me njerëz të rinj (jo vetëm si moshë), të emancipuar dhe me moral të lartë qytetar. Vetëm kështu mund të rikthehet besimi i qytetarve tek politika dhe politikanët e së ardhmes, që “nuk mbyten në dy pika uji”, siç po ndodh sot!

bota.al Themeli i një shoqërie demokratike perëndimore është sundimi i ligjit. Sa mendoni se e kemi “ndërtuar” këtë themel gjatë tranzicionit post-komunist shqiptar?

Z. SERVET PËLLUMBI Formalisht e kemi ndërtuar. Kemi një Kushtetutë të nivelit europian të përpun- uar nga konstitucionalistët tanë më të mirë në bashkëpunim me Komisionin e Venecias dhe të miratuar në parlament dhe në një referendum popullor në vitin 1998. Kemi tashmë edhe një legjislacion të përafërt me atë të vendeve të BE-së, që vazhdon të përsoset. E megjithatë nuk mund të themi se tashmë kemi një shtet ligjor funksinal. Vazhdon të na mungojë “diçka” thelbësore: vullneti politik për zbatimin e ligjeve, ndërgjegja juridike e barazisë para ligjit, që kanë instaluar pandëshueshmërinë dhe një pushtet gjyqësor të korruptuar keqas. Kjo realisht na distancon ndjeshëm nga shoqëria demokratike perëndimore. Le të shpresojmë tek transformimi i

36 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? thellë që pritet të sjellë reforma e fundit në drejtësi dhe pastrimi përmes Vetingut nga korrupsioni, të korruptuarit dhe të paaftët në sistemin e drejtësisë. Vazhdoftë një pastrim i tillë edhe në politikë!

bota.al Nuk ka dyshim se rrugëtimi i vështirë, plot gropa dhe pengesa i Shqipërisë në këto tre dekada, na ka zbritur të gjithëve me këmbë në tokë dhe na ka bërë më realisë për atë çfarë duhet të presim nga e ardhmja… Çfarë mendoni se rezervon kjo e ardhme për Shqipërinë?

Z. SERVET PËLLUMBI Sa mirë do të ishte sikur “të gjithë” të kishin nxjerrë mësime “nga gropat dhe pengesat e deri tashme”! Fatkeqësisht, kjo nuk mund të thuhet për politikanët tanë, sidomos të ditëve të sotme që e ritheksoj, i përkasin tipit të politikanit që rron e pasurohet nga politika dhe jo tipit realist, të ndershëm e të përkushtuar, që rron për politikën dhe të ardhmen e atdheut të tij!

bota.al Një pyeje e fundit: Ku e shihni Shqipërinë, në 2049?

Z. SERVET PËLLUMBI Në vitin 2049 Shqipërinë e shoh si anëtare aktive të Bashkimit Europian. Veçse me një kusht: vetëm në qoftë se BE, së pari, do të arrijë të tejkalojë krizën e ideve, prirjet nacionaliste disintegruese që po vijnë duke u rritur, dhe, së dyti, të thellojë integrimin për ta ngritur Bashkimin Europian nga bashkësi shtetesh, në bashkësi popujsh. Ndryshe, mund të mos jetë më në vitin 2049!

TIRANE, 2019

37 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Profesor Mentor Petrela, Shefi i Neurok- irurgjisë në qendrën spitalore universitare “Nënë Tereza”, ka pranuar të bëhet pjesë e listës së personaliteteve shqiptare, që bota. al po interviston në kuadër të serisë “Tran- zicioni: Çfarë shkoi mirë, çfarë shkoi keq”. Neurokirurgu të cilin “World Academy of Neurological Surgery” e ka përzgjedhur si një ndër 100 neurokirurgët më të mirë në botë dhe ka qenë për vite me radhë pjesë e strukturave botërore akademike, flet në këtë intervistë në lidhje me ndikimin që pati në Shqipëri rënia e Murit të Berlinit dhe ngjarjet transformuese të fundviteve tetëdhjetë, si dhe rrugëtimin e Shqipërisë përgjatë tranzicionit të vështirë.

38 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? MENTOR PETRELA “Pa shembjen e Murit të Berlinit, asgjë nuk do të kish ndodhur edhe në Shqipëri”

bota.al Z. Petrela, ky vit shënon 30 vjetorin e shembjes së Murit të Berlinit, një nga ato ngjarje epokale, kur gjithësecili e kujton se “ku ishte dhe çfarë po bënte në ato momente”. Nëse ju vjen ndërmend, ku ndodheshit dhe cili ka qenë përjetimi juaj në atë kohë, mbi ngjarjet që po shpaloseshin, me shembjen e barrierës që ndante më dysh Berlinin, Gjermaninë, Evropën dhe Lindjen me Perëndimin?

Z. MENTOR PETRELA Rënien e Murit të Berlinit, që filloi në kufirin Austro-Hungarez e kam ndjekur nëpërmjet radiove BBC, RFI në shtëpi. Më kujtohet që të kem qenë tejet i emo- cionuar ato ditë, por gjithmonë shumë i kujdesshëm që të mos e manifestoja së jashtmi emocionin që kishte mbërthyer jo vetëm mua, por edhe shumë të tjerë.

39 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

bota.al A mendoni që shembja e Murit të Berlinit mijëra kilometra larg Shqipërisë, pati një ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillimin e ngjarjeve në vendin tonë?

Z. MENTOR PETRELA Absolutisht që ka patur një ndikim në ngjarjet në të gjithë Evropën lindore, por padyshim që edhe në Shqipërinë tonë është ndjerë “dallga” e asaj ngjarjeje madhore për fatet e Evropës. Përndryshe, asgjë nuk do të kish ndodhur në Shqipëri, edhe sot e kësaj dite që bisedojmë së bashku.

bota.al Ka patur shumë kritika mbi mosrealizimin e aspiratave të 1989-ës. Janë kritika të shfaqura në disa vende të Evropës Lindore. Edhe rrugëtimi historik dhe politik i Shqipërisë ka qenë disi i pazakontë. Sot, kur ktheni kokën pas si e shikoni këtë rrugëtim?

Z. MENTOR PETRELA Kritikat mendoj se duhet të jenë pafund, përderisa kaluam në një regjim tjetër. Secili prej vendeve të Lindjes së Evropës ka ndjekur një rrugëtim, i cili ka patur karakteristikat që lidhen me historinë kulturore të atij vendi. Unë mendoj se Shqipëria me vetëizolimin, varfërinë që kishte pllakosur dhe që e shihje ngado, krijoi kushtet që shkonin kundër shijes së jetës. Më kujtohet se në atë periudhë, përveç entuziazmit që na kaploi ne që kërkonim ndryshimin e atij sistemi, çdo gjë tjetër ngjante me një enigmë brenda rebusit. Komunizmi sundoi për një periudhë sa dyfishi i kohës së fashizmit, pothuajse trefishi i nazizmit. Duke parë në retros- pektivë, zhvillimi i derisotëm është pozitiv e i padiskutueshëm, por unë mendoj se do të duhet edhe një gjeneratë, që botëkuptimi totalitar të transformohet në subkulturën e shqiptarëve. bota.al Le të bëjmë një udhëtim pas në kohë, me tridhjetë vite. A jeni në gjendje të kujtoni, si e imagjinonit Shqipërinë pas 2 apo 3 dekadash, në atë vit të largët 1989?

Z. MENTOR PETRELA Më kujtohet që në atë kohë kam menduar se shpëtuam nga diktatura, dhe ky ishte lajmi më i mirë. “Utopia” e perëndimit ishte diçka që e shihnim qartë në ekranet e televizioneve dhe e dëgjonim në radiot perëndimore. Përderisa perën- dimorët, si të thuash “na morën në ngarkim”, unë kisha krijuar një besim se do të ndiqnim rrugën e duhur drejt një të ardhmeje më të mirë. Gjithësesi, entuziasmin

40 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? tim e mbante nën kontroll edhe një lloj skepticizmi, i cili mu krijua sidomos pasi dëgjova një intervistë të Valery Giscard D’Estaing (ish politikan francez, President i Francës nga 1974 deri në 1981, i njohur gjithashtu si një prej ‘etërve’ të Bash- kimit Evropian siç e njohim sot). D’Estaing thoshte në atë intervistë se “një mur ra, por tani na duhet të ndërtojmë një mur rregullash…”.

Z. MENTOR PETRELA Pjesa më e madhe shqiptarëve nuk e dinin se ç’ishte liria: atë instiktivisht e kishin “depozituar” tek lideri. Demokracia, që është koncept sipas kulturave të popujve, natyrisht që u zhvillua si derivat i “kishës së kuqe”, pra Komitetit Qen- dror, në qoftë se do të citoj Gombrowitzin. Shkoi deri diku mirë decentralizimi, nga një ekonomi e përqëndruar tek ekonomia e tregut, edhe pse duke shfaqur një mungesë të respektit për pronën, me të gjitha paradokset që krijon vetë ky sistem, në krye të herës i pakuptueshëm, por i qartësuar më pas sidomos pas marrëveshjeve të Maltës. Në edukim dhe arsim, inflacioni i notës, që duhet thënë se kishte nisur që më herët, mos ngritja e institucionit të besimit – jo në kuptimin fetar si shoqëri post-ateiste – të qënit të varfër në mes të Evropës së pasur, të gjitha këto krijuan arkitipin shqiptar, mbas atij të njeriut të ri të komunizmit. Pasojat e luftës së klasave, megjithëse të kamufluara, ngjajnë me disa vende përreth nesh, por edhe disa vende të largëta, kryesisht provincave të ish Bashkimit Sovjetik. Miklimi me shoqërinë e hapur të Karl Popperit ndikon edhe më shumë në formimin e hibridit aktual, i cili i shtohet arkitipit që fola më lart. Ikja nga sistemi shkoi mirë në tranzicion, pasi njohëm realitetin e perëndimit, kapitalizmin. Nuk mund të pretendohet që çrrënjosjen e komunizmit ta kryenin vete komunistët, kështu që ajo do të duhet të zvjerdhet me disa gjenerata, pamvarësisht përpjek- jeve të vazhdueshme për integrimin në Bashkimin Evropian.

41 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? këtë proces (si Republika Çeke dhe Polonia), apo edhe Sllovakia, ndërkohë që shtetet që e “humbën” vrullin dhe zgjodhën një qasje më graduale (Hun- garia dhe Sllovenia), mbetën më mbrapa. Sipas këndvështrimit tuaj, cilën qasje zgjodhi Shqipëria. Dhe a ishte e duhura?

Z. MENTOR PETRELA Komunizmi në Shqipëri ishte bazuar tek klasa e ulët, fshatarësia, me elitat që u masakruan. Ky fenomen nuk ndodhi në Çekosllovaki, Hungari apo vende të tjera lindore, ku ishte i fortë dominimi rus dhe ku klasa e mesme dhe ajo e sipërme ndërruan xhaketat e u bënë sekretarë partia. Ndaj unë mendoj se ka një diferencë të madhe tesuti social, për të pretenduar zhvillime paralele, apo për të patur një bazë krahasimore me këto vende. bota.al 93 përqind e shqiptarëve janë pro integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Evropian. Gjë që na bën ndoshta popullin më proevropian, në një kohë të lulëzimit të populizmave dhe ekstremizmave. Megjithatë, sot 3 dekada më vonëm, Shqipëria “ende pret tek porta”. Pse kjo vonesë? Cilët mendoni se janë faktorët që kanë bërë që ta humbasim “trenin e integrimit” gjatë këtyre 30 viteve.

Z. MENTOR PETRELA Shqiptarët janë më proevropianë sepse janë populli më i varfër dhe më i vua- jtur, dhe ata kanë fituar një liri të cilën janë të gatshëm ta “shesin” tek cilido “i fortë” që u qaset atyre, qoftë kjo Evropa apo SHBA. Gjithashtu, mendoj se kur liria individuale është në këto nivele, sipas shkallës evropiane të edukimit, mendoj që është më se e shpjegueshme. Por duhet të bëjmë kujdes sepse këto janë terrene pjellore ku mund të lulëzojnë kollaj populizmat apo fashizmat, dhe 93-përqindëshi proevropian, mund të konvertohet kollaj në “izma”-t e radhës. Vonesa e derisotme mund të jetë e shpjegueshme nëse shihet si pasojë e zhvillimit, si dhe e komunizmit që në Shqipëri u bazua tek fshatarësia, gjë e cila “polli” klasën punëtore, me kryefjalë sakrificën dhe varfërinë. Shqiptarët e rifituan të drejtën që të jetojnë, ose më mirë të them, ta shijojnë jetën dhe të pasurohen, por duket se nuk kemi mbërritur ende në nivelin e integrimit. Unë mendoj se do t’ia dalim, pasi tashmë rrugën e kemi kuptuar, dhe ne jemi të gatshëm ta ndjekim atë. Mendoj se arsyet e vetme që do të sillnin ndryshimin e kësaj rruge do të ishin të tilla që nuk do të vareshin nga ne, fjala vjen, gjeostrategja apo ndryshimet klimatike etj. bota.al A mendoni se klasa politike shqiptare në tërësi – në të gjithë spektrin e

42 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? saj – ia ka dalë që të ngrihet në lartësinë e peshës dhe rëndësisë që kjo pe- riudhë 3-dekadëshe ka në historinë e Shqipërisë?

Z. MENTOR PETRELA Unë mendoj se klasa politike shqiptare është në standartin e shoqërisë postkomuniste dhe ajo i përgjigjet pikërisht këtij zhvillimi, pavarësisht makiazheve. Sidoqoftë, unë mendoj se ajo i ka marrë tashmë përgjegjësitë e veta dhe do të ndjekë orientimin euroatlantik, si një detyrim që e kërkojnë shqiptarët.

bota.al Themeli i një shoqërie demokratike perëndimore është sundimi i Ligjit. Sa mendoni se e kemi “ndërtuar” këtë themel gjatë tranzicionit post-komunist shqiptar. Z. MENTOR PETRELA Mendoj se sistemi ynë ligjor ka patur një zhvillim, nëse do të kujtojmë se u nisëm nga një sistem pa mbrojtje, vetëm me prokurorë dhe gjykatësa. Po me të njëjtët u krye edhe kalimi në sistemin e ri dhe tani do të na duhet të presim integrimin në sistemin tonë të të shkolluarve në perëndim. Mendoj që reforma në drejtësi është diçka e mirë dhe e nevojshme, por nga ana tjetër kam pikëpyetjet e mia mbi faktin përse po eksperimentohet në Shqipëri – sipas asaj që thonë vetë ndërkombëtarët. Ndonjëherë më kujton Kinën, që provoi me ne autarkinë ekonomike, dhe më pas Ten Hsiao Pini ndërmori drejtimin e kundërt.

Z. MENTOR PETRELA Shpresa e vetme për një të ardhme të ndritur për Shqipërinë, sipas mendimit tim, mbetet integrimi në Bashkimin Evropian.

bota.al Një pyetje e fundit: Ku e shihni Shqipërinë, në 2049-ën?

Z. MENTOR PETRELA Uroj anëtare me të drejta të plota e BE-së, gjithmonë nëse nacionalizmat nuk do ta shpërbëjnë atë.

43 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Pedagogu dhe analisti Ermal Hasimja, ka një eksperiencë të spikatur si lektor i shkencave politike, fillimisht në Univer- sitetin e Prishtinës, dhe më pas si Shef i Departamentit të Shkencave Politike në Universitetin e Tiranës. Ish-zëvendës Rek- tor i Universitetit Europian të Tiranës, dhe sot Administrator i Shkollës “Ernest Koli- qi”, Z. Hasimja mund të konsiderohet një prej ekspertëve të spikatur, veçanërisht në fushën e arsimit dhe edukimit të brezave të rinj, fushë të cilës tashmë i është dedikuar plotësisht.

Në këtë intervistë për bota.al, Hasimja flet pa dorashka mbi ecurinë e tranzicionit shqiptar dhe ato që i konsideron si “plagët” që e kanë shoqëruar këtë periud- hë 3-dekadëshe të historisë së Shqipërisë. “Plagë”, pa shërimin e të cilave, e ardhmja e Shqipërisë do të jetë njësoj e vështirë…

44 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? ERMAL HASIMJA “Mëkat që e presim ndryshimin nga të tjerët …”

bota.al Z. Hasimja, ky vit shënon 30 vjetorin e shembjes së Murit të Berlinit, një nga ato ngjarje epokale, kur gjithësecili e kujton se “ku ishte dhe çfarë po bënte në ato momente”. Nëse ju vjen ndërmend, ku ndodheshit dhe cili ka qenë përjetimi juaj në atë kohë, mbi ngjarjet që po shpaloseshin, me shembjen e barrierës që ndante më dysh Berlinin, Gjermaninë, Evropën dhe Lindjen me Perëndimin?

Z. ERMAL HASIMJA Besoj se është një pyetje me më tepër vlerë për ata në moshë më të madhe. Unë kam qenë në adoleshencë. Pavarësisht kësaj kuptohej qartë se diçka sillej vërdallë në ajër me aromën e ndryshimit dhe frikën eksituese të së panjohurës. Nga ana tjetër, komunizmi ishte rrënjosur aq thellë në Shqipëri, sa dukej si e

45 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? pabesueshme se mund të ndryshonte aq shpejt sa ndodhi, ose ashtu si ndodhi.

bota.al A mendoni që shembja e Murit të Berlinit mijëra kilometra larg Shqipërisë, pati një ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillimin e ngjarjeve në vendin tonë?

Z. ERMAL HASIMJA Natyrisht. Në rradhë të parë frymëzoi njerëzit për të rrëzuar murin e brend- shëm psikologjik që i mbante brenda komunizmit. Rrëzimi i Murit të Berlinit u tregoi njerëzve se ndryshimi ishte i mundshëm. Kompleksi i të qenit i fundit në anije, mendoj se i nxiti shqiptarët të shpejtojnë për të dalë. Nga ana tjetër dhe po aq rëndësishëm, shembja e murit u tregoi komunistëve shqiptarë se orteku ishte ngjizur lart në maja. Praktikisht i vendosi përpara dilemës mes qëndresës së dhunshme ndaj ndryshimit dhe tranzicionit të kontrolluar.

bota.al Ka patur shumë kritika mbi mosrealizimin e aspiratave të 1989-ës. Janë kritika të shfaqura në disa vende të Evropës Lindore. Edhe rrugëtimi historik dhe politik i Shqipërisë ka qenë disi i pazakontë (për të thënë më të paktën). Sot, kur ktheni kokën pas, si e shikoni këtë rrugëtim?

Z. ERMAL HASIMJA Shqipëria është natyrisht shumë më mirë sesa ka qenë. Madje është vështirë ta krahasosh, nisur nga gjendja ku ishim. Ajo që i vret njerëzit nuk është krahasimi i vitit 1989 me 2019, por krahasimi i pritshmërive të tyre me realitetin. Problemi madhor i shqiptarëve është se presin që gjërat të ndodhin vetë nisur nga force majeure, nga fuqitë perëndimore apo thjesht rrjedha e parezistueshme e gjërave. Por e kanë të vështirë ta përfshijnë veten në procesin publik të ndryshimit.

bota.al Le të bëjmë një udhëtim pas në kohë, me tridhjetë vite. A jeni në gjendje të kujtoni, si e imagjinonit Shqipërinë pas 2 apo 3 dekadash, në atë vit të largët 1989?

Z. ERMAL HASIMJA Ishte e lehtë; e përfytyronim si në filmat që shihnim, natyrisht me pjesën e bukur që lidhej mbi të gjitha me mirëqenien ekonomike. Mendoj se shumë më tepër se liria politike shqiptarët i tërhiqte mirëqenia ekonomike. Nëse u plotëso- het ky kusht mendoj se shqiptarët mund të përtypin shumë mirë cilindo regjim

46 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? apo sistem. Ajo që në thelb i ndau nga komunizmi nuk ishte robëria politike, por mjerimi ekonomik. Sidoqoftë përfytyrimi ishte filmik. Nëse do të na jepej një video e së tashmes, çdo shqiptar do të ishte i lumtur, por duhet të kemi parasysh se nuk ecte vetëm tranzicioni shqiptar, por gjithë bota në përgjithësi. Sot shqiptarët nuk kanë për referencë Italinë e viteve 90, por perceptimin e tyre për Evropën e vitit 2019.

Z. ERMAL HASIMJA Shqiptarët e presin ndryshimin nga të tjerët, jo nga vetja. Shprehja “jemi pis milet” nuk është element kritike konstruktive, por pranimi fatalist dhe përligjie e vullnetit për të mos ndryshuar personalisht. Nga ana ekonomike Shqipëria është rritur, ndërsa në aspektin politik kemi ndryshuar sistemin, por jo qasjen ndaj politikës. Mbetemi oportunistë të çastit, pa aftësinë e vizionit largpamës. Vjedhja është strategji jo vetëm e politikanit, por e shumicës. Problemi që kemi me korrupsionin nuk është me bazë morale, por xhelozie. Jemi kundër vjedhjes e korrupsionit vetëm kur e bën tjetri, por jo në parim. Shqipëria nuk ndryshoi dot kulturën politike, gjë e cila përbën truallin e ndërtimit të institucioneve dhe ligjeve. Në këto kushte Shqipëria kultivon elita hajdute që pasqyrojnë kulturën politike të shumicës së qytetarëve.

bota.al Eshtë thënë se vendet e Evropës Lindore, hynë në periudhën post-komuniste duke zgjedhur qasje të ndryshme. Ata shtete që zgjodhën një qasje më radikale ndaj tranzicionit – një lloj “big bang”-u – e përfunduan më shpejt këtë proces (si Republika Çeke dhe Polonia), apo edhe Sllovakia, ndërkohë që shtetet që e “humbën” vrullin dhe zgjodhën një qasje më graduale (Hun- garia dhe Sllovenia), mbetën më mbrapa. Sipas këndvështrimit tuaj, cilën qasje zgjodhi Shqipëria. Dhe a ishte e duhura?

Z. ERMAL HASIMJA Shqipëria nuk ka zgjedhur asnjë qasje. Ajo nuk ka lundruar, por thjesht iu lëshua

47 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? valëve të ndryshimit. Fati ynë është se kemi modele imitime relativisht pozitive. Nëse do gjendeshim diku tjetër do ta kishim më të vështirë. Nga ana tjetër Ev- ropa dhe USA kanë qenë të interesuara për zhvillimin e vendit dhe kjo na ka mbajtur brenda disa kufinjve normaliteti.

Z. ERMAL HASIMJA Dëshira e shqiptarëve për integrim është tërësisht oportuniste dhe ekonomike. Nëse do të ishte filozofike apo etike do të ishim një vend i ndryshëm. Ne duam të përfitojmë nga Evropa, jo të bashkohemi me Evropën. Dhe për të qenë të ndershëm as vetë nuk e besojmë se mund t’i hyjmë në punë Evropës me ndonjë gjë me praninë tonë. Kemi mbetur në dyert e integrimit pikërisht sepse na ndan një hendek i madh kulturor me Evropën. Nëse kemi ecur deri tani e kemi bërë pjesërisht për shkak të përllogaritjeve të Evropës, jo për meritën tonë politike. Nga pikëpamja e kulturës politike jemi po aq të huaj me Francën apo Gjermanisë, sa edhe Vietnami apo Bolivia.

Z. ERMAL HASIMJA Klasa politike pasqyron nivelin e votuesit. Nuk kemi udhëheqës që do ta tërhiqnin vendin drejt ndryshimit, sepse do të braktiseshin menjëherë nga votuesit. Këtë e ndjen çdo politikan. Shumë reforma të domosdoshme janë zvarritur, deformuar apo harruar, sepse do të ndëshkoheshin me votë. Rrjedhimisht klasa politike ndjek vullnetin e votuesve në linjat kryesore dhe merr prej tij pranimin e vjedhjes duke rishpërndarë plaçkën që shteti bën në kurriz të sipërmarrjes private, i vetmi sektor që është më afër Evropës si praktikë e filozofi.

48 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

bota.al Themeli i një shoqërie demokratike perëndimore është sundimi i Ligjit. Sa mendoni se e kemi “ndërtuar” këtë themel gjatë tranzicionit post-komunist shqiptar.

Z. ERMAL HASIMJA Ligji nuk është i barabartë për të gjithë, shpesh krijohet mbi interesa specifike jopublikë dhe është zbatuar në mënyrë përzgjedhëse. Shqipëria nuk ka sundim ligji, por përdorim të ligjit për të sunduar sipas interesave.

Z. ERMAL HASIMJA Shqipëria do të vazhdojë të zvarritet gradualisht duke bartur rrezikun e përher- shëm të rrënies në greminë për shkak të arsyetimit të politikanëve mbi baza 1 apo 2 mandatëshe. Duke u zvarritur ajo rrit borxhin që u le fëmijëve. Jo vetëm borxhin ekonomik, por mbi të gjitha borxhin kulturor, institucional e moral.

bota.al Një pyetje e fundit: Ku e shihni Shqipërinë, në 2049-ën?

Z. ERMAL HASIMJA Në thelb jam pothuajse i bindur se në 2049 do të jemi duke u ankuar për të një- jtët probleme, përveç atyre që do t’i zgjidhë teknologjia. Nëse lexon publicistikën e fillimshekullit të XX befasohesh nga pandryshimi i problematikës shqiptare. / bota.al

TIRANE, 2019

49 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Prof. Dr. Ylljet Aliçka, ish Ambasa- dor i Shqipërisë në Francë, Portuga- li, Monako dhe UNESCO, një prej shkrimtarëve më në zë shqiptarë të pas vitit 1990, autor i disa librave, të cilët janë përkthyer në disa gjuhë dhe janë mirëpritur prej lexuesve të huaj, nga Italia, në Francë dhe deri në SHBA, ka folur në këtë intervistë për bota.al në lidhje me shembjen e Murit të Berlinit, si dhe fenomenet që shoqëruan tranzicionin e vështirë të Shqipërisë, pas vitit 1990.

50 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? YLLJET ALIÇKA “Mungesa e gjatë e lirisë na kish mbushur me iluzione, që u tretën prej tranzicionit”

bota.al Z. Aliçka, ky vit shënon 30 vjetorin e shembjes së Murit të Berlinit, një nga ato ngjarje epokale, kur gjithësecili e kujton se “ku ishte dhe çfarë po bënte në ato momente”. Nëse ju vjen ndërmend, ku ndodheshit dhe cili ka qenë përjetimi juaj në atë kohë, mbi ngjarjet që po shpaloseshin, me shembjen e barrierës që ndante më dysh Berlinin, Gjermaninë, Evropën dhe Lindjen me Perëndimin?

Z. YLLJET ALIÇKA Lindur dhe rritur përgjatë komunizmit, (rënia e Murit mua më gjeti 40 vjeç), me referenca të konsoliduara tipike të diktaturës, nuk kam shpresuar ndonjëherë se do binte regjimi komunist, aq shumë më dukej se kish zënë rrënjë, në tokën dhe mendjen e shqiptarëve. Vetë sundimi i gjatë komunist solli përshtatjen graduale

51 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? të individit ndaj rrethanave që diktonte diktatura, kultivoi pasivitetin, absolutiz- min e mendimit dhe mungesën e refleksit ndaj mendimit alternativ, apo shpirtin kundërshtues. Sadoqë, pozita gjeografike e Shqipërisë ofronte disa ura ajrore me Perëndimin, si valët e radios dhe më vonë të televizionit, të cilat dërgonin aromën e lirisë dhe mendimit ndryshe. Vite para rënies së Murit të Berlinit, kish kohë që ndiqja me mjaft interes lëvizjet e fuqishme demokratike në Poloni, Çekosllova- ki e përsëri në protestat në Hungari, Rumani…. për të mbërritur te ngjarjet e vrullshme të rënies së Murit të Berlinit. Ishin kohë plot shpresë, çaste të mrekullueshme, kur me veshin te radiot, (“Zëri i Amerikë”s, “Rai”), prisnim me ngazëllim se diçka e madhe mund të ndodhte edhe në Shqipëri. Ishin pikërisht ato kohë, kur nisa të shpresoja se edhe diktatura shqiptare mund të pësonte të njëjtin fat me vendet e ish Lindjes europiane, pa harruar asnjëherë se modeli i komunizmit shqiptar ishte më i veçantë se simotrat e veta. Thënë përmbledhtas, ashtu si cilido shqiptar, atë kohë e konsideroj si një çlirim të madh shpirtëror.

bota.al A mendoni që shembja e Murit të Berlinit mijëra kilometra larg Shqipërisë, pati një ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillimin e ngjarjeve në vendin tonë?

Z. YLLJET ALIÇKA Pa asnjë dyshim, rol vendimtar. Sadoqë kushtet e brendshme për ndryshim (kriza e thellë ekonomike, shkelja ekstreme e të drejtave të njeriut…) ishin pjekur me kohë, nuk besoj se Shqipëria kishte arritur atë ndërgjegjësim, a kurajo për ta përmbysur e vetmuar sistemin komunist. Ishte “ngjishja” e historisë në Europën e Lindjes, pra shembja domino e diktaturave komuniste në krejt Europën e Lindjes, që nxiti kurajon e studentëve e më pas krejt shoqërisë, të cilët iu vunë në ballë lëvizjes për përmbysjen e diktaurës.

bota.al Ka patur shumë kritika mbi mosrealizimin e aspiratave të 1989-ës. Janë kritika të shfaqura në disa vende të Evropës Lindore. Ju vetë keni patur një rol në momente kritike, të rrugëtimit politik të Shqipërisë, gjatë kësaj periudhe të tranzicionit. Sot, kur ktheni kokën pas si e shikoni këtë rrugëtim?

Z. YLLJET ALIÇKA Vetë demokracia është rrugëtim, pra proces ulje ngritjesh, por padyshim, shumë më kompleks e më i koklavitur se sa e kishim menduar. Të dehur nga rënia e diktaturës, me ndjesinë e përkëdhelisë, se Perëndimi do na ndihmonte pa kushte, shumë shpejt u kuptua se mungesa e gjatë e lirisë na kish ushqyer me imazhe

52 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? iluzore mbi lirinë dhe botën. Kjo vinte dhe për shkak të mungesës së thelluar të njohjes të realiteteve jashtë Shqipërisë, duke imagjinuar se krejt bota e ndaluar ishte një Eden. Zhgënjimi pas imazhit iluzor, mendoj se shpërfaqi mjaft tipare të fshehura të individit shqiptar të sapodalë nga diktatura. Pjesë e këtij përfy- tyrimi të deformuar të realitetit perëndimor, gjithçka më dukej me ngjyra rozë, mirëqënie e menjëhershme (Perëndimi i pasur do na ndihmonte me bujari…) e veçanërisht liria absolute. Por shumë shpejt optimizmi i fillimit u vu seriozisht në pikëpyetje. Krahas edhe faktorëve të tjerë jashtë shqiptarë, ndeshja me realitetin jo aq romantik të Perëndimit, bëri që xhami i personalitetit të individit shqiptar të krisej në pikat e dobëta të tij: mendësia e pasurimit të shpejtë kryesisht me rrugë joligjore: droga, prostitucioni, kriminaliteti, tipare këto që nuk kemi qenë shumë të ndërgjegjshëm se i kemi patur para këtyre përplasjejeve. Kjo shërben jo rrallë për të ngritur mite mediokre, vetëfetishizime, narcisizëm apo mjete të sofistikuara të përpunimit të opinionit publik. Kjo gjë favorizohet deri diku dhe nga media, e cila me lirinë dhe brishtësinë e saj ekonomike e profesionale ofron hapësirë që ky lloj abuzivizmi të zerë vend qoftë haptas, qoftë me gjoja spontanitetin mediatik. Kam mendimin se gjatë këtyre viteve janë shfaqur pak ide, vizione mobilizuese apo ringjallëse në fushën shpirtërore e morale, që do lëkundnin klishetë e vjetra të mendimit, apo që do t’i ofronin individit arsyen dhe orientimin e ri për të jetuar.

bota.al Le të bëjmë një udhëtim pas në kohë, me tridhjetë vite. A jeni në gjendje të kujtoni, si e imagjinonit Shqipërinë pas 2 apo 3 dekadash, në atë vit të largët 1989?

Z. YLLJET ALIÇKA Pa luftë klasash, pa frikë nga pushteti, anëtare e BE me të drejta të plota, qyte- tarë të barabartë me qytetarët e tjerë europianë, dhe me ndjesinë reale të të qenit të barabartë me njëri-tjetrin. Sado paradoksale të duket në pamje, unë jam i mendimit se komunizmi alla shqiptar kishte frikë nga barazia e njeriut me njeriun, duke gjetur një platformë ideologjike (luftën e klasave), më shumë për të legjitimuar superioritetin, racizmin politik, e për pasojë duke nxjerrë anën më të errët të njeriut.

53 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? por një garë me pengesa. Pyetja është e drejtpërdrejtë: Çfarë shkoi mirë në tranzicionin shqiptar gjatë këtyre 30 viteve? Dhe çfarë shkoi keq?

Z. YLLJET ALIÇKA Shqipëria ka ndjekur dhe po ndjek rrugën e natyrshme që ndjek evolucioni i një vendi në një shoqëri post-diktatoriale, me vlerat dhe antivlerat e saj. Së pari, u zhduk frika nga sistemi, nga biografitë e dyshimta, kur njeriu u ndje realisht i bara- bartë me tjetrin, u vendos multipartitizmi, liria e fjalës dhe e mendimit, liberalizimi i fesë, antarësimi në Këshillin e Europës, në NATO, krijimi i sektorit privat, liberalizimi i tregut, hapja me botën, ndryshimi cilësor i kuadrit ligjor, shumëllojshmëria e medias, ndarja e qartë e pushteteve…. Keq? Mjaft gjëra, sadoqë më duket se kritika është bërë modë: qëndrimi mbi pronën, korrupsioni i gjerë në të gjitha nivelet e shoqërisë, trafikimi i qenieve njerëzore, droga, mosrespektimi i shtetit të së drejtës, pensionet e ulëta, mosfunksionimi i pushtetit gjyqësor, rënia e cilë- sisë së arsimit, cënimi i legjimitetit të përfaqësimit social e politik, veçanërisht atij parlamentar… Në nivele shoqërore, them se ashtu si gjatë dikaturës, kur shoqëria polarizohej mbi baza klasore, sot jemi dëshmitarë të një polarizimi mbi baza pasurie, e një stili individualist të të jetuarit. Jetojmë sot, një kohë apo një hapësirë kur identitetet kolektive po bëhen gjithnjë e më konfuze, si dhe ndjeshmëria tenton të standar- tizohet gjithnjë e më shumë. Kam bindjen se ende mbetemi një shoqëri e prirur ndjeshëm ndaj indoktrin- imit, me modele të imponuara sjelljeje, mendimi dhe përfaqësimi, me individë me sistem njohës të manipuluar. Thënë ndryshe, gjykatës të varfër të interesave vetjake, që më shumë kontribuojnë për rritjen e individualizmit irracional, apo papërgjeshmërisë etike. Inercia dhe ndikimi i vlerave dhe antivlerave njerëzore nga e kaluara është ende e pranishme. Për pasojë individëve të sotëm iu duhet të përshtaten, apo ballafaqohen, edhe me pamundësinë e mjaft strukturave apo individëve me pushtet, të cilat paralelisht me përpjekjet për të forcuar shtetin e së drejtës dhe respektin ndaj institucioneve, nuk mundin të frenojnë a kontrollo- jnë dot impulset e tyre agresive.

54 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Z. YLLJET ALIÇKA Filoeuropianizmi shqiptar është real, jo vetëm për arsye historike, por edhe sepse vlerat e standarteve të atij klubi që quhet Bashkimi Europian, përkojnë me aspiratat e një shoqërie për një jetë më të mirë. Një integrim ky që ka nev- ojë të perceptohet jo si një lutje e vazhdueshme ndaj vendeve anëtare të BE-së për të na pranuar, pra si një ankth apo amok integrues, por si një mjet rindërtimi shpirtëror e moral, që përmirëson standartet e jetesës. Moskapja e trenit të integrimit ka arsye objektive e subjektive. Objektive, pasi nuk ia kemi dalë dot të përmbushim detyrat e vëna, që i përko- jnë standarteve europiane në fushën ekonomike, politike, juridike, krizat e shpeshta e të thella politike, pa harruar krizën e tmerrshme të vitit 97, e cila përkoi në një kohë tepër kritike të procesit të integrimit, dhe që për dëmin historik të shkaktuar nuk jemi ende ndërgjegjësuar. Faktorë këta që në një farë mënyre, e kanë burimin nga dogmatizmi i thellë i komunizmit shqiptar. Ndër arsyet subjektive të “moskapjes së trenit”, mendoj se lidhen me paragjykimet, deri dhe fetare, klishetë dhe stereotipitë e njohjes të shqiptarëve nga të huajt, pra imazhit të krijuar me prirje negative ndaj Shqipërisë. Nuk them ndonjë gjë të re duke pohuar se ende jemi tepër të panjohur për qytetarin e mesëm perëndimor. Ka një mospërputhje nga njëra anë e identitetit tonë real, në tërësinë e tij të koklavitur (fundja si e çdo kombi) apo dëshirës sonë për të afishuar në arenën ndërkombëtare atë identitet që na sjell më shumë dobi si komb, dhe nga ana tjetër aftësive pritëse apo thithëse të partnerëve in- stitucionalë, politikë apo kulturorë ndërkombëtarë. Shpesh parimet në bllok, apo regullat universale të këtyre organizmave, mbeten të pa përshtatura në raste e situata specifike të realitetit të koklavitur. Ose jo në pak raste, të interpretuara mbi shije dhe ndjesi individuale të për- faqësuesve ndërkombëtarë. Thënë ndryshe, ndjeshmëria ndërkombëtare ndaj vendit tonë ka prirje standartizimi, për të përfunduar shpesh në një retorikë të konsumuar. Nuk mungojnë nga ndërkombëtarët këndvështrimet sensacionale, apo ekzo- tike, të cilat ofrojnë hapësirë të mjaftueshme për opinione të deformuara, i cili është bërë shkak zhgënjimesh e deziluzionesh jo vetëm në planin individual, por një pengesë serioze dhe në planin politik e atë institucional. Fakti që ne kemi probleme të imazhit, dëshmon se kjo është kryesisht çështje kulturore, çështje politikash e prioritetesh, pra më shumë se sa defiçiti demokratik, mendoj se kjo është dhe pasojë e një defiçiti komunikues. Fatmirësisht sot, klishetë e glorifikimit të gjithçkaje që vjen nga jashtë dhe koha deri diku naïve e magjepsjes ndaj të huajës, ka kaluar. Këtu po ndikon shumë dhe globalizmi, ku Shqipëria vizitohet nga një numër gjithnjë e më i madh të huajsh,

55 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? ku në më të shumtën e rasteve largohen nga Shqipëria me përshtypje apo men- dim rrënjësisht shumë më pozitiv për vendin.

Z. YLLJET ALIÇKA Kritika ndaj klasës politike si e paaftë, e korruptuar, kriminale është bërë sot refleksi i parë i një mase të gjerë njerëzish, dhe që padyshim ka pjesë tësë vërtetës. Ndërkohë, gjithësekush bën përpjekje të fshehta a të hapura për t’u përfshirë në jetën politike, jo vetëm për besnikëri ndaj një ideali, por më shumë për protagonizëm apo përfitim ekonomik. Unë nuk mendoj se fajin e problemeve dhe vonesave shqiptare e ka vetëm klasa politike, por as më shumë as më pak, të gjitha hallkat e shoqërisë shqiptare, pasqyrë e së cilës është dhe vetë politika. Këtu jo pak ka kontribuar media, e cila me lirinë dhe brishtësinë e saj ekonomike e profesionale ka favorizuar dhe ofruar hapësirë për të ngritur mite mediokre, vetëfetishizime, narcisizëm apo mjete të sofistikuara të përpunimit të opinionit publik, një lloj abuzivizmi ky që ka zenë vend qoftë haptas, qoftë me gjoja spontanitetin mediatik (kinse pa dijenë e subjektit), por që fsheh nga pas një angazhim të ethshëm e vigjilent, për gjithçka që ka të bëjë me imazhin e suksesit dhe kar- rierës politike. Nga ana tjetër, në një mënyrë apo tjetrën është vetë shoqëria e sotme shqiptare, ajo që po ofron elemente të mjaftueshëm për atë që do e quaja “ndërgjegjësim fals të grupeve të gjera të popullsisë”, ku informimi publik është shndërruar në komunikim interesash, apo ku narcisizmi etno-kulturor shitet si vatër e vlerave të së ardhmes, mjedise këto të përshtatshme për të fikur në mendjen e njeriut çdo lloj dyshimi të natyrës njohëse, për të kontrolluar mendimet, si dhe për të rritur pandjeshmërinë ndaj mendimit alternativ.

bota.al Themeli i një shoqërie demokratike perëndimore është sundimi i Ligjit. Sa mendoni se e kemi “ndërtuar” këtë themel gjatë tranzicionit post-komunist shqiptar.

Z. YLLJET ALIÇKA Unë nuk mendoj se ka munguar vullneti për “të ndërtuar” sundimin e ligjit, por ky vullnet pozitiv, është vënë në jetë me shumë zik-zake, me deformime të

56 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? natyrës abuzive, korruptive e kriminale… shpesh i maskuar nën maskën e moralit të mirë dhe të dobisë shoqërore.

Z. YLLJET ALIÇKA Besoj shumë në aftësinë orientuese të individit shqiptar, më tepër i aftë në të ardhmen për të harmonizuar më realisht dëshirat dhe ambiciet në jetë, me hapësirat reale, mundësitë dhe rastësitë që të ofron një kohë apo një hapësirë e caktuar. Unë besoj te dinamizmi i shoqërisë shqiptare, në këtë vend ku gjithmonë ndodh diçka, për mirë a për keq dhe se është nevoja, ajo që do e drejtojë sho- qërinë shqiptare drejt rrugës normale të një vendi europian normal. Në një kontekst globalizimi shpresoj se gjithnjë e më shumë, mjaft shqiptarë që janë larguar nga Shqipëria për arsye studimi apo ekonomike, do të kthehen për të ndjekur dinamikën, evolucionin ekonomik, politik, social, kulturor e sidomos shpirtëror, pa harruar se, si kudo në botë, edhe në vendin tënd koha nuk ka ndaluar.

bota.al Një pyetje e fundit: Ku e shihni Shqipërinë, në 2049-ën?

Z. YLLJET ALIÇKA Në kontekste e realitete të paparashikueshme të ekuilibreve gjeostrategjikë, e shikoj me optimizëm Shqipërinë e vitit 2049, kjo falë dinamizmit të shoqërisë shqiptare, falë dhuntive natyrore, pozicionit gjeografik, pasurive natyrore, të pasur me ujë, falë një politike pragmatike dhe stabiliteti e paqeje në rajon. Ndofta dhe duke drejtuar BE, nëse BE do mbijetojë.

TIRANE, 2019

57 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Në serinë e intervistave dhe eseve mbi Tranzicionin 30-vjeçar të Shqipërisë, kjo intervistë që shkrimtari dhe poeti i njohur Visar Zhiti ka dhënë për bota.al, është nga ato që nuk duhet humbur. Me forcën e fjalës, që ia pasuron mesazhin, Visar Zhiti flet për shembjen e Murit të Berlinit, që ai e imag- jinonte me tulla – njësoj si tullat që prodhonte me duart e tij “në qytetin e vogël të Lushnjës” pas daljes nga burgu komunist – por që kur e pa nga pranë, zbuloi një Mur të ndërtuar me blloqe të mëdha betoni, gri e zymtë në anën e Lind- jes, dhe shumëngjyrësh në anën e Perëndimit. “Sa për rrugëtimin e Shqipërisë pas vitit 1990”, thotë poeti, “këto tre dekada na kanë treguar se e mira dhe e keqja në tranzicionin shqiptar janë të lidhura ngushtë me njëra tjetrën, si vëllezërit siamezë…”

58 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? VISAR ZHITI “Muri i Berlinit, i dukshëm dhe i padukshëm”

bota.al Z. Zhiti, ky vit shënon 30 vjetorin e shembjes së Murit të Berlinit, një nga ato ngjarje epokale, kur gjithësecili e kujton se “ku ishte dhe çfarë po bënte në ato momente”. Nëse ju vjen ndërmend, ku ndodheshit dhe cili ka qenë përjetimi juaj në atë kohë, mbi ngjarjet që po shpaloseshin, me shembjen e barrierës që ndante më dysh Berlinin, Gjermaninë, Evropën dhe Lindjen me Perëndimin?

Z. VISAR ZHITI …ndante dhe njeriun nga njeriu, do të shtoja, madje dhe secilin sikur e ndante më dysh nga vetvetja, nga ëndrra, nga e ardhmja. Ai Mur, duke ndarë vetë botën, ndërhynte mizorisht në gjithë jetën njerëzore dhe u bë dhe shenjues i vendeve dhe sistemeve të tyre, se ç’ishin ato: totalitare

59 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? nga njëra anë e Murit dhe demokraci nga ana tjetër e tij, ku drejtuesit ishin dik- tatorët nga brenda Murit dhe liderë të zgjedhur nga ana jashtë, vetë popullin e mbyllur, i zbulonte shtresëzimet: ata lart që e kishin dashur dhe urdhëruar të bëhej Muri dhe milionat e milionat që punonin si nën hijen e tij të zymtë dhe ata, të dënuarit që, si të thuash, ishin nën atë Mur. Ku isha unë, kur e rrëzuan Murin e kobshëm? Në atdhe, në një qytet të vogël, Lushnjë, kisha dy vjet që kisha dalë nga burgu politik, i lirë pa liri, punëtor krahu në fabrikën e tullave, me turne. Pra, merresha me tullat, që bëhen mure shtëpish dhe shtëpi vetë s’kisha. Atëhere kisha ndjesira të forta për diktaturën deri dhe metafizike, më dukej si një përbindësh dhe makineri makabre njëkohësisht, me shtyllën kurrizore si ai Mur, me tela me gjëmba përsipër, që ndërkaq vëzhgonte vëngër gjithçka pa e ditur nga ç’sy pa fund a valë dhe të përfshinte, kudo që të ishe, të bënte pjesë të kthetrave të veta ose të shtypte me to. Që shëmbën Murin e Berlinit, e dëgjova si lajm të huaj, por s’m’u duk dhe aq i huaj, sikur ia ndjeva rrapëllimën, s’ka gjë se larg, por më dha drithma dhe mbeta shtang për një çast me tullat si luspa të rënda përbindëshi në duart e mia të vrara. Po muret përreth nesh a do të binin?

bota.al A mendoni që shembja e Murit të Berlinit mijëra kilometra larg Shqipërisë, pati një ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillimin e ngjarjeve në vendin tonë?

Z. VISAR ZHITI Patjetër që po. Ai ishte dhe mur politik, ishte bërë mur-simbol i luftës së ftohtë, i ndarjes në dy botë të botës, si dhe i luftës së klasave brenda në çdo vend të njërës nga botët, atje ku ishim dhe ne, dhe lufta e klasave është luftë civile në kohë paqeje, kam thënë, pra, ai ishte muri i urrejtjes së madhe, të universalizuar, gjarpëronte jo vetëm nëpër Berlin, vazhdonte gjithandej në perandorinë komuniste, në muret shtetërore të të gjitha ngrehinave, të pallateve të kongreseve dhe të vendimeve të tyre, të reparteve ushtarake, vazhdonte te telat me gjëmba të burgjeve, të kufirit mes shteteve, madje fillimisht dhe vetë Muri i Berlinit ishte realisht prej telash me gjëmba, futej në mendësi, në universitete, në romane, në Realizmin Socialist, vinte që nga doktrina marksiste-leniste dhe s’dukej ku mbar- onte, sa thellë, deri dhe në ndërgjegje. Dhe i padukshëm ishte më i rrezikshëm dhe më fatal se atje ku përshfaqej i fortë, si te Muret e Kremlinit apo tek muri i ushtarëve që rrethonin “Bllokun” e sundimtarëve në Tiranë, në Komitetin Qen- dror të Partisë, etj, etj. Rënia e Murit shenjoi fillimin e rrokullimës së shpejtë të perandorisë komuniste dhe të diktaturave të saj, pra dhe të vendit tonë, edhe pse i fundit, që ishte dhe

60 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? më i vetmuari, më i vetëmbylluri, më i varfëri dhe më i vrazhdi… Rënia dha guximin e ngritjes. Ra Muri i Berlinit dhe shqiptarët thyen murin e ambasadave e u futën turma nëpër to, çanë kufirin, telat me gjëmba, që t’i iknin diktaturës e të shkelnin Europën. U ngritëm në protesta dhe… dhe vazhdimi dihet, nisën ndryshimet e mëdha, të detyruara. Ndodhi vërtet mrekullia, ra regjimi, që unë dhe shumë si unë, ndoshta gati të gjithë shqiptarët, ia kishim dashur rënien, e ndillnim, por nuk besonim se do të ndodhte në kohën tonë, edhe pse ne ishim pa kohë. Na dukej e pamundur rënia, të paktën “hë për hë”, dhe kjo “hë për hë“ do të thoshte gjithë jeta. Ne pra, jetuam, si të thuash, fillimin e të ardhmes. Ky ishte fat.

bota.al Ka patur shumë kritika mbi mosrealizimin e aspiratave të 1989-ës. Janë kritika të shfaqura në disa vende të Evropës Lindore. Ju vetë keni patur një rol të rëndësishëm në momente kritike, të rrugëtimit politik të Shqipërisë, gjatë kësaj periudhe të tranzicionit. Sot, kur ktheni kokën pas si e shikoni këtë rrugëtim?

Z. VISAR ZHITI Një rrugëtim i vështirë dhe sublim, të gjithë bashkë, ata që e bënë diktaturën dhe ata që e pësuan atë, madje dhe me paqe të ashpër, me historinë e afërt, që s’donin të largohej, të përzier me të ardhmen që e pengonin të afrohej, pas linim Murin e rrëzuar të Berlinit dhe përpara përplaseshim me Mure të padukshme si të Berlinit, sikur ai hakërronte përbindshmërisht. Do të ishte shumë më vështirë të rrëzoje muret e padukshëm. Si thotë poeti gjerman (Lindor), Bertold Brehti, në një poezi: lufta mbaroi, ruhuni nga paqja. Kritikat do të ishin të domosdoshme. Aq më mirë që kishte. Po ndërroheshin sistemet. Dhe të mendosh që diktaturat komuniste ishin vendosur me luftë, me revolucione dhe gjakderdhje të madhe dhe po iknin jo ashtu siç erdhën, kjo ishte një arritje e historisë, një hop i madh njerëzor. Ju më thoni se kam patur një rol të rëndësishëm në momente kritike, të rrugëti- mit politik të Shqipërisë, gjatë kësaj periudhe të tranzicionit. (?!)… S’e di, roli im ndoshta ka qenë aq sa juaji në diktaturë. Ja, u bashkuam të gjithë, me të pakënaqurit bashkë, u shkrimë… Dola në protesta dhe shkruajta. U bëra gazetar i gazetës së parë opozitare në vend, solla dhe unë nga zëri i mbytur i të persekutuarve, tregova për burgjet, persekutimet, për klithmat dhe qëndresën, dëshirat dhe ëndrrat, kritikova dhe unë si qytetar, si në të gjithë Lindjen, i nisur nga dashu- ria, jo nga urrejtja. Të bëhej më e mira! Solla dhe lutje të Nënë Terezës, i ngazëlluar që Shenjtja jonë u lejua të vijë dhe

61 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? vetë në atdhe. Në fakt po shkonim ne drejt saj. Tempujt e fesë ishin (ri)hapur. Punova në diplomaci. Po i tregohej dhe botës kështu se Shqipëria po ndryshonte. Nga ne, ish të burgosurit politikë, bënë dhe ministra, edhe mua, bënë dhe kryetar parlamenti, thashë “bënë” dhe jo “bëmë”. Ishim shumë që vinim nga burgjet dhe internimet, na dhanë shtëpi, punë dhe mundësi shkollimi, dëmshpër- blimin me hope dhe me debate, se kështu do të rëndohej taksapaguesi shqiptar. Por të burgosurit me mijëra kanë punuar, – dhe nuk u është paguar puna kurrë, – në miniera e kanë tharë këneta, kanë hapur themele e ndërtuar uzina, taraca, pallate, aeroporte, stadiume, etj, i kanë dhënë shumë e më shumë atdheut se i kanë marrë. Dhe mbi të gjitha i kanë dhënë aspiratat e sotme, ideale dhe ëndrra, vuajtjen e shndërruar në vlera. Ne sollëm dhe “letërsinë tjetër”, atë që kishte munguar. Shqipëria sot jeton, në fakt duhej të jetonte, në realitetin që deshën të burgosurit politikë e të internuarit e shumtë, që u vranë e u martirizuan. Jemi në fakt dhe dëshmi të gjalla të “Murit të shëmbur të Berlinit”, por ne shpesh e më shpesh mbetemi sërish brenda “mureve të padukshëm”, në braktisje harresë dhe varfëri. Duhej vuajtja jonë, domethënia jonë, simbolika, vizionet për një Shqipëri të lirë, demokratike, por ne jo dhe aq. Fryma jonë pothuajse mungoi në këtë rrugëtim, gjithnjë e më pak, tani ndoshta fare. Ky është paradoksi dhe njëri nga zhgënjimet themelore. Mosdashja e nismëtarëve, shpërngulja e zanafillës. Tranzicioni u bë më i lodhshëm, jo vetëm i vështirë, zhgënime pati, edhe mash- trime e të gjitha vazhdojnë ende. Po të kishim rol të rëndësishëm në rrugëtimin politik të Shqipërisë unë,/ata si unë, punët do të kishin shkuar më mirë. Përgjeg- jësia është gjetiu… Megjithatë është më i durueshëm kaosi i lirisë, se sa liria në pranga apo koha çnjerëzore. Zbulojmë dhe vetveten kolektive kështu. Gjithsesi Shqipëria është më mirë nga ç’ishte.

bota.al Le të bëjmë një udhëtim pas në kohë, me tridhjetë vite. A jeni në gjendje të kujtoni, si e imagjinonit Shqipërinë pas 2 apo 3 dekadash, në atë vit të largët 1989?

Z. VISAR ZHITI Shumëçka ia ka kaluar dhe imagjinatës, do të thosha. Për mirë dhe për keq. Për keq, vetëm po të krahësohet me atë që do të donim të ishim. Shqipëria u hap, pranoi pluralizmin dhe demokracinë, pa burgje politike, të drejtat e njeriut dhe ekonominë e lirë të tregut dhe të gjitha liritë, që po i mësonim. Por po përsëris dhe ato që themi rëndom: nuk u dënua diktatori i madh e dikta-

62 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? torët e vegjël me gjyq moral të paktën, me ligj, pra vetë diktatura, por u dënua me slogane dhe entuziazëm efemer. Aq sa na duket se ajo, diktatura, thjesht u shpërbë siç do të donte. Kishim imagjinuar të kundërtën. Drejtësi dhe paqe. Po flas si para 2 apo 3 dekadave. Mungoi drejtësia e re, e pavarur, pasojat e së cilës po vuhen dhe tani. Të gjithë shqiptarët u bënë pronarë, të paktën të shtëpive të tyre. Dolën kap- italistët e rinj. Prona, tokat dhe pasuritë e patundshme sipër saj, dhe u keqpër- dorën në tërësinë e tyre. U shkatërruan fabrika e uzina e taraca dhe ç’u takonte pronarëve të dikurshëm a trashëgimtarëve të tyre u është kthyer me vështirësi dhe me pjesë, ndërsa më lehtësisht u bënë pronarët e rinj, të tjerët, tashmë dhe oligarkë duke u ngritur kështu mure tjetërsoj, nga ata të padukshmit… I kthehem persekutimit, nuk dolën persekutorët duke munguar ndjesa dhe falja dhe dhëmbja dhe dhe kështu muri moral mes tyre dhe të persekutuarve mbeti i padukshëm, pa hakmarrje, ndërsa realizimi më i lartë i dëmshpërblimit për të gjithë do të ishte një Shqipëri normale, demokratike dhe me prosperitet. Etj, etj. Ka liri dhe shpërdorim të saj. Të lirë të bëjmë çdo gjë, edhe të ikim apo dhe të çmendemi. E di që në demokraci prirja është të shohësh ato që s’janë bërë, e kundërta e diktaturës që të detyron të shohësh ç’është bërë, edhe vepra të mëdha, por me një popull të varfër dhe të pa lirë, për të mos thënë me skllevër modernë. Shqipëria ka bërë përpara, ka shëmbur mure, njerëzit ekonomikisht janë më mirë në përgjithësi, ku po polarizohet pasurimi, pa shtresë të mesme të ndjeshme, pa shoqëri civile të fortë, etj, megjithatë është vend në NATO ashtu siç ne deshëm dhe pret të futet në Bashkimin Europian. Këtë s’e kisha imagjinuar, që s’ishim në Europë dhe që Europa të mos na rrinte aq afër sa do të donim. Politika u liberalizua. Ka arritje dhe në planin ndërkombëtar me lidership që dhe ka shkëlqyer. Por nuk kishim imagjinuar që politika të përditësohej herë pas here e shpesh kështu duke rënë në interesa vetanake, mediokre, grindavece, e shpëlarë, që do të kishim dhe politikanë pa ideale, nën nivelin e mesatares së popullit, të kapur dhe nga krimi, etj, etj. Deshëm zgjedhje të lira dhe të tilla janë, të lira dhe në shit-blerje, që dhe Pres- identi i Republikës të mund të zgjidhej nga populli dhe nuk e kisha imagjinuar kurrë që në demokraci një ish oficer i rëndomtë i ushtrisë së diktaturës të caktohej si president. Një rënie kjo e pamerituar, ndëshkim i Shqipërisë. Ka dhe rënie të seriozitetit të edukimit masiv, të atij universitar, fjala është për cilësinë, por ka shkollim të nivelit bashkëkohor në veçanti, me mundësitë dhe nëpër botë, shpresë për të bërë më të mirën gjithë të rinjtë së bashku.

63 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Besoja për një prani të ndjeshme të diasporës tonë në jetën e vendit dhe jo një emigracion tonin kaq të begatë dhe dëshpërues. Shqipëria është Perëndim, kështu dhe donim. Ashtu si dhe me Europën e Bash- kuar, adhurimi dhe aleanca me SHBA është historike, e ëndërruar, vendimtare, me të ardhme dhe do të donim që politika dhe diplomacia e vendit tonë të ishin më produktive, të kultivuara, me një program mbarëkombëtar, me strategji të tillë. Populli e di që marrëdhëniet me SHBA janë jetike, shpëtimtare, edhe qeveritë tona të bëjnë çmosin që ato të forcohen vazhdimisht, të bëhen të shumanëshme, që Shqipëria të arrijë sa më shpejt ku e imagjononim 2 apo 3 dekada më parë.

Z. VISAR ZHITI Dhe përgjigjia ime dua të jetë po aq e drejpërdrejtë: e mira dhe e keqja në tranzicionin shqiptar, sipas meje, janë të lidhura ngushtë me njëra tjetrën si vëllezërit siamezë. E kam thënë dhe herë tjetër, ne na u desh të ndërtojmë demokracinë me kundërshtarët e demokracisë, krahas të keqes kjo ka dhe të mirën e saj, ne po ndërtojmë kapitalizmin me armiqtë e kapitalit, të pronës private, të dikurshmit natyrisht, si të thuash me ata që bënin socializmin real ose me bijtë e tyre dhe kjo ka të keqen e saj, që është dhe e mira, pra “kundërshtarët u bënë me ne”. Që armiqtë t’i kthesh në vëllezër, është biblike. E kundërta që po ndodh, që vëllezërit kthehen në armiq e vrasin njëri-tjetrin për pronën, është punë e djallit. Lidhjet me djallin kanë mbetur ende të forta. Nuk na duhet një demokraci pa virtyte, thoshte Shën Gjon Pali II, ai që punoi aq shumë dhe për rrëzimin e Murit të Berlinit, Papa i parë që vizitoi Shqipërinë. Pamjaftueshmëria si virtyte e drejtësisë, e dhimbjes, e të bërit mirë, e dashurisë, e pendimit, e faljes, e së bukurës, etj, është keq. Kthimi te virtytet, te ato e te të tjera, te dëshirat për dije e punë, për t’iu gjendur tjetrit, atdheut, ëshë mirë dhe duhet patjetër që t’u kthehemi më me frymëzim, duke shëmbur çdo mur pengues, që fitoret e demokracisë shqiptare të mos jenë dhe fataliteti ikësaj demokracie. Jo më fitore në humbje dhe as humbje në fitore!

64 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

bota.al 93 % e shqiptarëve janë pro integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Evropi- an. Gjë që na bën ndoshta popullin më proevropian, në një kohë të lulëzimit të populizmave dhe ekstremizmave. Megjithatë, sot 3 dekada më vonëm, Shqipëria “ende pret tek porta”. Pse kjo vonesë? Cilët mendoni se janë faktorët që kanë bërë që ta humbasim “trenin e integrimit” gjatë këtyre 30 viteve?

Z. VISAR ZHITI Ndoshta dhe i prekëm disi më lart, janë disa nga çështjet e tranzicionologjisë, besoj. Jemi një popull i traumartirizuar, (m’u desh ta krijoj këtë fjalë për të dhënë bashkë traumën dhe martirizimin), dolëm nga terri dhe barbaria më e madhe në Europë, më të varfërit dhe më të gënjyerit. 3-4 shqiptarëve së bashku u takonte nga një bunker që tani nuk duhen për asgjë, ndërsa shumica e familjeve shqiptare jetonte në apartamente të ngushta, madje dhe dy dhe tre kurora në në shtëpi. Jetonim si në rrethim dhe prisnim ar- mikun që s’vinte e s’vinte. Drejtuesit në shumicë, pa dashjen e tyre, tani kanë në mendësi atavizma nga sistemi i dikurshëm socialist, nga ato praktika, qëndrime e interesa, ndërkohë janë në një proces të ri, ku nuk mungon përkushtimi, fantazia dhe shkenca si dhe interesi vetanak ndaj sistemit të tanishëm kapitalist dhe prapë, pa dashjen e tyre, kështu më duket, është arritur një kapitalizëm parak, i egër si për të na thënë se ja, kjo është ajo që deshët, duke u mbajtur gjallë ndërkohë dhe nostalgjia e dëmshme për sistemin e kaluar, në përpjekjet vetanake të gjithsecilit për t’u pasuruar sa më shpejt, por jo me mundësitë e atyre që dalin në krye të vendit, ku korrupsioni është tronditës. Populli ynë dëshiron shumë e vepron pak, ka dhe egon e mirë, por jo ndërgjeg- jësimin dhe kulturën e bashkësisë, e kolektivitetit, i tmerruar nga kolektivizimet në diktaturë. E do dhe e pret integrimin në BE. Me padurim. Meqënëse ai vonon, prandaj dhe ikin për andej. Është klasa politike që s’ia ka dalë të gjejë rrugën më të shkurtër për atje, për të mos thënë se ndonjëherë i intereson dhe status-quoja. Nuk janë plotësuar kushtet, një pjesë të cilave dëmtojnë interesat e vetë klasës politike, korrupsioni alarmant, papunësia e ndjeshme, paaftësia drejtuese, zhvillimi i pa planifikuar, importi më i madh se eksporti, infrastruktura e prapambetur, çinteresimi flagrant për kulturën, etj, etj. Si faktor i parë është që ne jemi vonë për tek vetja… Dhe “Treni i integrimit” nuk pret. Dhe vetë BE nuk ka unitetin e duhur dhe një venitje të dëshirës për zgjerim, pa zemërgjerësinë dhe kujtesën e duhur, se Shqipëria me Skënderbeun

65 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? në krye u bë mur mbrojtës për Europën 500 vjet më parë, u vranë dhe u dogjën shqiptarët dhe ballkanasit, pa pati një lulëzim në bregun tjetër, një Rilindje Eu- ropiane, Da Vinç e Mikelanxhelo e Makiavel. Duket si legjendë, kur e themi, por është histori dhe borxh. E meritojmë Europën dhe na meriton Europa me pak punë të përbashkët që Shqipëria të mos presë “ende tek porta”.- siç thoni ju. Pra, pas mureve të padukshëm…

Z. VISAR ZHITI Nuk është ngritur ende në atë lartësi, por klasa politike ka ngritur lart një tjetër mur të padukshëm përreth vetes, duke iu larguar realitetit të popullit të vet dhe Europës ngjitur. Dhe Muri, e përsëris, është dhe politikë. Ndërkaq ka një gjithëpërfshirje në një si “sindromë muri”, që një pjesë e duan ta kenë, i mbron në vetëveçimin e tyre dhe të tjerët që nuk duan mure, t’i rrëzojnë kudo, edhe atje ku janë mure mbro- jtëse. Nga kjo sindromë nuk mund të dilet kollaj. As unë nuk rri dot pa treguar një poezi timen, pa poezi nuk ka Europë, e kam shkruar në Gjermani në 1993, është në librin tim, “Mbjellja e vetëtimave”, që u botua një vit më pas në Shkup, duke rrëzuar kështu mure të tjerë rreth vetes. Po e sjell dhe si tregues dhe dëshmi të njeriut që u dënua për poezi nga Muri dhe del nga dënimi dhe shkruan pranë atij Muri të rënë. Në Europë.

NJË COPË GUR NGA MURI I BERLINIT

Urrej të ndjek si dhe të prij. Fridrih Niçe Mos harro të më sjellësh një copë të vogël guri nga muri i shëmbur i Berlinit, miku im i huaj! Kur ta mbaj në duar, e di, do të dridhen kufijtë e përgjakur, burgjet, selitë e tiranëve do të ndiejnë gërryerje dhe do të duan të bien si në një mallkim.

66 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Gurët në veshka do t’i shkaktojnë kriza të tjera shtetit. Do të ndjehen keq piramidat, do të lëvizë shkretëtira valë-valë e zemërimit, Muri i vjetër kinez – si një rresht pleqsh të lagur në azilin e historisë.

Oh, sa frikë kanë tani nga ky gur i pakët, i dhuruar, që unë e kam lënë mbi tryezën e punës. E prek si një plagë të përtharë dhe menjëherë lëvizin të vrarët nën dhé, ata që deshën të kapërcejnë muret, telat me gjemba, vdekjen… Dhe gurët e varreve pendohen.

Dhe do të desha të shtoj dhe këto vargje:

– Ku e gjete, nga ç’planet erdhi ky gur? – do t’më pyeste im bir. – Nga një planet i rënë, – do t’i thosha, teksa shihja flatrat që po rriteshin mbi supet e tij..

Dhe vërtet kam një copëz guri nga Muri i Berlinit në shtëpi, ma dha një mik gjerman, ia kërkova, e dua, i thashë, ç’të jetë, tullë, shkëmb, ndërsa ai më kërkoi diçka nga shtatorja, dhe ajo e rrëzuar, e Enverit. S’kisha bronz të thyer, vetëm ca mermer nga piedestali, e ndava. Të rrezikshme ato janë kur i mban në kokë. Shkëmbime të tilla në natyrë, kaq emocionuese, më janë dukur si paraprirje të marrëdhënieve të vendit tim me Europën. Pastaj e pashë dhe unë Murin në Berlin, pjesë të tij në tre vende të ndryshme, në Berlin së pari, ku e kishin lënë ndoku, ku nuk pengonte rrugën, për kujtesën. Ai s’ishte prej tullash siç e kisha menduar, por bashkime masivësh të larta betoni. Pra tullat, me të cilat kisha punuar dikur, nuk shërbenin për mure kësisoj. Vura re se në faqen Lindore Muri ishte tejet i shkretë, gri e zbrazët, kurse nga faqja Perën- dimore ishte plot me grafite, vizatime ngjyra-ngjyra, fjalë, profile, puthje, etj. Dhe e kujtova se në anën Lindore nuk lejohej të afroheshe, të qëllonte me automatik menjëherë ushtari si në kufi, të vriste për tentativë arratisjeje. Oh, sa shumë janë vrarë e janë zvarritur kufoma të përgjakura! Po kështu ishin dhe ato pjesë autentike të Murit të Berlinit, që i shpërngulën duke kaluar oqeanin në Uashington, i pashë në një muze të tij dhe kështu është

67 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? dhe në Tiranë ajo copëz Muri, e vendosur në hyrje të “Bllokut”, megjithëse në faqen që i takonte Lindjes, dikush ka hedhur ngjyra. Tani që nga kjo copëz Muri në Tiranë dhe deri në Berlin dhe më tej, në Uash- ington, politika shqiptare has në mure të padukshëm, pengues si të mbetura që para viteve ’90, që s’dihet me sa shpirt e zell u vërvitet për t’i shëmbur. Duhet.

bota.al Themeli i një shoqërie demokratike perëndimore është sundimi i Ligjit. Sa mendoni se e kemi “ndërtuar” këtë themel gjatë tranzicionit post-komunist shqiptar.

Z. VISAR ZHITI S’ka si të jetë ndryshe, dhe ligji tek ne është si demokracia që kemi, mes mureve të padukshëm. Nëse ndërruan Kushtetuta dhe Legjislacioni, Kodi Penal, etj, gjyqtarët, prokurorë e hetues, etj, ishin po ata të diktaturës, një pjesë e të cilëve kaluan në avokatë, që dikur nuk lejohej dhe kështu nga dënuesit tanë u kthyen në mbrojtësit tanë, të mësuar që drejtësia të ishte pronë e shtetit dhe e sundimtarëve, prandaj dhe më shumë është vepruar ne gjyqësor sipas urdhërave nga lart dhe interesave partiake dhe jo sipas ligjit, i pamjaftueshëm dhe ky. Ligji është dhe moral, ndërgjegje dhe përgjegjësi, mbrojtje e lirisë dhe e pronës. Me urgjencë do të duhet një ligj që njerëzit e ligjit të jenë vetëm të ligjit. Drejtësia është dhe panteon i popullit. Ende s’është ngritur si i tillë.

Z. VISAR ZHITI Herë-herë mendoj se njerëzit ngulmojnë të jenë më shumë të së tashmes dhe të vetes së tyre se sa të së ardhmes dhe të vendit. Është arritur shumë ndërkaq, ndryshime europianizuese, por e them me keqardhje se ka që duan të punojnë pak dhe të kenë shumë e më shumë sot, tani, në çast, pa mund e sakrifica e djer- së të ndershme, ja, si ata në krye, thonë. S’e di se sa me këmbë në tokë jemi bërë. Mua më duket se ka dhe një si çartal- losje donkishoteske, ballkanike, ndërsa bota vetë sot përballet me vetveten, me një shoqëri likuide, pa formë e shumëformëshe. Që ne në pjesën tonë e turbullo- jmë më shumë ujin…

68 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Që të flas për të ardhmen, më mirë të marr në ndihmë një nga zërat e së ardhmes, atë që kisha më afër. Më ka goditur ç’shkruante një student i filozofisë, im bir, në një universitet jashtë, në Perëndim, e kam nënvizuar: I- “A është vërtet vendi im i gatshëm për atë çka aspiron dhe a e ka kokën midis shpatullave të veta, të cilat duhet të mbajnë peshën e përgjegjësisë së ambicjes dhe të veprimit të duhur apo e ka zhytur mes reve në një qiell ëndrrash?” Pra, mund t’i kemi këmbët në tokë, por kryet në re. Ndërkohë dhe jam dësh- përuar, por kam marrë dhe kurajo e shpresë. Të rinjtë po dinë të na shohin, po dinë të na gjykojnë dhe do të dinë të veprojnë. Gjenerata ime, unë/ne kemi menduar me teprí se do të vinte bota, Europa, Amerika që do të na shëmbte muret, të dukshëm dhe të padukshëm, e do të na e përparonte Shqipërinë, por mbi të gjitha do të duhej puna jonë, vullneti dhe mënçuria, etj, dhe kur s’ja kemi dalë e jemi ndjerë të penguar, është dëshiruar ikja, të vemi ne te përparimi i botës, në Europë, Amerikë, por ai studenti, brezi i tij, më kanë mrekulluar kur kam zbuluar se po duan ata që ta mëkëmbin Shqipërinë, ta bëjnë si do të donim, duke marrë dije nëpër botë, në universitet më të mira në Europë e SHBA, që me t’u kthyer, t’i përvishen punës për të shembur muret tona e të ndërtojnë të ardhmen. II. Po vazhdoj të shfletoj librin “Për atë që dua(m)”, të tim biri, Atjonit, dhe ja, një nënvizim tjetër: Kur padrejtësia e përgjithshme bëhet rrugë, rezistenca është detyrë… Duhet të ndërgjegjësohemi e së bashku duhet të bëjmë një kryengritje morale, të vazhdimtë… Kryengritje morale? Sa bukur! Sa e rëndësishme! Sa e duhur. Duhen patur si burim force e njëkohësisht “thembër Akili” vlerat e paqes e të kulturës, mbrojtjen e të drejtave civile e të lirisë dhe mbi të gjitha një shoqëri më e përbashkuar, pa harruar një patriotizëm erudit e jo një nacionalizëm të shterpët që kemi adoptuar dekadat e fundit, tipik i popujve të vegjël. III- Të rinjtë po i kërkojnë rrugët vetë. Po më shtohej besimi: …shpresoj që Europa të gjejë Europë tek ne. Dhe kredoja: TË BËSH TË KTHEHEN GJËRAT NË SHËRBIM TË LUMTURISË SË NJERIUT. Ndërkaq mua më ndodhi tragjedia, M’u ndie sikur betonet e Murit të Berlinit e zunë nën vete të ardhmen. Duke parë gjithë këto realitete tronditëse, mos vallë ka dhe tragjizëm në demokracinë shqiptare?

bota.al Një pyetje e fundit: Ku e shihni Shqipërinë, në 2049-ën?

Z. VISAR ZHITI Duket larg për mua. Nuk shikoj dot. Vetëm të klith mundem… E di se do të

69 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? jemi më larg se “1984” e George Orëell-it edhe 65 vjet të tjera. Me shumë mure të tjerë të padukshëm të rrëzuar ose duke u rrëzuar. Meritë absolute e logjikës së jetës kjo. Lutem për sa më pak viktima, për më shumë jetë e mirëqenie. Jo se nuk kam merak, frikë dhe ankth. Të shëmbim mure dhe të ndërtojmë ura, thotë dhe papa Françesku, kurse Presidenti Donald Trump tha së fundmi se e ardhmja nuk u takon globalistëve, por patriotëve. Globalizimi nuk duhet të jetë humbje e identiteteve, por bashkësi e tyre. Besoj se dhe ne nuk do kemi humbur edhe më. Më shumë se sa Atdhe do të doja të jetë Birdhe. Një Shqipëri më moderne, më humane, më me shpirt, kulturë dhe art, që, shpresoj, do ta ketë zbutur dhe arkitekturën e saj të çartur të qyteteve, si grafik i mendjeve tona, me blunë e qiell-detit tonë dhe të blertën e pyjeve dhe ëndrrave tona, euroatlantike patjetër, por sipas 2049 dhe më e rëndësishme mbetet porosia, që uroj të jetë profeci: “të kthehen gjërat në shërbim të lumtur- isë së njeriut”.

TIRANE, 2019

70 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

71 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Lutfi Dervishi, ekspert i medias dhe drejtues i talk show-t politik “Përballë” në Televizionin Publik Shqiptar, si dhe lektor i gazetarisë investiguese në Fakultetin e Gazetarisë në Universitetin e Tiranës, është nga ata persona, të cilit i mjaftojnë 140 gërmat e lejuara të postimeve të Twitterit, për të përcjellë mesazhe goditëse, por edhe të mbushur me ironi “therëse”, që vënë në shënjestër realitetin e një Shqipërie, në “menunë” e të cilës shpesh herë mund të mungojë gjithçka përveç absurdit. Z. Dervishi i është përgjigjur pozitivisht ftesës së bota.al, për të biseduar në lidhje me pothuaj tridhjetë vitet e tranzicionit të vështirë shqiptar, duke filluar nga ajo ngjarje epokale e 1989-ës, që ishte shembja e Murit të Ber- linit, dhe bashkë me të, Perdes së Hekurt që ndante dy botët. “Nuk patëm “stomak” të fortë për të përbal- luar ajrin e pastër dhe të ftohtë të lirisë dhe “vollëm” keq më 1996-1997”, thotë Dervishi, teksa kujton se ne shqiptarët, pa përjash- tim, shpesh herë kemi qëlluar veten tonë në këmbë. “Ishim shumë pranë BE-së në atë kohë dhe sot pas 22 vjetësh jemi më larg se ç’kemi qenë në janar të vitit 1997. Drejtuesit e institucioneve janë më të moshuar se institucionet. Ishim të shpejtë në përmbysjen e sistemit të vjetër, por të paduruar, konfuzë dhe të paditur për të ndërtuar të renë”.

72 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? LUTFI DERVISHI “Jemi më mirë, por ndihemi më keq!”

bota.al Z. Dervishi, ky vit shënon 30 vjetorin e shembjes së Murit të Berlinit, një nga ato ngjarje epokale, kur gjithësecili e kujton se “ku ishte dhe çfarë po bënte në ato momente”. Nëse ju vjen ndërmend, ku ndodheshit dhe cili ka qenë përjetimi juaj në atë kohë, mbi ngjarjet që po shpaloseshin, me shembjen e barrierës që ndante më dysh Berlinin, Gjermaninë, Evropën dhe Lindjen me Perëndimin?

Z. LUTFI DERVISHI Në atë ditë (pa internet, pa telefon, pa lajme, pa qasje në lajme ndërkombëtare) nuk e mbaj mend ku kam qenë, dhe shembjen e Murit të Berlinit nuk e kam marrë vesh më 9 nëntor 1989. Ndryshe nga vendet e tjera ku ngjarja u dha live në TV, në shtypin e kohës të nesërmen është botuar një lajm 4-5 rreshta: “Njoftim mbi

73 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? ndryshimin e regjimit të vizave…”. Nuk thuhej se u “shemb muri”. Ngjarja më e madhe e fundshekullit XX u pasqyrua me 4-5 rreshta. Sot them që kjo ngjarje ishte më fatlumja për shqiptarët. I parapriu shembjes së regjimit komunist dhe vendosjes së demokracisë në Shqipëri, shtetit të dytë shqiptar në rajon, si dhe përparimit të të drejtave të shqiptarëve në Maqedoni.

bota.al A mendoni që shembja e Murit të Berlinit mijëra kilometra larg Shqipërisë, pati një ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillimin e ngjarjeve në vendin tonë?

Z. LUTFI DERVISHI Në atë kohë ka qenë krejt i paimagjinueshëm ndikimi në Shqipëri, ani pse shembja e këtij Muri nuk ndikoi vetëm në Shqipëri, por në të gjithë kontinentin dhe madje në gjithë globin. Reflektimi i parë politik ishte sllogani politik i Ramiz Alisë, udhëheqësit të kohës: “Ne nuk jemi as Lindje, as Perëndim”. Në fakt ishim më keq se Lindja. Lëvizja e parë e vërtetë dhe e dukshme e udhëheqjes së atro- fizuar të kohës ishte dhjetori ‘89 – kur u pushkatua udhëheqësi rumun Çaushesku. Në mos gaboj, të nesërmen Byroja Politike u mblodh dhe mori vendim që fshatari mund të mbante edhe “një kec/qingj të dytë”. Në retrospektivë, “Muri i Berlinit” pa dyshim ka qenë ngjarja më fatlume për të gjithë ata që jetonin në një vend ku liria e fjalës dhe besimit dhe e drejta e pronës private ishte e ndaluar me kushtetutë dhe që ëndërronin një shoqëri të lirë, një shoqëri ku njeriu mund të besojë pa patur frikën e ndëshkimit, një shoqëri ku individi mund të guxojë për të arritur më të mirën, pa qenë i ndëshkuar me ligj.

bota.al Ka patur shumë kritika mbi mosrealizimin e aspiratave të 1989-ës. Janë kritika të shfaqura në disa vende të Evropës Lindore. Edhe rrugëtimi historik dhe politik i Shqipërisë ka qenë disi i pazakontë (për të thënë më të paktën). Sot, kur ktheni kokën pas, si e shikoni këtë rrugëtim?

Z. LUTFI DERVISHI Sot jemi më mirë, por ndihemi më keq. Pritshmëritë kanë qenë të larta. Jemi kombi më me fat që nga rënia e Murit të Berlinit. Rendi ri Botëror, triumfi i kapitalizmit, atë që Fukujama në atë kohë e quante “fundi i historisë… triumfi i demokracisë liberale” bëri të mundur jo vetëm hapjen, ndryshimin e sistemit, por edhe shtetin e dytë shqiptar në rajon, si dhe përparimin e të drejtave të shqiptarëve kudo ku jetojnë në rajon. Padituria e madhe në periudhën e parë të tranzicionit u kompensua më ndi-

74 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? hmën bujare të Perëndimit, e të vendeve fqinjë. Nuk arritëm dot të ndërtojmë institucionet e një shoqërie të lirë. Rrëzimi i regjimit ishte shumë i lehtë, kra- hasuar me ndërtimin e institucioneve të tregut të lirë. Nuk patëm “stomak” të fortë për të përballuar ajrin e pastër dhe të ftohtë të lirisë dhe “vollëm” keq më 1996-1997. Ishim shumë pranë BE-së në atë kohë dhe sot pas 22 vjetësh jemi më larg se ç’kemi qenë në janar të vitit 1997. Drejtuesit e institucioneve janë më të moshuar se institucionet. Ishim të shpejtë në përmbysjen e sistemit të vjetër, por të paduruar, konfuzë dhe të paditur për të ndërtuar të renë. Është pak a shumë dilema që po shoqëron Drejtësinë e re. E vjetra po shembet me sukses. Pikëpye- tjet tani janë për të renë që po ngrihet mundimshëm. Periudha mes shembjes së të vjetrës dhe ngritjes të së resë (Momenti Gramshi) nuk është më e këndshmja, madje është më e paparashikueshmja.

bota.al Le të bëjmë një udhëtim pas në kohë, me tridhjetë vite. A jeni në gjendje të kujtoni, si e imagjinonit Shqipërinë pas 2 apo 3 dekadash, në atë vit të largët 1989?

Z. LUTFI DERVISHI Më 1989 nuk e kam menduar se si do të ishte Shqipëria më 2009 apo 2019. Në atë kohë e ardhmja ime kufizohej e shumta në harkun e një viti: “Ku do të punoja pasi të merrja diplomën e inxhinierit një vit më pas më 1990! Por brenda një viti, ato çfarë ishin të pa imagjinueshme u bënë të pashmangshme dhe ndryshuan pothuajse gjithçka. Në tetor të 1989 nuk mendoja se pas një viti në Shqipëri do të “arratisej” Ismail Kadare, (Në tetor të 90-tës Shqipëria nuk kishte intelektualë që të prononcoheshin në Zërin e Amerikës për “ikjen e Kadaresë” dhe këta pro- noncime në atë kohë u morën në Prishtinë. Bëhet fjalë për një periudhë që ishte vetëm 6 javë para shpalljes së pluralizmit në Tiranë). Në1989-n nuk mendoja se do të hapeshin ambasadat, pavarësisht se futja e familjes Popa në ambasadën italiane ishte edhe “template”-i që do të përsëritjen fillimisht në Lindje dhe më pas në Tiranë. Në atë kohë, koncepti i plulralizmit mezi arriti te “pluralizmi i mendimit” Edhe pas shpalljes së pluralizmit, imagjinata në vitin 1990 nuk kalonte zgjedhjet e radhës. Motoja e fushatës së opozitës më 1992 ishte: ne qeverisim, bota na ndihmon. Prisnim mrekullinë, mbushjen e tregut dhe shijimin e mallrave të konsumit që ishin me racion.

bota.al Pavarësisht entuziasmit që përfshiu të madh e të vogël në ato ditë kur Shqipëria linte pas një herë e përgjithmonë 50 vite të regjimit totalitar dhe

75 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? hynte në një fazë të re, të panjohur, të një shoqërie demokratike, të paktë ishin ata që e ndjenin se rruga që do të ndiqej nuk do të ishte një autostradë, por një garë me pengesa. Pyetja është e drejtpërdrejtë: Çfarë shkoi mirë në tranzicionin shqiptar gjatë këtyre 30 viteve? Dhe çfarë shkoi keq?

Z. LUTFI DERVISHI Liria funksionoi dhe funksionon. U premtua ndihma e huaj dhe ajo nuk mungoi. Jemi vendi që për frymë kemi përfituar më shumë nga ndihma Perëndimore. Por lirinë nuk e pamë të lidhur me përgjegjësinë. Nisma private kanë bërë mrekulli. Vendi është tjetërsuar dhe nuk mund të krahasohet jo me 1989, por as me 1999, e madje në disa aspekte as me 2009. Më 1989 ishim vendi që kishim të sanksionuar në kushtetutë ndalimin e fesë, pronën private dhe marrjen e kredive. Ishim realisht “Koreja e veriut” në Eu- ropë. Ne e dinim që do të shkonim drejt “Koresë së Jugut”, por mentaliteti dhe trashëgimia u zvarritën dhe ende zvarriten. Çfarë shkoi keq?! Kaluam nga njëri esktrem i pendulit në tjetrin. E duam kapitalizmin, por urrejmë kapitalistët. Privatja u shenjtërua dhe publikja u anatemua. Varësia nga të huajt është që në gjenezë. Sllogani i qeverisë së parë ishte: “ne qeverisim, bota na ndihmon”. Ende pas 3 dekadash nuk bëjmë dot zgjedhje të pa kontestuara, nuk bëjmë dot madje as kur vjen puna te zgjedhjet në Akademinë e Shkencave! Raporti me ligjin mbetet tejet problematik. Aktorët kryesorë në çdo fushë mendojnë se ligji nuk mund t’i prekë kurrë, çfarëdo që të bëjnë dhe sado të paimagjinueshme pasojat e veprimeve të tyre. Çfarë shkoi keq? Rotacioni i pushtetit është shoqëruar si “përmbysje regjimi” – nuk ndërtuam dot një shërbim civil të pandikuar nga politika dhe nga parti politike, që janë kthyer në parti sulltanësh. Ndërsa ekonomia shënoi progres, politika më së shumti regres. Cilësia e parlamentit të parë pluralist është ku e ku më lartë se cilësia e Parlamentit aktual. Marrja dhe dorëzimi i pushtetit është konceptuar më shumë si marrje dhe dorëzim i tepsisë së kekut…

76 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Z. LUTFI DERVISHI Në fillim e nisëm me qasje radikale: terapinë e shokut në ekonomi. Dhe po citoj një nga fjalimet e kohës së ish zëvendëskryeministrit të ndjerë Gramoz Pashko, i cili i pyetur nga një deputet i Partisë së Punës nëse i qëndronte ende “terapisë së shokut”… dha këtë përgjigje: “Jo. Jo më. Shoku ka ndodhur në ekonominë shqiptare – tani na mbetet të bëjmë vetëm terapinë”. Rezultatet e para ishin mbresëlënëse. Gabuam me pronat. Pas 30 vjetësh po kthehet debati për ligjin konsensual të pronave, të famshmin 7501 të miratuar nga PD dhe PS në shtatorin e vitit 1991. U gabua me trajtimin e shtresës së përndjekur e persekutuar dhe dështuam jo vetëm të ngremë institucionet, pa folur për Drejtësinë që gjatë gjithë tranzicionit mbeti drejtësi “luledielli”. Ne “qëlluam vetveten në këmbë” me fajdet dhe konf- liktin politik që e çuam në zgrip. Nuk e kemi bërë ndarjen me të shkuarën dhe institucioni më i fortë që kemi ndërtuar janë partitë politike. Tranzicioni ynë lindi dhe po jeton me liderë të fortë dhe institucione të dobëta.

Z. LUTFI DERVISHI Për shkak të konfliktit politik, vendi humbi shansin e artë më 1996-1997 për të marrë marrëveshjen e asociimit me BE-në. Sot, pas 22 vjetësh jemi më larg BE-së se ç’ishim më 1996. Të shkosh në BE do të thotë të transformosh vendin, jo domosdoshmërisht të kesh infrastrukturë të mirë rrugore, por mbi të gjitha insfrastrukturë të mirë ligjore, ndërtim institucionesh të pavarura, praktikë e konsoliduar në ndarjen e pushteteve, në respektimin e fjalës së lirë dhe minoriteteve, respektimin dhe nxitjen e konkurrencës, drejtësi të pavarur, media të pavarura, shoqëri civile aktive. Gjërat shkojnë mirë kur ke mekanizma që kufizojnë qeverinë/pushtetin dhe jo kur qeveria është e pasfidueshme në Parlament, në gjykata, në institucionet e pavarura, apo edhe nga media e shoqëria civile. Shanset e arta për integrim i kemi humbur disa herë. Mali i Zi nuk ishte ende shtet më 2006 dhe sot negocion kapitujt. Serbia ka qenë në luftëra në rajon dhe sot negocion kapitujt. Kroacia ishte në luftë më 1995 dhe sot është vend anëtar. Kemi një vonesë tragjike his-

77 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? torike dhe një keqkuptim të madh. Ne themi: nuk na duan në Europë. Europa nuk po mban fjalën. Europa na ka borxhe dhe e konceptojmë “vajtjen në Europë” si biletë që duhet të na paguajnë të tjerët. E kuptojmë si destinacion që duhet të shkojmë, dhe jo si faturë që duhet ta paguajmë vetë dhe si “godinë” që duhet ta ndërtojmë këtu.

Z. LUTFI DERVISHI Jo. Lopa që mbush kovën me qumësht dhe në fund i jep shkelmin është meta- fora që më vjen ndërmend. 1992, 1996, 2005, 2010. Qarkullimi i elitave politike nuk është bërë dhe nuk po bëhet sipas një rregullsie. Rregulli i thjeshtë: fitove shkon në qeveri dhe kur humbet largohesh dhe nuk kthehesh të mbash partinë për fyti, nuk është zbatuar. Justifikimi këtu ka qenë “i justifikuar”. Nuk kam “humbur” me zgjedhje të ndershme. Mbi interesin e vendit gjithmonë ka prevaluar interesi i ngushtë personal apo klanor.

bota.al Themeli i një shoqërie demokratike perëndimore është sundimi i Ligjit. Sa mendoni se e kemi “ndërtuar” këtë themel gjatë tranzicionit post-komunist shqiptar. Z. LUTFI DERVISHI Kjo është thembra Akilit. Me të drejtë është thënë shpesh se emëruesi i për- bashkët që mban bashkë 28 vende të BE-së nuk është gjuha, historia, kultura, feja, etnia, por “rule of laë”. Fakti që pas tre dekadash po bëjmë një eksperimet unik me “reformën në drejtësi”, dëshmon se Drejtësia është ende larg. Ndoshta duhen edhe 3 dekada të tjera për të patur gjykatës, prokurorë, oficerë policie, zyrtarë burgjesh… që ligjin e konsiderojnë të shenjtë dhe të gjithë konsiderohen të barabartë para tij. Sundimi i ligjit nuk është thjesht, ligj i mirë dhe i miratuar me duartrokitje, sundimi i ligjit është në radhë të parë mendësi. Zyrtarët, por jo vetëm ata, mendojnë se ligji duhet të veprojë, por pakkush mendon se ligji mund të veprojë tek ai.

bota.al Nuk ka dyshim se rrugëtimi i vështirë, plot gropa dhe pengesa i Shqipërisë në këto 3 dekada, na ka zbritur të gjithëve me këmbë në tokë dhe na ka

78 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? bërë më realistë për atë çfarë duhet të presim nga e ardhmja. Çfarë mendoni se rezervon kjo e ardhme për Shqipërinë?

Z. LUTFI DERVISHI Deri më tani kemi thënë: e duam Shqipërinë si gjithë Europa. Hapja e negociatave me BE-në nëse ndodh shpejt është një sinjal shpresëdhënës. Por BE është projekt afatgjatë dhe BE pas 10 apo 20 vjetësh nuk do të jetë kjo që ne shohim sot. Historia e BE-së nga 6 vendet themeluese tek 28 që janë sot, është histori ndryshimesh dhe tranformimesh. Mjerisht sfida për 30 vitet e ardhshme është ngadalësimi i ritmeve të migrimit dhe përgatitja e vendit për të pritur emigrantë nga vende të tjera. E ardhmja do të ketë zhvillime të vrullshme teknologjike, por mënyra e të bërit politikë do të ndryshojë shumë pak.

bota.al Një pyetje e fundit: Ku e shihni Shqipërinë, në 2049-ën?

Z. LUTFI DERVISHI Për të menduar si do të jetë Shqipëria pas 30 vjetësh, duhet të shoshiten në opinion disa pyetje e dilema: Si do të duam të jemi: si do të jetë arsimi? Çfarë vendi dhe hapësire do t’i kushtojmë teknologjisë së informacionit? Çfarë duam ne të prodhojmë? Me çfarë do të jemi ne konkurrues? Si do të jenë politikat për energjinë e pastër? Çfarë modeli pëlqejmë? A mundet që një vend kaq i pasur me burime nëntokësore, të ketë më pak probleme mbi tokë? Si do të jetë mar- rëdhënia me Kosovën dhe me fqinjët? Si e shohim ne të ardhmen brenda BE-së dhe çfarë BE-je na pret? Mjerisht debati për problemet rrok në maksimumin e vet vetëm periudhën nga një palë zgjedhje në zgjedhjet e radhës. Më vjen ndërmend një botim i dy akademikëve amerikanë, që vite më parë publikuan librin: “Pse dështojnë kombet” (“Ëhy nations fail”) – përgjatë 250 viteve të fundit kanë prosperuar ato kombe që kanë dëshmuar se gjykata tra- jton njëlloj, si mbretin ashtu edhe shërbëtorin. Kanë përparuar kombet që kanë vlerësuar dhe investuar “trurin”. Por me ritmet e tanishme e shoh një vend me më pak banorë, por me më shumë parti politike. E vetmja gjë që mund të them me siguri, është se pas 30 vjetësh, nëse janë gjallë ata që janë sot kryetar partish politike, do të jenë sërish në detyrë dhe në këtë kohë do të vijojmë të diskutojmë për raportin e radhës të OSBE-ODHIR për zgjedhjet.

TIRANE, 2019

79 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Publicisti, shkrimtari dhe njëkohësisht gazetari i mirënjohur, Z. Robert Goro, ka folur me bota.al në lidhje me tranzicionin e Shqipërisë, që nga momenti i shembjes së Murit të Berlinit. Me syrin e një profesionisti të medias, që ndonëse e ka zhvilluar aktivi- tetin e tij në Greqinë fqinjë, nuk ia ka ndarë asnjëherë vështrimin zhvillimeve të kësaj ane të kufirit. Një distancë që e ka ndihmuar të jetë edhe më objektiv, se shumë prej ko- legëve të tij në Tiranë, që me dashje apo pa dashje kanë qenë të përfshirë në vorbullën e dinamikës së ngjarjeve të këtyre tre dekadave. Me një karrierë të gjatë në revistën e famshme satiro-humoristike Hosteni, Z. Goro ka punuar më pas, nga viti 1993 deri në 2011 si korrespondent i seksionit shqip të radios BBC. Z. Goro ka qenë bashkëpunëtor i gazetave dhe revistave më të rëndësishme shqiptare gjatë këtyre më shumë se 20 viteve, ndër- kohë që për shumë vite ka drejtuar të përjavshmen në gjuhën shqipe “Gazeta e Athinës” dhe “Tribuna”.

80 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? ROBERT GORO “30 vjet në tranzicion. Përgjegjësinë më të madhe e kanë vetë qytetarët”

bota.al Z. Goro, ky vit shënon 30 vjetorin e shembjes së Murit të Berlinit, një nga ato ngjarje epokale, kur gjithësecili e kujton se “ku ishte dhe çfarë po bënte në ato momente”. Nëse ju vjen ndërmend, ku ndodheshit dhe cili ka qenë përjetimi juaj në atë kohë, mbi ngjarjet që po shpaloseshin, me shembjen e barrierës që ndante më dysh Berlinin, Gjermaninë, Evropën dhe Lindjen me Perëndimin?

Z. ROBERT GORO E mbaj mend shumë mirë, pse kam qenë në kombinatin poligrafik, duke kor- rektuar bocat e gazetës “Puna” bashkë me vajzën që doja e që pas dy vjetësh u bë bashkëshortja ime… Duhet të ketë qenë ose e hënë, ose e enjte, në mbrëmje. Dola jashtë për një cigare, kur vjen një prej linotipistëve dhe me sy të qeshur e

81 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? me një ton komplotist, më tha: “E pat dhe Muri i Berlinit, ra!”. Fillimisht nuk e besova, por ai nguli këmbë, duke më thënë se sapo e kishte dhënë RAI. Sigurisht që reagimi i parë, edhe për shkak të moshës, ishte entusiazmi. Një entuziasëm ndërkaq, që u shuajt aty për aty, sapo hodha sytë rrotull dhe pashë parrullën e kudondodhur “Ç’do populli bën Partia, ç’thotë partia bën populli”. Te ne nuk ka për të ndryshuar asgjë, mendova me dhimbje e me një lloj xhelozie ndaj gjermanolindorëve, por edhe polakëve dhe hungarezëve, që tashmë kishin bërë hapin e parë drejt një të ardhmeje jo komuniste. Të nesër- men, entusiazmi m’u rikthye, teksa rënia e Murit ishte tema e vetme e bisedës në Tiranë dhe disa nga miqtë e mi më të besuar thoshnin se tani ka ardhur radha e Shqipërisë. Në mënyrë paradoksale bindja e tyre forcohej nga heshtja kokëfortë e regjimit dhe shtypit të kohës që nuk i kushtuan asnjë rresht kësaj ngjarjeje madhore e më tepër – për mendimin tim- simbolike. Mesazhi kryesor që morën shqiptarët ishte se komunizmi nuk është më i pathyeshëm, siç na kishin mbushur mendjen e shumë prej nesh e kishin pranuar si një aksiomë. Gjithsesi, ishte një mesazh shumë i rëndësishëm, që zgjoi apo ngjalli shpresë te shqiptarët, të cilët mund të mos kishin shenja disidence, por që sidoqoftë përditë e më shumë e kuptonin se për gjendjen e mjeruar të vendit nuk ishte faji i “bllokadës borgjezo revizion- iste”…

bota.al A mendoni që shembja e Murit të Berlinit mijëra kilometra larg Shqipërisë, pati një ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillimin e ngjarjeve në vendin tonë?

Z. ROBERT GORO Nuk do të thoshja që pati ndikim të drejtëpërdrejtë. Rënia e komunizmit ishte një efekt domino që nisi me Poloninë, në mesin e vitit 1989 dhe përfundoi me Shqipërinë, një vit e gjysmë më vonë. Muri ishte një nga gurët e dominosë dhe Shqipëria ishte, le ta them kështu, guri i fundit. Por gjithsesi, ishte një mesazh për regjimin, por jo vendimtari. Mendoj se ngjarja që e bëri regjimin e Tiranës të mendohej seriozisht, ishte vrasja e Nikolae Çausheskut, në dhjetor 1989. Pavarësisht se atëherë Ramiz Alia deklaronte që “ngjarjet që ndodhin atje nuk kanë të bëjnë fare me ne”. Por gjykoj që në mendjen e Alisë dhe pjesëtarëve të tjerë të udhëheqjes, të paktën ka regëtirë frika se ata do të mund të kishin të njëjtin fat. Prandaj dhe nxituan të merrnin ato masat gjysmake, duke ngulmuar se “vendi do të demokratizohej, por do të mbetej socialist”… Domethënë diçka si puna e asaj gruas që “është pak me barrë”.

82 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

bota.al Ka patur shumë kritika mbi mosrealizimin e aspiratave të 1989-ës. Janë kritika të shfaqura në disa vende të Evropës Lindore. Edhe rrugëtimi historik dhe politik i Shqipërisë ka qenë disi i pazakontë (për të thënë më të paktën). Sot, kur ktheni kokën pas, si e shikoni këtë rrugëtim?

Z. ROBERT GORO Sigurisht që udhëtimi i Shqipërisë ka qenë i pazakontë, dhe nuk e kam fjalën për “shkalafitjen” e 1997-s. Por ka qenë krejtësisht në kahun e kundërt të pritshmërive që pati në fillim -e që mund të ketë ende- shumica e popullsisë dhe jo vetëm elita. Nga gjithë shtetet sovrane të periudhës së ish kampit socialist, jemi i vetmi që ende presim se kur do të kalojmë “pragun” e Bashkimit Europian. Por nga ana tjetër duhet të jemi të ndërgjegjshëm që anëtarësimi nuk është as premio dhe as kompensim solidariteti. Dhe në fakt, mendoj se është bërë shumë -me hir a me pahir- në rrugën e integrimit; nuk më pëlqen që gjërat t’i shoh bardhezi. Por nuk them ndonjë gjë të re po të vërej që mund të bëhej shumë më tepër dhe shumë më mirë. E për këtë natyrisht, përgjegjësinë e kanë ata që na udhëheqin. Por mendoj se më shumë përgjegjësia bie mbi vetë qytetarët që vazhdimisht e vazhdimisht ia kanë dhënë votën dy poleve kryesore që shkëmbehen tash tri dekada në pushtet.

bota.al Le të bëjmë një udhëtim pas në kohë, me tridhjetë vite. A jeni në gjendje të kujtoni, si e imagjinonit Shqipërinë pas 2 apo 3 dekadash, në atë vit të largët 1989?

Z. ROBERT GORO Në 1991, Shqipërinë e imagjinoja motamo siç e aspiroj edhe sot: Një vend normal të Europës Juglindore, me problemet e veta specifike që i dedikohen të kaluarës komuniste, por me një demokraci funksionale; me një ekonomi tregu në kushte optimale dhe një nivel jetese gjithashtu optimal për qytetarët e vet. Edhe pse kam 26 vjet që jetoj jashtë vendit, vij kaq shpesh në atdhe, prandaj kam çdo mundësi që të konstatoj me sytë e mi dhe me mendjen time që asnjë nga elementët që përmenda pak më lart, nuk janë sendërtuar ende në mënyrë të plotë. Pavarësisht që, në pamje të jashtme, vendi dhe sidomos Tirana, ka ndryshuar kaq shumë, saqë “humbet busullën” edhe në rrugët që në rininë tënde i ke shkelur me mijra herë dhe aty gjendet pjesa më e bukur e kujtimeve të tua.

83 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Z. ROBERT GORO Siç thashë dhe më lart, vendi ka ndryshuar jashtëzakonisht dhe unë këtë e konsideroj më shumë si një produkt të vetë zhvillimit të jetës dhe të vitalitetit të jashtëzakonshëm të shqiptarëve, se sa të tranzicionit. Ndodhi që kjo periudhë tranzicioni të jetë sfondi kohor në të cilin ndodhi ky ndryshim tektonik. Përndry- she, 30 vjet tranzicion janë më shumë se një çerek shekulli; vetëm në Egjiptin e lashtë zgjasnin nga një shekull periudhat tranzitore – por kjo ndodhte 2.000 vjet para Krishtit. Ndërsa sot?… Gjithsesi, që të mbetem dhe në kuadrin e pyetjes tuaj, tranzicioni ndikoi në promovimin e ndjenjës së lirisë e të demokracisë – pa- varësisht që këto nocione jo pak herë u keqinterpretuan dhe madje u keqpër- dorën edhe nga vetë qytetarët. Nga ana tjetër, kam përshtypjen se në “tranzicionin shqiptar” shkoi keq pikërisht ajo që duhej bërë qysh në fillim dhe që për mendimin tim është zanafilla e gjithë problemeve që pasuan: nuk u realizua ndarja përfundimtare nga e kaluara komuniste. Kjo u tentua të bëhej në ekonomi, me “terapinë e shock-ut” dhe një nga pasojat më shkatërruese që krijoi ishte migrimi masiv i shqiptarëve: punëtorë të kualifikuar, inxhinierë të talentuar, specialistë mjaft të aftë, një armatë të tërë mjekësh, arsimtarësh, pedagogësh etj., u gjendën duke çarë male e dete dhe për- funduan në punëtorë ndërtimi, bujq, shitës ambulantë, pastrues. Mendoj që ishte pjesë ndoshta më aktive dhe më e përgatitur e shoqërisë shqiptare, që brenda një nate mbeti e pa punë dhe pa perspektivë për vete e familjet e tyre. Fakti që pjesa më e madhe e tyre ende nuk po kthehen në atdhe, (me përjashtim të atyre që kthehen si pensionistë ose të vdekur), dëshmon -mendoj- për një tjetër dësh- tim të tranzicionit… Edhe pse nga natyra jam absolutisht kundër radikalizmave, mendoj se në rastin e Shqipërisë së 1990-s, kjo ishte një domosdoshmëri e tipit “më mirë një fund me tmerr se sa një tmerr pa fund”.

84 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? këtë proces (si Republika Çeke dhe Polonia), apo edhe Sllovakia, ndërkohë që shtetet që e “humbën” vrullin dhe zgjodhën një qasje më graduale (Hun- garia dhe Sllovenia), mbetën më mbrapa. Sipas këndvështrimit tuaj, cilën qasje zgjodhi Shqipëria. Dhe a ishte e duhura?

Z. ROBERT GORO Nuk mendoj se ka qenë më determinante qasja, se sa vetë backgroundi social-politik i këtyre vendeve që përmendni dhe të cilat, që prej 15 vitesh janë anëtare të Bashkimit Europian. Ndryshe nga Shqipëria, gjithë ky bllok shtetesh kishte një përvojë liberal-demokratike në periudhën para Luftës së Dytë Botërore, gjurmët e të cilës nuk arriti t’ia shuante sundimi gjysmëshekullor i komunizmit. Prandaj dhe në mjaft prej këtyre vendeve kemi që nga mesi i viteve 1950 revoltat masive që u mbyten vërtet në gjak, por që treguan se tharmi i rezistencës ishte i gjallë dhe aktiv. Ky tharm për mendimin tim, solli në periudhën post-komuniste ekzistencën e një oponence të qytetarëve ndaj lidershipit, duke e detyruar këtë të fundit që të jetë më i përgjegjshëm. Ndërsa në Shqipëri komunizmi shkatër- roi që në embrion çdo qelizë rezistence nëpërmjet dhunës sistematike, terrorit psikologjik dhe shplarjes së trurit. Më tej, mungesa e një tradike demokratike dhe institucionale – tentativat që u bënë gjatë viteve 1930 u ndërprenë për shkak të Luftës – mendoj se shpjegojnë vdekjen që pa lindur të disidencës dhe re- zistencës së organizuar. Rrjedhimisht, edhe mungesën e oponencës qytetare në ditët e sotme, që është një domosdoshmëri për funksionimin dhe konsolidimin e demokracisë.

Z. ROBERT GORO Mendoj që një faktor bazik ndodhet jashtë Shqipërisë, në atë që gjithkush me eufemizëm e quan “Bruksel”. Nga Brukseli ka një lloj hipokrizie, ka nga pak spekulim, dhe nga pak “fondamentalizëm oskidental” nëse mund ta quaj kështu që lidhet me faktin e një shumice me origjinë myslimane, por në thelb ateiste… Druaj se ka edhe interesa individuale ekonomike, në sensin që të marrurit me një vend kandidat është paksa edhe si pulë që bën vezë të arta… Nga ana tjetër,

85 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? lidershipi i gjithë Shqipërisë post-komuniste ka ruajtur vazhdimisht pozitat e nx- ënësit të bindur, për “mos ta prishur” me mësuesin. Të gjitha këto, mendoj se zhvlerësojnë edhe atë indikatorin e popullit më proeuropian që gjithsesi, nuk është se luan ndonjë rol të madh për burokratët e Berlaymont-it (selia e KE), që e sollën Europën në këtë prizë ekzistencialiste që po përjeton sot.

Z. ROBERT GORO Absolutisht jo dhe nuk mendoj se ka nevojë për shtjellim të mëtejshëm kjo përgjigje…

bota.al Themeli i një shoqërie demokratike perëndimore është sundimi i Ligjit. Sa mendoni se e kemi “ndërtuar” këtë themel gjatë tranzicionit post-komunist shqiptar.

Z. ROBERT GORO Në fakt, mendoj se tani, në tetor 2019, jemi duke “hapur themelet” – dhe kam parasysh reformën në drejtësi, polici; reformë që mendoj se duhet shtrirë në gjithë fushat e jetës publike; edhe në biznes. Na u deshën 30 vjet që të kuptojmë se kishte të drejtë Bismarku kur thoshte që “me ligje të këqija dhe zyrtarë të mirë, mund të qeverisësh. Mirëpo me zyrtarë të këqinj, as ligjet më të mira nuk mund të të ndihmojnë”… (Dhe ne shumicën e ligjeve i kemi shumë të mira – këtu nuk përfshij ligjin 7501 – falë edhe përshtatjes së detyruar me legjislacionin europian). Por nuk mund të sundojë ligji kur ke avokatë, gjykatës, drejtorë, biznesmenë, deputetë, të cilët në jetën e tyre të djeshme të shihnin në dritë të syrit për t’iu dhënë një kafe ekspres, dhe sot krekosen në mënyrën më të pacipë në makinat e tyre të shtrenjta e kanë nga tri palë shtëpi luksoze.

86 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Z. ROBERT GORO Mendoj që secili prej nesh duhet të pyesë veten: cili është qëndrimi im ndaj të ardhmes së vendit… Vetëm duke u dëshmuar qytetarë aktivë, që e konsidero- jmë votën me të vërtetë të shenjtë, mendoj se mund t’i bëjmë mirë vendit; në radhë të parë ta bëjmë për të mirën e fëmijve tanë, që mos të vuajnë dhe ata depresionet tona post-komuniste… Nuk do shumë mend të kuptosh që rruga e ndjekur gjatë këtyre 30 vjetëve nuk ishte më e mira e mundshme. Por meqë nga natyra ime jam një optimist i pashërueshëm, mendoj që e ardhmja do të jetë më e mirë. Jo detyrimisht në sajë të politikanëve. Dhe këtu lejohem të sjell shkurt një bisedë me një nga politikanët kryesorë shqiptarë pak ditë para zgjedhjeve të 29 qershorit 1997. “Ky është shansi i fundit për Shqipërinë”, më tha ai për zgjedhjet. “Më falni, por e keni kryekëput gabim!”, iu përgjigja: “Ky është shansi i fundit për ju. Shqipëria shanset i ka pafund”. Nisur nga fakti që ai tashmë ka shumë vite i tërhequr nga politika, mendoj që pata të drejtë… E pranoj, mund të jetë kontra- vers ky këndvështrimi im, por nuk kam diçka tjetër…

bota.al Një pyetje e fundit: Ku e shihni Shqipërinë, në 2049-ën?

Z. ROBERT GORO Kërkoj ndjesë, por ndihem më komod të përgjigjem se SI E SHOH SHQIPËRINË NË 2049-n… Ose më saktë, si do të doja ta shihja (renditja është krejt e rastë- sishme)… Një vend me një sistem arsimor të të gjitha niveleve, antagonist me ato më të përparuarat europiane. Një vend ku gjithë shtyllat e jetës shoqërore do të jenë të bazuara në vlerat. Një vend ku do të prodhohen të paktën pesë filma artistikë në vit dhe ku filmat e kinostudios Shqipëria e Re, do të shfaqen vetëm në evente shkencore. Një vend që do të ketë tashmë nobelistin e parë në letërsi dhe ky nuk do të jetë detyrimisht Kadareja… Një vend me nivelet më të larta në Europë të leximit të letërsisë artistike. Një vend ku gjithë bizneset, përfshirë dhe ato mediatike, do të funksionojnë në bazë të kërkesës dhe ofertës. Një vend me popullsi të paktën 5 milionë banorë, pasi do të jenë kthyer edhe nipat e emigrantëve të sotëm. E fundit, por jo për nga rëndësia: Një vend anëtar të Bashkimit Europian (nëse do të ekzistojë deri atëherë), dhe madje nga anëtarët më të respektuar e kon- struktivë. TIRANE, 2019

87 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Dr. Vera Bekteshi, shkrimtare, ka shumë për të thënë në lidhje me tridhjetë vitet e tranzicionit të Shqipërisë. Pedagogen e Fizikës, e diplomuar në vitin 1969 në Fakultetin e Shkencave, shembja e komunizmit e gjeti të internuar në fshatin Vodëz të Beratit, në një izolim që e pati zanafillën në spastrimet e mëdha të Enver Hoxhës, mbi ushtarakët e lartë, pjesë e të cilëve ishte dhe babai i saj. Ndjesinë e parë për transformimet e mëdha që pritej të ndodhnin, siç thotë vetë, nuk e pati nga jehona e shembjes së Murit të Ber- linit, por nga një tjetër lajm, plot një vit më herët, të cilin e kishte dëgjuar në fshehtësi tek RAI. Një “tronditje”, që e bëri të kuptojë se kish nisur të ndodhte, ajo çfarë priste prej kohësh…

88 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? Dr. VERA BEKTESHI Demokracia jonë, midis humbjes dhe fitores…

bota.al Znj. Bekteshi, ky vit shënon 30 vjetorin e shembjes së Murit të Berlinit, një nga ato ngjarje epokale, kur gjithësecili e kujton se “ku ishte dhe çfarë po bënte në ato momente”. Nëse ju vjen ndërmend, ku ndodheshit dhe cili ka qenë përjetimi juaj në atë kohë, mbi ngjarjet që po shpaloseshin, me shembjen e barrierës që ndante më dysh Berlinin, Gjermaninë, Evropën dhe Lindjen me Perëndimin?

Znj. VERA BEKTESHI Isha ende në fshatin Vodëz të rrethit të Beratit, duke dëgjuar lajmet në radio RAI, mbrëmjen e 9 nëntor-it të vitit 1989, kur sapo filloi shembja e murit të Ber- linit. Ishte një lajm shumë gëzuar, por që nuk më habiti. Një vit më parë në të njëjtën orë dhe radio kisha dëgjuar një tjetër lajm shpresëdhënës, veçanërisht për

89 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? ne që i prisnim ndryshimet me gojë hapur. Ky lajm, në dukje i parëndësishëm, më tronditi shumë. Dhe nga ajo tronditje kuptova se ajo që pritej prej kohësh sapo kish filluar. I got it, pra e kisha lexuar drejt mesazhin e këtij lami, bota jonë do të ndryshonte së shpejti. Po cili qe lajmi në radio RAI? Anna Larina Buharina, arriti që në fund të 1988-ës, pas 50 vitesh burgje dhe internime, t’i transmetonte Gorbatchev-it, testamentin gojor të të shoqit, që ajo për të mos e harruar, e përsëriste çdo natë si lutje. Ishte gruaja e dytë e një prej drejtuesve kryesorë të Bashkimit Sovjetik dhe një prej kritikuesve të Stalinit për tejkalimet e tij të pushtetit dhe shfarosjet në masë të kryera gjatë atyre viteve. Nikolai Buharini, si krahu i fshehtë i Trockit, u vra prej Stalinit në 1938. Lajmi vazhdonte: “Mijëra qytetarë rusë vizitojnë të venë e Buharinit, të sapo kthyer nga burgimet dhe internimet e gjata në Siberi, në apartamentin e saj modest në Moskë”. Kjo e fundit më rrëqethi mishin. E zgjata këtë histori për të treguar se sa me ankth po i prisnim ndryshimet, ndryshime që nuk mund të ndodhnin pa shembje muresh… dhe asaj kohe vërtet do doja të kisha në duar një copë të atij muri të mallkuar. Kur vite më pas, në Berlinin e viteve dymijë pashë pjesëza të ruajtura aty këtu sëbashku me foton e dy udhëheqësve që putheshin në buzë (?! ), ato relike muri mu dukën si të gjitha mbetjet e tragjedive, që në fund kthehen në farsë, mbe- turina si të gjitha të tjerat, por që deri atëherë kishin qenë burim fatkeqësish të panumërta.

bota.al A mendoni që shembja e murit të Berlinit qindra kilometra larg, pati një ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillim e ngjarjeve në vendin tonë?

ZNJ. VERA BEKTESHI Mendoj se po, shumë madje. Së paku ne ish të dënuarit vërshuam nëpër qytete, kryesisht në Tiranë, duke kërkuar ndonjë strehë për të filluar një jetë të re. Shqipëria ziente, por dukej se jo kudo njësoj. Në vizitat që bëja herë pas here në Tiranë, takova diku në bulevard, afër Fakultetit të Shkencave të Natyrës, një prej shokëve të mi të kursit, me të cilin pëshpëritnim kritika apo tallje për pushtetin. Ishte korçar nga një familje e vjetër dhe e pasur. – Ore Neq, çfarë po bën Korça pse nuk po ndihet, pse po vonon? – Po ja moj shoqe, që mirse na ardhe, të gjithë kishim lepurin në bark, po ai toni paska qëlluar femër dhe me sa duket na polli dhe ca këlyshë. Po kur ta bëjë Korça, do ta bëjë përsëmbari, mos u merakos!

90 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

– Po jo bre, jam në merak ku të fus kokën – iu përgjigja. Pastaj erdhën ditët kur vërshuam të gjithë sëbashku për të rrëzuar simbolet e atij regjimi mizor. Mendoj se asgjë nuk do të ishte bërë pa shembjen e murit, pa këtë ngjarje me përmasa historike, por që ishte vetëm hapi i fundit i një revolucioni të heshtur, që po zhvillohej prej muajsh në vendet e lindjes komuniste të kohës. Lëvizja e opozitës gjermano – lindore, në pranverën e po atij viti mundësoi lëvizjen e lirë të banorëve përmes Hungarisë, që nga ana e saj qe e para që hapi kufijtë me perëndimin austriak. Nuk do të kish ndodhur ndryshimi i madh pa lëvizjen polake të Solidarnosc-it dhe sigurisht pa papa Vojtilën e tyre. Nuk do të kish ndodhur pa një vjeshtë të vonë çeke, që në nëntor të po atij viti solli pa gjakderdhje, fundin e socializmit në Çekosllovaki. Pastaj, apo më saktë ishte Hungaria, me veçantitë e saj, që e pati filluar luftën shumë herët, që më 1956 -ën, me revolucionin e Imre Nagy-it dhe që sërish para të tjerëve, në vitin 1988, me një manifestim të madh ambjentalist, më i madhi kundër qeverisë komuniste hungareze, ku 50 mijë njerëz të mbledhur në Buda- pest kundërshtuan ndërtimin e një dige të madhe në Danub. Ky manifestim u bë simbol i përkuljes së pushtetit përballë vullnetit të qytetarëve. Po ajo që tronditi nga themelet regjimin tonë, ajo që e trembi vërtet atë, qe ngjarja rumune me vrasjen thuajse pa gjyq të çiftit Çaushesku. Të gjitha këto ngjarje na rritën, na mësuan, na hapën sytë se edhe diktaturat mund të shemben…

bota.al Ka pasur shumë kritika mbi mosrealizimin e aspiratave të 1989-ës. Janë kritika të shfaqura në disa vende të Evropës Lindore. Ju vetë keni pasur një rol në momente kritike, të rrugëtimit politik të Shqipërisë, gjatë kësaj periudhe të tranzicionit. Sot, kur ktheni kokën pas si e shikoni këtë rrugëtim?

ZNJ. VERA BEKTESHI Në ato vite mësuam shumë thënie për demokracinë, që na ngushëllonin paksa për hapat e ngadalshëm me të cilat po ecnim në rrugën e re. Njëra nga to qe ajo e Alexis de Tocqueville, që e krahasonte lëvizjen baticë – zbaticë të valëve të detit, që sipas rastit fiton apo humb terren, me demokracinë, që noton midis humbjes dhe fitores, me rezultat final këtë të fundit. Lexonim dhe mësonim, për të kuptuar çfarë po ndodhte, ku po shkonim, edhe pa pasur asnjë rol në ato momente kritike, veçse duke pluguar bahçen tonë, pra duke u përpjekur për të fituar bukën e përditshme, siç thoshte Volteri. Mu desh

91 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? të mblidhja veten pas asaj që na pat ndodhur të gjithëve, “Secilit sipas mundë- sive, secilit sipas nevojave”, siç thuhej atëherë për sistemin që prisnim të ndër- tonim me daulle zhurmë mëdha… Mua dhe shumë të tjerëve na u desh të ri-integroheshim në jetën qytetase, e më pas në atë profesionale, duke shpresuar se një ditë edhe ne do t’i bashko- heshim korit të rrëfimtarëve për atë që na ndodhi dhe pse na ndodhi.

bota.al Le të bëjmë një udhëtim pas në kohë, me tridhjetë vite. A jeni në gjendje të kujtoni si e imagjinonit Shqipërinë pas 2 apo 3 dekadash, nga ai vit i largët i 1989?

ZNJ. VERA BEKTESHI Ajo që mund të imagjinoja disi para tridhjetë vitesh është goxha larg me atë që shoh sot. Më kujtohet, kur ishim ende në fshat në vitin e fillimit të fundit, pra në 1989 – ën dhe kur një bashkëvuajtëse, që shkonte shpesh në Tiranë për të marrë pjesë në Refleksionet e famshme, më pat thënë: “Tani janë shumë të bashkuar dhe shumë entuziastë, por sapo të fillojë lufta për pushtet do ta hanë njeri tjetrin, si këta që na sollën këtu” “Kaq egërsisht – i thashë. “Njësoj, mbase më keq, veç nuk do presin më koka, sepse nuk do munden”. Më trishtoi pa masë, sepse si romantike e pashpallur, unë shpresoja më shumë, shpresoja tek ai njeriu i ri, që nuk u ndërtua dot për 50 vjet, por që mund të ndër- tohej tani me shpejtësi për shkak motivimesh të fuqishme. Po si? Prej brumit të vjetër do krijohej ky njeri i ri? Ajo, shoqja ime e dikurshme, që e kuptoi këtë gjë më shpejt se unë, iku që në 1993 –in në Austri, pas të vëllait, dhe sot është përbukuri, sëbashku me gjithë familjen e saj, përbukuri! Kurse ne zvarritemi me pensione qesharake, me mjekësi private “të lulëzuar”, por të papërballueshme dhe me atë shtetërore me aq shumë mungesa…

bota.al Pavarësisht entuziazmit që përfshiu të madh e të vogël në ato ditë kur Shqipëria linte pas një herë e përgjithmonë 50 vite të regjimit totalitar dhe hynte në një fazë të re, të panjohur të një shoqërie demokratike, të paktë ishin ata që e ndjenin se rruga që do të ndiqej nuk do të ishte një autostradë, por një garë me pengesa. Pyetja është e drejtpërdrejtë: Çfarë shkoi mirë në tranzicionin shqiptar gjatë këtyre 30 viteve? Dhe çfarë shkoi keq?

92 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

ZNJ. VERA BEKTESHI Po e filloj me pasurinë kombëtare, atë që na përkiste të gjithëve dhe që u nda e po ndahet në mënyrën më të keqe të mundshme, praktikisht që u vodh e po vazhdon të vidhet. Pushtetarëve tanë “të rinj” do u mjaftonte të merrnim modelin çek apo atë hungarez, apo ku e di unë se çfarë, do u mjaftonte një model, ai më i thjeshti, për të bërë një inventar kombëtar dhe për ta ndarë ndershmërisht midis popullsisë ekzistuese të atyre viteve. Do duhej veçse një pjesëtim i thjeshtë. Pse nuk e bënë, nuk ditën apo nuk deshën. A nuk i patën këshilltarët e huaj për t’u hapur sytë? Drejtësia e diktaturës u zëvendësua me një drejtësi të re, që është ajo e përvetësimit (në se duam të shprehemi në mënyrë më etike), sepse nuk ka robëri më të madhe se varfëria, mbasi prona u mor, u tjetërsua dhe të gjitha më pas shkuan zinxhir… Edukimi në përgjithësi, me shkollat jo vetëm të shkatërruara fizikisht, por me përmbajtje të dobët të kurikulave dhe mësim dhënies, në përgjithësi me mësues të pashkolluar, militantë partie, e gjithfarësoj revanshisti që prapsi qytetarin e ndershëm në favor të njeriut të ri të pangopur… A e dini se sivjet dega e fizikës në Universitetin shtetëror të Tiranës u mbyll, dega e fizikës për mësues, ajo specialja po e po, ajo që e ndjekin kudo në botë vetëm një pakicë gjimnazistësh të përzgjedhur. Institutet shkencore aq të rëndësishëm për ekonominë dhe jetën tonë në tërësi u mbyllën ose u rrudhën me buxhete qesharake, duke u strehuar nën emra të mëdhenj si Gjeoshkenca apo ku ta di unë, ku departamente aq të rëndësishëm si ai i klimës, drejtohen nga agronomë apo veterinerë, a thua se u shua bota për një fizikan apo klimatolog të mirë formuar këtu, apo në universitetet e huaja. Mjekësia, njësoj si drejtësia, me profesionistë të pandërgjegjshëm, që nuk i përmbahen betimit të Hipokratit (kam parë veçse një mjeke të lagjes sime që e mban në mur këtë betim dhe që e zbaton siç duhet, por që për fat, nuk është e vetmja në klinikën Nr. 5 të lagjes ku banoj), po abuzojnë me shëndetin tonë, me gjënë më të vyer që natyra na dhuron, pas jetës. Mjedisin, që e gjetëm të handakosur me burime të shfrytëzuara më së keqi, tani jo vetëm po e shfrytëzojmë pa më të voglin kriter, por po e shfarosim. Jam e qa- rtë sikurse të gjithë, se nuk është vetëm faji ynë, se kjo tashmë përbën një çështje globale, por ne nuk po menaxhojmë dot as plehrat që prodhojmë. Dhe kështu me radhë, të gjithë sektorët jetësorë që u ranë në dorë për menaxhim mjeshtërve që polli koha, u katandisën kështu siç e shohim dhe provojmë në lëkurën tonë… Dhe, iu lutem të dashur gazetarë, njerëz të masmedias, në këtë kuadër, me- qenëse po flitet për atë që është bërë tashmë një shqetësim planetar, ju lutem prononcohuni drejt së paku formalisht, pra thoni dhe shkruani ndryshime klima-

93 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? tike apo të klimës dhe jo klimaterike, kushtojini pak vëmendje drejtshkrimit, sepse gjuha është identiteti, pasaporta e njeriut, thotë Umberto Eco….

bota.al 93 përqind e shqiptarëve janë pro integrimit të vendit në Bashkimin Evro- pian. Gjë që na bën ndoshta popullin më proevropian, në një kohë të lulëzim- it të populizmave dhe ekstremizmave. Megjithatë sot tri dekada më pas, Shqipëria ende pret tek porta. Pse kjo vonesë? Cilët mendoni se janë fak- torët që kanë bërë të mundur ta humbasim trenin e integrimit gjatë këtyre 30 viteve?

ZNJ. VERA BEKTESHI Kjo vonesë me siguri që nuk vjen për shkak të punës së dobët të njerëzve të thjeshtë, të atyre që nuk pyeten për asgjë dhe që ftohen vetëm për t’u marrë votën. Është një e vërtetë e thjeshtë që e njohim të gjithë, se Evropa nuk na do për sytë e bukur, në se i kemi vërtet të tillë. Asaj i pëlqejnë më shumë të vetët, sepse i ka me ngjyrë. Evropa, për shembull, do preferonte shumë natyrën tonë të virgjër me lumenj të egër, pyje të paprekur, bregdet të pabetonuar, ushqime të pastra dhe territor pa plehra. Me se tjetër mund të konkurrojmë ne për në Evropën e kulturuar plot lule, përveçse me peizazhin tonë mahnitës?

bota.al A mendoni se klasa politike në tërësi, në të gjithë spektrin e saj- ia ka dalë të ngrihet në lartësinë e peshës dhe rëndësinë që kjo periudhë tri – deka- dëshe ka në historinë e Shqipërisë?

ZNJ. VERA BEKTESHI Përgjigja e mësipërme mendoj se vlen për të dyja pyetjet e fundit.

bota.al Themeli i një shoqërie demokratike perëndimore është sundimi i ligjit. Sa mendoni se e kemi ndërtuar këtë themel gjatë tranzicionit post-komunist shqiptar?

ZNJ. VERA BEKTESHI Është një e vërtetë e pamohueshme se baballarët e kombit janë përpjekur pa masë gjithë këto vite, por deri tani nuk kanë nxjerrë gjë në krye. Nuk dua të jem

94 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? as aq entuziaste sa në 1989, por as aq skeptike sa tani, që të shpresoj se më së fundmi reforma në drejtësi do të ndreqi shumëçka.

bota.al Nuk ka dyshim se rrugëtimi i vështirë plot gropa dhe pengesa i Shqipërisë në këto tri dekada, na ka zbritur të gjithëve me këmbë në tokë duke na bërë më realistë për çka duhet të presim nga e ardhmja. Çfarë mendoni se rezervon kjo e ardhme për Shqipërinë?

ZNJ. VERA BEKTESHI Duke filluar me një kundërpyetje: A është fjala për Shqipërinë apo për ne? Po qe për vendin, ai do mbetet i bukur megjithë shkatërrimet e mëdha të mjedisit, sepse lufta kundër natyrës është gjithnjë e humbur. Po qe fjala për ne, kjo është drugi mesele, siç shpreheshim dikur. Kur më së fundmi ne si individë apo si popull, do hyjmë në Evropë (në se ajo do qëndrojë në këmbë, pra ajo e bashkuar e kam fjalën), ne me siguri që do jetojmë më mirë, më të mbrojtur nga ligji, më miqësor me mjedisin etj., etj.

bota.al Një pyetje e fundit. Ku e shihni Shqipërinë në 2049-ën?

ZNJ. VERA BEKTESHI Pse ky vit? Keni të dhëna për ndonjë kataklizëm apo është një zgjedhje rastësore e vitit? Ja sërish një kundërpyetje, gjë që, më së paku, tregon se çështja na përket njësoj të dy palëve, pra si intervistuesit edhe të intervistuarit, apo jo?

TIRANE, 2019

95 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Zef Preçi është një prej ekspertëve më në zë të ekonomisë në Shqipëri. Në këtë intervistë për bota.al, në kuadër të serisë së reflektimeve mbi tranzicionin 30-vjeçar të Shqipërisë, Z. Preçi flet për ngjarjet që pasuan shembjen e Murit të Berlinit, ndikimin e tij mbi transformimet e mëdha në Shqipëri, por sidomos për qasjen që ne patëm ndaj shtetndërtimit, gjatë periudhës së tranzicionit. Me syrin kritik dhe të ftohtë, tipik për një ekonomist, Z. Preçi ofron një pan- oramë të hollësishme mbi atë çfarë shkoi mirë dhe çfarë shkoi keq gjatë kësaj periudhe kritike të historisë së Shqipërisë.

96 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? ZEF PREÇI “Në 30 vite, nuk ndërtuam dot “urat” midis qytetarit dhe shtetit”

bota.al Z. Preçi, ky vit shënon 30 vjetorin e shembjes së Murit të Berlinit, një nga ato ngjarje epokale, kur gjithësecili e kujton se “ku ishte dhe çfarë po bënte në ato momente”. Nëse ju vjen ndërmend, ku ndodheshit dhe cili ka qenë përjetimi juaj në atë kohë, mbi ngjarjet që po shpaloseshin, me shembjen e barrierës që ndante më dysh Berlinin, Gjermaninë, Evropën dhe Lindjen me Perëndimin?

Z. ZEF PREÇI Duke u kthyer pas në kohë, pozicionin dhe perjetimin tim personal të asaj kohe, po e përshkruaj shkurt si vijon. Unë isha një nëpunës shteti (punonjës kërkimor në ish-Institutin e Studimeve Ekonomike – një agjenci shtetërore në varësi të ish-Komisionit të Planit të Shtetit (sot Ministria e Ekonomisë dhe Financave). Për

97 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? shkak të punës që bëja, kisha akses në të dhënat makro-ekonomike të vendit si dhe në ecurinë e degëve dhe sektorëve kryesorë të ekonomisë së asaj kohe, por edhe në të dhënat mbi konsumin e familjeve shqiptare. Duke qenë se kisha qenë i përfshirë në procesin e hartimit të prognozës së zhvillimit ekonomik e shoqëror për planin e fundit pesëvjeçar (1986-1990), kisha patur mundësinë të shihja përmes shifrave rrënimin ekonomik dhe rënien me shpejtësi të saj, në prag të shndërrimeve sistemike të vitit 1990. Edhe disa per- pjekje kozmetike që ndërmori regjimi komunist gjatë vitit të fundit (diskutimi i lejimit të investimeve të huaja, mundësia e pagimit të vlerës së investimit të huaj me prodhimin vendas – të gjitha këto vetëm në fjalime politike) mëe dhanë të kuptoj situatën ekonomike gati pa rrugëdalje edhe pse politikisht regjimi shfaqej “i pathyeshem”… Kështu që, rënien e Murit të Berlinit e përjetova me simpati dhe shpresë, dhe e pashë si sinjalin përmes të cilit gota e mbushur plot po derd- hej, dhe jo vetem në ish-RDGJ…

bota.al A mendoni që shembja e Murit të Berlinit mijëra kilometra larg Shqipërisë, pati një ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillimin e ngjarjeve në vendin tonë?

Z. ZEF PREÇI Nuk ka diskutim se shembja e Murit të Berlinit ishte ndër ngjarjet politike më të rëndësishme të gjeneratës së cilës i përkas, dmth i gjeneratës së “booming babies” të pas Luftës së Dytë Botërore. Prej asaj kohe, janë dhënë shumë shp- jegime të pafundme dhe janë thurur shumë teori – deri edhe teori konspirative – rreth shkaqeve të shembjes së sistemit të ekonomisë së centralizuar. Nga këndvështrimi i një ekonomisti dhe studiuesi, në gjendjen në të cilën ishte ekonomia jonë në momentin e rënies së Murit të Berlinit, mund të konfirmoj se nëse në Europën Lindore dhe ish-Bashkimin Sovjetik sistemi u shua paqësisht, mbasi humbi të gjithë stimujt për të vazhduar më tej garën me ekonominë e tregut, përndryshe me sistemin kapitalist të Perëndimit, rënia e këtij sistemi në vendin tonë ishte një pasqyrim i kësaj situate. Vlen të theksohet se udhëheqja komuniste e kohës, pavarësisht deklaratave propagandistike për gjoja “rrugën e veçantë” që ndiqte Shqipëria në “ndërtimin e plotë të shoqërisë komuniste”, apo deklarimin se “Shqipëria nuk ishte as Lindje dhe as Perëndim”, ka ndjekur me kujdes zhvillimet në kampin Lindor të udhëhequr nga ish-Bashkimi Sovjetik dhe është përgatitur jo vetëm ideologjikisht dhe politikisht, por ka marrë edhe masa të tilla mbrojtëse për elitën mbështetëse të saj, efektet e të cilave ndjehen edhe sot e kësaj dite… Kur them ka ndjekur me kujdes zhvillimet politike në Europën Lindore, kam para-

98 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? sysh se jo vetëm një agjenci e specializuar shtetëtore siç ishte Instituti i Studimeve Marksiste-Leniniste pranë Komitetit Qendor të ish-Partisë së Punës së Shqipërisë (PPSH), por edhe Ministria e Punëve të Jashtme, Ministria e Brendshme, etj., deri edhe Instituti i Studimeve Ekonomike pranë Akademisë së Shkencave (në të cilin kam punuar edhe unë për rreth 10 vjet, derisa u mbyll në Shtator 1992), ka qenë përfshirë në ndjekjen e politikave dhe procesve reformuese në këto vende, përmes publikimeve periodike dhe botimeve speciale që merreshin prej tyre përmes ambasadave shqiptare jashtë vendit dhe kryesisht përmes Hungarisë. Nuk po flas për politika të caktuara ekonomike duke përfshirë edhe zgjerimin e autonomisë së ndërmarrjeve shtetërore në fushën e eksporteve, apo deri edhe tufëzimi famëkeq i bagëtive në familjet fshatare, ishin dhe mbeten imitime të verbëra të politikave të ndjekura më parë nga vendet kryesore të bllokut komunist lindor… Me këtë nuk dua të them se “leksioni” kryesor që mori udhëheqja shqiptare nga rënia e Murit të Berlinit dhe vecçnërisht nga ndëshkimi kapital i Çausheskut, liderit komunist rumun pak javë më vonë, ishte se regjimi komunist shqiptar nuk mund të përballonte valën e ndryshimeve në Europën Lindore dhe ish-BS. Ndërkaq kryerja me vonesë e proceseve transformuese në vendin tonë, mendoj se duhet lexuar si një shans që elita politike komuniste i dha vetes, për të mbijetuar, por ndoshta edhe për të kontrolluar zhvillimet politike dhe ekonomike të këtushme, që pasuan rënien e Murit të Berlinit. Ndër to, mendoj se të një rëndësie të vecçantë mbeten vazhdimësia e PPSH (e vetmja e mbijetuar ndër partitë komuniste të vendeve të Europës Lindore), por me emër të ndryshuar dhe me një program përgjithësisht social-demokrat, por edhe fakti se sipërmarrësit e parë, shumica prej tyre janë të fuqishëm dhe kontrollojnë edhe sot e kësaj dite ekonominë dhe politikën shqiptare, vijnë nga radhët e stafeve të ngushta dhe nga administrata e lartë e atij regjimi… Dmth një lloj tërheqje e përkohshme e elitës së vjetër politike nga drejtimi, për t’u rishfaqur me përfaqësim të ri më vonë, ashtu sikurse edhe ndodhi… Shkurt, ishte rënia e Murit të Berlinit faktori përcaktues edhe i ndryshimeve politike apo transformimit të kontrolluar sistemik edhe në vendin tonë. Historia e përafërt, për të mos thënë e njëjtë në këto vende të lindjes së partise komuniste, e marrjes së pushtetit prej saj, e ushtrimit gjakatar të tij, e shpronësimit të gjithçkaje private, e kontrollit të dhunshëm të jetës së secilit qytetar të shndërruar përgjatë 45 vjetëve në nënshtetas, etj., nuk mund të mos kishte edhe një fund të ngjashëm…

bota.al Ka patur shumë kritika mbi mosrealizimin e aspiratave të 1989-ës. Janë kritika të shfaqura në disa vende të Evropës Lindore. Edhe rrugëtimi historik

99 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? dhe politik i Shqipërisë ka qenë disi i pazakontë (për të thënë më të paktën). Sot, kur ktheni kokën pas, si e shikoni këtë rrugëtim?

Z. ZEF PREÇI Eshtë e vështirë të karakterizosh tri dekadat e fundit në jetën politike, ekonomike e shoqërore të Shqipërisë me pak fjalë. Ajo që mund të thuhet është se gjatë kësaj periudhe janë realizuar ndryshime sistemike të pakthyeshme, në një proces transformimi historik të panjohur më parë, të kalimit nga ekonomia e centralizuar në një ekonomi të tregut. Siç dihet, në periudhën 1945-1990, institucionet ekonomike kanë qenë të mbeshtetura në pronësinë kolektive/shtetërore të mjeteve të prodhimit. Po kështu, planifikimi i ekonomisë kryhej nga qendra e ka qenë i detyrueshëm, si dhe ky planifikim ishte edhe mekanizmi i vetëm koordin- ues në nivel makro-ekonomik, me një rol në rritje, edhe pse anësor, të institucioneve të tregut. Gjatë kësaj periudhe, sistemi, në një vijë me teorinë e Marksit bazohej mbi premisën demagogjike: “nga secili bazuar në aftësitë e tij/saj, te secili bazuar në nevojat e tij/saj”… E përmenda këtë të fundit për të thënë se shumica e shoqërisë shqiptare priste nga ndryshimi i sistemit të ekonomisë së centralizuar jo vetëm njohjen kushtetuese dhe respektimin në praktikë të të drejtave themelore të njeriut, të shkelura për dekada me radhë, por edhe një përmirësim të menjëhershëm të mirëqenies së familjeve shqiptare. E për këtë ndoshta kishte ndikuar edhe ngulitja te kjo shu- micë e ideve themelore të Revolucionit Francez: “Liri-Barazi-Vëllazërim”. Për fat të keq, kjo nuk ndodhi dhe përmirësimi i mirëqenies, edhe pse është real – Shqipëria është tranformuar nga një prej vendeve më të varfra të Europës në një vend me të ardhura mesatare të larta – por ky proces u shoqërua me një polarizim të thellë social, që është aktual më shumë se kurrë gjatë kësaj periudhe. Ndërsa burimet natyrore dhe ekonomike të përbashkëta, që u trashëguan nga periudha e ekonomisë së centralizuar kaluan në duart e kompanive të huaja dhe të sipërmarrësve vendas, shumë syresh të ardhur nga administrata e regjimit komunist. Gjithashtu, gjatë dekadës së fundit, një numër prej tyre janë njohur edhe si oligarkë, dmth si sipërmarrës të fuqizuar falë afiliacionit politik dhe të pasuruar kryesisht nga fondet dhe pasuritë publike, falë klientelizmit qeveritar… Ndonëse studimet e këtyre tre dekadave të fundit kanë provuar se vendet Perëndimore u gjendën fillimisht disi të papërgatitura për hapjen e vendeve Lin- dore, në vlerësimin tim ato kanë qenë plotësisht në anën e duhur të historisë, duke e pozicionuar rolin e tyre në nxitjen e proceseve demokratizuese në këto vende, në luftën kundër varfërisë dhe në ndërtimin e procesit integrues të tyre në vetë BE-në.

100 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Sa i takon rrugëtimit të vendit tonë në këtë proces, mendoj se duhet të kemi një kënd-vështrim realist. Dmth nëse krahasojmë gjendjen e sotme të përgjithshme të zhvillimit të ekonomisë, të ndërtimit të institucioneve dhe të transformimit të shoqërisë shqiptare në tërësi, të ndodhur gjatë këtyre tre dekadave, me gjendjen e tyre në fillimet e ndryshimeve sistemike të 1990-tës, progresi i shënuar është i jashtëzakonshëm, transformimet janë të pakthyeshme dhe Shqipëria është një vend demokratik, me ekonomi të tregut të lirë. Në të njëjtën kohë, nëse krahaso- jmë këto arritje transformuese me mundësitë që janë krijuar gjatë së njëjtës pe- riudhë, mendoj se elita politike dhe intelektuale e vendit nuk i ka shfrytezuar ato sa duhet. Dmth nëse këto mundësi do të ishin shfrytëzuar si dhe sa duhet, vendi ynë mund të kishte një status të zhvillimit social-ekonomik dhe nga pikëpamja e maturisë së funksionimit të institucioneve të ekonomisë së tregut, por edhe të demokracisë, krejt të ndryshëm dhe shumë të avancuar se ky që kemi aktualisht… Pa dashur të justifikoj dështimet e kësaj periudhe dhe as të glorifikoj arritjet e saj, mendoj se mund dhe duhej të ishte bërë më shumë për të krijuar institucione më të qëndrueshme, që garantojnë një ndarje reale të pushtetit, për rrjedhojë edhe një funksionim më të mirë të tij; mund të ishte evituar apo zgjidhur me kosto shume më të ulet kriza e përgjithshme e vitit 1996-1997: mund të përdore- shin metoda më të suksesshme për futjen në qarkullimin ekonomik të burimeve natyrore e njerëzore të vendit; mund të vendoseshin raporte më të balancuara midis kapitalit vendas dhe atij të huaj në shfrytëzimin e burimeve natyrore: mund të përdorej më mirë kapitali njerëzor i krijuar gjatë kësaj periudhe, etj.

bota.al Le të bëjmë një udhëtim pas në kohë, me tridhjetë vite. A jeni në gjendje të kujtoni, si e imagjinonit Shqipërinë pas 2 apo 3 dekadash, në atë vit të largët 1989?

Z. ZEF PREÇI Në periudhën e regjimit komunist, në lëndën e ekonomisë politike, në përpjek- je për të promovuar zhvillimin ekonomiko-shoqëror pa kriza gjoja në socializmin tonë të asaj kohe, ndër të tjera studentëve u thuhej edhe se “krizat janë bashkëud- hëtare të kapitalizmit”. Mbas tri dekadash jete aktive në një shoqëri demokratike dhe ekonomie të tregut, mund të shtoj se zhvillim pa kriza të natyrave nga më të ndryshmet, nuk mund të ketë as në sistemin e ekonomisë së tregut, por janë pikërisht krizat që krijojnë mundësitë për korrigjimin e politikave ekonomike që ndiqen në kohë të caktuara, si dhe për nxjerrjen e përvojave të nevojshme që mund të përgjithësohen dhe të zbatohen pastaj në vendet e tjera, për të lehtësu- ar efektet e krizave…

101 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Në kontekstin e mësipërm, duke marrë parasysh edhe arritjet e derisotme sidomos në drejtim të konsolidimit të institucioneve të ekonomisë se tregut dhe te shoqerise demokratike, mund t”i lejoj vetes te hamendesoj se ku do te jete Shqiperia mbas dy apo tri dekadash te tjera. Keshtu, uroj dhe shpresoj qe deri atehere Shqiperia te jete antaresuar plotesisht ne BE; te jete nje vend i stabilizuar nga pikepamja e ndertimit te institucioneve krejtesisht te ngjashme me institucionet homologe ne vendet e BE-se, (dmth te kete marre fund periudha e eksperimenteve dhe diletantizimit ne ndertimin e tyre, sikurse po ndodh sidomos gjate dekades se fundit); qe standardet e sherbimeve publike baze si arsimi dhe shendetesia te jene perafruar me keto vende, dmth qe te jete frenuar braktisja e vendit dhe vendi yne te jete bere i jetueshem, pra nje vend normal Europian…

Z. ZEF PREÇI Eshtë e vështirë që të japësh një përgjigje ezauruese për këtë pyetje tuajën. Ajo që mund të thuhet është se kushtet social-ekonomike të tranzicionit shqiptar, në krahasim me vendet e tjera të rajonit, nga ekonomia e centralizuar në ekonominë e tregut dhe nga një shoqëri e mbyllur në një shoqëri demokratike, ishin të disfa- vorshme dhe deri diku përcaktuan shpejtësinë dhe suksesin e këtij procesi. Kështu eleminimi tërësisht i klasës së mesme dhe të pasur të vendit gjatë regjimit komunist dhe centralizimi ekstrem i vendim-marrjes ekonomike kishte topitur nismën private, por nuk duhej lejuar që të kalohej në privatizimin ekstrem të gjithçkaje të trashëguar shtetërore, sikurse po ndodh… Kjo ka rrezikun tjetër që në kushtet e korruopsionit glopant, sistemit juridik të çalë, institucioneve të dobëta të rregullimit të tregjeve, mund të cojë në kontrollin e ekonomisë nga disa biznese të mëdha, kryesisht lobiste dhe oligarke, por që kufizon dukshem konkurrencën – motorrin e vetëm të ekonomisë së tregut… Edhe pse është debat disi teorik, nuk mund ta lëmë jashtë diskutimit edhe problemin e raportit midis ndërhyrjes shtetërore dhe lirisë së funksionimit të tregut, të njohur ndryshe edhe si rregullimi përballë derregullimit. Në rastin e vendit tonë, çmontimi i mekanizmave të ekonomisë së centralizuar u bë pa krijuar dhe në mungesë të mekanizmave adekuate të ekonomisë së tregut. Për rrjedhojë,

102 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? boshllëkun e krijuar e plotësoi menjëherë ekonomia informale dhe ajo kriminale. Këtu mund dhe duhet gjetur edhe shpjegimi bazë për krizën e rëndë të pirami- dave financiare të vitit 1997. Nuk po them që keq-funksionimi i këtyre institucioneve dhe dobësitë institucionale të agjensive ligj-zbatuese dhe të vetë ekzekutivit sollën edhe zgjerimin e ekonomise kriminale, siç ishte kanabizimi i vendit më 2016-17, pasojat e të cilit do të ndjehen ndoshta edhe një apo dy dekadat e ardhshme në vendin tonë. Dmth procesi i rregullimit shtetëror në tërësi, u sho- qërua me dobësi serioze në zbatimin e ligjit dhe në ndërtimin e institucioneve që mundësojnë një ekonomi të tregut të lirë, në kuptimin perëndimor të kësaj fjale. Apatia e shoqërisë për fatet e përbashkëta, natyra klanore e shoqërisë në tërësi, mungesa e vlerave të komunitetit, etj., bënë që edhe liritë dhe të drejtat themelore të njeriut, gjatë tri dekadave të fundit, më shumë të promovohen, se sa të zbatohen. Kështu, të drejtat civile dhe politike, në vlerësimin tim, kanë gjetur disi zbatim, ndërsa të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore janë ende larg pritshmërive apo edhe garancive që ofron Kushtetuta e vendit. Ndoshta këtu duhen kërkuar përgjigjet edhe për shkallën e ulët të aktivizmit civil, për individu- alizmin që sundon në shoqërinë e sotme shqiptare, etj., dmth për keq-qeverisjen dhe mungesen e “check & balance” në tërësi. Në mënyrë të drejpërdrejtë, mendoj se arritja më e madhe e kësaj periudhe është dominimi i sektorit privat të ekonomisë sonë kombëtare, çlirimi i potencia- leve sipërmarrëse, sidomos në biznesin e vogël dhe të mesëm.

Z. ZEF PREÇI Në kohë të ndryshme, jam njohur edhe unë me raporte dhe analiza të tilla, por duke rënë dakord me klasifikimin që i bëhet qasjes së ndjekur nga elita politike drejtuese e vendit tonë, gjatë tri dekadave të fundit, mendoj se proceset transformuese në ekonominë dhe në shoqërinë shqiptare janë mbështetur mbi receta të njohura, të zbatuara më parë në vende të tjera ish socialiste të Lindjes, por që në mjaft raste kanë injoruar si gjendjen e përgjithshme të ekonomisë dhe të shoqërisë në momentin e fillimit të ndryshimeve sistemike të 1990-ës, ashtu edhe

103 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? trashëgiminë historike, sidmos sa i takon akumulimit të brezave në procesin e shtetformimit. Kështu, varfëria e tejskajshme e trashëguar nga regjimi komunist, për shkak të politikave të gabuara ekonomike dhe sidomos për shkak të mbylljes së vendit ndaj botës, ka bërë që programet e luftës kundër varfërisë që kanë qenë gjatë gjithë kësaj periudhe në themel të mbështetjes së Bankës Botërore dhe të FMN-së, nuk kanë arritur ta çlirojnë shtetin nga karakteri asistencialist. Dmth programet pro rritjes dhe zhvillimit kanë mbetur në plan të dytë, ose nuk kanë arritur plotësisht objektivat e veta në këtë drejtim. Duhet theksuar se për shkak të kushtëzimit të dukshem të programeve qeveritare nga mbështetja e institucioneve financiare ndërkombëtare si Banka Botërore dhe FMN, dallimet programore midis qeverive të majta dhe të djatha kanë mbetur kryesisht në planin propagandistik, dmth qasja graduale e vendit tonë, nuk duhet parë thjesht dhe vetëm si zgjedhje preferenciale e elitës politike drejtuese të vendit. Ndërsa kriza e përgjithshme e vitit 1997 në Shqipëri shënoi hapa pas në ndërtimin e shtetit të së drejtës, solli dëme të mëdha në funksionimin demokratik të institucioneve te tij, si dhe zbehu vrullin e reformave transformuese drejt anëtarësimit të vendit në BE.

Z. ZEF PREÇI Për ata që s’e dinë, po rikujtoj se me 21 shkurt 1991, Parlamenti Evropian ka pas miratuar projekt-rezolutën e paraqitur nga Komisioni Politik për Shqipërinë dhe marrëdhëniet e saj me Komunitetin Evropian. Prej asaj dite negociatat kane qenë të çelura nga ana e BE-së, por problemi mendoj se ka mbetur konstant tek keq-qeverisja dhe mungesa e vullnetit politik të elitës politike shqiptare. Ndërkaq, duhet të jemi realistë dhe bëjmë dallimin e duhur midis detyrave të qeverisë mbi bazën e programit të saj politik të miratuar në Kuvendin e Shqipërisë, dhe vetë integrimit si angazhim i saj që çertifikohet nga institucionet e BE-së. Dmth qytetarët shqiptarë, duke qenë pro BE-së dhe integrimit të vendit në këtë union, nuk duhet të harrojnë se është në përgjegjësitë individuale dhe si komunitet zgjedhja e përfaqësuesve të vet dhe rritja e kontrollit mbi veprimtarinë e tyre. Dmth roli i fuqive të mëdha në raport me shqiptarët ka përfunduar qysh

104 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? me njohjen e Shqipërisë si shtet i pavarur me 1912 dhe çfarëdo roli tjetër prej asaj kohe është mbështetës dhe në funksion të interesave bilaterale dhe multilaterale të tyre, por kurrësesi nuk mund të zëvendësojë institucionet vendase dhe aq më pak të ushtrojë përgjegjësitë e tyre institucionale. Duhet theksuar se kostot e qeverisjes, problemet sociale që kanë shoqëruar tranzicionin tonë, sjellja e papërgjegjshme e një pjese të mirë të elitës politike drejtuese të vendit, nuk kanë lejuar që të ndërtohen “urat” e nevojshme midis qytetarit dhe shtetit, aq të rëndësishme në vendet demokratike. Kështu, shoqëria shqiptare e dëmtuar nga sundimi komunist, në mungesë të shumicës së lirive indviduale dhe plotësisht të vlerave komunitare e fetare, nuk ka arritur të rikrijojë apo të krijojë rishtazi ato elemente sociale aq të rëndësishme, që mundësojnë kontrollin dhe mbikëqyrjen e veprimtarisë së të zgjedhurve politikë dhe të ad- ministratës publike në tërësi. Për rrjedhojë, institucionet e shtetit të së drejtës, posaçërisht sistemi juridik i vendit, nuk është akoma pjesë e mentalitetit të qyte- tareve apo “mindset”-it të tyre, qeverisja mbetet e lidhur ngushtë me rolin e individëve të caktuar të cilët nga ana tyre ishin dhe mbeten gjatë gjithë kësaj periudhe, jashtë çdo kontrolli dhe e personalizojnë ushtrimin e pushtetit deri në rrënimin e plotë të çdo norme demokratike dhe llogaridhënieje në partitë politike prej nga kanë ardhur, apo më keq akoma edhe ndaj Kuvendit të Shqipërisë. Kështuqë qytetarët shqiptarë kthehen me sytë nga ambasadorët perëndimorë të akredituar në Tiranë dhe besimi publik ndaj BE-së shkon në shifrat që ju për- mendni… Dmth shoqërisë shqiptare, për fat të keq, i mungon të menduarit kritik, sepse kjo shkallë besimi ndaj BE-së nuk reflekton njohjen me koshiencë dhe respektimin e sistemit të vlerave humane që përfaqeson ky union, as pranimin e sundimit të ligjit siç ndodh në shoqëritë perëndimore, por thjesht një shpresë për sigurimin e oportuniteteve më të domosdoshme të jetesës, për ata qytetarë shqiptarë që shpresojnë të largohen nga vendi duke përfituar nga lëvizja e lirë mbas anëtarësimit në BE, si dhe për rritjen e kontrollit të burokracisë së Brukselit mbi qeverisjen shqiptare, që vazhdon të perceptohet, jo pa të drejtë, ende si pushtuese e fateve të përbashkëta dhe ushtruese abuzive e pushtetit prej saj. Sipas mendimit tim, kjo lloj “dashurie” e shqiptarëve ndaj BE-së duket disi e njëanshme dhe shkon kundër perceptimit të qytetarëve perëndimore, shumë herë negativist për sjelljen e bashkatdhetarëve tanë në vendet e tyre, sidomos sa i takon përfshirjes në akte paligjshmërie që sjellin shqetësim për ta. Të mos harrojmë se si zhvillimet e brendshme politike dhe ekonomike në vendin tonë dhe kryesisht ato, por edhe vetë zhvillimet në radhët e BE-së, kanë zgjeruar më tej “gërshërën” e procesit të anëtarësimit të Shqipërisë dhe të vendeve të rajonit tonë në këtë union.

105 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Ecuria e ngadalshme e proceseve reformuese me ndikim në përmirësimin e funksionimit të demokracisë dhe konsolidimin e institucioneve të shtetit të së drejtës, rritja e ngadalshme ekonomike sidomos gjatë dekadës së fundit, lufta e ashpër politike e motivuar thellësisht nga interesat e mbajtjes me çdo kusht apo marrjes me çdo kusht të pushtetit, mungesa e alternativave zhvillimore, shterrimi i burimeve ekstensive të rritjes ekonomike, rritja e ndikimit të lobistëve dhe oli- garkisë mbi vendim-marrjen e qeverisë dhe ligje-bërjen e Kuvendit të Shqipërisë, etj., kanë bërë që besimi i qytetarëve ndaj shtetit të së drejtës të mbetet në nivele të ulëta. Kështu që qytetarët shqiptarë, në mënyrë masive tentojnë të largohen drejt BE-së dhe vendeve të tjera Perëndimore dhe SHBA-ve dhe vitet e fundit edhe një numër në rritje individësh të shkolluar dhe disa syresh sëbashku edhe me kursimet dhe kapitalet e tyre familjare. Për rrjedhojë, Shqipëria ka mbetur në dyert e Europës, por me probleme serioze të qeverisjes së saj. Nga ana tjetër, edhe vetë BE, gjatë historisë së vet prej fillimit të krijimit të unionit, është transformuar duke respektuar principet e krijimit të saj, vlerat humane, demokratike dhe civilizuese që përfaqëson, por duke i pasuruar ato më tej me kritere dhe standarde që lidhen me të drejtat themelore të njeriut, funksional- itetin e shtetit demokratik dhe adoptimin e ekonomisë së tregut të lirë. Këto të fundit janë bërë më të rëndësishme sidomos mbas valës së parë të zgjerimit të BE-së dhe konflikteve të përgjakshme që shoqëruan shpërbërjen e perandorisë jugosllave në rajonin tonë. Si rezultat, vetë procesi i integrimit është bërë edhe më kompleks, kërkon pjesëmarrje qytetare aktive dhe në rritje si dhe shtim të llogaridhënies së qever- isë; qeverisje të mirë dhe të përgjegjshme larg propagandës boshe dhe thjesht justifikuese të dështimeve siç po ndodh aktualisht, e mbi të gjitha ushtrim demokratik dhe legjitim të pushtetit nga ana e qeverise në emër dhe për llogari të qytetarëve të vendit dhe jo thjesht për interesat e një grupi sipërmarrësish, lobistësh dhe oligarkësh klientë të saj. Janë këta dhe të tjerë faktorë politikë, historikë e shoqërorë që kanë sjellë që Shqipëria të jetë “në vagonin e fundit në procesin e integrimit në BE, gjë që bën të domosdoshme jo vetëm njohjen, por edhe kapërcimin hap mbas hapi të këtyre sfidave, si rruga që do të shkurtonte në kohë distancën për finalizimin e këtij procesi.

Z. ZEF PREÇI Mendoj se duhet të jemi realistë dhe të kujdesshëm në gjykimin e rolit të indi- vidëve dhe të vetë klasës politike të Shqipërisë gjatë tri dekadave të fundit. Sipas mendimit tim, ruajtja e partisë politike të trashëguar nga regjimi komunist dhe deri-diku kontrolli (për të mos thënë ndoshta edhe pilotimi) prej saj i partive politike jo-komuniste apo të spektrit tjetër politik të vendit, ka konservuar jo vetëm format organizative të pjesëmarrjes së qytetarëve në politikë, por edhe raportet e individit me formacionet politike. Për rrjedhojë elita politike në tërësi është formësuar nga inteligjencia e arsimuar dhe e formuar gjatë regjimit komunist, duke mos i lënë vend të mjaftueshëm asaj të periudhës së mëvonshme, ndërsa administrata publike e krijuar nga partitë apo koalicionet fituese gjate tri dekadave të fundit mbetet një shëmbëlltyrë e keqe e partive politike prej nga ka dalë, sidomos përsa i takon politizimit të saj, referimit të individeve dhe jo të ligjit në ushtrimin e funksioneve të saj në ofrimin e shërbimeve publike, mungesës së ekspertizës dhe sundimit të mediokritetit profesional, etj. Kjo situatë që kulmoi me amendimet kushtetuese të Prillit 2008, asgjësoi plotësisht çfarëdo lloj forme të llogaridhënies në parti dhe bëri thjesht formale edhe llogaridhënien e qeverisë, ndërsa parlamentarizmi u shndërua nga të zgjedhur në të emëruar të kryetarit të radhës dhe pa lidhje shpirtërore, apo në këndvështrimin e përgjegjësive që lindin nga përfaqësimi demokratik i zg- jedhësve, votuesve apo takspaguesve shqiptarë. Ky evolucion sipas meje negativ i elitës politike në tërësi, nuk mund të mos ndikonte edhe në ridimensionimin e lirive demokratike të shoqërisë në tërësi dhe në rolin e pjesës më të arsimuar dhe të iluminuar të shoqërisë, që për lehtësi shprehjeje po e thërres intelegjencia e vendit. Ndërsa për shoqërinë në tërësi u rrit perceptimi negativ mbi korrupsionin dhe abuzimin nga ana e qeverisë së radhës, pjesa tjetër e shoqërisë u bë edhe më e pandjeshme ndaj interesit publik dhe deri-diku edhe u konformua me këtë situ- atë. Dmth, inteligjencia e vendit u neutralizua dhe gradualisht humbi rolin e vet transformues në shoqëri, ndërsa grupime politike me emra tërheqës (psh KOP-i apo Rilindja) morën mbi vete fatet e qeverisjes së vendit, posaçërisht burimet natyrore, ekonomike dhe financiare të rritjes dhe të zhvillimit të tij. Për ta përmbledhur, mbas tri dekadash qe nga transformimet sistemike të 1990-tës, si dhe duke marrë parasysh se dy partitë kryesore politike të të dy krahëve kryesorë politikë e kanë shfaqur veten për një periudhë afërsisht të bara- bartë në pushtet dhe në opozitë, mund të konkludohet se, për fat të keq, elita politike e vendit nuk ka arritur të ngrihet në lartësinë e detyrave të kohës, të shndërrojë në mundësi për përshpejtimin e zhvillimit ekonomik dhe shoqëror të vendit, mbështetjen dhe vullnetin publik, energjitë pozitive dhe sakrificat e qyte-

107 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? tarëve shqiptarë gjatë kësaj periudhe. Pra, vendi mbeti në duart e komunistëve të konvertuar, por me mentalitetin sundues të regjimit të shkuar, si dhe imponoi një inteligjencie konformiste, që përherë e më shumë synon largimin nga vendi, se sa ndërtimin e një shoqërie demokratike dhe të zhvilluar brenda tij. Ndoshta këtu duhet kërkuar edhe roli në rënie i shoqërise civile dhe aktivizmit qytetar në tërësi.

bota.al Themeli i një shoqërie demokratike perëndimore është sundimi i Ligjit. Sa mendoni se e kemi “ndërtuar” këtë themel gjatë tranzicionit post-komunist shqiptar.

Z. ZEF PREÇI Ndoshta kjo pyetje ka lidhje më shumë me vetë rolin e shtetit. Unë mendoj se në rastin e vendit tonë, kemi një përzierje të trashëgimisë historike (shteti në të shkuarën ka qenë diçka e huaj për qytetarët, thjesht një instrument shtypjeje dhe shfrytëzimi), si dhe të rolit paternalist të shtetit – shteti mori përsipër rolin e “babait” për plotësimin e të gjitha nevojave të individit dhe familjes, mbasi e kishte zhveshur nga çfarëdolloj prone dhe puna ishte më shumë punë e detyruar, në kushtet e pamundesise së lëvizjes së lirë gjatë regjimit të shkuar, pa folur për faktin se vetë shteti ynë nacional është relativisht i ri – vetëm njëshekullor. Si rr- jedhojë, sundimi i ligjit ishte i lidhur me pushtimin në periudhën para pavarësisë, u shfaq gjatë periudhes së mbretit Zog me kufizimet e kohës, si dhe nuk ishte koshient gjatë sundimit komunist të Hoxhës. Gjatë tri dekadave të fundit, për një numër shkaqesh të brendshme dhe të jashtme, mendoj se politikat shtetërore kanë qenë fokusuar më shumë në ndër- timin e infrastrukturës fizike dhe ligjore të ekonomise së tregut, dhe më pak në “ndërtimin” e kapitalit human. Për këtë mjafton të shohim shpenzimet publike gjate tri dekadave të fundit për zhvillimin e sistemin arsimor të vendit, i cili si për ironi të fatit, ka qenë edhe ndër objektivat programore të qeverisë qysh nga fillimet e funksionimit të shtetit shqiptar (viti 1920) si dhe renditjen e universiteteve shqiptare në botën e sotme. Me këtë dua të them se, ashtu siç na mëson historia e vendeve të qytetëruara demokratike Perëndimore, shndërrimi i sundimit të ligjit në pjesë të mentalitetit të përditshëm të “qytetarit mesatar” kushtëzohet dukshëm nga shkalla e zhvillimit të arsimit të vendit, në të gjitha nivelet e tij. E njëjta gjë mund të thuhet edhe në lidhje me pagimin e taksave nga qytetarët dhe sipërmarjet. Në lidhje me këto të fundit, për fat të keq, edhe mbas tri dekadash nuk kemi arritur ende të ndërtojmë “ura” midis kontributeve në tatime-taksa dhe përfitimeve prej tyre, gjë që është thelbesore për sundimin e ligjit në këtë fushë. Ndoshta këtu është edhe përgjigja

108 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? pjesore për shkallën e lartë të infomalitetit ekonomik që sundon në vendin tonë. Shkurt, megjithë përparimin e shënuar, krjimi i një mentaliteti mbizotërues në shoqërinë në tërësi dhe jo vetëm në segmente të caktuara të saj rreth sundimit të ligjit, mbetet një detyrë e vështirë që ndoshta i kalon kufinjtë e një apo dy gjeneratave, dmth mbetet të shpresojmë se kjo do të ndodhë me brezin e ri të Shqipërisë.

Z. ZEF PREÇI Si ekonomist, më pëlqejnë shifrat dhe përpiqem të kuptoj domethënien dhe se çfarë fshihet mbas tyre… E nëse pyetja në fjalë nuk mund të shprehet në mënyrë statistikore, mendoj se e ardhmja për qytetarët shqiptarë rezervon më shumë mundësi për punë të lirë, për njohjen dhe respektimin ligjor dhe shoqëror të pronës private, për lëvizje të lirë në një Europë demokratike, por edhe më shumë konkurrencë, sakrifica dhe taksa për t’u paguar…

bota.al Një pyetje e fundit: Ku e shihni Shqipërinë, në 2049-ën?

Z. ZEF PREÇI Eshtë vështirë të imagjinosh kaq larg në kohën e ardhshme… Personalisht mendoj se mbas tridhjetë vjetësh Shqipëria do të jetë një vend normal dhe ekonomikisht i zhvilluar, me të paktën 3 milionë banorë shqiptare, që jetojnë në të dhe që gëzojnë frutet e mundit dhe djersës së tyre, dmth një vend i jetueshëm…

TIRANE, 2019

109 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Delina Fico, aktiviste për të drejtat e njerit dhe eksperte për çështje të shoqërisë civile, u është përgjigjur pyetjeve të bota.al në lidhje me tranzicionin 30-vjeçar të Shqipërisë, që pasoi shembjen e sistemit komunist. Fico flet në këtë intervistë në lidhje me ngjarjet që pasuan shembjen e Murit të Berlinit, impa- ktin që pati në realitetin tonë, rrugëtimin e Shqipërisë përgjatë këtyre dekadave, si dhe ndalet për të reflektuar mbi atë çfarë shkoi mirë dhe çfarë nuk shkoi mirë, në Shqipërinë e paskomunizmit.

110 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? DELINA FICO 30 vitet e tranzicionit shqiptar, plot gëzime edhe plagë të dhimbshme

bota.al Znj. Fico, ky vit shënon 30 vjetorin e shembjes së Murit të Berlinit, një nga ato ngjarje epokale, kur gjithësecili e kujton se “ku ishte dhe çfarë po bënte në ato momente”. Nëse ju vjen ndërmend, ku ndodheshit dhe cili ka qenë përjetimi juaj në atë kohë, mbi ngjarjet që po shpaloseshin, me shembjen e barrierës që ndante më dysh Berlinin, Gjermaninë, Evropën dhe Lindjen me Perëndimin?

Znj. DELINA FICO Muri i Berlinit ra në nëntor 1989 dhe unë e mora vesh këtë ngjarje përmes RAI-t, televizioni publik italian. Pashë turmat që thyenin murin, imazhe që janë përsëritur me mijëra herë në hapësirën e medias dhe të komunikimit publik, sa

111 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? herë që është folur për këtë moment historik. Por, në atë kohë, shembja e Murit të Berlinit m’u duk si një ngjarje periferike për Shqipërinë. Tani mendoj se e kisha gabim. Jam e qartë se disa njerëz në Shqipëri e panë shembjen e Murit të Berlinit si një ngjarje qendrore edhe për Shqipërinë. Për mua muri i Berlinit ra në dhjetorin e vitit 1990, kur nga ballkoni i apartamentit tonë dëgjoja zhurmat e çuditshme që vinin nga kodra ku ishte vendosur Qyteti i Studentëve. Ajo natë e parë e protestës së studentëve të Universitetit të Tiranës dhe ditët që pasuan, ishin për mua çarja e madhe në murin rrethues të sistemit politik, ekonomik dhe shoqëror brenda të cilit kisha lindur, dhe të jetës që kisha bërë deri atëherë. Ai ishte momenti kur kuptova se diçka e madhe, diçka e jashtëzakonshme po ndodhte, se diçka ose gjithçka nuk do të ishte më si më parë.

bota.al A mendoni që shembja e Murit të Berlinit mijëra kilometra larg Shqipërisë, pati një ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillimin e ngjarjeve në vendin tonë?

Znj. DELINA FICO Duke e parë nga largësia dhe lartësia e të sotshmes, mendoj se valët e tërmet- it që shkaktoi rënia e Murit të Berlinit mbërritën edhe në Shqipëri. Mendoj se ata njerëz, të cilët që në atë kohë ishin të qartë se sistemi diktatorial, në të cilin kishim jetuar, ishte i gjithi gabim, e panë shembjen e Murit të Berlinit si një shenjë shprese se diktatura mund të përmbysej edhe në Shqipëri. Mendoj se drejtuesit e Partisë së Punës së Shqipërisë i morën në konsideratë shembjen e Murit të Berlinit dhe përmbysjet politike që pasuan në Gjermaninë Lindore dhe në vende të tjera të bllokut lindor, në formulimin e qendrimeve të tyre ndaj lëvizjeve për ndryshim që filluan një vit më vonë në Shqipëri. Por, mendoj se për pjesën më të madhe të shoqërisë shqiptare, shembja e Murit të Berlinit, në atë nëntor të vitit 1989, ishte thjesht një ngjarje që ndodhte atje, në botën e largët e të huaj, ku shqiptarët nuk lejoheshin të shkelnin më prej mëse 30 vitesh (që nga prishja e marrëdhënieve me ish-Bashkimin Sovjetik) dhe një ngjarje, e cila nuk kishte ndikim të drejtpërdrejtë në përpjekjet e përditshme të njerëzve dhe familjeve shqiptare.

bota.al Ka patur shumë kritika mbi mosrealizimin e aspiratave të 1989-ës. Janë kritika të shfaqura në disa vende të Evropës Lindore. Edhe rrugëtimi historik dhe politik i Shqipërisë ka qenë disi i pazakontë (për të thënë më të paktën). Sot, kur ktheni kokën pas, si e shikoni këtë rrugëtim?

112 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Znj. DELINA FICO Në këto kritika ka një element të fortë zhgënjimi nga revolucioni – një histori e përsëritur pafund në shumë vende të botës dhe në momente të ndryshme të përmbysjeve historike. Njerëzit ngrihen e përmbysin një sistem dhe ëndërrojnë parajsën në atë moment unik çlirimi energjish të pamata njerëzore. Dhe parajsa nuk ndodh, për një mijë arsye. E para mes tyre është se parajsa nuk egziston – nuk egziston fare ose nuk egziston në këtë botë, merreni si të doni. Por, përtej këtij zhgënjimi njerëzor të përjetshëm me parajsën që nuk materializohet, ka edhe zhgënjim për atë që mund të ishte arritur, por nuk është arritur ende. Shoqëria shqiptare ka kaluar plot peripeci në këta 30 vite, ka përjetuar gëzime të mëdha, por edhe ka marrë plagë të rënda dhe shumë të dhimbshme. Por, parë nga një perspektivë historike, shqiptarët e Shqipërisë nuk i zu kurrë malli për të kaluarën diktatoriale (ndryshe nga disa segmente të shoqërive në disa nga vendet e ish-Bashkimit Sovjetik), nuk hoqën kurrë dorë nga përkushtimi ndaj një sistemi demokratik të orjentuar fort kah Bashkimi Europian dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës, dhe nuk flirtuan kurrë me dasitë fetare apo etnike. Në këtë kuptim, pavarësisht halleve të mëdha dhe lëkundjeve të forta politike dhe shoqërore, shqiptarët e kanë busullën të orjentuar mirë drejt atij sistemi politik, ekonomik dhe shoqëror që ende përfaqëson progresin në botë. Ky pozicionim i qartë politik i shqiptarëve merr një vlerë të shtuar në kontekstin aktual të zhvillimeve botërore ku vende më të zhvilluara se Shqipëria po flirtojnë me demokracinë iliberale, me politika konservatore populizmi dhe me udhëheqës autoritarë që sundojnë duke ringjallur demonët e nacionalizmit, të racizmit, të anti-semitizmit, të urrejtjes ndërfetare, apo të diskriminimit të grave dhe të personave LGBTI.

bota.al Le të bëjmë një udhëtim pas në kohë, me tridhjetë vite. A jeni në gjendje të kujtoni, si e imagjinonit Shqipërinë pas 2 apo 3 dekadash, në atë vit të largët 1989?

Znj. DELINA FICO Sa herë mendoj për ato vite të para të ndryshimeve politike në Shqipëri – dhe mendoj për to me shumë dashuri -, buzëqesh kur kujtoj sa naivë ishim. Më vjen për të qeshur edhe kur mendoj se sa naivë do t’ju jemi dukur miqve tanë të huaj nga vendet demokratike, kur thoshim gjëra të tipit: “Shqipëria do të bëhet si Zvicra për pesë ose dhjetë vjet”. Ama, nuk mendoj se ishte gabim që ëndërru- am aq fort, edhe pse kjo ëndër e madhe kolektive ju ngjante në më të shumtën varianteve më piktoreske të një reklame për turizëm në Itali apo Zvicër, ndërsa

113 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

ëndërrat individuale të shqiptarëve u ngjanin shpesh imazheve të filmave serialë italianë apo amerikanë të asaj kohe, si “Quandao si ama” apo “Dinasty”, me vila të mëdha me pishinë, gra të bukura që ndërronin rrobat për ditë, burra të suksesshëm me makinë me shofer, e të tilla gjëra të sipërfaqshme si këto. Por, fakti që ëndërronim fort e shumë na motivonte që të ngriheshim në mëngjes, të mos mposhteshim nga mungesa e dritës, e ujit, nga plehrat në rrugë që nuk i mblidhte njeri, nga shfaqja e egër e dhunës në rrugë apo në formën e grabitjes së vajzave për t’i trafikuar jashtë për prostitucion, dhe të përpiqeshim të bënim diçka të mirë për vete, për familjen tonë, për miqtë tanë, dhe, disa herë, edhe për vendin. Shumë shqiptarë kërkuan një jetë më të mirë duke emigruar në vendet e zhvilluara, të tjerë përpiqeshin të mësonin për herë të parë marifetet e biznesit privat, gazetarët mbronin me zjarr fjalën e lirë, muzikantët e artistët organizonin kon- certet dhe ekspozitat e para duke u përpjekur të kapnin ritmin e bashkëkohores në art, dhe të gjithë, po të gjithë, i shpenzonin paratë e para për të rregulluar banjot e shtëpive, gjë që fillonte me kthimin e tyre në allafrëngaJ.

bota.al Pavarësisht entuziazmit që përfshiu të madh e të vogël në ato ditë kur Shqipëria linte pas një herë e përgjithmonë 50 vite të regjimit totalitar dhe hynte në një fazë të re, të panjohur, të një shoqërie demokratike, të paktë ishin ata që e ndjenin se rruga që do të ndiqej nuk do të ishte një autostradë, por një garë me pengesa. Pyetja është e drejtpërdrejtë: Çfarë shkoi mirë në tranzicionin shqiptar gjatë këtyre 30 viteve? Dhe çfarë shkoi keq?

Znj. DELINA FICO Mjaft gjëra shkuan mirë. Shikoni ku jemi: në 1990 ishim diktatura më e egër dhe vendi më i izoluar e më i varfër në Europë. Në 2019 jemi një vend ku respektohen në një masë të madhe të drejtat e liritë e njeriut, komunikojmë gati lirisht me vende të tjera në Europë dhe në botë, jemi një vend me të ardhura të mesme të larta (sipas Bankës Botërore). Nuk e mbërritëm dot Zvicrën as pas 30 vitesh, por mbërritëm në pikën e normalitetit të një vendi europian (në kuptimin gjeografik të fjalës) shoqëruar, natyrisht, me hallet dhe sfidat e mëdha të një demokracie të re dhe të një shteti ende të brishtë e të kufizuar në burime, sidomos në ato burime që duhen për të adresuar varfërinë dhe nevojat e grupeve të margjinal- izuara. Për mua, shqiptarët duhet të ndihen krenarë për veten e tyre dhe vendin e tyre, për atë që kanë arritur në këto 30 vite të lirë, plot shpresë dhe të vështirë. Ajo që shkoi keq, shumë keq, gjatë 30 viteve të fundit ishte fakti që klasa politike që u

114 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? gjend në krye të punëve në fillim të viteve 1990, e shpërdoroi energjinë pozitive dhe etjen e madhe të shqiptarëve për të ndërtuar një Shqipëri si e gjithë Europa. Për fatin tonë të keq, në ato vite të para na udhëhoqën ca politikanë mediokër, pa dashuri dhe vizion për vendin që ju ra në dorë të menaxhojnë, me një mental- itet autoritar dhe të prapambetur. Dhe kjo na çoi në tragjedinë e vitit 1997, një traumë e rëndë kolektive që, për mua, është burimi kryesor i sfidës më të madhe që përjetojmë edhe sot, pas më shumë se 20 vitesh: mungesës së besimit tek njëri-tjetri dhe mungesës së besimit tek institucionet publike. Dhe, siç e dinë ata që studiojnë shoqërinë njerëzore dhe zhvillimet politike, pa këtë besim të qyte- tarëve mes tyre dhe të qytetarëve ndaj institucioneve publike, pavarësisht se sa të mira mund t’i kesh ligjet, nuk mund të ndërtosh një shoqëri të qendrueshme demokratike me institucione të forta dhe efektive politike, puna e të cilave të përkthehet në rritjen e mirëqenies për të gjitha shtresat shoqërore. Por, kjo është një bisedë e gjatë që nuk mund të shterohet këtu.

Znj. DELINA FICO Në ato vite të para të tranzicionit, politikanët shqiptarë dhe ekonomistët që ju shkonin nga pas, mbështetur edhe nga institucionet ndërkombëtare që ndi- hmonin Shqipërinë, përqafuan pa hezitim reforma që i hapën rrugën krijimit të institucioneve politike të një sistemi demokratik dhe ekonomisë së tregut. Kjo mundësoi një shpërthim të jashtëzakonshëm të energjive ndërtuese dhe prod- huese të individëve në Shqipëri. Por, nga ana tjetër, këta politikanë dhe ekono- mistë që ishin, në rastin më të mirë, të paformuar profesionalisht për detyrën e rëndë që ju ra mbi supe, ndoqën një politikë të tokës së shkretë në raport me asetet dhe shërbimet publike. I vunë kazmën çdo të mire publike që ishte krijuar në 45 vjet me mundin dhe djersën e shqiptarëve, jo të anëtarëve të Byrosë Politike të PPSH-së. Lanë të rrënohen rrugët dhe hekurudhat, fabrikat dhe uzinat, ndërtesat dhe shërbimet publike, e bënë lëmsh pronësinë mbi tokën me dhënien e saj në përdorim pa asnjë vizion për të ardhmen, e kështu me rradhë. Kjo qasje shkaktoi trauma të

115 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? rënda dhe të panevojshme, sepse i la njerëzit në fat të vet, me pak ose shumë pak përkrahje nga institucionet publike, në një kohë kur shumë grupe shoqërore, sidomos të varfërit, gratë dhe vajzat, të moshuarit, viktimat e dhunës në familje, personat me aftësi të kufizuara, e grupe të tjera në nevojë, kishin nevojë për përkrahje në ato kohra të vështira e të komplikuara për të gjithë shoqërinë. Për më tepër, kjo qasje dobësoi shtetin, i hapi derën pasurimit të paligjshëm dhe ko- rruptiv të disa individëve në kurriz të pasurisë së përbashkët të shqiptarëve dhe la pasoja të rënda (si, për shembull, ato që burojnë nga lëmshi i pronësisë mbi tokën), të cilat edhe sot janë shkopa në rrotat e zhvillimin ekonomik të Shqipërisë. Për mendimin tim, të gjitha qeveritë që kanë drejtuar në Shqipëri këta 30 vitet e fundit, kanë ndjekur përgjithësisht politika të djathta zhvillimore duke i dhënë një rol primar zhvillimit dhe rolit të sektorit privat, qoftë edhe në ofrimin e shër- bimeve publike. Mendoj se koha ka ardhur që në Shqipëri të ketë një debat të hapur, konstruktiv dhe profesional për nevojën e fuqizimit të sektorit publik dhe për marrjen nga ai të përgjegjësive më të mëdha për zhvillimin ekonomik të vendit dhe për ofrimin e shërbimeve publike efiçente e me cilësi të lartë.

Znj. DELINA FICO Mendoj se katër janë faktorët kryesorë që na kanë bërë të mos ta kapim më parë trenin e integrimit në BE. Së pari, nuk kemi pasur dhe nuk kemi ende një front të bashkuar të të gjitha forcave politike në Shqipëri që të punojnë me një plan të përbashkët dhe konkretisht për integrimin e Shqipërisë në BE. Po ta kishim pasur këtë front të bashkuar, reforma në drejtësi do të kish ndodhur më parë, korrupsioni do të ishte luftuar më fort, do të kishim pasur që shumë vite më parë një administratë publike kompetente, efektive dhe me integritet. Nga ana tjetër, për fatin shumë të keq të shqiptarëve, kemi ende forca politike që e përdorin procesin e integrimit në BE si një mjet lufte kundër kundërshtarit politik. Kemi ende politikanë që shkojnë në Bruksel e Strasburg jo për të avokuar për integrimin e Shqiprisë në BE, por për të thënë gjithë të zezat e mundshme për vendin e tyre.

116 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Së dyti, një administratë publike e dobësuar nga ndryshimet e shpeshta sa herë që ka ndryshuar forca politike në pushtet, dhe e pashpërblyer si duhet, nuk ju është përgjigjur gjithnjë në nivelin e pritshëm detyrimeve që rrjedhin nga procesi i integrimit në BE. Së treti, qytetarët, media dhe shoqëria civile nuk ia kanë dalë që të krijojnë trysni të vazhdueshme dhe që sjell rezultate, për t’i shtyrë institucionet publike, duke përfshirë institucionet e drejtësisë, që të bëjnë atë që duhet për t’u afruar me ligjet, standartet dhe normat e BE-së jo thjesht në letër, por edhe në praktikë. Dhe, e katërta, kemi pasur në ndonjë moment edhe fatin e keq që të mbetemi peng i zhvillimeve të brendshme të BE-së, të cilat jo gjithnjë kanë favorizuar zgjerimin e BE-së ose ju kanë dhënë përparësi disa vendeve që kanë pasur aleanca historike me disa prej vendeve anëtare të BE-së.

Znj. DELINA FICO Kjo pyetje kërkon një përgjigje të përgjithësuar, e cila ka shumë të ngjarë të lerë jashtë gjëra të rëndësishme. Mendoj se çdo qeveri shqiptare është përpjekjur të bëjë disa gjëra të rëndësishme për zhvillimin e vendit. Çdo qeverie nuk i kanë munguar profesionistët e mirë dhe drejtuesit e paaftë, punonjës publikë me integritet dhe zyrtarë të korruptuar e harbutë. Ndryshimin në qeverisje e kanë bërë shpesh dy gjëra: natyra e vizionit për politikat zhvillimore për Shqipërinë dhe aftësia e një qeverie për të arritur rezultate. Por, thënë këtë, të paktë kanë qenë ata politikanë që frymëzojnë respekt për përkushtimin ndaj interesit publik, për aftësinë e tyre për të bërë më të mirën në sektorin ku drejtojnë dhe shërbejnë, dhe për integritetin e tyre personal dhe profesional në kuptimin më të gjerë të fjalës.

bota.al Themeli i një shoqërie demokratike perëndimore është sundimi i ligjit. Sa mendoni se e kemi “ndërtuar” këtë themel gjatë tranzicionit post-komunist shqiptar?

Znj. DELINA FICO Mungesa e sundimit efektiv të ligjit është një nga sfidat e mëdha, më të cilat përballemi edhe sot si shoqëri. Është folur shumë për sistemin tonë të drejtësisë

117 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? që pak drejtësi ka dhënë në këta 30 vite. Kështu që nuk po harxhoj më fjalë për këtë gjë. Dua të flas këtu edhe për faktin që kemi ende një shkallë të ulët ndërg- jegjësimi mes nesh lidhur me faktin që ndryshimi që kërkojmë, fillon nga vetja. Dëshiron që të sundojë ligji? Fillo me respektimin e tij, duke filluar nga gjërat e thjeshta, si parkimi në vendin e duhur, pagimi i taksave, ndërtimi i një shtese në shtëpi vetëm me leje, respek- timi i procedurave burokratike dhe i kohës që ato kërkojnë për t’u kryer, e kështu me rradhë. Dhe mos e justifiko veten duke thënë: “Ah, po ai tjetri po e shkel ligjin, ndaj më lejohet ta shkel edhe unë!” Secili përgjigjet vetë para ligjit, dhe shoqëria ka nevojë që secili të kontribuojë në krijimin e një kulture të sundimit të ligjit. Një shoqëri funksionon vetëm kur njerëzit e zbatojnë ligjin dhe normat sho- qërore që plotësojnë zbatimin e tij.

Znj. DELINA FICO Kjo do të varet se çfarë do të vendosim të bëjmë ne si shoqëri. Do të vazhdo- jmë të mbyllim sytë para politikanëve që punojnë vetëm për interesin e tyre personal dhe, herë-herë, kundër interesit tonë të përbashkët, apo do të përkrahim e votojmë për politikanë që na dëshmojnë me vepra se japin rezultate për të mirën e përbashkët? Do të vazhdojmë të qahemi nga mëngjesi deri në darkë se sa keq i ka punët vendi ynë, apo do të punojmë çdo ditë për të bërë diçka të mirë për veten, familjen tonë dhe Shqipërinë? Do të ngrihemi çdo mëngjes për t’u grindur me dikë, apo do të punojmë çdo ditë që të ndërtojmë aleanca e miqësi me të tjerë shqiptarë, pavarësisht bindjeve të tyre politike, për të çuar përpara mirëqenien e përbashkët? Do të vazhdojmë të rrimë tek cepi i rrugës për të parë se ç’do të bëjnë të tjerët për ne, apo do të marrim përgjegjësi personale që të jemi ndryshimi që kërko- jmë?

bota.al Një pyetje e fundit: Ku e shihni Shqipërinë, në 2049-ën?

118 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Znj. DELINA FICO Sfidat janë të mëdha, duke përfshirë rritjen e pabarazisë sociale, pasojat e ndryshimeve klimaterike dhe ndikimin e teknologjisë së informacionit në zhvillimet politike të një vendi, duke përfshirë Shqipërinë. Por unë besoj tek një e ardhme e mirë për Shqipërinë. Besoj tek ecja përpara edhe pse me vështirësi.

TIRANE, 2019

119 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Bardhyl Londo i parandjeu ndryshimet e mëdha dhe shpresëdhënëse që do të pasonin shembjen e sistemit komunist dhe do të trans- formonin Shqipërinë, pas dy bisedave jo dhe aq rastësore që pati në një qoshe të Panairit të Librit në Frankfurt, me një kroat dhe një polak, të dy të arratisur nga vendet e tyre respektive. Një prej shkrimtarëve dhe poetëve më të njohur të Shqipërisë, në këtë intervistë për bota. al mbi tranzicionin e këtyre tre dekadave, sjell të gjalla përjetimet e asaj kohe. Me kujtime që enden mes të famshmes “Wind of change” të Scorpions në Sheshin e Kuq në Moskë, puthjes së Gorbaçovit me ish udhëheqësin e Gjerman- isë Lindore, të cilën vetë Londo e quan “The last kiss”, mllefit të atyre që u vinin vërdallë turmave që festonin, si dhe entuziasmit, të cilit i kish vënë fre përmes vargjeve…

Mbaruan duartrokitjet, thirrjet entuziaste u ulën krahët me “V”-të e gishtave në erë. Pastaj filloi shiu si për të na kujtuar se këpucët na fusnin ujë dhe se lata e druve duhej prerë…

120 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? BARDHYL LONDO Muri i Berlinit, apo Rozafa shqiptare?

bota.al Z. Londo, ky vit shënon 30 vjetorin e shembjes së Murit të Berlinit, një nga ato ngjarje epokale, kur gjithësecili e kujton se “ku ishte dhe çfarë po bënte në ato momente”. Nëse ju vjen ndërmend, ku ndodheshit dhe cili ka qenë përjetimi juaj në atë kohë, mbi ngjarjet që po shpaloseshin, me shembjen e barrierës që ndante më dysh Berlinin, Gjermaninë, Evropën dhe Lindjen me Perëndimin?

Z. BARDHYL LONDO Nuk di të them me saktësi ku u ndodha ato çaste, po me siguri ose në shtypsh- kronjë (atëherë punoja në gazetën “Drita”), ose në shtëpi. Por besoj se nuk ka shumë rëndësi vendi, rëndësi ka se lajmi ishte si një rrufe, ose si një tërmet i pa-

121 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? parë deri atëherë. Ishte aq tronditës, sa dukej krejtësisht i pabesueshëm. Filluam pastaj të hapim radiot dhe kanalet e huaja televizive (për fat të keq ishin vetëm dy kanale televizive: ai italiaz dhe ai jugosllav). Gjithësesi mjaftuan edhe vetëm këta të na bindnin se mrekullia e tetë e botës kishte ndodhur, se kishte ndodhur diçka që ngjasonte me lindjen e Krishtit. Njerëzit ishin si të trullosur, si të dehur ndonëse nuk kishin pirë asnjë gram alkool. Nganjëherë vinin vërdallë kot dhe nuk dinin fare çfarë të thoshnin. Në vend që të flisnin, belbëzonin fjalë pa kuptim: dukej sikur njerëzimi ishte kthyer në fëmijërinë e tij, në moshën e belbëzimit. Vetëm pak ditë më vonë buçiti himni i grupit gjerman “Scorpions”, i cili do të mbushte sheshet e Evropës dhe sidomos Sheshin e Kuq në Moskë, ku gjermanët do ta këndonin me një përkushtim të veçantë. Midis kësaj dalldie gëzimi dhe shfrenimi apo çlirimi prej streseve shumëvjeçare, kishte nga ata që vinin rrotull turmës dhe mërmërinin me një mllef që nuk e fshihnin dot: “gëzohuni, gëzohuni, se nesër do të na lëpini përsëri këmbët neve”. Është e hidhur, por për fat të keq profecia e tyre në pjesën më të madhe u realizua. Por, në një farë mënyre unë i jetova ngjarjet epokale direkt, ose më saktë at- mosferën e papërsëritshme që u priu atyre. Isha në Panairin e Librit në Frankfurt, kur Gorbaçovi erdhi në Berlinin Lindor. E ndiqnim në televizion dhe na dukej aq afër sa po të zgjasnim dorën do ta takonim. Ajo që më tronditi më shumë, ishte puthja buzë më buzë e dy sekretarëve të parë të partive komuniste të ish-Bash- kimit Sovjetik dhe të ish-Gjermanisë Lindore. Jo vetëm se puthja e burrave në buzë ishte dhe është e shëmtuar, por, çka ishte më e rëndësishmja nuk dinim si ta interpretonim atë puthje prej djalli. A ishte një puthje dashurie, ribashkimi pas gjithë atyre që ishin thënë për shkërmoqjen e kampit socialist, apo ishte puthja e fundit, apo “darka e fundit” e Krishtit me dishepujt, emërtojeni si të doni? Nga kjo dilemë, prej së cilës unë nuk dilja dot kurrë, më ndihmuan të kuptoja diçka një kroat dhe një polak, të arratisur në Gjermani gjatë periudhës komuniste. Ata kishin nga një pavion libri sa një kotec, ku ekspozonin librat që botonin në Gjermani për të luftuar komunizmin kroat dhe atë polak. Pavioni ynë, pavion i thënçin se ishte ndoshta më i vogël nga koteci i emigrantëve polakë dhe atyre kroatë që gjithçka e paguanin me paret e të mërguarve të vendeve të tyre. Me që ishin arratisur vonë nga vendet përkatëse, ata i njihnin mirë rregullat drakoniane të Shqipërisë staliniste. Nuk u afruan kurrë sa ishin qoftë dhe dy shqiptarë ndonëse dëshira, siç do ta kuptoja më vonë, nuk u mungonte. Një ditë, kur të tjerët shkuan të hanin drekë, unë mbeta vetëm në pavionin kotec. Atëherë kroati, një burrë shtatlartë, elegant, por me një farë prepotence që i vihej re në çdo lëvizje, më përshëndeti dhe pa e zgjatur më tha: -“A ta marr unë

122 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? këtë librin dhe nesër ta bie prapë”? Fjala ishte për “Titistët” e Enver Hoxhës, nuk më kujtohet mirë në çfarë gjuhe ishte anglisht apo gjermanisht. Kroati e kishte vëzhguar me kujdes pavionin tonë, kishte piketuar dhe librin që donte, në mos për ta lexuar, të paktën për t’i hedhur një sy. Të nesërmen, kur mbeta përsëri vetëm, u duk përsëri fqinji kroat me librin në dorë gati për ta kthyer. -“Unë nuk i shoh dot me sy, më tha, as këtë tuajin, as këtë tonin” (nuk ua përmendi emrat as Titos, as Enver Hoxhës, aq shumë i urrente), “por një gjë di të them me siguri: edhe këto që broçkullis ky tuaji, janë përralla dhe gjepura. Unë që isha i prirur të ruaja veten në raste të tilla, u hoqa sikur nuk kuptoja asgjë”. -“Nuk të kuptoj”, i thashë. -“Nuk më kupton”, më tha me arro- gancën e tij që nuk ishte dashakeqe, as fyese, “apo bën sikur nuk më kupton? Merre vesh, pra, shumë shpejt nuk do ketë as Jugosllavi, as kamp socialist”. Unë mbeta gojëhapur, nuk e prisja kurrë një shpegim kaq të hapur dhe që nuk të linte shkas për asnjë hezitim. Për t’u treguar i sinqertë, unë kurrë nuk e kisha atë besim që kishte kroati se gjërat do të ndryshonin aq shpejt dhe me aq lehtësi. Kur vuri re lëkundjen time të madhe, kroati la “Titistët” atje ku e kishte marrë dhe iku me një çap më të vendosur se kurrë. Tek dera e pavionit kotec, u kthye edhe njëherë nga unë: “shumë shpejt”, përsëriti më i vendosur se kurrë kësaj here. Fqinji i dytë, polaku, ishte krejt ndryshe nga kroati: i sjellshëm ndoshta më tepër se ç’duhej, i gatshëm të të hapte rrugë edhe kur ti mund ta kishe krejtësisht gabim. Edhe ai e kishte studiuar mirë pavionin tonë dhe ia kish vënë syrin një albumi të vogël me ikona mesjetare. Duke i njohur rregullat tona shumë mirë, sepse edhe ata kishin ikur nga vende socialiste, edhe polaku u afrua në kohën kur unë isha vetëm. Siç më tregoi, kishte ikur nga Varshava në vitin 1975, ishte vendosur në Berlin me një grup polakësh dhe kishin themeluar një shtëpi të vogël botuese. Me botimet e tyre shpresonin të nxisnin ndërgjegjen antikomuniste, sidomos të polakëve të shumtë në emigrim. -“Nuk e dija që në Shqipëri kishte ikona”, tha gjithmonë me një mirësjellje mbresëlënëse. -“Në rast se të pëlqen aq shumë mund ta marrësh falas”, i thashë. Nuk e di si e kuptoi propozimin tim polaku, por në mënyrë të çuditshme ai e ktheu bisedën tek Gorbaçovi. -“Si të duket ajo që po bën?” – pyeti hapur fare. Ç’t’i thoshja, ne atëherë ruheshim si djalli nga temjani, kishim frikë edhe se mos na shpëtonte ndonjë fjalë në gjumë. “Nuk kam shumë informacion”, thashë, fjalën më të çuditëshme dhe më pa kuptim që mund të thuhej. Hera e parë që polaku buzëqeshi me një ironi gjithësesi dashamirëse. -“Të kuptoj shumë mirë”, tha duke ikur, “edhe unë po të isha në Poloni do të flisja njëlloj si ti”. Iku, pa marrë as albumin që i propozova: dukej që kishte ardhur për diçka tjetër dhe që albumi me ikonat nuk i interesonte aq shumë sa ç’u duk në fillim.

123 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Në Frankfurtin e asaj vjeshte të butë, diçka jo shumë e zakontë për atë qytet, një kroat dhe një polak, emigrantë që të dy, por që ishin lindur e rritur në vende shumë më liberale se Shqipëria, për të mos përmendur pastaj Gjermaninë ku jetonin, me fjalët, veprimet dhe qëndrimet e tyre më kishin bindur e ngrohur zemrën aq shumë, sa edhe sot e kësaj dite, sa herë që më kujtohen, habitem me besimin që pata tek ta. Si duket edhe brenda meje flinte po e njëjta dëshirë që priste të shpërthente “pa frikë e pa zori”, siç thotë Migjeni. Përfundimisht u binda se puthja e Gorbaçovit me Honekerin do të ishte “THE LAST KISS”.

bota.al A mendoni që shembja e Murit të Berlinit mijëra kilometra larg kufirit të Shqipërisë, pati një ndikim të drejpërdrejtë në zhvillimin e ngjarjeve në vendin tonë?

Z. BARDHYL LONDO Për ngjarje të tilla nuk kanë rëndësi fare kilometrat. Çdo vend kishte në oborr të tij këtë mur të tmerrshëm shtypës e të pamëshirshëm. Veçanërisht ne që mbanim mbi supe një nga muret më të rënda që djallëzia kishte sajuar në Evropën Lin- dore. Të mos harrojmë se ne e përjetonim peshën e Murit të Berlinit edhe në një di- mension tjetër: Kosova rënkonte nën peshën e shtypjes nacionale. Ja pse shëmbja e Murit të Berlinit u ndje aq shumë në Shqipëri, por kjo ndodhi në një mënyrë unikale, krejt ndryshe nga vendet e tjera: nga ajo që kishin hequr shqiptarët kishin frikë të gëzonin, të festonin, të manifestonin. Kjo e shpegon edhe faktin që pas Rumanisë, edhe kjo nën një nga diktaturat më të egra komuniste, u desh edhe një vit tjetër, nga dhjetori i vitit 1989 në dhjetorin e vitit 1990, të rrëzohej diktatura edhe në Shqipëri. Më kujtohet se në dhjetor të vitit 1990, pas ngjarjeve në Rumani, nga pezmi që ne përsëri mbetëm të fundit si në të gjitha ngjarjet, shkrova vjershën “Lotë të kaltër”: Ai vizatoi hartën e botës, dhe mbi të një qiell të pastër, të pastër. Pastaj qau me lotë të kaltër…

bota.al Ka patur shumë kritika për mosrealizimin e aspiratave të 1989-ës. Janë kritika të shfaqura në disa vende të Europës Lindore. Ju vetë keni pasur një rol të rëndësishëm në momente kritike të rrugëtimit politik të Shqipërisë,

124 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? gjatë kësaj periudhe të tranzicionit. Sot, kur ktheheni pas në kohë, si e shikoni këtë udhëtim?

Z. BARDHYL LONDO Kur kthej kokën pas, më duket si shkretëtira e Qabesë dhe përpiqem t’i heq sytë sa më parë dhe të iki me vrap, nga frika se mos na gëlltisë prapë. Kur shikoj përpara më shfaqen muret e Rozafës. Asnjëherë nuk ndërtuam një gjë të saktë. Atë që sajojmë vetë ditën, po vetë e shkatërrojmë natën.

bota.al Le të bëjmë një udhëtim pas në kohë, me tridhjetë vite. A jeni në gjendje të kujtoni si e imagjinonit Shqipërinë pas dy apo tre dekadash, në atë vit të largët 1989?

Z. BARDHYL LONDO Natyrisht krejt ndryshe. Nuk isha nga ata që prisnin ndryshime menjëherë si me urdhër të peshkut, por kurrë nuk më shkonte mendja se gjendja do të zvarritej kështu, se në vend të një kaste gjysmë xhahile, gjysmë injorante, do të krijohej një grup tjetër sunduesish, të cilët në alternim me njëri-tjetrin do ta këmbenin me radhë pushtetin, por kurrë s’do ta lëshonin nga duart e tyre. Do të këmbehshin vetëm emrat që do të qeverisnin, ndërsa thelbi i qeverisjes do të mbetej po ai. Stafeta kalon nga njëra dorë tek tjetra, nga njëri krah politik tek tjetri, ata që kanë pushtetin pasurohen e degjenerohen në fuqinë që të jep një pushtet gati – gati sulltanor, pastaj, më tepër falë ndërhyrjes së të huajve, tërhiqen për t’ua lënë vendin të tjerëve dhe për të pritur përsëri radhën.

bota.al Pavarësisht entuziazmit që përfshiu të madh e të vogël në ato ditë kur Shqipëria linte pas një herë e përgjithmonë 50 vitet e regjimit totalitar dhe hynte në një fazë të re, të panjohur, të një shoqërie demokratike, të paktë ishin ata që e ndjenin se rruga që do të ndiqej nuk do të ishte një autostradë, por një garë me pengesa. Pyetja është e drejtpërdrejtë: çfarë shkoi mirë në tranzicionin shqiptar të këtyre viteve dhe çfarë shkoi keq?

Z. BARDHYL LONDO Vetë jam nga ata që nuk i kam besuar asnjëherë përrallat me peshkun e artë. Ditën që u themelua Partia Demokratike, duke zbritur nga Qyteti Studenti, në mes atij entuziazmi, me dy gishtat e fitores ngritur lart në qiellin e Tiranës, paprit-

125 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? ur filloi të bjerë shi. Vetvetiu më erdhën ndër mend vargjet që u përhapën shumë shpejt në Tiranë:

Ishte një përjetim gati fatalist, por për fat të keq i vërtetë. Ndihesha, në mos fajtor, plangprishës që me ndjesitë e mia prej Kasandre po cënoja atë dalldi aq të madhe, atë festë dhe entuziazëm të paparë më parë. Po ç’të bëja? Nuk ishte as dëshira as urimi im të ndodhte ashtu. Ishte thjesht një parandjenjë që vinte nga thellësitë e nënndërgjegjes dhe unë nuk dija ta shpegoja as atëhere dhe as sot.

bota.al 93 përqind e shqiptarëve janë pro integrimit të Shqipërisë në Bashkimin Evropian. Gjë që na bën ndoshta popullin më proevropian, në një kohë të lulëzimit të populizmave dhe ekstremizmave. Megjithatë, sot tre dekada më vonë, Shqipëria ende “pret tek porta”. Cilët mendoni se janë faktorët që kanë bërë të humbasim “trenin e integrimit” gjatë këtyre 30 viteve? Për shumë arsye, gjenetike, historike, gjeografike, lufteje, paqeje, nuk ka dyshim që jemi populli më proeuropian në Ballkan. Ashtu siç jemi dhe ndër të fundit që po pranohemi në këtë Union. Arsyeja? Politika jonë pa bosht, pa qëndresë, pa një strategji të përcaktuar e detajuar me saktësi. Nuk duhen harruar edhe ndjenjat që ushqejnë shtete të tjera ndaj nesh, për të na penguar apo për të në venë shkopinj nën rrota.

bota.al A mendoni se klasa politike shqiptare në tërësi – në të gjithë spektrin e saj – ia ka dalë të ngrihet në lartësinë e peshës dhe të rëndësisë që kjo periudhë tredekadshe ka në historinë e Shqipërisë?

Z. BARDHYL LONDO Po të kishte bërë këtë nuk do të ishim ku jemi, do të flisnim ndryshe tani.

126 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

bota.al Themeli i një shoqërie demokratike perëndimore është sundimi i Ligjit. Sa mendoni se e kemi “ndërtuar” këtë themel gjatë tranziconit post – komunist shqiptar?

Z. BARDHYL LONDO Po bëni shaka? Ne flasim në emër të ligjit dhe veprojmë në emër të Maliqit.

bota.al Nuk ka dyshim se rrugëtimi i vështirë, plot gropa dhe pengesa i Shqipërisë në këto tre dekada, na ka zbritur të gjithëve në tokë dhe na ka bërë më real- istë për atë çfarë duhet të presim nga e ardhmja. Çfarë mendoni se rezervon kjo e ardhme për Shqipërinë?

Z. BARDHYL LONDO Në rast se është kështu siç thoni ju, dhe unë besoj se është vërtetë kështu, atëherë gjërat do marrin për mirë.

bota.al Një pyetje të fundit: Ku e shihni Shqipërinë më 2049?

Z. BARDHYL LONDO Nuk dua të bëj më Kasandrën sepse e ndjej që nuk kam pse e bëj. Shqipëria do jetë atje ku i takon; një Shqipëri europiane.

TIRANE, 2019

127 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Një prej shkrimtarëve më në zë shqiptarë, Zija Çela ka pranuar të flasë për bota.al, duke përmbyllur serinë e refleksioneve mbi tranzicionin e Shqipërisë pas shembjes së Murit të Berlinit. Me krahasimet dhe simbolikat tipike, Çela na ofron një interpretim më shumë se interesant të tridhjetë viteve të tranzicionit, që fillimisht u pa me “dylbitë” , që prej ekzaltimit shfaqnin “shumë afër atë, që në fakt ishte larg. Dhe, çuditërisht, shihnim gjithë ngjyra, sepse edhe lentet e tejqyrës na ktheheshin në qelqe kaleidoskopi”…

128 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? ZIJA ÇELA Më falni për pyetjen, po cilin gisht të kthejmë nga vetja?

bota.al Z. Çela, ky vit shënon 30 vjetorin e shembjes së Murit të Berlinit, një nga ato ngjarje epokale, kur gjithësecili e kujton se “ku ishte dhe çfarë po bënte në ato momente”. Nëse ju vjen ndërmend, ku ndodheshit dhe cili ka qenë përjetimi juaj në atë kohë, mbi ngjarjet që po shpaloseshin, me shembjen e barrierës që ndante më dysh Berlinin, Gjermaninë, Evropën dhe Lindjen me Perëndimin?

Z. ZIJA ÇELA S’më kujtohet çfarë po bëja, por më kujtohet lëvizja mendore. Sado paradoksale, për disa çaste u zhvendosa në Kinë. Po mendoja se, në krahasim me Murin e Madh kinez, ndonëse ai berlinezi ishte shumë më i vogël, shembja e tij për

129 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? nga efekti dhe simbolika po ia kalonte shumëfish. Në atë kohë kisha shkruar romanin “Gjaku i dallëndyshes” dhe po hidhja shënimet e para për “Gjysmën e Xhokondës”. Në një riprodhim të prerë vertikalisht përgjysmë, njerëzit e zakon- shëm nuk e njihnin se cila ishte, as Mona Lizën e famshme. Por edhe vetë banorët e Barabisë, e cila gabimisht njihej edhe si Barbarì, ndiheshin si përgjysmë. Prandaj, gjithë ankth, pyesnin njëri-tjetrin: Ku e kemi gjysmën tjetër? Nuk e kemi pasur asnjëherë, apo e kemi pasur dhe e kemi humbur? Kam përshtypjen se në këtë gjendje kërkimi e gjeti popullin tonë shembja e murit të Berlinit. E gjeti në izolim politik, në mjerim ekonomik dhe në kërkim të identitetit. Me fjalë të tjera, tenxhere me kapak, sipër kapakut një gur i rëndë, lënda brenda në vlim e sipër.

bota.al A mendoni se shembja e Murit të Berlinit mijëra kilometra larg Shqipërisë, pati një ndikim të drejtpërdrejtë në zhvillimin e ngjarjeve në vendin tonë?

Z. ZIJA ÇELA Do të ishte gabim të mendohej ndryshe. Pavarësisht ku ndodhet qendra e një tërmeti, kur është i fortë, vala goditëse përcillet territor më territor. Edhe Histo- ria e zhvillimit të njerëzimit ka krijuar e krijon pllakat e veta tektonike. Përplas- jet e tyre janë nganjëherë kontinentale. Mjaft të kujtojmë efektet e Revolucionit francez, atij leninist në Rusi, ardhjen në pushtet të nazifashistëve, etj. Rënia e murit të Berlinit qe më shumë se europiane. Efektet do të bëheshin euro-atlantike, sepse shpejt do të binte edhe e ashtuquajtura Perdja e Hekurt.

bota.al Ka patur shumë kritika mbi mosrealizimin e aspiratave të 1989-ës. Janë kritika të shfaqura në disa vende të Evropës Lindore. Ju vetë, gjatë kësaj periudhe të tranzicionit, keni patur një rol të rëndësishëm në momente kritike të rrugëtimit politik të Shqipërisë. Sot, kur ktheni kokën pas, si e shikoni këtë rrugëtim?

Z. ZIJA ÇELA Me gjithë kritikat, ka diçka që kurrë s’mund të harrohet: çlirimi i brendshëm i shoqërisë, kalimi nga totalitarizmi në demokraci. Po ç’rrugë kemi ndjekur? Atë me rrathë koncentrikë në formën e sustës. Nëse teli i saj hapet, për nga gjatësia mbetet po aq, sa kur ishte sustë. Veçse pa ato spërdredhjet e shumta dhe tatëp- jetat stërmunduese që marrin kohë, ai lirohet gjithashtu edhe nga tensioni. Çdo shtypje e sustës nga lart ose nga poshtë e rrit tensionin, duke shkaktuar kërcime

130 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? të papërmbajtura. Të gjithë e kujtojmë (s’po i përmend shkaqet paraprirëse) si na “kërceu damari” në vitin 1997 dhe i shembëm muret me yrysh. Veçse kësaj here pa pikën e lavdisë, sepse shembëm muret e shtëpisë sonë të përbashkët.

bota.al Le të bëjmë një udhëtim pas në kohë me tridhjetë vite. A jeni në gjendje të kujtoni, si e imagjinonit Shqipërinë pas 2 apo 3 dekadash, në atë vit të largët 1989?

Z. ZIJA ÇELA Të gjithë u përfshimë nga ekzaltimi, duke marrë në duar dylbitë, për të parë sa më afër atë, që në fakt ishte larg. Dhe, çuditërisht, shihnim gjithë ngjyra, sepse edhe lentet e tejqyrës na ktheheshin në qelqe kaleidoskopi. Deri në atë vit, unë kisha pasur rast të shihja Budapestin e Pragën. Por kishte të tjerë që kishin parë Perëndimin. Kështu që, sipas përvojës, secili bënte kra- hasime me Tiranën tonë mizorisht të fshikur. Natyrisht, ishim ëndërrimtarë. Por pa një formim të plotë teorik për sistemin e ardhshëm, mbeteshim disi në kufijtë e empirizmit. Prandaj, tërë shpirti i protestës, energjisë popullore dhe aspiratës së saj, mori një karakter disi të përgjithshëm, duke u koncentruar në parrullën e studentëve: “E duam Shqipërinë si gjithë Europa!” Dhe është e pamohueshme se Perëndimi e SHBA-ja u gjetën të gatshme t’i ndihnin këtij shndërrimi epokal.

bota.al Pavarësisht entuziazmit që përfshiu të madh e të vogël në ato ditë kur Shqipëria linte pas një herë e përgjithmonë 50 vite të regjimit totalitar dhe hynte në një fazë të re, të panjohur, të një shoqërie demokratike, të paktë ishin ata që e ndienin se rruga që do të ndiqej nuk do të ishte një autostradë, por një garë me pengesa. Pyetja është e drejtpërdrejtë: Çfarë shkoi mirë në tranzicionin shqiptar gjatë këtyre 30 viteve? Dhe çfarë shkoi keq?

Z. ZIJA ÇELA Mbi të gjitha, shkoi mirë përmbysja e tiranisë dhe përqafimi i rrugës së re. Mirëpo kur hodhëm një hap përpara, tjetrën ende e kishim mbrapa. Dhe çfarë ndodhi? Ecëm në fillim, pastaj lëvizja erdhi duke u ngadalësuar, aq sa u duk sikur pushoi. Përfytyrimi më çon sërish te pozicioni statik, ai me njërën këmbë para e tjetrën prapa. Në kuptimin e figurshëm, tranzicioni i gjatë është si një sparkatë e gjatë, e cila rrezikon shqyerje shalësh. Ja çfarë shkoi keq e për dreq, ky trans e ky shans u zvarrit dhe u shkalafit deri në raskapitje.

131 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Z. ZIJA ÇELA Nuk është shpejtësia e trenit, aq sa ngathtësia, padituria, shpesh dhe egoizmi e marrëzia jonë. Ne u ndodhëm në peron në kohën e duhur, madje hypëm në tren. Por me të kaluar stacionet e para, e zgjidhëm vagonin tonë nga karvani i lokomotivës. Pse e zgjidhëm? Sepse na i morën mendtë konfliktet e brendshme, cila parti do të rrinte në krye të vendit dhe cila kastë do të përfitonte më shumë. Kështu, na shkrepi që pjesën tjetër të udhëtimit ta bënim më këmbë. Hop këtu, hop aty, kur arritëm mbas 30 vjetësh, portën e gjetëm të mbyllur. E bash te porta shënohet dilema e thekshme, që përsëri ngjalli debate: Përse nuk na pranoi as këtë tetor Europa, të cilën shqiptarët e dëshirojnë kaq masivisht? Sa ndodhi për nevoja të reformimit të Unionit dhe sa për fajet tona? Po pranoj se njërin gisht, pikërisht treguesin, mund ta kthejmë edhe nga vendim-marrësit ndërkombëtarë. Por, më falni për pyetjen, cilin gisht na mbetet të kthejmë nga vetja?!..

bota.al A mendoni se klasa politike shqiptare në tërësi – në të gjithë spektrin e saj – ia ka dalë që të ngrihet në lartësinë e peshës dhe rëndësisë që ka kjo periudhë tridekadëshe në historinë e Shqipërisë?

Z. ZIJA ÇELA Kur flitet për klasë, të vjen ndër mend edhe klasi. A vijnë protagonistët e saj nga shkollat e politikës moderne? Nuk hyjnë të gjithë në një kallëp. Por, për fat të keq, sot ende kemi më shumë politikanë të pakualifikuar, sesa ngarës të mak- inave pa patentë. Pavarësisht nga mënyra si u bë, korruptive, anarkike, rrëmbyese, nepotike, është arritur një kapitalizim në ekonomi. Por kjo nuk do të thotë se kemi edhe kapitalizëm, në kuptimin bashkëkohor të fjalës. Kam parasysh modele të kapitalizmit që bazohet tek interesat e ndërsjellta, fiton punëdhënësi, por fitojnë edhe punëmarrësit. Kurse ne (ka disa shkaqe) kemi shfrytëzim të njëanshëm, shfrytëzim të egër. Prandaj, me gjithë ndërrimin e sistemit, shumëkush e urren kapitalizmin.

132 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Nga ana tjetër, prej kujtimit mjeran të së shkuarës dhe nivelit shumë të ulët të jetesës, shumëkush urren edhe aspiratat socialiste, ato të tipit me shpërndarje kaq të paarsyeshme të të ardhurave. Majtas e djathtas dëgjohen dokrra, ndërsa asgjëkundi nuk shihet doktrinë.

bota.al Themeli i një shoqërie demokratike perëndimore është sundimi i Ligjit. Sa mendoni se e kemi “ndërtuar” këtë themel gjatë tranzicionit post-komunist shqiptar.

Z. ZIJA ÇELA Aty ku pushteti është mbi shtetin, ligji gjendet gjithnjë nën shkelmat e qever- itarëve. Çfarë paftash hekuri paskan pasur nën këpucë, o Zot, këta qeveritarët shqiptarë?!

Z. ZIJA ÇELA Po a thua vërtet kemi zbritur me këmbët në tokë?!.. Pse ahere këta realistët, tash që kanë zbritur, thonë shpesh se ndodhen në një tokë (terren politik), që qytetarëve u luan nën këmbë?! Dhe, tekefundit, nga kemi zbritur? Përgjigjja dihet, nga iluzionet e gabuara, që kurrë nuk po kthehen në vetëqortim e vetëkor- rigjim. Por përballë zhgënjimit, që ka si burim gënjimin e mashtrimin nga politika, ekziston një mburojë: dyshimi. Dyshimi aktiv dhe i arsyeshëm i hap rrugën së vërtetës, të cilën askush nuk e zotëron si absolute. Sa për të ardhmen… Patjetër, patjetër, një ditë do të jemi anëtar të Bashkimit Europian.

bota.al Një pyetje e fundit: Ku e shihni Shqipërinë në 2049-ën?

Z. ZIJA ÇELA S’di pse, kjo pyetje po më ndërmend Orwell-in. Vërtet profecia e “Vitit 84” nuk u përmbush, sepse kjo nuk është në natyrën e shkrimtarëveve, por vizionet e autorit kanë mbetur të patundura.

133 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Në vitin 2049, jashtë do të ketë më shumë shqiptarë. Ma merr mendja se atje, ku do të ndodhen, shqipja do të dëgjohet gjithnjë e më pak. Ndërkaq, të tërhequr nga klima dhe deti, shumë më tepër turistë do të flasin në Shqipëri gjuhë të huaja. Europa e Bashkuar edhe atëherë do të kërkojë të reformohet, për shkak të rivalitetit të vendeve të mëdha dhe trysnisë nga vendet e vogla, që do ta ndiejnë më tepër bjerrjen e sovranitetit. Por duke qenë ende në fazën e re perandorake, shpresoj se zgjidhjet do të arrihen me paqe. Vitin e shkuar kam botuar romanin “Djalli komik”. Në rajonin e përçarë ku zh- villohen ngjarjet, ka union, por siç ka kërkesa për exite, ka gjithashtu kërkesa për pranim. Me marrëveshje të përbashkët, merret vendim që ndaj Horketës, qytetit-shtet më të prapambetur dhe nga vërshonin emigrantë, të ngrihen mure. Arkitekt Danieli përgatitet për konkursin ndërkombëtar. Por si e koncepton ma- ketin? Tërë konstrukti i ngjan formës së trupit të njeriut. Dhe ashtu si dy fytyra, ka dy shpina, veçse njërën të kthyer nga Horketa, tjetrën nga Vitistani. Kur e pyesin arkitektin se ku është betoni, ku janë hekurat dhe telat me gjemba, ai përgjigjet se nuk ka barrierë më të fortë, sesa kurrizi i njeriut. Sa herë që dikush ia kthen shpinën tjetrit, ka ngritur në mes një mur. Me gjasë, për botën njerëzore ky do të mbetet i përjetshëm. Dhe këtu po ndalem, s’po i çoj më tej këto mure, pasi tek ne shoqërohen shpesh edhe me kobure.

TIRANE, 2019

134 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

ANALIZAT

Adrian Civici 137

Besnik Mustafaj 147

Preç Zogaj 155

Afrim Krasniqi 159

Fatos Tarifa 165

Albert Rakipi 173

135 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

136 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Tranzicioni i vështirë i Shqipërisë, nga ekonomia e centralizuar, drejt ekonomisë së tregut

Prof.Dr.Adrian Civici* Universiteti Mesdhetar i Shqipërisë

Rënia e Murit të Berlinit e përballi Shqipërinë dhe vendet e tjera ish-socialiste lindore me një fenomen të ri historik: tranzicionin nga ekonomia e planifikuar dhe centralizuar, drejt ekonomisë së tregut. Disa tentativa të pjesshme drejt kësaj rruge kishin ndodhur edhe më parë – Jugosllavia në vitet 1960-80-të, RDGJ, Çekosllovakia, Hungaria e Polonia në vitet 1960-70-të – rruga e re e nisur dukej plot me të panjohura. Një shprehje e ekonomistit rus Zinoviev në vitin 1990 që përpiqej t’i jepte një sens tranzicionit, bëri xhiron e botës: “Ne po fillojmë një histori të re, por nuk po e fillojmë atë nga fillimi, por nga fundi. Ne do të jemi në fillim, vetëm në fundin e saj…”. Vështirësia më e madhe qëndronte në mungesën totale të një “teorie tranzicioni”, të studimeve e analizave për këtë fenomen të ri dhe krejtësisht të pastudiuar. Për të kuptuar ku ndodhej Shqipëria dhe vendet ish-komuniste në vitet ‘90-‘91, vlen një deklaratë e M.Candesy, shefi i FMN-së, i

137 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? cili në një takim me kryeministrat e këtyre vendeve tha: “Është një gropë shumë e madhe që nuk kalohet dot me dy kërcime, sepse nuk ke ku e mbështet këmbën, pra duhet bërë një hop i madh. Nuk kemi asnjë teori tranzicioni dhe asnjë libër se çfarë duhet të bëjmë në këtë periudhë. Mendojeni veten si aktorë, autorë, regjizorë të një vepre që quhet tranzicion”. Asnjëherë në histori nuk ishin angazhuar në mënyrë paqësore dhe me vullnet të plotë politik e social kaq shumë institucione, programe reformash intensive e radikale, nuk ishin implikuar kaq shumë ndryshime në raportet sociale, në format e pronësisë, në marrëdhëniet e punës, pagës e fitimit, në rrishpërndarjen e pas- urisë, etj. Tre dekada mbas fillimit të këtij procesi, pranohet se “tranzicioni drejt ekonomisë së tregut dhe demokracisë parlamentare është historia më e veçantë e ndryshimeve institucionale, ligjore e sociale në kuadrin e një operacioni radikal të inxhinerisë ekonomike e politike”. Mungesa e një teorie të përgjithshme tranzicioni, e një manuali udhërëfyes për rrugët dhe reformat kryesore ishte problemi më i madh për aktorët politikë e socialë të çdo vendi, aq më tepër në një vend totalisht të izoluar nga bota, siç ishte Shqipëria e fillimit të viteve 1990-të.

Në kontekstin e historisë moderne, “tranzicioni” apo “transformimi radikal i vendeve ish-socialiste”, dukej më i vështirë se 4 transformimet e mëdha që kishin ndodhur përpara tij: transformimi klasik, që nënkuptonte zgjerimin dhe konsolidimin e demokracisë dhe kapitalizmit në vitet 1860-1920; transformimi neoklasik që kishte të bënte me konsolidimin e kapitalizmit në vendet perëndimore në pe- riudhën 1945-1990-të; reformat drejt tregut të aplikuara nga vendet jo socialiste apo komuniste në Afrikë, Amerikën latine e Azi në vitet 1960-1980-të. Tranzicioni post-komunist po paraqitej si etapa e pestë e transformimeve të mëdha që po ndodhnin në botën lindore sovjetike, por me një ndryshim të rëndësishëm ndaj tyre. Ndryshe nga katër transformimet e tjera, në të cilat reformat ekonomike nuk ishin shoqëruar me reforma politike po kaq radikale, politikat e tranzicionit në Europën qëndrore e lindore prekën njëkohësisht të dy sistemet, atë ekonomik dhe atë politik, fenomen që e bëri shumë të vështirë “tranzicionin”. Shpesh të krijohej përshtypja, se reformat politike dhe ato ekonomike, të simuluara dhe nga veçoritë specifike historike të vendeve të ndryshme, ishin në garë, në konkurencë të fortë dhe në mjaft raste në armiqësi me njëra-tjetrën.

Por, pavarësisht specifikave e kapaciteteve potenciale institucionale- ehu mane të çdo vendi, fillimet e tranzicionit i përballën gjithë këto vende me një “platformë e teori dogmatike” të servirur nga disa prej institucioneve kryesore ndërkombëtare, veçanërisht FMN dhe Bankës Botërore, të cilat këmbëngulnin dhe bënin gjithë presionet e nevojshme politike e financiare në emër të një rruge

138 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? të vetme tranzicioni: reforma në kuadër të “Konsensusit të Washingtonit”. Në Shqipëri, identifikimi i reformave të tranzicionit u bë e qartë vetëm mbas “Marrëveshjes me FMN” në vitin 1992, dhe pothujase pa ndërprerje deri në vitin 2017, “udhërrëfyesi i FMN” ishte baza e politikave tona të tranzicionit: stabilizimi, liberalizimi dhe privatizimi, si kushte të domosdoshme dhe të mjaftueshme për një tranzicion të suksesshëm.

Debati më i madh që përfshiu Shqipërinë dhe vendet e tjera lindore në fillim të viteve 1990-të, kishte të bënte shpejtësinë dhe gjerësinë e reformave. Në vitet 1992-95, pyetja më frekuente që bënte politika, media, shoqëria civile, akade- mikët e intelektualët në përgjithësi ishte “cila është zgjidhja më e mirë ekonomike, politike e sociale: ndërmarrja e gjithë reformave me shpejtësi maksimale, për t’i përfunduar ato sa më shpejt … apo realizimi gradual afat-gjatë i tyre? Grupimet politike u ndanë në dy pole: përkrahësit e “terapisë së choc-ut” dhe “gradualistët”. Por, realiteti shqiptar nuk ishte dhe nuk u zhvillua kaq bardhë e zi. Mbështetësit e “terapisë së choc-ut” këmbëngulnin në domosdoshmërinë e realizimit të shpejtë të reformave… sa më e shpejtë dhe globale të ishte reforma ekonomike, aq më të mëdha ishin shanset për të minimizuar kostot ekonomike, politike e sociale të procesit të tranzicionit dhe evitimit të problemeve kronike me natyrë makroekonomike. Shembujt “pozitivë” që servireshin në favor të terapisë choc ishin rastet e Polonisë së qeverisë Mazowiecki, e cila në bashkëpunim të ngushtë me FMN arriti të liberalizonte çmimet, të realizonte një politikë monetare shtrënguese dhe të eleminonte plotësisht subvencionet; shembujt e qever- isë Gaidar në Rusi me privatizimet e shpejta të ndërrmarjeve shtetërore; shem- bulli bullgar e çekosllovak, etj.

Nënvizohej dhe “zgjidhja e problemit ideologjik”: vullneti i qeverive të reja post-socialiste për të ndërrprerë përfundimisht çdo lidhje me të kaluarën socialiste sovjetike. Leszek Balcerowicz, Zv/kryeministër i Polonisë, një nga mbështetësit kryesorë të terapisë së choc-ut, nënvizonte rëndësinë e “kushteve fillestare të reformave”, duke tërhequr vëmendjen në faktin se mbas shembjes së komunizmit kishte ardhur koha për një “extraordinary politics”, gjatë së cilës, elitat e vjetra politike duhet të diskretitohen dhe popullsia të tregohet e gatshme të pranojë reforma radikale, megjithëse një pjesë e tyre mund të jenë të dhimshme. Një tjetër “justifikim” i përkrahësve të terapisë së choc-ut ishte nevoja për shkatër- rimin e lidhjeve perverse ndërmjet politikës dhe ekonomisë, ndërmjet qeveri- tarëve të lartë dhe aktivitetit ekonomik e financiar, të cilat rrezikonin të turbullonin ecurinë normale të reformave liberalizuese. Nepotizmi i trashëguar nga periudha komuniste, përfshirë këtu dhe Shqipërinë,

139 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? bënte pjesë në kulturën e përditshme, si dhe krijimi i “oligarkëve” të cilët mund të përfitonin nga kaosi i fillimit të reformave dhe paqartësitë në realizimin e tyre duke ushtruar presion e korrupsion mbi qeverinë, në emër të privatizimeve dhe pozitave monopol në treg, si dhe duke “kontrolluar politikën” në emër të fitimeve dhe mbështetjes në votime për parti të caktuara. Fatkeqësisht, Shqipëria, jo vetëm që nuk arriti dot sukseset e shpresuara, por në shumë aspekte u bë vendi “model” i këtyre fenomeneve negative, vendi ku lulëzuan korrupsioni, in- formaliteti, kontrolli i shtetit dhe politikës nga oligarkët, privatizimet e dyshimta e klienteliste, mbështetja okulte e politikës te “të fortët” dhe oligarkët lokalë, etj.

Përkrahësit e reformave graduale evokonin probleme të vështira për t’u kapër- cyer, që kishin të bënin me terapinë e choc-ut: ulja drastike e të ardhurave reale për shumicën dërrmuese të popullsisë, rënia e ndjeshme e prodhimit dhe kërkesës së brendshme, papunësia në rritje, zgjerimi i pabarazive, zgjerimi i korrupsionit dhe klientelizmit politik, etj. Ata rekomandonin politika stabilizimi dhe liberalizimi më graduale në emër të qetësisë dhe barazisë sociale, në emër të privatizimeve dhe liberalizimeve më të qeta e të arsyeshme, në funksion të interesave të shumicës së popullsisë. “Sa më radikale që të jenë privatizimet dhe liberalizimi i tregtisë, aq më radikal do jetë recesioni ekonomik, aq më e largët do jetë vendosja e ekonomisë së tregut funksionale e efiçente”.

Përvec gradualitetit dhe zgjatjes në kohë të reformave, gradualistët insistonin edhe në çrolin primar të Shtetit në këtë proces. Sipas tyre, Shteti duhet ta ud- hëhiqte procesin e zhvillimit ekonomik dhe mbrotjes sociale, duhej të luante një rol parësor në zhvillimin e infrastrukturave, në përmirësimin e sistemit arsimor e shëndetësor, etj. Gradualizmi dhe prezenca e Shtetit do ta ndihmonte popullsinë t’i kuptonte më mirë reformat, të kontribuonte më shumë dhe në mënyrë më të ndërgjegjshme në realizimin e tranzicionit drejt ekonomisë së tregut dhe kapitalizmit. Hipoteza e “big bang” përfaqëson rrugën më të vështirë, pothujase të pamundur për të realizuar njëkohësisht me “një goditje të vetme” reformën administrative, institucionale, politike, ekonomike e sociale.

Por, në vitet 1992-1995, përtej kësaj dileme radikale të përgjithshme, politika shqiptare, shoqëria civile dhe debati akademik e shkencor u përballën dhe me një sërë pyetjesh e pikëpyetjesh, në dukje “me natyrë teknike”, por në fakt, me natyrë politike strategjike:

–Privatizimet duhej të realizoheshin përpara stabilizimit dhe liberalizimit, apo pas tyre?

140 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

-Duhej të liberalizoheshin njëkohësisht çmimet dhe tregtia e jashtme, apo në kohë të ndryshme?

-Ndërrmarjet duhej të ristrukturoheshin dhe pastaj të privatizoheshin apo duhej ndjekur rruga e kundërt: privatizim-ristrukturim?

-Duhej luftuar menjëherë inflacioni apo kjo duhej bërë në mënyrë graduale?

-Duhej adoptuar menjëherë një kurs i lirë këmbimi monedhash apo duhej mbajtur i kontrolluar për një kohë akoma më të gjatë?

-Duhej pranuar rënia drastike ekonomike në vitet e para të tranzicionit apo duhej menduar për një periudhë reformash të zbutura në emër të ruajtjes së disa treguesve ekonomikë të periudhës socialiste?

-Duhej dëgjuar e zbatuar 100% receta e FMN, megjithë egzistencën e shumë kritikave për këtë formulë, apo duhej marrë më shumë në konsideratë eksperienca e vendeve të tjera ish-socialiste?

Në Shqipërinë e viteve të para të tranzicionit mungonte eksperienca dhe in- formacioni i duhur për t’iu përgjigjur saktë e në mënyrë efiçente këtyre pyetjeve madhore. Rruga që u ndoq ishte pranimi pa asnjë kusht i paketave të reformave të sugjeruara nga FMN dhe Banka Botërore. Adhurimi jonë politik e shoqëror për perëndimin, ekonominë e tregut të lirë dhe kapitalizmin errësoi çdo dyshim apo debat mbi tranzicionin dhe politikat për zbatimin e tij. Që nga marrëveshja e parë me FMN në gusht të vitit 1992, e deri te marrëveshja e fundit e mbyllur në vitin 2017, thelbi i politikave të tranzicionit në Shqipëri, pavarësisht nëse në pushtet ishte qeveri e majtë apo e djathtë, bazohej në “recetat dhe rekomandimet e FMN-së”. Momemtet më delikate dhe ngjarjet më të shënuara të qeverive shqiptare ishin vizitat e misioneve të FMN-së, sugjerimet dhe rekomandimet e tyre, vizitat dhe takimet e Ministrave të financës dhe Guvernatorit të Bankës së Shqipërisë në Washington, nënshkrimi i memorandumeve e marrëveshjeve të përbashkëta me FMN.

Ndryshimet politike të viteve 1991-92 të shoqëruara me vendosjen e sistemit parlamentar shumëpartiak, i hapën rrugën fillimit të transformimit radikal të ekon- omisë shqiptare. Dy vitet e para të tranzicionit përbëjnë periudhën më të vështirë të ekonomisë shqiptare që prej vitit 1950-të: PBB ra në 50%, rritja ekonomike

141 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? arriti një shifër negative rekord prej -13%, çmimet e produkteve bazë ushqimore u rritën 5-6 herë vetëm brenda vitit 1991, prodhimi industrial dhe bujqësor pothuajse u paralizuan, defiçiti buxhetor e kaloi shifrën prej 50% te PBB, inflacioni u rrit me ritme galopante duke arritur në 400 % në fund të vitit 91, borxhi i jashtëm u rrit mbi 600 milion US$, papunësia kapi nivele mbi 50% të popullsisë së aftë për punë, etj.

Reformat e para u përqëndruan në shkrirjen e sektorit kooperativist dhe ndarjen falas të tokës bujqësore në favor të popullsise rurale – aprovimi i “ligjit për tokën” në 19 korrik 1991 i cili parashikonte shkatërimin e kooperativave bu- jqësore; shpërndarja falas e tokës për anëtarët e këtyre kooperativave në varësi të disponibilitetit të tokës dhe numrit të anëtarëve; përjashti i çdo mundësie që ish-pronarëve t’i kthehej fizikisht toka sipas pronave të para vitit 1944 dhe re- formës agrare mbas luftës së dytë botërore; përjashtimi i të huajve nga mundësia e blerjes së tokës; krijimin e një agjensie kombëtare privatizimesh, kryesisht për sferën e shërbimeve – u parashikua që vetëm gjatë vitit 1992 të dilnin për privatizim mbi 25000 objekte të vogla e të mesme tregtare, artizanale, etj.

Në 1990, Shqipëria dispononte një sipërfaqe toke bujqësore prej 700 000 hektarësh të ndarë ndërmjet 160 fermave shtetërore dhe 492 kooperativave bu- jqësore me një sipërfaqe mesatare prej 1040-1070 ha. Mbas zbatimit të Ligjit 7501 për privatizimin e tokës bujqësore, brenda më pak se dy vjetësh, struktura e tokës ndryshoi rrënjësisht duke kaluar në një sistem privat të përbërë prej 467 000 mikro-fermash me një sipërfaqe mesatare prej vetëm 1.3 ha secila, por edhe kjo e shpërndarë në 1.8 milion parcela. Mundësitë për të pasur një bujqësi të zhvilluar, të mekanizuar, një sistem ujitës efiçent, një treg toke aktiv e efiçent apo një sistem të qartë pronësie, u kufizuan në mënyrë drastike. Zgjidhja e problematikës së ish-pronarëve mbeti vazhdimisht një gangrenë e pashërueshme dhe bllokuese për zhvillimin e modernizimin e bujqësisë. Asnjë vend tjetër i Europës qëndrore e lindore nuk kishte bërë një reformë dhe privatizim kaq radikal të bujqësisë.

Faza e privatizimeve të mëdha duhet të fillonte mbas vitit 1992, mbasi të për- fundonte dhe transformimi i ndërmarrjeve të mëdha shtetërore në shoqëri ak- sionere; ristrukturimi i disa prej ndërmarjeve kryesore industriale për t’i përgatitur për privatizim; inkurajimi i krijimit të ndërmarjeve të reja private; liberalizimi i çmimeve duke përjashtuar një “shportë” të disa ushqimeve bazë si vaji, buka, sheqeri, etj.; zhvleftësimi i lekut dhe vendosja e një përqindjeje këmbimi reale; liberalizimi i tregtisë së jashtme dhe vendosja e një tarife unike doganore prej 10%. Në janar 1991, Shqipëria aderon në FMN dhe përfiton një kredi stand-by,

142 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? e cila i hapte rrugën dhe burimeve të tjera të financimit. Në prill 1991, Shqipëria bëhet anëtare e Bankës Botërore e cila ofroi ekspertizë për sektorin bankar dhe atë agro-ushqimor. Në 9 tetor 1991, Shqipëria hyn në BERZH duke lehtësuar së tepërmi hyrjen e financimeve të huaja. Shqipëria vendosi marrëdhënie diplo- matike me të gjitha vendet e BE. Kjo periudhë u shoqërua dhe me një ndihmë masive nga komuniteti ndërkombëtar

Rezultatet e para pozitive u shfaqën në fillim të viteve 1993–95. Kjo u shfaq në shumë tregues: rritje ekonomike 9.6% në 93 dhe 13.4% ne 95; rënie evidente e inflacionit nga 236% në 92, në vetëm 6 % në 95; rritje e lehtë e eksporteve (+ 29% në 95 në raport me vitin 92). Në përgjithësi, përsa i përket indikatorëve kryesorë makroekonomikë, Banka Botërore dhe FMN-ja ishin të kënaqur për respektimin e kritereve të tyre të axhustimit strukturor: kontroll i masës monetare dhe të defiçitit buxhetor, eleminimi i hiper inflacionit, papunësi në rënie, përqindje këmbimi të lekut me devizat e tjera te stabilizuar, çmime të liberalizuara, etj. Edhe bujqësia, e quajtur “motori i zhvillimit”, me rritjen e saj prej 18.5% në 92 dhe 13.2% ne 95 dëshmonte për këtë fillim të ringritjes së ekonomisë shqiptare, që gjithsesi afis- honte shifra kaq të larta dhe për faktin se baza e krahasimit ishte periudha më e keqe e saj, vitet 1990-91.

Procesit të privatizimit iu hap “drita jeshile” në vitin 1991, me ligjin nr. 7512, datë 10.08.1991 “Për sanksionimin dhe mbrojtjen e pronës prívate, nismës së lirë, veprimtarive private të pavarura dhe privatizimit” dhe më pas, me ligjin nr.8306, datë 14.3.1998, “Për privatizimin e sektorëve me rëndësi të veçantë të ekono- misë”. Privatizimet duhet të përfshinin çdo gjë që Shteti e konsideronte pronë të tij, dmth, ndërrmarjet dhe shoqëritë, tokën bujqësore, trojet dhe pyjet, shtëpitë, dyqanet dhe magazinat, shërbimet sociale, transportin, etj. Në themel të procesit qëndronin tre fjalë kyçe: prona private, inisiativa e lirë, procesi i privatizimit. Në këtë kontekst, çdo pjesë e pronës publike në Shqipëri do t’i nënshtrohej privatizimit. Privatizimi u konceptua dhe zbatua si transferim i tre llojeve të drejtash nga shteti tek sektori privat: të drejtës së pronësisë; të drejtës së përdorimit; të drejtës së zhvillimit. Në Shqipëri, procesin e privatizimeve mund ta ndajmë në tre etapa: dekada 1990-2000, ku u privatizuan ndërmarrjet e vogla e të mesme; periudhën 2001-2013, ku u bënë masivisht privatizimet e mëdha dhe strategjike, dhe periudhën 2013 e në vazhdim, në të cilën u përmbyll kapitulli i privatizimeve.

Shqipëria realizoi reformat drastike drejt vendosjes së ekonomisë së tregut. Përballë dy alternativave të mundshme në rritmin dhe gjerësinë e reformave: “tranzicion gradual” apo “terapi choc-u”, Shqipëria ndoqi rrugën e tranzicionit

143 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? radikal. Mbështetësit e variantit apo politikave neoliberale që përfaqësoheshin nga PD dhe PR, u pozicionuan në favor të “Terapisë së choc-ut” dhe efekteve që do sillte “shkatërrimi krijues” dhe liberalizimi i gjerë në të gjitha fushat, do të krijonte një “ekonomi tregu efiçente dhe funksionale”. Sipas mbështëtesve të kësaj teorie në “qeverinë Meksi”, masat në lidhje me stabilizimin dhe liberalizimin si dhe sigurimi i rritjes ekonomike mund të merreshin automatikisht e pa ndërhyrjen e shtetit, nëpërmjet fuqizimit të strukturës ekonomike si pasojë e zhdukjes së shpejtë dhe masive të operatorëve inefiçentë. Mekanizmat e tregut kishin mundësinë, që “me një goditje të vetme” të siguronin një alokim efikas të burimeve dhe ta çonin ekonominë drejt një rritjeje të qëndrueshme. Realiteti shqiptar dëshmoi për rezultate të kundërta. Sektorë e degë jetike të ekonomisë u shkatërruan e braktisën pa patur mundësi të rikuperohen, qoftë dhe për një periudhë afat-mesme.

Grupimi tjetër politik, forcat e majta, PS dhe PSD, shprehej në favor të një zgjidhje më “gradualiste e regulacioniste” duke preferuar një ritëm reformash më të ngadaltë e të “kontrolluar nga lart” me synim, krijimin e një “ekonomie mikse dhe ekonomi sociale tregu”. Sipas tyre, fillimisht duhej të ndërtoheshin institucionet që garantonin mbrojtjen sociale dhe punësimin dhe pastaj të vazh- dohej me reformat ekonomiko-financiare radikale. Shteti nuk duhet të tërhiqej nga jeta ekonomike, por thjesht duhet të ndryshonte modalitetet e ndërhyrjes në të. Ekonomia mund të vazhdonte edhe shumë vite të zhvillohej nëpërmjet ekzist- encës në nivele të barabarta të sektorit privat dhe atij publik.

Reformat ekonomiko-financiare të ndërmarra gjatë periudhës së tranzicionit në Shqipëri, mund të përmblidhen në: – politikë monetare restriktive, të shoqëruar me krijimin e një banke qëndrore të panvarur; krijimin e disa bankave tregëtare të nivelit të dytë; zgjerimin e shër- bimeve bankare dhe eleminimin e exedentit financiar të trashëguar; – politikë buxhetore rigoroze, të realizuar nëpërmjet suprimimit të sistemit të subvencioneve shtetërore; – ndërtimi i një sistemi të ri fiskal dhe tatimor si dhe kontrolli rigoroz i inflacionit; – liberalizimi i tregut të brendshëm të kapitaleve, ku spikasin masat e vendosjes së konvertibilitetit real të monedhës kombëtare; – krijimi i një tregu efiçent kapitalesh, krijimi i bazave të nevojshme juridike për funksionimin e tregut të kapitaleve; – liberalizimi i tregtisë së jashtme, nëpërmjet suprimimit të monopolit shtetëror; braktisje e sistemit të tregëtisë me klering, mbështetjen e sipërmarjes private në këtë fushë,etj.;

144 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

– rritja e ofertës së brendshme, të përqëndruar kryesisht në reformën e çmi- meve dhe eleminimin e rritjes fiktive të tyre si pasojë e mungesës se ofertës së brendshme në sasinë e kërkuar nga tregu; nxitja e prodhimit të brendshëm industrial e bujqësor, etj.

Sot, duke analizuar tranzicionin shqiptar, po bihet dakort gjithnjë e më shumë se Shqipëria nuk e zbatoi në mënyrë të pastër e rigoroze, as terapinë e chok-ut dhe as gradualizmin, por zbatoi një tranzicion të tipit “stop and go”, pra “ec dhe ndalo”, duke alternuar periudhat e zhvillimit me kriza të njëpasnjëshme. Për këtë arsye, në literaturën dhe studimet dedikuar “tranzicionit të vendeve ish-sovjetike”, Shqipëria konsiderohet si një “rast specifik” me tranzicion të vështirë, të dhimbshëm nga pasojat sociale e ekonomike, të shoqëruar me kriza të forta politike, ekonomike e sociale. As terapi choc-u, as gradualizëm i mirëfilltë, por një version tranzicioni të tipit “stop and go”, të karakterizuar nga luhatje të mëdha ndërmjet krizave dhe periudhave pozitive të ecjes përpara dhe zhvillimit.

* Prof. Dr. Adrian Civici është Dekan i Fakultetit të Shkencave Ekonomike në Universitetin Mesdhetar të Tiranës. Ai mban titullin doktor në shkencat ekonomike (ENSA, Montpellier, Francë, 2002) dhe doktor në Ekonomi Agrare (Universiteti Bujqësor i Tiranës, 1993). Nga viti 2011, mban titullin “Profesor” në shkencat ekonomike

TIRANE, 2019

145 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

146 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Ëndrra e parajsës

“Totalitarizmi nuk është vetëm ferri, por edhe ëndrra e parajsës”

Milan Kundera në bisedë me Philip Roth

BESNIK MUSTAFAJ

Në shkurt 1991, sipas një legjende urbane, e veja e diktatorit Hoxha, duke parë në televizor statujën e të shoqit me një kavo rreth qafës, tërhequr me kamion rrugëve të Tiranës dhe turmën e xhindosur që e ndiqte, paska thënë: Ku e kishin fshehur gjithë këtë urrejtje? Ne i kishim parë një jetë të shtyheshin kush e kush të na hidhte më shumë lule. Kjo xhindosje kishte arsye të thella. Por ne, që kishim pranuar përgjegjësinë historike për ta strukturuar dhe udhëhequr politikisht këtë proces, nuk duhej ta shihnim si intelektualë frojdistë këtë shfryrje vullkanike të urrejtjes. Historia priste nga ne një tjetër vështrim, priste ca vendime, që ne nuk i morëm në kohën e duhur ose nuk i morëm kurrë. Nuk ditëm apo nuk patëm guxim të merrnim vendimet e duhura? Mbetem i bindur se në atë fillim nuk ka munguar vullneti për të marrë vendimet më të përshtatshme në përgjigje të thir- rjes së Historisë. Historianët shqiptarë nuk kanë bërë ende një analizë serioze

147 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? të tranzicionit tonë post stalinist, por unë jam tashmë i bindur se një nga arsyet kryesore të konvulsioneve shpesh fort traumatike, që kanë trandur shoqërinë dhe institucionet tona shtetërore gjatë kësaj periudhe, qëndron te paaftësia jonë për t’i krijuar një shtrat politik të bonifikuar shpërthimit të pashmangshëm të urrejtjes së ndrydhur popullore gjatë disa dekadave. Po kënaqeshim pse viktima kishte fare pak duke besuar se po udhëhiqnim një “revolucion të kadifenjtë”, gjë që pavetëdijshëm na bënte euforikë. Sot, nga largësia e afro tridhjete vjetëve, e them me siguri se kjo eufori ishte në vetvete shenjë e papjekurisë tonë si elitë politike.

Cilësia e elitave politike ka qenë problem i mprehtë në atë fillim për të gjitha vendet ish – komuniste. Veçanërisht i mprehtë do të ishte ky problem për Shqipërinë, ku represioni stalinist kishte qenë aq mizor, sa nuk kishte lejuar të zhvillohej as në mënyrë embrionale ndonjë lëvizje kundërshtare si ajo e Solidarnosit në Poloni apo Karta 77 në Çekosllovaki. Nuk kishim, pra, në Tiranë një Les Valesë apo një Václav Havel për t’i ngjitur në skenë.

Në fakt, themeluesit e pluralizmit politik në Shqipëri, mishëruesit e opozitës së parë parlamentare, i kishin në atë fillim cilësitë intelektuale dhe morale për t’u shfaqur si elitë e aftë t’i ngjallte shpresën shoqërisë së topitur nën totalitarizëm. Të gjithë kishin karriera të spikatura si mjekë, inxhinierë, universitarë. Shumica zotëronin më shumë se një gjuhë të huaj. Asnjëri prej nesh nuk kishte qenë pjesë e aparatit represiv të regjimit komunist. Ishin burra dhe gra shumë të ditur, por jo në aspektin e qeverisjes. Asnjëri prej nesh, bie fjala, nuk kishte lexuar kurrë një ligj si tekst para se të hynim në parlament, ku do të na duhej të hartonim tërësinë e ligjeve të rendit të ri, që fillonte nga zero. Realiteti i lirive dhe të drejtave të njeriut nuk mund të kishte asnjë lloj vazhdimësie me të shkuarën. Ne kishim jo vetëm detyrimin para kombit për ta kryer një mision të tillë, por edhe lirinë individuale. Asnjëri prej nesh nuk ishte peng i të kaluarës.

Edhe pse kam jetuar afro njëzet vjet brenda këtij ansambli, duke qenë njëri nga punëtorët me peshë në ndërtimin e asaj, që Milan Kundera e quan “ëndrra e parajsës”, nuk arrita kurrë të kuptoj si lindi te miqtë e mi shija e pushtetit. Meg- jithëse në jetën e tyre të mëparshme, atë civile, ata kishin qenë personalitete të spikatura në fusha të ndryshme të shkencës apo të teknikës, që do të thotë se i kishin kushtuar formimit të vet një pasion të madh, asnjëri prej tyre nuk ndodhi ta linte politikën për t’u kthyer te profesioni i parë. E pra, në atë fillim, të gjithë ia pohonim pa u shtirur njëri – tjetrit se drejt politikës po na shtynin rrethanat e jashtëzakonshme historike të vendit e se kjo do të ishte e përkohshme. Kjo vazh-

148 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? doi deri kur zbuluam shijen e pushtetit.

Pa vonesë erdhën edhe privilegjet e pushtetit. Ato të ligjshmet dhe sidomos ato të paligjshmet, ndër të cilat më e turpshmja në këtë histori do të mbetet korrupsioni, një lloj nepsi për t’u pasuruar, që nuk arrija ta lidhja në përfytyrimin tim me ata njerëz, për të cilët, me sa duket, ruaja kryesisht njohjen e dikurshme. Në një nga intervistat, pak kohë pasi isha larguar nga politika, thashë se e dija veten të pakorruptuar, por nuk e dija nëse isha i pakorruptueshëm. Askush nuk më kishte propozuar, kurrë, një bakshish të vogël apo të madh, që unë ta shihja veten në provë nëse do e pranoja apo do e refuzoja. Kisha pohuar thjesht një fakt, por që më ngjalli në vazhdim një kureshtje të çuditshme. Përse më kishin qëndruar gjithnjë larg korruptuesit? Ia drejtova këtë pyetje njërit nga sipërmarrësit më të rëndësishëm të Shqipërisë, mik i vjetër.

– Sepse korruptuesit janë inteligjentë, – m’u përgjigj ai. – I dallojnë pa fjalë njerëzit, me të cilët problemi zgjidhet duke paguar. Është një gjuhë, të cilën ti thjesht nuk e di.

Zbulimi i shijes së pushtetit solli shumë shpejt një ndryshim cilësor në sjelljen e elitës së re politike ndaj Historisë, ndryshim ky që duket qartë sidomos parë nga larg. Udhëheqësit e rinj të vendit e humbën pa dhimbje joshjen ndaj lavdisë. E tashmja, e munguar në ligjërimin e tyre publik gjatë vitit të parë të kthesës, zuri të merrte gjithë rëndësinë, duke mbartur edhe fjalorin e përshtatshëm për t’u shprehur. Nuk flitej më për të ardhmen, por për “projekte zhvillimi afatshkurtra, afatmesme apo afatgjata”, që do të thoshte se e sotmja dhe e nesërmja shkr- iheshin në njëra – tjetrën në një vazhdimësi të lidhur patjetër me ta, pa vend për ndonjë alternativë tjetër. Ata e projektonin veten në kohë mirëfilli vetëm në përputhje me kalendarin elektoral. Nga “elitë” ata u shndërruan kështu në “klasë politike”. Kjo metamorfozë ishte me siguri brenda logjikës së zhvillimit të sho- qërisë, e cila kishte kaluar nga faza e revolucionit në atë të evolucionit. Ndoshta është e vërtetë ajo që thonë shumë ekspertë të shkencave politike se pikërisht kjo metamorfozë, bashkë me sëmundjet që mbart për lirinë dhe demokracinë, shënon prekjen e normalitetit nga ana e shoqërisë së çliruar. Ndoshta. Por mua, si veteran i kësaj historie, më shkakton megjithatë një keqardhje të dhimbshme.

Miku im Remzi Lani citohej nga gazeta “Neë York Times” të kishte thënë: “Ne kaluam nga një regjim represiv në një regjim depresiv”. Remzi Lani arrinte në këtë përfundim pasi ishte shprehur më parë se tranzicioni postkomunist në vendet e Lindjes, duke perfshirë Shqipërinë ishte përmbyllur. Por ky udhëtim afro tridhjetë

149 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? vjeçar nuk ka ndjekur ëndrrën tonë të parajsës, ne nuk kemi arritur aty ku prisnim, në demokraci. Ne, pra, kemi kaluar nga një regjim represiv në një regjim depresiv. Është një përcaktim rrëqethës, ndoshta edhe cinik, i cili sintetizon për ne, meg- jithatë, një të vërtetë: humbjen e ëndrrës

Pse u katandisëm kështu, në një regjim depresiv?

Në mënyrë të përmbledhur, kësaj pyetjeje do t’i përgjigjesha me një këshillë që Ëhitney Houston, një nga këngëtaret e mia të dashura, i jep vetes: “Mëso të du- ash veten! Ndër të gjitha dashuritë, kjo është më e madhja”. Sigurisht që ajo nuk e ka aspak fjalën për një dashuri narcisiste. Fjala është për atë lloj dashurie, e cila jep besim në vete dhe ushqen optimizmin, i jep njeriut në përgjithësi një frymë pozitive në qasjen ndaj realitetit, ku bën pjesë. Një njeri i tillë shmang me lehtësi krahasimin e gjendjes së vet me gjendjen e të tjerëve ose sheh te ky krahasim një shembull të mundësive të veta për të shkuar përpara. Një miku dhe kolegu im, një ditë të dimrit që kaloi për të përqeshur optimizmin tim, më tregoi një anek- dotë. Kur u shembën Kullat Binjake, një burrë po rrëzohej nga kati i gjashtëdhjetë në rënie të lirë. Në katin e tridhjetë dikush nxjerr kokën në dritare dhe e pyet si po shkonte udhëtimi. Deri tani mirë, i përgjigjet tjetri dhe vazhdon rënien. Sidoqoftë, realiteti është se shqiptarët e dalë në 1991 nga regjimi represiv, ata euforikët e zjarrtë që mbushnin ditë e natë rrugët e sheshet në atë fillim, gjatë çerek shekullit që pasoi dështuan në përpjekjen për të mësuar ta duan veten shëndetshëm brenda mjedisit të tyre të natyrshëm të quajtur atdhe.

Dëmin nuk e pësoi vetëm ai brez. Pa dashuri për veten i shoh të jenë rritur në përgjithësi edhe fëmijët e këtij brezi, ata që në jetën e tyre individuale nuk kanë asnjë lidhje të drejtpërdrejtë historike apo politike me kohën e regjimit represiv, sepse të lindur në vitin 1990, pak më parë ose pak më pas. Edhe ata në shumicë, njësoj si prindërit e tyre, shprehen sot nëpër rrjetet sociale, nëpër bisedat private apo edhe në mediat publike se “Shqipëria nuk bëhet”. Edhe ata, njësoj si prindërit e tyre, duken pa asnjë ëndërr, pas së cilës ia vlen të rendësh me besim. Më saktë, ata shfaqin me zë të lartë vetëm një ëndërr: të ikin. Po ku? Në Gjerma- ni, në Angli, në Itali apo kudo tjetër në Europë. Në Amerikë do të ishte mrekulli fare. Kurrë nuk ka qenë kaq e fortë dëshira për të ikur. Madje symbyllur. Sipas një sondazhi të kryer nga Instituti Gallup në pranverë 2018, 6 në 10 shqiptarë duan të lënë vendin. Në po këtë proporcion ishte madje dëshira për të ikur edhe te policët nën moshën 40 vjeç. Një dëshirë kaq e ankthshme për të ikur është paral- izuese, nuk i lejon njerëzit t’i përkushtohen ndërtimit sado pak të jetës këtu. Ata janë gjithnjë në pritje, me valixhet gati. Dhe, për të bindur veten se kanë bërë

150 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? zgjedhjen e drejtë, e kalojnë kohën duke i përsëritur njëri – tjetrit se “këtu nuk jetohet. Shqipëria nuk bëhet”.

Realiteti është se shqiptarët e dalë në 1991 nga regjimi represiv, ata euforikët e zjarrtë që mbushnin ditë e natë rrugët e sheshet në atë fillim, gjatë çerek shekullit që pasoi dështuan në përpjekjen për të mësuar ta duan veten shëndetshëm brenda mjedisit të tyre të natyrshëm të quajtur atdhe. Dëmin nuk e pësoi vetëm ai brez. Pa dashuri për veten i shoh të jenë rritur në përgjithësi edhe fëmijët e këtij brezi, ata që në jetën e tyre individuale nuk kanë asnjë lidhje të drejtpërdrejtë historike apo politike me kohën e regjimit represiv, sepse të lindur në vitin 1990, pak më parë ose pak më pas

Në qershor 2017, kryeministri ynë Edi Rama ka zhvilluar fushatën zgjedhore më të pabesueshme, një rast për t’u studiuar në shkollat e shkencave politike. Ai kërkonte mandatin e dytë për të qeverisur. Gjatë mandatit të parë (2013 – 2017) ai kishte qeverisur në koalicion me Lëvizjen Socialiste për Integrim, e cila gjatë dy legjislaturave të fundit kishte luajtur rolin e një king maker, duke u bashkuar një herë me të djathtën (Partia Demokratike) për të krijuar shumicën qeverisëse, pastaj me të majtën. Kësaj here Edi Rama vendosi të dilte krejt i vetëm përpara shqiptarëve. Madje, jo vetëm pa aleatë politikë, por, në një farë mënyre edhe pa partinë e tij, të cilën e nxori krejt në periferi të fushatës. Ai u paraqit fillikat para shqiptarëve dhe, ndryshe nga ç’kishte bërë katër vjet më parë (2013), kur kishte shpalosur mbi treqind premtime nga më futuristet, këtë herë Edi Rama iu dre- jtua popullit me duar në xhepa. Në kuptimin e mirëfilltë të fjalës asnjë program elektoral. Asnjë rresht i shkruar në letër mbi çfarë do të bënte ai me qeverinë e vet gjatë mandatit të ardhshëm. Nuk do e përsëriste gabimin e katër vjetëve të shkuara, kur kishte hartuar një program, duke u dhënë kështu opozitës dhe medias një dokument, me të cilin ata i kërkonin gjithë kohën të ballafaqohej për të nxjerrë në pah se nuk po mbante asnjë nga premtimet e veta. Tjetër gjë kishte thënë, tjetër gjë po bënte. Gjatë katër vjetëve të ardhshme ai nuk do të mund të akuzohej, të paktën, se nuk mbajti fjalën. Arkivat rreth tij gjatë kësaj fushate politicaly spiking do të ishin të bardha.

Gjatë atyre javëve të fushatës, Edi Rama i ra rreth e përqark vendit. I veshur sikur shkonte në piknik. Të gjitha kronikat që kemi parë janë të përgatitura nga ERTV (Edi Rama TV), një kanal i krijuar nga ai në YouTube, për të pasqyruar ve- primtarinë e tij. Televizionet kombëtare, qofshin ato publike apo private, i merrnin këto kronika të montuara dhe ishin të detyruara t’i transmetonin. Nuk kishin zgjedhje tjetër. Në veprimtaritë e tij elektorale nuk lejoheshin kamerat e pavar-

151 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? ura. Takimet e Kryeministrit dukeshin të organizuara gjithandej sipas një regjie të rreptë: disa qindra njerëz të ulur nëpër karrige, në formën e agorës, dëgjonin oratorin në ca fjalime pa shumë patetikë dhe pa frymë polemiste me opozitën, fjalime pa shumë zgjatje, por të mjaftueshme për të thënë thelbin: “Timonin e dua i vetëm”. Timoni i duhej i vetëm për një arsye, e cila sipas tij, ishte në interesin e përgjithshëm. Gjatë mandatit të kaluar, aleati i tij i vogël në qeverisje, Lëvizja Socialiste për Integrim, e kishte penguar të bënte për Shqipërinë punët e mira që kishte dashur t’i bënte. Timonin (siç) e donte në çdo kusht i vetëm. Asnjë fjalë mbi çfarë punësh të mira do të bënte. Ato duhej t’i përfytyronte dhe t’i merrte si të mirëqena vetë publiku.

Pavarësisht ndihmës së madhe që i dha bota e nëndheshme e krimit, fakt është se Partia Socialiste, domethënë personalisht Edi Rama, i fitoi zgjedhjet. Ata dolën pa dyshim parti e parë nga kutitë e votimit. Krimi i organizuar, me metodat e veta të presionit apo të parave të drogës, siç do të provohej edhe nga përgjimet e prokurorisë pa kaluar shumë kohë, vetëm e zmadhoi këtë fitore aq sa Edi Rama të mbetej për të mbajtur qetësisht timonin i vetëm deri në vitin 2021. Vetëm një shoqëri në depresion të thellë mund të votojë në një mënyrë të tillë, verbërisht, pa asnjë shenjë respekti për veten.

Po bëhet gërryese pyetja se si mund të dilet nga ky depresion, i cili, po të vazhdojë, do ta gangrenizojë demokracinë tonë. Në fund të vjeshtës së kaluar shpërtheu në Tiranë dhe në qytetet kryesore të vendit një protestë e madhe studentore, e cila ngjalli papritur një shpresë të vërtetë. U duk sikur po fillonte një lëvizje antisistem, e cila, më së paku do e shkundte shoqërinë nga themelet. Por edhe kjo shpresë u shua shumë shpejt, pa lënë as prush, si një flakë kashte. Duke imituar jelekverdhët e Francës, studentët shpallën se protesta e tyre do të ishte horizontale. Ajo nuk do të kishte ndonjë strukturë organizative. Pra as përfaqësi për të dialoguar me institucionet përfshirë këtu edhe Kryeministrin. Por nuk do të kishte as kërkesa politike. Një protestë absolutisht e depolitizuar. Studentët u kufizuan me kërkesa të lidhura vetëm me kushtet e tyre të shkollimit. Madje, kërkesat e tyre preknin vetëm studentët që ndjekin universitetet publike, gjë që shpjegon pse studentët e universiteteve private nuk u bashkuan me ta. Sado që të drejta dhe radikale, këto kërkesa ishin krejt të pamjaftueshme për të shkaktuar një tërmet të fortë në sistemin politik ekzistues. Të pushtuar nga frika se do t’i përdorte opozita, apo ndoshta edhe pak të manipuluar me kujdes nga qeveria, studentët refuzuan çdo komunikim me partitë politike. Dhe jo vetëm kaq. Ata humbën rastin për t’u shndërruar në fermentues të pakënaqësisë së gjerë popullore ndaj qeverisë, duke ndaluar që në sheshet e protestave t’u bashkoheshin

152 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? edhe qytetarë, që nuk ishin studentë. Ky depolitizim në thelb i protestës dhe izolimi i protestuesve nga pjesa tjetër e shoqërisë i përshtatej fare mirë Kryemi- nistrit, i cili, duke ndërthurur me efikasitet të lartë shantazhin me premtimin, arriti ta zvogëlonte e ta përçante protestën brenda disa javësh. Në prag të festave të fundvitit, protestuesit shpallën pushime, me premtimin për të vazhduar ballafa- qimin me qeverinë në fillim të janarit. Ashtu siç ishte e parashikueshme, në fillim të janarit u ndezën vetëm disa shkëndija të zbehta, të cilat nuk do të mund të bënin më dot zjarr.

E vetmja dritë e ndezur ende duket ëndrra europiane. Shqiptarët vazhdojnë të jenë gjerësisht në mbështetje të integrimit europian. Por edhe kjo ëndërr ka pësuar, fatkeqësisht, shpërfytyrimet e veta. Për shkak të zvarritjes kaq të gjatë, për shkak të shpërdorimit të saj në debatin e brendshëm politik, për shkak të oportunizmit shpesh të neveritshëm të burokratëve të Brukselit në sjelljen ndaj pushtetit të radhës në Tiranë, për shkak të prapambetjes në kulturën politike të opinionit publik shqiptar kur është fjala për të kuptuar zhvillimet, kjo ëndërr në vetvete e mrekullueshme, është kthyer në fakt në rutinë. Domethënë se as ajo nuk është më e aftë të gjenerojë një shpresë të vërtetë. Quo vadis Albania? Kush do të mund t’i jepte përgjigje kësaj pyetjeje?

TIRANE, 2019

153 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

154 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Përpara ëndrrës, prapa kohës. Tre “mallkimet” që kanë ndjekur Shqipërinë e tranzicionit

PREÇ ZOGAJ

Një titull paradoksal si ky e akuzon ëndrrën si të pafuqishme për të vështruar larg. Por ma merr mendja shkon për të treguar në larminë e zhvillimeve dhe kundërzhvillimeve të saj Shqipërinë postkomuniste nga viti 1991 e këndej.

Ta shohësh nga jashtë Shqipëria e para viteve nëntëdhjetë nuk njihet në Shqipërinë e ditëve tona. Për të mos thënë nuk ekziston më. Dhe këtu sigurisht nuk kam parasysh gjeografinë e përjetshme apo trashëgiminë e paprekshme arkeologjike. Kam parasysh Shqipërinë urbane dhe rurale, infrastrukturën rrugore, turistike, ekonomike, mënyrën e jetesës, marrëdheniet me punën, pronën, veshjen, ushqimin, argëtimin…Me fjalë të tjera, gjithçka që përfshin nocioni zhvillim në shoqërinë e hapur.

155 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Liria ka punuar. Koha ka punuar. Njerëzit kanë punuar. Hapja ka punuar. Ndry- shimi është ngritur mbi ndryshimin, siç lartohet tullë pas tulle një mur dhe kat pas kati një ndërtesë. Ashtu si unë, shumë nga miqtë e mi të afërt me të cilët kemi ndarë mendimet dhe kontributet në mbështetje apo si pjesë e Lëvizjes Demokratike të Dhjetorit 1990, nuk e kishin përfytyruar atëherë Shqipërinë që jetojmë sot. Kanë kaluar shumë vite vertetë, si rregull koha , në afat të gjatë, e fiton garën me pritshmëritë dhe parashikimet e limituara njerëzore. Sepse vetë koha nuk ka kufinj. Në rastin e Shqipërisë diferenca midis ëndrrës së fillimeve dhe realitetit të vazhdimeve ka një shpjegim me kompleks që lidhet, ndër të tjera, me startin e vendit tonë nga një izolim dhe prapambetje e pashembullt në Europë, gjë që ka pas përcaktuar edhe rrezen e endërrës, që nuk mund të shihte aq larg sa ç’mund të thuhet me lehtësi sot. Studentët dhe intelektualët më të ndriçuar të kohës, mjaft prej të cilëve do të bëhëshin protagonistë të ndryshimeve dhe qeverive që erdhën me radhë, ishin më të qartë për çfarë nuk mund të pranonin më – diktaturën, regjimin njëpartiak, izolimin, mohimin e të drejtave universale – se sa për çfarë do të vinte. Në lidhje me të ardhmen përfytyrimet e tyre i brendashkruheshin vizionit të rrumbullakosur për një Shqipëri si gjithë Eu- ropa. Në fakt liria, hapja, ekononia e tregut, shkëmbimet, të drejtat, me një fjalë inventari i vlerave të demokracisë liberale e kanë hedhur vendin vazhdueshëm përpara ëndërrës së momentit në shumë aspekte.

Por Shqipëria ka mbetur gjithashtu në jermin e rrotullimit në vend, rreth lën- gatave të saj që duken si endemike. Një shqiptar në emigracion apo një i huaj çfarëdo që e viziton në mënyrë periodike Shqipërinë, fjala vjen një herë në katër pesë vjet, aq sa e gjen të ndryshuar duke e parë, po aq e gjen të njëjtë duke e dëgjuar e lexuar. E njëjta gjuhë e ashpër, e varfër, e cekët- gjuhë parullash dhe llogoresh – e politikanëve dhe ndjekësëve të tyre; të njëjtat mosmarrëveshje për çështje që nuk e përligjin mosmarrëveshjen, të njëjtat tema në shqyrtim, që shkunden e shkunden nga e para dhe njëlloj si herën e parë edhe herën e njëmi- jtë, të njëjtat trajtime, të njëjtat tone, të njëjtat grimasa. E me radhë, e me radhë.

Në vështrimin tim, metaforikisht, janë tri mallkime që e kanë ndjekur e mbajtur pas Shqipërinë përgjatë tranziconit.

Një është mallkimi i baltës.

Nuk e harroj kurrë një episod nga shpallja e themelimit të Partisë Demokratike në qytetin Studenti në 12 dhjetor 1990. Kishte rënë shi gjithë ato ditë, Tirana mbarë ishte shkulur për të asistuar ngjarjen historike. Pasi u mbajtën fjalimet e

156 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? rastit turma e stërmadhe filloi zhvendosjen e ngadalshme drejt Tiranës, duke e përzier edhe njëherë nga e para baltovinën e krijuar. Ishte vështirë të gjeje një njeri që nuk ishte stërpikur me baltë nga mesi e poshtë. Por festiviteti sundonte mbi gjithçka. Në këtë çast një miku im i ngushtë më tha me shaka: “Me gjak nuk u bëmë, por me baltë po”. Qeshëm. Qeshëm prapë, duke parë lumin e njerëzve që shtyhej ngadalë drejt qytetit. Qeshëm më të madhe si të ishim kujtuar për kalimin nëpër një fushë të minuar, ku asnjë minë nuk kishte shpërthyer. Kishim menduar të gjithë se regjimi nuk do të lëshonte pa shkuar gjaku në gju të kalit. Ashtu ishte kapur me thonj e me dhëmbë në udhëkryqin e kohës tirania shqiptare. Kishim menduar se do të bëheshim me gjak. Por ishim bërë vetëm me baltë. Nuk e dinim atëbotë se balta do t’i ngjitej si mallkim tranzicionit të gjatë të Shqipërisë, kur të gjithë do të turreshin për të bërë pis njëri tjetrin me baltën gratis. Shkrimtari më i madh i vendit, Ismail Kadare kishte pasur intuicionin e shpërthimit të gjirizeve si një formë e hakmarrjes së diktaturës së rrëzuar ndaj njerëzve në liri që nuk ishin një popull tjetër nga ai që kishte jetuar nën diktaturë. Që nga Parisi ku ishte vendosur si arratisur politik në atë kohë Kadare do të përpiqej të projektonte një dalje të qytetëruar, plot tolerancë e vetëpërmba- jtje të shqiptarëve nga diktatura, duke thirrur në ndihmë dhe duke shkruar në portën e exit-it të tyre vargjet e një poezie të vjetër në frymën kristiane të Lekë Matrëngës. Por vërshimi i gjirizeve do të ishte më i fortë. Shpjegimi nuk është i thjeshtë , por një gjë ka qenë e qartë qysh në krye: në skemat politike aktive në Shqipëri, jo rallë të errëta dhe shpeshherë pa thelbe programore të mirëfillta, balta u shndërrua në një mjet të pacipë e të lehtë të luftës politike për pushtet dhe epërsi të tjera. Mallkimi i baltës u ngrit kundër lirive që duhej të çlironte demokracia. Dhjetra dhe qindra intelektualë të shquar apo të njohur u tërhoqen në vetminë e tyre, shumë të tjerë moren arratinë, me kalimin e viteve injoranca mori frenat kudo. Dëmet e mallkimit të baltës nuk janë llogaritur akoma me laps në dorë. Nëse do të llogariten, do të dalë se kanë qenë e janë jashtëzakon- isht të mëdha.

Një mallkim i dytë është ai i simulimit të pluralizmit. Pluralizmi ynë lindi i negociuar, partitë kryesore që e sendërtuan ishin në njëfare mënyre nga i njëjti mate- rial njerëzor, elitat politike kundërshtare nuk arritën të diferencoheshin në ide, në programe, në gjithë atë që është kultura e ngjyrës politike dhe ideologjisë. Më shumë se sa ta kishin si atribut, këto parti dhe drejtuesit e tyre e simulonin ndryshimin. Për të kompensuar mungesën e ndryshimit real, që është punë e kohës dhe nganjëherë e shekujve, ata, të kompleksuar nga simulimi, i dhanë jetë një konfliktualiteti të ashpër, acidik, ndësjelltazi përjashtues, që nuk gjente justifikim në orjentimin komun perëndimor. Ashtu siç bënë keq luftën, bënë keq edhe

157 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? paqen kur e bënë ndonjëherë. Sepse nuk ishin të vërtetë në asnjerën. Ngjan si paradoks, por është e vërtetë: partitë dhe politikanët në krye të tyre merren vesh më mirë kur janë realisht të ndryshëm se sa të njejtë për çeshtjet e për- bashkëta dhe për ato të bashkëjetesës demokratike. Dëmet e konfliktualitetit të kërkuar janë në sytë e gjithë njerëzve që kanë jetuar historinë e tranzicionit. Gjithësesi, ato dëme nuk janë llogaritur ndonjëherë deri në një.

Mallkimi i tretë është ai i pandëshkueshmërisë. Nga viti 1993 e këndej drejtësia që ishte ndërsyer nga politika për të goditur poltiikisht kryetarin e atëhershëm të PS-së dhe shefin e opozitës, Fatos Nano, u ndalua po nga politika të vepronte në sferat e larta. Nga një ektrem në tjetrin. Këtu fillon historia e elitave politike mbi ligjin. Këtu fillon dhe shtrihet në kohë nga legjislatura në legjislaturë e nga nga qeveria në qeveri pandëshkueshmëria, dukuria që bashkon qeverisjet dhe kupolat politike në vend. Të gjithëve në përgjithësi, me pak diferenca, u ka shijuar modeli që mundëson pasurimin galopant dhe njeherësh i mbron nga llogaridhënia e ndëshkimi.

Pandëshkueshmëria shpjegon shumë prej fenomeneve shqiptare që kanë çudi- tur njerëzinë, siç janë marrja peng e zgjedhjeve në mënyrë periodike, promov- imi i injorancës dhe krimit në politikë , shkelja e mjaft lirive dhe të drejtave demokratike, thyejet e mëdha shoqërore, morale dhe etike, që janë mjeshtëria e uzurpatorëve me turne të pushtetit në Shqipëri, vrasja graduale e shpresës popullore për një demokraci normale dhe si konkuzion i gjithë listës së gjatë të këtyre pasojave ka ardhur zbrazja e pambaruar e vendit, ikja pothuajse pa pauza e njerëzve nga atdheu tashmë jo më për një copë bukë, por për shumë arsye të tjera që lidhen me dinjitetin e familjeve dhe personit e deri me shijet që neverisin politikbërjen.

Asgjë nuk mban, gjithçka kalon, thotë maksima heraklitiane. Shqipëria po pret një zhvillim të ri, të panjohur, që mund të përshkruhet si fundi i sundimit të poli- tikës dhe fillimi i sundimit të ligjit. Kjo është një premisë realiste se edhe për tre mallkimet që numërova unë këtu numërimi mbrapsht do të fillojë. Dhe ëndrra do të kthehet të tregojë udhën.

TIRANE, 2019

158 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? Një bilanc i tranzicionit të Shqipërisë, pas tre dekadash

Prof. AFRIM KRASNIQI

Kur në dhjetor 1990 mori jetë sistemi i ri politik, përmes dy sloganeve “Liri – Demokraci” dhe “E duam Shqipërinë si gjithë Europa”, më pesimistët besonin se procesi për jetësimin e tyre do të zgjaste një dekadë. Shumica, përfshirë brezin studentor dhe elitat e reja politike e mendonin rrugën drejt Europës dhe demokracisë shumë më të shkurtër. Në politikën, mediat dhe diskutimet e kohës nuk gjendet asnjë zë që të mund të parashikonte dhe për më tepër, ta konsideronte të pranueshme idenë se edhe pas 30 vitesh vendi do të ishte në tranzicion dhe në kërkim të demokracisë, apo “si gjithë Europa”. Shumica e mori rrëzimin e frikës, ikjen nga vetizolimi, demokracinë eksperimentale dhe takimin me Europën si të mirëqenë, si kthim në identitet, si diçka që nuk mund të humbet dhe as të mohohet më. Parë në retrospektivë, klima e viteve ’90 me pritshmëritë maksimale flet për vizione utopiste të një gjenerate që kishte sakrifikuar gjatë për të fituar

159 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? lirinë, por nuk kishte menduar se çfarë do të bënte me të pasi ta fitonte, që kishte menduar të rrëzonte regjimin e vjetër por nuk kishte ide të qarta mbi konturet e sistemit të ri, që aspironte Europën por nuk dinte pothuajse asgjë për të, vlerat, parimet, strukturat, dritëhijet apo sfidat e saj.

Takimi i shqiptarëve me demokracinë ishte i vonë në kohë, sepse erdhi një vit pas rënies së Murit të Berlinit, ishte dramatik sepse u shoqërua me ikjen e rreth 300 mijë të rinjve nga vendi përmes tokës dhe detit, ishte sfilitës sepse vendi ndodhej në krizë të thellë sociale dhe në pamundësi për sigurimin e ushqimit për popullsinë, ishte emocional e pasionant sepse pamundësi qëndrimet dhe vizionet realiste, ishte deklarativ sepse nuk mbështetjes realisht nga baza sociale, kultura politike dhe as vetëdija demokratike e vetë shoqërisë. Populli më i izoluar, anti-perëndimor dhe i përdorur për dekada si kavie eksperimentale pushteti, papritur më 1991 zbuloi dashurinë e madhe për Europën, mbushi sheshet me flamujt amerikanë dhe përfshiu identitetin dhe integrimin si slogane elektorale të 90% të partive të reja politike. Në pranverën e vitit 1990 në Shqipëri nuk kishte pasur asnjë zë të organizuar pro perëndimor, në pranverën e vitit 1992 nuk kishte asnjë zë të organizuar kritik ndaj perëndimit. Nga shoqëri tërësisht komuniste, shoqëria shqiptare u kthye në shoqëri tërësisht antikomuniste. Ky ndryshim radikal, edhe në simbolikën e tij, është tregues i natyrës së brishtë të raporteve tona të djeshme e të sotme me bindjen, shtetin, fuqitë e mëdha të kohës, Tjetrin dhe identitetin.

Pas tri dekadash tranzicion mund të vlerësohen disa prej tipareve kryesore të tij dhe të arrihen në përfundime rreth bilancit kritik e pozitiv, – një parakusht për të krijuar ide më të qarta për të ardhmen.

Së pari, ndryshimi politik në Shqipëri dallon nga të gjitha ndryshimet e tjera në Europën Lindore. Në Poloni, Hungari, Çekosllovaki, Rumani dhe vendet balltike kishte regjime të kontrolluara nga Moska komuniste, ndaj me fundin e Luftës së Ftohtë, ikja graduale e “pushtuesit” krijoi hapësirë të lirë për grupet liberale, grupet fetare apo sindikaliste, për qeveritë në mërgim apo qarqet e disidencës politike. Shqipëria dallon ndjeshëm sepse pas viteve ’60 ne nuk kishim “Moskë” në Tiranë, diktatori ishte shqiptar, diktatura ishte shqiptare, regjimi përbëhej nga shqiptarët, ata që urdhëruan vrasjet, internimet, dëbimet, konfiskimet, etj, ishin gjithashtu pjesë të familjeve tona. Ne nuk kishim institucione fetare, as disidencë, as grupe liberale, as qeveri në emigrim, as grupe civile e sindikaliste, as shtresa të mesme sociale, as pronësi mbi tokën dhe mjetet e prodhimit. Ndaj, në dallim nga shumica e vendeve të tjera, ndarja me sistemin komunist në Shqipëri ishte

160 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? shumë më e vështirë dhe gati e pamundur në konceptin e ndarjes.

Slogani elektoral “bashkëvuajtës e bashkëfajtor” i vitit 1992, ndonëse uli tensionet e momentit, ishte në thelb konfirmues i pamundësisë tonë si shoqëri për t’u ndarë nga e kaluara, bartësit, gabimet apo fajet e saj. Ndaj edhe në dallim nga të gjitha vendet e tjera, udhëheqësin më të lartë të sistemit të vjetër e zgjodhëm President të parë të sistemit të ri dhe nuk arritëm asnjëherë të integronim ish të përndjekurit politikë në shoqërinë e re postkomuniste. Fakt është se elitat e reja të periudhës së viteve ’90, ashtu si e gjithë shoqëria, ishin produkte të sistemit të izolimit, shumica e tyre u formësuan në kohën e revolucionit kulturor, mbijetuan përmes kompromiseve publike apo të fshehta dhe shërbyen si numra të bindur të regjimit në ikje. Më 1987, në votimet e fundit të sistemit komunist, nuk pati asnjë votë kundër dhe asnjë abstenim, ndaj prej 100% të votave pro linjës së “vazhdimësisë” të përcaktuar nga Alia më 1986, dolën edhe ata që më 1990- 1992 krijuan pluralizmin politik, partitë politike, drejtuan institucionet, median, shoqërinë civile, ekonominë e tregut dhe kështu u bënë elita e re e Shqipërisë.

Kur flitet për elitat nuk duhet kufizuar vetëm tek vendim-marrësit, por edhe për elitat kulturore, krijuese, shkencore, mediatike, publike, etj, të cilat de facto nuk ishin produkt merirokracie, por ishin elita të emëruara nga sistemi i vjetër, dhe që imazhin publik, rrethin promovues dhe pozitën shoqërore e përdorën për t’u imponuar edhe në elita dominuese edhe në demokraci. Nëse studiohen debatet, arkivat, mediat, analizat, etj, të sotme në Çeki, Poloni, Hungari apo edhe në vendet Balltike, rrallë gjen të njëjtët emra si në vitet 1985-1990, siç gjenden me shu- micë në Shqipëri. Shqetësim nuk është riciklimi i elitave në dy kohë të kundërta, por sidomos dobësitë e mëdha të saj në dy kohë për të menduarit strategjik dhe progresiv, krijimi kështu i një modeli elite pragmatiste që rend drejt pushteteve, dhe aftësia e saj për të krijuar e investuar modele që gjithnjë rezultojnë të jenë i njëjti model. Ky fenomen i pritshëm nga faktor nxitës për ndryshimin në fillim të viteve ’90, ndryshe nga shumica e vendeve të tjera, në Shqipëri u shndërrua më vonë në faktor bllokues ndaj ideve të reja, ndryshimeve të reja, sistemit të konkur- rencës dhe të suksesit pa sponsorizimin e politikës dhe të shtetit.

Së dyti, kultura historike e individit të fortë përballë institucioneve të dobëta, e forcës së udhëheqësit ndaj forcës së kolektives, e personalizimit të pushtetit dhe njësimit në memorien publike të shtetit me individin (koha e Zogut, koha e Hox- hës, koha e R.Alisë, koha e Berishës, koha e Nanos, koha e Ramës) ishin faktor pengues për reforma të thella dhe demokraci funksionale. Rrallë gjen vend tjetër në Europën Lindore që pas çdo rotacioni zgjedhor të ketë ndryshuar kaq thellë

161 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? administratën dhe institucionet kushtetuese, që të ketë refuzuar kaq brutalisht mendimin kritik në parti, në media, në shtet dhe në publik; që të ketë influencë vendimmarrëse kaq të madhe të liderit të radhës, familjes dhe miqve të tij; që të ketë eksperimentuar kaq shumë në institucione kushtetuese dhe në Kushtetutë dhe që të ketë personalizuar kaq thellë partitë politike që themeluan pluralizmin. Institucionet funksionale parandaluan apo zgjidhën kriza në Hungari e Poloni, në Çeki dhe Sllovaki, në Rumani dhe Bullgari, kurse në Shqipëri, pothuajse të gjitha krizat gjetën zgjidhje nga paktet e personalizuara jashtë institucioneve dhe kryesisht në dëm të institucioneve. Kjo kulturë, përcaktoi progresin dhe regresin në dy fazat e tranzicionit, – në fillimet e tij, ku politikanët nuk dinin e megjithatë eks- perimentonin duke mësuar, dhe në fazën e dytë, kur politikanët kishin mësuar por vijonin me ndërgjegje të të bënin të njëjtat gabime. Midis modelit të drejtuesit që zgjedh vizionin dhe sakrifikon pushtetin në emër të reformave dhe ndryshimit dhe atij që zgjedh pushtetin duke sakrifikuar në çdo reformat dhe ndryshimin, pothuajse të gjithë zgjodhën të dytin.

Së treti, defektet në kulturën e kompromisit sollën kriza periodike dhe kosto të mëdha për vendin. në dallim nga shumica e vendeve të tjera, kjo klasë politikë nuk arriti të pranojë si sjellje politike nevojën për një pakt kombëtar për reformë, – njësim në politikën e jashtme, në çështjet e sigurisë, në ndarjen e pushteteve, në privatizimin e ekonomisë dhe në respektin ndaj administratës publike. Defe- ktet në kulturën e kompromisit dëmtuan të krijojnë rotacione të njëpasnjëshme demokratike të pushtetit, parandalimin e krizave dhe fokusimin në prioritetet e vërteta të vendit. Legjitimiteti i fituesve vijon rënien në kuota, qeverisja sigurohet përmes votës rurale, midis qendrës e periferisë janë krijuar diferenca të thella dhe se vetëm një pakicë e vogël ka kontrollin mbi burimet, paratë, rezervat dhe pas- uritë. Nga ana tjetër, edhe pse shumica e liderëve tanë politikë kanë pasur njohje personale, kolegë në karrierën para-politike, kanë shkuar në të njëjtat shkolla dhe kanë frekuentuar të njëjtat rrethe miqësore, në fazën e administrimit personal të pushtetit shumica e tyre e trajtuan njëri tjetrin si armiq, në një konflikt permanent dhe jashtë të gjitha rregullave etike e ligjore. Pothuajse të gjithë kanë synuar burgosjen e njeri tjetrit, madje disa ia dolën, e megjithatë, me të njëjtin pasion të “revolucionit permanent”, ata u bënë gjithnjë e më të ngjashëm në të folur, në të sjellur, në premtime dhe në abuzime. Ata krijuan konflikte të atilla sa një herë në 5-7 vjet e çuan vendin në viktima civile, por ndërkohë, përballë çdo rreziku për prishje të status quos-ë, ata u ribashkuan, u njësuan, i bënë ballë prurjeve të reja dhe amnistuan e ricikluan njëri tjetrin. Nëse në fillim të ndryshimeve njerëzit e donin politikën dhe krijonin modele inspiruese në pritshmëritë e tyre, pas 3 dekadash shumica qytetare e shikon politikën si mjet drejt përfitimit dhe statusit

162 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? social, dhe natyrisht, nuk ka modele referuese që do të donin t’ua sugjeronin fëmijëve të tyre. Riciklimi periodik në debate publike të skenarëve me Katovicë, Trieste apo pakte të tjera të fshehta, në thelbin e vet shërbejnë si alibi se gjërat ishin paracaktuar, dhe si të tilla, janë ushqim i preferuar, për një shoqëri të paaftë të kuptojë dështimet e veta dhe të përballet me pasojat e tyre.

Së katërti, raporti ynë kritik me aleatët dhe aleancat, nisi fillimisht si kapër- cim drastik nga BRSS e Kina, tek izolimi i thellë e më pas drejt SHBA e BE, pa pasur të qartë çfarë duam dhe se ku duam të arrijmë. Sot Shqipëria është në NATO dhe aspiron BE-në, – një zgjedhje unanime në mbështetje qytetare e politike, – shpesh e motivuar nga nevojat dhe mbijetesa, pa e shkrirë orientimin me identitetin tonë, me mënyrën e të menduarit dhe të vepruarit. Shqipëria pati kuota rekord të mbështetjes nga BE në reformat ekonomike të 30 viteve, mori mbështetje përcaktuese nga SHBA për hyrje në NATO, por nga ana tjetër, vendi përballet ende me ndikime e orientime orientale të shteteve me interes në rajon, me kërcënimin e populizmit, nacionalizmit dhe ekstremizmit radikal, me dominimin e konceptit të nevojës për stabilitet përballë nevojës për demokraci dhe në rënien e kapaciteteve njerëzore, ekonomike dhe konkurruese. Referuar fakteve, – gjithçka që ne sot veshim nuk është produkt shqiptar, gjysma e gjërave që konsumojmë vijnë nga importi, teknologjia dhe pajisjet nuk prodhohen më tek ne, vetëm 30% e bujqësisë është funksionale dhe Shqipëria vijon të jetë në fundin e listës për investimet në arsim, teknologji, turizëm dhe kulturë. Shqipëria ende nuk ka një strategji se ku do të jetë pozita e saj pas 10 apo 30 vitesh, nuk ka ende një vizion të qartë mbi përballjen me sfidat e globalizmit dhe të konkur- rencës, nuk ka ende një inventar të detajuar të kapaciteteve të saj dhe nevojave për ndërhyrje, nuk ka ende një strategji sigurie e zhvillimi të mbështetur edhe në partneritete strategjike, ndërkohë që vijon të jetë ende një vend emigrator, tashmë nga burime njerëzore profesionale dhe të mirë-formuara.

Së fundi, por me rëndësi, – koha që jetojmë, pavarësisht dobësive dhe zhgën- jimit në raport me pritshmëritë, është e mbetet periudha më e mirë e shtetit dhe e shoqërisë shqiptare në 100 vjet. Në asnjë periudhë tjetër historike shqiptarët nuk kanë pasur më shumë miq dhe shtete partnere, shoqëria nuk ka pasur më shumë debat dhe liri veprimi, gjendja social-ekonomike nuk ka qenë më e mirë dhe më e qëndrueshme, shqiptarët nuk kanë qenë më aktivë e vendim-marrës në rajon, referimet në ligj e sidomos në Kushtetutë nuk kanë qenë më të mëdha, shanset për drejtësi funksionale dhe llogaridhënie për abuzuesit nuk kanë qenë më të mëdha, nuk kemi pasur më shumë sesa sot shqiptarë të famshëm e të suksesshëm në botën e lirë, nuk ka pasur kaq shumë garë për dijen dhe rendje

163 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? pas teknologjive të reja, si dhe nuk kemi qenë më të fokusuar në identitetin tonë perëndimor dhe në aleancat gjeopolitike demokratike.

Zhgënjimi i natyrshëm vjen nga hendeku midis mundësive dhe realizimeve, lodh- ja nga premtimet dhe riciklimi i elitave, nga diferenca e madhe me pritshmëritë e tranzicionit dhe nga ndjesia se liria nuk po prodhon demokraci funksionale dhe se si edhe më parë, rrezikojmë të jemi përherë në vendin e fundit në proceset reformatore dhe etapat historike. Ajo që shpesh harrojmë dhe që duket rikujtuar janë dy aspekte; – së pari progresi i jashtëzakonshëm i Shqipërisë së sotme me Shqipërinë e vitit 1990, midis shoqërisë së uritur, të paditur dhe të pamësuar me botën dhe shoqërisë së sotme të njëmijë shanseve dhe njëmijë ndryshimeve radikale, – si dhe së dyti, pranimi brenda i debatit mbi tezën se një shoqëri si e jona, edhe nëse rikthehej në kohë, nuk do të mund të prodhonte më shumë demokraci funksionale, më shumë shtet të së drejtës, më shumë liri dhe më shumë vlera e bilanc progresit. Ky është standardi maksimal për Shqipërinë? Po e ardhmja? Nuk ka dyshim se do të duhen energji, kohë, sakrifica dhe sidomos gjenerata të reja me sistem mendimi e sjelljeje tjetër, që të mund të ketë një standarde tjetër demokracie, një kalim cilësor dhe të qëndrueshëm drejt një stadi të ri demokratik i shtet dhe si shoqëri.

TIRANE, 2019

164 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? Pse tranzicioni demokratik na ka zhgënjyer?

Prof. FATOS TARIFA

Gjatë 30 viteve të fundit është shkruar shumë mbi proçesin e tranzicionit post- komunist në Shqipëri. Ky subjekt është trajtuar nga këndvështrime të ndryshëm. Disa autorë kanë studjuar reformimin ekonomik të shoqërisë shqiptare, të tjerë janë fokusuar në transformimin politik të saj, disa e kanë përqendruar vëmendjen në transformimin e institucioneve të shtetit, ndërsa të tjerë në transformimin e kulturës politike. Autorë të ndryshëm janë përpjekur të argumentojnë se procesi i tranzicionit postkomunist në Shqipëri tashmë ka përfunduar. Të tjerë janë të mendimit se, edhe pas tri dekadash, Shqipëria vazhdon të jetë në tranzicion. Unë i përmbahem pikëpamjes së dytë. Në këtë ese, sidoqoftë, dëshiroj të shtjelloj përse shoqëria që kemi krijuar deri më sot në vendin tonë pas rënies së komunizmit na ka zhgënjyer e vazhdon të na zhgënjejë.

165 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

***

Si çdo transformim rrënjësor në jetën e një shoqërie, periudha postkomuniste ushqeu që në fillim shpresa të mëdha në radhët e shqiptarëve dhe të popujve të tjerë europianolindorë, shumë nga të cilat shpejt ua lanë vendin zhgënjimeve të thella. Zhgënjimet që mund të pësojnë një individ, ose një komb janë rrjedhojë e zhvillimeve stresuese në jetën e tyre. Por, cilat zhvillime çojnë në zhgënjime dhe pse? Zakonisht, shkaqet e zhgënjimeve kërkohen në rezultatet e ngjarjeve e të zhvillimeve që ndodhin në jetën e gjithsecilit prej nesh, ose në jetën e shoqërisë. Nëse e shohim çështjen nga ky kënvështrim, pra nga zhvillimet e derisotme dhe rezultatet e tyre, mund të themi pa asnjë hezitim se vitet e gjatë të tranzicionit postkomunist në Shqipëri kanë prodhuar drama të mëdha, stresuese, në jetën e vendit dhe në psikologjinë e në mirëqenien e qytetarëve shqiptarë: një eksod masiv në fillimin e viteve 1990; një kolaps total ekonomik dhe rënien thuajse totale të shtetit më 1997, pas shembjes së firmave piramidale të tipit Ponzi; dësh- timin e një grushti shteti një vit më vonë; kabinete qeveritarë të paqëndryeshëm në fund të asaj dekade dhe në fillimin e viteve 2000; një korrupsion galopant në çdo nivel të tri shtyllave prej të cilave formohet dhe mbahet në këmbë shteti— gjyqësorit, ekzekutivit dhe legjislativit—si dhe një amulli e paprecedent në drejtimin e shtetit, pas daljes së opozitës nga parlamenti, në fillim të këtij viti, çka i ka bërë sërish evidente tendancat autoritariste. Këto të gjitha janë bërë shkak zhgënjimesh të mëdha.

***

Në këtë ese, sidoqoftë, unë kam zgjedhur të flas jo për zhgënjimet që kanë krijuar zhvillimet e mësipër, por për zhgënjimet që kanë krijuar, si kudo në Europën Lindore, edhe në Shqipëri, shpresat që ngjalli shembja e sistemit të socializmit shtetëror. Argumenti që përpiqem të shtjelloj është ky: shpeshherë, zhgënjimet janë rezultat i paevitueshëm i vetë shpresave të fillimit, pasi vetë këto shpresa janë të parealizueshme. Herë të tjera, shpresa të caktuara krijojnë zhgënjim pikërisht në momentin kur mendohet se ato janë realizuar. Përvojat e tranzicionit postkomunist në Europën Lindore, ashtu si dhe ato të periudhës së socializmit shtetëror, variojnë shumë nga njëri vend në tjetrin. Po kështu variojnë edhe shpresat që ushqyen dhe zhgënjimet që provuan qysh nga fillimi i këtij procesi popujt e ndryshëm të këtij rajoni dhe, ndoshta, më shumë se të tjerët, populli shqiptar. Unë përpiqem të vë në dukje, në mënyrë joshteruese, disa prej shkaqeve, si dhe të argumentoj se pse disa prej shpresave më të mëdha në fillimet e tranzicionit postkomunist shpejt ua lanë vendin zhgënjimeve të thella.

166 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Shkaku i parë Shumë njerëz besuan—dhe shpresuan—se, me shembjen e sistemit të socializmit shtetëror, ai sistem (si dhe zakonet, praktikat dhe mentaliteti që lidheshin me të) do të zëvendësoheshin over night nga një sistem i konsoliduar demokratik (dhe nga zakone, shprehi, praktika dhe një mendësi e re), gjë që mund të ndodhte kaq shpejt dhe ende duket si një diçka e largët në kushtet e shoqërisë sonë. Shumë nga tiparet e rendit që përmbysëm, sidomos mendësitë dhe shumë praktika të vjetra në organizimin dhe në drejtimin e punëve të shtetit, si dhe në marrëdhëniet shoqërore mes individëve, apo në marrëdhëniet mes qytetarit dhe shtetit, u mbijetuan ndryshimeve politike dhe ekonomike e vazhdo- jnë të ekzistojnë edhe sot.

Shkaku i dytë Një shkak tjetër është ai, të cilin mund ta quajmë ëndrra të pamundura. Në Shqipëri, si dhe në vende të tjerë të Europës Lindore, pati shumë njerëz, të cilët sinqerisht besuan se, sapo rendi i socializmit shtetëror të shembej, progresi drejt lirisë, demokracisë dhe prosperitetit do të ishte linear dhe i pandal- shëm. Zhgënjimet që rezultuan kur u kuptua se kjo ishte praktikisht e pamundur, ishin në proporcion të drejtë me shkallën në të cilët njerëzit kishin besuar në këtë ëndërr. Nëse shpresat te të cilat njerëzit besojnë me pasion nuk realizohen, kjo, natyrisht, krijon zhgënjime tek ata. Sa më të mëdha e jorealiste të jenë shpresat dhe sa më i sinqertë të jetë besimi në realizimin e tyre, aq më i thellë është zhgënjimi që pësojmë nga dështimi i tyre. Zhgënjimet e kësaj natyre, të cilat lidhen me dështimin e projekteve për të krijuar shoqëri të vërteta demokratike, të lira e të pakorruptuara, legjitimojnë në shumë nga vendet e Europës Lindore atë që gjermanët e quajnë Demostalgie—nostalgji për periudhën e hershme, të romantizuar, të tranzicionit demokratik në vitet 1989-90, kur një pjesë e madhe e qytetarëve dhe opozita demokratike në këta vende kërkonin një transformim të vërtetë demokratik, respektimin e lirive qytetare dhe të të drejtave të njeriut, kauza këto, të cilat, në mjaft vende—por veçanërisht në Shqipëri—duket se janë harruar.

Shkaku i tretë Një tjetër shkak më kujton aforizmin e një filozofi amerikan, i cili thotë: “Nuk ka asnjë arsye të supozojmë se e vërteta, kur e zbulojmë atë, do të jetë domosdo interesante për ne”. Në analogji me këtë aforizëm, mund të themi se, ne nuk kishim asnjë arsye të supozonim se shoqëria postkomuniste do të ishte domosdo diçka atraktive për të gjithë. Qysh nga fillimi i tranzicionit postkomunist (madje, edhe në vendet që kanë pasur tranzicionin më të lehtë e më të suksesshëm), ka pasur dhe vazhdon të ketë njerëz që mendojnë të kundërtën, të cilët ushqejnë nostalgji për sistemin e vjetër. Për ta, çdo gjë, ose shumëçka që ka ndodhur pas shembjes së komunizmit është një zhgënjim i madh. Një nostalgji e

167 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? tillë, për të cilën gjermanët përdorin termin Ostalgie, s’është veçse një vlerësim retrospektiv i jetës dhe i organizimit shoqëror në kushtet e socializmit shtetëtor, që e gjejmë kryesisht në radhët e moshave të rritura—por, sidomos, në moshat e thyera—të cilët, me pensionet e tyre minimale, e kanë të vështirë të përballojnë nevojat për jetesë në kushtet e reja të ekonomisë së tregut të lirë dhe shërbimeve inadekuate të shtetit për ta.

Shkaku i katërt Një arsye tjetër ka të bëjë me natyrën moniste të shpresës dhe me pluralitetin e zhgënjimeve njerëzore. Isaiah Berlin, një ndër mendimtarët lib- eralë më të shquar të shekullit të 20-të, ka thënë se jo çdo gjë që ne dëshiro- jmë do të jetë në harmoni me të gjitha gjërat e tjera që duam të arrijmë dhe të kemi. Këtë e konfirmon më së miri përvoja e shumë prej vendeve ish-komuniste, në mënyrë të veçantë përvoja e vendit tonë. Shumë shpresa të fillimit ishin “moniste”, në kuptim që i jep kësaj fjale Isaiah Berlin: fundi i komunizmit do të mundësonte krijimin e çdo gjëje të mirë që popujt e Europës Lindore dëshironim dhe të asgjëje që ishte, ose është e padëshiruar për ta. Në të vërtetë, ajo çfarë ka ndodhur pas shembjes së sistemit të socializmit shtetëror është një dukuri tepër komplekse. Ndërsa shumë zhvillime që pasuan përmbysjen e sistemit të vjetër ishin rezultati i pritur dhe i dëshiruar nga të gjithë, kishte dhe vazhdon të ketë zhvillime e dukuri, të cilat ishin dhe mbeten të padëshiruara për shoqërinë, ose për grupe të caktuar të saj. Ky, ndoshta, është një tipar universal i kushteve të jetës shoqërore, të cilin nuk mundet ta evitojë dot asnjë sistem shoqëror.

Shkaku i pestë Mund të flitet edhe për një shkak tjetër, i cili më kujton zhgën- jimet që rezultojnë nga martesa. Ka njerëz, të cilët mendojnë se martesa u ka plotësuar atyre të gjitha nevojat dhe dëshirat që kanë por, me kalimin e kohës, kuptojnë se ata nuk janë tërësisht të kënaqur prej saj, madje mund të jenë shumë të pakënaqur. Në analogji me këtë, mund të thuhet se, edhe pse disa nga shpresat që ngjalli periudha postkomuniste ndër popujt e Europës Lindore janë realizuar, kjo nuk ka mundur t’i shmangë zhgënjimet për atë çfarë nuk është realizuar deri më sot në shumë nga vendet e këtij rajoni. Sigurisht që sistemi i socializmit shtetëror është përmbysur dhe nuk mund të rikthehet më, liria e fjalës është bërë realitet, radhët e dikurshme në dyqane janë zhdukur, produktet ushqimorë dhe mallrat e konsumit gjenden me bollëk, kushtet e jetesës janë përmirësuar në mënyrë të ndieshme për një pjesë të madhe të popullsisë, kapitali i huaj ka hyrë në çdo vend por, megjithatë, shumë njerëz vazhdojnë të mbeten të zhgënjyer nga zhvillimet e derisotme.

Kjo vjen ngaqë, edhe pse shumë nga arritjet e para të periudhës postkomu-

168 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? niste ishin vërtet spektakolare—zgjedhjet e para pluraliste, çmontimi i aparatit të vjetër shtetëror, liria e fjalës dhe e shtypit, fytyrat e reja që u ngjitën në skenën politike, hartimi i kushtetutave të para postkomuniste, restaurimi i pronës private, reformimi kapitalist i ekonomisë etj.—me kalimin e kohës, këto arritje filluan të merren si të mirëqena dhe qytetarët natyrshëm filluan të kërkojnë më shumë. Retorika antikomuniste nuk mund të shërbente pafundësisht për të legjitimuar qeveritë e reja dhe steka ngrihej gjithnjë e më lart, çka do të thotë se, me kohë filluan të shtrohen e të kërkojnë zgjidhje të kënaqshme probleme të reja. Dhe, pasi atyre u gjenden zgjidhje, të tjera probleme shtrohen për zgjidhje në një sho- qëri postkomuniste, e cila është në evolucion të pandërprerë.

Shkaku i gjashtë Shumë nisma dhe reforma në të gjitha lëmitë e jetës në sho- qëritë postkomuniste janë pritur me zhgënjim nga një pjesë e madhe e pop- ullsisë, jo vetëm sepse ato kanë dështuar të kënaqin shpresat jorealiste, ose të parakohshme të tyre, por edhe për shkak se vetë këto nisma apo reforma ndon- jëherë janë ndërmarrë për t’u dhënë zgjidhje të pamenduara mirë problemeve të rëndësishme të shoqërisë, fjala vjen, në fushën e marrëdhënieve pronësore, në fushën e drejtësisë, në fushën e arsimit, në fushën e kujdesit shëndetsor, në atë të sigurimeve shoqërore etj. Zgjidhje të pamenduara mirë në të gjitha këto fusha mund të krijojnë—dhe kanë krijuar thuajse kudo, veçanërisht në Shqipëri—probleme të reja, në vend që të zgjidhnin të vjetrat, duke i bërë kështu edhe më të thella zhgënjimet që vazhdojnë të përjetojnë shumë qytetarë në vendin tonë dhe në vende të tjerë të Europës Lindore.

Shkaku i shtatë Ishte diçka e natyrshme—dhe e drejtë—që t’ua atribuoje shumë prej gjërave më të këqija të sistemit të socializmit shtetëror shtetit të gjithëfu- qishëm dhe monopolit të tij në çdo fushë të jetës. Diagnoza e atij sistemi, me të gjitha të këqijat e veta, në mënyrë logjike do të çonte në përfundimin se, për të krijuar një shoqëri vërtet të lirë, roli i shtetit duhej të minimizohej në mënyrë drastike. Madje, shumë njerëz besonin—dhe vazhdojnë të besojnë—se sa më shumë që të kufizohet roli i shtetit në shoqëri, aq më mirë është. Për fat të keq, ajo që ndodhi në disa prej shoqërive më të varfra e më të prapambetura postkomuniste, ishte pikërisht kjo—minimizimi i rolit të shtetit. Shumë shpejt, frikës nga shteti i fortë ia zuri vendin frika nga pasiguria dhe nga krimi (real apo i imagjinuar)—pra, frika nga dobësia e shtetit. Njerëzit, të cilët jetesën e tyre e përballojnë vetëm me pagën, ose me pensionin që marrin nga shteti, janë ndeshur e ndeshen kudo me buxhete që tkurren dhe me mundësi shumë të kufizuara për një jetesë normale, humanisht dinjitoze. Në shumë vende, shteti postkomunist e ka pasur dhe e ka të vështirë të mbledhë taksat për buxhetin e vet, me anë të të cilave të paguajë

169 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? punonjësit dhe shërbimet e tij. Nga ana tjetër, shumë nga asetet e çmuara të shtetit komunist, përfshirë edhe sektorë të tërë të ekonomisë, në disa vende u shitën, ose u privatizuan fare lirë nga biznesmenë, kryesisht vendas, të cilët u shndërruan në oligarkë të vërtetë. Kjo oligarki dhe monopolet e tyre sundojnë jetën ekonomike dhe politike në shumë nga këta vende. Shqipëria është, ndoshta, rasti më tipik—dhe më i dhimbshëm—në këtë aspekt. Tranzicioni postkomunist duket se rikonfirmoi një të vërtetë, e cila, në mënyrë inherente karakterizon çdo shoqëri njerëzore: e kundërta e një gjëje të keqe (komunizmi), nuk mund të ishte domosdo një gjë vetëm e mirë (postkomunizmi), ose njëlloj e mirë për të gjithë.

Shkaku i tetë Një shkak tjetër më kujton proverbin amerikan, që thotë: “There’s no such thing as a free lunch” (Nuk ka drekë falas). Shumë njerëz, në mënyrë naive menduan se, me shembjen e sistemit të socializmit shtetëror dhe me krijimin e një shoqërie të lirë, çdo gjë që ata shpresonin të arrinin do të ishte “free” për ta, pra nuk do të kushtonte asgjë. Në të vërtetë, shumë nga reformat që ndër- morën shtetet postkomunistë kishin dhe vazhdojnë të kenë një kosto të lartë për qytetarët, gjë që natyrshëm ka krijuar dhe vazhdon të krijojë zhgënjime të shumta në radhët e një mase të gjerë njerëzish. Kjo, në një kuptim real të fjalës, ka provuar dështimin e vetë teorive sociale mbi tranzicionin, të cilat nuk arritën të parashikonin dot koston e lartë—e shprehur si pabarazi, si dislokim social, psikik dhe ekonomik i një pjese të madhe të anëtarëve të shoqërisë dhe shumë dukuri të tjera—që do të shoqëronte transformimin ekonomik dhe politik të shoqërisë postkomuniste dhe zhgënjimet që do të krijonte ky proces në segmente të gjerë të popullsisë. *** Në fillimet e tranzicionit postkomunist ishin të shumtë ata që besuan se vendosja dhe konsolidimi i një rendi demokratik do të ishte diçka relativisht e lehtë dhe e shpejtë dhe se shteti ligjor, barazia dhe prosperiteti nuk do të vononin të bëheshin tipare të çdo shoqërie postkomuniste. Një shpresë e tillë ishte, qysh në fillim, e destinuar të dështonte dhe të zhgënjente shumë njerëz. Tashmë, dihet se vizioni fillestar mbi tranzicionin postkomunist ishte tepër rozë, ndërsa parashikimet e bëra nga shumica e politikanëve dhe e ekonomistëve perëndimorë dhe nga shumë akademikë ishin tepër euforike.

Shpresat dhe parashikimet mbizotëruese mbi tranzicionin postkomunist kanë qenë, përgjithësisht, të mbështetura në supozimin naiv se institucionet demokra- tikë dhe ata të tregut të lirë do të ishin lehtësisht të eksportueshëm si një “model” dhe të transplantueshëm njëlloj në të gjithë shtetet ish-komunistë dhe se procesi i tranzicionit në këta vende do të zgjaste vetëm rreth pesë vite ose diç- ka më shumë. Përveç kësaj, kushtet dhe rrethanat specifike të çdo vendi nuk u

170 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? morën sa duhet parasysh, çka ushqeu besimin naiv se ajo çka i shkonte për shtat Polonisë ose Hungarisë, do u shkonte njëlloj për shtat edhe vendeve të tjerë të këtij rajoni. Koha provoi se asnjëri nga këta skenarë nuk u realizua. Dështimin e këtyre supozimeve, shpresave dhe iluzioneve euforike të Perëndimit dhe të vetë popujve europianolindorë e ka pohuar, më qartë se kushdo, i ndjeri Zbigniew Brzezinski, i cili, qysh në vitin 1995, shkruante: “Ne e kemi mbivlerësuar ritmin e tranzicionit postkomunist. Fillimisht u prirëm të supozojmë se disa modifikime, kryesisht të karakterit ekonomik, që do të inicionin një ekonomi të lirë tregu, do të krijonin jo vetëm një treg të lirë e të qëndrueshëm, por edhe një demokraci funksionale. Tashmë, ne e dimë se këta dy procese janë shumë më kompleksë nga sa supozuam fillimisht dhe se demokratizimi i vërtetë dhe një transformim ekonomik i vërtetë do të zgjasin ndoshta po aq sa zgjati edhe faza ideologjikisht e motivuar e vetë rendit komunist”.

TIRANE, 2019

171 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

172 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? Të vijosh të jetosh në tranzicion

ALBERT RAKIPI Drejtor i Institutit të Studimeve Ndërkombëtare

Për këdo që ka vizituar Shqipërinë në komunizëm, ndjesia e parë që mund të ketë pasur, siç dëshmon Karl Kaser i Universitetit të Gracit, ka qenë se “je duke vizituar një një planet tjetër dhe ideja e kthimit prapa për të paktën një gjysmë shekulli[1]”. Në 30 vjet qysh nga rënia e komunizmit, asnjë vend i ish- Lindjes nuk mund të ketë ndryshuar kaq shumë sa Shqipëria

Tridhjetë vjet që nga rënia e Murit të Berlinit dhe valës së ndryshimeve në Bllokun Lindor, Shqipëria duket krejt ndryshe. Në bulevardin kryesor, vetëm pak metra larg parlamentit dhe pikërisht atje ku tridhjetë vjet më parë ishte një statujë e madhe e Stalinit, tani gjendet një flamur i NATO-s, që simbolizon anëtarësimin e Shqipërisë në Aleancën e Atlantikut Verior.

173 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Padyshim, Shqipëria dikur një nga vendet më të izoluara të botës, ka pësuar një zhvillim të madh në sajë të një transformimi të jashtëzakonshëm politik, ekonomik dhe shoqëror. Pas tridhjetë vjetësh, shteti gjigant i krijuar nga komunizmi, një shtet që jo vetëm që nuk arriti dot të siguronte të mirat publike dhe politike bazë për qytetarët, por ishte një kërcënim ndaj lirisë, pronës, jetës dhe të ardhmes së shqiptarëve, u zhduk përgjithmonë. Bashkë me regjimin e ashpër komunist, janë zhdukur edhe ekonomia tejet e centralizuar, si dhe një shoqëri e indoktrinuar.

Nëse tridhjetë vjetë më parë, qoftë edhe arkitektura e qyteteve shqiptare, ngjyra e fasadave, mënyra e veshjes dhe e ecjes së qytetarëve në rrugë re- flektonte një rend social (bazuar tek frika,) një kontratë sociale të imponuar nga regjimi, me siguri kjo nuk mund të thuhet pas tre dekadash tranzicioni. Ajo që reflekton sot pamja e qyteteve shqiptare, arkitektura, deri edhe veshja e mënyra e ecjes në rrugë, është një zhvillim dinamik herë-herë kaotik, por ende jo një rend social i qartë, dhe aq më pak një kontrate e re sociale.[2]

Me zhdukjen e atij shteti shtypës, të krijuar nga komunizmi, me zhdukjen e ekonomisë së centralizuar të stilit bolshevik, të asaj shoqërie të frikës dhe individit të indoktrinuar, a ka përfunduar tranzicioni postkomunist dhe nëse po, çfarë janë sot në Shqipëri shteti, ekonomia dhe shoqëria?

TRANZICIONI PASKOMUNIST – NJË KONTEKST KRAHASUES

Transformimi paskomunist, i quajtur gjerësisht tranzicion, teorikisht dhe praktikisht është menduar si një përpjekje me dy komponentë themelorë, të lidhur ngushtë me njëri tjetrin: zëvendësimin regjimeve totalitare/autorkatike me regjime demokratike, si dhe zëvendësimin e ekonomisë së centralizuar socialiste, me një ekonomi tregu. Të dy këta komponentë kanë përbërë gjithashtu synimet themelore të elitave politike, që erdhën në pushtet pas rënies së komunizmit më 1989 dhe 1991 në Evropën Lindore. [3]

Por nëse qëllimet e tranzicionit ishin të përbashkëta për shumicën e vendeve ish-komuniste, suksesi dhe koha e realizimit të këtyre synimeve u dominua pikësëpari nga trashëgimia e ekonomisë dhe politikës jo vetëm nën komunizëm, por edhe nga tradita shtetërore, nga niveli i zhvillimit ekonomik, shkalla e industrializimit, si dhe nga shkalla e modernizimit të shoqërisë. Historitë e suksesshme të tranzicionit paskomunist në një numër shtetesh, kryesisht të Evropës Qendrore, janë të lidhura pikësëpari me ekzistencën e shoqërive

174 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? industriale në këto vende, me ekzistencën e praktikave kapitaliste, përpara se vendet të binin nën dominimin komunist, me ekzistencën e përvojave të mëparshme demokratike, ekzistencën e një tradite shtetërore relativisht të hershme, përfshirë edhe një shkallë të konsiderueshme të modernizimit të shoqërisë.

Në rastin e Shqipërisë, shpjegimi më i mundshëm dhe ndoshta më i plotë i një tranzicioni të gjatë, problematik, me hapa para dhe hapa të fortë mbrapa, të një tranzicioni për fundin e të cilit, ende sot pas tre dekadash nuk mund të flitet me siguri, është i lidhur pikësëpari me një traditë shtetërore relativisht të re. Shkalla shumë e ulët e industrializimit dhe një ekonomi përgjithësisht agrare kushtëzuan përgjithësisht një kohë të gjatë të procesit të ndërtimit të shtetit.

Gjithë historia e shtetit modern shqiptar është e lidhur me zhvillimet e njëqind vjetëve të fundit, ku eksperiencat kapitaliste, liberale dhe aq më pak demokratike, ishin episodike dhe mbetën embrionale, deri në rënien nën dominimin komunist.

Kësisoj, në shqyrtimin e tranzicionit shqiptar duhet para së gjithash të mbahet parasysh trashëgimia para regjimit komunist. Dhe përveç kësaj trashëgimie, nuk duhet haruar për asnjë moment, siç na kujton Karl Kaser, se Shqipëria hyri në tranzicion në kushte shumë të vështira të brendshme dhe të jashtme. Komunistët u “dorëzuan” forcave demokratike vendin më të varfër në Evropë. Shqipëria është dashur të vuajë nën një nga sistemet më absurde komuniste në botë. Çfarëdo që vendi ka arritur, ose ka dështuar për të arritur, ky fakt nuk duhet harruar. [4]

Së dyti, suksesi dhe koha e nevojshme për tranzicionin nga regjimet totalitare/ autokratike u ndikua në një masë të konsiderueshme nga llojet e ndryshme të regjimeve jodemokratike, [5] që morën formë dhe u zhvilluan në ish-Lindjen komuniste. Përkundër regjimeve autoritariste në një sërë vendesh, që gradualisht filluan të lejonin një shkallë të caktuar liberalizmi, komunizmi në Shqipëri mbeti deri në grahmat e fundit të dominimit të vet, një diktaturë e pashembullt staliniste. Fillimisht komunistët instaluan një sistem njëpartiak, kurse në dy dekadat e fundit, Shqipëria përfundoi në një diktaturë personale të Enver Hoxhës, që në thelb nuk ishte më pak se një regjim sulltanati.

Ndryshimi midis formës së diktaturës personale dhe një regjimi njëpartiak është thelbësor për sa u takon marrëdhënieve midis shtetit dhe shoqërisë, pra, të kon- tratës sociale. Një regjim me sistem njëpartiak lejon qoftë edhe minimalisht “një lloj negociimi” për kontratën midis shoqërisë dhe shtetit, kurse në rastin e diktaturave personale, siç është edhe rasti i Shqipërisë, as që mund të flitet për

175 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? një kontratë sociale. [6] Faktorët e mësipërm, jo vetëm shpjegojnë tranzicionin e stërzgjatur të Shqipërisë paskomuniste, por sugjerojnë edhe domosdoshmërinë e një paradigme të re teorike, për të kuptuar dhe shpjeguar tranzicionin në vende të ngjashme me Shqipërinë. Në një numër të konsiderueshëm vendesh të ish-Lindjes komuniste, tranzicioni paskomunist ishte zëvendësimi i plotë i regjimeve autoritariste me regjime demokratike, si dhe zëvendësimi i ekonom- ive socialiste të centralizuara, me një ekonomi kapitaliste, [7] kurse në rastin e Shqipërisë, tranzicioni duhet kuptuar dhe shpjeguar së pari si një proces i pastër e i mirëfilltë i ndërtimit të shtetit.

Sugjerimi i Michael Mandelbaum, se paskomunizmi lidhet si me të shkuarën, ashtu edhe me të ardhmen, në pamje të parë mund të jetë i vlefshëm për të gjitha vendet në tranzicion, përfshirë edhe Shqipërinë, për sa i takon bashkëjetesës në një shkallë të ndryshme të të menduarit dhe sjelljes sociale, transformimit ekonomik dhe social politik, por është e vështirë të jetë i vlefshëm për sa i takon shkallës së procesit të ndërtimit të shtetit. Të paktën eksperienca e Shqipërisë në dy dekadat e fundit, tregon se tranzicioni apo paskomunizmi nuk ishte as adaptim e as transformim social politik a ekonomik, por një proces i mirëfilltë i ndërtimit të shtetit.

Nëse Mandelbaum sugjeron idenë e vazhdimësisë, kur thotë se paskomunizmi lidhet në të njëjtën kohë edhe me të shkuarën, edhe me të ardhmen, atëherë rasti i Shqipërisë është i vështirë të përfshihet në këtë kategori, po të mbajmë parasysh se paskomunizmi shqiptar nuk ishte vazhdim i asaj që komunizmi kishte ndërprerë pesë dekada më parë. Shumë komponentë të shtetit, institucione, ligje, dokumente dhe për rrjedhojë, një kontratë sociale midis shoqërisë dhe shtetit, në rastin e Shqipërisë nuk ishin një vazhdim, një adaptim, por një fillim nga e para, pra, një kontratë sociale që duhej “negociuar” për herë të parë.

TË VIJOSH TË JETOSH NË TRANZICION

Po çfarë është Shqipëria, tridhjetë vjet pas rënies së regjimit komunist? Përg- jigja e parë dhe e menjëhershme është se, shteti, ekonomia dhe shoqëria janë në tranzicion. I përdorur shpesh për të përshkruar vitet e para të demokratizimit, termi ‘tranzicion’, gjithsesi, tani është një fjalë e vogël, në mos jo e gjetur për të eksploruar të tashmen dhe e padobishme për të hedhur dritë mbi të ardhmen që aspirojmë. Shumë nga karakteristikat e tranzicionit të Shqipërisë nuk mund të quhen më kalimtare. Dobësimi apo dështimi i institucioneve, gërryerja e legjitimitetit të institucioneve politike, mosbesimi ndaj partive politike, shkalla e lartë

176 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? e korrupsionit dhe tensionet e përhershme politike, nuk mund të konsiderohen më deformime të përkohshme, apo simptoma të një tranzicioni drejt demokra- cisë. Po bëhet gjithnjë e më e dukshme se këto dukuri nuk janë karakteristika të një periudhe tranzicioni, por rrjedhoja të prekshme, që rrezikojnë të bëhen tipare permanente të peizazhit politik shqiptar. Ndaj përdorimi i fjalës “tranzicion”, më shumë mbulon se sa shpjegon, i justifikon problemet e Shqipërisë me një lloj ndjenje pashmangësie ndaj kësaj force të paprekshme të tranzicionit, një proces që nuk mund të kontrollohet, administrohet apo drejtohet.

Nga pikëpamja e funksionimit të shtetit, Shqipëria i ngjan asaj që studiuesit e politikës e quajnë “neo-patrimonial monopoly state”, i varur fuqimisht më shumë nga drejtimi personal, se sa nga institucionet, ligjet, procedurat. Mungesa e shtetit ligjor, përveç të tjerash, është rrjedhojë e ekzistencës së një strukture piramidale të bashkëpunëtorëve të besuar, që vepron brenda strukturës formale të aparatit qeveritar. Ky lloj rregulli – qeverisja me telefon – e ka dobësuar vazhdimisht funksionimin e shtetit. [8]

Demokracia, ende formale dhe jo thelbësore, është mjaft e dëmshme për sta- bilitetin politik, zhvillimin ekonomik dhe ç’është më e keqja, e cënueshme nga krizat e vështira si ajo e vitit 1997. Tridhjetë vjet pas rënies së Murit të Berlinit, Shqipëria është anëtare e NATO-s, por ende nuk ka zhvilluar zgjedhje të lira dhe të ndershme, sipas standardeve të përcaktuara ndërkombëtare dhe sidomos të pakontestuara nga partitë politike.

Shqipëria tani është vërtet një anëtare e NATO-s dhe ka shprehur qartë aspi- ratën e saj për t’u anëtarësuar në Bashkimin Europian, një objektiv që më 1990 dukej shumë i afërt, dhe tani pas tridhjetë vjetësh, gjithmonë e më i largët. Ky është kryesisht një projekt politik për ndërtimin e një shteti dhe demokracie funksionuese. Pas tridhjetë vjet përpjekjesh, gjithësesi rezultati është miks dhe ky projekt mbetet i papërfunduar. Arsyet prapa kësaj situate, duhen kuptuar qartë dhe kërkohet një angazhim për të formësuar të ardhmen.

Para tridhjetë vjetësh, Shqipëria kishte përpara dy sfida të mëdha lidhur me transformimin ekonomik: 1) zhvendosja nga një sistem krejtësisht i centralizuar drejt një ekonomie tregu dhe 2) përshtatja me globalizmin, si një prirje e dukshme ndërkombëtare pas fundit të Luftës së Ftohtë. Nga strategjia e Terapisë së Shock- ut, e ndjekur në fillim të viteve nëntëdhjetë drejt ideve neoliberale të një shteti të vogël, transformimi ekonomik i Shqipërisë, shpesh i diskutueshëm dhe kaotik, ka pasur dhe vazhdon të ketë një ndikim të jashtëzakonshëm mbi lëvizjen e pop-

177 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? ullsisë brenda dhe jashtë vendit, mbi polarizimin dhe zhvillimin e pabarabartë të rajoneve, etj.

Pas tridhjetë vjetësh, struktura sociale e Shqipërisë ka ndryshuar. Gjithsesi, pra- nia e një shoqërie civile dinamike, si një rezultat përfundimtar i modernizimit të shoqërisë, nuk është materializuar ende. Organizatat e shoqërisë civile kanë kon- tribuuar pa diskutim në modernizimin e shoqërisë, por ato nuk kanë qenë të imu- nizuara nga politizimi, humbja e pavarësisë dhe për këtë arsye edhe nga humbja e raison d’être – për të shërbyer si vëzhgues ndaj qeverisë, dhe të mundësojnë kontrollin demokratik e social të shtetit.

Tranzicioni problematik dhe shpesh i diskutueshëm i politikës, ekonomisë dhe shoqërisë shqiptare është pasqyruar nga tranzicioni i medias, deri në fazën e sotme kritike, mosfunksionuese dhe kaotike.

Bashkësia ndërkombëtare ka luajtur një rol të pazëvendësueshëm në proceset demokratike dhe transformimet e Shqipërisë. Roli dhe pjesëmarrja e saj, në struk- turën e demokracisë në Shqipëri ka evoluar me kohën. Për një periudhë relativisht të gjatë, Shqipëria ishte pa dyshim një demokraci e negociuar, e dominuar nga aktorët e jashtëm, duke ecur përpara me ngadalë drejt një strategjie daljeje. Në vend të braktisjes, strategjitë e daljes kërkojnë të kujdesesh për kapacitetet e brendshme, rolin e aktorëve vendas dhe vetëqeverisjen. Pavarësisht nga dukja e jashtme, Shqipëria është ende larg nga ajo pikë dhe ende kultivon një kul- turë varësie. Besimi i madh ndaj aktorëve ndërkombëtarë, që shfaqet tek populli shqiptar, tregon krizën serioze të demokracisë dhe legjitimitetit të institucioneve të qeverisjes. Gjatë këtyre tre dekadave, nevoja për debatin mbi rolin e Komu- nitetit Ndërkombëtar në Shqipëri është e qartë dhe lidhet dukshëm me funksionimin e shtetit dhe demokracinë.

ZHGËNJIME, POR JO NOSTALGJI PËR TË SHKUARËN

Shumëkush ka menduar se mrekullia do të ndodhte sapo të rrëzohej regjimi komunist dhe pak kush ka menduar që tranzicioni do të ishte ky që shqiptarët kanë parë gjatë këtyre tridhjetë vjetëve. Ideja se demokracia do të vepronte si një deus ex machina ishte mbizotëruese në fillim të viteve nëntëdhjetë. Pritshmëritë e mëdha ishin mbizotëruese në të gjithë ish-Lindjen, por në rastin e Shqipërisë, pritshmëritë nga ajo që do të ndodhte pas rënies së komunizmit, ishin edhe më të mëdha për shkak të izolimit të plotë, dhunës, terrorit komunist dhe varfërisë ektreme.

178 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Udhëheqësit e opozitës së parë jo komuniste në Shqipëri u treguan mjaft dorëlëshuar në premtimet e tyre. Ata thjesht u thanë shqiptarëve, durimi i të cilëve kishte mbërritur në fund prej kohësh, se demokracia është një çek i bardhë, mbi të cilin ne thjesht do të shkruanim nevojat tona. [9]

Tridhjetë vjet më pas, entuziazmi i madh i popullit është shkërmoqur. Shumica e shqiptarëve sot beson se premtimet e bëra nga politikanët tridhjetë vjet më parë, nuk janë realizuar. Dhe në një rast pothuajse unik dhe të pabesueshëm, e njëkohësisht tejet domethenës për kualitetin e demokracisë, janë gati të njëjtët politikanë, tri dekada pas rënies së komunizmit. Është e sigurt që pritshmëritë e mëdha kanë krijuar jo pak zhgënjim te populli shqiptar. Megjithatë, shqiptarët pohojnë se jeta e tyre ka ndryshuar falë sistemit të ri qeverisës.

SHTETI I DOBET I TRANZICIONIT

Nëse ka një problem madhor me të cilin ballafaqohet Shqipëria në fund të një tranzicioni prej tre dekadash, ai është shteti i dobët, mungesa e prezencës së shtetit, të ligjit, shkalla shumë e ulët e zbatimit të ligjit. “Që kur ka hyrë demokracia në Shqipëri nuk ka ligj, nuk ka shtet”, është një refren që e dëgjon shpesh. Shkaku i pakënaqësive të shqiptarëve ndaj shtetit në këta tridhjetë vjet lidhet sa me pritshmëritë e mëdha që ata patën për shtetin pas komunizmit, aq edhe me faktin se tranzicioni shqiptar i tre dekadave, ka prodhuar një shtet relativisht të dobët, në kuptimin e cilësisë së të mirave publike që një shtet supozohet të prodhojë për qytetarët.

Është paradoksale ta mendosh, por qytetarët e lidhin shtetin e dobët me proceset demokratizuese që filluan pas viteve nëntëdhjetë. Ndonëse nuk mund të flitet për nostalgji për shtetin nën komunizëm, gjithsesi qytetarët i njohin shtetit të mëparshëm një sërë cilësish që kanë të bëjnë me rregullin dhe shkallën e zbatimit të ligjit. Në fakt, ka një paradoks që duhet shpjeguar: teorikisht dhe praktikisht shteti është i dobët në komunizëm dhe i fortë në një sistem demokratik funksionues, nëse nuk e definojmë shtetin nga pikëpamja e kapaciteteve shtrënguese, por e kapaciteteve për të prodhuar cilësi të lartë në të mirat publike bazë, sigurinë, rendin dhe ligjin, drejtësinë, shëndetësinë, arsimin, etj. Mendoni sa keq kanë shkuar punët me performancën e shtetit në postkomunizëm, sa aktualisht qytet- arët shqiptarë, ndonëse nuk kanë asnjë nostalgji për shtetin në komunizëm, men- dojnë se aktualisht në Shqipëri nuk ka shtet, nuk ka ligj, thjesht për të treguar funksionimin e dobët të shtetit.

179 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Me rrëzimin e komunizmit në Shqipëri u rrëzua njëherazi edhe shteti i cili u njehsua me regjimin shtypës komunist. Me rënien e shtetit në fillim të viteve nëntëdhjetë pati të paktën dy implikime serioze: Shqipëria humbi kontrollin mbi kufijtë dhe kontrollin mbi territorin, dy kritere të paneglizhueshme, që e klasi- fikojnë si shtet një territor te caktuar. Identifikimi i shtetit me regjimin ishte faktori i parë që çoi fillimisht në dobësimin dhe më pas në dështimin e shtetit. Por s’ka dyshim se duhen mbajtur parasysh edhe tradita shtetërore relativisht e re, shkalla shumë e ulët e industrializimit dhe një ekonomi përgjithësisht agrare, që kushtëzuan një kohë të gjatë të procesit të ndërtimit të shtetit. Gjithë historia e shtetit modern shqiptar është e lidhur me zhvillimet e njëqind vjetëve të fundit, ku eksperiencat kapitaliste, liberale dhe aq më pak demokratike, ishin episodike dhe mbetën embrionale, deri në rënien nën dominimin komunist.

Një faktor tjetër “i jashtëm” për dobësimin e kapaciteteve të funksionimit të shtetit ka të bëjë me triumfin e ideve neoliberale dhe entuziazmin që shoqëroi fundin e Luftës së Ftohtë. Mbështetja tërësisht te tregu dhe magjia e tij, zvogëli- mi i përmasës së shtetit, kompetencave dhe rolit të tij tani është provuar se ka qenë e gabuar edhe për ekonomitë më të konsoliduara kapitaliste. Zvogëlimi i shtetit bazuar në idetë neoliberale në një vend thuajse feudal si Shqipëria, ku ka- pitalizmi në rastin më të mirë nuk ishte më shumë se sa një fasadë, vetëm sa çoi në dobësimin e mëtejshëm të shtetit. Gjithësesi faktori themelor i dobësimit të shtetit në Shqipëri ka të bëjë me deformimin e sistemit politik. Ka të bëjë me një demokraci të dobët, fasadë dhe jo funksionuese. Duket qartë se kemi hyrë në një rreth vicioz, ku demokracia e dobët ushqen shtetin e dobët dhe ku shteti i dobët riciklon një demokraci të dobët. Cila është rrugëdalja?

Një “Pakt për shtetin” duhet të garantojë ndarjen e shtetit nga partia, për t’i hapur rrugë ndërtimit të një burokracie shtetërore, e cila nuk bazohet te fryma dhe struktura klienteliste, klanore, fisnore, por te kushtetuta, ligji, procedurat, dokumentet, kontratat, konkurrenca. Një studiues grek duket se e vë gishtin në plagë kur thotë se Greqia është një vend i botës së parë për sa u takon standardeve të jetesës dhe një vend i botës së tretë, nëse flasim për institucionet dhe infrastrukturën e tyre. Provojeni t’i krahasoni institucionet greke që qenkan të botës së tretë me infrastrukturën e institucioneve në Shqipëri, për të kuptuar situatën reale ku ndodhemi.

Aktualisht korrupsioni ka dobësuar/minuar funksionimin e institucioneve bazë të shtetit, agjencive të zbatimit të ligjit, përfshirë sistemin e drejtësisë dhe në

180 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? dekadën e fundit praktikat korruptuese po shndërrohen në një sistem funksionimi, për sa i takon arsimit në Shqipëri.

DEMOKRACIA, “LOJA” E VETME NË QYTET, POR CILËSIA SHUMË E DOBËT

Tre dekada që nga rënia e regjimit komunist, duket se në Shqipëri ende nuk është arritur të prodhohet një sistem demokratik funksionues. Ndonëse të gjitha institucionet respektive të një demokracie liberale, si dhe procedurat ekzistojnë formalisht, shkalla e funksionimit të tyre është ende larg nga një demokraci sub- stanciale, e konsoliduar. Nëse ende pas tridhjetë vjetësh në Shqipëri nuk mund të flitet me siguri për fundin e tranzicionit, arsyeja e parë dhe themelore gjendet te shkalla e funksionimit të demokracisë në vend. Nëse biem dakord me defini- cionin se në radhë të parë “tranzicioni kompletohet kur është arritur një marrëve- shje e mjaftueshme rreth procedurave politike për të krijuar një qeveri të zgjedhur, kur një qeveri vjen në pushtet si rezultat i drejtpërdrejtë i votës popullore dhe kur është realizuar disa herë kalimi i pushtetit nga njëra parti tek tjetra, përmes zgjedhjeve të pakontestuara [10]…”, Shqipëria e vitit 2019 nuk ka mundur ende të dalë nga tranzicioni I zgjedhjeve të kontestuara, pavarësisht përparimeve në përmbushjen e shumicës së standardeve ndërkombëtare, për zgjedhje të lira dhe të drejta.

Proceset elektorale të kontestuara, kultura e “zero sum game”, mbajtja gjallë e një konflikti politik permanent, si dhe mungesa e konsensusit dhe kompromisit, vijojnë për fat të keq të mbeten karakteristika themelore e Shqipërisë politike në paskomunizëm. Nuk ka dyshim se në Shqipërinë e sotme, demokracia është “loja e vetme në qytet”, por kualiteti i kësaj “loje”, edhe tridhjete vjet pas rënies së diktaturës, është i dobët.

KOHA PËR NJË EKONOMI KAPITALISTE DHE ÇËSHTJA E PËRPARËSIVE

Në vitin 1994, në Shqipëri nuk ekzistonte asnjë bankë private, ndërsa aktualisht ka një zinxhir bankash perëndimore, por ndonëse numri i bankave për frymë është më i lartë se gati në çdo vend anëtar të BE -së, produktet dhe shërbimet of- rohen me tarifat më të larta në të gjithë rajonin. Kjo duket krejt e pakuptueshme përderisa duhet të ekzistojë konkurrenca midis tyre. Më 1992, pajisja me telefon fiks ishte e mundur vetëm përmes autorizimit të qeverisë, ndërsa tani ka ka tre kompani të telefonisë celulare, por çmimet janë ndër më ta lartat në botë. Përse nuk duket të ketë konkurrencë midis tre kompanive të telefonisë celulare, kur

181 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? ekonomia shqiptare pretendon të jetë një ekonomi kapitaliste? Këto janë vetëm dy shembuj por pothuajse e njëjta situatë vërehet në mallrat dhe shërbimet e konsumit të gjerë. Përse nuk duket të ketë konkurrencë në ekonominë shqiptare? Në çfarë shkalle ekonomia në Shqipëri funksionon si ekonomi kapitaliste? Çështja e dytë që duhet të shqyrtohet në mënyrë kritike lidhet me hierarkinë e përparë- sive të zhvillimit ekonomik të vendit. Ku i ka avantazhet ekonomia shqiptare, cilët sektorë duhet të kenë prioritet? Në tridhjete vitet e fundit zhvillimi ekonomik ka qenë thuajse kaotik dhe me një listë të gjatë prioritetesh, çka e bën çdo sektor jo prioritar. Ndonëse duhet të shqyrtohen në mënyrë kritike, gjithësesi ekspertë lokalë dhe jo vetëm këta, mendojnë se dy duhet të jenë sektorët prioriotarë të zhvillimit ekonomik të vendit: 1) Zhvillimi i Turizmit 2) Energjia. Nëse këto janë prioritetet e zhvillimit ekonomik, si janë të lidhura dhe bashkëveprojnë këta sek- torë me ambientin, infrastrukturën dhe cilësinë e arsimit profesional në Shqipëri?

POLITIKA E JASHTME DHE MARRËDHËNIET NDËRKOMBËTARE

Nuk ka dyshim se një ndër arritjet më të mëdha të tridhjete vjetëve të tranzicionit shqiptar është politika e jashtme dhe marrëdhëniet ndërkombëtare të Shqipërisë paskomuniste. Brenda tre dekadash, ish-vendi më i izoluar në planet është në një bashkëpunim të gjithanshëm me botën.

Roli i politikës së jashtëme dhe suksesi në marrëdhënietndërkombëtare të Shqipërisë nuk duhet parë si një qëllim në vetvete.

I gjithë tranzicioni politik, ekonomik dhe social i Shqipërisë u mbështet gjerë- sisht në daljen nga izolimi dhe në bashkëpunimin ndërkombëtar. Anëtarësimi në NATO shënon një pikë kulmore në objektivat e politikës së jashtme, ndërsa vijojnë përpjekjet për përgatitjen e vendit për anëtarësim në Bashkimin Evropian, integrim që ka shërbyer dhe vijon të shërbejë si një forcë shtytëse e procesit të ndërtimit të shtetit.

Ndërsa është e kuptueshme se për një vend të vogël si Shqipëria kontributet në politikat ndërkombëtare nuk mund të jenë veçse modeste, roli dhe kontributi në nivelin rajonal ka qenë dhe vijon të jetë me rëndësi të madhe. Në këtë kontekst, ashtu siç nënvizon Gabriel Partos, një arritje e madhe është zëvendësi- mi i armiqësisë së mëparshme ndaj vendeve fqinje me marrëdhëniet e mira e shpesh miqësore. [11] Përparimi i mëtejshëm i Shqipërisë s’ka se si të ndodhë pa kontributin e politikës së jashtme dhe përgjithësisht të marrëdhënieve ndërkom- bëtare. Ndonëse përparimi dhe suksesi në punët e jashtme të Shqipërisë do

182 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? të varet nga suksesi në punët e brendshme, është e nevojshme rishqyrtimi i marrëdhënieve ndërkombëtare të Shqipërisë duke filluar me vendet ballkanike, por jo vetëm rishqyrtimi i marrëdhënieve dypalëshe të Shqipërisë me Kosovën, Serbinë, Maqedoninë Veriore. Në mënyrë të veçantë është i nevojshëm rishqyrtimi i marrëdhënieve me dy fqinjët – shtete kufitare të BE-së, Italinë dhe Greqinë, në mënyrë të veçantë me këtë të fundit.

Shqipëria nuk duket të ketë një politikë ballkanike dhe duket se ka ndrojtje, në mos frikë, ta ketë një politikë të jashtme në Ballkan. Bashkëpunimi rajonal në Ballkan është i dështuar ose së paku nuk mund të jetë i suksesshëm, nëse më së pari nuk ka marrëdhënieve të shëndosha midis shteteve (në nivelin bilateral). Shqipëria gjithmonë ka pretenduar një rol konstruktiv në Ballkan, çka ka nënkup- tuar një mbështetje aktive të politikave perëndimore në Ballkan. Ndjekja e një kursi të kundërt me këtë, më së shumti ka qenë një shqetësim i hamendësuar i Perëndimit, se sa një gjasë reale për të ndodhur. Dhjetë vjetët e ardhshëm do të jenë jashtëzakonisht të rëndësishme për të ardhmen e marrëdhënieve të Shqipërisë me vendet ballkanike, duke filluar pikësëpari me Kosovën. Nëse pretendohet të ketë një rol të Shqipërisë në Ballkan, a do të vijojë të jetë ky rol më së shumti i shpikur nga Perëndimi, një rol që supozon një Ballkan nën frikën e destabilizimeve dhe konflikteve, apo do të jetë një rol që do të mbështesë interesat e Shqipërisë, pa hequr dorë nga angazhimet si anëtare e komunitetit ndërkombëtar (NATO) dhe një vend aspirant për në BE?

Midis Shqipërisë dhe Greqisë ekzistojnë probleme që duhen zgjidhur bazuar në të drejtën ndërkombëtare dhe të gjitha dokumentet ndërkombëtare, dhe sigurisht në vlerat europiane. Nëse marrëdhëniet e Shqipërisë me SHBA-në janë marrëdhënie në tranzicion, se cila do të jetë e ardhmja e këtyre marrëdhënieve duhet të jetë çështje jo vetëm e shqyrtimeve akademike, por edhe e konsid- eratave të politikëbërësve dhe vendimmarrësve. Marrëdhëniet e Shqipërisë me rajone të tjera në Lindjen e Mesme dhe përgjithësisht me botën islame, thuajse kanë ngrirë. A është e gatshme Shqipëria dhe sidomos përse duhet të jetë e gatshme për një politikë të jashtme 360 gradë?

Aktualisht politika e jashtme e Shqipërisë është në tranzicion. Transformimi i Shqipërisë pas rënies së komunizmit u mbështet gjerësisht te politika e jashtme. Në fakt, ka pasur një vizion strategjik për ta nxjerrë vendin nga një izolim ekstrem dhe për të ndihmuar rindërtimin e shtetit dhe të ekonomisë. Me një orien- tim pro-perëndimor të palëkundur, vendi u anëtarësua në NATO dhe bëri hapa të rëndësishme në procesin e integrimit europian. Një fitore e jastezakonshme

183 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq? ishte heqja e murit të vizave dhe një mundësi e madhe për të dalë nga izolimi, që në mënyrë paradoksale vijonte edhe në liri. Këto janë arritje të mëdha, por tani mungojnë idetë e reja. Për me tepër, nuk ka qartësi, nuk ka prioritete, nuk ka hierarki të prioriteteve, ndërsa ka shumë improvizime, ka një qasje në përgjithësi ad hoc dhe shumë propagandë.

Prandaj them se politika e jashtme është në tranzicion. Në nivelin rajonal, pesë- gjashtë vjetët e fundit Shqipëria shpalli si prioritete zero probleme me fqinjët. Ky ishte thjesht një huazim i tezës së Davutoglusë, por e pavend në rastin e Shqipërisë dhe ç’ndodhi? Në mënyrë paradoksale, Shqipëria ka probleme pothuajse me çdo fqinj.

Ndërsa në nivelin ndërkombëtar mungon realizmi dhe modestia. Hera-herës, Shqipëria, një mikro shtet, sillet si një gjigant në punët e jashtme. Ndoshta kjo vjen nga trashëgimia komuniste, nga marrëdhëniet krejtësisht asimetrike (me fu- qitë e mëdha apo superfuqitë), kur Shqipëria komuniste sillej si qendra e botës. Tani kemi një duzinë me shtete, ku nuk mungojnë edhe supershtetet, që Shqipëria i shpall partnerë strategjikë.

Zhvillimi i mendimit kritik në debatin dhe vendimmarrjen për çështje të poli- tikës së jashtme dhe marrëdhënieve ndërkombëtare do të sjellë demokratizimin e politikes së jashtme, të procesit vendimmarrës dhe për rrjedhojë edhe ndryshime pozitive.

Së fundi, por jo e fundit për nga rëndësia, një politikë e jashtme serioze, realiste, duhet të mbështetet nga një shërbim cilësor dhe kompetent. Shërbimi diplomatik i Shqipërisë, në fakt, si gjithë administrata publike – aparati shtetëror- është ndërtuar dhe funksionon bazuar në nepotizmin politik, klanor e deri dhe familjar dhe jo në dokumente, kushtetutën, ligjet dhe procedurat.

Integrimi europian mbetet themelor për të ardhmen demokratike të vendit. Procesi i integrimit ka qenë forca lëvizëse e rindërtimit të shtetit dhe e modernizimit të shoqërisë. Fakti që nuk po shënohen hapa përpara në këtë proces do të thotë se nuk ka përparime thelbësore në ndërtimin e një shteti dhe ekonomie funksionuese, në ndërtimin e një demokracie funksionuese. Nuk është anëtarësi- mi i Shqipërisë në BE që e transformon Shqipërinë. E kundërta është e vërtetë: përparimi në ndërtimin e shtetit dhe zhvillimi i ekonomisë e afron Shqipërinë me BE-në. Integrimi Europian nuk është çështje e politikës së jashtme.

184 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

[1] Shih Karl Kaser, Transition has ended formally, but practically not yet Albania needs a “catharsis period”, Tirana Times, Dhjetor 2010 në www. tiranatimes.com [2] Albert Rakipi State Society Relations in post Communist Albania- In search of a neë contract, paper presented at the International Conference “ 20 years after Rethinking state and Democracy in Albania, October 202- 23 2010, Albanian Institute for International Studies (www.tiranatimes.com) [3] Për një numër vendesh, si ish republikat sovjetike, tranzicioni paskomunist përfshinte edhe një objektiv tjetër: realizimin e sovranitetit dhe çlirimin nga dominimi i huaj. Shih Charles Gati If not Democracy, What? Leaders, Laggards, and Losers in the post Comunist World in Michael Man- delbaum Post-Communism: Four Perspectives. A Council on Foreign Rela- tions Book, 1996, f. 168. [4] Karl Kaser, Transition has ended formally, but practically not yet Alba- nia needs a “catharsis period”, Tirana Times, Dhjetor 2010 në www.tiranatimes.com [5] Samuel Huntington vë re se regjimet që lëvizën para dhe drejt demokracisë në valën e tretë, në përgjithësi, futen në tre grupe: sisteme njëpartiake, regjime ushtarake dhe diktatura personale. Shih Samuel P. Hun- tington, The Third Wave, Democratization in the late twentith century. UOP: Norman, 1993. [6] Albert Rakipi State Society Relations in Post Communist Albania Un- published paper Albanian Institute for International Studies, December 2010. [7] Kjo nuk do të thotë se elementë të ndërtimit të shtetit kanë munguar në këto vende. [8] Albert Rakipi Weak States and Security Rethinking the Balkan Post Cold War Security Agenda, Albanian Institute for International Studies, Ti- rana 2009 [9] Po aty, A. Rakipi. State Society Relations in Post communist Albania. [10] 11. Juan J. Linz & Alfred Stepan Problems of Democratic Transition and consoli- dation, Southern Europe, South America. And Post Communist Europe. p 23 John Hopkins University Press, 1996. f. 21 [11] Shih Gabriel Partosh’s Interview at Tirana Times: “Transition… broad- ly completed, but the process of change still continues”, Dhjetor 2010 në www.tiranatimes.com.

TIRANE, 2019

185 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

Të gjithë të drejtat e botimit janë të Institutit shqiptar të Medias dhe bota.al

186 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

187 TRANZICIONI: Çfarë shkoi mirë? Çfarë shkoi keq?

188