INSTYTUT GEOLOGICZNY, BIULETYN 295, 1976 Г. Z badań Ktratygraficzno-paueonitologieznyich w Polsce. Tom IX
UKD 564.I53:,551.T92.23/.31.022.I2(438—13—015 jura częstochowska)
Janusz KOPIK
O PRZEDSTAWICIELACH RODZIN PHYLLOCERATIDAE ZITTEL, 1884,. HAPLOCERATIDAE JZITTEL, l§śTl OPPELIIDAE BONARELLL 1894 (AMMONOIDEA) W KELOWEJU JURY CZĘSTOCHOWSKIEJ
(z 7 fig. i 2 tafol.)
Streszczenie
Analizie paleontologicznej została poddana kolekcja amonitów kelowejskich z jury częstochowskiej zgrupowanych w trzech rodzinach: Phylloeeratidae, Haplo ceratidae i Oippeliidae. Znaleziska pochodziły ze skondensowanych utworów dol nego i górnego (sensu polonico) keloweju, z poziomów Sigaloceras całlowense, pars—Kosmoceras duncani, pars (— Quenislted'toeerais flextaostatuim). Opisano 6 gatunków amonitów należących do następujących rodzajów: Ptychophylloceras, Calliphylloceras, Lissoceras, Oxycerites, Strungia i Thraxites. Omówiony zespół gatunków w powiązaniu z pozostałymi grupami faunistycznymi częstochowskiego keloweju dowodzi dominacji na tym terenie wpływów medyterańskiej (submedy- terańskiej) prowincji zoogeograficznej.
WSTĘP
Amonity należące do rodzin Phylloceratidae, Haploceratidae i Oppe- liidae mimo względnej rzadkości występowania i niezbyt dużego zróżni cowania gatunkowego stanowią wśród skamieniałości kelowejskicih Jury Polskiej 1 grupę nader interesującą, godną nieco szerszego omówienia. Szczególnie istotne znaczenie mają powiązania omawianego zespołu z szeroko pojętą medyterańską prowincją zoogeograficzną. Wpływ tej prowincji na obszarze jury częstochowskiej dokumentuje obecność te- tydzkich Phylloceratidae, a także ograniczone zasięgi zwartego występo wania pozostałych dwóch grup amonitów: Oppeliidae i Haploceratidae. Na tle wspomnianego zespołu amonitów pozostałe licznie reprezen towane w keloweju jury częstochowskiej rodziny, takie jak: Reineckeii- dae, Paehyceratidae, Macrocephalitidae, Perisphinctidae i inne, jeszcze
1 Termin zaproponowany przez Profesora S. Z. Różyckiego (I860) zastępujący dotychczas używaną nazwę jura krakowslko-wieluńska. 110 Janusz Kopifc [2]
wyraźniej uwypuklają sufomedyterański charakter fauny kelowejskiej tego regionu. Obecność w keloweju górnym jury częstochowskiej zróż nicowanego zespołu gatunków rodzaju Kosmoceras — uznawanych po wszechnie za element Iborealny — może istotnie świadczyć o istnieniu faunistycznych wpływów tej prowincji, zasadniczy jednak rozwój tej grupy amonitów w rejonie Częstochowy dokonywał się w obrębie strefy submedyterańskiej. Przedstawiciele podrodziny Kosmoceratinae, jak wy nika z ich rozmieszczenia geograficznego, równie licznie pojawiają się w strefie submedyterańskiej (Jura Szwabska i Frankońska, góry Jura, Portugalia, itp.), jak i subborealnej. W mediteraneum właściwym (poza Kaukazem) i w strefie borealnej sensu stricto kosmoceratydy występują już tylko sporadycznie. Kelowejskie gatunki należące do rodzin Phylloceratidae, Haplocerati dae i Oppeliidae były z obszaru jury częstochowskiej wymieniane już niejednokrotnie. Poprzednio cytowali je m. in. M. Neumayr (1871), K. Wójcik (1911), J. Siemiradzki (1922), a w latach powojennych S. Z. Różycki (1953) i J. Kopik (1967). Dotychczas jednak grupa ta nie została szczegółowo opisana i zilustrowana. Wymienione w dalszej części artykułu amonity pochodziły (poza jednym okazem) z jednego tylko odsłonięcia we Wrzosowej koło Często chowy. Istniejący od blisko osiemdziesięciu lat, znany kilku pokoleniom polskich geologów jury kamieniołom we Wrzosowej — obecnie już za rzucony i zarośnięty — w latach pięćdziesiątych bieżącego stulecia był intensywnie eksploatowany. (Przedmiotem tej eksploatacji były piaszczy ste wapienie dolnego keloweju, w wyniku czego odsłonięto na dużej prze strzeni bogate w skamieniałości warstwy górnego keloweju. Dzięki tym sprzyjającym warunkom przynajmniej częściowo udało się odtworzyć nie istniejące już obecnie kolekcje faunistyczne poprzednich badaczy jury częstochowskiej.
STRATYGRAFIA
Większość opisanych obecnie amonitów, a więc Ptychophylloceras flabellatum (Neumayr), Calliphylloceras demidojj} (Rousseau), Lissoceras voultense (Oppel), Thraańtes depereti (Lemoine) i Strungia voultensis Elmi pochodziła ze skondensowanej, niewielkiej miąższości (około 20 cm) warstwy bulastej (fig. 1, 2) zawierającej w spoiwie marglistym otoczaki i konkrecje wapienne oraz bezładnie rozmieszczoną i wymieszaną faunę kilku poziomów amonitowych dolnego i górnego keloweju {sensu poloni co). Warstwa ta we Wrzosowej obejmuje przedział stratygraficzny za warty między poziomami Sigaloceras calloviense i Kosmoceras duncani (= poziomem Peltoceras athleta auctt.). W 'Pierzchnie koło Kłobucka warstwa ta zawiera ponadto amonity poziomu Quenstedtoceras flexico- statum. Pokrywa ją w opisywanych odsłonięciach równie niewielkiej,, kilkunastocentymetrowej miąższości warstwa stromatolitowa zawierająca we Wrzosowej faunę wyższych części poziomu Kosmoceras duncani. W rejonie Kłobucka warstwa stromatolitowa należy już do poziomów: Quenstedtoceras flexicostatum, pars i Q. lamberti, pars (fig. 1). Bezpośrednio па warstwie stromatolitowej leży cienka, zaledwie pół- centyrnetrowej grubości warstewka zielonawego iłu marglistego (fig. 2r [3] O przedstawicielach rodzin Phylloceratidae Zittel, 1884... 111
Fig. 1. Wykształcenie litologiczne i stratygrafia wyższego keloweju i dolnego Oksfordu w odsłonięciach we Wrzosowej koło Częstochowy oraz Pierzchnie koło Kłobucka 1 — wapienie piaszczyte, 2 — gruzłowate wapienie piaszczyste, 3 — warstwa bulasta, 4 — warstwa stromatolitowa, 5 — ii marglisty, 6 — wapienie i margle scyfiowe (warstwy jasnogórskie)
Lithological development and stratigraphy of the younger Callovian and Lower Oxfordian in the outcrops at Wrzosowa near Częstochowa, and at Pierzchno near Kłobuck 1 — sandy limestones, 2 — lumpy sandy limestones, 3 — Nodular Bed, 4 — Stromatolltic Bed, 5 — marly clays, 6 — Scyphia Limestones and marls (Jasna Góra Beds) warstwa e), która zastała osadzona w czasie niesłychanie silnego zaha mowania sedymentacji — w warunkach (bliskich sedymentacyjnej diaste- mie. Czas tworzenia się tej warstewki we Wrzosowej przypadał na po ziomy Quenstedtoceras flexicostatum, Q. lamberti i Q. mariae, w Pierzchnie natomiast już tylko na wyższą część poziomu Q. lamberti. Profil jurajski we Wrzosowej zamykają osady margliste i wapien ne (warsWy jasnogórskie) poziomów Cardioeeras bukowski! i С. exca- vatum (L. Malinowska, 1963). W rejonie Kłobucka sedymentacja tych utworów rozpoczęła się nieco wcześniej, bo już w poziomie Quensted toceras mariae. Fig. 2. Profil wyższego keloweju i dolnego Oksfordu w kamieniołomie we Wrzo sowej koło Częstochowy a — piaszczyste wapienie dolnego keloweju (poziom Sigaloceras calloviense), b — piaszczyste wapienie gruzłowate (poziom Sigaloceras calloviense), с — warstwa bulasta (poziom Siga loceras calloviense, pars—Kosmoceras duncani, pars), d — warstwa stromatolitowa (poziom Kosmoceras duncani, pars), e — warstewka ilu marglistego, glaukonitycznego (poziomy Quen stedtoceras flexicostaitum—Q. mariae), f — warstwy jasnogórskie, wapienie i margle scy- fiowe poziomu Cardioceras bukowskii
Sequence of the younger Callovian and Lower Oxifordian in the quarry at Wrzo sowa near Częstochowa a — arenaceous limestone of the Lower Callovian (Sigaloceras calloviense Zone), b — lumpy arenaceous limestone (Sigaloceras calloviense Zone), с — Nodular Bed (Sigaloceras callo viense Zone, pars—Kosmoceras duncani Zone, pars), d — Stramatolitic Bed (Kosmoceras duncani Zone, pars), e — layer of marly glauconitic clay (Quenstedtoceras flexicostatum —Q. mariae Zones), f — Jasna Góra Beds, Scyphia Limestones and marls of the Cardioceras bukowskii Zone [5] przedstawicielach rodzin Phylloceratidae Zittel, 1884... 113
CZĘŚĆ PALEONTOLOGICZNA
Objaśnienie symboli i skrótów użytych w zestawieniach tabelarycznych i opisach paleontologicznych
D — średnica okazu H — wysokość skrętu, liczona od szram umbilikalnego do szczytu syfonałnego h — stosunek H : D W — grubość skrętu w — stosunek W : D Wj — stosunek W : H — szerokość pępka liczona od początku ścianki pępkowej (szwu umbilikal- U nego) — stosunek U : D u — ostatni skręt lw — liczba widocznych na okazie skrętów nw — komora mieszkalna bch — fragmokon phr — makrokonchy (Ma) — mikrokonchy (mi) — brak analizowanego elementu rzeźby x — publikacja, w (której znajduje się opis, ilustracja lub powtórna reproduk cja okazów typowych (holotypu, lektotypu lub syntypów) (+) pomiar niepełny E zatoka syfonaina (zewnętrzna)
Rząd AMMONOJDEA Zittel, 1884 Podrząd PHYLLOCERATINA Atfkell, 1950 Nadrodzina PHYLLOCERATAOEAE Zittel, 1084 Rodzina PHYLLOCERATIDAE Zittel, 1884 Podrodzina CALLIPHYLLOCERATTOAE Spath, H927
Rodzaj Ptychophylloceras Spath, 1927 (Gatunek typowy: Phylloceras feddeni Waagen, 1875) Ptychophylloceras flabellatum (Neumayr, 1871)
Talbl. I, fig. 1 a^c; fig. 3 w tekście x 1871 Phylloceras flabellatum Neum.; Neumayr M., p. 3128—^324, tab. XV, fig. 5a, b; tab. 16, fig. 4, 5, 6. 1905 Phylloceras flabellatum Neum.; Popovici-Haltzeg V., p. 12—13, tab. I, fig. 5, 6, 7, 10, li; tab. IV, fig. 9, fig. 1, 2 in textu. 1915 Phylloceras flabellatum Neum.; Lóczy L., p. 287^—288, tab. I, fig. 4; tab. II, fig. 1; fig. lil in, textu. 1935 Phylloceras flabellatum Neum.; Passendorfer E„ p. 89—90, tab. II, fig. 2. 1,958 Phychophylloceras flabellatum (Neman.); Collignon M„ tab. XXI, fig. 85. 1967 Calliphylloceras (Ptychophylloceras) flabellatum (Neumayr, 187/1); Kunz В., p. 272 —< 273, tab. 21, ffig. 1.
aZy; IG 1292 Rewfllnv ? IL400>401, Wrzosowa, warstwa bulasta, kelowej ddlny-gorny pro parte, poziomy skondensowane: Sigaloceras calloviense, pars-Kosmoceras duncanii, pars. Muzeum Instytutu Geolo gicznego w Warszawie. ^ шо
Z badań stratygraflczno-paleontologłcznyeh 114 Janusz Kopik [6]
Wymiary w mim:
\ lw :nw Okaz D H h W w Wj U u
1292.11.400 59 33,3 0,56 28 0,47 0,84 5,2 0,09 l/4bch 2( + ) 39 22,3 0,57 18 0,46 0,87 4,5 0,11 phr
1292.11.401 34 18,3 0,54 ~16 ~0,47 0,87 5,2 0,15 phr K + )
Phylloceras flabellatum Neumayr, 1871; 0,56 0,43 0,09 tabl. XV, fig. 5 i(holotyp)
Opis. Muszle inwolutne o przekroju owalnym, zachowane w postaci ośrodek; mniejsza (IG.1290.11.401) całkowicie komorowana, większa (IG.1292.11.400) zawierająca częściowo komorę mieszkalną (1/4 ostatnie go skrętu). W młodocianych stadiach rozwoju fragmokonu (średnica 34—39 mm) skręty mają przekrój subprostokątny o słabo zaokrąglonej linii boków i szerokiej, łagodnie zakrzywionej strome syfonalnej. Na zniszczonej powierzchni ośrodki widnieją ślady ukośnych prze wężeń wyraźniejszych w części peryurnbilikalnej i słabnących w pery- syfonalnych krańcach boku. W tym stadium nie obserwuje się tak cha rakterystycznych dla późniejszych etapów rozwoju muszli wentralnych zgrubień, szerokość pępka jest natomiast większa niż u okazów doro słych. Okaz o większej średnicy (IG. 1292.11.400) wykazuje nieco odmien ny przekrój ostatniego skrętu — jest on jajowaty, o dosyć silnie zakrzy wionych bokach i ukośnej, prawie nie wyodrębniającej się ściance pęp kowej. Zwężenia ulegają w tym stadium zanikowi, pojawiają się nato miast na stronie wentralnej wałeczkowate zgrubienia (6 na 1/2 ostatnie go skrętu). Pępek bardzo wąski, głęboki. Linia przegrodowa. Zatoka syfonalna dosyć głęboka, znajdująca się mniej więcej na tej samej wysokości co pierwsza zatoka lateralna (fig. 3). Siodło syfonalne wąskie, wysokie. Pierwsze siodło lateralne dwupła-
Fig. 3. Ptychophylloceras flabellatum (Neumayr 1871) Linia przegrodowa okazu IG.1292.II.400, ostatnia prze groda fragmokonu; średnica 47 mm; Wrzosowa (jura częstochowska) Suture of specimen IG. 1392. II. 400, last septate part 1cm of the phragmocone; diameter 47 mm; Wrzosowa (Częstochowa Jura Chain)
towe, umiarkowanie rozczłonowane. Drugie siodło lateralne o wierzchoł ku trójpłatowym (trzeci płat słabo wykształcony). Druga zatoka lateral na płytsza od pierwszej, słabo pocięta, oddziela trzecie, dwupłatowe sio dło lateralne. Linia przegrodowa okazów częstochowskich wykazuje uderzające po dobieństwa do zarysu przegród u rumuńskiego okazu z Mont Strunga, zilustrowanego przez V. Popovici-Hatzega (1906, fig. w tekście 2). [7] O przedstawicielach rodzin Phylloceratidae Zittel, 1884.., 115
Uwagi. Opisywane okazy nie Wykazują istotniejszych różnic w sto sunku do typowych przedstawicieli tego gatunku. Ptychophylloceras flabellatum (Neumayr) wykazuje wiele morfolo gicznych analogii do gatunku Ptychophylloceras euphyllum (Neumayr), a także z P. hommairei (d'Oribigny), z którym niekiedy bywa łączony (N. W. Beznosow, 1968). Różnice między tymi dwoma gatunkami są nie zbyt duże i sprowadzają się do nieco odmiennego przekroju skrętów oraz do nieznacznych różnic zarysu linii przegrodowej. Rozprzestrzenienie. P. flabellatum (Neumayr) jest cytowany po wszechnie z batonu i keloweju medyterańskich obszarów Europy, spo radycznie również i spoza Europy (Madagaskar, vide M. Collignon, 1958). W Polsce gatunek ten jest znany z batonu serii wierchowej Tatr (E. Cassendorfer, 1935). Wymienia go również K. Wójcik (1*911) z naj niższego oksfordu jury krakowskiej.
Rodzaj Calliphyltoceras Spątlh, 1927 (Gatunek typowy: Phylloceras disputabile Zittel in Waagen, 1875) Calliphylloceras demidoffi (Rousseau, 1842)
Tabl. I, fiiig. 2ą, b, За-нс, 4a—с
1846 Ammonites Tatricus Pusch; d'Orbigny A., p. 489—49Ш, tab. 180, fig. 1—4. 1871 Phylloceras Demidoffi Rouss.; Neumayr M., p. 334, 335, tab. XVI, fig. 1. 1915 Phylloceras Demidoffi (Rouss.); Lóczy L., p. 291—1297, tab. I, fig. 2; tab. II, fig. 3—5; tab. III, fig. Д; fig. 18—21 in textu. 1927 Calliphylloceras aft demidoffi (Rouss.); Spath L. F., p. 52—53, tab. VII, fig. 8. 1951 Calliphylloceras disputabile Zittel; Jeanonet A., p. 27, tab. 5, fig. 4, fig. 53—55 in textu. 1951 Calliphylloceras demidoffi Rousseau; Jeannet A., p. 27—28, tab. 5, fig. 5, fig. 56—^58 in textu. 1957 Calliphylloceras demidoffi Rouss.; Beznosow N. W., p. 26—27, fig. 8 in textu. 1968 Calliphylloceras demidoffi (Rouss.); Cereteli I. D., p. 43—45, tab. II, fig. 2a, b.
Materiał. 2 okazy; IG. 1292.11.402,403; Wrzosowa, kelowej, poziomy skondensowane: Sigaloceras calloviense, pars—Kosmoceras duncani, pars, Muzeum Instytutu Geologicznego w Warszawie.
Wymiary w mim:
Okaz D H h W w U u Iw nw
48,2 26,5 0,55 18 0,37 IG.1292.II.402 0,68 4,4 0,09 phr ca 7
36,3 19 0,52 13,8 0,37 0,7i3 4 0,11 ca 6ł
30 15,4 0,51 12,4 0,41 0,80 4,2 0,14 phr ca 6 IG. 1292.11.403 23,3 11,9 0,51 10 0,43 0,84 3,9 0,15 ca 5i 116 Janusz KJopik
Opis. Muszle inwolutne o przekroju eliptyczno-owalnym, zachowane w postaci fragmokonów. Boki muszli lekko wydęte, szczyt wentralny wąski, łagodnie zaokrąglony, ścianka pępkowa 'bardzo niewielka, lekko podgięta. Na pozbawionych zazwyczaj ornamentacji okazach (na za chowanych fragmentach skorupy) zaznacza się niezbyt dobrze widoczne drobne prążkowanie muszel. Pępek wąski, dosyć głęboki, w miarę wzro stu muszli nieco się zwężający. Na ośródce są widoczne lekko pochy lone ku przodowi przewężenia w ilości 5—6 na jednym skręcie. Linia przegrodowa. Zatoka zewnętrzna z wąskim, wydłużonym sio dłem syfonalnytm, połażona wysoko, znacznie słabiej wcięta niż pierwsza zatoka lateralna. Pierwsze i drugie siodło lateralne trójpłatowe, pozostałe dwupłatowe (itabl. I, fig. 2a, b). Uwagi. Okazy z jury częstochowskiej nie wykazują poważniejszych różnic w stosunku do typowych okazów gatunku L. Rousseau. Calli phylloceras demidoffi (Rousseau) przejawia daleko idące analogie do ga tunku С disputabile (K. Zittel, 1869). Zarówno kształt, jak i morfologia muszel oraz zbieżność zarysu linii przegrodowej mogą uzasadniać sta nowiska niektórych autorów (im. in. L. Lóczy, 1915) o identyczności obu gatunków. Nie ulega wątpliwości, że ich rozwój przebiegał W obrę bie tej samej linii ewolucyjnej, przy czym gatunek K. Zittela zapewne obejmował grupę ewolucyjnie starszą (bajos—baton), gatunek zaś L. Rousseau — grupę form. młodszych (kelowej—oksford). Rozprzestrzenienie. Gatunek dosyć częsty w keloweju i Oksfordzie strefy alpejskiej Europy oraz jej epikontynentalnyeh dbrzeżeń (południo wo-wschodnia Francja i południowa Polska). Sporadycznie był cytowany również z europejskich obszarów subborealnych (północna Francja, An glia). Calliphylloceras demidoffi (Rousseau) był wymieniany poza tym z Indii (Kachh). W Polsce poza Wrzosową gatunek ten był spotykany także w kelo weju Rudnik i Ciągowic (S. Z. Różycki, 1953).
Podrząd AMMONiITINA Hyatt, 1889 Nadrodzina HAPLOCERATACEAE Zittel, 1884 (nom. transl. W. J. Arikell, 1957) Rodzina HAPLOCERATIDAE Zittel, 1884
Rodzaj Lissoceras Bayle, 1879 (Gatunek typowy: Ammonites psilodiscus Schloenlbach, 1865) Lissoceras voultense (Oppel, 1865)
Tabl. II, fig. la^c, fig. 2a, b; fig. 4 w tekście
x 1'865 Ammonites Voultensis Qpp.; Oppel A., p. 319. 1905 Haploceras voultensis (Oppel); Lee G. W., p. 32-^33, tato. I, fig. 7. 1915 Haploceras (Lissoceras) voultense Oipp.; Lóczy L., p. 31Ш—313, fig. 8&— 37 in textu. 1924 Lissoceras voultense (Opp.); Roman F., Brun P., p. 47—48, 88—89, tato. II, ffi'g. 1, lla; tab. Villi, fig. T—(8. 1928 Lissoceras voultense (Oppel); Roman F., Sayin G., p. 144—'145, tab. X, fig. 10. 1937 Lissoceras voultense Opp.; Swuderisikli В., p. 179—IH81„ tab. l.li, fig. 10, fig. 14— 15 in textu. [9] O przedstawiicielach rodzin Phyllocenatidae Zlittel, 1Й84.., 117 non 1939 Lissoceras voultense Opp.; Kuhn O., p. 466, tab. VII, flig. 12. 1967 Haploceras ^Lissoceras) voultense Opp,, Ohliimsziasizwili N. G., p. 109 — 110, tab. 5, fig. 2, 3. Materiał. 4 okazy: IG.1292.II.404, 405, 406, 407; Wrzosowa, kelowej, poziomy skondensowane: Sigaloeeras calloviiense, pars—Kolsmoceras duncani, pars. Muzeum Instytutu Geologicznego w Warszawie.
Wymiary w mim:
Okaz D H h W 'w W] U u lw nw
•64,6 28,4 0,44 17 0,26 0,60 18,3 0,28 phr 1K + ) IG1292.II.404 49 21,8 0,44 13 0,26 0,59 12,4 0,25 K + )
IG1292.II.405 46,7 21,7 0,46 12,5 0,27 0,58 11,7 0,25 phr li(+)
IG1292.II.406 45 20 0,44 12,1 0,27 0,60 11 0y24 phr Ш + )
Opis. Muszle semiewolutne, zachowane w postaci fragmokonów. Przekrój ostatniego skrętu elipsoidalny. Boki lekko wypukłe, największą szerokość osiągają przy krawędzi peryurnbilikalnej. W miarę wzrostu muszli zmienia się przekrój skrętu — staje się on nieco węższy; rozsze rza się płaszczyzna syfonalna, a ścianki boczne ulegają stopniowemu spłaszczeniu. Linia przegrodowa dobrze obserwowana na okazie IG.1292.11.404 wy kazuje dosyć skomplikowaną linię zatok i siodeł. Zatoka zewnętrzna i siodło syfonalne położone wysoko. Pierwsze siodło lateralne niskie, stosunkowo słabo rozczłonowane. Drugie siodło lateralne silnie pocięte, znacznie, wyższe od pierwszego, szerokie u podstawy, o Ibardzo wyrazi stym reliefie. Oddzielone jest ono od poprzedniego silnie wciętą (pra wie dwukrotnie głębszą od zatoki zewnętrznej) i' rozczłonowaną pierw szą zatoką lateralną. Następne siodła i zatoki dużo niższe i płytsze od elementów lateralnych pierwszego rzędu.
Pig. 4. Lissoceras voultense (Oppel, Ii865)
Linia przegrodowa okazu IG.1292.II.404, średnica 61 mm; Wrzosowa (jura częstochowska) Suture of specimen IG. 1292. II. 404; diameter 61 mm; Wrzosowa (Częstochowa Jura Chain)
Uwagi. Opis gatunku Lissoceras voultense dokonany przez A. Oppeia (1865) jest bardzo niepełny. Autor ten ograniczył się jedynie w krót kim odnośniku do podania zasadniczych cech, które odróżniają tę formę od oksifordzkiiego gatunku Lissoceras erato (d'Orbigny). Polegały one we dług A. Oppela na nieco odmiennym przekroju ostatniego skrętu, węż szej stronie syfonalnej oraz szerszym przekroju skrętu w części peryum- bilikalnej. Pierwszą ilustrację omawianego gatunku i dokładniejszą jego 118 Janusz Kopik [10] charakterystykę przeprowadził dopiero w 1905 r. G. W. Lee. Następni badacze, a szczególnie L. Lóczy (1915) oraz F. Roman (F. Roman, P. Brun, 1924; F. Roman, G. Sayn, 1928) znacznie już pogłębili znajo mość tego gatunku. Znaleziska częstochowskie są na ogół zgodne z ty powymi okazami francuskimi czy węgierskimi. Różnice jakie można za obserwować sprowadzają się najczęściej do bardziej lub mniej zaokrą glonego zarysu bocznych ścianek muszli. Rozprzestrzenienie. Lissoceras voultense (Oppel) został opisany z ke loweju dolnego południowo-wschodniej Francji (Ardeche), a następnie był wymieniany z innych obszarów tego kraju. Stwierdzono go także w Viilany na Węgrzech oraz w seriach skałkowych Karpat Wschodnich. W Polsce cytowany wyłącznie z jury częstochowskiej (J. Kopik, 1967).
Rodzina OPPELIIDAE Bonarelli, 1894 Podrodzina OPPELIINAE Bonarelli, 1894 Rodzaj Oxycerites Rollier, 1909 (Ma) (Gatunek typowy: Ammonites aspidoides Oppel, 1857) Oxycerites subcostarius (Oppel, 1863)
Tabl. II, lig. За—с, fig. 5 w tekście
x 1863 Ammonites subcostarius Opp.; Oppel A., p. 149—150, tab. 48, fig. 2a, b. non 1869 Oppelia subcostaria Opp.; Waagen W., p. 21.9—221, tab. XIX, fig. 2a—c, 3, 5a—с (= Oxycerites obsoletus Rollier, 1911), fig. 4a, b. 1924 Oppelia subcostaria Opp.; Roman F., Bruin P., p. 51—52, tab. II, fig. 4-«. 1928 Oppelia subcostaria Opp.; Roman F., Sayn P., p. 146, tab. X, fig. 8. 1939 Oppelia (Alcidia) subcostaria Opp.; Kuhn O., p. 464, tab. V, fig. 1. non 1951 Oppelia ci. subcostaria Opp.; Jeannet A., p. 32, tab. 6, fig. 2—(3; tab. 28, fig. 1, fig. 72 in textu. ? 1967 Oxycerites subcostarius (Oppel); Ekni S., p. 539—545, tab. 2, fig. 1—6, 14—16, fig. LIS—Л17 in texitu. non 1973 Oppelia (Alcidia) subcostaria (Opp.); Pajczadzę T. A., p. 56—57, tab. XVII, fig. la, b, w, tab. XXXIV, fig. 7, tab. XXXV, fig. 7. Materiał. 1 okaz IG. 1292.11.411, Pierzchno, kelowej dolny. Coli. E. Ciuk, Muzeum Instytutu Geologicznego w Warszawie.
Wymiary w mim:
Okaz D H h W w U u Iw nw
IG.1292.II.411 47 26 1 0,55 11,3 0,24 0,43 5,2 0,11 phr 4(+) Ammonites subcostarius Oppel, 1863 33 18,7 0,57 8,5 0,26 0,45 4 0,12 phr 4(+) tab. 48, fig. 2 (holotyp)
Opis Muszla płaska, dosyć silnie inwolutna, o przekroju dyskoidal- nym, całkowicie komorowana. Strona syfonalna wąska, lekko zaokrąglo na, w stadiach młodszych o dachówkowato podniesionym szczycie Do [11] O przedstawiioielach rodzin Phylloceratidae Zittel, 1884.., 119
średnicy około 30 mm ścianki boczne biegną prawie prostolinijnie, osią gając maksymalną szerokość w okolicach brzegu peryumbdlikalnego — powyżej tej średnicy zataczają one lekki łuk, przy czym największa ich grubość przypada w około 3/4 wysokości skrętu. Ścianka pępkowa wy raźnie wyodrębniona, wąska, o zaokrąglonych krawędziach. Ornamenta cję muszli tworzą drobne, pochylone ku przodowi żeberka, które prze chodzą częściowo na stronę sytfonalną. Są one usytuowane w górnej, ze wnętrznej części boku. W późniejszych stadiach fragmokonu przedzielają je grubsze, znacznie rzadsze (stosunek 1 : 8—'li) oraz nie zawsze re gularnie rozmieszczone, sierpowate żeberka -główne. Pępek wąski i płyt ki. Na ostatnim skręcie fragmokonu widoczna spiralna listewka late- ralna. Linia przegrodowa charakteryzuje się dużą komplikacją poszczegól nych jej elementów (fig. 5). Zatoka zewnętrzna szeroka, głęboko wcięta, z niezbyt wydatnym siodłem syfonalnym. Pierwsze siodło lateralne sze-
Fig. 5. Oxycerites subcostarius (Oppiel, 1B62)
Linia przegrodowa okazu IG.1292.II.411, średnica 43 mm, Pierzchno (jura częstochowska) Suture of specimen IG. 1292. II. 411; diameter 43 mm,. Pie rzchno (Częstochowa Jura Chain) rokie, mocno rozczłonowane, dosyć wysokie, oddzielone od nieco niż szego i znacznie węższego drugiego siodła lateralnego głęboką (wcięcie prawie równe głębokości zatoki zewnętrznej) zatoką lateralną. Uwagi. Okaz z Pierzchną dosyć ściśle odpowiada definicji holotypu. A. Oppel kreując nowy gatunek dysponował jedynie okazami o niewiel kiej średnicy (vide tabela z pomiarami), mimo to zilustrowany typ, któ rego odlew gipsowy autor miał okazję oglądać, w dostateczny sposób ukazuje charakterystyczne cechy tego gatunku, a więc drobną kostulację zewnętrzną i pojawienie się grubszych, sierpowatych żeberek głównych. Ostatnio S. Elmi (1967) poddał szczegółowej analizie wiele egzempla rzy tego gatunku, pochodzących z keloweju dolnego (poziom Proplanu- lites koenigi) południowo-wschodniej Francji (Ardeche). Autor ten przyj muje dużą zmienność gatunku Oxycerites subcostarius (Oppel), w wy niku czego wyróżnia odrębne morfotypy również o dużej skali zmien ności, różniące się między sobą bardzo wyraźnie typem kostulacji, stop niem inwolutności skrętów czy też grubością muszel. Oxycerites subcostarius (Oppel) przejawia częściowe analogie (głów nie dotyczy to zbliżonego typu kostulacji) do Oxycerites mamertensis (Waagen). Ten ostatni gatunek ma jednak węższy pępek oraz silniej za- 120 Janusz Kopik [12]
znaczoną i bardziej regularną ałternację żeberek głównych i wtrąconych. Również zbliżonym gatunkiem jest Oxycerites obsoletus Rollier (W. Wa- agen, 1869, tabl. XIX, fig. 5a—с). I w tym jednak przypadku zachodzą niewielkie różnice w typie kostulacji muszel przejawiające się m.in. bra kiem striae^podobnych, peryferycznych żeberek zewnętrznych. Rozprzestrzenienie. Oxycerites subcostarius (Oppel) szczególnie licznie występuje w dolnym keloweju Francji (A. Oppel 1863; F. Roman, P. Brun, 1924; F. Roman, G. Sayn, 1928; S. Elmi, 1967, i in.), jest noto wany również z Frankonii i Badenii. S. Elmi (1967) uważa go za cha rakterystyczną formę podpoziomu Proplanulites koenigi. S. Z. Różycki (1953) cytuje ten gatunek z poziomu Macrocephalites typicus (Balin). Z jury krakowskiej wymienia go również K. Wójcik (1911). Inne zna leziska analizowanego gatunku pochodzą z rejonu olkuskiego (S. Z. Ró życki op. cit.). Na terenie jury częstochowskiej Oxycerites subcostarius (Oppel) został znaleziony (coll. E. Ciuk) w bliżej nie zdefiniowanym ke loweju dolnym w Pierzchnie (w warstwie bulastej).
Rodzaj Strungia Arkelil, 1952 (Ma) (Gatunek typowy: Oppelia redlichi Popovici-Hatzeg, 1905) Strungia voultensis Elmi, 1967
Tabl. II, fig. 5a, b, fig. 6a, b w tekście x 1928 Hecticoeeras af. Haugi Pop.-Hatz.; Roman F., Sayn G., p. 146—147, tab. X, fig. 7 (non fig. 1 = Jeanneticeras др.). ? 1932а Hecticoeeras Haugi Pop.-Hatz; Lemoine E., p. 50—58, tab. I, fig. 11—13, 16—19, fig. 9 im textu. x 1967 Strungia voultensis Lissajous manuscrit; Elmi S., p. 548—551, tab. 2, fig. 17; tab. 3, fig. 6 (holotyp), (vide Roman F., Sayn G., 1928, tab. X, fig. 7), tab. 17, fig. 5; fig. 112 (3, 5) in textu. Materiał. Dwa okazy. IG. 1292.11.408,409, Wrzosowa, warstwa bulasta, kelowej, poziomy skondensowane: Sigialoceras calloviense, pars—Ko smoceras duncani, pars. Muzeuta Instytutu Geologicznego w Warszawie.
Wymiary w mim:
Okaz D H h W w w1 U u lw nw
47 23 0,49 12,2 0,26 0,53 13,3 0,28 phr 7ł
28,5 12,3 0,43 8 0,28 1292.11.408 0,65 8,2 0,29 6! 21,2 9 0,42 6,3 0,30 0,70 ca 6,5 ca0,31 6ł
8,5 3,5 0,41 3 0,35 0,86 2,4 0,28 5i 1292.11.409 33 13,7 0,41 ca 9 ca0,27 caÓ,66 10 0,30 phr 2( + ) Strungia voul tensis Elmi, 1967, E. Lemoine, 1932, tab. I, fig. 13 35 16,5 0,44 10( + ) 0,29 0,74 10 0,29 phr [13] O przedstawicielach rodzin Phylloceratidae Zittel, 1884.., 121
Opis. Makrokonchy o zwinięciu semiewolutnyrn, zachowane w posta ci ośrodek fragmokonów, z dosyć silnie skorodowaną powierzchnią mu szel. Juwenalne części zwoju oraz późniejsze stadia rozwojowe fragmokonu były obserwowane na okazie IG.12'92.IT.408 (zob. taibł. II, fig. 5a, b). Na początkowych 6 skrętach (do średnicy około 11 mm) guzki i że berka są niewidoczne. Skręty w tym stadium mają przekrój subprosto- kątny, o szerokiej, zaokrąglonej części syfonalnej i prostych, zwężają cych się nieco ku krawędzi peryumlbilikalnej bokach. W dalszej części zwoju pojawiają się słabe guzki i żeberka. Osiągają one maksimum swo jego rozwoju przy średnicy około 25 mm. Clavipodobne, naprzemian- legle ułożone guziki perysyfonalne (około 13 na połowie skrętu) wieńczą zakończenia spłaszczonych, sierpowatych, odchylających się ku tyłowi żeberek zewnętrznych. W 2/5 wysokości boku (począwszy od szwu umbi- likalnego) dosyć wyraźnie zaznacza się spiralna listewka lateralna, która kontynuuje się aż do końcowych odcinków fragmokonu. Przekrój skrętu ma kształt trójkątno-owalny. Odcinek syfonalny jest wyraźnie wyodręb niony, ma kil i jest obrzeżony dwoma szeregami zewnętrznych guzków marginalnych. Począwszy od średnicy 30—34 mm następuje stopniowe spłaszczanie się marginalnych guzków zewnętrznych, które od średnicy około 40 mm przekształcają się w dwie ciągłe listewki perysyfonalne, Obrzeżające sła bo wyodrębniony, ale dosyć wyraźny kil. Żeberka zewnętrzne dosyć gę ste, wewnętrzne — poza kilkoma niewyraźnymi śladami — prawie nie zaznaczające się. Pępek płytki, średnio szeroki. Ścianka umbilikalna wą ska i zaokrąglona. Linia przegrodowa. Poszczególne elementy linii przegrodowej są bar dzo silnie porozcinane, z wąskimi i wysokimi elementami siodłowymi i szerokimi, głęboko pociętymi zatokami. Zatoka syfonalna szeroka, do-
E
Fig. 6a, b. Strungia voultensis Elmi, 4967
Linia przegrodowa okazu IG.1292.11.408, średnica około 41 mm; Wrzosowa (jura częstochowska) Suture of specimen IG. 1292. II. 408; diameter approx. 41 mm; Wrzosowa (Częstochowa Jura Chain) 122 Janusz Kopik 114] syć głęboko wcięta, płytsza jednak od pierwszej zatoki lateralnej — głębsza natomiast od następnych zatok. Dwa początkowe siodła lateralne mocno pocięte, drugie nieco wyższe od pierwszego. Uwagi. Holotyp pochodzący z kolekcji M. Lissajous, opisany przez F. Romana i G. Sayna (1928) oraz ostatnio przez S. Blmdego (1967) wy kazuje duże zbieżności z okazami z Wrzosowej. Elementem różniącym oba te znaleziska jest nieobecność u okazu częstochowskiego śladów ornamentacji w stadiach juwenalnych. Większe natomiast różnice za chodzą w stosunku do innej grupy okazów francuskich opisanych z Sa baudii przez E. Lemoine'a (1932) pod nazwą Hecticoceras haugi Popovici- -Hatzeg. Okazy te mają odmienny, bardziej pękaty przekrój skrętów, różnią się także wyraźniejszą ornamentacją, a szczególnie —- silnym wy kształceniem żeberek wewnętrznych. Częściowych analogii morfologicznych można dopatrywać się u nie których gatunków rnikrokonchowego rodzaju Jeanneticeras. Rozprzestrzenienie. Holotyp z Ardeche pochodził z dolnego keloweju (podpoziiom Proplanulites koenigi lub Sigaloceras calloviense s.s.), okazy sabaudzkie, różniące się jednak od okazu z Wrzosowej — z dolnego oraz górnego keloweju. Strungia voultensis Elmi była gatunkiem nie znanym dotychczas na terenie Polski. We Wrzosowej występuje ona w skondensowanych utwo rach dolnego i górnego keloweju {sensu polonico), w przedziale pozio mów Sigaloceras calloviense — Kosrnoceras duncani.
Podnoidztoa DISTICHOCERATINAE Hyatt, 1S00 Rodzaj Thraxites Stephanov, 1966 (mii) (Gatunek typowy: Oecotraustes (Thraxites) thrax Stephanov, 1966) Thraxites depereti (Lemoine, 1932)
Tatol. II, fig. 4a, b, fig. 7 w tekście x 1932fo Horioceras Depereti n>.sip.; Lemofee E., p. 482—488, tab. XXIV, fig. 1, 3—11, fig. 2 (holotyp), fig. 79 in textu. 1966 Horioceras depereti Lemoine; Stephanov J., 61, 66. 1967 Thraxites depereti (Lem.); Elmli S., p. 733, 766. Materiał. Jeden okaz IG.1292.11.410, Wrzosowa, warstwa bulasta, ke- lowej, poziomy skondensowane: Sigaloceras ctlloviense, pars—Kosmo ceras duncani, pars. Muzeum Instytutu Geologicznego w Warszawie.
Wymiary w mim:
Okaz D H h W 'W •Wi U u lw nw
42 15,5 0,37 10 0,24 0,64 17 0,40 łbch 2(+) IG. 1292.11.410 32,5 14,3 0,44 7,5 0,23 0,52 11,3 0,35 ii bch 1K+) Horioceras depereti Lemo ine, 1932 33 12 0,36 — — 0,53— 12 0,36 ~łbch tab. XXIV 0,60 fig. 2 (holotyp) [15] O przedstawicielach rodzin Phylloceratidae Zittel, 1884... 123
Opis. Dorosły okaz mikrokonchowy, zawierający końcowy komoro- wany skręt oraz ostateczną komorę mieszkalną. Fragmokon ma skręty wysokie, wąskie, o lekko wypukłych bocznych ściankach i spłaszczonej, niezbyt szerokiej stronie, syfonalnej. Na obu jej stronach położone są drobne, spłaszczające się guzki syfonalne. Kostulacja w tej części zwoju składa się z dosyć gęsto ułożonych, sierpowatyeh, skierowanych ku tyło wi żeberek zewnętrznych. Na początku komory mieszkalnej następuje dosyć raptowne przekształcenie się guzków syfonalnych w spłaszczone, rzedniejące, ułożone naprzemianlegle, wentrolateralne „clavi". Kostulacja lateralna grubieje i spłaszcza się, a skręt wyraźnie odgina się od do tychczasowej spirali zwoju. Końcowe części komory mieszkalnej charak teryzują się osłabieniem „clavi" i przekształceniem się ich w listewko- watą krawędź obrzeżającą rozszerzający się odcinek syfonalny. Wyso kość skrętu nieco maleje, a na bokach muszli pojawia się niezbyt wy raźna, spiralna, szeroka bruzda.
Fig. 7. Thraxites depereti (Lemioine, 1932)
Linia przegrodowa okazu IG.1292.11.410, śred nica około 28;4 mm, ostatnia przegroda fragmokonu; wrzosowa (jura częstochow ska)
Suture of specimen IG. 1292. II. 410; dia meter арргох. 28.4 mm; last septatum of 1cm the phragmocone; Wrzosowa (Częstochowa Jura Chain)
Linia przegrodowa była obserwowana stosunkowo dobrze na ostatniej przegrodzie fragmokonu. W stosunku do fragmentarycznie odsłoniętych poprzednich przegród kształt jej jest nieco uproszczony, niemniej jednak pozwala zorientować się w ogólnym typie budowy. Jej zarys jest całkowicie zgodny z obrazem linii przegrodowej młodo cianego okazu Thraxites depereti (Lemoine) z Chanaz (E. Lemoine 1932, fig. w tekście 79). Zatoka zewnętrzna jest szeroka i dosyć płytka. Dwa początkowe sio dła lateralne dzieli pierwsza zatoka lateralna, w niewielkim tylko stopniu głębiej wcięta od zatoki zewnętrznej. Uwagi. Te niedostatecznie jeszcze poznane formy J. Stephanov (1966) traktował jako odrębny podrodzaj podporządkowany rodzajowi Oecotrau- stes, natomiast S. Elmi (1967) skłonny był nie bez racji zaliczyć go do podrodziny Distichoceratinae Hyatt i uznawać go jako osobny rodzaj. Thraxites jest obok Horioceras drugim mikrokonchowym rodzajem, któ ry wykazuje powiązanie z makrokonchowym Distichoceras, sensu Mu- nier-Chalmas (zdb. także D. E. B. Palframan, 1967). Sporadyczność wy stępowania rodzaju Thraxites w jurze częstochowskiej, a także nienaj lepszy stan zachowania okazu z Wrzosowej i tym razem ogranicza mo żliwości przeprowadzenia szerszych rozważań na temat tego ciekawego rodzaju. Spośród dotychczas znanych kelowejskich gatunków rodzaju Thra xites okaz nasz najlepiej odpowiadał charakterystyce gatunku E. Le- moine'a. Thraxites conjungens (Mayer) sensu Petitćlere (P. PetJitclerc, 1915, tabl. IV, fig. 2) różni się mniejszymi rozmiarami oraz znacznie 124 Janusz Kopik [16]
węższym pępkiem. Thraxites thrax Stephanov również ma wąski pępek ale odmienny kształt komory mieszkalnej i inną kostulację. Rozprzestrzenienie. Dotychczasowe stanowiska gatunku Thraxites de pereti (Lemoine) znajdowały się wyłącznie w południowo-wschodniej Francji (Chanaz). E. Lemoine (1932) wymienia ten gatunek razem z Ko srnoceras jason, ostatnie jego występowanie przypada według wspom nianego autora na poziom Peltoceras athleta. W jurze częstochowskiej Thraxites depereti (Lemoine) został znale ziony w skondensowanych utworach keloweju Wrzosowej (poziom Si galoceras calloviense, pars—Kosrnoceras duncani, pars.
Warszawa, lipiec 1974 r.
LITERATURA
ARKELL W. J., 1952 — Jurassic Ammonites from Jebel Tuwaiq, Central Arabia. Phil. Trans. Roy. Soc. London, ser. B, Biol. Sci. nr 633, vol. 236. London. ARKELL W. J., 1957 — Ammonoidea. In: Treatise on Invertebrate Paleontology, dir. et edit. R. С. Moore, Pt. L., Mollusca 4, Cephalopoda. Geol. Soc America and Univ. Kansas Press. Lawrence, Meriden, New York. [BEZNOSOW N. W.] БЕЗНОСОВ H. В., 1958 — Юрские аммониты северного Кавказа и Крыма. PhyUoeeraitina и Lytoceratina. Ленинград. [CERETELI I. D.] ЦЕРЕТЕЛИ И. Д., 1968 — Батские аммониты Грузии. Тби лиси. [CHIMSZIASZWILI N. G.] ХИМШИАШВИЛИ Н. Г., 1967 — Позднеюрская фау на моллюсков Крымско-Кавказской области. Тбилиси. COLLIGNON М., 1958 — Atlas des fossiles caracteriistiques de Madagascar, fasc. 2 (Bathonien, Callovien). Tananarive. ELMI S., 1967 — Le Lias superieur et le Jurassique moyen de l'Ardeche. Doc. Lab. Geol. Foe. Sci. Lyon no. 19, fasc. 1—3. Lyon. JEANNET A., 1951 — Stratigraiphie und Palaeontologie des oolithischen Eisenerz- lagers von Herznach und seiner Umgebung. Beitr. Geol. Schweiz, Geotechn. Ser. Lief. 13. Bd 5. Bern. KOPIK J., 1967 — The Middle and Upper Jurassic of the Częstochowa—Zawiercie Sedimentary Basin (The Cracow—Częstochowa Jura). In: X Europejskie Kolokwium Miikropaleontologiczne w Polsce, cz. I. Biul. Inst. Geol. 211. Warszawa. KRYSTYN L., 1972 — Die Oberbajocium und Bathonium — Ammoni OPPEL A., 1862—1863 — III. Ueber jurassiehe Cephalopoden. Palaeont. Mitth. Mus. Bay. Staat. 1. Stuttgart. OPPEL A., 1865 — V. Geagnostische Studien in dem Ardeche Departement. Pala eont. Mitth. Mus. Bay. Staat. Stuttgart. ORBIGNY A. de, 1842—1851 — Paleontologie francaiise. Terrains jurassiques. I. Cephalopodes. Masson. Paris. [PAJCZADZE G. А.] ПАЙЧАДЗЕ Г. A., 1973 — Стратиграфии и фауна верхне юрских отложений Юго-Осетии. Тр. Геол. Инст. АН /Груз. ССР, нов. сер., вып. 41. Тбилиси. PALFRAMAN D. F. В., 1967 — Variation and Ontogeny of Some Oxford Clay Ammonites: Distichoiceras bicostatum (Stahl) and Horioceras baugieri (d'Or- bigny), from England. Palaeontology vol. 10, pt. 1. London. PASSENDORFER E., 1935 — Studja nad stratygrafją i paleontologią jury wiercho wej w Tatrach. Rocz. Pol. Tow. Geol. 11. Kraków. PETITCLERC P., 1915 — Essai sur la faunę du Callovien du departement des Deux-Sevres et plus specialement de celle des environs de Niort; (Deux-Se vres). Vesoul. POPOVICI-HATZEG V., 1905 — Les Cephalopodes du Jurassique moyen du Mont Strunga (Massif de Bucegi, Roumanie). Mem. Soc. Gęol. Fr. Paleont. mem. no. 35. Paris. ROLLIER L., 19.11 — Les facies du Dogger ou Oolithique dans le Jura et les regions voisines. Zurich. ROMAN F., BRUN P., 1924 — Le Callovien de Naves. Trav. Lab. Geol. Fac. Sci. Lyon fasc. 6, mem. 5. Lyon. ROMAN F., SAYN G., 1928 — Monographie stratigraphique et paleontologique du Jurassique moyen de la Voulte-sur-Rhone. Trav. Lab. Geol. Fac. Sci. Lyon fasc. 13, mem. 2. Lyon. ROZYOKI S. Z., 1953 — Górny dogger i dolny malm jury krakowsko -często - chowslkiej. Pr. Inst. Geol. T. 17. Warszawa. ROZYOKI S. Z., I960 — O nazwę Jura Polska zamiast Wyżyna Krakowsko-Czę stochowska. Prz. geol. nr 8. Warszawa. SIEMIRADZKI J., 1922 — Geologia ziem polskich. I. Formacje starsze do juraj skich włącznie. Wyd. II. Lwów. SPATH L. F., 1927 — Revision of the Jurassic Cephalopod Fauna of Kaehh. PL II. Mem. Geol. Surv. India. Palaeontologia Indica, n. ser. vol. 9, mem. 2. Calcutta. STEPHANOV J., 1966 — The Middle Jurassic Ammonite Genus Oeocotraustes Waagen. Trav. Geol. Bułgarie, ser. paleont. vol. 8. Sofia. STURANI C, 1967 — Ammonites and Stratigraphy of the Bathonian in the Dig- ne-Barreme Area (South-eastern France, dept. Basses-Alpes). Boll. Soc. SWIDERSKI В., 1937 — Die Faunen Czarny azeremosz-Szybeny Klippen. Bull. intern. Acad. Pol. Sc. Lettr., cl. sc.-math., nat, ser. В: sc. nat. (II), Cra- covie. WAAGEN W., 1869 — Die Formenreihe des Ammonites subradiatus. Geogw. palaont. Beitr. 2. Miinchen. WÓJCIK K.. 1911 — Bat, kelowej i oxford okręgu krakowskiego (stratygrafia). Rozpr. Wydz. mat.-przyr. Akad. Um. w Krakowie В 50. Kraków. ZITTEL K., 1869 — Bemerkungen iiber Phylloceras tatricum Pusch sp. und einige andere Phylloceras-Arten. Jb. Geol. Reichsanst. Bd 19. Wien. Януш КОПИК О ПРЕДСТАВИТЕЛЯХ СЕМЕЙСТВ PHYLLOCERATIDAE ZITTEL 1884, HAPLOCERATIDAE ZITTEL, 1884 И OPPELIIDAE BONARELLI, 1894 (AMMONOIDEA) В КЕЛЛОВЕЕ ЧЕНСТОХОВСКОЙ ЮРЫ (с 7 фиг. и 2 табл.) РЕЗЮМЕ Содержание. Проведен палеонтологический анализ коллекции келловейских аммонитов из трех семейств: Phylloeerattidae, Haploceratidae и Oppeliidae, рас пространенных на площади Ченстоховской Юры. Экземпляры были добыты в породах нижнего и верхнего (по польской схеме) келловея, в горизонтах Sigaloceras calloviense, pars—Kosmoceras duncani, pars (— Quenstedtoceras fle- xicositatum). Описание охватывает 6 видов аммонитов, относящихся к следую щим родам: Ptychophylloceras, Calliphylloceras, Lissoceras, Oxycerites, Strungia, Thraxites. Рассмотренный комплекс видов, наряду с остальными фаунистиче- скими группами ченстоховского келловея, свидетельствует о преобладании на этой территории влияний средиземноморской (субсредиземноморской) зоогеогра- фической провинции. СТРАТИГРАФИЯ Большинство описанных в работе видов было добыто в плотных породах нижнего и верхнего келловея (подгоризонт Sigaloceras calloviense, pars — го ризонт Kosmoceras duncani, pars, см. фиг. 1). Они были сгруппированы в,ха рактерном слое мергелей мощностью 20 см, содержащем гальку нижнекелло- вейских известняков, фосфорито-известковыё конкреции и обильную фауну, в основном аммонитов (желвачный слой). На неровной поверхности этого слоя в районе Ченстоховской Юры залегает прослой известняков, сложенный ше- стоватыми строматолитами, содержащими аммониты (Вжосова) горизонта Ko smoceras duncani (= гориз. Peltoceras athleta auctt.). После образования стро- матолитового слоя произошло резкое замедление темпов осадкообразования. В течение довольно продолжительного промежутка времени (горизонты Quen stedtoceras flexicoisitatuim, Q. laimberti, Q. mariae) осадился слой глауконитового, мергелистого суглинка мощностью всего 5 мм (Вжосова). Разрез завершается мергелями и губковыми известняками нижнего Оксфорда (горизонт Cardioceras [19] О представителях семейств Phylloceratidae Zittel, 1884... 127 bukowskifi). Такая же последовательность осадков наблюдается и в другом об нажении — Пежхно близ г. Клобуцк, однако стратиграфическая позиция от дельных горизонтов келловея здесь представляется несколько иначе (фиг. 1). ОПИСАНИЯ АММОНИТОВ Объяснения индексов и сокращений, применяющихся в таблицах и в описаниях аммонитов D — диаметр экземпляра Н — высота оборота от умбиликального шва по сифональную верхушку h — отношение Н : D W — толщина оборота w — отношение W : D Wj — отношение W : Н U — ширина пупка от начала пупковой стенки (умбиликального шва) u — отношение U : D lw — последний оборот nw — количество оборотов, виднеющихся на экземпляре bch — жилая камера phr — фрагмокон (Ма) — макроконхи (mi) — микроконхи , — — отсутствие анализируемого элемента скульптуры х — публикация, в которой находится описание или иллюстрация (или же репродукция иллюстрации) типичных экземпляров (голотипа, лектоти- па или синтипов) (+) — неполные замеры Е — синус мантийной линии (внешний) Ptychophylloceras flabellatum (Neumayr, 1871) Табл. 1, фиг. а—с, фиг. в тексте З1 Диагноз. В юных стадих развития фрагмокона (0 34—39 мм) обороты характеризуются почти прямоугольным сечением со слабо округленными боко выми линиями и широкой, плавно изогнутой сифональной стороной. На раз рушенной поверхности ядра наблюдаются следы косых пережимов, более от четливых в периумбиликальной части и слабо выраженных на перисифональ- ных концах бока. В этой стадии не наблюдаются вентральные утолщения, которые являются характерным явлением у раковин поздних стадий развития Ширина пупка больше чем у зрелых особей. Экземпляр более крупного диа метра (IG.1292.11.400) обладает несколько другим сечением последнего оборо та — яйцеобразным, с довольно сильно изогнутыми боками и косой, почти не выделяющейся пупковой стенкой. Пережимы в этой стадии исчезают, а на вентральной стороне появляются великообразные утолщения (6 на 1/2 послед него оборота). Пупок очень узкий, глубокий. Лопастная линия. Вентральная лопасть довольно глубокая, расположена приблизительно на одинаковой высоте с первой боковой лопастью (фиг. 3). Сифональное седло высокое, узкое. Первое латеральное седло двухлопастное, умеренно расчлененное. Второе латеральное седло с трехлопастной верхушкой i Синонимика, таблицы с данными замеров и рисунки лопастных линий помещены в части на польском языке. 128 Януш Копик • [20] (третяя лопасть слабо выражена). Вторая боковая лопасть мелкая, слабо рас члененная, отделяет третее боковое двухлопастное седло. Распространение. Вжосова, желвачный слой, объединенные зоны Sigalo ceras calloviense, pars—Kosmoceras duncani, pars. Calliphylloceras demidoffi -(Rousseau, 1842) Табл. I, фиг. 2a, to, 3a, to, c, 4a, b Диагноз. Раковины инволютные с эллиптически-овальным сечением, пред ставленные в виде фрагмоконов. Бока раковины слегка вздутые, вентраль ная верхушка узкая, слегка округленная, пупковая стенка небольшая, слегка подогнутая. На экземплярах, лишенных как правило скульптуры (на сохранен ных фрагментах раковин), проявляется слабо выраженное рубцевание рако вин. Пупок узкий, довольно глубокий, по мере роста раковинй немного сужа ется. На ядре видны слабо наклоненные вперед пережимы в количестве 5—6 на одном обороте. Лопастная линия. Вентральная лопасть с узким удлиненным сифональным седлом расположена высоко, немного слабее вогнута по сравнению с первой боковой лопастью. Первое и второе боковые седла трехлопастные, остальные двухлопастные (табл. I, фиг. 2а, Ь). Распространение. Вжосова, желвачный слой, объединенные зоны Sigalo ceras calloviense, pars—iKosmoceras duncani, pars. Lissoceras voultense (Oppel, 1865) Табл. II, фиг. 1 a—с, фиг. 2a, to, фигура в описательной части 4 Диагноз. Полуэволютные раковины, сохраненные в виде фрагмоконов. Се чение последнего оборота эллипсоидальное. Бока слегка выпуклые, самые ши рокие вблизи умбиликального края. С ростом раковины меняется немного се чение оборота: он становится уже, расширяется сифонная сторона, боковые стенки становятся более плоские. Лопастная линия. Вентральная лопасть и сйфональное седло расположены высоко. Первое боковое седло низкое, сравнительно слабо расчлененное; Вто рое боковое седло сильно изрезанное, значительно выше первого, широкое у основания, с четко выраженным рельфом. От предыдущего отделяется силь но углубленной (почти в два раза больше чем вентральная лопасть) и рас члененной первой боковой лопастью. Следующие седла и лопасти намного мельче боковых элементов первого порядка. Ченстоховские местонахождения в общем сходны с типичными француз скими или венгерскими экземплярами. Разница состоит главным образом в более или менее округленном очертании боковых стенок раковины. Распространение. Вжосова, желвачный слой, объединенные зоны Sigalo ceras calloviense, pars—Kosmoceras duncani, pars. Oxycerites subcostarius (Oppel, 1863) Табл. II, фиг. 3 а—с, фиг. в описательной части 5 Диагноз. Раковина плоская, довольно сильно инволютная с дискоидальным сечением, с камерами на всем протяжении. Сифонная сторона узкая, слегка \ [21] О представителях семейств Phylloceratidae Zittel, 1884... 129 округленная, в ранних стадиях с черепитчатым поднятием макушки. По диа метр около 30 мм боковые стенки почти прямолинейны, достигают максималь ной ширины вблизи умбиликального края, далее описывают пологую дугу причем самая большая толщина наблюдается вблизи 3/4 высоты оборота. Пуп ковая стенка отчетливо выделяется, узкая, с округленными краями. Скульп тура раковины состоит из мелких ребрышек, наклоненных вперед и пере ходящих частично на сифонную сторону. Они располагаются в верхней внешней части бока. В более зрелых стадиях фрагмокона между ними появляются бо лее толстые и редкие (отношение 1 :8—11), не везде регулярно распределенные, серповидные главные ребра. Пупок узкий, неглубокий. На последнем обороте фрагмокона видна спиральная боковая пластинка. Лопастная линия. Отличается сильным усложнением образующих ее эле ментов (фиг. 5). Вентральная лопасть сильно углубленная со слабо выдающим ся сифональным седлом. Первое боковое седло широкое, сильно расчлененное, довольно высокое, отделенное от более низкого и намного более узкого второ го бокового седла глубокой (почти равной по глубине вентральной лопасти) боковой лопастью. Примечания. Oxycerites subcostarius (Qppel) проявляет сходство с Oxyceri tes mamertensis (Walagen), главным образом по типу ребристости. Однако после дний вид характеризуется более узким пупком, более сильно выраженной и более регулярной альтернацией ребер и ребрышек. Сходным видом является также Oxycerites obsoletus Rołlier (W. "Waiaigen 1869, табл. XIX, фиг. 5 а—с). Однако и в этом случае наблюдаются небольшие различия в ребристости рако вин — отсутствии струеподобных, периферических внешних ребрышек и др. Распространение. Пежхно, нижний келловей (желвачный слой?), объеди ненные зоны Sigaloceras callovienise, pars—Quensited/toceras flexicostatum, pars. Strungia voultensis Elmi, 1967 Табл. И, фиг. 5a, b, фиг. в описательной части 6а, b Диагноз. Макроконхи свернутые полуэволютно, сохраненные в виде ядер фрагмоконов, с довольно сильно корродированной поверхностью раковин. Юношеские части витка и более поздние стадии развития фрагмокона ис следовались по экземпляру IG. 1292.11.408 (табл. И, фиг. 5а, Ь). На 6 начальных оборотах (до диаметра около 11 мм) бугорки и ребрышки не наблюдаются. В этой стадии обороты характеризуются почти прямоуголь ным сечением с широкой, округленной сифональной частью и прямыми, не много сужающимися к умбиликальному краю боками. В следующей части обо рота появляются слабые бугорки и ребрышки. Максимальное их развитие на блюдается при диаметре около 25 мм. Дубинкоподобные, чередующиеся пери- сифональные бугорки (около 13 штук на половине оборота) завершают окон чания уплощенных, серповидных, отклоняющихся назад, внешних ребрышек. На 2/5 высоты бока (от умбиликального шва) довольно четко выделяется спи ральная боковая пластинка, продолжающаяся до конечных частей фрагмоко на. Сечение оборота треугольно-овальное. Сифональный участок отчетливо от личается: имеет киль и обрамляется двумя рядами внешних маргинальных бугорков. Начиная с диаметра 30—34 мм происходит постепенное уплощение марги нальных внешних бугорков, которые с диаметра около 40 мм превращаются в две сплошных полоски вокруг сифона, обрамляющие слабо выраженный S — Z badań stratygraficzno-paleontologicznych 130 Януш Копик [22] киль. Внешние ребрышки довольно густые, внутренние, кроме нескольких сле дов, почти не проявляются. Пупок мелкий, средней ширины. Умбиликальная стенка узкая и округленная. Лопастная линия. Отдельные элементы лопастной линии сильно расчле ненные, с узкими и высокими седлами и широкими, глубоко рассеченными ло пастями (фиг. 6). Сифональная лопасть широкая, довольно глубокая, однако менее углублена чем первая боковая лопасть, но больше чем следующие. Два начальных боковых седла сильно расчлененные, второе немного выше пер вого. Распространение. Вжосова, желвачный слой, объединенные зоны Sigalo ceras calloviense, pars—Kosmoceras duncani, pars. Thraxites depereti (Lemoine, 1932) Табл. II, фиг. 4а, b, фиг. в описательной части 7 Диагноз. Взрослая особь микроконховая с конечным камерным оборотом и остаточной жилой камерой. Фрагмокон с высокими, узкими оборотами со слегка выпуклыми боковыми стенками и уплощенной, не слишком широкой сифональной стороной. По обе стороны располагаются мелкие, сглаживающие ся сифональные бугорки. Ребристость в этой части витка состоит из довольно густых, серповидных наружных ребрышек, направленных назад. В начале жилой камеры происходит довольно резкое преобразование сифональных бу горков в уплощенные, редеющие, чередующиеся вентро-латеральные бугорки. Боковая ребристость утолщается и уплощается, оборот явно отклоняется от предыдущей спирали. Конечные участки жилой камеры обладают более сла быми бугорками, которые превращаются в пластинчатый край, обрамляющий расширенный сифональный участок. Высота оборота немного уменьшается, а по бокам раковины появляется слабо выраженная спиральная, широкая бо розда. Лопастная линия. Виднеется довольно отчетливо на последней перегородке фрагмокона. По отношению к частично обнаженным предыдущим перегород кам она характеризуется более простой формой, однако дающей общее пред ставление об ее строении (фиг. 7). Очертания этой перегородки полностью сходны с образом лопастной линии у юношеской особи Thraxites depereti (Le moine) из Шанас (Э. Лемуан, 1932, фиг. 79 в описательной части). Вентральная лопасть широкая и неглубокая. Два начальных боковых се дла разделяются первой боковой лопастью, лишь немного глубже вогнутой по сравнению с вентральной лопастью. Распространение. Вжосова, желвачный слой, объединенные зоны Sigalo ceras calloviense, pars — Kosmoceras duncemi, pars. ОБЪЯСНЕНИЯ К ФИГУРАМ Фиг. 1. Цитологический состав и стратиграфия келловея и нижнего Оксфорда по обнажениям Вжосова близ Ченстоховы и Пежхно близ Клобуцка I — песчанистые известняки, 2 — комковатые песчанистые известняки, 3 -— желвачный слой, 4 •— строматолитовый слой, 5 — мергелистая глина, 6 — спи- фиевые известняки и мергели (ясногурские слои) О представителях семейств Phylloceratidae Zittel, 1884... 131 Фиг. 2. Профиль келловея и нижнего Оксфорда в карьере Вжосова близ Чен стоховы. а — песчанистые известняки нижнего келловея (зона Sigaloceras calloviense), b — песчанистые комковатые известняки (зона Sigaloceras calloviense), с — жел вачный слой (зона Sigaloceras calloviense, pars — Kosrnoceras duncani, pars), d — строматолитовый слой (зона Kosrnoceras duncani, pars), e — прослой мергелистой глауконитовой глины (зона Quenstetoceras flexicostaturn — Q. mariae), f — ясно- гурские слои, сцифиевые известняки и мергели зоны Cardioceras bukowskii Фир. 3. Ptychophylloceras flabellatum (Neuiriayr, 1871). Лопастная линия экзем пляра IG.1292.11.400, последняя перегородка фрагмокона; диаметр 47 мм; Вжосова (Ченстоховская Юра) Фиг. 4. Lissoceras voultense (Oppel, 1865). Лопастная линия экземпляра IG.1292.11.411, диаметр 61 мм; Вжосова (Ченстоховская Юра) Фиг. 5. Oxycerites subcostarius (Oppel, 1862). Поластная линия экземпляра IG.1292.11.411, диаметр 43 мм; Пежхно (Ченстоховская Юра) Фиг. 6а, to. Strungia voultensis ELmi, 1967. Лопастная линия экземпляра IG.1292.11.408, диаметр ок. 41 мм; Вжосова (Ченстоховская Юра) Фиг. 7. Thraxites depereti (Lemoine, 1932). Лопастная линия экземпляра IG.1292.II.41Ó, диаметр около 28,4 мм, последняя перегородка фрагмо кона; Вжосова (Ченстоховская Юра) Варшава, июль, 1974 г. Перевод Ежи Федак Janusz KOPIK REPRESENTATIVES OF THE FAMILIES PHYLLOCERATIDAE ZITTEL, 1884, HAPLOCERATIDAE ZITTEL, 1884 AND OPPELIIDAE BONARELLI, 1894 (AMMONOIDEA) IN THE CALLOVIAN OF THE CZĘSTOCHOWA JURA CHAIN (•with 7 Figs, and 2 Pis.) SUMMARY Abstract. A collection of Callovian ammonites in the Częstochowa Jura Chain, grouped in three families: Phylloceratidae, Haploceratidae and Oppeliidae, were subjected to palaeontological analysis. The fossils came from condensed rocks of the Lower and Upper (sensu polonico) Callovian, from the zones Sigaloceras calloviense, pars—Kosmoceras duncani, pars (—Quernstaditoceras flexicostattum). Six species of ammonites belonging to the following genera: Ptychophylloceras, Calliphylloceras, Lissoceras, Oxycerites, Strungia and Thraxites were described. This assemblage of species together with the other fauna groups of the Często chowa Callovian proves that the influence of the Mediterranean (sub-Mediterra nean) zoo-geographic province was dominant in this area. STRATIGRAPHY Most of the species described further on in this paper came from condensed sediments of the Lower and Upper Callovian (from the Sigaloceras sub-Zone, pars—the Kosmocenas duncani Zone, pars (Fig. 1). They were grouped in a cha racteristic, twenty-centimetre thick bed of marls containing pebbles of Lower Callovian limestone, phosphate-calcareous concretions, and very large quantities. of fauna, consisting mainly of ammonites (the Nodular Bed). In the Częstochowa Jura Chain, directly on top of this bed and covering the unevenness of its top part, there is a 10—20 centimetre thick limestone layer built of columnar stroma tolites and containing ammonites (Wrzosowa) of the Kosmoceras duncani Zone (= the Peltoceras athleta auctt. Zone). After the stromatolitic layer had been laid down, the sedimentation slowed down very noticeably, with the result that in a relatively long period of time (in the Quenstedtoceras flexieostatum, Q. lam berti, and Q. mariae Zones), a thin bed of glaucionitic, marly clay (Wrzosowa), barely 5 millimetres thick, was deposited. The sequence ends with marls and sponge limestones of the Lower Oxfordian (Cardioceras bukowskii Zone). An Representatives of the Families Phylloceratidae Zittel, 1884... 133 identical litholoigical sequence has been found in another outcrop, at Pierzchno, near Kłobuck, but the straitiigraphic position of the various strata of the Callovian there is slightly different (Fig. 1). DESCRIPTION OF THE AMMONITES KEY D — diameter of the specimen H — height of the whorl, measured from the umbilical seam to the siphonal apex h — ratio of H to D W — thickness of the whorl w — ratio of W to D wx — raitio of W to H U — width of the umbilicus, measured from the beginning of the umbilical wall (umbilical seam) u — ratio of U to D lw — last whorl nw — number of whorls visible on the specimen bch — body chamber phr — phragmocone (Ma) — maicroconch (mi) — microconch — —. given element of the sculpturing missing x — publication in which there is a description or illustration, or a repeated reproduction of typical specimens (holotype, lectotype, or syntype) (+) — incomplete measurement E — siphonal lobe (external) Ptychophylloceras flabellatum (Neumayr, 1871) PI. I, Fig. 1 a-c, Fig. 3 in text1 Diagnosis. In the juvenile stages of development of the phragmocone (dia meter 34—39 mm), the whorls are sub-rectangular, their sides are slightly roun ded, and their siphonal side is broad and gently bent. On the damaged surface of the internal cast core one can see traces of diagonal constrictions which are more distinct in the periumbilical pant and less distinct ait the perisiphonal edges of the side. At this stage, the ventral thickenings (flares) so characteristic of the later stages of development of the shell are not observed. On the other hand, the width of the umbilicus is greater than in the gerontic specimens. A specimen which is larger than the others in diameter (IG. 1292.11.400) shows a somewhat different section of the last whorl — it is ovate, with ralther strongly curved sides, and a diagonal, scarcely distinguishible umbilical wall. The con strictions disappear at this stage, whereas cylindrical flares appear on the ventral side (6 on the half of the last whorl). The umbilicus is very narrow and deep. Suture. The siphonal lobe is fairly deep, and is situated more or less at the same height as the first lateral lobe (Fig. 3). The siphonal saddle is narrow and high. The first lateral saddle is two-patchy, and only with moderate undulation. The second lateral saddle rises to a three-patch peak (the third one is rudimen- 1 The synonims, tables with the measurements, and drawings of the suture lines are all given in the Polish text. 134 Janusz Kopik [26] tary). The second lateral lobe which is shallower and scarcely furrowed cuts off the third two-patch lateral saddle. Occurrence. Wrzosowa, Nodular Bed, condensed zones. Sigaloceras calloviense, pars—Kosmoceras duncani, pars. Calliphylloceras demidoffi (Rouseau, 1842) PI. I, Fig. 2a, b, 3a-c, 4a, b . Diagnosis. Involute shells which are eliptical-oval in cross-section, preserved in the form of phragmocones. The sides of the shells are slightly swollen, the ventral apex narrow, gently rounded, the umbilical wall very small,' and slightly bent. On the specimens (preserved fragments of the shell), which as a rule have no ornamentation, scarcely perceptible fine ribbing can be seen on the shells. The umbilicus is harrow, and fairly deep, and as the ammonite grows, the um bilicus becomes rather narrower. Constrictions, slightly sloping forward, are visi ble on the internal cast. There are five or six to each whorl. Suture. The external lobe, which has a narrow, elongated siphonal saddle, is situated high. It is much lees deep than the first lateral lobe. The first and second lateral saddles have three patches, while the others have two (Plate I, Figs. 2a, b). Occurrence. Wrzosowa, Nodular Bed, condensed zones. Sigaloceras calloviense, pars—Kosmoceras duncani, pars. Lissoceras voultense (Oppel, 1865) PI. II, Fig. la-c, Fig. 2a b, Fig. 4 in the text Diagnosis. Semi-evolute shells, preserved in the form of phragmocones. The cross-section of the last whorl is elipsdidal. Sides slightly convex, reaching maxi mum width at the periumbilical margin. As the ammonite grows the cross-sec tion of the whorl alters. The whorl becomes somewhat narrower, the siphonal plane becomes wider, and the side walls become gradually flatter. Suture. The external lobe and the siphonal saddle are situated high. The first lateral saddle is low, and not much undulated. The second lateral saddle is se verely undulated. It is much higher than the first, and is wide at the bottom, with very distinct differentiation. It is separated from the first saddle by the first lateral lobe, which is segmented and deeply incised (almost twice as deep as the external lobe). The adventitions saddles and lobes are much lower and shallower than the lateral elements of the first order. The Częstochowa fossils agree on the whole with the typical French or Hun garian specimens. Any perceptible differences that do exist generally consist of greater or less rounding of the lateral walls of the shells. Occurrence. Wrzosowa, Nodular Bed, condensed zones: Sigaloceras calloviense, pars—Kosmoceras duncani, pars. Oxycerites subcostarius (Oppel, 1863) PI. II, Fig. За-е, Fig. 5 in the text Diagnosis. Flat shell, rather markedly involute, discoidal in cross-section, completely cameralted. Siphonal side narrow, slightly rounded. In the younger [27] Representatives of the Families Phylloceratidae Zittel, 1884... 135 stages the ventral apex is high and peaked. To a diameter aproximately 30 mm the lateral walls run almost rectilin early, achieving maximum width in the vici nity of the periumbilical margin; above that diameter they form a slight arch, and their greatest thickness occurs at about three-quarters of the height of the whorl. The umbilical wall is' distinctly separate, narrow, and with rounded edges. The shell "is ornamented by small ribs that slope forward, some of which pass over onto the siphonal side. They are placed in the upper external part of the side. In later stages of the phragmocone, they are interspersed by sickle-shaped main ribs which are thicker, much sparser (in the ratio of 1 to 8—tl(l), and not always regularly placed. The umbilicus is narrow and shallow. On the last whorl of the phragmocone, a spiral lateral listel is visible. Suture. The various elements of the suture are very complicated (Fig. 5). The external lobe is wide and deep, with a not very protuberant siphonal saddle. The first lateral saddle is broad, markedly undulated, and rather high. It is separa ted from the rather lower and much narrower second lateral saddle by a deep lateral lobe (its depth is equal to the depth of the external Wbe). Remarks. Oxycerites subcostarius (Oppel) exhibits some similarity (mainly as regards type of ribbing) to Oxycerites mamertensis (Waagen). But the latter spe cies has a narrower umbilicus and very definite and more regular alternation of tlie primary and intercalating ribs. Another Similar species is Oxycerites obsole- tus Rollier (W. Waagen, 1869, PI. XIX, Fig. 5a-c). But here, too, there are some slight dissimilarities in the type of ribbing of the shells. For instance, in the latter species there are no striae-like, peripheral external ribs. Occurrence. PierzchnOj, Lower Callovian (Nodular Bed?), condensed яопев: Sigaloceras callovienise, pors—Quenstedtoceras flexiicostaiturn, pars. Strungia voultensis Elmi, 1967 PI. II, Fig. 5a, b, Fig. 6 in the text. Diagnosis. Macroconichs with semi-evolute coiling, preserved in the form of the internal cast of phragmocones, the surface of whose shells has been very severely coroded. The juvenile parts of the whorl, and the later stages in the development of the phragmocone, were observed on specimen IG. 1292. II. 408 (see PI. II, Fig. 4a, b). On the six rudimentary whorls (with diameters of up to about 11 mim), tu bercles and ribs are not evident. The whorls at this Stage have a rectangular cross-section. The siphonal part is broad and rounded, and the sides are straight, narrowing a little towards the periumbilical edge. In the other part of the whorl, tiny tubercles and ribs appear. They are at the peak of their development when their diameter is about 25 mm. Claivi-like perisiphonal tubercles placed alterna tely (about 13 on half the whorl) crown the ends of the flattened, falooid, exter nal ribs that slope backwards. At two-fifths of the height of the side (starting at the umbilical suture) there is a fairly distinct lateral spiral listel which conti nues right to the end parts of the phragmocone. The whorl is triangular-oval in cross-section. The siphonal part is 'clearly separate. It has a keel, and is bordered by two rows of external marginal tubercles. Beginning at diameters of 30—34 mm, a gradual flattening of the external marginal tubercles takes place, which from a diameter of about 40 mm turn into two continuous perisiphonal listels bordering the not very protruding but quite 136 Janusz Kopik [28] distinct keel. The outer ribs are fairly dense in number. Inner keels do not ap pear at all, apart from some few indistinct traces. The umbilicus is shallow, and of average breadth. The umbilical wall is narrow and rounded. Suture. Various elements of the septal suture are very severely incised, with high, narrow saddle elements, and wide, deep lobes (Fig. 6). The siphonal lobe is broad, fairly deep but shallower than the first lateral lobe, although it is deeper than the next ones. The two rudimentary lateral saddles are deeply undulated. The second is slightly higher than the first. Occurrence. Wrzosowa, Nodular Bed, condensed zones: Sigaloceras calloviense, pars—Kosmoceras duncani, pars. Thraxites depereti (Lemoine, 1932) PI. II, Fig. 4a, b, Fig. 7 in the texit Diagnosis. An adult mieroconch specimen with a camerated end Whorl and a final body chamlber. The phragmoeone has high, narrow whorls with slightly convex side walls and a flattened, not very broad siphonal side. There are small, rather flat siphonal tubercles on either side of it. The ribbing in this part of the whorl oonsisits of fairly densely packed, falooid external ribs that slope back wards. At the beginning of the body chamber the siphonal tubercles turn rather rapidly into flattened, sparser, alternately-placed ventre -lateral clavi. The lateral ribbing becomes thicker and flatter, While the whorl clearly breaks away from the previous type of coiling. A characteristic of the body chamlber is that the clavi become weaker and turn into a listel-Ике edge that borders the gradually widening siphonal part. There is some diminution in the height of the whorl, and a not very distinct spiral, broad furrow appears on the sides of the ammonite. Suture. The sulture was fairly noticeable on the last septate part of the phrag moeone. As compared with the fragmentary discovered previous sutures, this one is of a rather more simple shape, although one is able to get a fairly good idea as to the general type of its structure (Fig. 7). The outline of this suture is completely identical with that of the juvenile specimen Thraxites depereti (Lemoine) from Chanaz (vide E. Lemoine, 1932, Fig. 79 in the text). The external lobe is wide and rather shallow. The two lateral saddles are separated by the first lateral lobe, which is incised only a little deeper than the external lobe. Occurrence. Wrzosowa, Nodular Bed, condensed zones: Sigaloceras calloviense, pars—Kosmoceras duncani, pars. Warsaw, July, 1974 Translated by Christina Kozłowska TABLICE I OBJAŚNIENIA TABLICA I Fig. 1 a-c. Ptychophylloceras flabellatum (Neumayr, 1871) Wrzosowa k. Częstochowy (jura częstochowska), kelowej, poziomy skondenso wane: Sigaloceras callovienise, pars—Kosmoceras duncani, pars. IG.1292.11. 400; Xl Вжосова близ Ченстоховы (ченстоховская юра), келловей, объединен ные зоны: Sigaloceras calloviense, pars—Kosmoceras duncani, pars. IG.1292.11.400; X 1 Wrzosowa near Częstochowa (Częstochowa Jura Chain), Callovian, condensed zones: Sigaloceras calloviense, pars—Kosmoicerias dunloalni, pars. IG.1I292.11.400; Xl Fig. 2 a, b. Calliphylloceras demidoffi (Rousseau, 1842) Wrzosowa, jw., linie przegrodowe okazu IG. 1292.11.402, średnica 40—48 mm; X2 Вжосова, к. в., лопастные линии экземпляра IG.1292.II.402, диаметер 40—48 мм; X 2 Wrzosowa, as above, sutures of specimen IG.I292.II.402, diameter 40—48 mm; X2 Fig. 3 a-c. Calliphylloceras demidoffi (Rouseau. 1842) Wrzosowa, j-w. IG. 1292.11.402; X 1 Вжосова, к. в. IG.1292.II.402; X 1 Wrzosowa, as above. IG.1292.II.402; Xl Fig. 4 a-c. Calliphylloceras demidoffi (Rousseau, 1842) Wrzosowa, jw. IG.1292.II.403; Xl Вжосова, к. в. IG.1292.II.403; X 1 Wrzosowa, as above. IG.1292.II.403; Xl Fotografie okazów na tablicach wykonała Romana Ufnal (Pracownia Fotografii Naukowej Instytutu Geologicznego w Warszawie) Фотоснимки экземпляров на таблицах сделаны Романой Уфналь (Лаборатория, научной фотографии Геологического института в Варшаве) Photographs of the specimens on Plates by Romana Ufnal (Scientific Photography Laboratory, Geological Institute, Warsaw) Janusz КОРЖ — O przedstawicielach rodzin Phylloceratidae Zittel, 1884, Haplo- ccratiidae Zittel, 1884 i Oppeliidae Boniarelli, 1894 (Arnmcinoidea) w keloweju jury częstochowskiej TABLICA II Fig. 1 a-c. Lissoceras voultense (Oppel, 1865) Wrzosowa k. Częstochowy (jura częstochowska), kelowej poziomy skondenso wane: Sigaloceras calloviense, pars—Kosmoceras duncani, pars. IG.1292.II. 404; Xl Вжосова близ Ченстоховы (ченстоховская юра), келловей, объединен ные зоны: Sigaloceras calloviense, pars—Kosmoceras duncani, pars. IG.1292.II.404; X 1 Wrzosowa near Częstochowa (Częstochowa Jura Chain), Callovian, condensed zones: Sigaloceras calloviense, pars—Kosmoceras duncani, pars. IG.u292.II. 404; Xl Fig. 2 a, b. Lissoceras voultense (Oppel, 1865) Wrzosowa, jw. IG.1292.II.406; Xl Вжосова, к. в. IG.1292.II.406; X 1 Wrzosowa, as above. IG.1292.II.4C6; Xl Fig. 3 a-c. Oxycerites subcostarius (Oppel, 1862) Pierzchno (jura częstochowska), kelowej dolny (warstwa bulasta ?). IG. 1,292. 11.411; Xl Пежхно (ченстоховская юра), нижний келловей (желвачный слой ?). IG.1292.II.4U; Xl Pierzchno (Częstochowa Jura Chain), Lower Callovian, (Nodular Bed ?) IG.1292.II.411; Xl Fig. 4 a, b. Thraxites depereti (Lemoine, 1932) Wrzosowa (jura częstochowska), kelowej, poziomy skondensowane: Sigaloce ras callovSense, pars—Kosmoceras duncani, pars. IG.1292.II.410; Xl Вжосова (ченстоховская юра), келловей, объединенные зоны: Sigaloceras calloviense, pars—Kosmoceras duncani, pars. IG.1292.11.410; X 1 Wrzosowa (Częstochowa Jura Chain), Callovian, condensed zones: Sigaloceras calloviense, pars—Kosmoceras duncani, pars. IG.1292.11.410; X 1 Fig. 5 a, b. Strungia voultensis Elmi Wrzosowa, jw. IG.1292.II.408; Xl Вжосова, к. в. IG.i292.II.408; X 1 Wrzosowa, as above. IG. 1292.11.408; Xl Inst. Geol. Biul. 295, 1976 r. TABLICA II Janusz KOPIK — O przedstawicielach rodzin Phylloceratidae Zittel, 1884, Haplo ceratidae Zittel, 1884 i Oppeliidae Bonarelli* 1894 (Ammonoidea) w keloweju jury częstochowskiej