De Componist En De Fagot

tijdschrift voor fagottisten nummer 14 | juni 2015

johan steinmann extended techniques retorica mana, concert voor fagot en orkest

DE COMPONIST EN DE FAGOT

Fagot_14.indd 1 4-6-2015 11:24:25 vijfhonderd jaar fagot – een canon Fagot 500 In 1516 heeft de verkoop plaats gevonden De programmering is ingedeeld in een Naast de publieksprogrammering vinden van een Faghot met zilveren kleppen in aantal categorieën: gedurende drie dagen voorafgaand aan het een hoes van ﬂuweel. De recent gevonden oude muziek – hedendaags – experimenteel festival, van maandag 27 t/m woensdag 500 jaar oude factuur hiervoor is de eerste – gesproken – kindervoorstelling – ﬁlm – 29 juni 2016, de eerste rondes plaats van aanwijzing die bewaard is gebleven voor fringe, special events een concours voor professionals en in het het bestaan van dit bijzondere instrument. weekend 25/26 juni vindt het concours voor Een mooie gelegenheid om de fagot in De geplande periode, direct aan het einde amateurs plaats. Alles bij elkaar 9 dagen al z’n diversiteit te laten, horen, zien en van het Holland Festival, heeft het logisch lang fagot, met diverse concerten, een vooral te beleven in het festival Fagot 500. gemaakt dat met hen een samenwerking is beurs, lezingen en nog veel meer. Een festival waarin de klankrijkdom en vele opgezet, publicitair en op en enkele punten mogelijkheden van de fagot centraal staan. ook programmatisch. Dit ook al omdat het Tot die tijd heeft het Holland Festival de Veel aandacht zal er zijn voor de jonge HF in 2016 als een van de thema’s “red de fagot in de schijnwerpers staan met “red de fagottist; de fagottist die gaat zorgen voor fagot” heeft, een hartenkreet waarvan wij fagot”. de toekomst van de fagot! Een toekomst denken dat ons festival het antwoord op zal Daarvoor worden vele nieuwe korte stukken heb je niet zonder verleden dus natuurlijk geven. Fagot 500 is namelijk een staalkaart voor fagot solo gecomponeerd die het hele wordt er ook volop geput uit de 500 jaar van de muzikale rijkdom waar de fagot een seizoen uitgevoerd worden voorafgaand geschiedenis van de fagot. belangrijke rol in speelt en is daarnaast een aan concerten en voorstellingen. Dan is show case van de vele enthousiaste jonge telkens even de fagot solo horen. Het festival is gepland op een tiental loca- musici die voor dit instrument gekozen ties in Amsterdam, in de periode donderdag hebben. Voor alle fagottisten dus: blok voor 2016 in je 30 juni 2016 t/m zondag 3 juli 2016. agenda van 25 juni t/m 3 juli voor Fagot 500.

fagottist Bram van Sambeek. Gedurende NTR, VPRO, Vrije Geluiden, Radio 4, Stichting Red de fagot het seizoen 2015-2016 worden verschil- Fagot 500, Fagot Netwerk. lende wervende activiteiten voor de fagot Componisten fagotsolo’s: Michel van der ontplooid, en ook tijdens het komende Aa, Louis Andriessen, Micha Hamel, Willem Van lyrische hoogte tot koddige laagte; Holland Festival zal al het nodige te merken Jeths, Vanessa Lann, Kate Moore, Arnoud venijnig, maar ook breekbaar en teer. Welk zijn. Zo worden voor afgaand aan een aantal Noordegraaf, Calliope Tsoupaki. instrument heeft zo’n expressief bereik festival concerten korte fagotsolo’s gespeeld als de fagot? Toch behoort de fagot tot de die voor de gelegenheid worden gecompo- Zie ook: www.reddefagot.nl bedreigde soorten onder de muziekinstru- neerd door een aantal Nederlandse compo- menten. Kinderen nemen het instrument nisten. We houden u op de hoogte! niet meer op, de conservatoria hebben te weinig instroom en professionele orkesten Partners o.a.: Muziekgebouw aan ’t IJ, moeten hun fagotspelers nu uit het buiten- Tivoli/Vredenburg, De Doelen, Gaudeamus land halen. Muziekweek, Grachtenfestival, November Music, NTR ZaterdagMatinee, Vrijdag van Daarom heeft het Holland Festival samen Vredenburg, Zaterdagochtend Concert, met een aantal partners uit de muziekwe- Koninklijk Conservatorium Den Haag, reld het initiatief genomen om de fagot Conservatorium van Amsterdam, Stichting te redden onder het motto Red de fagot. Leerorkest, Stichting Omroepmuziek, Radio Vaandel drager van de beweging is de jonge Filharmonisch Orkest, Groot Omroepkoor,

Bron: http://www.hollandfestival.nl/nl/programmacontent/red-de-fagot/ Red de fagot klassiek: https://www.youtube.com/watch?v=mV5CBHrdkPA&list=PLlwwwdSf_kWZkalNIaj9Z2KXg9Jrz0kwm Red de fagot jazz: https://www.youtube.com/watch?v=cKBrnjxlKgU&list=PLlwwwdSf_kWb6qKTJ5Utv1HwQ--ocBs3y

Fagot_14.indd 2 4-6-2015 11:24:25 De dag van de fagot 2015 vindt plaats op zondag 11 oktober in DAG VAN BASSOON Codarts Rotterdam, Kruisplein 26,

nabij Rotterdam CS, aanvang 10 uur. There is something so comforting in the sound Voor programma en andere of a bassoon singing strongly and deeply, informatie: volgt de berichten op filling all the dark corners of a concert hall. de website (fagotnetwerk.org). 2015 Even violins quit whining and hum in tune with piccolos pecking like sparrows looking for seeds. Notes from the flutes flutter down like petals Auteurs gezocht leaving a springtime tree. The old bassoon cups his sounds around each fragrant bloom De redactie van De Fagot heeft meerdere Starters: Jaarlijks studeert een aantal jonge and holds harmony carefully with aged hands. ideeën voor (nieuwe) rubrieken die alleen fagottisten af aan de conservatoria in van de grond komen als daar auteurs voor Nederland en Vlaanderen. En dan? Een or- When other brass instruments try zijn. Wij zoeken auteurs voor: kestplek, eigen initiatieven in de kamerziek, to intimidate him, his laugh is infectious, De componist en de fagot: Wat laten ...? Jonge fagottisten vertellen over kansen leaping smoothly over the trombone's slide Nederlandse en Vlaamse componisten de en obstakels voor beroepsfagottisten. and ignoring the blast from a shiny trumpet. fagot doen in hun orkest- of ensemble- Fagottisten: Levensverhalen, voorkeuren, stukken? En hebben zij de fagot wel goed passies, et cetera. In interviews maken Percussive thunder from the kettle drum genoeg in het vizier? In deze aflevering van we kennis met Nederlandse en Vlaamse does not frighten him. His tone says, De Fagot is deze rubriek geopend met een fagottisten. “Be at peace. All is well in the world” interview met Vanessa Lann. Recensies nieuwe bladmuziek: In De Fagot Then the audience stops their restless stirring Orkestsolo’s: Achtergronden bij, analyses mist nog steeds een rubriek over nieuw and hears him with calm hearts and easy ears. van en adviezen over fagotsolo’s in orkest- verschenen bladmuziek, bij voorkeur te ver- At last, the maestro takes his final bows, en ensemblewerken; de auteur is bij voor- zorgen door een professioneel fagottist. the bassoon silenced and we leave consoled. keur een professioneel fagottist. Schilderijen en de fagot: Er zijn schilderijen De Fagot verschijnt twee maal per jaar, dus Raynette Eitel http://www.poemhunter.com/poem/bassoon/ waar (onder andere) een fagot op te zien is. een auteur verzorgt twee maal per jaar een De bekendste is die van de fagottist Désiré bijdrage. Voor kontakt (informatie, overleg, Dihau in het Parijse operaorkest. Degene die blijken van belangstelling): deze rubriek verzorgt is bij voorkeur kunst- Dick Hanemaayer / 0653212721 historisch goed onderlegd. [email protected]

COLOFON inhoud

de componist en de fagot 4 johan steinmann 6 De Fagot is een uitgave van het Fagotnetwerk en verschijnt twee maal per jaar. rolf van der geest, verzamelaar 9 bram van sambeek 11 Leden van het Fagotnetwerk ontvangen De Fagot kosteloos. De kosten voor een abonnement op jaargang 2015 bedragen € 20. retorica 13 Aanmelden voor abonnementen: [email protected] innovaties 19 Informatie over advertenties: [email protected] interview met pieter nuytten 20 Uitgever: Dick Hanemaayer Vormgeving: Textcetera, Den Haag waarom fagottisten niet van Druk en verzending: Control Media bvba, Wildert, België d-groot houden 21 Overname van teksten en afbeeldingen uit dit blad is alleen toegestaan met schriftelijke toestemming van het Fagotnetwerk; dubbelfagotconcert la follia 26 mail: [email protected] kurk of plastic 28 Disclaimer: van materiaal afkomstig van websites is getracht de extended techniques 29 rechthebbende te achterhalen. In geval dat niet gelukt is, kunnen belanghebbenden zich melden op [email protected] column 33 Omslagfoto: zeister muziekdagen 2015 33 Solopartij van Mana, concert voor fagot en orkest (pag. 11) fagotter 34 jeugddag 2015 35

Fagot_14.indd 3 4-6-2015 11:24:25 workshop

de componist vanessa lann en de fagot

Muziek voor fagot begint bij de componist. de fagot even de solist was. In het eerste is de fagottist in een bepaald ensemble heel Wat laat de componist de fagot doen en deel had ze een rol op de achtergrond. Aan prominent qua karakter en soms niet. Het niet doen, en waarom; hoe ziet de compo- het begin van het tweede deel moest de is het probleem met fagot in het algemeen nist het karakter en de functie van de fa- fagottiste staan en echt als soliste spelen. dat fagottisten zo bescheiden zijn. Dat is got? Vragen die we in een serie interviews Dat vind ik altijd leuk. Wat betreft klank- ook een reden waarom ik zo veel inspiratie aan componisten voorleggen, waarbij het mogelijkheden denk ik vaak eerst aan het kreeg van Bram vorig jaar want hij is niet al- gaat om de fagot als orkest- of ensemble- instrument en aan de speler en daarna aan leen een fantastische speler maar hij heeft instrument en niet zozeer om de fagot in de akkoorden en zo. Maar er zijn componis- ook zoveel passie voor zijn instrument en solo-concerten. We spreken als eerste met ten die eerst alle noten schrijven en daarna voor het spelen van nieuwe muziek. En hij Vanessa Lann die vorig jaar Double | Reed stellen deze componisten zich de vraag welk heeft een missie. Dat is voor een componist componeerde, een concert voor fagot en instrument bij welke noten past.’ zo inspirerend. Hij wilde mij alle technieken orkest in opdracht van Sinfonia Rotterdam laten zien en ook wat niet leuk is. Hij liet en De Doelen en in samenwerking met Inspiratie me boeken zien en websites over extended Bram van Sambeek. ‘Ik heb vorige week met Bram gesproken techniques. Hij zei: ‘Lees het en gebruik deze over het feit dat veel componisten het idee technieken niet! Veel ervan zijn technieken, Componeren niet hebben om voor fagot te schrijven of geen muziek … 99% is ontzettend lelijk en ‘Sommige componisten beginnen met een ensembles te verzamelen met fagot. Want niet leuk te spelen. Maar je moet weten dat pianoreductiepartituur. Ze schrijven de ze zien het instrument niet. Er zijn zo weinig ze mogelijk zijn. Of: doe het expres om een noten en de akkoorden op alsof het voor rolmodellen. En vaak krijg ik mijn inspira- statement te maken.’ een piano was. Daarna orkestreren ze. Zo tie van een concert. Bijvoorbeeld ik ging ‘Je moet bijvoorbeeld weten dat je kunt werk ik niet. Ik begin met een idee over de twee weken geleden naar een concert van neuriën terwijl je speelt. Je moet weten dat rol van elk instrument. En de klankmogelijk- het Hexagon ensemble en daar hoorde ik je met een bepaalde vingerzetting bepaalde heden van elk instrument. Voor mij is het Marieke Stordiau op de fagot. Ik heb haar harmonieën krijgt. Maar het kan zijn dat je belangrijker dat ik, bijna in theatraal opzicht, benaderd na het concert want ik vond haar zulke ingewikkelde vingerzettingen schrijft een associatie heb met het karakter van een spel zo mooi. Wij hebben een half uurtje dat het niet leuk te spelen is. Dan moet de instrument of een bepaalde speler. Want gesproken over diverse fagot-familie instru- fagottist er drie jaar op werken voor hij of ik krijg veel opdrachten om voor bepaalde menten, bij voorbeeld haar eigen contraf- zij het kan spelen. Als je expres zo moeilijk mensen te schrijven. Of ik ken de mensen orte, en over mogelijkheden voor verschil- schrijft dan kiest de musicus er niet voor in de ensembles waarvoor ik schrijf. Ik heb lende fagotten in gewone kamermuziek, om jouw werk te spelen. Maar ik houd van een idee van ‘zij vindt het sprongen leuk’ of kindermuziek, etc. Interessant! Dat was eenvoud.’ ‘hij vindt trillers leuk’ of ‘in dit ensemble zou voor mij een inspiratiebron. Je moet ergens een hele hoge fagot heel veel toevoegen zijn waar je iets hoort. De reden waarom ik ‘Use it wisely’ aan het stuk’. Dat is hoe ik werk. Ik werk een fagotconcert schreef was dat ik Bram ‘Elke partij in een muziekstuk moet fun zijn. soms ook met het idee dat een speler of een bewonder. Nadat ik een paar concerten van Elke partij is belangrijk en ik weet hoe ver- instrument in een deel van een stuk een rol Bram als solist of belangrijke uitvoerder had velend het is om alleen een saaie partij met op de achtergrond heeft; en daarna moeten bezocht, heb ik met hem gesproken. En ja, achtergrondmuziek te moeten spelen. de herhalende motieven van deze speler op hij wilde wel dat ik een stuk voor hem zou een andere manier naar voren komen. Bij- componeren. Zo gaat dat.’ voorbeeld: Ik heb een bijzondere fagotpartij The Flames of Quietude (a concerto for geschreven in het celloconcert voor Hans ‘Vaak schrijf ik in opdracht voor ensembles; Orchestra), voor het Residentieorkest, Woudenberg (Schonbergensemble). Alsof soms zit er een fagot in, soms niet. En soms mt. 142–147. De fagotten dienen ‘very ‘reedy’, raw, primitive, folklike, “unreﬁned”’ te spelen.

Fagot_14.indd 4 4-6-2015 11:24:26 ‘Ik ga een stuk schrijven voor de David Kweksilber ‘Een stuk van mij voor big band uit 1993 gaat gespeeld worden door het Big Band. Deze big band is leuk omdat de hobo en de Boston Pops Orchestra; dit orkest speelt lichte muziek. Ze spelen het in fagot belangrijke rollen hebben. Eén van de over- mei in Boston. Fantastisch. Maar ik moet nu een bewerking voor orkest wegingen in de aanvraag is de prominente fagot. maken. Ik zou bijzondere dingen willen doen met bijzondere In het eerste deel van het oorspronkelijk bigband werk is er een super combinaties van de fagot en de normale verwachte jazzy partij voor de alt saxofoon, eigenlijk de meeste prominente partij. instrumenten van een big band. Want er zijn veel big Een “riff” die meerdere keren herhaald wordt. Ik heb gekozen om bands zonder fagot. Dat is voor mij een inspiratie- deze saxofoon-noten te geven (er zit geen saxofoon in een symphonie bron om voor deze bg band te schrijven en met hen orkest) aan de twee fagottisten, de noten zijn heel hoog (in de octaaf te werken. Want ik krijg de kans iets leuks te doen boven de C1) en heel groovy. Ik verwacht dat de fagot spelers in het met de fagot.’ orkest heel blij zullen zijn met deze partij!’

Voor de fagot is het leuk om een evenwicht is één van de meest wendbare muziek- Divining Apollo for violoncello and ensemble, te maken tussen de momenten waar de instrumenten. En het verbaast me niet dat 2008, deel Ib, mt. 1 - 8. De fagot speelt staan- fagot prominent is en de momenten waar er jazz fagottisten zijn. Ik luister niet veel de een begeleidende partij; de passage wordt het niet prominent is. Want het kan super naar jazz maar ik kan me voorstellen dat het op één adem gespeeld. leuk zijn als de fagot niet prominent is en heel goed past in jazzmuziek. In mijn fagot- op een gegeven moment hoor je … oh my concert heb ik klezmer effecten gebruikt; verdubbelend instrument is. Het instrument gosh … hij was er de hele tijd en nu merk ik Bram heeft me laten horen hoe dat klinkt. verdient meer aandacht in de conservatori- wat hij doet in het stuk. Dat is leuk. Voor de Er is geen reden waarom in volksmuziek umopleiding. Als je in de orkestratieboeken fagot geldt ‘niet teveel van het goede’. Dat en jazzmuziek niet voor fagot geschreven voor componisten kijkt, dan zie je altijd in is niet het geval met elk instrument. Want zou zijn. Het is perfect, beter dan bijna alle het hoofdstuk fagot teksten als ‘de fagot is bijvoorbeeld de viool kan je in het hele andere instrumenten.’ best gebruikt in combinatie met ...’ Altijd. stuk gebruiken, van begin tot einde. Maar ‘Het instrument kan heel volwassen zijn, en Componisten in opleiding krijgen geen de fagot kan zo bijzonder in klank zijn dat wijs, maar kan ook kinder-achtig zijn, in de ander beeld van de fagot dan de bescheiden als je wacht tot het perfecte moment, de goede zin van het woord, ondeugend.’ verdubbelaar op de achtergrond. De oplei- perfecte plek, dan kan het zo bijzonder zijn. ‘Fagot is superleuk in het springen bijvoor- dingen moeten hier echt iets aan doen.’ Maar don’t overdo, use it wisely. Want het is beeld. Ik houd van een heel lage noot in zo speciaal. En teveel peper in het diner is de fagot en daarna een hoge passage en Tekstredactie: Dick Hanemaayer niet leuk. Gebruik de fagot niet voor een cel- daarna weer een lage; dat is leuk qua klank. Met dank aan Donemus voor het beschik- lopartij als het echt een cellopartij is. Wacht Ook zo mooi is hoe je met een lange toon baar stellen van de partituren. op het perfecte moment.’ een crescendo kunt maken, waarbij het niet alleen luider wordt maar ook de klank ‘Het geluid van de fagot kan heel elegant en verandert. Natuurlijk is er het combineren, gerafﬁ neerd zijn en heel klassiek. Maar het niet alleen verdubbelen van andere partijen kan ook heel rauw zijn. Je kunt op de fagot maar ook combineren met andere instru- het geluid van de menselijk stem maken. menten. Zie het begin van het vierde deel En voor mij is dat de reden waarom het van Beethovens negende.’ instrument tussen twee werelden zit. Het is natuurlijk één van de meest geschikte Opleiding instrumenten voor echt westerse Europese ‘Veel componisten (en veel spelers) denken klassieke muziek. En het combineert zo aan de fagot alleen als verdubbelaar. Dat goed, zo ontzettend goed. Maar je kunt is een reden waarom ik het fagotconcert ook wild zijn met de fagot. Je kunt huilen, schreef. In de compositieopleiding aan het 1 - 36 Dancing to an orange drummer, je kunt schreeuwen, je kunt rauw zijn, je conservatorium leer je dat de fagot de best version for orchestra, 2015, mt 76–83: kunt geluiden van de natuur maken, Het friend van iedereen is. En dat het dus een een jazzy partij voor de fagot.

Fagot_14.indd 5 4-6-2015 11:24:27 johan steinmann

‘ONZE TAAL IS ZO UNIVERSEEL, DIE WORDT OVERAL VERSTAAN’

Suzanne van Berkum

Johan Steinmann was veertig jaar eerste fagottist van het Radio Filharmonisch Orkest (RFO) en doceerde tientallen jaren aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag. Heel wat fagottisten die nu een baan hebben in een Nederlands (of buitenlands) orkest, hebben in een belangrijke periode in hun muzikale ontwikkeling de pedagoog Johan van dichtbij meegemaakt en vele musici hebben als collega vaak met hem samengespeeld. Een interview met deze veelzijdige fagottist.

Johan, geboren en getogen in het Lim- ‘In 1970 kwam ik bij de Radio, waar ik in het burgse Brunssum, komt uit een muzikale Promenade Orkest en het Omroeporkest familie. Zijn vader speelde klarinet, moeder ging spelen. Bij de omroep werkten we heel zong en zijn broers, die ook allemaal al snel; twee keer per week waren er opnames jarenlang in Nederlandse beroepsorkesten in de studio. We speelden veel moderne te horen zijn, spelen fluit, hobo en hoorn. muziek, premières van composities die voor Iedereen in huis die ergens op blies speelde ons orkest geschreven waren, weinig uit- bij de harmonie van Treebeek en in een gevoerde werken en anderszins onbekende orkest van de staatsmijnen. stukken. Alles voerden we dan een keer uit In eerste instantie speelde Johan klarinet, en daarna begon er meteen weer een nieuw maar ‘het geluid van de fagot vond ik mooi- programma. er en de bouw interessanter: al die knopjes aan Piet van Scheers, van wie ik een zeker en klepjes boeiden mij enorm’. Er was zodoende weinig tijd om rustig din- speelgemak heb mogen ‘afkijken’, heb ik Johan studeerde aan het conservatorium gen op te lossen en uit te zoeken en dat was veel gehad, maar ook aan de andere spelers: van Maastricht bij Paul Paulissen, waarna hij in die beginperiode weleens jammer. ik observeerde hun spel en probeerde uit te klaar was voor het ‘echte’ leven als musicus. Een klarinettist die naast mij zat zij zelfs vinden wat ze deden en hoe ze dat deden. Hoewel, ‘klaar’ is veel gezegd: ‘zowel bij eens: ‘Misschien moet jij een ander vak kie- Op die manier heb ik zelf mijn weg verder het spelen in het orkest als bij het lesgeven zen’? (Later heeft hij zich nooit meer kunnen gevonden.’ heb ik gemerkt dat je het vak pas leert in de herinneren dat hij dat ooit gezegd had… )’. praktijk’. ‘Ook heb ik veel van Brian Pollard geleerd; Zoeken en een beetje afkijken al in mijn conservatoriumtijd, maar ook ‘Na een paar jaar moest ik twee jaar in daarna, toen ik een tijd lang veel samen- militaire dienst. Ik speelde bij een trompet- speelde met een pianist die toevallig bij kapel, maar daar viel ik natuurlijk een beetje Brian om de hoek woonde. Heel gemakkelijk uit de toon met mijn fagot. Ik heb daar toen gingen we dan even bij hem thuis langs om ook wel gedirigeerd, maar vooral had ik in iets voor te spelen. Vooral op het artistieke die periode opeens veel meer tijd om rustig vlak heb ik zo veel van hem geleerd. dingen uit te proberen en zo mijn eigen spel verder te ontwikkelen. Ik speelde af en Verder groeien toe ook nog bij de radio-orkesten en ging In de loop van de tijd is het hele orkest ﬂink bijvoorbeeld wel mee op tournee, maar alles in niveau gestegen. Nieuwe musici met een bij elkaar was het toen minder druk dan in hoger niveau, verbeterende instrumenten, mijn eerste jaren in het orkest en dat heeft goede solisten en dirigenten namen het mij muzikaal veel opgeleverd. orkest mee omhoog. Zo heeft Edo de Waart Na die periode van militaire dienst kwam ik het orkest veel goed gedaan; hij vond het in het philharmonisch orkest van de radio. belangrijk dat het orkest echt een geheel Daar heerste een erg prettige sfeer, die mij werd en heeft daar hard voor gewerkt, met heel goed deed en waardoor ik mij snel resultaat. thuis voelde in dat orkest. Valeri Gergiev was bij uitstek zo’n dirigent Er speelden in die tijd veel fagottisten in de die het orkest inspireerde en het niveau Johan en de jonge Gergiev gebogen over een diverse radio-orkesten en in mijn begin- omhoog tilde. Hij gaf de musici veel ruimte partituur in een van de studio’s van het MCO. jaren heb ik veel van hen geleerd. Met name om hun eigen muzikale intuïtie te volgen en

Fagot_14.indd 6 4-6-2015 11:24:28 johan steinmann

zo ook elkaar te inspireren en mee te nemen vergelijkbare regelingen, maar een student Maar ik heb met veel plezier in Rotterdam naar een hoger level. moet eerst auditie doen om zo’n stageplek gespeeld. Het was een manier van werken Dat heb ik altijd zo mooi gevonden aan het te kunnen krijgen. die mij erg aansprak, we werkten met grote vak in het algemeen en aan het aanvoeren dirigenten als Gergiev en Rattle en hadden in het bijzonder: dat je vanuit je spel kunt Overal spelen tournees naar onder andere Rusland en laten zien wat je denkt, wat je wilt, en dat In de loop der jaren heeft Johan ook heel Japan. daar geen woorden voor nodig zijn. veel buiten de radio-orkesten gespeeld. En dat vind ik ook zo mooi aan ons vak, want Kamerorkesten zoals het Nieuw Ensem- waar heb je dat nu nog meer, dat je ook Toen ik een paar jaar in het orkest speelde ble en het Schönbergensemble vormden nog eens zoveel van de wereld kunt zien? hoorde ik Brian een keer in het Concert- een mooie afwisseling met het RFO. Ook Als je hoog in de zakenwereld zit misschien, gebouworkest de openingssolo uit Stra- speelde hij een aantal jaar veel bij het maar dan kom je niet zo in aanraking met vinsky’s ‘Le Sacre du Printemps’ spelen. Ik Rotterdams Philharmonisch Orkest (RPhO). de mensen. Met muziek wel: onze taal is zo was diep onder de indruk en vroeg mij af: ‘Ik vond het erg leuk om in Rotterdam te universeel, die wordt overal verstaan, waar ‘Zou ik dat ook kunnen?’ Nu speelt iedere spelen: er was daar een heel andere manier op de wereld je ook speelt.’ conservatoriumstudent de Sacre.’ van werken dan bij de Radio. Bij het Rot- terdams werkten we met enkele repetities Tegenwoordig is die ‘potentiele groei’ van toe naar een concertenreeks met minimaal professionele orkesten er dan ook nau- drie uitvoeringen, in de grotere zalen her welijks meer: het niveau is hoog en iedere en der in het land, en zag je in de opeenvol- musicus die na een succesvolle auditie in gende concerten nog een stijgende lijn. Bij het orkest komt heeft kunnen laten zien de radio repeteerden we relatief veel meer dat hij dat niveau al heeft. Verder groeien in waarna we de stukken dan vaak maar een het orkest, anders dan waar het gaat over keer uitvoerden; meestal in de studio. Na ervaring opdoen, is er niet meer bij. verloop van tijd kwam het RFO ook vaker ‘Jarenlang was het mogelijk – en heel in de concertzalen. We speelden jarenlang gebruikelijk- om gevorderde studenten af en heel frequent in het Utrechtse Vredenburg toe in het orkest mee te laten spelen. Zo’n en met zekere regelmaat in het Concert- Een repetitie van het RFO ervaring is voor de student heel waardevol; gebouw, waar we aanvankelijk vooral op een student zei eens dat het ‘leerzamer zaterdagmiddagen de VARA Matinee’s Johan speelde ook een aantal jaar regelma- was dan vier of vijf lessen achter elkaar’. speelden. tig in het Hongkong Philharmonic Orches- Bovendien hoor je als docent dan pas, in tra: ‘Edo de Waart, chefdirigent van het het ‘echt’, terug wat je er jarenlang in de les De periode waarin ik bij de Radio en het Rot- Radio Filharmonisch, had mij meegenomen, ingestopt hebt.’ terdams speelde en daarnaast nog lesgaf, ik ben er een tijdje ‘gast-principal’ geweest. Ook dat gebeurt nu niet meer in het RFO. was wel druk. Simon Rattle heeft toen zelfs Er speelden daar ook veel Britten en Ameri- Het Residentie Orkest en het Nederlands weleens gezegd: ‘Pas op dat jij niet teveel kanen, maar de cultuur is er totaal anders. Philharmonisch Orkest hebben nog wel doet’. Het was dan ook niet gemakkelijk om in het orkest te integreren, maar gelukkig had ik al vrij snel het vertrouwen van de groep Onverstoorbaar gewonnen en dat maakte het gemakkelijker ‘Zijn onverstoorbare concentratie en prach- vaak sprak hij daarover met de persoon in om gewoon met de muziek bezig te kunnen tige toon blijven mij altijd bij. En Johan was kwestie en dan was ook dat weer opgelost.’ zijn.’ zo alert in zijn spel: hij merkte eigenlijk alles ‘De kernachtige toon die hij maakte was ‘Ik heb door mijn aanstelling in Hongkong op wat er in de muziek gaande was, een late uniek. Altijd een gevuld geluid, nooit een wel veel van China en Japan gezien; op tour- reactie van de cellogroep, een rimpeltje bij lege, plat klinkende noot, elk lijntje met rich- nee gingen we die landen echt in. Het was de hoorns, hij pikte het allemaal op en rea- ting. De rieten waarop Johan speelde waren opmerkelijk om het verschil te zien tussen geerde direct nog voordat het ècht ongelijk niet licht, maar resoneerden zeer goed. Dat de muzikale ontwikkeling van de Chinese zou kunnen worden. ging niet vanzelf, Johan was er veel mee be- en de Japanse concertganger: de Japanners Zijn houding was karakteristiek, voeten zig; dan weer een stukje plakband achter op waren duidelijk verder. In China werd de plat op de vloer, bovenlichaam beweeglijk de mal van de anspitzhobel, dan weer iets muziek die we speelden niet altijd begrepen naar links en rechts, compleet op zijn plek, in het midden. ‘Die zijkanten moeten niet en liepen mensen soms gewoon de zaal uit.’ geconcentreerd en vol vertrouwen in eigen te dun zijn als het riet net van de machine Tegenwoordig is dat wel aan het verande- en andermans kunnen. Johan was onver- komt, anders zakt het in en dan speelt het ren. We zien ook meer en meer musici uit stoorbaar: soms gebeuren er tijdens de re- niet meer’, hoorde ik hem vaak zeggen. En Azië in de Nederlandse orkesten, die daar petitie dingen die onrust geven, de dirigent lachend: ‘Maar ook weer niet te zwaar, want volstrekt niet meer onder doen voor hun herhaald en herhaald bijvoorbeeld maar. dan kan ik er niet op blazen’. Europese collega’s. Johan liet zich niet van de wijs brengen, hij Vaak maakte hij bij het ontbijt een riet, ‘In Azië hebben ze van oorsprong echter ging altijd recht op zijn doel af: de muziek bracht die mee in het borstzakje van zijn weinig kennis over de uitvoeringspraktijk -samen- spelen. overhemd en speelde er vervolgens de repe- van muziek uit de barok en de klassieke Ik heb hem in al die jaren eigenlijk nooit een titie op. En dat klonk ook altijd goed.’ tijd. In Nederland is er vanaf de jaren ’80 fout horen maken. Het ging gewoon van- juist veel ontwikkeling geweest in het zelfsprekend goed en mooi. Als er spanning Freek Sluijs speelde 27 jaar samen met Johan stijl bewust uitvoeren van muziek uit die was bij een speler merkte hij dat op en in het Radio Filharmonisch Orkest periodes. Dirigenten als Frans Brüggen en

Fagot_14.indd 7 4-6-2015 11:24:28 johan steinmann

Ton Koopman hebben aan die ontwikkeling vuil inkomt, loopt die verbinding daardoor veel bijgedragen. zo stroef dat de kleppen niet snel genoeg Ik hecht er zelf ook grote waarde aan dat meer dicht gaan en de tonen niet goed muziek in de juiste stijl wordt uitgevoerd en binden. We hebben de boel losgehaald, geef dat onderwerp in de les eveneens veel schoongemaakt en weer op z’n plek gezet. aandacht; ik vind het belangrijk dat mijn We hadden vuile vingers van de kleppenolie, leerlingen zich bewust zijn van stijl en dat maar in de woorden van Freek ‘klonk de solo ze in staat zijn dat ‘stijlbewustzijn’ toe te onvergetelijk.’ passen. Basso continuo spelen bijvoorbeeld: dat is echt een vak apart.’ Wegwijzer ‘Ik zie het als mijn taak om leerlingen in Rode draad staat te stellen zichzelf te ontwikkelen. Wat Johan in de jaren ’70 ‘Bij mijn eerste proefspel, bij de Radio, was ik het belangrijkste vind, is dat een leerling van het blad lezen een vast onderdeel van zijn eigen persoonlijkheid, zijn eigen muzi- kun je ze alleen maar op weg helpen. De de auditie. Ik had samen met mijn docent kaliteit en eigen stijl ontwikkelt; dat de leer- student moet het zelf doen en vooral na verschillende stukken behandeld, maar wat ling zich thuis gaat voelen op het podium en een paar jaar ook weer zijn horizon verder ik op mijn auditie voorgelegd kreeg kende daar zichzelf kan zijn. Die ontwikkeling gaat verbreden, bij iemand anders, of op ‘eigen ik niet. En ik begreep er weinig van. Op zo’n altijd met ‘ups en downs’, maar de student benen’. moment moet je dan je muzikale gevoel vol- moet vooral focus blijven houden op waar gen en er wat van maken. Hoe het proefspel hij heen wil: het eigen doel voor ogen blij- Niet gemakkelijk aﬂiep is bekend. Het fragment was de solo ven houden. De laatste jaren hebben de Nederlandse uit Sjostakovich’ Negende Symfonie…’. Ik voel mij dan ook vooral een wegwijzer in beroepsorkesten het niet gemakkelijk; als Deze symfonie is een rode draad geweest een bepaalde fase van de muzikale ontwik- gevolg van het fors terugdraaien van de in mijn leven: in de loop der jaren is het heel keling van de student. Gedurende een overheidssubsidies hadden verschillende wat keren langs gekomen en telkens was aantal jaar geef je als docent een richting orkesten geen andere keuze dan fuseren, als het weer bijzonder om die lange cadens te aan, een ‘kijk, zo kan het, en zo doen we het ze niet helemaal opgeheven wilden worden. spelen. Het is zo’n beladen solo; je moet nu even’, breng je ze bepaalde basisbegrip- Bij het MCO is het aantal orkesten in de loop hem echt recht vanuit je hart spelen.’ pen bij en moet je af en toe ook zeggen der jaren teruggebracht van vijf (toen Johan wat er niet deugt, ook al kan dat soms hard er in 1970 begon) naar een (alleen het RFO ‘Jaren geleden waren we met het orkest aankomen. Echter, als je in ons vak wilt bestaat nog). met die symfonie op tournee naar Oost-Ber- slagen, moet je mentaal sterk zijn en tegen Orkestbanen liggen vandaag de dag niet lijn. Echter, tijdens de zaalrepetitie in Berlijn kritiek kunnen.’ langer voor het oprapen en het is al lang was er iets raars met een paar bindingen ‘Als musicus moet je een balans zien te niet meer vanzelfsprekend om na afron- en de klank van de hoge G; het instrument vinden tussen jezelf en je instrument en als ding van het conservatorium in een orkest werkte niet goed. We hadden tijd tussen de ik zie dat een leerling die balans gevonden terecht te komen. repetitie en het concert en samen met mijn heeft, geeft mij dat veel voldoening. Na een Deze ontwikkeling heeft Johan natuurlijk collega Freek Sluijs inspecteerden we de paar jaar is het echter vooral zaak om een van dichtbij meegemaakt: ‘Dat was best Heckel; op het onderstuk zit onder de F-klep leerling ook weer los te laten, verder te laten wel eens moeilijk, maar ik merkte dat het voor de pink een staafje dat doorverbonden gaan en zijn eigen weg te laten vinden.’ bij de studenten meestal niet zo speelde; is naar de Fis aan de duimkant. Deze ver- Met dat loslaten heeft Johan nooit zoveel zij wilden gewoon fagot spelen. Toen heb ik binding loopt door een nauw kanaaltje dat moeite: ‘Ik ben trots en tevreden als leerlin- zelf ook de knop omgezet. tussen de twee boringen in zit, maar als hier gen goed terecht komen, maar als docent Uiteindelijk zijn we creatief, als musici, en

‘Gewoon zo’ Super-gedreven leraar Gebaren ‘Kijk: dan haal je gewoon hier wat vanaf, en Ik heb me de afgelopen jaren vaak gereali- ‘De jaren ‘80; vijf jaar lang had ik wekelijks daar wat van de zijkanten, en dan trilt het seerd hoe enorm cruciaal mijn studiejaren fagotlessen van Johan. Het zijn niet zozeer hele blad. Je moet contact hebben met je bij Johan zijn geweest: zijn enorme drive uitspraken of wijze lessen die ik mij herin- riet’. als leraar, en inzicht in de basistechnieken ner, maar meer de sfeer, de stukken en Johan had magische handen als het gaat van het fagotspel leidden er destijds toe dat vooral zijn gebaren. De manier waarop hij over rieten afwerken; hier een beetje af, veel talentvolle studenten zich aanmeld- aangaf hoe je je mondholte groter moest daar een beetje bijschuren en het werkt… En den in Den Haag, ik denk onder meer aan maken, of het trekken aan een haar op mijn hoe exact je zijn handelingen ook probeerde Joost Bosdijk, Helma van den Brink, Janine kruin om rechtop te gaan staan, als een na te doen, het resultaat van Johan was Teepen, Jaap de Vries en Dennis Notten. Die touwtje van een marionet.’ nooit helemaal te evenaren. combinatie van een super-gedreven leraar Hannah de Vos-Beckers, oud-leerling Suzanne van Berkum en bijzondere samenstelling van de klas veroorzaakten een bijna magische synergie, waarvan ik nog steeds dagelijks proﬁteer! Ik vind het dan ook een enorme eer om het van hem over te nemen in Den Haag volgend seizoen. Bram van Sambeek

Fagot_14.indd 8 4-6-2015 11:24:29 johan steinmann

verzinnen we wel weer iets nieuws om geen instrument meer heb.’ te zorgen dat we muziek kunnen blijven ‘Die vrijheid bevalt mij goed. Ook merk ik maken en toegankelijk kunnen houden voor dat ik, omdat ik het minder druk heb, de iedereen die het wil horen.’ dingen die ik nog wel steeds doe eigenlijk beter ben gaan doen. Zo is een stap terug Afscheid tegelijkertijd ook een stap vooruit.’ ‘Op afscheid nemen moet je je echt instel- ‘Ik vond het wel even heel spannend hoe len; anders is het zo’n schok. Bij het Radio het zou gaan met lesgeven, zonder mijn Filharmonisch is het heel geleidelijk gegaan: eigen instrument bij de hand waar ik iets ik speelde al een tijdje niet meer als vaste op voor zou kunnen doen om te laten horen eerste, maar speelde nog wel regelmatig Johan coacht een ensemble op wat ik bedoel. Het verbaasde mij dan ook, mee, of af en toe op een andere plek in de het Orlando Festival toen ik merkte dat ik ook op het instrument groep. Toen er nog verder gefuseerd werd van een leerling prima iets kon voorspelen; bij de radio-orkesten werd ik uiteindelijk eens wat doen, zoals ensembles coachen of het maakt niet uit op welk instrument ik helemaal ‘overbodig’. bij examens zitten, maar het is wel erg fijn speel, het blijft mijn geluid. Uiteindelijk Dat het minder intensief werd bij de Radio om dan nergens meer aan gebonden te zijn.’ is een fagot dus toch niet meer dan een gaf mij wel de ruimte om bijvoorbeeld in Voornamelijk met dat idee heeft Johan in de ‘instrument’: de muziek maak je zelf.’ Hongkong te spelen. zomer zijn instrument ook verkocht: ‘Ik wil graag tijd en ruimte voor andere din- Nu komt het eind van mijn tijd als docent gen en niet meer ieder moment oproepbaar Suzanne van Berkum studeerde gedurende aan het conservatorium van Den Haag ook kunnen zijn. Laatst belde het Rotterdams haar bachelor aan het Koninklijk Conservato- in zicht; Bram van Sambeek zal mij daar in nog: of ik ‘stand by’ kon zijn. Het antwoord rium bij Johan Steinmann en studeerde er in september opvolgen. Ik wil er best nog wel was ontkennend en het argument dat ik mei 2014 af.

CD-opnames met Johan zijn onder andere: – Muziek van Ibert, Debussy en Duruﬂé, RFO o.l.v. Jean Fournet (DENON COCQ-83391) – K.A. Hartmann, de opera ‘Simplicius Simplicissimus’, RFO o.l.v. Markus Stenz (Challenge Classics CC72737) – W.A. Mozart, Serenades & Divertimenti for wind instruments (de eerste vijf van zeven Cd’s, Brillant Classics 99716)

rolf van derretoriek geest rolf van der geest verzamelaar Freek Sluijs

In het huis van Henk was de fagot alom pre- en plaatjes gaan verzamelen nee hoor, dat sent. Aan elke wand hing een litho, een ets, niet. Tot aan 1985 verzamelde ik ook niet. een schilderij of een prent met een fagot erop, er lagen en stonden overal fagotten en Voor verzamelaars van ansichtkaarten, andere blaasinstrumenten, het was als een postzegels met afbeeldingen en derge- In 1972 begon ik op klarinet bij de Rooms warm bad. Ik was een beginner en moest lijke zijn er twee belangrijke plekken waar Katholieke harmonie de Spaarnebazuin. In nog veel ontdekken, ik kende alleen de handelaren en geïnteresseerden bij elkaar 1978 werd de muziekschool Zuid Kenn- fagotconcerten van Mozart en Von Weber. komen en dat zijn de beurzen in Barneveld merland Egelantier verbouwd; er werden Henk etaleerde en imponeerde mij voor en Bunnik, georganiseerd door de Vereni- geluiddichte kamers gemaakt. Mijn toen- de verschillende aspecten van de fagot. ging voor Documentatie van Prentbrief- malige docent Simon Butter bracht mij naar Bij hem wàs ook alles aanwezig, hij kende kaarten. In de eerste jaren verzamelde ik een afgesloten kamer waar ik meende een iedereen en bracht iedereen met elkaar in ook afbeeldingen van orkesten maar daar is drilboor te horen. Toen de deur openging, contact ongeacht of je nou liefhebber was, de fagot vaak moeilijk op te zien. Uitein- bleek het de fagot. Ik nam fagotles bij Ger vakstudent, beroepsspeler of “alleen maar” delijk vond ik de plaatjes waar de fagot Blekkenhorst, later was Paul Csonka mijn geïnteresseerde. Bij het eerste bezoek gaf duidelijk en groter afgebeeld op staat veel leraar, via hem kocht ik in die tijd een Fox Henk mij acht ansichtkaarten en hoewel interessanter. Het lastige was dat in mijn fagot, een model dat nog steeds gemaakt ik dat niet door had werd op dat moment beginperiode veel handelaren niet wisten wordt, nu het type 201D. Dat was inclusief de kiem gelegd voor de latere verzameling. wat een fagot was; ik legde het dan uit en onderhoudsabonnement bij Henk de Wit. Niet dat Henk gezegd had: jij moet kaarten noemde als voorbeeld de haast onvermij-

Fagot_14.indd 9 4-6-2015 11:24:29 rolf van der geest

delijke grootvader fagot uit Peter en de zonder reclame tegen; soms gespiegeld of verzameling fagotten te bekijken en voor Wolf van Prokofjev. Zo bouwde ik een vast verkleind. zover mogelijk er op te spelen. Dat hele huis netwerk op van handelaren die voor mij uit ademde als het ware fagot. Om nooit te ver- gingen kijken naar spul met fagot. In Brussel vond ik voor het eerst veel mate- geten. Jammer is het dat Henks verzameling riaal op 9x13 cm uit België en Duitsland van niet in Nederland gebleven is, we hadden Veel afbeeldingen staan op prentbriefkaar- voor 1945. (Het meer gangbare formaat is hiermee een unieke situatie en dat zijn we ten, reclameplaatjes, postzegels, visitekaart- 10x15.) Dat is voor mij het leukste materiaal. nu kwijt, een centraal punt zoals hij is er jes, luciferdoosjes en ik heb er één gevonden De Duitse markt is zonder meer de kleinste ook niet meer op die manier. En dat is nu op een sigarenbandje die tevens de kleinste wat dit onderwerp betreft. En inmiddels ook mijn idee: mijn collectie moet bekend is van mijn collectie. Er is veel reclamema- is de Belgische markt leeg en de Neder- worden en beschikbaar voor wie maar wil. teriaal bij van Nederlandse en Belgische landse ook: ik heb het allemaal gekocht. Een tentoonstelling zou een mooi doel kun- merken, bijvoorbeeld van chocolade. Prijzen variëren van € 1,- tot € 185,- voor nen zijn, of publicatie op een website. De Basisdrukwerk werd voorzien van een eigen een enkele ansichtkaart en tot 850 euro verzameling is overigens ook te koop. Ik kan reclametekst van het adverterende merk. voor een enkele postzegel. Dat maakt mijn wel zeggen dat er nauwelijks meer iets aan Zo kom je dus dezelfde afbeeldingen met en typografische collectie wereldwijd uniek en kan worden toegevoegd, ik heb wat verkrijg- eigenlijk compleet. Verder heb ik ook een baar was verzameld. paar wandtegels (natuurlijk ook weer unica) en beeldjes, maar van dergelijke dingen zijn Stimulerende fagottisten? Dan noem ik er veel meer verzamelaars. Jesse Reed, Sergio Azzolini en Kim Walker. De laatste zag ik in Manchester een uitvoe- Halverwege de jaren 90 keek ik naar de ring van “In Freundschaft mit ein Teddybar” mogelijkheden om een boek uit te brengen van Karl Heinz Stockhausen spelen in een met alle afbeeldingen uit mijn verzame- groot teddyberenkostuum met een reuze ling. Het probleem van de rechten op de hart op haar billen; de tweede speelde afbeeldingen stond uitgave tot nu toe in tijdens diezelfde conferentie Telemann; zijn de weg. Veelal berusten de rechten bij de snelle noten, 64-en, waren zo zuiver getrof- fotograaf of, als hij overleden is, bij zijn fen, dat blijft me altijd bij. Maar laat ik mijn nazaten. Helaas wordt wel in ongeveer 20% huidige leraar Leendert Booyens niet ver- van de gevallen de uitgever vermeld op de geten, zo inspirerend. We hebben laatst de achterkant maar ik heb nog nooit een naam Boismortier duetten gespeeld, hoe hij dat van een fotograaf gezien. doet, prachtig! Op de een of andere manier dwingt dat je het beste uit jezelf te halen en Henk de Wit vond dat alles over de fagot op het puntje van de stoel te zitten. voor iedereen bereikbaar moest zijn. Wie wilde kon bij hem langskomen om zijn

mededeling conservatorium: nieuwe docent Bericht van de website van het Koninklijk Conservatorium Den Haag nieuwe docent fagot bram van sambeek

De Nederlandse fagottist Bram van Sam- Johan Steinmann op het Koninklijk Conser- beek (1980) doceert vanaf september 2015 vatorium. Na zijn studie kreeg hij privéles aan het Koninklijk Conservatorium. Hij zal van Gustavo Núñez. Ook volgde hij master- lesgeven in het hoofdvak fagot. Van Sam- classes met Brian Pollard, Klaus Thunemann beek is de eerste fagottist die de belangrijke en Sergio Azzolini. De fagot die hij nu Nederlandse Muziekprijs heeft gewon- bespeelt, was eerder van hen. nen. Hij treedt regelmatig op als solist met orkesten zoals Sinfonia Rotterdam en Vanaf september 2015 kunnen studenten Lahti Symphony Orchestra. van het Koninklijk Conservatorium proﬁ- teren van zijn kennis en ervaring op het Van Sambeek begon met fagotspelen op gebied van fagotspelen. 10-jarige leeftijd. Hij kreeg les van Fred Meer informatie over Bram van Sambeek Gaasterland en later van Joep Terwey en vind je op bramvansambeek.com.

Bron: http://www.koncon.nl/nl/Nieuws%20en%20concerten/Nieuws/5636/__Nieuwe- docent-fagot-Bram-van-Sambeek__.html 10

Fagot_14.indd 10 4-6-2015 11:24:30 workshop Foto: Andrew Rankin Bram van Sambeek over mana en andere zaken

Op 6 december 2014 ging in Lahti, Fin- niet veel. Gallois is één van de weinigen die Bram heeft rond de première blogs geschre- land, Mana concert voor fagot en orkest impulsen geeft voor nieuw repertoire en ven voor de website van de Borletti-Buitoni in première. Componist is de Fin Sebasti- die ook de juiste contacten daarvoor heeft, Trust. Deze blogs zijn verderop in dit artikel an Fagerlund; Bram van Sambeek was de vooral binnen de Franse muziekwereld. Veel integraal overgenomen. solist. Het concert is tot stand gekomen fagottisten zijn nogal beperkt in de stijlen. met steun van de Borletti-Buitoni Trust. Ik merk dat ook bij mijn eigen leerlingen. Over het Holland Festival: De ene helft zit daar nog vast in een het ‘Ik verwacht veel van het Holland Festival. Over Mana zegt Bram het volgende: bekende repertoire. De andere helft luistert ‘Red de fagot’ klinkt wel wat zielig. Maar er ‘In het algemeen kan je over dit soort naar mijn CD met andere stijlen, ontdekken zit wel iets in van een teleurstelling dat er zo concerten zeggen dat het de toekomst is, Paul Hanson op Youtube en die realiseren weinig gebeurt op het gebied van nieuwe dat het daar vandaan moet komen. Het zich dat er is meer dan alleen het bekende composities en nieuwe Nederlandse aanwas. ontkracht de vaak gemaakte sceptische repertoire. Bijvoorbeeld gisteren was er een Binnen het Red de fagot- platform wordt opmerking dat er geen fagotsolo-repertoire jonge fagottist uit België op proeﬂ es en die er iets aan gedaan. Er zijn contacten met zou zijn. Ik voel vanuit de positie die ik nu ziet wat mijn studenten studeren - Wood- Gaudeamus voor een solostuk. Gaudeamus heb een verantwoordelijkheid voor nieuwe lands (het fagotsolo stuk door Fagerlund, heeft een compositiewedstrijd uitgeschre- muziek. Niet alles wat nu gemaakt wordt dat ook diende als studie voor het solocon- ven, en het Holland Festival heeft acht is briljante muziek maar ik had bij het cert), waar ze een half jaar op studeren. vooraanstaande Nederlandse componisten Fagerlund-concert direct het gevoel dat hij Er komen geluiden uit de fagot die ze nog opdracht gegeven om korte fagotsolos te hiermee in de roos heeft geschoten. Het nooit hebben gehoord, maar die wel effec- schrijven. Bij de persconferentie van Red de maken van nieuwe, goede muziek is nodig tief bijdragen aan de kracht van de muziek. fagot heeft Thomas Dulfer het eerste stuk om de rol van fagot als solo-instrument in Dat vind ik wel gaaf. Dat is wat ik bedoel in die reeks van Willem Jeths in première stand te houden. Daar neem ik nu initia- met toekomst. gebracht. Het is heel belangrijk dat het ge- tieven voor. Er gebeurt wel iets, maar zeker beurt. Dus ik ben heel blij met de campagne.’

Fagot_14.indd 11 4-6-2015 11:24:32 bram van sambeek

Over het dubbelconcert van Aho: solo fagot en eerste fagot in het orkest. Dat vooral van dezelfde leeftijd, kan heel sterk ‘Je merkt soms dat je als jonge solo fagottist klinkt zo gaaf. Ik heb contacten met Aho en zijn. Dat mis ik nu wel eens. Dit Aho-concert in een soort concurrentiesituatie terecht heb hem gevraagd een dubbelconcert te zou een ideale gelegenheid zijn om met komt met eerste fagottisten. Die verhoudin- schrijven. Met steun van de Borletti Buitoni vrienden iets samen te doen. Ik hoop dat gen zijn niet altijd gemakkelijk. Om die on- trust. Ik heb veel vrienden die overal ter we- dat gaat aanslaan. Maar het duurt allemaal nodige spanning eens elegant te omzeilen reld eerste fagottist zijn in allerlei orkesten. nog wel even; het stuk gaat in het seizoen kwam ik op het idee van een dubbelconcert En ik zou niet in een soort concurrentie met 2017/2018 in première.’ voor twee fagotten. Gubaidalina heeft hen willen zitten maar veel liever de samen- laten zien wat het potentieel is van twee werking opzoeken. Het kan ook eenzaam De première van Mana is hier te zien: www. fagotten. Kalevi Aho heeft in zijn fagotcon- voelen om in je eentje voor zo’n orkest te classiclive.com/fagerlund-mana-full-video cert een aantal passages geschreven voor staan. De inspiratie van andere fagottisten,

Hierna volgen de blogs die Bram van Sambeek schreef rond de première van Mana. De blogs staan op www.bbtrust.com/blog/author/bram-van-sambeek/.

5 December of this beautiful hall supports all of those ead Mozart’s often quite childish letters from After some months of intense practising, the elements. the time he wrote it. I had a distinct image premiere in Lahti, Finland was finally coming up. By “demanding” music I mean mainly that of Mozart laughing about the many funny I had the fortunate opportunity to work playing the bassoon solo part often feels very aspects the bassoon can represent in the first extensively with Sebastian Fagerlund during industrious. Mana means “to magically invoke movement. The positive result of that was the week before the premiere, performing something” in Finnish; this invocation mani- that I could shake off some of the overload of in the pioneering RUSK festival in Jakobstad fests itself during the piece both musically seriousness in my interpretation of that piece that Sebastian runs together with clarinettist and technically by striving to always reach a (mainly caused by my own efforts to convince Christopher Sundqvist (also the performer of higher level with new bassoon techniques. people how serious a solo instrument the Sebastian’s amazing clarinet concerto). My But what is so new and striking to me is that bassoon is) and the musically-unjustified, but expectations for the first rehearsal were very there’s always a sensation of wideness present logical, association with the many serious high as I had already enjoyed listening to the in the music at the same time – which is a very occasions that this piece is used as a test piece computerised version of the score (!), so it was nice characteristic that I find typical in Finnish for one’s bassoon-technical skills! This way the great to hear the immense added value of music since Sibelius, and that I also admire in somewhat “earthy” image of Mozart helped a actual instruments in comparison to that. Kalevi Aho’s music. lot to give the piece some of the lightness and The result of the first rehearsal exceeded humour it deserves in my eyes. my expectation. Even though I had heard so 6 December Another time was when I recorded the traverso many good things about the Lahti Symphony, On important days, such as the day of a partita by J.S. Bach. I woke up with a distinct their humorous and reliable chief Okko Kamu, premiere, I often wake up with very strong image of trying to balance myself between and their great hall, it still felt like a positive images of an overall atmosphere of the piece I different slowly moving clouds in the sky while surprise to hear how well this orchestra per- have to perform. phrasing this music. This helped me a great forms this extremely sophisticated and often I remember waking up on the day that I first deal, since I only realized after this image that demanding music, and how the transparency performed Mozart’s concerto after having r my rubato was always going backwards in tempo. My “cloud-image” helped me not end up face down on the ground by getting stuck in heavy backward rubati, but to stay approximately on the same height in the clouds while playing his continuously modulating music. So on the day of the Mana premiere, I happily had another dream that gave me the right perspective of the music – to see it more as a whole instead of being absorbed by the challenging ‘industrious’ elements of it. The characteristic impression of wideness, undis- covered colours and, ok, in a way, Star Wars- like trumpet signals in his music, somehow created the image of an impressive 20-minute space journey in my dream. The premiere went really well for a first perfor- mance and, besides my mother from Holland and friends from Helsinki, I was extremely happy to see that not only had Susan Rivers and Kalevi Aho made the effort to come to Lahti, but also Aino and Olli from the famous Fazer Management who are now going to represent me in Finland.

Uit de partituur van Mana 12

Fagot_14.indd 12 4-6-2015 11:24:32 retorica retoriek en retorische figuren in de muziek uit de 17de en 18de eeuw Jörn Boysen

In samenhang met muziek uit de 17de en analyse van een stuk van Hammerschmidt of door het op laten treden van familieleden de eerste helft van de 18de eeuw hoort zal ik verschillende voorbeelden van reto- voor een rechtbank. Volgens hem mochten men vaak het begrip retoriek. Muziek uit dit rische figuren en hun gebruik demonstre- alleen emoties die ter zake deden, gewekt tijdperk wordt soms ook retorische muziek ren. Ik zal ook erop in gaan hoe men toen worden. De spreker moest overtuigen genoemd. Het grootste deel van de musici componeerde. door geloofwaardigheid, goedheid en en het publiek hebben al ooit gehoord van deugdzaamheid. Zijn rede moest duidelijk retorische figuren, waarvan componisten In het tweede deel (in De Fagot 15, decem- zijn, maar niet banaal. Op die manier kon uit die tijd gebruik maakten. Ze weten dat er ber 2015) zal ik het hebben over veran- hij besef en aandacht wekken. Volgens in de partituren van Bach’s Passies figuren deringen in de muziekopvattingen en de Aristoteles zijn er elf gemoedstoestanden te vinden zijn die het kruis symboliseren, esthetiek aan het begin van de 18de eeuw, of affecten die allemaal terug gaan op lust of de overbekende kraaiende haan en het die tot gevolg hadden dat de Figurenlehre en leed: begeerte, toorn, vrees, moed, nijd, gordijn dat scheurt nadat Jezus overleden is. uiteindelijk aan belang inboette en hoe vreugde, liefde, haat, verlangen, jaloezie en de muziek, die oorspronkelijk een onder- medelijden (affectenleer). Regelmatig wordt mij gevraagd hoe dat steunende rol voor de tekst speelde, een zit met het gebruik van retorische figuren. onafhankelijke kunst werd. Hoewel men de Griekse retorici in Rome Bestonden er catalogi met figuren, die vooreerst afwees, verkregen zij uiteindelijk componisten gebruikten als receptboeken, I. De retoriek in de muziek van toch een plaats in de Romeinse cultuur. waaruit ze de voor hen passende figuren de 17de eeuw Belangrijke Romeinse retorici waren Cicero samenstelden om ze te verwerken in hun en Quintilianus. Uit de Romeinse retoriekthe- composities? Wat hebben ze te maken met Oorsprong van de retoriek als orie komt het begrip van de officia oratoris, de leer van de affecten? Waarom en wan- kunst en wetenschap de vijf stappen die de redenaar moet zetten: neer verdwenen retorische figuren weer uit De geschiedenis van de retoriek begint in 1. Inventio: het bepalen van een hoofd- de muziek? En wat betekenen ze voor de het Griekenland van de klassieke oudheid. onderwerp en het bedenken van argu- uitvoerende musicus? Griekse burgers, die invloed wilden heb- menten ben op politieke of juridische beslissingen, 2. Dispositio: het indelen van de rede in Hoewel men retorische figuren in muziek moesten in staat zijn om voor de Raad van verschillende delen uit alle landen tegenkomt, waren de Ouden of een rechtbank te spreken en ze 3. Elocutio: stijl en vormgeving; hierbij hoort muziektraktaten die in de 17de en 18de met hun argumenten te overtuigen van ook het gebruik van metaforen en retori- eeuw ontstonden en waarin retorische hun verzoek. Het concept van retoriek als sche figuren figuren behandeld werden, een bijzonder- kunst en wetenschap ontwikkelde zich tij- 4. Memoria: het uit het hoofd leren van de heid die zich bijna uitsluitend tot Duitsta- dens de vijfde eeuw v. Chr. In zijn Retorica rede voor de voordracht lige gebieden beperkte. De behandeling van ontwikkelde Aristoteles (384 – 322 v. Chr.) 5. Actio / pronuntiatio: de voordracht zelf, figuren gebeurde altijd in samenhang met de eerste systematische beschrijving van de inclusief de luidheid, het tempo, pauze- analyse van muziekstukken (of uittreksels redekunst als kunst om het publiek door het ring en articulatie, timbre en prosodie daarvan). In de loop van de 20e eeuw, wekken van de juiste emoties te overtuigen (ritme, klemtoon en intonatie), mimiek, tijdens de herontdekking van barokmuziek, van de waarheid.1 gestiek en oogcontact raakten moderne musicologen ook weer geïnteresseerd in de figuren. Het begrip Aristoteles bekritiseerde het misbruik hier- Een rede moest bewegen (movere), instrue- Figurenlehre ontstond in die tijd en werd van, namelijk als niet op de zaak betrekking ren (docere) of vermaken (delectere). door de musicologen gebruikt om de ver- hebbende emoties gewekt werden, bijvoor- schillende compositietechnieken waarmee beeld door het opwekken van medelijden, Uit de Griekse oudheid komt ook de idee men tekst uit kan drukken, samen te vatten. dat men de verschillende gemoedstoestanden met hulp van muziek uit kan drukken. 1 Volgens de sofisten bestond er overigens meer Om bovenstaande vragen te beantwoorden dan één waarheid. Belangrijk voor hen was Quintilian (~35–~100 n. Chr.) beschouwde de zal ik in het vervolg een overzicht geven van de kunst om te overtuigen, los van of iemand vocale muziek als gelijkwaardige discipline de ontwikkelingen in de muziektheorie in overtuigd zou worden van een waarheid of van naast de retoriek. Hij stelde toen al zowel de 17de en 18de eeuw. Aan de hand van een een leugen. Voor de echte filosoof is dit een structurele overeenstemmingen vast als ethisch betwistbare opvatting.

Fagot_14.indd 13 4-6-2015 11:24:32 retorica

ook parallellen tussen de verschillende toon- vallen in rede en de melodieën in de muziek. Deze ideeën zullen in de Renaissance weer worden opgepakt.

Muziek in Middeleeuwen en Renaissance Het grootste deel van zijn geschiedenis was de Europese muziek vooral vocale muziek. Musici stonden van oudsher onder de invloed van retorische principes tijdens het toonzetten van teksten. Dichters waren tegelijkertijd ook zangers die zelf de melo- dieën voor hun teksten schreven of improvi- seerden en zich tijdens de voordracht zelf op vedels, lira’s, luiten of harpen begeleidden. Nog in de Renaissance maakten arrangementen en bewerkingen van vocale muziek het grootste deel uit van genoteerde muziek voor instrumenten uit (Afbeelding 1).

In de Middeleeuwen was de retoriek één van de zeven vrije kunsten, de zeven takken van wetenschap in de universiteiten. Om precies te zijn maakte ze deel uit van het Trivium, de drie basisvakken, bestaande uit de 15de eeuw begonnen de componisten Afbeelding 1. Bewerking van het lied grammatica, retorica en dialectica. Na drie Josquin Desprez, Alexander Agricola en Ein fröuwlin edel von natuer. jaren deze basisvakken gevolgd te hebben, enkele andere tijdgenoten gebruik te maken in het Buxheimer Orgelboek (ontstaan was de student baccalaureus en klaar voor van muzikale ﬁguren die geïnspireerd waren rond 1460/70 in tabulatuurnotatie) het vierjarige Quadrivium. Hierbij hoorden door de tekst of door enkele woorden. Op arithmetica, geometria, musica en astro- die manier wilden ze de affecten van de En hij gebruikt muzikale figuren om de nomia. Na succesvolle voltooiing van het teksten uitbeelden. Zij begonnen ook de woorden uit te beelden: Om de woorden Trivium was hij geschikt voor geestelijke tekstverdeling precies vast te leggen en te Solemni plena gaudio (vol van feestelijke of ambtelijke functies. De middeleeuwse noteren, wat eerder vaak niet het geval was. vreugde) te verbeelden, componeert muziektheoretici en componisten kenden In zijn motet Ave Maria, virgo serena laat Josquin ze in een volle, vierstemmige zet- dus de werken van antieke retorici. Som- Josquin zich door de woorden inspireren tot ting (homofonie, maat 40). Omdat de tekst mige van hun beriepen zich op de antieke de ritmes en melodieën. Voor het woord in de maten daarvoor maar twee en drie- officia oratoris. Ze herkenden de retorische Gratia gebruikt hij een gepunteerd ritme, stemmig en polyfoon gecomponeerd is, valt principes in de teksten en begonnen de vergelijkbaar met de ritme van het gespro- dit duidelijk op (Afbeelding 3). muziek volgens de teksten te structureren. ken woord (Afbeelding 2). Ze ontwikkelden een gevoel voor het vinden van een stijl die paste bij de inhoud van de tekst. Afbeelding 2. ‘Gratia’, Deze ontwikkeling zette zich voort tijdens ritme in woord en muziek de Renaissance. Vanaf de tweede helft van

Afbeelding 3. ‘Solemni plena gaudio’, homofonie 14

Fagot_14.indd 14 4-6-2015 11:24:33 retorica

Bij Cuius Purificatio Nostra fuit purgatio was dit doel de rechtvaardiging voor het roeren. In hun handleidingen maakten ze (Diens purificatie was onze reiniging.) ein- breken van oude strenge regels door het harmonische analyses van bestaande com- digen sopraan, tenor en bas in maat 110 op gebruik van dissonantakkoorden en hun posities. Ook wezen ze bepaalde muzikale dezelfde noot, de c (unisonus). Deze ene (correcte) oplossingen. Deze en de eerder middelen toe aan bepaalde affecten. De schone noot symboliseert de reiniging. beschreven zettingen (Josquin) werden door affectenleer en de compositieleer werden Omdat de altstem de c pas anderhalf maat Duitse theoretici ‘Figuren’ genoemd. nauw aan elkaar gekoppeld. De bedoeling later bereikt, wordt de tekst bijzonder goed van de traktaten was dat componisten uitgebeeld en de reiniging daardoor akoes- leerden, om muziek te componeren die ‘de tisch heel goed waarneembaar (Afbeel- harten en zielen ontroert en in verschillende ding 4). Musica Poëtica stemmingen brengt.’5 Figuren zijn op zichzelf geen melodieën. De invloed van Josquin op de volgende Figuren ontstaan namelijk bij het invullen Musica poëtica verspreidde zich snel onder generaties van componisten was immens. van intervallen door tussenliggende tonen musici en componisten, vooral in Duitsta- Tijdens de 16de eeuw gingen componisten die niet bij de desbetreffende harmonie (of lige gebieden. Een belangrijk reden daarvoor steeds verder bij het ontwikkelen van muzi- het akkoord) horen (transitus). Alle figuren was dat Musica Poëtica een belangrijk kale zettingen of figuren waarmee ze de kunnen door de harmonie worden uitge- onderdeel van het curriculum aan Lutherse teksten en affecten beter uit konden druk- legd4. Van belang was daarom ook de hoe- Latijnse scholen uitmaakte. Anders dan de ken. Daarbij ontstonden er meer dissonan- veelheid figuren of dissonanties die gebruikt katholieke kerk en andere reformatoren ties en zettingen die de strenge regels van werden. De mens was het evenbeeld van zoals Calvijn of Zwingli zag Luther in de de contrapunt overtraden. Dat was vooral God. Hij was naar dezelfde perfecte relaties kunst van de muziek ‘naast het woord Gods in Madrigalen met hun expressieve teksten gebouwd als het heelal en de aarde, die zich de grootste schat op aarde.’6 Volgens hem het geval. volgens een perfecte plan bewegen (Mu- is de muziek een geschenk van God, het sica universalis). De harmonie in de muziek is geen menselijke gave. Muziek was voor Theoretici kritiseerden de madrigalisten werkt volgens dezelfde principes. Elke disso- hem de zuster van de theologie die door daarom. Een bekend voorbeeld is de kri- nantie brengt dit evenwicht in onbalans en haar macht om de luisteraar te raken bij tiek van Giovanni Artusi over sommige heeft invloed op de luisteraar. De onbalans uitstek geschikt was om het woord te ver- madrigalen van Monteverdi2. Deze stelde moet correct worden opgelost. Duitse the- kondigen en God te prijzen.7 Gezongen tekst in het voorwoord van zijn ‘Scherzi musicali’ oretici probeerden uit te leggen hoe deze dat het woord de gebieder van de muziek dissonanties ontstaan en hoe ze op een cor- 5 Joachim Burmeister: “MUsica Poëtica, [...] est illa Musicae pars, quae carmen musicum docet 3 (harmonia) is, niet de dienaar. Dit was het recte manier opgelost worden. Ze noemden conscribere, conjungendo sonos Melodiarum verschil tussen de strenge 16de-eeuwse zettingen met dissonanties en zettingen in Harmoniam, varijs periodorum affectionibus Prima pratica (Palestrina, Zarlino) en de door die afweken van de norm figuren. En ze exornatam, ad animos hominum cordaque in Monteverdi uitgevonden ‘Stile moderno’ of benoemden ze naar figuren uit de retoriek varios motus flectenda.” (uit Musica Poetica, ‘Seconda pratica’. Monteverdi wilde de tekst omdat ze vaak parallellen zagen tussen Rostock 1606, pag. 1) 6 “Die edle Musica ist nach Gottes Wort der niet alleen declamatorisch juist compone- beide disciplines. De zo ontstane composi- höchste Schatz auf Erden.“ (Voorwoord in ren en daarbij de beklemtoning en de lengte tieleer noemden ze Musica Poetica. Hierbij Symphoniae van Georg Rhau, Wittenberg 1538) van de lettergrepen van de woorden in acht betekent het woord poëtica trouwens niet 7 “Sondern ich wollt alle künste, sonderlich die nemen. Hij wilde ook het affect van de tekst de dichtkunst maar de poiesis, het bereiken Musica gerne sehen ym dienst des, der sie geben voor het publiek duidelijk maken. Voor hem van het muzikale doel, namelijk om te ont- und geschaffen hat. Bitte derhalben, eyn iglicher frumer Christ wollt solchs yhm lassen gefallen 4 “Solte ein fleißiger Discipel der Composition und wo ym Gott mehr odder desgleichen 2 Giovanni Maria Artusi: L’Artusi, ovvero delle über angeführtes etwas mehreres bey guten verleyhet, helffen foddern. Es ist sonst leyder imperfettioni della moderna musica, Venetië Authoribus antreffen, so wird solches [...] alle wellt all zu las und zuvergessen, die arme 1600. leicht zu besagten Figuris können reduciret iugent zu zihen und leren, das man nicht aller 3 “L’orazione sia padrona dell’ armonia e non werden.”Christoph Bernhard, Tractatus erst darff auch ursach dazu geben. Gott geb uns serva.” (Monteverdi in het voorwoord tot Scherzi Compositionis Augmentatus, Cap. 43 §2, jaar seyne gnade. Amen.” (Martin Luther in Geystliche musicali, Venetië 1607 onbekend. gesangk Buchleyn, Wittenberg 1524)

Afbeelding 4. ‘Cuius Puriﬁcatio Nostra fuit purgatio’, verbeelding van de reiniging 15

Fagot_14.indd 15 4-6-2015 11:24:33 retoriekretorica

Soort compositie was veel beter te onthouden dan gelezen tekst.8 Daarom vond Luther dat elke leraar en pastoor zou moeten kunnen zingen. Elke Contrapunctus aequalis Contrapunctus inequalis kerkcomponist zou moeten helpen om het (geen dissonanties, geen figuren) (dissonanties en figuren) woord Gods te verkondigen en de ontwikkeling van de mens positief te bespelen. De compostitietraktaten waren een belangrijk hulpmiddel om hen dat te leren. Stylus gravis (oude stijl, weinig Stylus luxurians (nieuwe stijl, dissonanties, 4 figurae findamentalis) veel dissonanties, 23 figurae) De eerste belangrijke traktaten werden geschreven door Joachim Burmeister (o.a. Mu- sica Poetica, 1606), Johannes Nucius (Mu- sices Poeticae, 1613) en Athanasius Kircher Stylus communis Stylus theatralis (Musurgia universalis, 1650). De analyse van (kerk- en huismuziek,15 figurae) (theater, opera, 8 figurae) In me transierunt van Orlando di Lasso in het tractat Burmeister is de eerste bekende analyse van een muziekstuk. 8 figurae superficiales

Teruggaand op Aristoteles begon men te Afbeelding 5. Typologie van retorische figuren onderscheiden tussen Musica theoretica, Musica practica en Musica poëtica: Typologie van figuren minder dissonanties dan en liefdeslied of 1. Musicus Theoreticus: wie alleen de weten- Anders dan andere auteurs kent Bern- opera-aria (eluctio). Vervolgens zal hij voor schap [van de muziek] heeft, en tenmin- hard maar een beperkt aantal figuren elk paragraaf een melodie vinden met een ste erover kan discuteren en spreken.” die afhankelijk van de soort compositie juiste beklemtoning en emphasis. Dat wil 2. Musicus Practicus: wie de muziek exer- gebruikt kunnen worden (Afbeelding 5). Bij zeggen dat de voor de betekenis van een ceert en uitoefent.” de stylus gravis horen 4 figuren: Transitus zin bepalende woorden op de juiste manier 3. Musicus Poëticus9:(componist): wie (doorgaande noten, geen dissonanties op beklemtoond worden. Dat kan bijvoorbeeld niet alleen kan zingen mar wie tegelijk de onbelangrijke tellen 2 en 4 in de maat), door een hoge noot te gebruiken. Afhanke- ook een eigen Opus of werk weet te Quasi Transitus (doorgaande noten met dis- lijk van de compositietechniek wordt deze vervaardigen[...].”10Afhankelijk van de sonanties op de onbelangrijke tellen 2 en 4 melodie nu verwerkt. Dat gebeurt met alle invloed op de schrijver kon het voorko- in de maat), Syncopatio en Quasi Syncopatio paragrafen totdat het stuk af is. men dat eenzelfde figuur bij verschillende (syncope of ligatuur en haar oplossing, zie Men moet niet aannemen dat de componist auteurs verschillend genoemd werd. hiervoor ook het voorbeeld voor de pleo- hierbij altijd een tactrat met een figurenca- nasme boven). Dit is de oude stijl. talogus naast zich zou hebben liggen. Maar De enige auteur van een compositieleer die De stylus luxurians is een aangeklede stijl en het gebruik van de verschillende retorische ook een belangrijke componist was, was komt overeen met de Seconda Pratica. Daar en muzikale figuren is algemeen bekend Christoph Bernhard. Zijn handgeschreven horen 23 figuren bij die gedeeltelijk gecom- vocabularium voor de componist geworden. Tractatus Compositionis Augmentatus bineerd kunnen worden met de Transitus en berust op de leer van zijn meester Heinrich de Syncopatio. Hierbij horen onder andere Memoria en actio waren de taken van de Schütz. In Cap. 16 §3 schrijft hij: ‘Een figuur de Superjectione (uitwijkende wisselnoot uitvoerder. Die was zich gewoonlijk zeer is een bepaalde manier om een dissonantie naar boven als de lijn naar beneden gaat), bewust van de samenhang tussen tekst en te gebruiken, zodat ze niet alleen walgelijk Anticipatione (anticipatie van een noot), Sub- muziek en vulde de muzikale figuren tijdens is, maar juist aangenaam en op die manier sumtio (het tegendeel van de Superjectione), de uitvoering vanzelf met betekenis. Daar- de vaardigheden van de componist tevoor- de Variatio, de Multiplicatio (het opsplitsen door werden de noten uiteindelijk leven schijn laat komen.”11 Hiermee sluit hij direct van een noot in meerdere noten) en de Pas- ingeblazen. Voor de hedendaagse uitvoe- aan bij Monteverdi’s Stile moderno. Zijn trak- sus duriusculus (chromatische lijn). De Stylus rende betekent dat, dat hij de stukken goed taat circuleerde tot ver in de 18de eeuw. luxurians kan weer in kerk-, kamer (huis)- en op deze samenhangen moet onderzoeken in theaterstijl onderverdeeld worden. En die voor het zingen ofwel spelen. Zowel op de 8 Men herkende daarom trouwens toen al ook hebben ook weer hun eigen figuren. inhoud, affect, woorden en hun correcte de positieve invloed van muziek (maken) op de beklemtoningen en de figuren die de stuk- intellectuele ontwikkeling van kinderen. Iets wat Hoe componeerde men? ken onthouden. Alleen het bewustzijn van men vandaag soms te vergeten lijkt. De taken van de componist kwamen gro- de betekenissen en samenhang tussen tekst 9 De musicus poëticus was de meest volmaakte tendeels overeen met de eerste drie taken en muziek zullen de uitvoering in de juiste onder de musici. van de retoricus (zie boven). De componist richting beïnvloeden. 10 Johann Andreas Herbst: Musica Poëtica […] Das ist: Eine kurtze Anleitung/ und gründliche in de 17de eeuw zou ten eerste de inhoud unterweisung/ wie man eine schöne Harmoniam, van de tekst analyseren en vastleggen om Voorbeelden van figuren oder lieblichen Gesang/ nach gewiesen Praeceptis welke soort tekst het gaat en welk affect Hier volgt de analyse van een werk van und Regulis componiren und machen soll. het bevat (inventio). Vervolgens onderzoekt Andreas Hammerschmidt (1612-1675). Ham- (Nürnberg 1643, pag. 1) hij versmaat en opbouw en legt de para- merschmidt werd ook de Orpheus van 11 “Figuram nenne ich eine gewisse Art die grafen vast (disposito). Daarna besluit hij Zittau genoemd en behoorde tot de meest Dissonantzen zu gebrauchen, dass dieselben nicht allein nicht widerlich, sondern vielmehr in welke stijl hij wil componeren. Voor de bekende en invloedrijke kerkcomponisten annehmlich werden und des Componisten Kunst kerk componeerde men anders dan voor van zijn tijd. De Musicalische Andacht, zijn an den Tag legen.“ (Tractatus Compositionis het hof. Geestelijke liederen verdragen verzameling van motetten, hoorde nog Augmentatus, Cap. 16 §3, jaar onbekend) 16

Fagot_14.indd 16 4-6-2015 11:24:34 retoricaretoriek

tot in de 18de eeuw tot het standaard- O barmherziger Vater, O barmhartige Vader, studierepertoire van de protestantse koren ich armer Sünder komm zu dir ik arme zondaar kom naar U toe in Duitsland. mit herzlicher Reue met hartelijk berouw und tu dir einen demütigen Fussfall, en maak een deemoedige voetval, Hier zijn motet O barmherziger Vater12: ich bekenne meine Sünde. ik beken mijn zonde.

Exclamatio O Vater! O Vader! Erbarme dich meiner, Ontferm u mijner, “Exclamatio is het goede middel om de af- ich bitte dich, ik bid U, fecten te bewegen, wat met verhogen van wende dich zu mir, richt U tot mij, 13 de stem moet gebeuren […].” vergib mir meine Sünde vergeef mij mijn zonde maat 1: De sprongen bij het woord barm- und sei mir gnädig. en zij mij genadig. herzig met een omvang van kwart, kwint en octaaf staan zowel voor de grootte van de barmhartigheid Gods als ook voor het aanroepen van de Vader door de zondaar (Afbeelding 6).

Passus Duriusculus “Passus Duriusculs, van een stem tegen zich zelf is als een stem een semitonium minum (kleine halve toon) stijgt, of daalt.”14 maat 6: De rouwmoedige zondaar woord uitgebeeld door de Passus Duriusculus, een chromatisch gealtereerd melodische lijn naar boven, tegelijkertijd een Anabasis. Die staat voor opstijgen van de ziel van de zondaar. Afbeelding 6. Exclamatio Anabasis “Anabasis, Ascensus, oprit. Gebeurt als men Afbeelding 7. met de stem volgens de tekst in de hoogte Passus Duriusculus stijgt.” 15 (Afbeelding 7) en Anabasis

Hypotyposis “Hypotyposis is een ﬁ guur waardoor de inhoud van de tekst verduidelijkt wordt waardoor de woorden zonder leven of geest tot leven lijken te komen.”16 maat 16: De voetval wordt in alle stemmen aangeduid door een vallende kwint (Afbeel- ding 8).

12 Een partituur van het stuk is te vinden op imslp. org: http://imslp.nl/imglnks/usimg/b/b3/ IMSLP46758-PMLP99620-Hammerschmidt_O_ barmherziger_Vater.pdf 13 Michael Praetorius: Syntagma Musicum III: “Exclamatio ist das Mittel die affectus zu moviren, so mit erhebung der Stimm geschehen muss […].” (Wolfenbüttel 1619, pag 231) 14 Christoph Bernhard: “Passus Duriusculs, einer Stimmen gegen sich selbst, ist, wenn Afbeelding 8. Hypotyposis eine Stimme ein Semitonium minum (kleine halve toon) steiget, oder fället.” (Tractatus Compositionis Augmentatus, pag. 77) Noema Syncopatio 15 Meinrad Spiess: “Anabasis, Ascensus, Auffahrt. “De Noëma is die staat van een harmonie “Syncopatio oder syncope [..] betekent een Geschiehet, wann man mit der Stimm nach […] die door verenigde stemmen en een ge- tegen de slag gemaakte verplaatsing of op- Besag des Texts auch zugleich aufsteiget.” lijke aantal noten bestaat.”17 splitsing van een noot [...]”18 (Tractatus pag. 155) 16 Joachim Burmeister: “Hypotyposis est illud omamentum. quo textus signiﬁ catio ita deumbratur, ut ea, quae textui subsunt &. 17 Joachim Burmeister: Noëma […] est talis harmoniae 18 Johann Gottfried Walther: “Syncopatio oder animam vitamque non habent, vita esse affectio, sive periodus, cujus habitus voces syncope [..] bedeutet eine wider den Tact praedita, videantur.” (Musica Poetica, Rostock conjunctas habet in eadem sonorum quantitate.” angebrachte Rück- oder Zertheilung einer Note 1606, pag. 62) (Musica Poetica, Rostock 1606, pag. 59) [...]” (Musicalisches Lexicon, Leipzig 1732)

Fagot_14.indd 17 4-6-2015 11:24:34 retoriekretorica

Climax/Gradatio is vroeger niet gebruikelijk geweest, behalve Hier volgen nog enkele figuren: “Climax of gradatio is een muzikale pas- tussen re, fa en mi, fa.”19 sage die stapsgewijs naar boven stijgt, en maat 32: Hier gebruikt Hammerschmidt de Aposiopesis (Grieks: verzwijgen): wordt vaak gebruikt bij affecten zoals de Saltus hexachordi minoris om het woord Generale pauze; staat voor het sterven, sla- goddelijke liefde en het verlangen naar het “bitten” te verduidelijken (Afbeelding 10). pen of zwijgen. hemelse koninkrijk. Deze drie ﬁguren vindt men in de passage Aan het eind van het motet vinden we nog Circulatio (Latijns circulus: kring): vanaf maat 25. Ze benadrukken het smeken eens een Noëma (Afbeelding 11). Een kringvormige ﬁguur of beweging om- van de zondaar. heen een noot; staat voor een vergelijkbare Ook de Passus Duriusculus verschijnt weer beweging die door de tekst beschreven (alt partij) (Afbeelding 9). 19 Christoph Bernhard: Tractatus Compositionis word, ook voor de (pieken van een) kroon. Augmentatus, pag 78 “Droben [..] ist gesagt Saltus Duriusculus worden, daß man sich für unnatürlichen Gängen Dubitatio (Latijns dubitare: twijfelen, aar- “Eerder werd gezegd dat men moet waken und Sprüngen hüten solle. In stylo luxuriante zelen): communi aber werden etliche derselben voor onnatuurlijke kopjes en sprongen. In Twijfel word door een verwarrende modula- zugelaßen. Der Saltus hexachordi minoris ist bey stylo luxuriante communi zijn ze echter denen Alten nicht gebräuchlich gewesen, als nur tie of een stilstand uitgedrukt. toegestaan. De sprong van een kleine sekst zwischen re, fa und mi,fa.”

Afbeelding 9. Noema, Syncopatio en Climax/Gradatio Afbeelding 10. Saltus Duriusculus

Afbeelding 11. Noëma Afbeelding 12. Interrogatio.

De klavecinist en dirigent Jörn Boysen houdt Festival Mitte Europa, de Göttinger Händel Utrechtse Spelen en Opéra Mosset in Frank- zich al sinds zijn middelbare schooltijd inten- Festspielen, het Delft Chamber Music Festi- rijk. Naast muziek voor deze producties com- sief bezig met Oude Muziek. Boysen stu- val, Itinéraire Baroque en het Utrecht Festival poneerde hij instrumentale en vocale werken. deerde o.a. bij Tini Mathot en Ton Koopman Oude Muziek. Voor de Duitse kunstschilder en dichter in Den Haag. Tijdens zijn studietijd richtte Boysen musiceerde met Alina Ibragimova en Rainer Erhard Teubert zette Boysen gedichten hij het orkest Musica Poetica op wat hij nog Liza Ferschtman en werkt regelmatig met uit diens boek Schattenwind op muziek. steeds leidt. Johannette Zomer (Tulipa Consort) en Antoi- In 2010 componeerde Boysen alle ontbre- Als dirigent, solist en continuospeler trad hij nette Lohmann (Furor Musicus). kende recitatieven van Bachs onvolledige op in Duitsland, Frankrijk en Nederland. Hij Hij was muzikaal leider van producties bij Markuspassie in diens stijl. In 2011 werd deze was ten gast bij belangrijke festivals zoals het het Onafhankelijk Toneel in Rotterdam, de completering in Nederland uitgevoerd en

Fagot_14.indd 18 4-6-2015 11:24:35 retoricaretoriek

Interrogatio (Latijns: vragen): Een stijgende melodische ﬁguur, vaak een stap van een secunde, vaak ook in combi- Innovaties natie met daarop volgende harmonische wending (Afbeelding 12).

Voor een completere overzicht over de FREEK SLUIJS Figurenlehre verwijs ik naar het boek Musica Poetica – Musical-Rhetorical Figures in Ger- man Baroque Music van Dietrich Bartel20 Wat zijn belangrijke innovaties? In het vervolg op het en natuurlijk naar originele bronnen zoals vorige artikel (De Fagot 13) sprak ik met Jos de Lange; Musica Poëtica van Joachim Burmeister21 hij noemt als eerste oordoppen! Elke musicus die in een en Musica poëtica van Johann Andreas lawaaiig orkest of ensemble speelt doet er goed aan zijn Herbst22. of haar oren te beschermen. Jarenlange blootstelling aan hard geluid beschadigt het gehoor met Tinitis als mogelijk gevolg: een irritante piep of suis die niet afgezet kan worden.

20 Dietrich Bartel: Musica Poetica – Musical- Een praktische truc staat op de foto’s hiernaast. Een wit Rhetorical Figures in German Baroque Music plakkertje dat de juiste positie van de vleugel markeert. (University of Nebraska Press, Lincoln and Onder moeilijke lichtomstandigheden, achter het podium London 1997) of in een kerk kan je nu precies zien hoe de vleugel in het 21 Joachim Burmeister: Musica Poetica onderstuk moet zitten zodat er geen frictie ontstaat met Deﬁnitionibus Et Divisionibus Breviter Delineata [...] (Rostock 1606). Te downloaden op http:// de baspijp. digital.staatsbibliothek-berlin.de/werkansicht/ ?PPN=PPN660778130&PHYSID=PHYS_0001& Een grote innovatie is de LC-bearing van de fa. Wolf uit view=toolbox Kronach. Met behulp van kunststof busje die in de as van 22 Johann Andreas Herbst: Musica poëtica, sive de klep worden geplaatst, met daaraan vaste kunststof compendium melopoëticum : das ist: Eine kurtze tussenringetjes tussen het asje en het mannetje en een Anleitung und gründliche Unterweisung wie man eine schöne Harmoniam, oder lieblichen systeem van 2 verschillende schroefjes zitten de kleppen Gesang nach gewiesen Praeceptis und Regulis stabiel op hun plek, bewegen ze uitsluitend open of componiren, und machen soll (Nürnberg 1643). dicht, rammelen niet meer, en blijft de positie van de Te downloaden op http://reader.digitale- klep optimaal zodat die beter sluit. sammlungen.de/resolve/display/bsb10527261. Afhankelijk van de fagot (gentleman model bv) kunnen html. 21 kleppen van dit systeem voorzien worden. Op mijn eigen fagot zit het sinds kort ook en het resultaat is een beter spelend instrument. Op de foto, de B-klep op een normale baspijp. Alle foto’s in deze bijdrage zijn door Jos Verkeerde positie gemaakt met zijn eigen fagot in beeld.

In een volgend artikel komen we te spreken over een paar aanpassingen aan kleppen en toongaten op de vleugel van onder andere Jos’ instrument.

En met behulp van het klemmetje op de baspijp zoekt geen fagottist nog meer naar een potlood. 4 B met scherpe punt!

Juiste positie

in 2012 ook in Duitsland. De pers schreef: ‘Eindelijk een overtuigende alternatief voor de vorige reconstructies. Het is zelfs een serieus alternatief voor Bachs heilige passies na Matthäus en Johannes.’ (Kieler Nachrichten, 13.3.2012). Boysens werken werden onder andere uitgevoerd door het Residentie Orkest en solisten van de Berliner Philharmoniker. Meer informatie op www.musicapoetica.nl.

Fagot_14.indd 19 4-6-2015 11:24:38 Foto: Andreas Terlaak Hans Boerrigter, Codarts ‘Hoe beter de anderen zijn, hoe meer jij kunt leren’ interview met solo-fagottist en fagotdocent pieter nuytten

In België is de situatie met betrekking tot Nuytten is sinds 2007 in dienst bij het RPhO. ontplooid. ‘Dat de fagot een instrument is de fagot gezond tot zeer gezond. Er wordt ‘Ik voel me geprivilegieerd; het RPhO is echt dat niet meteen in het oog, of oor, springt op veel muziekscholen les in gegeven – een fantastisch orkest. Dynamisch, en het en in een orkest geen luide rol vertolkt, aantallen van tien tot twintig leerlingen heeft die street fi ghter attitude die de stad heeft de fagot altijd al parten gespeeld,’ zijn niet zeldzaam. In Nederland ligt dat Rotterdam zo kenmerkt.’ weet Nuytten. ‘Daarnaast is het niet het ietwat anders.' Aldus Pieter Nuytten (Gent, Wat beschouwt hij als de hoogtepunten makkelijkste instrument om te bespelen en 1980), eerste fagottist bij het Rotterdams van zijn carrière tot nu toe? Nuytten: ‘Ik heb is het relatief duur in aanschaf.’ Philharmonisch Orkest en hoofdvakdocent talloze goede herinneringen aan concerten fagot bij het Hogeschool Gent Conservato- van het RPhO. Mogen werken met Valery Conservatoriumstudie rium en Codarts Rotterdam. En hij is lid van Gergiev en Yannick Nézet-Séguin is bepaald Nederland is een aantrekkelijk land voor het FagotNetwerk. geen straf. En de Amerika-tournee van het wie een conservatoriumstudie wil doen, orkest, in februari 2015, was heel bijzonder aldus Nuytten. ‘Ondanks de bezuinigingen ‘Nederland heeft een sterke fagottraditie. – muzikaal gezien, maar ook met betrek- bestaat er een fl ink aantal orkesten van Maar de instroom van studenten volgt de king tot de groepsdynamiek. Verder staat hoge kwaliteit. Omdat overal Engels wordt maatschappelijke ontwikkelingen. Cultuur Der Rosenkavalier voor De Nationale Opera gesproken, is het hier ook aantrekkelijk voor heeft hier een enorme slag gekregen. Een – onder leiding van Simon Rattle – me nog niet-Nederlandstalige studenten.’ ouder stuurt zijn kind wellicht niet meer zo zeer goed voor ogen; dat was zó intens. Codarts Rotterdam kent een zeer internatio- snel naar een conservatorium,’ zegt Pieter Zelfs de meest luidruchtige koperblazers nale studentenbevolking, vervolgt Nuytten. Nuytten. ‘Als je voor muziek kiest, kies je werden toen heel stil.’ ‘Dat is een pre. Bovendien is het niveau van voor een kwetsbare plek in de maatschap- de houtblazers hoog. Voor het spelen van pij. Indien het je echter lukt een plaats te Uiteenlopende partijen kamermuziek is dat heel belangrijk: hoe be- veroveren, maak je heel veel mooie dingen De fagot is één van de meest veelzijdige ter de anderen zijn, hoe meer jij kunt leren. mee; dingen waar anderen je om benijden.’ instrumenten, stelt Nuytten. ‘Die veelzij- Een andere belangrijke troef is de Rotter- digheid blijft boeien, een leven lang. Er is dam Philharmonic Codarts Academy.’ Nuytten zelf studeerde fagot aan het absoluut voldoende repertoire. Typisch voor De hechte relatie die Codarts onderhoudt Koninklijk Conservatorium Antwerpen, fagot is dat er vanaf de renaissance muziek met het RPhO heeft onder meer geresul- de Hochschule für Musik und Tanz Köln, bestaat. Het instrument krijgt de meest uit- teerd in de door Nuytten genoemde Acade- de Musik-Akademie der Stadt Basel en de eenlopende partijen toebedeeld. In opera’s my. Via individuele lessen, groepslessen en Accademia Gustav Mahler (Bolzano). Zijn van Mozart bijvoorbeeld doet de fagot in auditietrainingen van musici van het RPhO belangrijkste leermeesters waren Francis alle rollen mee, heeft het instrument een maken alle studenten Klassieke Muziek van Pollet, Danny d’Haene (contrafagot), Georg solo en speelt het samen met altviolen en Codarts gedurende hun opleiding kennis Klütsch en Sergio Azzolini. fl uiten. Tsja, goede componisten weten voor met de orkestpraktijk. Een aantal excellente alle instrumenten te schrijven; een stuk studenten krijgt bovendien de kans om in Street fighter attitude componeren dat niemand kan spelen, is niet de speelpraktijk van het orkest hun profes- In 2014–2015 was Nuytten ook verbon- zo moeilijk.’ sionele vaardigheden te ontwikkelen. den aan het Rundfunk-Sinfonieorchester Toch, zo constateert het Holland Festival ‘Zo’n brug met een orkest van dit niveau Berlin, vanaf september is hij weer volledig met een aantal partners uit de muziekwe- vind ik heel bijzonder. Kunnen repeteren beschikbaar voor het Rotterdams Philhar- reld, behoort de fagot tot ‘de bedreigde en concerteren onder leiding van Yannick monisch Orkest (RPhO). ‘Het is heel erg druk soorten’ onder de instrumenten. Met als Nézet-Séguin, de chef-dirigent van het geweest met werk. En in november 2014 motto Red de Fagot zullen in 2015-2016 RPhO, is voor een student een onvergetelijke hebben we ons tweede kindje gekregen.’ meerdere wervende activiteiten worden ervaring.’

Fagot_14.indd 20 4-6-2015 11:24:41 workshop

Basistechniek opbouwen ik een gedegen voorbereiding op audities ‘De conservatoriumtijd is een heel van belang.’ belangrijke,’ gaat Nuytten verder. ‘Het Nuytten besluit: ‘Ik ben van mening dat is één van die momenten in je leven dat het grootste gewicht zit in het opbouwen er fundamenteel iets kan veranderen. van deze basis en dat een muzikale De relatie met je docent is daarbij heel persoonlijkheid pas tot uiting kan komen belangrijk. De docent kan een onwijze als ze over de nodige techniek beschikt. dynamiek creëren bij de student, echt een Onder techniek versta ik ook dingen als verschil maken.’ toonkwaliteit, ademsteun, wendbaarheid Het zwaartepunt bij de docent Nuytten ligt en intonatie. Als orkestmusicus heb je op een optimale algemene vorming, vertelt soms maar een enkele lange noot of een hij. ‘Basistechniek opbouwen, om in een ogenschijnlijk simpel lijntje, maar daarvoor zo divers mogelijke context professioneel moet je wel over de basis beschikken. De actief te kunnen zijn. En ik probeer de hele groten kunnen met één lijn iets heel interactie tussen muzikanten te bevorderen, moois neerzetten.’ opdat het altijd levendig is. Daarnaast vind

Zie ook: Der Rosenkavalier o.l.v. Simon Rattle: https://www.youtube.com/watch?v=OTwhjLXmMnI&list=RDOTwhjLXmMnI#t=10 Le Sacre du Printemps met het RPhO o.l.v. Yannick Nézet-Séguin: https://vimeo.com/77160904 Pieter Nuytten; foto: Marcel van Oostrom

ingezonden mededelingretoriek

Als je er serieus over denkt om van muziek je beroep te maken, ben je bij Codarts aan het juiste adres, óók als de fagot je instrument is. Want in Rotterdam kun je als hoofdvak bijna elk instrument kiezen. De hogeschool is in staat om een compleet symfonieorkest op te tuigen dat volledig uit studenten bestaat. Natuurlijk speel je als (fagot) student ook in ensembles; kamermuziek is een belangrijk onderdeel van het onderwijsprogramma. Codarts is een internationale hogeschool die kunstvakonderwijs aanbiedt op het gebied van muziek, dans en circus. De school telt 1.000 studenten, met 50 nationaliteiten, en 340 medewerkers. De afdeling Klassieke Muziek, die meer dan 80 jaar ervaring heeft in het scholen van jonge talenten die een professionele muzikale toekomst voor ogen hebben, biedt zowel de bachelor- als de master opleiding aan, evenals meerdere vooropleidingen (zowel binnen- als buitenschools). Ga voor meer informatie naar www.codarts.nl.

retoriekd-groot

dan je toch al zou doen!

Waarom fagottisten niet Waarom dat zo is, is een natuurkundig, theoretisch – maar heel interessant! – verhaal dat te ver gaat voor een paar van D-groot houden A4-tjes in De Fagot maar bijvoorbeeld wordt besproken in het boek ‘How equal SUZANNE VAN BERKUM temperament ruined harmony (and why you should care)’ van Ross W. Duffin (zie de recensie van Freek Sluijs elders in deze editie Je herkent het waarschijnlijk wel: je Fis is Het goede nieuws is echter, dat het voor van De Fagot). te hoog. Of je overgeblazen D te laag. En kan komen dat je Fis of G juist een beetje natuurlijk nog je G; ook al te hoog! Pink te hoog moet zijn! Of je overgeblazen D te Samengevat komt het neer op het erbij, helpt wel, maar ja, nog steeds niet laag; omdat dat in de toonsoort waarin je volgende: geluid is trillende lucht, dat helemaal goed! Van nature zijn fagot- op dat moment speelt nodig is. Dit goede zich door de ruimte voortplant als een ten niet zuiver; de instrumenten zijn zo nieuws is alleen wel ook meteen het slechte golf met een bepaalde lengte. Wanneer complex, dat de bouwers voortdurend nieuws; het kan namelijk ook gebeuren op een instrument een bepaalde toon zoeken naar compromissen tussen zuiver- dat je in een toonsoort speelt waar je Fis gespeeld wordt, hoor je alleen die ene toon: heid enerzijds en klank anderzijds, met als juist extra laag moet zijn; in een stuk dat bijvoorbeeld een D. Dat is overzichtelijk. gevolg dat we onze oren vooral open moe- geschreven is in de toonsoort D-groot Als je die D echter zou kunnen zien als een ten blijven houden en de fagot moeten bijvoorbeeld, waarin de Fis de grote terts is; golf die zich van het instrument naar (onder corrigeren waar dat nodig is. je moet je Fis dan dus nog meer corrigeren andere) jouw oor beweegt, zou je niet één

Fagot_14.indd 21 4-6-2015 11:24:42 d-groot

golf zien, maar één lange golf en daarbinnen Piano’s, elektrische keyboards, harpen en terts) geldt wat betreft de sterkte ten heel veel kortere golven, die precies 2 keer, 3 melodische slagwerkinstrumenten zijn opzichte van de andere akkoordtonen keer, 4 keer of een ander geheel aantal keer vandaag de dag allemaal gelijkzwevend hetzelfde, maar de kleine terts hoeft niet korter zijn dan die langste golf: gestemd. zo extreem laag te zijn als de grote terts. Echter, voor ons oor, dat wél in boventonen De kleine terts mag ongeveer volgens het ‘denkt’, zijn eigenlijk alle intervallen (dus stemapparaat ‘goed’ zijn, eventueel iets secunden, tertsen, kwarten, kwinten en lager. dergelijke) in de gelijkzwevende stemming een heel klein beetje vals; alleen de Het afstemmen van drieklanken gaat het octaven zijn zuiver. Dat komt doordat bij de gemakkelijkst wanneer eerst de grondto- gelijkzwevende stemming het octaaf als nen gespeeld (en afgestemd) worden, daar uitgangspunt is genomen. vervolgens de kwinten bij komen en als laatste de tertsen erin gevoegd worden. Eén golf bestaat uit vele kortere golven, die Nu terug naar het spelen van akkoorden Bovenstaande ‘regels’ zullen helpen om bij precies een geheel aantal keer in de grote of het spelen in een bepaalde toonsoort. het afstemmen van een drieklank de goede passen. In het geval met de D zouden we bijvoor- kant op te corrigeren en (onder andere) beeld een D-groot drieklank kunnen spelen. daarom is het belangrijk dat je telkens weet De langste golf is de golf die hoort bij de D Die bestaat uit: D-Fis-A, waarbij de D de of je de grondtoon, de kwint of de terts van die je daadwerkelijk hoort. Bij de lage D van grondtoon is, de Fis de grote terts en de A een drieklank speelt. de fagot is die golf ruim 4,5 meter lang. De de kwint. Als we met drie personen met een andere golven horen bij de zogenaamde stemapparaat voor ons dit akkoord zouden Bovengenoemde regels werken vrijwel boventonen van die D en zijn voor elk spelen en allemaal zouden zorgen dat onze altijd, maar zijn alleen van toepassing instrument anders; zij bepalen met zijn toon volgens het stemapparaat zuiver is, wanneer je niet te maken hebt met een allen samen alle specifieke kenmerken van klinkt het hele akkoord vreselijk vals. Om gelijkzwevend gestemd instrument, zoals de klank van deze D; op die manier kun dat op te lossen is het namelijk nodig, zoals een piano, en in tonale muziek, dus muziek je verschillende instrumenten van elkaar we hierboven hebben gezien, dat we een die in een bepaalde toonsoort staat, bij- onderscheiden en ook bepalen de bovento- boventoonreeks nabootsen, om precies te voorbeeld in D-groot. Het grootste deel van nen bijvoorbeeld de klankkleur en de helder- zijn de boventoonreeks van de grondtoon de klassieke muziek, in elk geval alles dat heid van de klank. van de drieklank. Dat kunnen we bereiken geschreven is tussen 1700-1900, is echter De boventonen van de D die gespeeld wordt door sommige akkoordtonen wat hoger of tonale muziek. Gedurende een stuk kan de en die je samen gewoon hoort als één D, lager te spelen én de onderlinge sterkte van toonsoort wel veranderen en in de praktijk zijn geen willekeurige tonen. Het zijn precies de drie akkoordtonen in de gaten houden. gebeurt dat ook eigenlijk altijd: er staat octaven, kwinten, tertsen en secunden Dit laatste komt doordat de verschillende dan opeens een (extra) kruis of mol of een bovenop deze D, met hier en daar ook tonen boventonen met verschillende amplitude herstellingsteken in een maat, of er is een die niet in ons toonstelsel passen en die (in verschillende ‘sterkte’) in de boventoon- dubbele streep met een voortekenwisseling. wij, met onze oren die gewend zijn aan de reeks voorkomen. Wanneer je voortdurend weet in welke Westerse, tonale muziek, als vals zouden toonsoort je op dat moment speelt, kunnen beschouwen als we ze los zouden horen. Ik zal niet alle details van de boventoon- de bovengenoemde uitgangspunten erg Echter, in de reeks van boventonen vallen ze reeksen uitpluizen, maar wel een paar helpen om binnen die toonsoort zuiver te niet op als ‘valse’ tonen. basisregels en uitgangspunten noemen die spelen. Alle tertsen die je tegenkomt, of die je kunnen helpen om een drieklank zuiver nu in een minstens enkele tellen durend ak- Het is deze reeks van boventonen die te spelen: koord zit of in een snel loopje, speel je (ﬂ ink) de veroorzaker is van het verschijnsel lager dan je volgens het stemapparaat zou dat het soms nodig is om tonen in een 1. De grondtoon is het luidst van alle tonen doen en alle kwinten juist wat hoger. akkoord ‘onzuiver’ te spelen ten opzichte van de drieklank. Als er meerdere grond- van het stemapparaat om het akkoord als tonen gespeeld worden in verschillende En dat verklaart waarom fagottisten niet geheel wél zuiver te laten klinken. Om het octaven, is de laagste grondtoon de sterk- van D-groot houden: de Fis, op de fagot akkoord voor onze oren zuiver te krijgen, ste; naar boven toe worden de grondto- toch al een hoge noot, moet in deze moeten namelijk dezelfde kwinten en nen iets zachter. De grondtoon kun je op toonsoort ook nog eens flink lager zijn dan tertsen gespeeld worden als die in de een stemapparaat stemmen. wat volgens het stemapparaat correct is. boventoonreeks van de grondtoon van 2. De kwint is iets zachter dan de grondtoon Andere beruchte toonsoorten zijn Es-groot, het akkoord voorkomen en in veel gevallen en iets hoger dan volgens het stemap- waarin de vaak te hoge G de grote terts is, wijken die af van wat het stemapparaat als paraat correct is. Ook bij de kwinten geldt en G-groot of G-klein, aangezien de D in die ‘zuiver’ beschouwt. dat de onderste kwint het luidst is, zolang toonsoorten de kwint is en dus aan de hoge Een stemapparaat gaat namelijk niet uit hij maar zachter is dan de onderste kant moet zijn, terwijl de overgeblazen D op van boventoonreeksen, maar hanteert voor grondtoon die gespeeld wordt. de fagot juist van nature laag is. elke zuivere toon één bepaalde, vaststaande 3. De grote terts is veel lager dan hij volgens Gelukkig is het omgekeerde ook het geval toonhoogte, zodanig dat de afstand tussen het stemapparaat zou moeten zijn. Ook en vallen sommige van zichzelf hoge of twee halve tonen steeds exact dezelfde is de grote terts zachter dan de kwint lage tonen in bepaalde toonsoorten op hun is. Deze stemming, waarbij alle tonen op en veel zachter dan de grondtoon. Voor plek: in Bes-groot mag de overgeblazen D precies dezelfde afstand uit elkaar zitten, kleine tertsen (dus in het geval van een juist wel laag zijn, aangezien die hier grote noemen we de ‘gelijkzwevende’ stemming. D-klein drieklank: D-F-A is de F de kleine terts is, in B-groot en B-klein is de Fis kwint

Fagot_14.indd 22 4-6-2015 11:24:43 d-groot

en dus juist goed als hij een beetje te hoog het geheel zuiverder te laten klinken. Bij Meer weten over dit onderwerp? Elders in is en in C-groot en C-klein hebben we baat het afstemmen van drieklanken heb je deze editie van ‘De Fagot’ is een recensie bij de anders vaak te hoge G, die in deze daarnaast te maken met de onderlinge opgenomen van een boek van Ross W. toonsoorten de kwint is. balans van de verschillende akkoordtonen; Duffin: ‘How equal temperament ruined de drie bovenstaande uitgangspunten harmony (and why you should care)’, Eind goed al goed? Nou, vooral: als je je kunnen dan helpen om drieklanken waarin dit onderwerp -vanuit een ander bewust bent van de toonsoort waarin stemmend te krijgen. Echter, uiteindelijk perspectief- besproken wordt. je speelt en de intonatie van met name beslist je oor; als altijd. de tertsen en kwinten daaraan aanpast, Voornaamste bron: Bas Pollard, dirigent en kan dat heel gemakkelijk helpen om blazerscoach

boekrecensieretoriek “ how equal temperament ruined harmony (and why you should care)” boekrecensie De fagot komt in het boek “How Equal Tem- hebben gecreëerd, Werckmeister, Young, freek sluijs perament Ruined Harmony (and Why You Kirnberger en anderen. Should Care)” niet voor. Maar elke musicus Toch gaat het hier nog steeds over een heeft te maken met stemming en intonatie. indeling in 12 tonen per octaaf. Haydn Stapel vanaf de laagste C 12 reine kwinten bewonderde in Londen in 1792 Charles op elkaar, de bovenste noot c is dan zoveel Clagget’s 56-toons Thelio-chordon. Verrukt te hoog dat die niet meer als bruikbaar schreef hij hem dat het instrument perfect octaaf klinkt op de onderste C. Zuiver en was. A.D. Fokker bouwde in 1950 een toch vals. Een systeem van comprimering 31-toonsorgel voor het Teijlers museum van de intervallen moet worden toegepast. waarbij elk octaaf is onderverdeeld in In dit boek wordt het ontstaan en gebruik 31 stappen. Hiermee kan zuivere intonatie van diverse stemmingen geïllustreerd met voor oude muziek worden bereikt, maar historische beschrijvingen en gegevens over kan ook microtonale muziek in de juiste musici, akoestici en natuurkundigen die verhoudingen worden gespeeld. (Dit oplossingen voor de beperkingen van ons instrument hangt sinds 2009 in de BAM- toonsysteem zochten. zaal van het Muziekgebouw aan het IJ).

In ons toonsysteem zijn wij gewend aan Auteur Ross W. Duffin brengt zijn een indeling van 12 tonen per octaaf en op overtuigende relaas in korte hoofdstukken piano’s, orgels en keyboards wordt voorna- en lardeert deze met tussenteksten om melijk gelijkzwevende stemming toegepast. muzikale, historische of natuurkundige Velen van ons gebruiken een stemappa- verbanden te verduidelijken. De uitleg over raatje en kijken of het groene lichtje brandt theoretische aspecten is uitgebreid en ook en de wijzer in het midden staat. Dan spelen het beeldmateriaal is aansprekend: Peter we zuiver is de gedachte. Maar dergelijke Prelleur’s viooltoets bijvoorbeeld uit “the Lezen in dit boek maakt luisterhongerig, tuners opereren standaard in equal tempe- Modern Musick-Master” van 1751 waaruit op internet is veel te vinden. rament, gelijkzwevende stemming. Spelers duidelijk wordt dat er 2 stappen tussen elke van historische instrumenten zijn daarnaast grote secunde in zitten, van g eerst langs http://youtu.be/QzVN1FEhYpU nog bekend met andere stemmingen, gis, vervolgens as en dan pas a, etc. Op fagot http://youtu.be/LMU6szv8BFc bijvoorbeeld middentoonstemmingen. hebben we ook de mogelijkheid om zuiver http://www.huygens-fokker.org/ Maar een bundel als “Das wohltemperierte te intoneren, we zitten niet gefixeerd aan instrumenten/fokkerorgel.html Klavier” van J.S. Bach neemt de speler mee 1 stemming per noot vast. Ross W. Duffin door alle toonsoorten en een aantal daar- geeft ons een andere kijk op de stemming Of toets bijvoorbeeld in: van klinkt onaangenaam onzuiver in een van de tonen die wij horen en spelen, well temperament vs equal middentoonstemming. In Bach’s tijd waren een “must read” voor elke musicus en temperament, er al systemen die de intervallen onder- geïnteresseerde. Voor ongeveer de prijs van of: mean tone temperament. ling zo plaatsen dat bijvoorbeeld f-mineur een fagotriet bestelt uw lokale boekhandel acceptabel klinkt. Wij kennen en gebruiken deze Amerikaanse uitgave. nu nog een aantal van die stemmingen onder de namen van degenen die ze destijds W.W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-33420-3 23

Fagot_14.indd 23 4-6-2015 11:24:43 fagot op de planken

fagot op de planken [email protected]

Zondag 21 juni – 12.00 Zondag 27 september 2015 – 15.00 uur KCO Blaaskwintet Hexagon Ensemble Reicha, Hindemith en Berio De Nieuwe Verbeelding St. Hippolytus-kerk, Achterwei 6, 9246 TL Olterterp Ede, Cultura, Molenstraat 45, tel.: 0318 672800. www.cultbee.nl Vrijdag 9 oktober 2015 – 20.00 uur Zondag 21 juni – 16.00 Wolf Blazerssextet met Jean François Carlier en Alain de Rijckere, fagot KCO Blaaskwintet Mozart, Beethoven Reicha, Hindemith en Berio IJzendijke, Hervormde Kerk, Kerkstraat 2 Muziek aan de Lutz, Van Swinderenstraat 6, Balk www.festivalvanzeeuwschvlaanderen.nl www.muziekaandeluts.nl Zaterdag 10 oktober 2015 – 20.15 uur Woensdag 24 juni 2015 – 20.00 uur Hexagon Ensemble Openingsconcert Internationaal Kamermuziek Festival De Nieuwe Verbeelding met o.a. Fredrik Ekdahl, fagot Nijkerk, Kruiskerk, Venestraat 44, tel.: 033 2460444. Utrecht, TivoliVredenburg, Vredenburgkade 11, tel.: 030 2314544. Zondag 11 oktober 2015 – 15.00 uur Vrijdag 26 juni 2015 – 17.00 uur Hexagon Ensemble Hungarian Night met o.a. Fredrik Ekdahl, fagot La Cenerentola Utrecht, TivoliVredenburg, Vredenburgkade 11, tel.: 030 2314544. Franeker, Theater De Koornbeurs, Noord Noordzijde 2, tel.: 0517 396363. Zondag 2 augustus - 20.15 uur Verloren verstand, zwaar gemoed en andere problemen Vrijdag 16 oktober 2015 – 20.00 uur Met o.a. Fagotille, de Nederlandse première van het fagotconcert Hexagon Ensemble van Kalevi Aho door Bram van Sambeek De Verbeelding Delft, Museum Prinsenhof Groede, Grote Kerk, Markt 1, tel.: 0900 3300033.

Vrijdag 7 augustus 2015 – 20.15 uur Zaterdag 24 oktober 2015 – 20.15 uur Apollo Ensemble met fagottist Thomas Oltheten Calefax Rietkwintet Italiaans Barokfeest Calefax 30! met Nora Fischer en Ivo Janssen Lelystad, Statenzaal van het Provinciehuis Flevoland, Rotterdam, De Doelen, Schouwburgplein 50, tel.: 010 2171717. Visarenddreef 1, www.klassiekemuziek.nl/travelling-in-baroque Zondag 25 oktober 2015 – 20.15 uur Maandag 10 augustus 2015 – 20.15 uur Calefax Rietkwintet Apollo Ensemble met fagottist Thomas Oltheten Calefax 30! Italiaans Barokfeest Amsterdam, Muziekgebouw aan ’t IJ, Piet Hein kade 1, Heiloo, De Cultuurkoepel, Landgoed Willibrordus, tel.: 020 7882000. Kennemerstraatweg 464, www.apollo-ensemble.nl Maandag 26 oktober 2015 – 14.00 en 16.00 uur Zaterdag 15 augustus 2015 - 20.15 uur Blaaskwintet Philharmonie Zuidnederland met Lucas Bos, fagot Zeister Muziekdagen - Szymanowski Kwartet met Prokofjev, Peter en de Wolf o.a. Bram van Sambeek, fagot Tilburg, Schouwburg Studiozaal, Schouwburgring, tel.: 013 5432220. Beethoven, Haydn, Wynton Marsalis Zeist, kerkzaal Evangelische Broedergemeente, Dinsdag 27 oktober 2015 – 20.00 uur Zusterplein 12, tel.: 0683093113. Blazers Concertgebouworkest met Gustavo Nuñez en Helma van den Brink, fagot Zaterdag 29 augustus 2015 - 20.15 uur Tilburg, Concertzaal, Schouwburgring, tel.: 013 5432220. Zeister Muziekdagen - Bennewitz Quartet met o.a. Bram van Sambeek, fagot Woensdag 28 oktober 2015 – 14.00 uur Haydn, Schubert, Erwin Schulhoff Blaaskwintet Philharmonie Zuidnederland met Lucas Bos, fagot Zeist, kerkzaal Evangelische Broedergemeente, Prokofjev, Peter en de Wolf Zusterplein 12, tel.: 0683093113. Eindhoven, Muziekgebouw, Heuvel Galerie 140, tel.: 040 2442020.

Vrijdag 11 september 2015 – 22.45 uur ! Vrijdag 30 oktober 2015 – 14.00 en 16.00 uur Bram van Sambeek, fagot + Navarra String Quartet Blaaskwintet Philharmonie Zuidnederland met Lucas Bos, fagot Hotel Muziekgebouw Prokofjev, Peter en de Wolf Amsterdam, Muziekgebouw aan ’t IJ, Piet Heinkade 1, Maastricht, Theater aan het Vrijthof, Vrijthof 47, tel.: 043 3505555. tel.: 020 7882000. Vrijdag 30 oktober 2015 – 19.30 uur Zaterdag 12 september 2015 – 20.15 uur Hexagon Ensemble De beste acht ensembles met o.a. Calefax Rietkwintet La Cenerentola Amsterdam, Muziekgebouw aan ’t IJ, Piet Heinkade 1, Rotterdam, De Doelen, Schouwburgplein 50, tel.: 010 2171717. tel.: 020 7882000. Zaterdag 31 oktober 2015 – 20.00 uur Zaterdag 26 september 2015 – 20.00 uur Sonnez hautbois et bassons Hexagon Ensemble Il Fondamento o.l.v. Paul Dombrecht De Nieuwe Verbeelding Spa (B.), Automne musical de Spa, tel.: 0032 87376580. Muiden, Grote Kerk Kerkstraat 1-3, tel.: 0294 262341. Voor het vervolg van deze agenda, zie: http://www.fagotnetwerk.org/de-fagot/

Fagot_14.indd 24 4-6-2015 11:24:43 voor u beluisterd voor u beluisterd erik reinders

Ditmaal een heel speciale Cd met nieuw werk voor fagot. De werken zijn alle gecomponeerd voor de “Bassoon Chamber Music Composition Competition”. Op de Cd staan de bekroonde werken van het concours van 2012 en die van het concours van 2014. In deze aﬂevering bespreek ik het werk van Jenni Brandon, “Colored Stones”, de winnende compositie van het BCMCC in 2014.

De “Bassoon Chamber Music Composition – Elements, met de winnende composities Competition” (BCMCC) werd in 2009 in het uit 2012 en 2014 leven geroepen door Dr. Paula Brusky. Het doel van dit concours is het stimuleren en Van de Cd Elements bespreek ik Colored het ontwikkelen van nieuwe muziek voor Stones voor solo fagot, een compositie van de fagot en het creëren van kansen voor Jenni Brandon en gespeeld door Susan componisten. Het concours wordt iedere Nelson, fagot. twee jaar gehouden en vergroot zo het kamermuziekrepertoire voor de fagot. De Het werk “Colored Stones” van Jenni Bran- jury, bestaande uit professionele fagottis- don is een solostuk voor fagot. Het vertelt ten, geeft feedback aan iedere componist het verhaal van drie stenen: Rookkwarts, die een compositie bijdraagt. Het BCMCC Lapis Lazuli en Tijgeroog. Door sommige cul- helpt de winnende componisten met het turen worden aan deze stenen bijzondere publiceren van hun werk, brengt de win- krachten toegeschreven, zoals het vermo- nende werken in première en helpt bij het gen om te genezen, om bescherming te toegankelijk maken hiervan voor fagottisten bieden en de kracht om spirituele wegwijzer en het publiek. Ook wordt er een opname te zijn. De fagot verkent de unieke eigen- gemaakt met professionele musici. In 2010 schappen van deze stenen. Jenni Brandon rust komt in een fermate. Er zijn lange bin- werd het concours voor de eerste maal gewon met dit stuk de eerste prijs van het dingsbogen en met een lyrische uitdrukking. houden, met groot succes. De roep om een BCMCC in 2014. Dit wordt een aantal malen in gevarieerde herhaling was groot, en dus werd er in 2012 vorm herhaald, en eindigt met een lange een tweede concours georganiseerd. Het eerste deel “Smokey Quartz” wordt door fermate. Dan volgt een veel sneller en rit- de componiste als volgt beschreven: misch , virtuoos klinkend fragment. De arti- Inmiddels was de fagottiste en docente Een heel sterk aardende steen, deze bruin- culatie hiervan is veel korter, staccato-noten fagot aan de Bowling Green State University rookkleurige steen, die negatieve energie afgewisseld met korte boogjes. Vervolgens in Ohio, Susan Nelson, benoemd tot direc- transformeert en diffuseert. De fagot keert het motief van het begin even terug, teur van het BCMCC. Er werd een bestuur verandert van aards naar speels en zoekt de maar het wordt geïnterrumpeerd door het gevormd, fondsen werden aangeschreven balans in deze energie. Uiteindelijk vindt hij snelle tweede motief. De twee motieven en het BCMCC werd erkend als 501c -Natio- zijn weg terug naar het aardende karakter wisselen elkaar tot aan het slot af, waarbij naal Culturele organisatie (vergelijkbaar met van de steen. de laatste vier maten in een accelerando bij ons de “ANBI”-status). Ook in 2014 lukte Het deel begint met een soort recitatief: een stevig besluit van het deel vormen. het om weer een editie te organiseren, die een rustig motiefje, dat sneller wordt en tot in het teken van vrouwelijke componisten stond. Ditmaal werd een solostuk voor fagot gevraagd. Het BCMCC heeft een verbintenis met “The Meg Quigley Vivaldi Competition and Bassoon Symposium” (mqvc.org). De winnende compositie van het BCMCC in 2014 is een verplicht werk voor het aan dit symposium verbonden concours. Bij het tweede deel: “Lapis Lazuli” schrijft expressie en communicatie bevordert, het Jenni Brendon: immuunsysteem ondersteunt en vrede Er zijn inmiddels twee Cd’s verschenen op Geroemd om zijn kleuren, werd deze diepe brengt. De fagot beschrijft de luxueuze het MSR-classic label: blauwe steen gebruikt door koningen en blauwe kleur met gouden schitteringen in – Bassoon and friends, met de winnende koninginnen in schilderijen en ceremoni- de steen. composities uit 2010 ele gewaden. Verondersteld wordt dat hij

Fagot_14.indd 25 4-6-2015 11:24:44 voor u beluisterd

Het deel begint rustig vloeiend en majestu- met de rustige triolenbeweging van het Jenni Brandon werd geboren in 1977. eus, met een langzaam fluctuerend tempo. begin. Dan volgt een snel gedeelte in syn- Zij heeft met haar muziek vele prijzen Dan wordt het tempo sneller, en af en toe copen afgewisseld met snelle triolen en een gewonnen. Haar muziek wordt gepubliceerd onderbreken ritmische motiefjes rustige staccato ritme. De twee motieven worden door TrevCo Music Publishing, Imagine sfeer (de gouden schitteringen in de steen?). met elkaar verweven en uiteindelijk keert de Music Publishing en Jenni Brandon Music. Het eerste gedeelte wordt weer afgesloten rustige sfeer van het begin terug. Naast componiste is zij ook als mezzo- sopraan en dirigente actief. Zij treedt vaak op met ensembles als soliste/ dirigente en heeft met de Boston Pops, Pacific Chorale, Los Angeles Philharmonic, en in the Hollywood Bowl geconcerteerd. “Colored Stones” wordt op de Cd gespeeld door Susan Nelson, die ook de Het derde deel, “Tiger’s Eye” beschrijft Het deel begint met een snel en tamelijk wereldpremière speelde in oktober 2014 op Brendon als volgt: Tijgeroog is een goud- virtuoos motief met staccato sprongen, dat het MidAmerican Center for Contemporary bruin tot dieprood gekleurde steen, die uiteindelijk in een fermate tot staan komt. Music’s New Music Festival. Het lijkt mij geluk brengt en bescherming biedt tegen Dan volgt een kort, dromerig fragment, dat voor een componist een grote uitdaging om het kwaad. De fagot is soms beschermend al snel gecombineerd wordt met elementen een solostuk te schrijven. “Colored Stones” en alziend, snel bewegend om de blik van uit het voorgaande. Het stuk eindigt snel en sprak mij direct aan, het is mijns inziens het kwade oog te ontkrachten, en soms dro- vol opwinding. echt een aanwinst voor het fagotrepertoire. merig zwevend door een antiek landschap Het stuk komt heel evenwichtig en goed van beschermende energie. gedoseerd over. Na het beluisteren van de opname kreeg ik direct zin om het stuk te gaan instuderen! Susan Nelson weet in ieder deel het door de componiste in de begeleidende tekst beschreven karakter zeer fraai te vertolken. Zij heeft een prachtig flexibel geluid en speelt vertellend en met veel overtuiging en fantasie. Zij speelt met een subtiel, met smaak toegepast vibrato.

De Cd en de bladmuziek zijn te bestellen via de website http://stores.imaginemusicpublishing.com/bcmcc/ In de volgende aﬂevering van De Fagot zal ik de prijswinnende werken van het concours van 2012 bespreken. Zie ook: www.bassooncomp.org/

dubbelfagotconcert dubbelfagotkwartet la follia o.l.v. hans vos en het pootgoed van willem Charlotte Bouwman

Hij was bedachtzaam en degelijk, ook een er zomaar twee uur als je de tijd niet in de en ontzetting toen ik hem vroeg om mij de beetje eenzaam, een beetje dorrig leek het, gaten hield. Hij wist alles van het muziek- harmonieleer even bij te brengen. Dat zou iemand van oude bibliotheken en historisch programma. Daar kwam ik aanvankelijk ook jaren vergen, wat dacht ik wel. Muziekthe- stof. Als je bij Willem Poot langskwam, voor, maar hij wist meer. Veel meer. orie is een bouwwerk, een bastion. Daar kwam je niet op bezoek. Je kwam op col- Hij wist alles van muziek en voor een naar moet je over de brug door de poort naar lege. O zeker, eerst een goede kop kofﬁe, kennis dorstig mens was hij een borrelende binnen en dan mag je stukje bij beetje het geurig en van ouderwetse kwaliteit. Je was bron. Ik bracht hem tot vaderlijke verbazing gebouw respectvol verkennen en je eigen

Fagot_14.indd 26 4-6-2015 11:24:45 dubbelfagotconcert

Repetitie op woensdagochtend provinciehuis Arnhem: het afbraakconcert

maken. Je kunt niet zomaar via de keuken- klassiek, maar ook musical en ﬁlmmuziek, verrassende voordracht aan je muziekgroep deur naar binnen stormen en denken dat je uitgevoerd met een vleugje fagotzelfspot. toe en het publiek zit rechtop. Oud en jong. de bouwconstructie wel snel te pakken zult La Follia staat onder leiding van Hans Vos. Toen la Follia een uitnodiging kreeg om op hebben. Naïef om te denken dat je zomaar Zonder zijn sturing, muziekkennis en bijzon- te treden voor de vereniging van Blinde en iets kan aanpassen aan jouw behoefte (lees: der gevoel voor de fagot en het weerbar- Slechtziende Kunstenaars (KUBES) werd la een arrangementje maken). Voor je het stige rietje (vooral dat en zonder dat niet), Follia uitgebreid met een verteller en zijn de weet doorboor je een dragende muur en geen podiumrijpe Folliablazers. eerste twee producties tot stand gekomen: stort je constructie in. La Follia van Vivaldi en het wijze sprookje Het pootgoed van Willem is goed. Hij gaat De producties, muziek en verhalen van de kleine Prins die vrienden zoekt op de met diepgaande muziekkennis te werk en Muziek zelf is een bron. Wie daaruit put planeet aarde, geschreven door de beroemd het resultaat is een degelijk en doorzichtig krijgt inspiratie. Samen muziek maken geworden Franse oorlogsvliegenier Antoine aanhoor-en uitvoerbaar muziekstuk. Willem is heerlijk, maar je wilt het ook wel eens de Exupéry. is organist tot in de ziel en hij denkt vanuit uitvoeren. Als amateur moet je dan wel iets De 2e productie was een Folliaanse gedach- de voeten van de orgelpijpen: “Let wel, al- te brengen hebben, wil je het welwillende tenkronkel : acht fagotten en een contrafa- leen zo komt een goede partituur tot stand doch meer gewende publiek voor knikkebol- got die tijdens ‘the Teddybears picnic’ met als je een instrumentatie voor een orkest wil len behoeden. Nu vertelt muziek altijd een een hilarisch gedichtje van Albert Verwey maken”. Willem heeft ook veel met de cello, verhaal. Om de luisteraars concreter mee te (ca 1885) “de zeven boeven” vangen en (het instrument van zijn dochter). “Wat nemen kun je met het muzikale verhaal een hangen. Het kostte veel studietijd maar het goed is voor een cello is ook goed voor een geschreven verhaal laten meelopen. Niet resultaat mocht er zijn. La Follia werd zelfs fagot”, dacht ik en sprak ik uit. “Dat gaat nieuw en allang bedacht. Peter en de Wolf, voor een herhaling gecontracteerd. Hoe suc- niet altijd op”, onderwees Willem. “Maar het Zwanenmeer, de Notenkraker, talloze cesvol kan een concept zijn, een leuk verhaal toch wel heel vaak?” probeerde ik hem andere sprookjes. Vrijwel altijd geschreven in afwisseling met bijpassende muziek. warm te maken. “Ons fagotensemble heeft voor orkest en als één originele composi- Vanaf nu staan er op korte en wat langere altijd repertoirehonger en we kunnen best tie. Maar je kunt ook zelf coveren. Zoek de termijn verschillende producties in de wat aan want we hebben een bijzondere muziek die voor je ensemble geschreven is steigers. leraar die meer uit ons haalt dan we zelf en zoek een verhaal dat bij de muziek past. – Het vertwijfelde Adagio uit het trio van kunnen. De klank van fagotten is toch even ‘Boer zoekt vrouw’ heet dat concept. Voeg Adolph Bergt vertolkt de gemoedsonrust mooi “? Hij ging er op in. Binnen een paar een verteller met een mooie stem en een van Het Varken (Roald Dahl), die de zin jaar verschenen een heel aantal aantrek- van zijn bestaan zoekt. kelijke arrangementen voor fagotkwartet – De presentatie van het tweede deel van bij Interlude Music Productions (http://www. de lesmethode van Hans Vos en Mirjam interlude.nl/). Geen muziek voor beginners, Hendriks e.a. 3,2,1, Fagot los speciaal dat stadium voorbij, maar good stuff voor gericht op kinderen met een vertelling en verslaafde bassoonblowers. aansprekende klassieke muziek. (verwacht mei/juni 2015) La Follia – Een beetje triest en opstandig zijn de Een van de arrangementen van Willem Poot diverse arrangementen gebundeld in het is de Follia van Vivaldi. Een ‘Follia’ is een Beethovenalbum van Willem Poot, maar melodietje, een thema. Eenvoudig, puur ze passen zo wonderwel bij de perso- en duurzaam. Het hoge gerechtshof kan er nages uit het avontuur van de kleine op statig op binnen schrijden, maar verleg het school zo gepeste maar ook laconieke ritme en je kunt er een emotioneel moment Pudding Tarzan (Ole Lund Kirkegaard). met je danspartner mee beleven. Sterker (Productie ca. 60 min. in voorbereiding) nog, de Follia is ook een Spaanse dans. Dan La Follia kan behalve uit de arrangementen daar nog bovenop: de letterlijke betekenis van Willem Poot ook putten uit de rijke van Follia (folia) is ‘dwaas’. Alles viel wat ons nalatenschap van Henk de Wit, onderge- betreft op zijn plaats: Dat zijn wij. Het dub- bracht in de naar hem vernoemde stichting. bel fagotkwartet la Follia, staat voor al deze Nu en dan krijg je iets origineels te pakken. begrippen. Goede muziek in alle stijlen, veel Serieuze fagottisten ontmoet je weinig Onlangs gelukte het Froxx Presentations

Fagot_14.indd 27 4-6-2015 11:24:46 dubbelfagotconcert

(verbonden aan de Henk de Wit Stichting) Er bestaan serieuze fagottisten, ik ontmoet de hand te leggen op de bladmuziek van ze weinig, want met een fagot kan je niet Sebastian the Fox. Een populaire Australi- serieus blijven. Onberekenbaar en speels, vol sche kinderserie uit de jaren 1960 e.v. met liedjes en sprookjes, vol plannen. Volgend muziek van George Dreyfus bij de toen nog jaar bestaat het instrument 500 jaar. Dat stomme zwart wit- ﬁlmpjes. Het naïeve moet gevierd en herdacht met ‘dwaze’ maar slimme vosje Sebastian, een mario- acties. Een ﬂashmob op het museumplein in net, beleeft allerlei avonturen in de echte Amsterdam? mensenwereld. Heerlijke vaudeville-achtige Als u in 2016 op een onverwachte plek een muziek met een themaliedje (Sebastians groep enthousiaste fagottisten met een Song) en bij de verschillende deeltjes pas- verteller ziet opduiken, dan is het dikke kans sende rijmpjes zodat het ook leuk is om dat het la Follia is. deze muziek instrumentaal uit te voeren. Enthousiast door dit verhaal en op zoek naar En, waar kan de kleine vos zich beter ver- leuk materiaal voor uw eigen fagotensem-

schuilen dan in het grote takkenbos? ble? Neem dan rustig contact op met la © Charlotte Bouwman Je suis Follia of Froxx presentations. follies

Informatie over (jeugd) fagotdagen en 500 jaar fagot: [email protected] Informatie over lesmethode 3,2,1 ... Fagot los! en meer: Froxx Presentations muziek-educatieve projecten, [email protected] Fagotensemble La Follia: www.la-follia.weebly.com Producties van la Follia: [email protected]

kurk of plastic Kurk of plastic

SANDER BAKKER

Toen de es op mijn fagot wel erg gemak- rechte vijl de buitendiameter kelijk wegdraaide tijdens het blazen wist ik teruggebracht tot 12 mm boven dat het weer tijd werd voor nieuwe kurk. (de maat van de opening van De andere es was al eens, bij het uitprobe- de fagot), verlopend tot 11 mm ren op een andere fagot, geheel ontkurkt, onderaan (het gat van de vleugel is conisch, In 2005 is er op het IDRS discussieforum wat dus haast was geboden. Bij Maarten Vonk maar dat geldt niet voor elke fagot). Steeds aandacht aan de Bassoon Boost besteed, bestelde ik twee kurkjes die PostNL keurig geprobeerd of het Es al in de fagot paste. maar tot een echte doorbraak kwam het thuis bezorgde. Met fijn schuurpapier heb ik de kurk zo glad niet. Wel bleek op internet dat het Amster- mogelijk gemaakt. Het kostte me meer dan dam Bassoon Centre ze op voorraad heeft. Het waren doorboorde ronde kurkjes. De een uur, maar het resultaat is precies afge- Dat leek me het proberen waard, dus binnenmaat was 9 mm. Mijn essen verlopen stemd op mijn fagot. Maatwerk dus. naar Max Vera gemaild die mij er eentje op kurkhoogte van 10 naar 9 mm, met toestuurde met de informatie dat de fagot onderaan een rand van 11 mm. Wat te doen? Omdat “alles” op internet staat dacht ik ook hiermee wat directer aanspreekt, wat niet Eerst, om over die rand te komen, heb ik wel een instructie “kurk van Es vervangen” iedereen waardeert. met een stanleymes over de hele lengte met afbeeldingen aan te treffen. Dat viel een gleuf gemaakt. Een beetje onder een tegen, maar wel vond ik een kunststof Het tonnetje blijkt al een (schuine) gleuf te hoek, om de kans op lekkage te verminde- alternatief: de “Bassoon Boost”. Een ton- hebben, heeft een conische vorm, maar de ren. Daarna heb ik het gat in de kurk met netje met vier nitrilrubber O-ringen. De diameter is te groot: hij zit los op de es, en een ronde vijl op maat gemaakt, steeds bedenker, de Deen Nissen, claimt een beter hij past niet in mijn fagot. Dit kon ik rustig controlerend op het Es of de twee kanten contact tussen Es en fagot, een beetje als de proberen, want met een verenhaakje haal van de gleuf naadloos op elkaar aansloten. LeFreque dus. je hem er zo weer uit. Ik heb met dubbel- Toen heb ik de kurk op mijn #2 Es vast- Voor achtergronden en tips voor de mon- gevouwen fijn schuurpapier de binnenkant geplakt met Bisonkit, stevig nylondraad tage vind je online informatie op www. van de gleuf geschuurd, totdat het tonnetje eromheen en laten drogen. Daarna met een oboetube.com/bassoonboost/ precies tot de rand van de opening in de

Fagot_14.indd 28 4-6-2015 11:24:46 kurk of plastic

fagot paste, en strak om de Es # 1 sloot. het plakken herhaald. Ook deze lijm hecht Belangrijk is daarbij dat beide kanten niet echt aan plastic, maar is veel sterker. dezelfde vorm behouden omdat anders lek- Voordeel is dat je ook nu de boel tijdens het kage kan ontstaan. drogen kunt fixeren met nylon opbinddraad, die je na drogen weer kunt afwik- Nu lijmen, maar waarmee? Omdat het kelen. Restjes lijm wil je niet in je fagot, dus resultaat kon tegenvallen wilde ik terug goed verwijderen, ook uit de groeven voor kunnen naar kurk. Dus heb ik geen tweede O-ringen. Ik hoop nu lange tijd vooruit te componentenlijm gebruikt maar Pattex 100, kunnen met deze kurkloze Es. Hij speelt fijn, wat ook een vullende lijm is die een beetje en zit stevig op zijn plaats. siliconenrubber-achtig opdroogt. Voor het fixeren tijdens het drogen gebruikte ik weer Conclusie: Je Es verkurken is goed zelf nylon opbinddraad. Daarna de 4 O-ringen in te doen, en er is ook een bruikbaar kurk- opklimmende maat erop gezet. loos alternatief, waarbij meestal wel wat aanpassingen nodig zullen zijn. Zelf doen Resultaat: een fijne goed aansprekende Es heeft als voordeel dat je echt aandacht die netjes past. Alweer maatwerk dus. De kunt besteden aan de pasvorm op je eigen lijm hechtte helemaal niet aan het tonnetje, fagot. Zeker bij de Bassoon Boost moet dat en na 2 weken liet de boel los. Ik heb daarna precies kloppen, omdat het materiaal niets het tonnetje eraf gehaald en de lijm van meegeeft. Uitproberen op een andere fagot het Es verwijderd. Daarna heb ik met Ceta is er echter niet meer bij! Bever “kombi snel” tweecomponenten-lijm

extended techniquesretoriek extended techniques, een introductie Florian Krouwel

niques is als koffie drinken. Je moet even veranderingen en zal dat ook altijd blijven, wennen aan de bittere smaak, voordat je want het begrip reist met de tijd mee en hem in pure vorm leert waarderen waarna blijft niet achter op een bepaalde plaats in er een wereld voor je open gaat. de geschiedenis zoals de Barok. Zelf zie ik het begrip extended techniques als een glij- Misschien heb je wel eens een compositie Het begrip dende schaal. In gedachten zet ik aan de ene gehoord van een hedendaagse componist Het is lastig om het begrip extended kant van het spectrum de toonladder van C waarin klanken te horen waren die je moei- techniques te deﬁniëren, zelfs een kader majeur en aan de andere kant een complexe lijk kon plaatsen. Of misschien heb je een om het geheel plaatsen is geen makkelijke multiphonic met kwarttonen. Alle andere pagina bladmuziek gezien en dacht je: ‘wat opgave. Omdat er op conceptueel vlak nog extended techniques bewegen in het grijze staat hier eigenlijk?’. De kans is groot dat nieuwe vindingen worden gedaan zijn er gebied tussen deze twee extremen. je slachtoffer bent geweest van moderne altijd zaken die buiten de boot vallen als je Iedereen zal het met mij eens zijn dat de technieken, ook wel extended techniques een begrip afbakent. Zo heb ik bijvoorbeeld toonladder een conventionele techniek is (ET) genoemd. Moderne technieken zijn geleerd dat de Barok eindigde in 1750 met en een multiphonic duidelijk een moderne abstracter en voelen minder natuurlijk aan. de dood van J.S. Bach. Dat is heel begrij- techniek. Dat we geneigd zijn twee tech- Logisch, want de geschiedenis van deze pelijk, maar als je wat verder zoekt kun je nieken aan de uiteinden van het spectrum klanken gaat veel minder ver terug dan die composities vinden van voor de dood van te plaatsen ligt voor een belangrijk deel van de tonaliteit. Veel muzikanten houden Bach die al meer onder de Klassieke periode aan onze opvoeding. De toonladder van C zich er dan ook niet zo mee bezig. Mij, daar- vallen dan de Barokke. En andersom na- komen we immers als kind tegen in de lied- entegen, fascineren ze mateloos. Onconven- tuurlijk ook. Deze stijlperioden konden pas jes die we zingen, de eerste keer dat je een tionele klanken en nieuwe technieken om beter vastgesteld worden toen ze lang en pianotoets indrukt en bijna alle muziek die op andere manieren muziek te maken vind breed voorbij waren. Het begrip moderne we luisteren en later ook zijn gaan spelen ik prachtig! Luisteren naar extended tech- technieken is voortdurend onderhevig aan passen grotendeels binnen het systeem

Fagot_14.indd 29 4-6-2015 11:24:48 extended techniques

van de tonaliteit. Tonale muziek zijn we net zoals een shake of Flatterzunge. Nieuwe XII heeft geschreven) is die voor fagot tot gewend, tonale muziek is conventioneel. klanken zijn van alle tijden, het is pas sinds stand gekomen in 2009. Onlangs is er een Aan alles wat niet conventioneel is kan het kort dat we een paraplu plaatsen en alle boek van Jamie Leigh Sampson specifiek predikaat extended techniques toebedeeld ‘afwijkende’ klanken in één begrip proberen over multiphonics uitgekomen en in de worden. Het begrip moderne technieken te vangen. toekomst zullen zonder twijfel nog meer gaat over wat wij niet conventioneel vinden onderzoeken en visies gedeeld worden in en hoe wij als luisteraars bepaalde klanken In 1967 publiceert de Italiaanse componist deze spannende wereld van nieuwe klanken. als onconventioneel ervaren. De extended Bruno Bartolozzi, één van de pioniers in het techniques die ik tussen de twee extremen veld van extended techniques, zijn boek New Soorten en maten in het spectrum plaats zijn niet verankerd. sounds for woodwind (afbeelding 2). Natuurlijk zijn er heel erg veel verschillende Sommige technieken worden steeds minder extended techniques en elk jaar worden er onconventioneel. Weinig luisteraars zullen ongetwijfeld weer nieuwe bedacht. Het is tegenwoordig nog opkijken van Flatterzun- moeilijk om al deze verschillende extended ges die sinds de 20ste eeuw regelmatig te techniques in enkele categorieën te plaat- horen zijn. Kortom, we raken er aan gewend sen, mede ook omdat er regelmatig op con- en zo schuiven moderne technieken lang- ceptueel niveau nieuwe technieken worden zaam richting de toonladder van C. bedacht. Grofweg zijn er vier terreinen te onderscheiden waar de meeste technieken Geschiedenis moderne technieken in passen: in westerse muziek – andere grepen en blaastechnieken met Niet alle extended techniques zijn nieuwe nieuwe klanken als gevolg uitvindingen. Muziek wordt over de hele – toonvervormingen van bestaande klan- wereld gemaakt en is sterk aan de cultuur ken (of bovengenoemde klanken) van een volk verbonden. Wat wij hier als – materialen toe- of afvoegen moderne klanken beschouwen vindt men – het instrument niet als blaasinstrument in een andere cultuur misschien wel heel gebruiken normaal. Sommige moderne technieken zijn dan ook ‘westerse versies’ van conventio- Voorbeelden nele technieken uit andere culturen. Zo wor- Afbeelding 2. Bartolozzi, Bruno – New sounds Omdat er zoveel variëteit bestaat onder ex- den in de Indiase klassieke muziek al eeuwen for woodwind 1967, Oxford University Press tended techniques, is het verstandig om niet microtonen gebruikt en glissandi maken Eén van de eerste boeken over moderne tech- te proberen volledig te zijn. Daarom geef we met onze stem sinds onze babytijd. Ook nieken voor houtblazers. ik uit elke van de vier terreinen een paar zijn er westerse voorbeelden van extended voorbeelden vergezeld van een notatiemo- techniques die later pas in een andere vorm In de jaren daarvoor heeft hij intensief gelijkheid. Het woord notatiemogelijkheid een plaatsje kregen tussen de andere exten- samengewerkt met houtblazers voor de ver- gebruik ik omdat er internationaal geen ded techniques. Een mooi voorbeeld is het schillende secties in zijn boek. De fagottist standaard notatie is voor moderne technie- gebruik van multiphonics in de cadens van waar hij mee samenwerkte, Sergio Penazzi, ken, er zijn slechts gewoonten en gebruiken. het Concertino voor hoorn en orkest van was toen eerste fagottist van de Milan Carl Maria von Weber (afbeelding 1). Teatro alla Scala en gaf in 1971 zijn Metodo Terrein 1: andere grepen en per Fagotto uit. Deze methode biedt vooral blaastechnieken met nieuwe De componist gebruikte de multiphonics voor fagottisten een schat aan informatie klanken als gevolg vooral om meerstemmigheid te creëren, over hoe er in de begintijd werd gekeken Binnen dit terrein vallen bijvoorbeeld waar tegenwoordig multiphonics veelal naar extended techniques en ook hoe ze die kwarttonen en multiphonics. Kwarttonen worden gebruikt als klankeffect. Een heel toentertijd noteerden. In de afgelopen halve zijn de tonen die precies tussen de halve ander voorbeeld is het toetsinstrument eeuw zijn visies veranderd en nieuwe tech- toonsafstanden in vallen. Een goede dat luistert naar de naam Klavichord, een nieken bedacht en toegepast. Belangrijk is benaming is er (nog) niet dus noemen we toetsinstrument dat in de Renaissance en de ook dat componisten zijn gaan zoeken naar ze C kwarttoon verlaagd of B kwarttoon Barok veel werd bespeeld. De verbinding tus- betere notatiemogelijkheden en dat nog verhoogd. Notatie is er gelukkig wel: een sen de toetsen en de snaren was zo gemaakt steeds aan het doen zijn. De Duitse uitgever kruis verhoogd een halve toon en bestaat dat er met de toetsen na de aanslag een Bärenreiter waagde zich aan het uitgeven uit twee horizontale en twee verticale soort vibrato kon worden gemaakt op de van een serie boeken over extended techni- lijnen. Een kwarttoon verhoogd noteren klinkende tonen. Dit effect wordt Bebung ques en in samenwerking met Pascal Gallois componisten met een kruis met slechts één genoemd en is in basis een klankvervorming (de fagottist voor wie Berio zijn Sequenza verticale lijn en een ﬁs kwarttoon verhoogd

Afbeelding 1. Weber, Carl Maria von – Concertino voor Hoorn en orkest opus 45 1815, Breitkopf. Door één toon te spelen en een tweede te zingen resoneert de derde toon (verschiltoon) vanzelf mee. Een vroeg voorbeeld van multiphonics.

Fagot_14.indd 30 4-6-2015 11:24:48 extended techniques

Afbeelding 3. Gubaidulina, Soﬁa – Duo Sonata 1977, Musikverlag Hans Sikorski. Kwarttonen en Flatterzunge.

Afbeelding 4. Gubaidulina, Soﬁa – Duo Sonata 1977, Musikverlag Hans Sikorsk Multiphonics met een vingerzetting erbij. Met welke kleppen de cijfers overeenkomen wordt in het voorwoord van de partituur uitgelegd.

Maar je kunt ook een glissando met je embouchure/ademsteun doen wat een andere klankkleur geeft. Een timbral trill noteren we met een kruis met drie verticale niek. Gelukkig zal er in een toekomstig num- is de benaming voor een klankkleurtriller lijnen (afbeelding 3). Een kwarttoon lager mer van dit blad ruimte zijn om speciale (afbeelding 7). wordt vaak opgeschreven met een mol in aandacht te besteden aan multiphonics. spiegelbeeld Door een speciale greep te gebruiken of Door op een bestaande toon met een door een andere blaastechniek op een ongebruikte klep te trillen ontstaat er Vaak wordt er naar speciale grepen gezocht bekende greep gaat de buis van de fagot een beweging in de toon zonder dat de om deze kwarttonen te spelen. Zo kun op meerdere frequenties trillen waardoor toonhoogte verandert. Bijvoorbeeld een je soms de bes- of de asklep toevoegen er meerdere tonen tegelijk klinken. Veel overgeblazen G kun je zowel met als zonder voor het verhogen van de toon. Onze multiphonics zijn complexe clusters van linker pink spelen. Door deze vinger te trillen instrumenten zijn (nog) niet gebouwd om meerdere dissonanten en zelfs kwarttonen. ontstaat er een trillende beweging in de kwarttonen perfect zuiver te kunnen spelen Dit maakt het geluid complex en daarmee klank. dus het bijstellen van de intonatie met het ook abstract. Een kleine minderheid van de Een shake of extreem vibrato wijst zichzelf. embouchure is wel noodzakelijk. Soms is mogelijke multiphonics (Heinz Riedelbauch Vibrato is in beginsel een versiering op een er geen goede greep te vinden en zul je beschreef 269 verschillende multiphonics toon, maar door het heel extreem toe te de kwarttoon moeten zoeken vanuit de in 1988, Jamie Leigh Sampson 271 die passen verstoor je de klank in zo’n mate dat dichtstbijzijnde halve toon. ongetwijfeld niet allemaal hetzelfde zijn het geen versiering meer is. Door dit effect als die van Riedelbauch) zijn akkoorden die als op zichzelf staande klank te behandelen De multiphonic is wellicht de meest binnen een toonsoort passen. Zo kun je een kun je spreken van een extended technique. complexe moderne techniek waar ook het aantal majeur akkoorden spelen zoals die De Flatterzunge is tegenwoordig een vrij be- meeste onderzoek naar gedaan wordt door van A, D, E en G (afbeelding 5). kende klankvervorming die wordt gemaakt fagottisten (afbeelding 4). door met je tong of je keel rrrrr te zeggen. Terrein 2: toonvervormingen Deze ‘tong-/keeltriller’ is net als een timbral Er zijn zelfs meerdere boeken die alleen over van bestaande klanken (of trill een trillende vervorming van de klank deze techniek gaan waaronder het nieuw bovengenoemde klanken) zonder dat de toonhoogte verandert (zie verschenen boek van Jamie Leigh Sampson. Dit terrein omvat onder andere glissandi afbeelding 3 – schuine strepen door de stok Het doel van dit artikel is om een kijkje te met het embouchure, timbral trills, extreem van de noot). In plaats van de rrrrr zou je bieden in de wereld van de extended tech- vibrato of shakes en Flatterzunge. Glissandi bijvoorbeeld ook ladeladela kunnen zeggen niques, dus omwille van de overzichtelijk- kun je zowel maken door een klep heel om een andere vervorming te krijgen. heid volgt hieronder een uiterst beknopte gecontroleerd te bewegen of je vinger heel beschrijving van deze fascinerende tech- langzaam weg te schuiven (Afbeelding 6). Terrein 3: materialen toe- of afvoegen De moderne technieken in de voorgaande twee terreinen hebben als basis het klassieke fagotspel, de op de terreinen 3 en 4 worden hulpmiddelen gebruikt of onder- gaat het instrument zelf een metamor- Afbeelding 5. Kliphuis, Morris – Flow Dynamics 2011, eigen beheer phose. Zo kun je alleen op je rietje spelen Multiphonics waaronder de majeur drieklanken van E en A of juist op je fagot maar dan zonder rietje (afbeelding 8).

Misschien lijkt het spelen op een incompleet instrument minder op fagot spelen, maar alleen fagottisten hebben zo’n riet en kunnen er goed op spelen. Afbeelding 6. Berio, Luciano – Sequenza XII per fagotto solo 1997, Universal Edition Ook het toevoegen van materialen zoals Voorbeeld van een glissando over een kleine terts aluminiumfolie, vilt of vliegerpapier tussen

Fagot_14.indd 31 4-6-2015 11:24:49 extended techniques

bepaalde kleppen of onderdelen valt binnen Veel technieken op dit terrein gaan vaker lucht is vaak een goede raad. Een andere de grenzen van dit terrein. Het belangrijkste over de speler als artiest of kunstenaar dan makkelijke multiphonic is de lage G is dat er nieuwe klanken ontstaan maar over het bespelen van het instrument zelf. zonder rechter wijsvinger. Je kunt bij deze het aanpassen van je instrument geeft multiphonic de asklep toevoegen om weer soms een al dan niet onbedoeld theatraal Zelf doen! een andere multiphonic te krijgen. Gelukt? effect. De composities voor ‘prepared Het is natuurlijk superinteressant om te Dan is er nog een hele mooie multiphonic piano’ van John Cage in de jaren ’40 en ’50 lezen over moderne technieken en waar voor de meer gevorderde spelers: Een D van de vorige eeuw passen perfect in deze ze vandaan komen, maar dit blad voorziet majeur akkoord kun je spelen door een categorie. niet in geluidsfragmenten. Gelukkig staat hoge Fis onder te blazen. Speel eerst je fagot al uitgepakt klaar, heb je je rietje al gewoon de hoge Fis (gebruik wel deze Terrein 4: het instrument niet als nat gemaakt en kunt je nu je eigen audio- greep: o x x | x x o F) en laat langzaam je blaasinstrument gebruiken voorbeelden tot klinken brengen! Extended embouchure wat ontspannen. Je kunt de Je kunt het natuurlijk zo gek maken als je techniques gaan tenslotte over klank. intonatie beïnvloeden met de kleppen bij je zelf wilt in dit terrein maar een veelvoor- Laten we beginnen met een paar linker pink en met het pianomechaniek. komende techniek is keynoise. Dit doe je supereenvoudige multiphonics: speel een Een andere goed speelbare techniek is die door met de kleppen te ‘rammelen’ (afbeel- lage F en voeg de besklep (rechter duim) van de timbral trills. De eerder genoemde ding 9). toe. Je fagot trilt misschien wat lastig op overgeblazen G kun je zowel met als zonder meerdere frequenties tegelijk dus meer pink spelen. Tril met je linkerpink en je krijgt vanzelf een timbral trill. Welke vingers blijven ongebruikt bij welke tonen en welke van deze vingers kun je gebruiken om een timbral trill te spelen? Let op dat de toonhoogte nagenoeg hetzelfde blijft. Als je de Flatterzunge beheerst dan kun Afbeelding 7. Berio, Luciano – Sequenza XII per fagotto solo 1997, Universal Edition je eens proberen om andere bewegingen Trimbral trill, maar dan ritmisch uitgeschreven. met je tong te maken zonder je riet aan te raken. Verschillen in klank kun je maken door je tong hoog of laag te houden of door bijvoorbeeld ladeladela of gggg te zeggen. Als je nog nooit een Flatterzunge hebt gespeeld kun je eens proberen een r met je keel te zeggen en dan tegelijkertijd een toon in het makkelijke register op je fagot te blazen. Hoe harder je de r laat rrrrollen hoe makkelijkerrrr het gaat.

Vaak worden moderne technieken als klankeffect opgeschreven en ook dusdanig gepresenteerd, maar wie zegt dat je zulke technieken niet kunt combineren? Een Flatterzunge en een multiphonic gaan heel goed samen. Of een vloeiende overgang van de ene techniek naar de andere is ook mogelijk: Speel eens een timbral trill en maak een diminuendo al niente maar blijf met je vinger trillen. Uiteindelijk hou je keynoise over.

Afbeelding 8. Szigeti, István – Impossibilities for ﬂute and bassoon deel 5 2006, Akkord Music Meer luisteren? De Amerikaanse fagottist Publishers. Door hard met je tong de S-opening af te sluiten is er toch een toonhoogte te horen. Trent Jacobs heeft geluidsfragmenten van Penazzi online gezet op zijn website: http://tjbassoon.com/2010/07/29/penazzi- audio-is-back/ Zie ook: www.adjectivenewmusicllc.com/ thecontemporarybassoon/. Onder ‘Resour- ces’ zijn de multiphonics te beluisteren die in het boek van Jamie Leigh Sampson zijn beschreven. Dit boek is te koop op www.adjectivenewmusicllc.com.

Afbeelding 9. Trujillo, Gustavo – Sopra il nomine Bach 2013, eigen beheer Florian Krouwel is fagottist bij de Mariniers- Voorbeeld van een tremolo die langzaam in keynoise verandert kapel der Koninklijke Marine.

Fagot_14.indd 32 4-6-2015 11:24:49 workshopcolumn

WIM DERKSEN

De fagot en COLUMN de trukendoos

Vorige week knapte er weer een snaar op dat ding. Ik heb daarna allerlei tuigjes gepro- De Fagot is ook een prachtig blad voor uit- mijn cello. Na twee jaar ben ik dan nog beerd, die inderdaad als tuigje voelden. breiding van je trukendoos. Of om je weer geheel onthand. Ik bezit geen reserve- Beperkend en belemmerend. Nu speel ik al bewust te worden van je trucs. Zo las ik in snaren, en ben al gauw bang een volgende weer jaren met een zachte nekband van een één van de artikelen over Brian Pollard dat snaar te strak te spannen met hetzelfde saxofoon. Brian erop stond dat je de glijklep gebruikt gevolg. Het doet me weer even beseffen bij de middel A. Toen ik het wilde uitprobe- dat ik fagottist ben. Gewoon fagottist. En Maarten Vonk leerde me ook een andere ren bleek dat ik dat altijd al deed. Zal Ronald dat ik dat met liefde ben. Die fagot is na truc. Jaren had ik alle noten met een ’t’, dus me wel hebben geleerd, of Maarten of Fred. al die jaren een onderdeel van mezelf. Wij met de tong aangezet. Dat was de regel. houden van elkaar, wij liefkozen elkaar Ergens in de jaren 80 ontstond de gewoonte En in het laatste nummer van De Fagot soms, we houden elkaar altijd in de gaten om de hogere noten zonder ’t’ en op adem- stond een mooi verhaal over lefreQue. en we kennen elkaar door en door. Als ik steun aan te zetten. De inzet wordt egaler Maarten Vonk had me al overgehaald. Voor mijn geklungel met die cello zie, dan besef ik en klank van de noot mooier en, bovendien, een mooi bedrag verkocht hij me twee dat fagot-spelen ook één grote trukendoos het dwingt je om je ademsteun op orde te simpele gebogen zilveren plaatjes, die is, die je pas na jaren een beetje beheerst. hebben. voorkómen dat niet te veel geluidstrillingen Zoals dat voor cello-spelen natuurlijk net in het kurk van je fagot blijven steken. Zo zo is. Ronald Karten leerde me een simpel trucje verbinden ze mijn es met de vleugel recht- om om te gaan met het water in je es. Voor streeks en worden dan ook mooi ‘klankbrug’ Het leuke is dat die trukendoos niet alleen elke inzet blaas je met een korte ademstoot genoemd in het artikel in De Fagot. Het is in de loop der jaren steeds voller wordt het water uit je es. Vanzelfsprekend blaas het zoveelste trucje om een beter geluid omdat je leert, maar ook omdat er steeds je zo zacht, dat het riet niet aanspreekt. Je uit mijn fagot te krijgen. Want het helpt weer nieuwe dingen worden bedacht. Toen vingers vormen al de greep van de vol- inderdaad. De klank wordt voller en, ik heb ik mijn eerste les kreeg bij Fred Gaasterland, gende noot. Ook hier is het voordeel dat het gevoel, ook egaler. Er is ook een nadeel. broer van Peter, was er nog geen beensteun. je ademsteun wordt gestimuleerd. Het De fagot voelt stugger in mijn geval. Vooral Op les speelden we staand en we droegen belangrijkste is dat je nooit meer last hebt het vibrato gaat minder automatisch. Nou de fagot met een simpele band om onze van dat vreselijke tikken van het water in je heeft mijn oude Heckel toch al neiging om nek. Pas in de tijd dat ik les had van Maarten fagot. Omdat mijn buurman in het orkest in het begin wat terughoudend te zijn. Ja, Vonk kwamen de eerste beensteunen op de veel last heeft van water, realiseerde ik me hij lijkt erg op mijn hond. En hij begint pas te markt. Henk de Wit verkocht ze. Ik ging naar laatst dat ik blijkbaar al jaren voor elke inzet gloeien na een kwartiertje spelen. En vooral hem toe en genoot een middag van zijn dit routinegebaar maak. Zonder dat ik het als ik wat vaker studeer. Want laat dat duide- huis, terwijl hij de beensteun op mijn fagot nog merk. lijk zijn, die trukendoos heb je nodig, maar monteerde. Ik speelde er een aantal jaren je komt toch het verst als je elke dag lange mee, maar voelde me altijd gehinderd door noten blaast.

zeister muziekdagen 2015

Zaterdag 15 augustus 2015 – 20.15 uur Haydn, Schubert, Erwin Schulhoff Turkovic aan de componist wat de titel zou Zeister Muziekdagen – Szymanowski Kwar- Zeist, kerkzaal Evangelische Broeder- zijn; daarop koos Marsalis de titel “Meee- tet met o.a. Bram van Sambeek, fagot gemeente, Zusterplein 12, tel.: 0683093113. laan”, als weergave van de voornaam van de Beethoven, Haydn, Wynton Marsalis fagottist. Zeist, kerkzaal Evangelische Broeder- Wynton Marsalis (1961), “Meeelaan” gemeente, Zusterplein 12, tel.: 0683093113. Wynton Marsalis, vooraanstaand jazztrom- Het stuk bestaat uit drie delen: pettist, leider van diverse eigen ensembles 1. Blues; 2. Tango; 3. Bebop Zaterdag 29 augustus 2015 – 20.15 uur en componist schreef in 2000 voor de Zeister Muziekdagen – Bennewitz Quartet fagottist Milan Turkovic een werk voor fagot met o.a. Bram van Sambeek, fagot en strijkkwartet. Uit nieuwsgierigheid vroeg

Fagot_14.indd 33 4-6-2015 11:24:50 Fagotter

Ooit gehoord ‘Een contrafagot is het zelfde als een fagot, maar dan meer.’

‘Een fagot ziet eruit als iets wat je nog nooit gehoord hebt.’

Tekening: Peter de Visser Tekening: ‘Henry Purcell was een bekende componist waar maar weinig mensen van gehoord hebben.’

‘Muziek gezongen door twee mensen is een duel.’

spelletje Muziek-sudoku gebruik deze noten in de Sudoku Blaasvoetbal benodigdheden – evenveel (fagot)rietjes als deelnemers – pingpongbal – tafel – karton, houten blokjes of duplo om een doel aan beide zijden van de tafel te maken. Wees creatief! spel Probeer met je rietje de pingpongbal in het doel van de ander te blazen. Met de handen aanraken is verboden! Er zijn ook kant-en-klare blaasvoetbal spellen te koop, maar zelf maken en met een fagotrietje blazen maakt het echt leuk. Veel plezier!

Fagot_14.indd 34 4-6-2015 11:24:51 jeugddag 2015 Jeugddag 2015

Linksonder: Docenten Rechtsonder: Schilderijententoonstelling

Fagot_14.indd 35 4-6-2015 11:24:59 (advertentie)

Fagot_14.indd 36 4-6-2015 11:25:00