P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz BOLKÓW (797)

Warszawa 2004 Autorzy: Krzysztof Horbowy**, Elżbieta Gawlikowska**, Alicja Maćków*, Karolina Ordzik**, Józef Lis**, Jacek Koźma*, Anna Pasieczna**, Linda Sobol**, Stanisław Wołkowicz**

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny: Jacek Koźma* we współpracy z Elżbietą Gawlikowską* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

* - Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu „PROXIMA” S.A., ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław ** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Spis treści I. Wstęp (K. Horbowy)...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (K. Horbowy) ...... 4 III. Budowa geologiczna (K. Horbowy)...... 7 IV. Złoża kopalin (K. Horbowy) ...... 10 1. Granity...... 11 2. Kaoliny...... 11 3. Wapienie krystaliczne...... 12 4. Surowce ilaste ceramiki budowlanej...... 14 5. Kruszywo naturalne...... 14 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (K. Horbowy) ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (K. Horbowy) ...... 17 VII. Warunki wodne (L. Sobol)...... 19 1. Wody powierzchniowe...... 19 2. Wody podziemne...... 20 VIII. Geochemia środowiska...... 23 1. Gleby (J. Lis, A. Pasieczna) ...... 23 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach (S. Wołkowicz) ...... 27 3. Ryzyko radonowe (S. Wołkowicz)...... 29 IX. Składowanie odpadów (J. Koźma)...... 30 X. Warunki podłoża budowlanego (A. Maćków)...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (E. Gawlikowska) ...... 37 XII. Zabytki kultury (K. Ordzik) ...... 42 XIII. Podsumowanie (W. Bobiński)...... 43 XIV. Literatura...... 44

I. Wstęp

Arkusz Bolków Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wyko- nany w Oddziale Dolnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w 2004 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Bolków Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanej w roku 2000 w Przedsiębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA S.A (Maćków, 2000). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcję opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja..., 2002) oraz z niepublikowanym aneksem do Instrukcji dotyczący wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Opracowanie sporządzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrzędnych 1942. Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Opracowanie sporządzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrzędnych 1942. Materiały do opracowania niniejszej mapy zebrano w Centralnym Archiwum Geolo- gicznym w Warszawie oraz archiwach: Oddziału Dolnośląskiego Państwowego Instytutu Geologicznego i Przedsiębiorstwa Geologicznego we Wrocławiu PROXIMA S.A., w Instytu- cie Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, w Wydziale Ochrony Środowiska Dol- nośląskiego Urzędu Wojewódzkiego we Wrocławiu oraz w jego Oddziałach Zamiejscowych w Jeleniej Górze i Legnicy, u Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Jeleniej Górze i Legnicy, w starostwach i urzędach gmin oraz u użytkowników złóż. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym w sierpniu 2004 roku. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy o złożach, ściśle związanej z realizacją Mapy geośrodowi- skowej Polski.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Bolków ograniczony jest następującymi współrzędnymi: 16o00’-16o15’ długości geograficznej wschodniej i 51o50’-51o00’ szerokości geograficznej północnej.

4 Obszar ten administracyjnie należy do województwa dolnośląskiego, obejmując część powiatów: jaworskiego, świdnickiego, kamiennogórskiego, wałbrzyskiego i złotoryjskiego. Na obszarze arkusza do powiatu jaworskiego należą tereny gmin Paszowice i Męcinka oraz miasto i gmina Bolków. W granicach arkusza znajduje się zachodnia część gminy Dobro- mierz i fragment gminy Strzegom będące częściami powiatu świdnickiego. Na terenie arkusza leżą północne tereny gmin Marciszów (powiat Kamiennogórski) i Stare Bogaczowice (pow. wałbrzyski), a także skrawek gminy Świerzawa (powiat złotoryjski). Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 1998) teren arkusza położony jest w przewadze na obszarze Masywu Czeskiego w podprowincji Sudety. Podprowincja Su- dety reprezentowana jest na obszarze arkusza przez fragmenty kilku mezoregionów. Połu- dniową część arkusza zajmują tereny górzyste. Są to od zachodu mezoregiony: Gór Kaczaw- skich, Wałbrzyskich oraz na południu niewielkie fragmenty Rudaw Janowickich i Gór Ka- miennych. Na północ od nich w centralnej części arkusza ciągnie się pofałdowany pas mezo- regionów: Pogórza Kaczawskiego i Wałbrzyskiego przechodzący ku północnemu zachodowi w mezoregion Obniżenia przedsudeckiego. Niewielki skrawek terenu w północnej części arkusza (fragment Równiny Chojnowskiej) jest częścią podprowincji Nizin Sasko-Łużyckich i prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego (Fig. 1). Ukształtowanie powierzchni w obrębie omawianego arkusza jest zróżnicowane. W przewadze jest to obszar wyżynny położony 310-450 m n.p.m. Tereny górskie reprezentowane są przez wschodnie pasmo Gór Kaczawskich (z najwyższym szczytem Górą Porębą - 671,4 m n.p.m.), północny fragment Gór Wałbrzyskich (z najwyższym wzniesieniem obszaru arkusza – Górą Krąglakiem - 692,3 m n.p.m.) i wycinek Rudaw Janowickich. W północnoza- chodniej części arkusza między Sudetami a Wzgórzami Strzegomskimi znajduje się obniżenie o rzędnych wysokościowych 221-250 m n.p.m. Teren arkusza położony jest w dolnośląskim zachodnim regionie klimatycznym (Woś, 1996) wyróżniającym się największą liczbą dni z pogodą umiarkowanie ciepłą i z du- żym zachmurzeniem ogólnym nieba. Średnia roczna temperatura powietrza nie przekracza 8oC, a okres wegetacyjny trwa tu przeciętnie od 28 do 31 tygodni. Roczna suma opadów at- mosferycznych wynosi 550-770 mm. Przeważają południowo-zachodnie i zachodnie wiatry. Kompleksy leśne, dość równomiernie rozmieszczone głównie w części sudeckiej, pełnią funkcję krajobrazową, glebochronną i wodochronną. Warunki glebowe w północnej i centralnej części terenu arkusza są bardzo korzystne. Znajdują się tu duże, zwarte kompleksy gleb chronionych dla rolniczego użytkowania (klasy I-IVa). Na obszarach górskich dominują jałowe gleby niskich klas bonitacyjnych.

5 Omawiany arkusz, pod względem gospodarczym, ma charakter rolniczo-leśny. Jedy- nym miastem położonym w granicach arkusza jest Bolków. Największe wsie to Marciszów, Dobromierz, Roztoka i Stare Bogaczowice. Znaczenie rolnictwa w ostatnich latach zmalało, głównie na rzecz turystyki i rekreacji i związanych z nimi usług. W Bolkowie i Marciszowie istnieją niewielkie zakłady produkcyjno-handlowe przemysłu włókienniczego. W Bolkowie znajduje się cegielnia produkująca cegłę na bazie surowca wydobywanego w kopalni „Bol- ków I”. Eksploatacja kopalin prowadzona jest również w Gniewkowie, Domaniowie i Bro- nowie prowadzona.

Fig. 1 Położenie arkusza Bolków na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granice prowincji i podprowincji, 2 - granice makroregionów, 3 - granice mezoregionów; 4 – granica państwa Mezoregiony Niziny Śląsko-Łużyckiej: 317.77 – Równina Legnicka, 317.78 – Równina Chojnowska; Mezoregiony Niziny Śląskiej: 318.531 - Wysoczyzna Średzka; Mezoregiony Przedgórza Sudeckiego: 332.11 – Wzgórza Strzegomskie, 332.12 – Równina Świdnicka, 332.15 – Obniżenie Podsudeckie; Mezoregiony Pogórza Zachodniosudeckiego: 332.27 – Pogórze Kaczawskie; 332.28 – Pogórze Wałbrzyskie; Mezoregiony Sudetów Zachodnich: 332.35 – Góry Kaczawskie, 332.36 – Kotlina Jeleniogórska, 332.37 – Karkono- sze, 332.38 – Rudawy Janowickie; Mezoregiony Sudetów Środkowych: 332.41 – Brama Lubawska, 332.42 – Góry Wałbrzyskie, 332.43 – Góry Ka- mienne, 332.44 – Góry Sowie, 332.46 – Obniżenie Noworudzkie, 332.47 – Obniżenie Ścinawki, 332.48 – Góry Sto- łowe

6 Przez Bolków przebiegają drogi z Wrocławia do Jeleniej Góry oraz z Legnicy do Ka- miennej Góry. Obecnie nieczynne linie kolejowe łączą Bolków z Marciszowem, Legnicą i Ja- worzyną Śląską. Przez Marciszów przebiega ważna linia kolejowa łącząca Wałbrzych z Jele- nią Górą.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Bolków opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Sudetów w skali 1:25 000, arkusze: Bolków, Roztoka, Marciszów i Stare Bogaczowice wraz z objaśnieniami (Cymermann, Mastalerz, 1995a; Cymermann, Mastalerz, 1995b; Kural, Teisseyre, 1978a, 1978b; Teisseyre, 1973a, 1973b; Teisseyre, 1977a, 1977b). Arkusz obejmuje obszar położony na granicy dwóch dużych jednostek geologicznych, rozdzielonych uskokiem sudeckim brzeżnym, biegnącym z południowego wschodu na pół- nocny zachód. Północno-wschodni fragment obszaru należy do bloku przedsudeckiego, a po- zostały do Sudetów. W części sudeckiej arkusza znajdują się fragmenty mniejszych jednostek geologicznych: metamorfiku kaczawskiego z częścią depresji północnosudeckiej (rów Wol- bromka i zapadlisko Wierzchosławic), depresji śródsudeckiej oraz depresji Świebodzic. Do najstarszych skał na omawianym terenie należą łupki łyszczykowe i amfibolity podiabazowe, zaliczone do proterozoiku, nawiercone na bloku przedsudeckim, w najgłębszej części obniżenia tektonicznego położonego pomiędzy Sudetami a Wzgórzami Strzegomskimi, zwanego rowem Roztoki. Północno-zachodnią i środkową część obszaru arkusza zajmują utwory metamorfiku kaczawskiego, reprezentowane przez kambryjskie łupki radzimowickie, zieleńce i wapienie krystaliczne zwane wojcieszowskimi. Ordowik reprezentują łupki szare powstałe z przeobra- żenia mułowców i iłowców, w których występują wkładki i soczewki kwarcytów oraz prze- ławicenia zieleńców masywnych i złupkowanych. Do syluru należą ilaste łupki czarne i szare z wkładkami kwarcytów, lidytów i łupków krzemionkowych. Lokalnie występują też zieleńce masywne lub słabo złupkowane, miejscami brekcjowate z wkładkami łupków serycytowych, chlorytowych i zieleńcowatych oraz brekcji wulkanicznych. Utwory ordowiku i syluru w większych ilościach występują na północny zachód od Bolkowa oraz na północ od Starych Bogaczowic. Na obszarze arkusza osady dewonu górnego występują w depresji Świebodzic, gdzie osią- gają miąższość do 1500 m. Składają się one z mułowców ciemnoszarych, zwięzłych, podrzęd- nie iłowców przewarstwionych piaskowcami drobnoziarnistymi. Wśród tak wykształconych osadów spotykane są miejscami pojedyncze soczewki lub buły wapieni organogenicznych.

Fig. 2 Położenie arkusza Bolków na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorzęd, holocen: 1 – mady, iły i piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy; plejsto- cen: 2 – piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej; 3 – lessy; 4 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowco- wej; 5 - gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste, głazy i żwiry akumulacji lodowcowej; eoplejstocen i najniższa część mezoplejstocenu: 6 – utwory akumulacji lodowcowej i rzecznej Sudetów. Trzeciorzęd, pliocen: 7 – iły, iłowce, piaski z wkładkami węgli brunatnych; miocen: 8 – iły, iłowce, mułki z pokładami węgli brunatnych; 9 – skały wylewne zasadowe i tufy. Kreda górna: 10 – opoki, wapienie, margle i piaskowce, piaski glaukonitowe. Trias: 11 – iły, mułowce, piaskowce, zlepieńce, margle, wapienie, dolomity oraz wapienie oolitowe i oolitowe pstre, lokalnie z anhydrytami. Perm górny i dolny: 12 – ewaporyty cyklotemów verra, stassfurt, leine, aller: wapienie, dolomity, anhydryty, sole kamienne i potasowo-magnezowe; zlepieńce, piaskowce arkozowe, mułowce i piaskowce pstre; 13 – skały wylewne kwaśne i tufy; 14 – skały wylewne zasadowe. Perm-karbon (młodszy paleozoik): 15 – granitoidy. Karbon, karbon górny: 16 – arkozy, zlepieńce, mułowce, iłowce; 17 – zlepieńce, piaskowce, mułowce z pokładami węgla kamienne- go; 18 – skały wylewne kwaśne i tufy; karbon dolny: 19 – zlepieńce, szarogłazy, piaskowce, mułowce, i łowce i wapienie. Dewon górny: 20 – szarogłazy i zlepieńce. Dewon środkowy-ordowik: 21 – łupki ilaste i piaszczyste oraz kwarcyty. Sylur: 22 – zmetamorfizowane skały zasadowe i kwaśne oraz ich piroklastyty. Sylur i ordowik: 23 – łupki krystaliczne, zieleńce, metaszarogłazy i kwarcyty. Kambrosylur: 24 – zmetamorfizowane skały wylewne kwaśne; 25 – zmetamorfizowane skały wylewne zasadowe i kwaśne oraz ich piroklastyty. Kambr dolny i środkowy: 26 – zieleńce i marmury; Kambrosylur i proterozoik: 27 – gnejsy; 28 – łupki krystaliczne. Paleozoik-proterozoik: 29 zmetamorfizowane skały zasadowe w ogólności (amfibolity). Proterozoik: 30 – fyllity, kwarcyty i szarogłazy. Archaik: 31 – gnejsy i migmatyty. 32 – dyslokacje w utworach starszych od czwartorzędu. 33 –granica państwa

8 Osady karbonu dolnego zalegają zgodnie na utworach dewonu górnego. Są one reprezentowane przez formację zlepieńców z Chwaliszowa (kulm z Chwaliszowa). Depresja śród- sudecka, zajmująca południową część arkusza, wypełniona jest także osadami karbonu dolnego. Ich miąższość sięga od 6000 do 7000 m. W formacjach skalnych tego okresu występują zlepieńce, brekcje osadowe, szarogłazy oraz podrzędnie iłowce i mułowce, a w kulmie (kulm Sadów Górnych) spotykane są często pokrywy skał wulkanicznych i towarzyszące im tufy. Na nich zalegają utwory permu – mułowce i iłowce, podrzędnie piaskowce czerwonego spą- gowca (perm dolny). W depresji północnosudeckiej (w rowie Wolbromka i w zapadlisku Wierzchosławic) występują utwory permu dolnego (czerwonego spągowca), wykształcone w postaci czerwo- nych zwietrzelin, tufów, zlepieńców, piaskowców i mułowców oraz skał wylewnych, z któ- rych największe rozprzestrzenienie mają porfiry (riolity). Tworzą one pokrywę o miąższości dochodzącej do 100 m, która ciągnie się od Kwietnik aż do okolic Wolbromka. Do bloku przedsudeckiego należy północno-wschodni wycinek arkusza. Podłoże krystaliczne bloku przedsudeckiego zbudowane jest z młodopaleozoicznych granitów masywu strzegomskiego, występujących na powierzchni w północno-wschodnim narożu arkusza. Wiek granitoidów masywu strzegomskiego określa się na górny karbon – dolny perm. W rejonie Gniewkowa i Borowa masyw ten reprezentują jasnoszare granity biotytowe, średnio- i gruboziarniste. Są one miejscami bardzo silnie zaangażowane tektonicznie. Obszar Sudetów i bloku przedsudeckiego pokryty jest nierównomiernie osadami keno- zoicznymi: trzecio- i czwartorzędowymi (Fig. 2). Osady trzeciorzędu występują głównie na obszarze bloku przedsudeckiego, a w części sudeckiej tylko w rejonie Chwaliszowa stwierdzone zostały mioceńskie żwiry. W rowie Roz- toki utwory tego wieku osiągają lokalnie miąższość nawet do ponad 300 metrów. Na skałach podłoża zalegają tu miejscami gliny zwietrzelinowe (regolity), powstałe w wyniku chemicz- nego zwietrzenia granitów. Ponieważ głównym materiałem ilastym jest w nich kaolinit, na- zywa się je też kaolinami rezydualnymi. Miąższości regolitów wahają się średnio w granicach 10-20 m, dochodząc miejscami do 50 m. Ich wiek określono jako paleogen lub miejscami miocen. W najgłębszej części rowu Roztoki występują gliny kaolinowe oraz iły i mułki z wkładkami węgla brunatnego należące do środkowego lub górnego oligocenu. Do miocenu zaliczone zostały: iły i mułki z wkładkami węgla brunatnego, gliny i piaski kaolinowe oraz iły piaszczyste i mułki z wkładkami węgla brunatnego oraz piasków i żwirów. Miocen górny – pliocen reprezentowany jest przez żwiry i piaski z wkładkami glin, mułków i iłów. Trzecio- rzędowe zasadowe skały wylewne, głównie bazalty, spotykane są na obszarze Gór Kaczaw-

9 skich i bloku przedsudeckiego w postaci niewielkich wystąpień bez znaczenia gospodarczego. Z utworów trzeciorzędu znaczenie gospodarcze mają kaoliny rezydualne i gliny kaolinowe. Utwory czwartorzędowe tworzą zwartą pokrywę na bloku przedsudeckim (rów Rozto- ki), gdzie osiągają miąższości do 45 m. W części sudeckiej obszaru arkusza wypełniają one dna dolin lub w formie płatów pokrywają wierzchowiny i łagodniejsze zbocza górskie. Osady czwartorzędowe pochodzą z okresu plejstoceńskich zlodowaceń: południowopolskich, środ- kowopolskich, północnopolskich i z holocenu. Z okresu najstarszych zlodowaceń pochodzą utwory rzeczne z Chwaliszowa i rejonu Roztoki, a także te występujące na wschód od Bro- nowa i na południe od Wolbromka. Ich wiek nie został jeszcze ostatecznie określony. Naj- większe rozprzestrzenienie mają osady zlodowaceń środkowopolskich. Reprezentowane są przez utwory lodowcowe (gliny z wkładkami piasków), wodnolodowcowe (żwiry i piaski), rzeczne (żwiry) oraz zastoiskowe (iły zastoiskowe z wkładkami piasków i żwirów). Okres najmłodszych zlodowaceń reprezentują piaski i żwiry rzeczne tarasów 2-5 m n.p. rzeki Strze- gomki i Czyżynki. W wyniku procesów erozyjno-denudacyjnych na przełomie plejstocenu i holocenu po- wstały gliny deluwialne i rumosze skalne. Utwory najmłodsze – holoceńskie stanowią osady rzeczne oraz torfy. Małe torfowiska można spotkać tylko w nielicznych miejscach. Przestały się one rozwijać na skutek melioracji.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Bolków występuje dziewięć udokumentowanych złóż (Tabela 1). Dwa złoża granitów („Gniewków” i „Borów”), dwa złoża kaolinów („Julia” i „Michał”), dwa złoża wapieni krystalicznych („Sobocin” i „Rochowice Nowe), dwa złoża kruszywa naturalnego („Bronów” i „Domanów I”) oraz jedno złoże iłów ceramiki budowlanej („Bolków I”). Większość złóż występujących na obszarze arkusza Bolków to złoża rzadkie w skali całego kraju, chociaż występujące w dosyć licznie w regionie dolnośląskim. Są to złoża granitów, wapieni krystalicznych oraz kaolinów, które zaliczono do klasy drugiej z punktu widzenia ochrony złóż. Pozostałe złoża tj. iłów i kruszyw naturalnych są złożami powszechnie wystę- pującymi na obszarze całego kraju i przypisano im klasę czwartą. W przeszłości na obszarze arkusza istniały jeszcze trzy złoża. Po zakończeniu eksploatacji wykreślono je z Bilansu zasobów. Były to: złoże iłów ceramiki budowlanej „Bolków” oraz złoża kruszywa naturalnego: „Ciechanowice I” i „Domanów”.

10 1. Granity Złoża „Gniewków” i „Borów” są częścią młodopaleozoicznego (górny karbon-dolny perm) masywu granitowego, który w północno-wschodniej części arkusza zaznacza się w terenie budując wzniesienia Wzgórz Strzegomskich. Złoże granitu „Gniewków” znajduje się na zachód od miejscowości o tej samej nazwie.

Udokumentowane zostało w kategorii B+C1 w roku 1978 (Dziedzic, 1990). Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 63 186 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże zajmuje po- wierzchnię 28,6 ha. Ma formę masywu i zaliczono je do grupy II zmienności złóż. Miąższość udokumentowanego złoża wynosi 70,5-138,9 m, (średnio 89,3 m). Nadkład o średniej grubo- ści 5,6 m stanowią utwory czwartorzędowe. Stosunek N/Z kształtuje się na poziomie 0,05. Miąższość kopaliny wynosi 70,5-138,9 m, średnio 89,3 m. Stosunek nadkładu do miąższości złoża (N/Z) ma wartość 0,05. Kopalina ma dobre parametry jakościowe. Wytrzymałość na ściskanie w stanie powietrzno-suchym wynosi średnio 105 MPa, średnia ścieralność na tarczy Boehmego jest równa 0,22 cm, a w bębnie Devala stanowi 4,8%. Granity mają małą nasią- kliwość (śr. 0,5%) i są mrozoodporne. Kopalina jest przydatna dla budownictwa i drogownictwa (kruszywo mineralne, elementy foremne). Złoże „Borów” w przewadze położone jest na sąsiednim arkuszu Świdnica. W granicach omawianego terenu znajduje się tylko niewielki jego wycinek. Geologiczne zasoby bilansowe na koniec roku 2002 wynosiły 133 915 tys. ton (Przeniosło, 2003). Stopień rozpoznania złoża odpowiada kategorii B+C1 (Bałchanowski, 1993). Zajmuje ono powierzchnię 49,7 ha. W nadkładzie o średniej grubości 4,0 m występuje gleba i zwietrzelina granitów.

Miąższość złoża w kategorii B wynosi średnio 52,3 m, a w kategorii C1 – 70,0 m. Kopalina charakteryzuje się wysoką wytrzymałością na ściskanie, która wynosi średnio 141 MPa. Ście- ralność na tarczy Boehmego ma średnią wartość 0,17 cm, a w bębnie Devala – 6,2%. Granity są mrozoodporne i mają niską nasiąkliwość (śr. 0,4%). Kopalina jest przydatna dla budownictwa i drogownictwa. 2. Kaoliny Złoża „Michał” i „Julia” powstały w wyniku kaolinizacji granitów biotytowych masywu Strzegom-Sobótka w trzeciorzędzie. Są to złoża rezydualno-osadowe. Złoże kaolinu „Michał” znajduje się na zachód od miejscowości Roztoka. Udokumen- towane zostało w kategorii C2 w 1964 r. (Kural, Kuralowa, 1964). Geologiczne zasoby bilansowe wynoszą 20 980 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże zajmuje powierzchnię 42,4 ha. Ma formę pokładu. Zaliczono je do I grupy zmienności złóż. Średnia Miąższość złoża wynosi 23,0 m. m. Nadkład o średniej grubości 22,1 m stanowią osady trzecio- i czwartorzędowe:

11 gleba, piaski, piaski i żwiry, mułki, gliny i iły. W spągu występują piaski, żwiry, kaoliny, wę- gle brunatne. Stosunek N/Z wynosi 0,96. Uzysk kaolinu z kopaliny (frakcji poniżej 0,06 mm) wynosi średnio 38,4%. Ogniotrwałość zwykła waha się w przedziale 158-177 sP. Złoże kaolinu „Julia” znajduje się na zachód od miejscowości Roztoka. Udokumento- wane zostało razem ze złożem „Michał” w kategorii C2 w 1964 r. (Kural, Kuralowa, 1964). Geologiczne zasoby bilansowe są niewielkie i wynoszą 6 900 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże zajmuje powierzchnię 17,3 ha. Zalega na piaskach, żwirach, glinach, kaolinach i wę- glach brunatnych. Jego miąższość waha się od 10,0-25,0. Kopalina przykryta jest nadkładem złożonym z gleby, gliny, piasku, żwiru grubości 5,9-23,1 m. Stosunek N/Z wynosi 0,83. Uzysk frakcji użytecznej z kopaliny (0,06 mm) wynosi średnio 42,6%, a ogniotrwałość zwy- kła jest wyższa od 173 sP. Po szlamowaniu, kopalina ze złóż „Michał” i „Julia” może być wykorzystana jako kaolin ogniotrwały. 3. Wapienie krystaliczne Złoża „Rochowice Nowe” i „Sobocin” zbudowane są z dolnokambryjskich wapieni wojcieszowskich barwy białej i popielatej. Złoże „Rochowice Nowe” znajduje się na wschód od miejscowości o tej samej nazwie. Udokumentowane zostało kartą rejestracyjną w 1958 r. (Karta..., 1958). Jest to złoże małe o powierzchni 1 ha. Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 393 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złoże o formie pokładu średniej miąższości 20 m ma budowę o zmienno- ści zaliczonej do III grupy. Zalega pod nadkładem glin zwietrzelinowych o grubości do 1 m. Wapienie zawierają średnio: 3,03% krzemionki, 42,32% tlenku wapnia, 11,41% tlenku magnezu. Strata prażenia wynosi średnio 43,6%. Kopalina jest surowcem do produkcji wapna magnezowego i wapna palonego. Złoże „Sobocin” położone jest na granicy obszaru omawianego arkusza i sąsiedniego –

Wojcieszów. Udokumentowane zostało w kategorii C1 (Blajda, Górecki, Nieć, 1996). Geolo- giczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 3 886 tys. ton (Przeniosło, 2003). Jego powierzchnia wynosi 6,7 ha. Wapienie zalegają pod nadkładem gleby, gliny i rumoszu o śred- niej grubości 1,5 m. W ich składzie chemicznym występuje: 84,8-99,4% węglanu wapnia, do 12,6% węglanu magnezu i 0,7-10,6% krzemionki. Kopalinę współwystępującą stanowią ciemnoszare wapienie dolomityczne, przydatne do produkcji kamienia łupanego i kruszywa łamanego dla drogownictwa i budownictwa. Wytrzymałość na ściskanie wapieni w stanie powietrzno-suchym wynosi 43,0-125,0 MPa, średnio 83,0 MPa, a ich ścieralność na tarczy Boehmego wynosi 2,0-15,2 cm. Kopalina przydatna jest dla przemysłu wapienniczego.

12 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan geologiczne Kategoria Wydobycie Przyczyny Numer Wiek zagospoda- Zastosowa- bilansowe rozpozna- (tys. ton, Klasyfikacja złóż konfliktowości złoża Rodzaj kompleksu rowania nie kopaliny Nazwa złoża (tys. ton, nia tys. m3*) złoża na kopaliny litologiczno- złoża tys. m3*) mapie surowcowego Klasy 1 - 4 Klasy A - C wg stanu na rok 2002 (Przeniosło 2003) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 Gniewków γ C-P 63 186 B G 110 Sb, Sd 2 B L, Gl 2 Borów* γ C-P 133 915 B+C1 G 80 Sb, Sd 2 B L 3 Michał ka Tr 20 980 C2 N 0 Smo 2 B L, Gl 4 Julia ka Tr 6 900 C2 N 0 Smo 2 B Gl 5 Rochowice Nowe w Cm 393 C1* Z 0 Sw 2 B L 6 Sobocin* w Cm 3 886 C1 Z 0 Sw 2 B L 7 Bronów pż Q 193 C1* G 11 Skb 4 A - 13 8 Bolków I i(ic) Q 119* C1 G 4* Scb 4 A - 9 Domanów I p Q 187 C1 G 2 Skb, Sd 4 A - Bolków i(ic) Q - - ZWB - - - - - Ciechanowice I pż Q - - ZWB - - - - - Domanów p Q - - ZWB - - - - - Rubryka 2 - * – złoże położone częściowo poza obszarem arkusza Rubryka 3 - γ − granity, ka – kaoliny, w – wapienie krystaliczne, p - piaski, pż - piaski i żwiry, i(ic) - iły ceramiki budowlanej Rubryka 4 - Q - czwartorzęd, Tr – trzeciorzęd, C – karbon, P – perm, Cm – kambr Rubryka 6 - kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych - złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) - C1* Rubryka 7 - złoża: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – złoże wykreślone z Bilansu Zasobów (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9 - kopaliny: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Sw – wapiennicze, Scb – ceramiki budowlanej, Skb – kruszyw budowlanych, Smo – materiałów ogniotrwałych Rubryka 10 - złoża: 2 - rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w określonym regionie; 4 - powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne; Rubryka 11 - złoża: A - małokonfliktowe, B - konfliktowe Rubryka 12 - Gl – ochrona gleb, L - ochrona lasów

4. Surowce ilaste ceramiki budowlanej Na obszarze arkusza Bolków występuje jedno złoże iłów ceramiki budowlanej „Bol- ków I”. Zbudowane jest z czwartorzędowych iłów zastoiskowych (Kirschke, 1977). Złoże „Bolków I” znajduje się na południowy wschód od Bolkowa. Zostało ono rozpoznane w kategorii C1 z jakością surowca w kategorii B w 1977 r. Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 119 tys. m3. Złoże zajmuje powierzchnię 2,6 ha. Ma formę po- kładu i z powodu stosunkowo prostej budowy geologicznej zaliczono je do grupy I zmienno- ści złóż. Miąższość kopaliny jest bardzo zmienna i waha się w granicach 3,8-11,5 m. Nadkład o średniej grubości 1,9 m stanowią gleba, pyły i gliny pylaste. W spągu występują pyły, gliny pylaste i iły zastoiskowe. Stosunek N/Z kształtuje się na poziomie 0,2. Podstawowe parametry jakościowe kopaliny są następujące. Optymalna temperatura wypalania surowca wynosi 960oC. Po wypaleniu wytrzymałość na ściskanie wynosi 12,9-22,6 MPa, średnio 15,8 MPa, a nasiąkliwość 18,6-20,4%, średnio 19,2%. Kopalina nie zawiera ziarn margla o średnicy po- wyżej 0,5 mm. Kopalina przydatna jest do produkcji cegły pełnej. 5. Kruszywo naturalne Na omawianym terenie występują dwa złoża czwartorzędowych kruszyw naturalnych pochodzenia wodnolodowcowego. Złoże „Bronów” położone jest na zachód od miejscowości „Dobromierz”. Udokumen- towane zostało kartą rejestracyjną (Bałchanowski, 1992). Geologiczne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 193 tys. ton (Przeniosło, 2003). Jest to małe złoże o powierzchni 1,56 ha, budowie pokładowej i średniej miąższości 7,0 m. W nadkładzie o średniej grubości 0,7 m występuje gleba i glina zwałowa, a w spągu glina zwałowa. Kopalinę stanowią piaski i żwiry. Zawartość ziarn o średnicy do 2 mm wynosi 43,8%, a pyłów mineralnych jest średnio tylko 3,1%. Kopalina jest przydatna w budownictwie do produkcji mieszanek żwirowych. Złoże „Domanów I” znajduje się na zachód od miejscowości o tej samej nazwie. Udo- kumentowano je w kategorii C1 (Jarecki, 1998). Złoże zajmuje powierzchnię 1 ha. Geologicz- ne zasoby bilansowe w roku 2002 wynosiły 187 tys. ton (Przeniosło, 2003). Złożę ma formę pokładową o średniej miąższości 10,7 m. W nadkładzie występuje warstwa gleby i gliny o grubości od 4,7 do 5,2 m, a w spągu piaski. Kopalinę stanowią piaski. Zawartość ziarn o średnicy poniżej 2 mm wynosi 90,0%, a pyłów mineralnych 7,0%. Piaski mogą być wykorzystane w budownictwie i w drogownictwie. Większość złóż kopalin znajdujących się na arkuszu Bolków to złoża, konfliktowe. Ich eksploatacja stwarza lub może stwarzać zagrożenie dla środowiska naturalnego. Przyczyną konfliktowości złóż „Gniewków”, „Michał”, i „Sobocin”„ są lasy i gleby chronione występu-

14 jące na ich obszarze. Złoża „Borów” i „Rochowice Nowe” są porośnięte częściowo lasami, a złoże „Julia” położone jest w obrębie gleb chronionych wysokich klas bonitacyjnych. Wyżej wymienionym złożom przypisano klasę konfliktowości B. Jedynie trzy złoża „Bolków I”, „Bronów” i „Domanów I” to złoża, których eksploatacja nie stwarza zagrożeń dla środowiska naturalnego i brak w ich obrębie obiektów chronionych (klasa konfliktowości A).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Bolków eksploatowane są cztery złoża: jedno złoże granitów „Gniewków”, jedno złoże iłów ceramiki budowlanej „Bolków I” i dwa złoża kruszywa naturalnego „Bronów” i „Domanów I”. Użytkownikiem i koncesjobiorcą złoża „Gniewków” jest Kopalnia Granitu Gniewków Sp. z o.o. Koncesja na eksploatację kopaliny w granicach obszaru górniczego jest ważna do 2010 r. Obszar górniczy „Gniewków II” ma powierzchnię 34,6 ha, a teren górniczy – 203,5 ha. Złoże eksploatowane jest powierzchniowo w dwóch wyrobiskach, zlokalizowanych w pobliżu zachodniej i północno-wschodniej granicy. W 2002 roku wydobyto 110 tys. ton kopaliny (Przeniosło, 2003). Urabianie prowadzone jest robotami strzałowymi. Dla złoża wyznaczone zostały strefy zasięgu podmuchu, rozrzutu odłamków skalnych i drgań sejsmicz- nych, które zadecydowały o wielkości utworzonego terenu górniczego. W zachodniej części terenu górniczego zlokalizowany jest zakład przeróbczy, w którym produkowane są elementy foremne: kostka, brukowiec oraz kruszywa łamane głównie dla drogownictwa. Odpady prze- róbcze sprzedawane są na bieżąco lub okresowo składowane. Zwałowisko odpadów eksplo- atacyjnych położone jest w pobliżu zachodniej granicy złoża. Jego powierzchnia wynosi oko- ło 1 ha, a ilość odpadów około 1 113 tys. ton. Składowane są tu odpady eksploatacyjne oraz rumosz i glina z nadkładu. Tabela 2 Odpady mineralne Numer Powierzchnia Kopalnia Miejscowość Ilość odpadów Sposób obiektu Rodzaj zwałowiska (stan na rok 2002) wykorzystania na Gmina odpadów lub osadnika Użytkownik (tys. ton) odpadów mapie Powiat (ha) 1 2 3 4 5 6 7 8 Gniewków II Gniewków 1 Kopalnia Grani- Dobromierz Ek 4 1 113,83 0 brak tu Gniewków Sp. z o.o. świdnicki Rubryka 4 - Ek – zwały eksploatacyjne Rubryka 6 - składowanych Rubryka 7 - wykorzystanych

15 W północno-wschodniej części obszaru arkusza znajdują się fragmenty obszaru i terenu górniczego kopalni „Borów II. Właścicielem i użytkownikiem złoża granitów „Borów” są Borowskie Kopalnie Granitu Sp. z o.o., posiadające koncesję na eksploatację kopaliny ważną do 2018 r. Wyrobisko eksploatacyjne złoża oraz przeważająca część obszaru i terenu górni- czego położone są w granicach sąsiedniego arkusza Świdnica. Użytkownikiem złoża iłów ceramiki budowlanej „Bolków I” jest FABRIX S.C. Zakła- dy Produkcji Ceramiki Budowlanej. Koncesja na eksploatację obejmująca obszar złoża jest ważna do 2014 r. W 2002 roku wydobyto 4 tys. m3. kopaliny (Przeniosło, 2003). Obszar gór- niczy i teren górniczy „Bolków I” mają powierzchnię 3,98 ha. Złoże eksploatowane jest odkrywkowo, jednym poziomem wydobywczym. Wyrobisko usytuowane jest w zachodniej czę- ści złoża, a front eksploatacyjny ma kierunek południowy. Kopalinę przerabia się w pobliskiej Cegielni Bolków gdzie produkowana jest cegła pełna. Na terenie arkusza, eksploatowane są dwa złoża kruszywa naturalnego. Koncesję na eksploatację piasków i żwirów ze złoża „Bronów” posiada Przedsiębiorstwo Handlowo Usłu- gowe BK z Jaskulina. Koncesja na eksploatację kopaliny obejmująca obszar górniczy o powierzchni 1,6 ha jest ważna do 2016 roku. Powierzchnia terenu górniczego wynosi 1,6 ha. Złoże eksploatowane jest okresowo wyrobiskiem wgłębnym jednym poziomem eksploatacyj- nym. W 2002 roku wydobyto 11 tys. ton kopaliny (Przeniosło, 2003). Kopalina wykorzystywana jest w budownictwie na potrzeby lokalne. Wydobywanie piasków podjęto w 1998 r. na złożu „Domanów I”, którego właścicielem jest Zakład Wydobywania, Wytwarzania i Uszlachetniania Kruszyw w Domanowie. Koncesja na eksploatację kopaliny jest ważna do 2016 roku. Obszar i teren górniczy o powierzchni 3,5 ha oprócz samego złoża obejmuje wyrobisko po wyeksploatowanym złożu kruszywa Do- manów. Złoże eksploatowane jest odkrywkowo w wyrobisku wgłębnym. Zdejmowany nad- kład wykorzystywany jest do rekultywacji wyrobiska po złożu „Domanów”. W 2002 roku wydobyto 2 tys. ton kopaliny (Przeniosło, 2003), która wykorzystywana jest w budownictwie na potrzeby lokalne. Na obszarze objętym arkuszem zakończono eksploatację pięciu złóż. Wyrobisko złoża piasków „Domanów” położone jest przy północnej granicy złoża „Domanów I”. W zachodniej części terenu arkusza eksploatowane było złoże piasków i żwirów „Ciechanowice I” o powierzchni 8,7 ha. W jednym z jego wyrobisk znajduje się obecnie wysypisko śmieci dla gminy Marciszów. W 1955 r. rozpoczęto wydobywanie surowców ceramicznych dla cegielni Bolków. Stare wyrobiska wyeksploatowanego już złoża „Bolków” przylegają do zachodniej granicy obecnie użytkowanego złoża „Bolków I”. Eksploatację złoża „Rochowice Nowe”

16 prowadzono przez krótki okres czasu i zakończono na początku lat sześćdziesiątych. Zakoń- czono również eksploatację złoża „Sobocin”. Pozostałością po eksploatacji obu złóż są wyrobiska istniejące na ich obszarze. VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze arkusza Bolków wyznaczono osiem obszarów perspektywicznych: dwa porfirów, jeden granitów, trzy kaolinów, jeden piasków i żwirów, jeden wapieni krystalicznych oraz wyznaczono jeden obszar prognostyczny wapieni krystalicznych. Na północ od Bolkowa, w zalesionym paśmie wzgórz miedzy Świnami a Kwietnikami, znajdują się dwa obszary perspektywiczne porfirów: północny - o powierzchni 29 ha i połu- dniowy – o powierzchni 15 ha. Obszary te rozpoznano w 1975 roku, opracowano dokumenta- cję geologiczną, ale nie została ona zatwierdzona (Skurzewski, 1975). W obszarze północnym występują porfiry o średniej miąższości 59,1 m i zasobach 34 400 tys. ton. Ich wytrzymałość na ściskanie w stanie powietrzno-suchym wynosi 77,0-124,0 MPa, średnia nasiąkliwość 1,4%, ścieralność w bębnie Devala 2,6-9,0%, średnio 5,9%. Zasoby geologiczne obszaru po- łudniowego wynoszą 25 900 tys. ton, a średnia miąższość kopaliny – 82,8 m. Zalega ona pod nadkładem o grubości średniej 2,5 m. Wytrzymałość na ściskanie w stanie powietrzno-suchym waha się w granicach 70,0-112,0 MPa, średnio 91,0 MPa, średnia nasiąkliwość wynosi 1,6%, a średnia ścieralność w bębnie Devala 7,1%. Cechy jakościowe porfirów pozwalają na wykorzystanie ich do produkcji kruszywa łamanego. Obszar perspektywiczny występowania granitów przylega od północnego wschodu do granic złoża „Gniewków” i jest położony na wzniesieniu porośniętym lasami. Obszar wyznaczono na podstawie analizy kompleksowej dokumentacji geologicznej Strzegomsko-Borow- skiego Okręgu Eksploatacji Surowców Skalnych (Stachowiak, Krzyśków, 1983) oraz dokumentacji geologicznej złoża granitów „Gniewków” (Dziedzic, 1990). Warunki geologiczno- górnicze i parametry i jakościowe granitów powinny być podobne jak w złożu „Gniewków”. Obszary perspektywiczne kaolinów położone są wokół miejscowości Roztoka. Zostały wyznaczone na podstawie prac poszukiwawczych i rozpoznawczych prowadzonych w tym rejonie (Kural, 1970; Kuralowa, 1963; Przysłup, 1975; Kural, 1979; Szepietowska, 1988). Największy z nich znajduje się wokół złoża „Julia”, granicząc od północy z drugim złożem kaolinów „Michał”. Kaoliny rezydualne o miąższości ponad 39 m zalegają pod nadkładem o zmiennej grubości, która miejscami wynosi zaledwie 5 m. Podobnie jak w sąsiednich złożach powinny tu dominować kaoliny ogniotrwałe po szlamowaniu. Dwa dalsze obszary perspektywiczne znajdują się na wschód od miejscowości Roztoka. Rozcięte są one rynną erozyjną

17 przebiegająca w centralnej części terenu rozpoznania. Kaoliny przykryte są nadkładem o gru- bości 9,8-38,5 m, złożonym z iłów, glin, żwirów oraz piasków. Ich zasoby oszacowano na 3 500 tys. ton. Głównym typem surowca są kaoliny ogniotrwałe po wzbogaceniu, które osią- gają miąższość do 19,5 m w obszarze zachodnim i do 15,3 m w obszarze wschodnim. W ob- rębie surowca ogniotrwałego występują w formie soczew kaoliny ceramiczne i papiernicze po szlamowaniu o szacunkowych zasobach 500 tys. ton. Podstawowe parametry jakościowe kopaliny są następujące: średni uzysk frakcji użytecznej po szlamowaniu wynosi około 44%, wytrzymałość na zginanie waha się w granicach 0,93-2,22 MPa, stopień białości osiąga po wysuszeniu 72-78%, a po wypaleniu w temperaturze 1350oC - 75-83%. Na podstawie analizy mapy geologicznej (Kural, Teisseyre, 1978) wyznaczono w rejonie Kłaczyny obszar perspektywiczny piasków i żwirów. Pod warstwą gleby występują piaski i żwiry wodnolodowcowe o średniej miąższości 12 m. Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Średnia Numer Wiek Średnia grubość Zasoby Po- grubość Zasto- obszaru Rodzaj kompleksu Parametry jakościowe kompleksu w katego- wierzchnia nadkła- sowanie na ma- kopaliny litologiczno- surowcowego rii D (ha) du 1 kopaliny pie surowcowgo (m) (tys. ton) (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 - wytrzymałość na ściskanie w stanie powietrzno-suchym: 38-128 MPa, - nasiąkliwość: 0,2-6,5%, I 9,5 w Cm 4,8 40,0 10 260 Sb, Sw - ścieralność w bębnie Deva- la: 4,4-15,0%, -zawartość CaO: 26,7-41,4%, - zawartość MgO: 5,6-20,0% Rubryka 3: w – wapienie krystaliczne Rubryka 4: Cm - kambr Rubryka 9: kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sw – wapiennicze Na północnych stokach Góry Wapniki, położonej w pobliżu Grudna, przeprowadzono prace poszukiwacze wapieni krystalicznych dla potrzeb budownictwa (Skurzewski, 1975). W dwóch otworach wiertniczych stwierdzono występowanie kambryjskich wapieni krystalicznych. W ich sąsiedztwie wyznaczono obszar perspektywiczny położony na terenie lasu oraz obszar prognostyczny nr I (Tabela 3), niekolidujący z ochroną przyrody. Obszar prognostyczny wapieni krystalicznych zajmuje powierzchnię 9,5 ha, kopalina występuje pod nadkła- dem gliny i rumoszu o średniej grubości 4,8 m. Miąższość kompleksu surowcowego oszacowano na 40 m, a zasoby na 10 260 tys. ton. Niska zawartość CaO (poniżej 40%) i wysoka MgO (średnio 18%) dyskwalifikuje je jako surowiec dla przemysłu cementowego. Parametry jakościowe wapieni są zróżnicowane. Charakteryzują się one wytrzymałością na ściskanie

18 w stanie powietrzno-suchym w granicach 38-128 MPa i nasiąkliwością w przedziale 0,2- 6,5%. Ścieralność w bębnie Devala zmienia się w interwale 4,4-15,%. Wapienie są silnie spę- kane i mogą być wykorzystane do produkcji kruszyw łamanych dla budownictwa i nawozów wapniowo-magnezowych. Na omawianym terenie, w rejonie Sadów Dolnych, Starych i Nowych Bogaczowic oraz Gostkowa, występują również obszary o negatywnych wynikach rozpoznania piasków i żwirów. Zostały one przebadane w ramach prac penetracyjnych za kruszywem naturalnym (Bocheńska, Miszewski, 1970; Chruszcz, 1989; Górna, Gizara, 1975).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Bolków położony jest w dorzeczu Odry obejmując częściowo zlewnie rzek: Kaczawy, Bystrzycy i Bobru, rozdzielone działami wodnymi drugiego rzędu. Zlewnia Kaczawy zajmuje około 72% powierzchni arkusza i drenowana jest przez Nysę Szaloną z do- pływami: Sadówką, Kamionką, Potokiem Rochowickim i Nysą Małą z Przyłęcznicą. W pół- nocno-wschodniej części omawianego terenu znajduje się niewielki fragment zlewni Wierz- biaka oddzielony działem wód trzeciego rzędu od zlewni Nysy Szalonej. Na rzece Kaczawie w Przybkowie (arkusz Legnica) istnieje powierzchniowe ujęcie wodne, które ma utworzoną strefę ochrony pośredniej. Południowa część tej strefy leży w obrębie arkusza Bolków. Południowo-zachodni wycinek terenu (12% powierzchni arkusza) należy do zlewni Bo- bru, odwadnianej przez prawobrzeżne dopływy: Celinkę, Zimną Wodę, Krętą i kilka bezi- miennych cieków. Obszar zlewni Bobru, w obrębie omawianego arkusza, nie jest objęty strefą ochrony sanitarnej pośredniej. Przewiduje się utworzenie takiej strefy dla ujęcia podziemno- infiltracyjnego w Marciszowie. Głównym ciekiem odprowadzającym wody ze zlewni Bystrzycy jest rzeka Strzegomka ze swoimi dopływami Chwaliszówką, Czyżynką, Sikorką i innymi mniejszymi ciekami. Rze- ka Strzegomka ma swoje źródła powyżej Starych Bogaczowic. Na około 62,0 km biegu zasila zbiornik wody pitnej w Dobromierzu, Zbiornik ten ma wyznaczoną strefę ochrony pośredniej. Na omawianym obszarze monitoring czystości wód powierzchniowych prowadzi Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu. Systematycznymi badaniami jako- ści wód powierzchniowych w obrębie arkusza Bolków objęta jest zlewnia rzeki Strzegomki w 2 profilach (Czyżynka - ujście do Strzegomki, Strzegomka poniżej ujścia Czyżynki). Wg „Raportu o stanie środowiska w województwie dolnośląskim w 2002 roku” (Kwiatkowska– Szygulska, 2003) rzeka Strzegomka w 2002 r. do zbiornika Dobromierz prowadziła wody

19 klasy III wg wskaźników fizykochemicznych, a jej dopływ – Czyżynka również wnosił wody klasy III. Jednak ogólna ocena czystości wód Strzegomki w profilu poniżej ujścia Czyżynki stwierdzała wody pozaklasowe (ze względu na stan sanitarny wód). Głównymi parametrami zanieczyszczeń są: fosforany, azotany, siarczany. Ogólna ocena czystości wód Czyżynki w profilu - ujście do Strzegomki wykazywała wody III klasy. Bardzo intensywne opady w lipcu 1997 roku były przyczyną gwałtownego wezbrania rzek dorzecza Odry. W byłym województwie jeleniogórskim dwukrotny spływ fali powo- dziowej nastąpił w dniach 7-9 i 17-21 lipca, powodując wystąpienie rzek z ich koryt. Powódź objęła tu tereny położone wzdłuż rzeki Bóbr zatapiając miejscowość Marciszów. Fala powo- dziowa przeszła również przez miejscowości Pogwizdów, Kwietniki, Sokolą, Wiadrów, Bol- kowice, Gniewków, Dzierżków, Borów, Roztokę i Kłaczynę położone wzdłuż Nysy Małej i Przyłęcznicy oraz niewielkie tereny w dolinie Strzegomki i Czyżynki. 2. Wody podziemne Omawiany teren położony jest w dwóch regionach: sudeckim i przedsudeckim. Północ- no-wschodni obszar należy do regionu przedsudeckiego, podregionu podsudeckiego i rejonu Roztoki-Dzierżoniowa. W rejonie sudeckim wyróżniono: podregion lwówecki z rejonem Ję- drzychowic-Świerzawy, podregion izersko-karkonoski z rejonem Wierzchosławic, oraz podregion śródsudecki z rejonem Kamiennej Góry. W obrębie omawianego arkusza wydzielić można następujące piętra wodonośne: czwar- torzędowe, trzeciorzędowe i paleozoiczne (nierozdzielone). Poziomy wodonośne piętra czwartorzędowego występują w osadach plejstoceńskich zalegających na ogół w obniżeniach morfologicznych, a w części górskiej w dolinach rzecznych. Wyróżnić można trzy rodzaje obszarów ich występowania: dolinę kopalną Bobru, doliny rzeczne związane z systemem młodoplejstoceńskiej sieci rzecznej, obszary pokrywowe lub śródmorenowe gdzie utworami wodonośnymi są osady fluwioglacjalne i zwietrzeliny skał krystalicznych. Kopalna dolina Bobru w okolicy Marciszowa jest najbardziej zasobnym zbiornikiem wód podziemnych w omawianym rejonie. Zbiornik ten związany jest ze żwirami peryglacjal- nymi występującymi na głębokości 19-56 m. Jest to poziom odizolowany warstwami iłów i mułków zastoiskowych o napiętym zwierciadle wody. Warstwa żwirów o miąższości 2,4- 18,0 m zalega na zwietrzelinie skał podłoża. Wydajności 11 czynnych studni wynoszą 12,6- 178,0 m3/h przy depresjach 6,8-20,4 m. Ujęcie Marciszów jest jednym z głównych źródeł zaopatrzenia w wodę miasta Wałbrzycha i okolic. W rejonie występowania glin deluwialnych z rumoszem skalnym często biorą swój po- czątek liczne potoki. Osady te oraz zwietrzeliny skał magmowych i metamorficznych z rumo-

20 szem, stanowią niezbyt zasobny zbiornik wód podziemnych. Ze względu jednak na dużą ilość opadów i pokrywę leśną stanowi on stałą bazę zasilania potoków i źródeł. Przepuszczalne osady plejstoceńskie złożone z piasków i żwirów, związane przeważnie z dolinami rzecznymi, charakteryzują się na ogół niewielkimi miąższościami rzędu kilku me- trów, wzrastającymi do 18 m tylko w części północno-wschodniej arkusza. Zwierciadło wody ma charakter swobodny lub lekko napięty. Wydajności wynoszą 0,8-26,0 m3/h, przy depresjach 0,6-7,0 m. Część z tych wód wymaga prostego uzdatniania. Wody tego poziomu wykorzystywane są do celów pitnych i gospodarczych, w miejscowościach: Bolkowie, Nowej Wsi Wielkiej, Jastrowcu, Grodnie, Roztoce. Osady trzeciorzędu zalegają jedynie w rowie Roztoki na Przedgórzu Sudeckim. Miąż- szość ich przekracza 300 m, ale w większości są to utwory nieprzepuszczalne lub słabo przepuszczalne. Występowanie w tych osadach poziomu wodonośnego o miąższości 9,0-23,0 m stwierdzono w okolicy Wiadrowa. Jego strop zalega ona na głębokości 32,0-36,5 m, a zwier- ciadło stabilizuje się 7,2-8,1 m p.p.t. Podane informacje dotyczą tylko dwóch otworów, z któ- rych jeden ma wydajność maksymalną (próbne pompowanie) 5 m3/h, a drugi 15 m3/h. Na omawianym obszarze paleozoiczne piętro wodonośne o największym rozprzestrzenieniu jest bardzo słabo rozpoznane. Jedynie w dwóch otworach o głębokości 16 i 28 m, z wyłączeniem stref występowania wód mineralnych, wykonano badania hydrogeologiczne. Z tego też względu nie rozdzielono tego piętra na poszczególne poziomy, ale potraktowano je łącznie jako poziom wód poziemnych rumoszowo-szczelinowych. Wody szczelinowe w utworach permu dolnego badano w wierceniu hydrogeologicznym koło Wierzchosławic. Wydajność tego otworu o głębokości 16 m, wynosiła 3 do 6 m3/h, przy depresji 20 m. Otwór studzienny w okolicy Płoniny ujmuje spękane zieleńce kambryjskie na głębokości 20,5 do 28,0 m. Wydajność tego ujęcia wynosi 2,0 m3/h przy depresji 0,9 m. Ze względu na występowanie wydajnych, rumoszowych, szczelinowych i krasowych źródeł w początkowych odcinkach potoków: Przyłęcznicy oraz dopływów Nysy Szalonej w okolicy Wierzchosławic i Nagórnika, gdzie istnieją ujęcia powierzchniowo-drenażowe, przypisano je do wód podziemnych, przyporządkowanych wiekowo skałom otaczającym. Do ujęć takich należą: ujęcie drenażowe o wydajności 65 m3/h w okolicy Wierzchosławic oraz ujęcie źródlane na Przyłęcznicy w okolicy Góry Wapniki. Ujęcie to, składające się z 6 źródeł wód krasowych i wód potoku, ma łączną wydajność 75,6 m3/h i wraz z ujęciem źródeł krasowych w Pogwizdowie o wydajności 11,7 m3/h zaopatruje w wodę miasto Bolków. Lokalne zapotrzebowanie na wodę zaspokajane jest przez ujmowanie źródeł. Należą do nich źródła: zwietrzelinowe w Sadach Dolnych o wydajności 0,1 m3/h, rumoszowe w Kwietnikach o wy-

21 dajności 11 m3/h i Nowych Rochowicach o wydajności 3 m3/h. W rejonie Starych Rochowic w kompleksie różnorodnych skał staropaleozoicznych (różnych odmian łupków, fylitów, wapieni i keratofirów wieku kambro-sylurskiego) występują wody mineralne. Wypływały one na powierzchnię z dwóch źródeł „Bolko I” i „Bolko II”. Po odwierceniu w tym rejonie 5 otwo- rów ujmujących te wody -o głębokościach od 10,7 do 82 m i wydajnościach od 0,12 do3,6 m3/h - źródła zanikły. Są to wody typu glauberskiego (kwasowęglowe i szczawy wodo- rowęglanowo-siarczanowo-sodowo-wapienne, żelaziste) o mineralizacji do 5,5 mg/dm3 i za- wartości dwutlenku węgla do 1650 mg/dm3. Ich obecność związana jest ze strefą dyslokacyj- ną, wzdłuż której nasunięta jest na utwory dolnego permu metamorficzna seria skał starszego paleozoiku Gór Kaczawskich. W większych odległościach od strefy dyslokacyjnej dwa otwo- ry wiercone do głębokości 48 i 60,5 m, ujmują słabozmineralizowane wody pod ciśnieniem 45-110 kPa. Wydajności tych ujęć wynoszą 0,54-1,2 m3/h, przy depresjach 2-7 m. Drugim rejonem występowania wód mineralnych są Stare Bogaczowice i dolina potoku Czyżówka. W Starych Bogaczowicach znane są źródła szczaw alkaliczno-ziemnych oraz kwasowęglowych wód stołowych. Były one podstawą istnienia niewielkiego uzdrowiska. Obecnie wykorzystywane są trzy ujęcia przez Rozlewnię Wód Mineralnych. Nieeksploatowane źródło o nazwie „Anna” posiada wody o charakterze szczaw wodo- rowęglanowo-sodowo-wapniowo-magnezowych, manganowych, radoczynnych, w których 3 3 suma składników rozpuszczonych wynosiła około 2,7 g/dm , CO2 – 1,6 g/dm i radonu 2,53 nC/dm3. Źródło o nazwie „Dolne” posiada wody kwasowęglowe wodorowęglanowo- sodowo-wapniowo-magnezowe, radoczynne o zawartości składników rozpuszczonych w ilo- 3 3 3 ści około 2,0 g/dm , CO2 – 0,9 g/dm i radonu 1,5 nC/dm . Wydajność ujęć jest niewielka i wynosi około 0,03 m3/h. Na mapie zaznaczono ujęcia wód pitnych o sumarycznej wydajności powyżej 50 m3/h (na terenie Sudetów). Na obszarze przedsudeckim (niżowym) w granicach arkusza nie ma ujęć wód pitnych i przemysłowych o wydajności powyżej 100 m3/h. Na obszarze arkusza Bolków wyznaczono tylko jedną strefę ochrony pośredniej, dla ujęcia wód podziemnych w Wierzchosławicach o powierzchni 1 ha, w związku z czym nie została zaznaczona na mapie. W południowo-zachodniej części analizowanego terenu występuje fragment czwarto- rzędowego zbiornika wód podziemnych nr 343 o nazwie Dolina rzeki Bóbr (Marciszów), (Kleczkowski 1990), który wymaga wysokiej (OWO) i najwyższej ochrony (ONO), (Fig. 3).

Fig. 3 Położenie arkusza Bolków na tle Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wy- magających szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 - Obszar Wysokiej Ochrony (OWO); 2 – Obszar Najwyższej Ochrony (ONO); 3 – granica GZWP w ośrodku porowym, 4 – granica GZWP w ośrodku szczelinowym i szczelinowo-porowym; 5 – granica państwa Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 317 – Niecka zewnętrznosudecka Bolesławiec, kreda górna (K2); 318 – Zbiornik Słup-Legnica, czwartorzęd (Q); 319 – Subzbiornik Prochowice-Środa, trzeciorzęd (Tr); 342 – Niecka wewnętrznosudecka Krzeszów, kreda górna (K2); 343 – Dolina rzeki Bóbr (Marciszów), czwartorzęd (Q), 344 – Zbiornik Karkonosze, paleozoik (Pz)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanie- czyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 797-Bolków zamieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi zawartości przecięt-

23 nych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb w północnej części arkusza wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Legnicko-Głogow- skiego Okręgu Miedziowego 1: 250 000” (Lis i in., 1999). Próbki pobierano z gęstością 1x1 km. W miejscu opróbowania wyznaczano pole o średnicy 10-20 m, w którym lokalizowano punkty poboru pięciu podpróbek. Poszczególne podpróbki pobierano z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) gleby za pomocą sondy ręcznej i łączono w próbkę zbiorczą o masie około 2 kg. Pobierana gleba była suszona w temp. pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 2 mm, a następnie ucierana w agatowych młynach kulowych do rozmiaru ziarna <0,063 mm. Dla południowej części arkusza wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna 1995) (opró- bowanie w regularnej siatce 5x5 km) oraz „Atlasu geochemicznego Wałbrzycha i okolic 1:50 000” (Pasieczna i in., 1996) - opróbowanie w siatce 0,5 x 0,5 km. Dla celu tych projek- tów próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m). Po- bierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc ł atwo ługowalna. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologiczne- go w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

24 Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawartości Wartość przeciętnych Wartość przeciętnych (me- w glebach na arkuszu (median) w glebach na dian) w glebach obszarów Wartości dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi (Rozporzą- 4) dzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) 797-Bolków arkuszu 797-Bolków niezabudowanych Polski Metale N=75 N=75 N=6522 Frakcja ziarnowa Frakcja ziarnowa Grupa B 2) Grupa C 3) <2 mm <1 mm Grupa A 1) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-37 8 <5 Ba Bar 200 200 1000 23-1948 82 27 Cr Chrom 50 150 500 10-175 26 4 Zn Cynk 100 300 1000 34-371 62 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-3,0 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 3-28 10 2 Cu Miedź 30 150 600 7-51 20 4 25 Ni Nikiel 35 100 300 8-100 20 3 Pb Ołów 50 100 600 16-85 29 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,35 0,09 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 797-Bolków w poszczególnych grupach użyt- kowania terenu 1) grupa A As Arsen 72 2 a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na Ba Bar 71 3 podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeżeli Cr Chrom 62 11 2 utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia Zn Cynk 65 9 1 dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standardy Cd Kadm 72 3 wynikające ze stanu faktycznego, Co Kobalt 72 3 2) grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod sta- Cu Miedź 65 10 wami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieużyt- Ni Nikiel 61 14 ki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysło- Pb Ołów 69 6 wych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, Hg Rtęć 75 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 4) Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arkusza 797-Bolków do poszcze- Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 gólnych grup użytkowania terenu (ilość próbek) N – ilość próbek 46 21 7

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 1 km2 oraz 1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorami przyjętymi dla gleb zaklasyfi- kowanych do grup A, B i C oraz gleb o przekroczonych wartościach stężeń dla grupy C (zgodnie z Rozporządzeniem..., 2002). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała dolną granicę war- tości dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych okre- ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (Tabela 4). Tylko przeciętne zawartości kadmu w glebach arkusza są identyczne w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wartość mediany cynku jest około dwukrotnie wyższa niż dla gleb Polski, mediany baru i ołowiu – trzy- krotnie, a chromu, kobaltu, miedzi i niklu – około pięcio-sześciokrotnie, co wiąże się z ich podwyższonym tłem regionalnym. W badanym rejonie skałami macierzystymi gleb są skały metamorficzne starszego podłoża wzbogacone w metale. Pod względem zawartości metali 61,4% spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy użytkowania A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Do grupy B zaliczono 28%, a do grupy C – 9,3% analizowa- nych gleb. W 1 próbce gleby (punkt 64) występuje stężenie baru przewyższające dopuszczal- ną zawartość tego pierwiastka dla grupy użytkowania C. Wzbogacenia gleb w metale występują na obszarze całego arkusza, ale najwyraźniej- sze podwyższenia ich koncentracji (największa ilość gleb zakwalifikowanych do grupy użyt- kowania C) zanotowano w zlewni Nysy Małej.

26 Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywa- no informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki: Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 20 do około 50 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 40 nGy/h i jest nieco wyższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego pomierzone dawki są silnie zróżnicowane i wahają się od około 30 do około 100 nGy/h, przy wartości średniej wynoszącej około 60 nGy/h. Powierzchnia arkusza Bolków zbudowana jest z różnorodnych utworów geologicznych cechujących się zmiennymi wartościami promieniowania gamma. Najwyższą radioaktywnością (70-100 nGy/h) charakteryzują się karbońsko- permskie skały granitowe, występujące w północno-wschodnim skraju powierzchni arkusza, stanowiące fragment masywu strzegomskiego.

27 Fig. 4 Zanieczyszczenia glebpierwiast trowej arkusza) kami promieniotwórczymi (naosirz 28 ędnych - opis siatki kilome-

Na uwagę zasługuje obecność zróżnicowanych staropaleozoicznych skał metamorficznych struktury kaczawskiej (w tym tzw. łupków radzimowickich) oraz karbońsko – perm- skich wulkanitów. Ze staropaleozoicznymi łupkami metamorficznymi, a zwłaszcza ich odmianami wzbogaconymi w substancję organiczną, związane są dość liczne punkty mineralizacji uranowej, m.in. w Lipie i Rzeszówku. Południową część arkusza budują utwory kla- styczne dolnego karbonu niecki wałbrzyskiej, charakteryzujące się niskim potencjałem gamma-spektrometrycznym. Najniższą radioaktywnością (<40 nGy/h) cechują się piaszczysto- żwirowe utwory plejstocenu. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są niskie i charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłuż profilu zachodniego wynoszą one od około 0,2 do około 2,0 kBq/m2, a wzdłuż profilu wschodniego od oko- ło 0,5 do około 2,0 kBq/m2. 3. Ryzyko radonowe Kryteria klasyfikacji Obszary ryzyka radonowego wyznaczono w oparciu o klasyfikację stosowaną w Szwe- cji (G. Akerblom 1986), która oparta jest na kryterium stężenia radonu w powietrzu glebowym (głębokość pomiaru 0,8 m). Obszary o stężeniu radonu w powietrzu glebowym poniżej 10 kBq/m3 to obszary o niskim ryzyku, o stężeniu od 10 do 50 kBq/m3 – o średnim ryzyku a przy stężeniach powyżej 50 kBq/m3 to obszary zagrożone wysokim ryzykiem radonowym. Termin ryzyko radonowe oznacza możliwość wystąpienia w pomieszczeniach budynków zlokalizowanych na danym obszarze stężeń radonu przekraczających 200 Bq/m3. W obszarach uznanych za niskiego ryzyka nie ma potrzeby prowadzenia dodatkowych pomiarów radonu w istniejących budynkach bądź w miejscach przewidywanych nowych inwestycji mieszkaniowych lub budynków użyteczności publicznej. W obszarach średniego ryzyka zalecane jest (dobrowolne) przeprowadzenie pomiarów w powietrzu glebowym na etapie projektu inwestycji lub w pobliżu istniejących budynków. W obszarach o wysokim ryzyku radonowym pomiary stężeń radonu w powietrzu glebowym powinny być wykonywa- ne dla każdej planowanej inwestycji. Właściciele istniejących nieruchomości powinni wyko- nać pomiary w pomieszczeniach mieszkalnych. Materiał i metody badań Do określenia ryzyka wykorzystano archiwalne wyniki prac prowadzonych przez Pań- stwowy Instytut Geologiczny w latach 1995-1999 na terenie Dolnego Śląska. Potencjał radonowy poszczególnych jednostek litostratygraficznych lub litologicznych określony był na podstawie pomiarów in situ stężeń radonu w powietrzu glebowym. Pomiary dla określonej

29 jednostki prowadzony był na poletku badawczym, na którym wykonane zostało 30-35 pomia- rów. Średnia arytmetyczna zbioru jest wartością charakteryzującą potencjał radonowy. W przypadku jednostek o znacznym rozprzestrzenieniu powierzchniowym pomiary wykonywa- ne były na kilku poletkach badawczych a średnia arytmetyczna obliczana była dla zbioru zło- żonego z wszystkich wykonanych punktów pomiarowych. W ten sposób określono potencjał radonowy dla poszczególnych jednostek litostratygraficznych i litologicznych Sudetów. Pomiary wykonane były przy użyciu emanometrów: RDA 200 produkcji kanadyjskiej firmy Scintrex oraz LUK 3 produkcji czeskiej. Głębokość pomiaru wynosiła 0,8 m, czas pomiaru - 3 min. Charakterystyka ryzyka radonowego Znaczne obszary arkusza Bolków objęte są wysokim potencjałem radonowym. Związa- ne jest to z występowaniem w całej środkowej i północnej części arkusza staropaleozoicznych formacji metamorficznych struktury kaczawskiej. Wysokie stężenia radonu w powietrzu glebowym są związane zwłaszcza z odmianami łupków wzbogaconych w materiał organiczny. W wielu miejscach w tych utworach stwierdzono występowanie okruszcowania uranem. War- tości średniej arytmetycznej stężenia radonu w powietrzu glebowym odzwierciedlają dużą zmienność litologiczną i wahają się dla poszczególnych poletek badawczych od 40 do 291 kBq/m3. Wysokim potencjałem cechują się również występujące na północno – wschodnim krańcu arkusza granitoidy strzegomskie. Średnie stężenie radonu wynosi w nich 93,1 kBq/m3, przy wartościach maksymalnych przekraczających 350 kBq/m3. Średnim potencjałem radonowym cechują się dolnopermskie porfiry występujące na północ od Bolkowa oraz obejmują- ce całą południową część arkusza dolnokarbońskie zlepieńce i szarogłazy rejonu Starych Bo- gaczowic. Średnia arytmetyczna stężenia radonu w powietrzu glebowym wynosi 11,7 kBq/m3, przy wartościach maksymalnych przekraczających 25 kBq/m3. Niskim potencjałem radonowym cechują się czwartorzędowe gliny zwałowe, występujące na południowy – za- chód od Bolkowa.

IX. Składowanie odpadów

Wyróżnione w granicach arkusza Bolków obszary predysponowane do lokalizacji skła- dowisk odpadów zostały wydzielone z uwzględnieniem ograniczeń wynikających z wymagań ochrony środowiska przyrodniczego, zgodnie z kryteriami lokalizacji składowisk odpadów zawartymi w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r., o odpadach [Dz. U. Nr 62, poz. 628] oraz w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych

30 wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpo- wiadać poszczególne typy składowisk odpadów [Dz. U. Nr 61, poz. 549]. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowa- ne rozwiązania w stosunku do aktualnie obowiązujących aktów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Ponadto w przypadkach nie ujętych aktami prawnym zaproponowano dodatkowe elementy do uwzględnienia na mapie oraz przyjęto kryteria przestrzenne nawiązujące do istniejących wa- runków lokalizowania składowisk. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. W nawiązaniu do kryteriów, na mapie wydzielono: − obszary bezwzględnego zakazu lokalizowania wszelkich typów składowisk odpa- dów, − obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na występowanie na powierzchni terenu lub płytko w podłożu (do głębo- ko ści 2,5 m) gruntów spełniających wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej, − obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składo- wisk odpadów jest możliwa, ale wymaga zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnień, Występowanie na powierzchni terenu lub do głębokości 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności, stanowiło podstawę do wydzielenia preferowanych obszarów lokalizacji składowisk odpadów. W ich obrębie wyróżniono rejony wyspecyfikowanych uwarun- kowań uwzględniając: − izolacyjne właściwości podłoża – odpowiadające wyróżnionym dla poszczególnych typów składowisk wymaganiom składowania odpadów (Tabela 5), − przestrzenne warunkowe ograniczenia wynikające z przyjętych terenów ochronnych (b - zabudowy i stref ochronnych związanych z infrastrukturą, p – przyrody i dzie- dzictwa kulturowego, w – wód podziemnych). Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie rejonów posiadających ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodnoś ci z planem zagospodarowania przestrzennego gmin. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża potencjalnych składo- wisk przedstawiono w tabeli 5.

Tabela 5

Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ miąższość wsp. filtracji k składowiska rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥5 ≤1*10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤1*10-9 O – odpadów obojętnych ≥1 ≤1*10-7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B mapy. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawia się lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne wykorzystuje się przy konstrukcji wydzieleń obszarów predysponowanych dla lokalizacji składowisk odpadów, dodatkową charakterystykę tych obszarów przedstawiono na podstawie objaśnień do mapy geologicznej. Na terenie arkusza Bolków około 75% powierzchni zajmują obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów wszystkich typów. W szczególności widoczne jest to w centralnej i południowej części arkusza. Granicę obszaru wyłączonego z analizy wa- runków izolacyjnych podłoża, wyznaczono również z uwagi na występowanie: − ujęć wód powierzchniowych w rejonie Gorzanowic, Kłaczyny, Dobromierza i Sadów Górnych, − holoceńskich tarasów akumulacyjnych i erozyjnych oraz terenów zalewowych zwią- zanych z doliną Bobru, Nysy Małej, Nysy Szalonej i Strzegomki, − terenów źródliskowych, bagiennych i podmokłych, − naturalnych i sztucznych zbiornikach wód śródlądowych (np. jezioro zaporowe Do- bromierz), − zwartej zabudowy Bolkowa, Marciszowa, Dobromierza i Wierzchosławic oraz wybranych obiektów infrastruktury, − krawędzi i stoków wysoczyzny i tarasów o nachyleniu powyżej 10°, licznie występu- jących w południowo-zachodniej części obszaru arkusza, − zwartych kompleksów leśnych o powierzchni powyżej 100ha.

32 Obszary preferowane do lokalizacji składowisk odpadów wydzielono w rejonach wy- stępowania gruntów spoistych, spełniających wymagania izolacyjności podłoża określone dla naturalnych barier geologicznych, które przewidują występowanie co najmniej jednometrowej warstwy gruntów spoistych bezpośrednio w podłożu składowiska, o współczynniku filtracji

≤1⋅10-7 (tabela 1). W granicach arkusza Bolków warunki takie spełniają: gliny zwałowe zlodowaceń środ- kowopolskich miejscami silnie piaszczyste z dużą ilości frakcji żwirowej. Ich miąższość w omawianym obszarze nie została dokładnie rozpoznana, z powodu braku dostatecznie je dokumentujących otworów wiertniczych. Jedynie na podstawie danych Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 25 000, arkusze: Bolków (Teisseyre, 1977), Roztoka (Kural, Teisseyre, 1978), Marciszów (Cymerman, Mastalerz, 1995), Stare Bogaczowice (Teisseyre, 1973), można określić, że posiadają one miąższość od metra do kilku metrów w obniżeniach morfologicznych. Gliny te zalegają często na zwietrzałych skałach podłoża lub na starszych żwirach wodnolodowcowych. Występują one w formie płatów na wierzchowinach wysoczyzn lub w obrębie lokalnych obniżeń. Skały te są często w strefie przypowierzchniowej silnie zwietrzałe oraz przemieszane z osadami stokowymi przechodząc w gliny deluwialne i rumosze skalne. Obszary występowania wymienionych wyżej skał o charakterze izolacyjnym, oznaczo- ne jako preferowane do lokalizacji składowisk, stanowią jedynie około 3 % powierzchni arkusza i wydzielone zostały w postaci niewielkich obszarów. Do największych należą obszary położone w rejonie na północ od Pogwizdowa oraz na południe od Wiadrowa. Biorąc pod uwagę określone literaturowo własności izolacyjne skał odpowiadających wydzielonym glinom zwałowym, dla których współczynnik filtracji nie przekracza wartości 10-7 m/s, w granicach omawianego arkusza wydzielono jedynie obszary o warunkach podłoża zgodnych z wymaganiami dla składowisk odpadów obojętnych (O). Na podstawie analizy wymienionych wyżej danych o budowie geologicznej obszaru, preferowane miejsca lokalizacji składowisk zostały w całości uznane jako posiadające zmienne warunki izolacyjne. Ewen- tualna lokalizacja w ich granicach odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne może być dopuszczalna wyłącznie w przypadku zastosowania sztucznej warstwy izolującej. Warunkowe ograniczenia lokalizacyjne dla składowania odpadów we wskazanych na mapie miejscach związane są z występowaniem w ich obrębie lub w pobliżu (w odległości 1 km) następujących obiektów: obszarów zabudowanych lub związanych z infrastrukturą (w rejonie Bolkowa, Wierzchosławic, Lipy), strefy ochrony ONO czwartorzędowych wód

33 podziemnych, którą stanowi GZWP (343) o nazwie Dolina Rzeki Bóbr (południowo-zachodnia część arkusza) oraz fragmentu Parku Krajobrazowego „Chełmy”. W analizowanym obszarze arkusza znajdującym się poza strefą bezwzględnego zakazu lokalizowania składowisk zaznaczono wyrobiska związane z eksploatacją kopalin (czynne i nieczynne), które mogą być rozpatrywane jako nisze dla lokalizacji składowisk. Wszystkie one położone są w obrębie obszarów nieposiadających naturalnej bariery izolacyjnej. Mogą one być miejscem ewentualnej lokalizacji składowiska odpadów, pod warunkiem wykonania dodatkowych badań hydrogeologicznych i geologiczno-inżynierskich oraz zabezpieczenia podłoża i ścian bocznych sztuczną izolacją. Są to wyrobiska w miejscu występowania skał litych, związane z eksploatacją złoża wapieni „Rochowice Nowe”, oraz w obrębie skał okruchowych, powstałe w efekcie eksploatacji piasków ze złoża „Domanów I”. Posiadają one warunkowe ograniczenie lokalizacyjne wynikające z ochrony złóż kopalin, co zasygnalizowano na mapie odpowiednim symbolem. Przedstawione w granicach arkusza preferowane obszary lokalizacji składowisk odpa- dów, oraz obszary możliwej lokalizacji, wymagające uszczelnienia podłoża, należy traktować jako podstawę wariantowych propozycji lokalizacyjnych, za każdym razem wymagających projektowania odpowiedniego zakresu badań geologicznych, hydrologicznych i hydrogeologicznych. Wynika to z ustaleń wymienionego na wstępie rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. [Dz. U. Nr 61, poz. 549], w których mowa, że inwestycja polegająca na budowie składowiska odpadów musi posiadać opracowaną dokumentację geologiczno- inżynierską i hydrogeologiczną, które stanowią załącznik do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. W odniesieniu do omawianego obszaru arkusza jest to szczególnie istotne ze względu na rozpoznaną znaczną zmienność wykształce- nia glin zwałowych stanowiących naturalną warstwę izolacyjną. Należy zwrócić uwagę, że dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w pla- nowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierun- ków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wy- brane aspekty odporności środowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do

34 których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania prze- strzenią. Tło dla przedstawianych informacji na planszy B stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Bolków Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (MHP) (Wojtkowiak, 2002). Stopień zagrożenia wód podziemnych przedstawiany na MHP wyznaczono w pięciostopniowym podziale, przyjmując następujące kryteria oceny: − stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych, − stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych, − stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego, ale ograniczonej dostępności*: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne, bez ognisk zanieczyszczeń lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń, − stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego, bez ognisk zanie- czyszczeń, − stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności. Jak wynika z przytoczonych wyżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodono- śnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń, czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też obszarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów.

X. Warunki podłoża budowlanego

Warunki podłoża budowlanego na obszarze arkusza Bolków określono dla terenów, na których nie występują udokumentowane złoża kopalin, przyrodnicze obszary chronione (parki krajobrazowe), kompleksy leśne, gleby chronione dla rolniczego użytkowania w klasie I-IVa, rejony zwartej zabudowy miejskiej (miasto Bolków).

*„dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych od 2000 roku

35 Analizowany pod względem warunków budowlanych teren stanowi około 30% powierzchni obszaru arkusza. W jego granicach wyróżniono dwa podstawowe rodzaje obsza- rów: o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniają- cych budownictwo. Warunki korzystne dla budownictwa są na terenach występowania gruntów spoistych (zwartych, półzwartych i twardoplastycznych), gruntów niespoistych średniozagęszczonych i zagęszczonych, na których nie występują zjawiska geodynamiczne, a głębokość zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m. Na obszarze arkusza korzystne warunki dla budownictwa przeważają w południowo- wschodniej i centralnej części ocenianego obszaru. Jest to rejon wyżynny o spadkach terenu poniżej 20%. W podłożu budowlanym występują grunty skaliste lub ich rumosz, czwartorzę- dowe gliny morenowe (rejon Bolkowa) oraz piaski i żwiry stożków napływowych. Niekorzystne warunki dla budownictwa występują na obszarach: zalegania gruntów słabonośnych (grunty spoiste w stanie miękkoplastycznym i plastycznym, a także na gruntach niespoistych luźnych i zwietrzelinach gliniastych), obszarach zalewanych w czasie powodzi (woda stuletnia) i objętych ruchami masowymi, zmienianych w wyniku działalności człowie- ka oraz o spadkach terenu powyżej 20% (w rejonach wyżynnych i górskich). Warunki niekorzystne są też na obszarach zagrożonych występowaniem szkód górniczych. Zwarte, duże powierzchnie o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo, przeważają w części południowo-zachodniej obszaru arkusza. Na pozostałym, objętym anali- zą terenie, występują one głównie w dolinach licznych cieków powierzchniowych. Cieki gór- skie tworzą na ogół wąskie wcięte doliny, w których zalegają utwory holoceńskie, plastyczne i miękkoplastyczne gliny, pyły i namuły oraz luźne piaski i żwiry. Grunty słabonośne – plastyczne gliny zwietrzelinowe występują często na stokach Gór Kaczawskich i Gór Wałbrzy- skich. Do terenów o warunkach niekorzystnych, zaliczono niezrekultywowane wyrobiska po zakończonej eksploatacji surowców ilastych ceramiki budowlanej w Bolkowie oraz kruszywa naturalnego w Ciechanowicach. Warunki niekorzystne, utrudniające budownictwo, mają rów- nież tereny górnicze złóż granitów „Gniewków” i „Borów”, eksploatowanych robotami strza- łowymi. Na obszarze arkusza znajduje się niewielkie osuwisko zlokalizowane na zachód od miejscowości Domanów. Występuje ono w strefie dyslokacji o przebiegu równoleżnikowym, zwanej uskokiem Domanowa (Kastory, Kühn Miłoszewski, 1972).

36 Przez teren arkusza, z północy na południe, w rejonie miejscowości: Bolkowice, Kła- czyna, Sady Dolne, Sady Górne oraz Gostków przebiega odcinek projektowanej drogi szyb- kiego ruchu S-3. XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Gleby chronione dla rolniczego użytkowania (klas I-IVa) zajmują około 40% powierzchni arkusza Bolków. Pokrywają one prawie całą jego północno-wschodnią część - nizi- nę przedsudecką, a na pozostałym obszarze tworzą pokrywy na wyżynach i małe izolowane płaty w górach. Zieleń urządzona to parki i ogródki działkowe w Bolkowie. Teren niziny przedsudeckiej jest bardzo słabo zalesiony. Natomiast w części sudeckiej większe kompleksy leśne występują w okolicy Nowej Wsi Wielkiej, Kwietnik, Starych Ro- chowic, Marciszowa, Wierzchosławic, Dobromierza i Starych Bogaczowic. Na terenach gór- skich dominują lasy świerkowe, a na pozostałym obszarze przeważają lasy mieszane i liścia- ste. Ochroną przyrody objęta jest znaczna część obszaru arkusza. W jego granicach znajdują się fragmenty trzech parków krajobrazowych z otulinami: Parku Krajobrazowego „Chełmy”, Książańskiego Parku Krajobrazowego i Rudawskiego Parku Krajobrazowego, część obszaru chronionego krajobrazu Masyw Trójgarbu oraz cztery rezerwaty przyrody: „Buki Sudeckie”, „Wąwóz Lipa”, „W ąwóz Siedmicki” i „Nad Groblą”. Na północy znaczna część obszaru arkusza znajduje się na terenie Parku Krajobrazowe- go „Chełmy” i jego otuliny. Jego całkowita powierzchnia wynosiła 14 880 ha, zaś otuliny 13 570 ha. W 1997 roku powierzchnia parku została zwiększona do 15 991 ha, a otuliny zmniejszona do 12 471 ha. Park chroni duży fragment wschodniej części Pogórza Kaczaw- skiego w Sudetach Zachodnich. Powstał ze względu na ochronę dużych kompleksów leśnych z rzadkimi i chronionymi gatunkami zwierząt, cennymi gatunkami roślin, m.in. jedynym w Sudetach stanowiskiem jaworzyny górskiej i paproci języcznika zwyczajnego oraz bogactwo skał głównie wulkanicznych i metamorficznych. Charakteryzuje się on dużym zróżnicowa- niem krajobrazu: wyraźnie widoczna jest w terenie krawędź oddzielająca obszar górzysty od części nizinnej Dolnego Śląska, płaskie zrównania na wysokości powyżej 350 m n.p.m. z licz- nymi rozczłonkowanymi płaskodennymi dolinkami, głęboko wyżłobione dolinki wciosowe niekiedy o cechach przełomów, pagóry twardzielowe. W części południowo-zachodniej terenu arkusza znajduje się mały wycinek Rudaw- skiego Parku Krajobrazowego (15 705 ha) wraz z otuliną (6 600 ha). Utworzono go w 1989 r. celem ochrony środowiska przyrodniczo-krajobrazowego pasma Rudaw Janowickich

37 z Górami Sokolimi oraz Gór Ołowianych będących częścią Gór Kaczawskich. Głównymi walorami parku jest różnorodność budowy geologicznej, bogactwo morfologii terenu, pozo- stałości dawnego górnictwa oraz bogactwo szaty roślinnej i świata zwierząt. Na południe od Dobromierza znajduje się niewielki, północno-zachodni fragment Ksią- żańskiego Parku Krajobrazowego, który powstał w 1981 roku na powierzchni 3 155,4 ha, jego otulina ma powierzchnię 6490 ha. Leży on na pograniczu dwóch odmiennych makrore- gionów: Przedgórza Sudeckiego i Sudetów Środkowych. Przecinające je potoki wyżłobiły tu głębokie, kręte jary. Część zboczy tworzą strome odsłonięcia skalne (dochodzące do 80 m wysokości), co nadaje krajobrazowi przełomów malowniczy, górski charakter. Podłoże zbudowane ze skał osadowych stanowi jedną z atrakcji geologicznych obszaru. Lasy są silnie zdegradowane, ale zachowały się niewielkie płaty o charakterze zbliżonym do naturalnego. Przyroda parku charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem gatunkowym roślin i zwierząt. W rejonie Starych Bogaczowic przebiega północna granica utworzonego w 1981 roku obszaru chronionego krajobrazu Masyw Trójgarbu, o całkowitej powierzchni 2 420 ha. Rezerwat leśny „Buki Sudeckie”, utworzony w 1993 roku, obejmuje fragment Gór Ka- czawskich pomiędzy Starymi Rochowicami a Lipą (Tabela 6). Na obszarze 174,42 ha rośnie las bukowy, w którym licznie występują rośliny chronione, m.in. wawrzynek wilczełyko, lilia złotogłów, śnieżyczka przebiśnieg. Na terenie Parku Krajobrazowego Chełmy znajdują się trzy leśne rezerwaty przyrody: „Wąwóz Lipa”, „Wąwóz Siedmicki” i „Nad Groblą” (Tabela 6). Rezerwat „Wąwóz Lipa”, utworzony w 1996 roku na powierzchni 54,70 ha, a powiększo- ny w 2002 roku do 101,00 ha, obejmuje dolinkę niewielkiego potoku, który tworzy w zieleń- cach wąwóz skalny. Ochronie podlega tu wiele gatunków roślin leśnych oraz liczna populacja salamandry plamistej. W rezerwacie „Wąwóz Siedmicki”, utworzonym w 2001 na powierzchni 68 ha, chroniony jest wąwóz skalny o wysokości ścian do 25 m, powstały w zieleń- cach z lawami poduszkowymi i porośnięty bogatą roślinnością naskalną oraz lasami jaworo- wo-lipowymi. Rezerwat „Nad Groblą” powstał w 2001 roku na powierzchni 87,84 ha. Ochro- ną objęte są drzewiaste formy jarząbu brekinii. Na obszarze arkusza zarejestrowano 28 pomników przyrody żywej (Tabela 6), w tym trzy aleje (dwie modrzewia europejskiego i jedną buka pospolitego), cztery szpalery drzew (zaznaczone na mapie jako aleje): trzy daglezji zielonej i jeden buka pospolitego oraz grupy drzew i pojedyncze drzewa, wśród których znajdują się dęby szypułkowe i bezszypułkowe, cisy, świerki i buki pospolite, daglezje zielone oraz klon jawor. Zgrupowane są one głównie na obszarze Parku Krajobrazowego „Chełmy”.

38 Tabela 6

Wykaz rezerwatów i pomników przyrody

Nr obiek- Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowość tu na ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Paszowice L – „Wąwóz Siedmicki” 1 R Siedmica 2001 jaworski (68,00) Paszowice L – „Wąwóz Lipa” 2 R Lipa 1996 jaworski (101,00) Paszowice L – „Nad Groblą” 3 R Grobla 2001 jaworski (87,84) Bolków L – „Buki Sudeckie” 4 R Nowe Rochowice 1993 jaworski (174,42) Pż - aleja drzew pomniko- Paszowice 5 P Siedmica 1990 wych (153 modrzewi euro- jaworski pejskich)* Pż - aleja drzew pomniko- Paszowice 6 P Siedmica 1991 wych ( 20 buków pospoli- jaworski tych) Paszowice Pż - szpaler buka pospolite- 7 P Siedmica 1991 jaworski go (52 drzewa) Paszowice 8 P Siedmica 1991 Pż - 3 buki pospolite jaworski Paszowice 9 P Siedmica 1991 Pż – klon pospolity jaworski Paszowice 10 P Siedmica 1991 Pż - 2 daglezje zielone jaworski Paszowice 11 P Siedmica 1991 Pż - buk pospolity jaworski Paszowice 12 P Pogwizdów 1991 Pż - 4 świerki pospolite jaworski Paszowice 13 P Siedmica 1991 Pż - lipa drobnolistna jaworski Paszowice 14 P Grobla 1991 Pż - świerk pospolity jaworski Paszowice 15 P Grobla 1990 Pż - modrzew europejski jaworski Pż - aleja drzew pomniko- Paszowice 16 P Grobla 1991 wych – 9 modrzewi europej- jaworski skich Pż - aleja drzew pomniko- Paszowice 17 P Kłonice 1991 wych (szpaler daglezji zielo- jaworski nej - 13 drzew) Pż - aleja drzew pomniko- Paszowice 18 P Kłonice 1990 wych (szpaler daglezji zielo- jaworski nej - 88 drzew) Pż - aleja drzew pomniko- Paszowice 19 P Kłonice 1990 wych (szpaler daglezji zielo- jaworski nej - 43 drzewa) Paszowice 20 P Bolkowice 1983 Pż - dąb szypułkowy jaworski Paszowice 21 P Bolkowice 1983 Pż - dąb szypułkowy jaworski

39 Nr obiek- Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowość tu na ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Paszowice 22 P Wiadrów 1982 Pż - platan klonolistny jaworski Paszowice 23 P Wiadrów 1982 Pż - dąb szypułkowy jaworski Dobromierz 24 P Borów 1966 Pż - dąb szypułkowy świdnicki Paszowice 25 P Pogwizdów 1988 Pż - buk pospolity jaworski Paszowice 26 P Pogwizdów 1988 Pż - dąb szypułkowy jaworski Paszowice 27 P Kwietniki 1980 Pż - dąb szypułkowy jaworski m. Bolków 28 P Bolków 1980 Pż - dąb szypułkowy jaworski Dobromierze 29 P Dobromierz 1982 Pż - cis pospolity podwójny świdnicki Stare Bogaczowice 30 P Stare Bogaczowice 1982 Pż - 2 dęby szypułkowe wałbrzyski Stare Bogaczowice 31 P Stare Bogaczowice 1982 Pż - 6 cisów pospolitych wałbrzyski Marciszów 32 P Marciszów 1994 Pż - klon jawor kamiennogórski Rubryka 2: R. – rezerwat, P - pomnik przyrody Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – leśny; rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej; * - część alei znajduje się na obszarze arkusza Jawor

Według systemu ECONET (Liro, 1998) większość terenu arkusza położona jest w granicach międzynarodowego obszaru węzłowego Gór i Pogórza Kaczawskiego, a według systemu CORINE/NATURA 2000 (Dyduch-Falniowska i in., 1999) w granicach arkusza znajdu- ją się dwie europejskie ostoje przyrody: Góry Kaczawskie i Storczykowa Góra (fig.5, tabela 7).

Fig. 5 Położenie arkusza Bolków na tle mapy systemów ECONET (Liro, 1998) i CORINE/NATURA 2000 (Dyduch-Falniowska i in., 1999) System ECONET 1 - międzynarodowy obszar węzłowy, jego numer i nazwa: 35M – Karkonosko-Izerski, 36M - Gór i Pogórza Ka- czawskiego, 2 - krajowy obszar węzłowy, jego numer i nazwa: 26K - Gór Sowich; 3 - międzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 31m - Gór Kamiennych; 4 - krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 68k - Gór Wałbrzyskich; System CORINE/NATURA 2000 ostoje przyrody o znaczeniu europejskim: 5 - o powierzchni >100 ha, ich numer i nazwa: 403 - Góry Kaczawskie, 403a - Chróśnickie Kopy, 403c - Skopiec-Baraniec, 403d - Góra Miłek, 427 - Karkonosze, 427c - Karkonoski Park Narodowy, 427j - Pod Grzbietem Lasockim, 469 - Góry Sowie; 6 - o powierzchni <100 ha, ich numer i nazwa: 403b - Storczykowa Góra, 414 - Trzcińskie Mokradła, 420 - Ciechanowice, 427e - Kowary, 427h - Sowia Dolina; 7 – granica państwa

41 Tabela 7

Proponowane ostoje przyrody wg CORINE/NATURA 2000

Po- NATURA 2000 Numer Nazwa wierzch- Motyw Status Typ Ilość (Fig. 5) ostoi nia wyboru ostoi Gatunki (ha) siedlisk 1 2 3 4 5 6 7 8 Fl, Zb, Fa, 403 Góry Kaczawskie 18 578 L, G, M - Fl, Pt, Ss 6-15 Gm 403b Storczykowa Góra 10 M, G, L Fl - Fl, Pt, Ss 1-5 Rubryka 4: L - lasy, M - murawy i łąki, G - unikatowe formy geomorfologiczne Rubryka 5 i 7: Fa - fauna, Pt - ptaki, Fl - flora, Ss - ssaki, Zb - zbiorowisko, Gm - geomorfo- logia

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Bolków, począwszy od pradziejów pełnił funkcję obronną w stosunku do nizinnych terenów północnych. Zachowane na jego terenie stanowiska archeologiczne, to w przewadze grodziska, które tworzyły łańcuch umocnień obronnych wzdłuż Sudetów. Są one zgrupowane głównie w północnej i centralnej części omawianego terenu. Najstarsze z nich reprezentują kulturę łużycką, ale większość datowana jest na wczesne i późne średnio- wiecze. Stanowiska archeologiczne reprezentujące dawne osadnictwo spotykane są tylko wzdłuż rzeki Nysy Szalonej i jej dopływów oraz na obszarze przedsudeckim. Na mapie zaznaczono cmentarzyska, grodziska i osady wielokulturowe. W granicach terenu arkusza znajdują się liczne zabytkowe obiekty chronione: sakralne, architektoniczne, techniczne oraz miejsca pamięci. Położone w centralnej części obszaru arkusza miasto Bolków otrzymało prawa miejskie w połowie XIII wieku. Do rozwoju miasta przyczyniło się jego położenie na szlaku solnym. Zachował się tu średniowieczny układ urbanistyczny, objęty strefą ochrony konserwatorskiej oraz liczne zabytki. Na wzgórzu znajduje się zamek Piastów świdnicko-jaworskich z 2 poło- wy XIII wieku, przebudowany w XVI wieku. Do ważniejszych zabytków należy też wcze- snogotycki kościół, ratusz z XVII wieku oraz fragmenty murów miejskich z basztami pocho- dzącymi z połowy XIV wieku. W pobliżu miasta są ruiny gotyckiego zamku Świny. W czasie II wojny światowej w Bolkowie istniał obóz pracy – filia Gross-Rosen. Upa- miętnia ten fakt pomnik poświęcony pamięci ofiar postawiony na jego miejscu. Przy drodze z Bolkowa w kierunku Jeleniej Góry znajduje się drugi pomnik ofiar faszyzmu, w miejscu mordu więźniów z Gross-Rosen w 1945 r.

42 Na terenie arkusza, w wielu miejscowościach spotykamy zabytkowe zamki, dwory lub zespoły pałacowe. Obiekty te występują w miejscowościach: Kłonice (zespół pałacowy z XIX wieku), Gniewków (ruiny dworu renesansowego), Grobla (dwór z XVIII wieku), Wiadrów (dwór z XVIII wieku), Lipa (ruiny zamku z przełomu XIII/XIV wieku i zespół pałacowy), Podgwizdów (ruiny pałacu z 2 połowy XVII wieku), Kwietniki (zespół pałacowy z XIX wieku), Kłaczyna (ruiny zamku z XV wieku), Roztoka (renesansowy pałac Hochbergów z XVI wieku, otoczony fosą i parkiem), Bronów (pałac z początku XIX wieku), Płonina (zamek śre- dniowieczny – ruina), Stare Rochowice (dwór późnorenesansowy XVII/XVIII wiek), Jastro- wiec (zespół pałacowo-folwarczny z XVII wieku), Sady Górne (pałac z początku XVIII wieku), Dobromierz (otoczony parkiem barokowy pałac z XVIII wieku) oraz Zamek Cisy (ruina) z przełomu XIII/XIV wieku. Ochroną objęte są też parki podworskie (wiejskie). Zachowały się one w miejscowo- ściach: Grobla, Wiadrów, Lipa (2 parki: zamkowy i pałacowy), Jastrowiec, Dobromierz, Pod- gwizdów, Kwietniki, Roztoka, Stare Rochowice, Bronów, Sady Dolne, Sady Górne i Pietrzy- ków. Na mapie zaznaczono także wpisane do rejestru dwie wieże widokowe – w Radogoście i Dobromierzu. Obie maja formy neogotyckie i pochodzą z XIX w. Zabytkowe obiekty sakralne reprezentowane są przez kościoły w miejscowościach: Nowa Wieś Wielka, Grobla, Wiadrów, Roztoka, Kłaczyna, Kwietniki, Podgwizdów, Świny, Dobromierz, Sady Górne, Stare Bogaczowice, Gostków, Domanów, Stare Rochowice, Wierz- chosławice i Marciszów. Na obszarze arkusza są dwa zabytkowe obiekty techniczne. Należy do nich wiatrak typu holenderskiego, murowany z XVIII wieku w Gostkowie oraz wiatrak typu holenderskiego z XIX wieku (ruina) w Starych Bogaczowicach.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Bolków położony jest w województwie dolnośląskim i obejmuje część Niziny Śląsko-Łużyckiej, Przedgórza Sudeckiego i Pogórza Zachodniosudeckiego oraz Sude- tów Zachodnich i Środkowych. Ukształtowanie powierzchni w obrębie omawianego arkusza jest zróżnicowane. Południową część arkusza zajmują tereny górzyste. W granicach arkusza jedyną aglomeracją miejską jest miasto Bolków, a do większych miejscowości należą: Marci- szów, Dobromierz, Roztoka i Stare Bogaczowice. Teren arkusza położony jest w dolnośląskim regionie klimatycznym (Woś, 1996) wy- różniającym się dużą liczbą dni z pogodą umiarkowanie ciepłą z dużym zachmurzeniem

43 ogólnym nieba. Średnia roczna temperatura powietrza jest niższa od 8oC, a okres wegetacyjny trwa tu przeciętnie od 28 do 31 tygodni. Warunki glebowe w północnej i centralnej części terenu arkusza są bardzo korzystne. Na obszarach górskich dominują jałowe gleby niskich klas bonitacyjnych. Kompleksy leśne, dość równomiernie rozmieszczone głównie w części sudeckiej, pełnią funkcję krajobrazową, glebochronną i wodochronną. Gospodarka ma charakter przeważnie rolniczo-leśny. Na terenie arkusza istnieją także niewielkie zakłady przemysłu włókienniczego oraz eksploatowanych jest kilka złóż różnych kopalin (granitów, iłów ceramiki budowlanej i kruszywa naturalnego). W granicach arkusza położone są również nieeksploatowane złoża kaolinów oraz wapieni krystalicznych. Warunki geologiczne stwarzają możliwość udokumentowania nowych złóż granitów, kaolinów, wapieni krystalicznych, porfirów i kruszywa naturalnego. W rejonie Bolkowa i Starych Bogaczowic występują źródła z solami mineralnymi. W granicach arkusza Bolków preferowane obszary lokalizacji składowisk zajmują nie- wielką powierzchnię (łącznie wynosi ona około 1000 ha) i związane są z występowaniem płatów glin zwałowych zlodowaceń środkowopolskich, miejscami silnie piaszczystych z dużą ilości otoczaków skał podłoża. Wszystkie wyznaczone obszary zakwalifikowano jako predysponowane do lokalizacji wysypisk odpadów obojętnych. Opisywane w geologicznych opra- cowaniach kartograficznych znaczne zróżnicowanie wykształcenia glin zwałowych stanowi podstawę do oznaczenia ich jako obszarów o zmiennych właściwościach izolacyjnych podło- ża. Ewentualna lokalizacja w ich obrębie odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne może być dopuszczalna tylko w przypadku zastosowania sztucznej warstwy izolującej. Należy zwrócić uwagę na stosunkowo słabe rozpoznanie geologiczno-inżynierskie glin zwałowych stanowiących w granicach arkusza naturalną warstwę izolacyjną. Tereny wyznaczone poza obszarem o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk mogą być również brane pod uwagę przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowiska. Urozmaicony krajobraz, lasy zabytkowe obiekty architektoniczne stwarzają szansę na rozwój turystyki, która powinna odgrywać coraz większą rolę w gospodarce tego rejonu.

XIV. Literatura

BAŁCHANOWSKI ST., 1992 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Bronów”. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Woj. we Wrocławiu, Oddz. Zamiejscowy w Wałbrzychu. BAŁCHANOWSKI ST., 1993 – Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej złoża granitu

„Borów” w kat. B+C1. Centr. Arch. Geol., Warszawa.

44 BLAJDA R., GÓRECKI J., NIEĆ M., 1996 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej

złoża wapieni kambryjskich „Sobocin” w kat. C1. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Woj. we Wrocławiu, Oddział Zamiejscowy w Jeleniej Górze. BOCHEŃSKA M., MISZEWSKI K., 1970 – Orzeczenie geologiczne z prac geologiczno- rozpoznawczych kruszywa naturalnego „Wolbromek”. Arch. Przeds. Geol. we Wro- cławiu PROXIMA S.A. CHRUSZCZ M., 1989 – Sprawozdanie z prac penetracyjnych za kruszywem naturalnym w woj. wałbrzyskim. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. CYMERMAN Z., MASTALERZ K., 1995a - Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Marciszów. PIG, Warszawa. CYMERMAN Z., MASTALERZ K., 1995b - Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Marciszów. PIG, Warszawa. DZIEDZIC M., 1990 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoża granitu „Gniewków” w kat. B. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. DYDUCH-FALNIOWSKA A. i inni, 1999 – Ostoje przyrody w Polsce (CORINE). Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. GÓRNA B., GIZARA D., 1975 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za kruszywem naturalnym w woj. wałbrzyskim. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2002 – Państw. Inst. Geol., Warszawa.

JARECKI ST., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego „Domanów I”. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Woj. we Wrocławiu, Oddział Zamiejscowy w Jeleniej Górze. KARTA rejestracyjna złoża wapienia w Rochowicach Nowych (brak nazwiska autora), 1958. Arch. Geol. Dolnośl. Urz. Woj. we Wrocławiu, Oddział Zamiejscowy w Jeleniej Gó- rze. KASTORY D., KÜHN A., MIŁOSZEWSKI W., 1972 – Katalog osuwisk, woj. wrocławskie. Inst. Geol., Warszawa. KIRSCHKE J., 1977 – Dokumentacja geologiczna złoża surowców ceramiki budowlanej

„Bolków I” w kat. C1 z jakością surowca w kat. B. Arch. PIG, Oddział we Wrocła- wiu.

45 KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa Obszarów Głównych Zbiorników Wód Pod- ziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 1998 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Naukowe, PWN, Warszawa. KOZŁOWSKI S. (RED.), 1982 – Surowce kaolinowe i problemy ich zagospodarowania. Wyd. Geol., Warszawa. KURAL S., 1970 – Charakterystyka geologiczno-surowcowa zachodniej części masywu strzegomskiego pod aspektem kaolinów. Arch. PIG we Wrocławiu. KURAL S., 1979 – Geologiczne warunki występowania, granica i wiek kaolinów zachodniej części masywu strzegomskiego. Biul. Inst. Geol. 313. KURAL S., KURALOWA K., 1964 – Dokumentacja geologiczna złoża kaolinu „Michał” w Dzierżkowie i złoża kaolinu „Julia” w Roztoce. Arch. PIG we Wrocławiu. KURAL S., TEISSEYRE H., 1978a - Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Roztoka. Wyd. Geol., Warszawa. KURAL S., TEISSEYRE H., 1978b - Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Sude- tów w skali 1:25 000, arkusz Roztoka. Wyd. Geol., Warszawa. KURALOWA K., 1963 – Wstępne rozpoznanie złoża kaolinu w Roztoce na Dolnym Śląsku. Arch. PIG we Wrocławiu. KWIATKOWSKA-SZYGULSKA B. (red.), 2003 – Raport o stanie środowiska w wojewódz- twie dolnośląskim w 2002 roku. Biblioteka monitoringu środowiska. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu. Wrocław. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., BOJAKOWSKA I., GLIWICZ T., FRANKOWSKI Z., PASŁAW- SKI P., POPIOŁEK E., SOKOŁOWSKA G., STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., 1999 – Atlas geochemiczny Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MAĆKÓW A., 2000 – Objaśnienia do Mapy geologiczno – gospodarczej Polski, arkusz Bol- ków (797). Państw. Inst. Geol., Warszawa. MICHNIEWICZ M., MROCZKOWSKA B., WOJTKOWIAK 1982 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Wałbrzych. Wyd. Geol., Warszawa.

46 MICHNIEWICZ M., MROCZKOWSKA B., WOJTKOWIAK 1983 – Objaśnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Wałbrzych. Wyd. Geol., War- szawa. PASIECZNA A., SIEMIĄTKOWSKI J., LIS J., 1996 – Atlas geochemiczny Wałbrzycha i okolic 1:50 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PRZENIOSŁO S., 2003 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31.XII.2003 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PRZYSŁUP ST., 1975 – Sprawozdanie z badań geologiczno-poszukiwawczych za kaolinami w zachodniej części masywu strzegomskiego Jawor-Wiadrów. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r., poz. 1359. RÜHLE E., 1986 - Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Inst. Geol., Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

SKURZEWSKI 1975 – Dokumentacja geologiczna złoża porfiru w kat. C2 „Bolków”. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. SKURZEWSKI 1975 – Sprawozdanie z geologicznych prac penetracyjnych za wapieniami w obszarze Grudno. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. STACHOWIAK R., KRZYŚKÓW M., 1983 – Kompleksowa dokumentacja geologiczna Strzegomsko-Borowskiego Okręgu Eksploatacji Surowców Skalnych. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. SZEPIETOWSKA H., 1988 – Sprawozdanie z I etapu badań geologicznych na obszarze Jaro- szowskiego Okręgu Eksploatacji Glin Ogniotrwałych i Surowców Kaolinowych. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA S.A. SZAŁAMACHA M., SZAŁAMACHA J., 1996 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Wałbrzych. Wyd. Geol. Warszawa. SZAŁAMACHA M., SZAŁAMACHA J., 1996 – Objaśnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Wałbrzych. Wyd. Geol., Warszawa. TEISSEYRE H., 1973 – Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Stare Bogaczowice. Wyd. Geol., Warszawa. TEISSEYRE H., 1973 – Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Stare Bogaczowice. Wyd. Geol., Warszawa.

47 TEISSEYRE H., 1977 – Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Bolków. Wyd. Geol., Warszawa. TEISSEYRE H., 1977 – Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Sudetów w skali 1:25 000, arkusz Bolków Wyd. Geol., Warszawa. WOJTKOWIAK A., 2002 - Mapa hydrogeologiczna Polski, w skali 1 : 50 000, arkusz Bol- ków PIG Warszawa. WOŚ A. 1996 – Zarys klimatu Polski. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań